Riyaziyyat Olimpiadamisallarhlliil

İlyas Həsənov
Ceyhun Mikayılov
RİYAZİYYAT
Olimpiada misalları
(həlli ilə)
Bakı 2007
Həsənov İ., Mikayılov C. Riyaziyyat. Olimpiada
misalları (həlli ilə). Rayon şəhər və respublika turuna
hazırlaşmaq üçün vəsait.– «Ləman Nəşriyyat Poliqrafiya»,
Bakı, 2007, 373 səh.
Vəsait əsasən riyaziyyata xüsusi həvəs göstərən, riyaziyyatla

dərindən məşğul olmaq və olimpiadalara hazırlaşmaq istəyən
istedadlı şagirdlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Təklif edilmiş
vəsaitdə müxtəlif səviyyəli olimpiadalara hazırlaşan şagirdlərə
müxtəlif misal və məsələlər təklif edildmişdir. Kitabda «Həqiqi
ədədlər», «Natural ədədlər», «Bölünmə əlamətləri», «Cəbri
iifadələr», «Eyniliklər», «Tənliklər», «Tam həlləri axtarılan
tənliklər», «Tənliklər sistemi», «Bərabərsizliklər», «Silsilə,
Ardıcıllıqlar, Cəmlər», «Funksiyalar», «Triqonometriya»,
«Kompleks ədədlər», «Üstlü funksiya, Loqarifm», «Limit»,
«Törəmə», «İnteqral və onun tətbiqləri», «Riyazi induksiya»,
«Müxtəlif misallar» bölmələrində həlli ilə verilmiş məsələ və
misallarla yanaşı müstəqil həll etmək üçün məsələ və misallar da
təklif edilmişdir.
Bu vəsaitdən həmçinin fakultativ dərnək və məşğələlərin işini
daha da yaxşılaşdırmaq istəyən riyaziyyat müəllimləri, yuxarı sinif
şagirdləri və ümumiyyətlə öz riyazi mədəniyyətini yüksəltmək
istəyən hər kəs istifadə edə bilər.
H 170203000 − 103  “ Ləman Nəşriyyat Poliqrafiya” MMC, 2007

2012
2
§1. HƏQİQİ ƏDƏDLƏR. NATURAL ƏDƏDLƏR.
BÖLÜNMƏ ƏLAMƏTLƏRİ
1. 313 ədədinin sadə ədəd olduğunu isbat edin.
2. Tam kvadratdan bir vahid kiçik olan sadə ədədləri tapın.
3. İsbat edin ki, istənilən tək sadə ədəd 4k+1 və ya 4k–1
şəklində göstərilə bilər. Burada k ∈ N .
4. 10 dənə mürəkkəb ardıcıl natural ədəd göstərin.
5. Heç bir rəqəmi sıfır olmayan və öz rəqəmləri cəminə bölünən
100 rəqəmli ədəd tapın.
6. İsbat edin ki, 103n+1 ədədini iki natural ədədin kublarının cəmi
şəklində göstərmək mümkün deyil.
7. İsbat edin ki n-in heç bir natural qiymətində (n 2 +1) ifadəsi
3-ə bölünmür.
8. İsbat edin ki, yalnız vahidlərin köməyilə yazılan ədədlərin
içərisində 1987-yə bölünən ədəd var.
9. ƏBOB (2 n +13, n +7)-ni tapın.
12n + 1
10. İsbat edin ki, kəsri n –in heç bir natural qiyməti
30n + 2
üçün ixtisar olunan kəsr deyil.
11. ƏBOB (2100 –1, 2120 –1)-i tapın.
12. 19891989 ədədinin son rəqəmini tapın.
13. Yazılışdında heç olmasa bir dənə cüt rəqəm iştirak edən
neçə dənə 6 rəqəmli ədəd var?
14. a, b ∈ N , ( a > b ) ədədlərinin ƏBOB (a,b) –yə
bölünməsindən alınan qismətlərin cəmi 8-dir.
a⋅b = 60 ∙ƏBOB (a,b) olarsa, a ⋅və b -ni tapın.
3
7
( )
  
7...

15. 7-ci qüvvətin 500 dəfə təkrarlandığı  ...  ( 7 7 )
7 7
 
   
 
ədədinin son rəqəmini tapın.
16. 22225555+55552222 ədədinin 7-yə bölünməsindən alınan
qalığı tapın.
17. İki rəqəmli ədəd 7-yə bölünürsə, onun rəqəmlərinin kubları
fərqi də 7-yə bölünür. Bunu isbat edin.
188887
18. Kəsri ixtisar edin:
211109
19. İsbat edin ki, 19811986+301986 cəmi, hər hansı bir natural
ədədin kvadratı deyil.
20. Sadə ədədə 400 əlavə edilmiş və nəticədə bir ədədin
kvadratı alınmışdır. İlkin sadə ədədi tapın.
21. Bütün elə n natural ədədlərini göstərin ki, (n-1)! ifadəsi n-ə
bölünsün.
mn + 1
22. şəklində göstərilə bilən bütün natural ədədləri tapın.
m+n
Burada m, n ∈ N .
23. 22006 və 52006 ədədləri dalbadal yazılarsa, alınmış ədəddə
neçə rəqəm var?
24. 9876543210 ədədini iki tam ədədin kvadratları fərqi kimi
göstərmək olarmı?
25. 500! ədədi neçə sıfırla qurtarır?
26. İsbat edin ki, əgər p və p2 +2 ədədləri sadə ədədlərdirsə,
onda p3 +2 ədədi də sadə ədəddir.
27. 200! və 100200 ədədlərindən hansı böyükdür?
28. Bütün elə sadə p ədədlərini tapın ki, 8p +1 sadə ədəd
2
olsun.
4
29. İsbat edin ki, 222333+333222 ədədi 13-ə bölünür.
30. İsbat edin ki, əgər 2p-1 və 2q-1 ədədləri qarşılıqlı sadədirsə, p
və q ədədləri də qarşılıqlı sadədir.
31. a⋅b = c⋅d şərtini ödənən a, b, c, d ədədləri üçün
a+b+c+d cəminin sadə ədəd olmadığını isbat edin.
32. 8103 ədədini 13- ə böldükdə alınan qalığı tapın.
33. 552001 ədədini 12- yə böldükdə alınan qalığı tapın.
34. 20032001 ədədinin son üç rəqəmini tapın.
35. 22 + 1 ≡ x ( mod19 ) tənliyini həll edin.

17
321
36. 1733 ədədinin son iki rəqəmini tapın.
+ 3 ədədinin 19- a tam bölündüyünü isbat edin.

6 k+ 2
37. 22
38. İsbat edin ki, n natural ədədinin müsbət tam bölənlərinin
sayı tək ədəddirsə, onda n tam kvadratdır.
39. p ədədi ilk n (n>1) sadə ədədin hasilidirsə, p –1 və p +1
ədədlərinin heç birinin tam kvadrat olmadığını isbat edin.
40. Rəqəmlərinin cəmi 300 olan ədəd tam kvadrat ola bilərmi?
41. n ∈ Z olarsa, 49∙n +14 şəklində ədəd tam kvadrat ola
bilərmi?
42. x, y ∈ Z ədədləri üçün x2+ y2 cəmi 3-ə tam bölünürsə, isbat
edin ki, x və y ədədləri də 3-ə tam bölünür.
43. a, b, c ∈ Z . İsbat edin ki, a2+ b2+ c2 cəmi 8-ə bölündükdə,
qalıqda 7 ola bilməz.
44. 2 p4– p2+16 ədədinin bir tam kvadrat olmasını təmin edən
bütün sadə p ədədlərini tapın.
45. İsbat edin ki, n ∈ N olduqda, 1978n–1 ədədi 1000n –1
5
ədədinə tam bölünmür.
46. Asif və Vasif 1, 2, 3, 4, 5 rəqəmlərindən istifadə edərək 20
rəqəmli bir ədəd yazırlar. Belə ki, ilk rəqəmi Asif, ikinci
rəqəmi Vasif , və bu ardıcıllıqla davam edirlər. Vasif alınan
ədədin 9-a bölünən olmasını istəyir, Asif ona mane ola
bilərmi?
47. n ∈ N ədədinin 1 dənə sadə böləni, 4 dənə müsbət tam
böləni var. İsbat edin ki, n ədədi tam kubdur.
2n 2 − 1
48. İsbat edin ki, kəsri n -in heç bir natural qiymətində
2n + 1
ixtisar olunmur.
6
§2. CƏBRİ İFADƏLƏR. EYNİLİKLƏR
1. Vuruqlara ayırın: x5+x+1

2. x7 + x5+ 1 çoxhədlisini iki çoxhədlinin hasili şəklində
göstərin.
3. Hasili hesablayın:
101⋅10001⋅100000001⋅… ⋅1000…001
n
2 -1 sayda
n −1
4. kəsri n ∈ N -in hansı qiymətlərində ixtisar
n − 8n + 8
2
olunandır?
5. İsbat edin ki, x3–x+1 tənliyinin kökünün tərs qiyməti
x5+x+1 tənliyini ödəyir.
6. İsbat edin ki, n-in istənilən natural qiymətində
n ( n + 1)( 2n + 1)
12 + 22 + 32 + ... + n 2 =
6
7. a, b, c > 0 , n ∈ N , a + b + c= abc= a 3 olarsa,
a 2 n + b 2 n + c 2 n ≥ 3n +1 olduğunu isbat edin.

8. a və b - nin hansı qiymətlərində x 4 + x 3 + ax 2 + 3 x + b
çoxhədlisi tam kvadratdır.
9. a, b, c, d – müsbət həqiqi ədədlər, a4+b4+c4+d4 = 4 abcd
olarsa, a=b=c=d olduğunu isbat edin.
10. Eyniliyi isbat edin:
(a 2
+ b 2 + c 2 )( x 2 + y 2 + z 2 ) − ( ax + by + cz ) =
2
= ( bz − cy ) + ( cx − az ) + ( ay − bx )
2 2 2
7
11. x 3 + y 3 + z 3 − 3 xyz çoxhədlisini vuruqlara ayırın.
12. ( x + y ) − x 7 − y 7 çoxhədlisini vuruqlara ayırın.

7
( x + y + z) − x5 − y 5 − z 5 çoxhədlisini vuruqlara ayırın.

5
13.
1
14. İsbat edin ki, x 2 + x + 1 =0 olarsa, x 23 + =
−1 olar.
x 23
15. İsbat edin ki, a + b ≠ 0, b + c ≠ 0 c + d ≠ 0 və
a b c
a 3 + b3 + c 3 + abc =
0 olarsa, + + =
1
b+c c+a a+b
bərabərliyi doğrudur.
1 1 1 1
16. İsbat edin ki, += + = 0 bərabərliyi
a b c a+b+c
doğrudursa, onda a, b və c ədədlərindən heç olmasa ikisi əks
işarəlidir.
17. x 2 + px + 1 =0 tənliyinin kökləri x1 və x2 ,
x + qx + 1 =
2
0 tənliyinin kökləri x3 və x4 olarsa,
Α
= ( x1 − x3 )( x2 − x3 )( x1 + x4 )( x2 + x4 ) hasilini tapın.
18. a, b ∈ Z və x 2 − x − 1 çoxhədlisi ax17 + bx16 + 1

çoxhədlisinin vuruqlarından biri olarsa, a -nı tapın.
19. İsbat edin ki, əgər n ∈ N olarsa, n 2 + n + 2 ədədi 15-ə

bölünmür.
20. a, b və a + b ədədləri rasionaldırsa, a və b

ədədlərinin də rasional olduğunu isbat edin.
21. n∈ N olarsa, 7 2 n + 32 n + 30 ⋅ 21n ifadəsinin 16-ya
8
bölündüyünü isbat edin.
22. n∈ N olarsa, 43n + 2 + 7 ⋅ 33n +1 ifadəsinin 37-yə
23. n cüt natural ədəd olduqda 44+2 ədədinin 12-yə
n

24. İsbat edin ki, x -in heç bir tam qiymətində x 2 − 3 x + 7
ifadəsi 361-ə bölünmür.
25. İsbat edin ki, 2a 2 + 2b 2 cəmini iki ədədin kvadratları cəmi
kimi göstərmək olar.
26. İsbat edin ki, n ∈ N olarsa, 7 ⋅ 52 n + 12 ⋅ 6n ifadəsi 19-a
qalıqsız bölünür.
27. İsbat edin ki, n –nin ( n ∈ N ) heç bir qiymətində n 2 − n + 9
ifadəsi 49-a bölünmür.
28. İsbat edin ki, 1110-1 ədədi 100-ə bölünür.
29. Hansı n tam ədədləri üçün n 4 + n 2 + 1 ifadəsi sadə
ədəddir?
30. n ∈ N olarsa, n ( n + 1)( n + 2 )( n + 3) + 1 ifadəsinin sadə
olmadığını isbat edin.
31. İsbat edin ki, 2 +1 ifadəsi sadə ədəddirsə, onda n ədədi
n
n=2k şəklindədir (Ferma teoremi).

32. İsbat edin ki, istənilən natural n ədədi üçün (2n–1)n –3
ifadəsi 2n–3 ifadəsinə tam bölünür.
33. P sadə ədəd və n, k natural ədədlərdir. n >1, 2k+1 = Pn
şərtini ödəyən n, k, P ədədlərinin bütün mümkün
qiymətlərini tapın.
34. Verilmiş ədədlərin mürəkkəb olduğunu isbat edin:
a) 19982–1, b) 2003 +2013, c) 89999, d) 216001, e) 57599
9
35. Verilmiş ədədlərin mürəkkəb olduğunu isbat edin:
a) 210 + 26 ⋅ 56 + 512 , b) 210 + 512 .
( )
n
36. 1 + 2 =
a + 2b olarsa, isbat edin ki,
(1 − 2 )
n
=
a − 2b -dir. Burada a, b ∈ R və n ∈ N .
( )
1985
37. 3+2 ədədinin onluq kəsr kimi yazılışında vergüldən
sonrakı ilk 100 rəqəmi tapın.
38. 1969 + 1971 və 2 1970 ədədlərini müqayisə edin.
39. Sadələşdirin:
3
1 − 27 3 26 + 9 3 262 + 3 26
40. x və y irrasional ədədlər olarsa, x + y2 və x+2y şəklində
rasional ədədlər varmı?
41. İfadəni sadələşdirin:
1 1 1 1 1 1
+ + ... + + (n sayda radikal)
2 2 2 2 2 4
42. İfadəni sadələşdirin: 2 3 + 5 − 13 + 2 12

43. İsbat edin ki,
111...1 − 222...2 =
333...3
2 n sayda n sayda n sayda
44. Cəmi hesablayın:
1 1 1 1 1 1
1+ 2
+ 2 + 1 + 2 + 2 + ... + 1 + +
1 2 2 3 1999 20002
2
10
45. a = 2− 2+ 2+ 3 , b = 2+ 2+ 3 ,
=
c 2+ 3 , d = 2+ 2+ 2+ 3 ədədləri
verilmişdir. a ⋅ b ⋅ c ⋅ d hasilini tapın.
46. =
x 3
2 − 1 − 3 2 + 1 olarsa, x3 + 3 x ifadəsini tapın.
2 1
x − z
+ a ⋅b + 2 b⋅ a x−2 z =
y y z x y z
47. a
2
 − xy1 1 1 
=  a + a ⋅ b2z 
2 zy
olduğunu isbat edin. Burada
 
 
a, b ∈ R , x, y, z ≥ 2 və , x, y, z ∈ R +
+
(1 + ) (
2 x + x 2 (1 − x 4 ) 1 − 2 x + x 2 )
49. ( x + a + b ) − ( a + b − x ) − ( x + b − a ) − ( x + a − b ) =
5 5 5 5
80abx ( a 2 + b 2 + x 2 ) olduğunu isbat edin.
50. P ( x, y, z=
) x3 ( y − z ) + y 3 ( z − x ) + z 3 ( x − y )
çoxhədlisinin ( x − y )( y − z )( z − x ) ifadəsinə bölündüynü
isbat edin.
( )
7
51. 2 +=
1 57122 + 57121 olarsa, isbat edin ki,
( )
7
2 −=
1 57122 − 57121 .
11
52. İsbat edin ki, 3
4 − 3 10 + 3 25 > 3 6 − 3 9 + 3 15
53. a, b və 3
a + 3 b ədədləri rasionaldır ( a > b ). İsbat edin
ki, 3
a və 3
b ədədləri də rasionaldır.
54. Elə n tam ədədlərini tapın ki, (n3 +3) ifadəsi (n +3) cəminə
tam bölünsün.
55. İsbat edin ki, 3100 + 4100 ∉ P (P – sadə ədədlər çoxluğu-
dur).
12
§3. TƏNLİKLƏR
1. a ∈ N olarsa,
(1 + a ) (1 + a 2 )(1 + a 4 ) (1 + a8 )(1 + a16 )(1 + a32 )

1 + a + a 2 + ... + a x =
tənliyini həll edin.

2. Tənliyi həll edin: x 4 − 5 x 3 + 10 x 2 − 10 x + 4 =0
3. p − q > 1 olarsa, x 2 + px + q =0 kvadrat tənliyinin neçə
kökü var?
( ) (
4. x3 − 2ax 2 + a 2 + 2 3a − 9 x − 2a 2 3 − 12a + 6 3 =
0 tənliyini )
həll edin.
( ) ( )
) 13 x3 − 1 tənliyini həll edin.
5. 2 x 2 + x + 1 − 7 ( x − 1=
2 2
6. Tutaq ki, x1 > 0 ədədi ax 2 + bx + c =0 tənliyinin köküdür.

Göstərin ki, cx 2 + bx + a =0 tənliyinin elə bir x2 kökü var
ki, x1 + x2 ≥ 2 olsun.
7. Köklərindən biri 2 + 3 olan tam əmsallı ən kiçik dərəcəli

tənliyi tapın.
8. Tənliyi həll edin:
x ( x + 1)( x + 3)( x +=
4) 2 ( 2 +1 )( 2 +3 )( 2+4 )
9. z-in elə ən böyük qiymətini tapın ki, bu qiymətdə
2 x 2 + y 2 + z 2 + xy + xz + yz =
4
tənliyini doğru bərabərliyə çevirən x və y qiymətləri
mövcud olmuş olsun.
13
( )
2
10. Tənliyi həll edin: x 2 − a 2 =4ax + 1
4 ( x + 5 )( x + 6 )( x + 10 )( x + 12 ) =
3x 2
12. Tənliyin həqiqi köklərini tapın:
 x+5  x+5
2 2
36   + 49   =
85
 x −1   x−2
1
13. Tutaq ki, x1 və x2 ədədləri x 2 + ax + kvadrat
a2
üçhədlisinin kökləridir. Onda elə a qiymətini tapın ki,
− x1 + − x2 ifadəsi özünün ən kiçik tam qiymətini alsın.
x x
 1 − a2   1 + a2 
14. Tənliyi həll edin:   + 1 = 
 2a   2a 
15. x = t ədədi x 2 − 5 x + 5 =0 tənliyinin kökü olarsa,
t − 75t + 75 ifadəsinin qiymətini hesablayın.
4
16. Tənliyi həll edin: x 4 − 7 x 2 + 2 x + 2= 4x −1 − 2x2 − 3
17. Hansı halda tənliyin iki müxtəlif kökü vardır?
( x − a )( x − b ) + ( x − b )( x − c ) + ( x − c )( x − a ) =
0
18. Tənliyi həll edin: x 2 − 5 x − 4 x + 13 =

0
19. x1 və x2 ədədləri x 2 + px + q =0 kvadrat tənliyinin kökləri,
p, q ∈ Q olarsa, x14 x2 + x13 x 2 2 + x12 x 32 + x1 x 4 2 ∈ Q
olduğunu isbat edin.
20. İsbat edin ki, p və q -nün tək qiymətlərində
14
x 2 + px + q =0 tənliyinin rasional kökləri yoxdur.
( 6 x + 7 ) ( 3x + 4 )( x + 1) =
2
21. Tənliyi həll edin: 6
22. İsbat edin ki, x1 və x2 ədədləri x 2 − 6 x + 1 =0 tənliyinin

kökləridirsə, x1n + x n 2 cəmi istənilən n ∈ N qiymətində 5-
ə bölünməyən tam ədəddir.
1
23. Tənliyi həll edin: x 3 + x 2 + x =−
3
( )
24. . Tənliyi həll edin: 13 x 2 + y 2 + 1 = 10 x + 24 y

x − 2 x + 3 x + 6 = x +1 x + 4 x + 9
x4 + 1 41
26. . Tənliyi həll edin: =
x ( x + 1) 15
2
27. a-nın istənilən qiymətləri üçün tənliyi həll edin:

x 4 + 6 x3 + ( 4 − 2a ) x 2 − ( 6a + 1) x + a 2 − a =0
28. Tənliyi həll edin: 5 x 2 + 5 y 2 + 8 xy − 2 x − 2 y + 2 =0

29. x 2 − 4 x + 2 =0 tənliyinin kökləri x1 və x2 ədədləri olarsa,
1 1
kökləri y=
1 x1 + və y=
2 x2 + ədədləri olan kvadrat
x1 x2
tənliyi tapın.
30. a + b = c + d olarsa,
( x + a )( x + b )( x + c )( x + d ) =
m tənliyini həll edin.
15
( x + a) + ( x + b) =
4 4
31. Tənliyi həll edin: c
( x + b + c )( x + a + c )( x + a + b )( a + b + c ) − abcx =0
x 3 + 3ax 2 + 3 ( a 2 − bc ) x + a 3 + b3 + c3 − 3abc =
0
34. x1 və x2 ədədləri x 2 − 6 x − 1 =0 tənliyinin kökləridirsə,

istənilən n natural ədədi üçün x1n + x n 2 ∈ Z olduğunu
isbat edin.
35. . Tənliyi həll edin:
5 ( x 2 + y 2 + 1) = 6 x + 8 y, x, y ∈ R
36. x 6 − 6 x 5 + ax 4 + bx 3 + cx 2 + dx + 1 =0 tənliyinin bütün

kökləri müsbətdirsə, a, b, c, d əmsallarını tapın.
37. Tənliyi həll edin: x 4 + y 4 + z 4 − 4 xyz =

−1
38. Tənliyi həll edin :
(x 2
+ 3 x + 2 )( x 2 + 7 x + 12 ) + x 2 + 5 x − 6 =0
39. x 3 + 5 x 2 + 4 x − 10 =
0 tənliyini həll edin.
40. x 3 − 6 x + 4 =0 tənliyini həll edin.
41. Kökləri –1, –3, –5 ədədləri olan kub tənlik qurun.
42. x 3 + 4 x 2 + ax − 6 =0 tənliyinin kökləri arasında
x1 + x2 = x3 münasibəti varsa, a-nı tapın.
43. 2 x 3 + 12 x 2 + 13 x + 15 =
16
44. x 4 − x 3 + x 2 − x + 1 =0 tənliyini həll edin.
45. x ∈ Q üçün ( x + 1)( x + 2 )( x + 3)( x + 4 ) =
−1
46. 2 2 x 3 + 27 y 3 + z 3 − 9 2 xyz + 7 =0 , x, y , z ≥ 0
17
§3.1. TAM HƏLLƏRİ AXTARILAN TƏNLİKLƏR
1. x 2 − 2 y 2 =1 tənliyinin sadə ədədlər şəklində olan bütün

həllərini tapın.
2. Tənliyin tam həllərini tapın: 2 x 2 − 1 =2 xy
3. Tənliyin natural həllərini tapın: 2n + 7 =k2
4. x y + 1 =z tənliyinin sadə ədədlər şəklində olan həllərini
tapın
5. x !+ y ! = ( x + y ) ! tənliyinin tam həllərini tapın.
6. x + y = x 2 − xy + y 2 tənliyinin tam həllərini tapın.
1 1 1
7. 2
+ + 2 =
1 tənliyinin müsbət tam həllinin olmadığını
x xy y
göstərin.
8. İsbat edin ki, x 2 − y 2 =
2006 tənliyinin tam həlləri yoxdur.
9. Tənliyin tam həllərini tapın:
(1 + 2 + 3 + ... + x ) (12 + 22 + 32 + ... + x 2 ) =y2

10. Tənliyin tam həllərini tapın: xy − 10 ( x + y ) =
1
11. Tənliyin tam həllərini tapın: x 3 − 100 =

225 y
12. Tənliyin tam həllərini tapın: x+ y =1960
13. Tənliyin tam həllərini tapın: x 3 − 3 x 2 + 2 x + 1988 =

0
14. Tənliyin tam həllərini tapın: xy + 3 x − 5 y =
−3
15. Tənliyin tam həllərini tapın: 2 x 2 + 9 y 2 − 8 xy − 3 y =
0
18
y
16. Tənliyin tam həllərini tapın: xy + x + =
1988
3
17. Tənliyin tam həllərini tapın: 2 x 2 + 5 xy + 3 y 2 + 5 x + 8 y =
7
18. Tənliyin natural həllərini tapın: 2 x + 1 =y 2
19. Tənliyin tam kökünü tapın: x 2 + xy + y 2 =

x2 y 2
20. abc = a !+ b !+ c ! , a, b, c ∈ N tənliyini həll edin.
21. x 2 − y 2 =
86 tənliyini ödəyən natural ədədləri tapın.
22. İsbat edin ki, istənilən a ∈ Z ədədi üçün x 2 − y 2 =
a3
tənliyinin tam həlli var.
23. x 2 + y 3 =
z 4 tənliyini ödəyən x, y, z sadə ədədlərini tapın.
1 1 1
24. p ∈ P olarsa, + = tənliyini ödəyən natural x, y
x y p
ədədlərini tapın.
25. Tənliyin bütün natural həllərini tapın: x y + y x = x x + y y
26. z n +1 bərabərliyi
x, y, z ∈ N olmaq şərtilə x n + y n =
ixtiyari n ≥ n0 üçün ödənilirsə, bu şərti ödəyən bütün
x, y, z ədədlərini tapın.
27. n, x, y, z ∈ N və n ≥ Z olduqda xn + y n =
zn
bərabərliyinin mümkün olmadığını isbat edin.
1 1 1 4
28. + + = tənliyini x, y, z ∈ Z + üçün həll edin.
x y z 5
29. x 3 + y 3 + 1 =3 xy tənliyini x, y ∈ Z + üçün həll edin.
19
30. ( x − y ) + ( y − z ) + ( z − x ) =
3 3 3
18 tənliyini
x, y, z ∈ Z üçün həll edin.

1 1 1
31. − =, x, y ∈ N . İsbat edin ki, n sadə ədəd olduqda
x y n
bu tənliyin yeganə həlli var.
32. Aşağıdakı tənliyin x, y, z ≥ 0 üçün həllərini tapın:
xy + yz + zx = xyz + 2
33. 14 x + 22 y =
90 tənliyinin tam həllərini tapın.
34. x, y ∈ Z üçün tənliyi həll edin: 39 x + 26 y =
105
35. 18 x + 5 y =
48 tənliyinin müsbət tam həllərini tapın
36. m, n ∈ N üçün tənliyi həll edin: 3 ⋅ 2m + 1 =n2
37. m, n ∈ N üçün tənliyi həll edin: 3m + 7 =2n
38. Tənliyin tam həllərini tapın: x 2 + y 2 = 4 z − 1

39. Tənliyin tam həllərini tapın: 3 x + 5 y =
7
40. a, b ∈ N olduqda, a 2 − b 2 =
y 2 tənliyini x, y ∈ Z + olduqda həll edin.

41. 4 x + 65 =
42. x 3 + y 3 + z 3= 3 xyz + 1 tənliyini x, y, z ∈ N olduqda həll

edin.
20
§3.2. İRRASİONAL TƏNLİKLƏR

24 + x − 3 5 + x =
1
2. Tənliyi həll edin: x − 2 + 4 − x = x 2 − 6 x + 11
3. Göstərin ki, x4 + x − 2 + 4 x4 + x − 2 =6 tənliyinin

yeganə tam kökü var və bu kökü tapın.
4. Tənliyi həll edin: x2 + x −1 + x − x2 + 1 = x2 − x + 2

x 2 − 34 x + 64 − 5 x 2 − 34 x + 33 =
1
6. Tənliyi həll edin: 2x −1 + 3 2 − 2x =1
7. Tənliyi həll edin: x −3− 2 x − 4 + x − 4 x − 4 =

1
8. Tənliyi həll edin: x 2 − 4 = x+4
1 + 2 x 1 − x2
9. Tənliyi həll edin: = 1 − 2x2
2
x + 1 4 ( y − 1) 3 y − 1 + 4
10. Tənliyi həll edin: + =
10
( y − 1)
2
x 3
x −1 + x + 3 + 2 ( x − 1)( x + 3) = 4 − 2x
12. Tənliyi həll edin: x 2 + 18 x + 30= 2 x 2 + 18 x + 45
21
§3.3. TAM QİYMƏT İŞARƏSİ ALTINDA
OLAN TƏNLİKLƏR
 6 x + 5  15 x − 7
1.  = tənliyini həll edin:
 8  5
 x3 − 3x 2 + 2 x − 1
2. Tənliyi həll edin:  = x − 2
 6 
3. Tənliyi həll edin: x 3 − 7 [ x ] − 3 =0
4. [ 4 x ]= 2 + [ x ] tənliyini həll edin.
5. Tənliyin həllər çoxluğunu tapın:  x +  x + [ x + 3]  =

12
3[ x ] − [ x ] − 2 =
2
6. Tənliyin həllər çoxluğunu tapın: 0.
x x
7. x ∈ R ,   +   =
1 tənliyinin həllər çoxluğunu tapın.
2 3
8. [ x ] = sin x tənliyini həll edin.
9. [ x ] + [ 2 x ] + [ 4 x ] + [8 x ] + [16 x ] + [32 x ] =
12345
tənliyinin həllər çoxluğunu tapın.
 3 1  +  3 2  + ... +  3 x3 − 1  =400
     
11. [ 2 x + 5] = [ x] − 3 tənliyinin həllər çoxluğunu tapın.
[ x ] 2 { x} + 4 tənliyinin həllər çoxluğunu tapın.

12.=
22
13. [ x ] − 29 [ x ] + 100 =
4 2
 1 
14.  = 2 tənliyini həll edin.
 2 x − 1 
15. [ 2 x ] = 2 [ x ] tənliyini həll edin.
16. [ x ] ⋅ [ y ] =
23
§4. TƏNLİKLƏR SİSTEMİ
1. Tənliklər sistemini həll edin:

 x2 + 2 y + 1 =0
 2
 y + 2z +1 = 0
z2 + 2x +1 = 0

2. Bütün elə k və b ədədlərini tapın ki, x+ y =
2 və
=
y kx + b tənlikləri sisteminin sonsuz sayda həlli olsun.
3. a parametrinin bütün elə qiymətlərini tapın ki,
 x 2 + y 2 − 16 x + 64 + x 2 + ( y + 15 )2 =
17

 x 2 + y 2 =
a2
tənliklər sisteminin yeganə həlli olsun.

 y 3 − 9 x 2 + 27 x − 27 =
0
 3
 z − 9 y + 27 y − 27 =
2
0
 x3 − 9 z 2 + 27 z − 27 =0

x − y + z = 6
 2
x + y + z =
2 2
14
 x3 − y 3 + z 3 =
 36
24
 x2 ⋅ x3 ⋅ ... ⋅ xn
 = a1
x1

...........................
 x ⋅ x ⋅ ... ⋅ x
 1 2 = an , ai > 0, =
n −1
i 1, n
 xn
 2 x1
 = x2
1 + x1
2
 2 x2
 = x3
1 + x2
2
 2 x3
 = x1
1 + x3

2
x + y + z =3
 2
x + y + z =
2 2
3
 x 2 + y 2 =
1
 5
 x + y =
5
1
 x
 y2 +1 = z

 y
 2 =x
 z + 1
 z
 x2 + 1 = y

25
 x3= y + 2 y 3
 3
 y = z + 2z
3
 z 3= x + 2 x3

 x2 + y 2 =
z

x + y + z = a
a-nın hansı qiymətində sistemin yeganə həlli var?
13. Verilmiş tənliklər sistemini həll edin:

 x 2 − yz =
1
 2
 y − zx = 2
 z 2 − xy =
−4

14. Verilmiş sistemin müsbət tam həllərini tapın:
a + b + c + d =
12

abcd = 27 + ab + ac + ad + bc + bd + cd
 2
x + x = 2y

 2
y + = 2z
 y
 2
z + = 2x
 z
16. Tənliklər sistemini x, y, z , t ∈ Z üçün həll edin:
26
 xz − 2 yt = 3

 xt + yz = 1
17. Tənliklər sisteminin tam həllərini tapın:
 x + 2 y + 3z = 0

x − y + z = 0
 x2 + y 2 + z 2 =
 152
18. Tənliklər sisteminin tam həllərini tapın:

x + y + z = 12

 xy + xz + yz =41
 xyz = 42

27
§5. BƏRABƏRSİZLİKLƏR
1. İsbat edin ki,

1 1 1 1
+ + + ... + > 30
1+ 3 3 + 5 5+ 7 9997 + 9999
2.. Aşağıdakı bərabərsizlikləri isbat edin:

1) 3 5 + 3 5 − 3 5 − 3 5 < 2 3 5
2) n
2+ 3 + n 2− 3 > 2
3. 2 3 2 + 3 18 və 4 ədədlərini müqayisə edin.
4. Aşağıdakı bərabərsizliyi isbat edin:

1 1 1 1
2
+ 2 + 2 + ... + < 0,1
11 12 13 20002
5. Aşağıdakı bərabərsizliyi isbat edin:

1 1 1 1 5
+ + + ... + >
1001 1002 1003 2000 8
1 1 1 1
6. x = + + + ... +
1 2 +2 1 2 3 +3 2 3 4 +4 3 1990 1991 + 1991 1990
43 44
olarsa, <x< olduğunu isbat edin.
44 45
102005 + 1 102006 + 1
7. və ədədlərini müqayisə edin
102006 + 1 102007 + 1
8. İsbat edin ki, 479 < 2100 + 3100 < 480
9. İstənilən natural n ədədi üçün aşağıdakı bərabərsizliyi isbat
28
edin:
1 1 1
n −1 < + + ... + <n
1+ 2 2 + 3 n + n2 + 1
2
10. İsbat edin ki, a > 0, b > 0, c > 0 və a + b + c =

1 olarsa,
4a + 1 + 4b + 1 + 4c + 1 < 5
bərabərsizliyi doğrudur.
11. İsbat edin ki, a > 0, b > 0, c > 0 ədədləri üçün
b+c a+c a+b

+ + ≥3 2
a b c
12. İsbat edin ki, x > 0, y > 0, z > 0 və x + y + z =

1 olarsa,
 1  1  1 
 − 1  − 1  − 1 ≥ 8
 x  y  z 
13. x > 0, a > 0, b > 0 olarsa,

( a + x )( b + x )
x
ifadəsi özünün ən kiçik qiymətini x –in hansı qiymətində
alır? İfadənin bu qiymətini tapın.
14. a ≥ 0, b ≥ 0, c ≥ 0 olarsa, aşağıdakı bərabərsizlikləri

isbat edin:
2
1) 3
ab + 3 bc + 3 ca − 1 ≤ (a + b + c)
3
2) 4
ab ( )
a + b ≥ 2 ab
29
15. Bərabərsizlikləri isbat edin
1 1 1
1) 1 + + + ... + > n
2 3 n
1 3 2n − 1 1
2) ⋅ ⋅ ... ⋅ <
2 4 2n 2n + 1
( )
16. a ≥ 0, b ≥ 0 olarsa, 4 a 3 + b3 ≥ ( a + b ) bərabərsizliyini
3
isbat edin.
17. İstənilən natural n ∈ N ədədi üçün
2 1 1
< −
( 2n + 1) 2n 2n + 2
2
bərabərsizliyinin doğruluğunu isbat edin.
18. İstənilən natural n ∈ N ədədi üçün

1 1 1 1
+ + ... + <
( 2n + 1) 4
2
9 25
bərabərsizliyinin doğruluğunu isbat edin.
19. İstənilən həqiqi a və b ədədləri üçün a + b =2 olarsa,

a 4 + b 4 ≥ 2 bərabərsizliyinin doğruluğunu isbat edin.
20. a1 , a2 ,..., an > 0 və a1 ⋅ a2 ⋅ a3 ⋅ ... ⋅ an =

1 olarsa, isbat
edin ki, (1 + a1 ) ⋅ (1 + a2 ) ⋅ ... ⋅ (1 + an ) ≥ 2n
21. Bərabərsizliyi isbat edin:
a2
+ b 2 + c 2 ≥ ab − ac + 2bc
4
30
x 4 + y 4 + z 4 + 1 ≥ 2 x ( xy 2 − x + z + 1)
23. İsbat edin ki, n sayda müsbət ədədin cəmi 1 olarsa, bu

ədədlərin tərs qiymətləri cəmi n2 –dan kiçik deyil.
1
24. a + b ≥ 1 olarsa, a 4 + b 4 ≥ olduğunu isbat edin.
8
a2 b2
25. a > 0, b > 0 olarsa, + ≥ a + b olduğunu
b a
isbat edin.
26. a > 0, b > 0, c > 0 olarsa,
1 1 1 1 1 1
+ + ≥ + + bərabərsizliyini isbat edin.
a b c bc ac ab
27. İsbat edin ki, ixtiyari x > 0, y > 0 üçün

x y 1
+ 4 ≤
x +y
4 2
y +x 2
xy
28. İsbat edin ki, a, b, c, x > 0 olduqda
( ax 2
+ bx + c )( cx 2 + bx + a ) ≥ ( a + b + c ) x 2
2
29. a, b, c, d > 0 olduqda, 3

ab + 3 cd ≤
≤ 3
( a + b + c )( b + c + d ) bərabərsizliyini isbat edin.
30. 0 ≤ x, y, z ≤ 1 olduqda,
x y z 1
+ + ≤
7+ y + z 7+ z + x 7+ x + y
3 3 3 3 3 3
3
31
bərabərsizliyini isbat edin.
31. a ≥ 0, b ≥ 0, c ≥ 0, a+b+c =3 olduqda,
a + b + c ≥ ab + ac + bc bərabərsizliyini isbat edin.
32. a, b, c > 0, a+b+c =

1 olduqda, aşağıdakı
bərabərsizliyi isbat edin:
a 2 + b b2 + c c2 + a
+ + ≥2
b+c c+a a+b
33. a, b, c > 0 olarsa, aşağıdakı bərabərsizliyi isbat edin:
( a + b )( a + c ) ≥ abc ( a + b + c )
34. Koşi bərabərsizliyini n =3 halı üçün isbat edin. Yəni

x1 + x2 + x3
3 x1 x2 x3 ≤
3
35. Tillərinin cəmi verilmiş sabit bir ədədə bərabər olan bütün
düzbucaqlı paralelepipedlər içərisində həcmi ən böyük
olanın kub olduğunu göstərin.
a 6 + b9
36. b ≥ 0 olduqda, ≥ 3a 2b 2 − 16
4
bərabərsizliyini isbat edin
37. a, b, c > 0 və a 2 + b = 2, b2 + c =2, c 2 + a =
1
olarsa, a, b və c ədədləri arasında ən böyüyünü və ən
kiçiyini tapın.
38. x, y > 0 və x 3 + x = 1, y 3 + y 2 =
1 olarsa, x və y
ədədlərini müqayisə edin.
32
39. x, y > 0 və x 3 + y = 1,99 və y 3 + x =2, 01 olarsa, x və
y ədədlərini müqayisə edin.
1
40. Bərabərsizliyi həll edin: x +1 −1 > 1−
x
41. a, b, c, d > 0 olarsa, A və B ədədlərini müqayisə edin.
12
Α= ,
a+ b+ c+ d
1 1 1 1 1 1
=Β + + + + +
a+ b a+ c a+ d b+ c b+ d c+ d
42. İsbat edin ki, müsbət a, b, c, ədədləri üçün
 1 1 1 
(a 2
+ b2 + c2 )  + +  ≥ 9
 ab ac bc 
43. İsbat edin ki, a, b, c, hər hansı bir üçbucağın tərəflərinin
uzunluqları olarsa, aşağıdakı bərabərsizlik doğruüdur.
a + b + c − 2 ab + ac + a + b + c − 2 ab + bc + a + b + c − 2 ac + bc <
< a+ b+ c
44. İsbat edin ki, istənilən müsbət x və y ədədləri üçün
aşağıdakı bərabərsizlik doğruüdur:
3 4( x + y) ≥ 3 x + 3 y
 1  1   1 
1 +  1 +  ⋅ ... ⋅ 1 + n  < 2
 4  8   2 
33
46. 12723 və 51318 ədədlərini müqayisə edin
47. İstənilən n ∈ N üçün bərabərsizliyi isbat edin:

1 1 1 5
1+ 3
+ 3 + ... + 3 <
2 3 n 4
( 2n )! < ( n ( n + 1) )
n
48. n > 1 olduqda bərabərsizliyini isbat
edin.
x− y
49. x < 1, y < 1 olarsa, < 1 olduğunu isbat edin.
1 − xy
50. a -nın bütün elə qiymətlərini tapın ki,
 x + 2 x + a ≤ 0
2
 2 bərabərsizliklər sisteminin yeganə həlli

 x − 4 x − 6 ≤ 0
olsun.
51. Bərabərsizliyi isbat edin: a 4 + b 4 + 2 ≥ 4ab
52. abc < ab + bc + ac bərabərsizliyini ödəyən bütün sadə

a, b, c üçlüklərini tapın.
53. x 2 + y 2 =
a2 , z2 + u2 =
b 2 olarsa,
−ab ≤ xz + yu ≤ ab olduğunu isbat edin.
1
54. İsbat edin ki, 4a + 2b =
1 olarsa, a 2 + b2 ≥ .
20
Bərabərlik şərtini ödəyən a və b -nin qiymətlərini tapın.
55. x 2 + y 2 + z 2 + 3 ≤ xy + 3 y + 2 z bərabərsizliyini ödəyən

bütün x, y, z tam ədədlərini tapın.
34
a 2 + b2 + c 2 + d 2 + e2 + e ( a + b + c + d ) ≥ 0
57. a, b, c ∈ R və a ( a + b + c ) < 0 isə, isbat edin ki,

b 2 > 4ac
58. c ( a + b + c ) < 0 , a, b, c ∈ R isə, isbat edin ki,

b 2 > 4ac
59. 0 ≤ a, b ≤ 1 olarsa, isbat edin ki,
ab + (1 − a )(1 − b ) ≤ 1
2 2
60. 0 ≤ a, b, c ≤ 1 olarsa, isbat edin ki,
ab 1 − c 2 + (1 − a )(1 − b ) ⋅ c ≤ 1
2 2
61. ax 4 + bx 3 + cx 2 + dx + c =0 tənliyinin 4 fərqli kökü var.

9
İsbat edin ki, c 2 > bd
4
62. x ∈ R, x ≠ 0 olduqda, aşağıdakı bərabərsizliyi isbat edin:
1 1
x8 − x 5 − + 4 ≥ 0
x x
63. x, y, z ∈ R, x ≥ y ≥ z ≥ 0 olarsa, bərabərsizliyi isbat
edin:
x2 − y 2 z 2 − y 2 x2 − z 2
+ + ≥ 3x − 4 y + z
z x y
35
64. a, b, c ∈ R + , abc =
1 olduqda, bərabərsizliyi isbat edin:
ab bc ca
+ 5 5 + 5 ≤1
a + b + ab b + c + bc c + a 5 + ac
5 5
65. a, b, c ∈ R + olduqda, bərabərsizliyi isbat edin:

a +b + c
a a ⋅ bb ⋅ c c ≥ ( a ⋅ b ⋅ c ) 3
66. x, y, z ∈ ( 0, 1) olduqda, bərabərsizliyi isbat edin:
x (1 − y ) + y (1 − z ) + z (1 − x ) < 1
67. x, y, z ∈ R və x 2 + y 2 + z 2 =
2 olduqda, bərabərsizliyi
isbat edin:
x + y + z < 2 + xyz
68. x, y, z ∈ R olarsa, isbat edin ki,
( x + y) z ≤
2
( x + y2 ) + z2
1 2
69. a + b ≥ 0 üçün a 3 + b3 ≥ a 2b + ab 2 olduğunu isbat edin .
a 3 + b3  a + b 
3
70. a + b ≥ 0 olduqda, isbat edin ki, ≥ 

2  2 
71. a+b+c+d =8 olduqda, isbat edin ki,
a+ b+ c+ d ≤6
1
1 olduqda, xyz 2 ≤
72. x, y, z > 0 və x + y + z = olduğunu
64
isbat edin.
36
73. a, b, c ∈ R + üçün bərabərsizliyi isbat edin:
(1 + abc ) ≤ (1 + a 3 )(1 + b3 )(1 + c 3 )

3
( )
74. 0 ≤ x ≤ 1 olduqda, x 1 − x 3 ifadəsinin mümkün ən böyük
qiymətini tapın.
75. ab ( a − b ) =
1 olduqda, a 2 + b 2 ≥ 3 olduğunu isbat edin.
76. P ( x, y ) = 2002 + x 2 y 4 + x 4 y 2 − 3 x 2 y 2 çoxhədlisinin ən

kiçik qiymətini tapın.
=
77. x > y və xy 1, x, y ∈ R olduqda bərabərsizliyi isbat
edin:
x2 + y 2
≥2 2
x− y
78. x, y , z ∈ R + və x2 + y 2 + z 2 =
1 olduqda,
xy yz zx
S= + + ifadəsinin ən kiçik qiymətini tapın.
z x y
79. a, b, c > 0 olduqda, bərabərsizliyi isbat edin:
2a +b + 2b + c + 2c + a < 2a +b + c +1 + 1
37
§6. SİLSİLƏ. ARDICILLIQLAR. CƏMLƏR
1. Ədədi silsilənin birinci n həddinin cəmi S n , birinci m
həddinin cəmi S m , birinci k həddinin cəmi S k olduqda
Sn ( m − k ) Sm ( k − n ) Sk ( n − m )
+ + =
0
n m k
2. x 3 − 3 x 2 − x + a =0 tənliyinin köklərinin ədədi silsilə əmələ
gətirdyini bilərək bu kökləri və a-nı tapın.
3. İsbat edin ki, əgər düzbucaqlı üçbucağın tərəfləri ədədi silsilə
əmələ gətirirsə, bu düzbucaqlı üçbucağın daxilinə çəkilmiş
çevrənin radiusu silsilə fərqinə bərabərdir.
4. Üçbucağın tərəflərinin uzunluğu ədədi silsilə əmələ gətirirsə,
bu üçbucağın daxilinə çəkilmiş dairənin radiusunun onun
hündürlüklərindən birinə nisbətini tapın.
5. a, b, c ədədləri silsilənin üç ardıcıl həddi olarsa,
a 2 + 8bc = ( 2b + c ) olduğunu isbat edin.
6. 1000-dən böyük olmayan sadə ədədin rəqəmləri ədədi slsilə
əmələ gətirə bilərmi?
7. Müəyyən natural ədədlər d fərqi ilə ədədi silsilə əmələ
gətirir. Əgər hər hansı bir natural ədədlə birgə onun kvadratı
da bu silsiləyə aiddirsə, bu silsilədə sonsuz sayda natural
ədədin kvadratının olduğunu isbat edin.
8. İsbat edin ki, əgər a1 , a2 ,..., an ədədləri ədədi silsilə əmələ
1 1 1 n −1
gətirirsə, + + ... + =
a1a2 a2 a3 an −1an a1an
9. Tutaq ki, S m , ədədi silsilənin birinci m həddinin cəmidir.
İsbat edin ki, S m = 3( S 2m – S m )
38
10. İsbat edin ki, əgər a, b, c ədədləri ədədi silsilə əmələ
gətirirsə, a 2 + ab + b 2 , a 2 + ac + c 2 və b 2 + bc + c 2
ədədləri də ədədi silsilə əmələ gətirir.
11. İsbat edin ki, əgər a2, b2, c2 ədədləri ədədi silsilə əmələ
1 1 1
gətirirsə, , və ədədləri də ədədi silsilə
b+c c+a a+b
əmələ gətirir.
12. Düzbucaqlı üçbucağın tərəfləri ədədi silsilə əmələ gətirir.
Bu üçbucağın sahəsi 6 sm2 olarsa, üçbucağın tərəflərini
tapın.
13. İsbat edin ki, əgər a, b, c ədədləri həndəsi silsilənin üç
ardıcıl həddidirsə, ( a + b + c )( a − b + c ) = a 2 + b 2 + c 2
14. a, b, c ədədləri uyğun olaraq həndəsi silsilənin n – ci, 2n–ci,
4n–ci hədləri olarsa, b ( b 2 − a 2 ) = a 2 ( c − b ) bərabərliyi
doğrudur.
15. Sadə dördrəqəmli ədədin rəqəmləri həndəsi silsilə əmələ
gətirə bilərmi?
16. Ədədi və həndəsi silsilənin hər birinin elə üç həddi vardır ki,
birinci və üçüncü hədlər bərabərdir. Hansı silsilənin bu üç
həddinin cəmi daha böyükdür?
17. Həndəsi silsilədə b m+n =A, b m-n =B olarsa, b m və b n -ni tapın.
18. 49 ədədinin ortasına 48 yazaq. Onda 4489 alınacaq. Alınmış
ədədin də ortasına 48 yazaq və s. İsbat edin ki, alınmış
ədədlər tam kvadratdır.
19. Tutaq ki, a1 , a2 ,..., an ədədləri həndəsi silsilənin ardıcıl
hədləri, S n - silsilənin ilk n həddinin cəmidir. İsbat edin ki,
39
1 1 1
=
Sn a1an  + + ... + 
 a1 a2 an 
20. 999 999 999 ədədini hansı ədədə vurmaq lazımdır ki,
nəticədə alınan ədəd yalnız vahidlərdən ibarət olsun.
21. İsbat edin ki, 19+29+…+999+1009 cəmi 101-ə bölünür.
1
22. a 1 =1 və an +=
1 an + rekurrent düsturları ilə ifadə
an
olunmuş a n ardıcıllığı verilmişdir. İsbat edin ki,
14 < a 100 <18.
23. a k = 3a k-1 +2k-1 , k ≥ 2, a1 = 1 ardıcıllığı verilmişdir. a k –nı
k–nın funksiyası şəklində göstərin.
24. a 0 , a 1 , a 2 ,…, a n ardıcıllığı aşağıdakı şərtlərlə verilmişdir:
a 0 =2 , a 1 =3 , a n+1 = a 1 ⋅ a n – a 0 ⋅ a n-1. İsbat edin ki, a n =2n
+1
25. Ardıcıllıq a 1 =0, a 2 =1 başlanğıc şərtləri və
( n + 2 )( n + 1) an+ 2 − n2 an =
0
rekurrent düsturu ilə verilmişdir. Ardıcıllığın ümumi həddini
tapın.
26. Ardıcıllığın k-cı həddi = ( ) (

ak 4k k 2 + 1 − 6k 2 + 1 düsturu )
ilə verilmişdir. Ardıcıllığın ilk n həddinin cəmini tapın.
27. Cəmi tapın: 1⋅3+3⋅9+5⋅27+…+ (2n -1)⋅3 n
28. Cəmi tapın: 1+2⋅3+3⋅7+…+ n (2n -1)
29. Cəmi tapın: S n =1 + 2a + 3a 2 + 4a 3 + 5a 4 + ... + na n −1
30. n ∈ Ν olduqda, aşağıdakı eyniliyi isbat edin:
40
n ( n + 1)( n + 2 )
Sn =1⋅ 2 + 2 ⋅ 3 + 3 ⋅ 4 + ... + n ( n + 1) =
3
31. Cəmi tapın.: 1+11+111+…+11 … 1
(n sayda)
32. Cəmi tapın: Sn =

1 2 3
+ + + ... +
( n − 1)
2! 3! 4! n!
33. Cəmi tapın:
tgα + 2tg 2α + 4tg 4α + ... + 2n −1 tg 2n −1α
Sn =
2 2 2
 1  1  1
34. Cəmi tapın:  2 +  +  4 +  + ... +  2n + 
 2  4  2n 
1 1 1 1
35. 
+ 
+ 
+ ... + cəmini tapın.
sin 2 sin 4 sin 8 sin1048576
1 1 1 1
36. arc tg + arc tg + arc tg + ... + arc tg 2
3 7 13 n + n +1
cəmini tapın.
37.=
S n arc tg 3 + arc tg 7 + arc tg13 + ... + arc tg n 2 + n + 1 ( )
cəmini tapın.
41
§7. FUNKSİYALAR
1+ f ( x)
1. Göstərin ki, f ( x + a) = funksiyası dövrü
1− f ( x)
funksiyadır və ən kiçik müsbət dövrü tapın.
1
2. n ∈ Ζ + və f ( n ) = olarsa,
3
n 2 + 2n + 1 + 3 n 2 − 1 + 3 n 2 − 2n + 1
f (1) + f ( 3) + f ( 5 ) + ... + f ( 997 ) + f ( 999 ) ifadəsini hesablayın.
3. f ( x ) = ax5 + bx3 + cx − 4 funksiyası üçün f ( −3) =

8 olarsa,
f ( 3) -ü hesabalyın.
(
f ( x ) max xy − f ( y )
4.= ) şərtini ödəyən bütün f : R → R
funksiyaları tapın.
x
5. y = funksiyasının ƏKQ və ƏBQ-ni tapın.
1 + x2
6. f ( x) =( x − 1)( x − 7 )( x − 4 )( x + 2 ) + 90 funksiyasının
ƏKQ -ni tapın.
7. f ( x ) = ax3 + bx 2 + cx + d çoxhədlisi x–in tam
1
qiymətlərində tam qiymətlər alır. a = ola bilərmi?
3
8. İxtiyari x və y həqiqi ədədləri üçün f ( x − y =) f ( x ) + f ( y ) − 2 xy
şərtini ödəyən bütün f funksiyalarını tapın.
9. f ( x + g ( 2 y ) ) = x 2 + y 2 + xy şərtini ödəyən f : R → R və
g : R → R funksiyaları varmı?
42
10. Funksiyanın ən böyük qiymətini tapın:
x ) x2 4 − x2 , − 2 ≤ x ≤ 2
y (=
11. Funksiyanın ən kiçik qiymətini tapın:
F ( z ) = ( z − 2 ) ( 4 + ( z − 1)( z − 4 ) ) ⋅ ( z − 3) , z ∈ R
12. Funksiyanın ən böyük qiymətini tapın:
x 6
f ( x) = 1− + 1+ x
3
( x ) sin ax + cos x funksiyası dövrüdürsə,
13. İsbat edin ki, f=
onda a –rasional ədəddir.
14. x∈Z olarsa, f ( x ) = ax3 + bx 2 + cx + d ifadəsinin
qiyməti tamdır. İsbat edin ki, 2b tam ədəddir.
15. İsbat edin ki, f ( x ) =sin 2 x − 14sin x cos x − 5cos 2 x + 3 3 33

funksiyası ancaq müsbət qiymətlər alır.
16. Aşağıdakı şərti ödəyən f ( x ) funksiyasını tapın:
 f =' ( x ) f ' ( x − 1)

 f ( x ) + f ( x − 1) = x
17. x , y ∈ R üçün f ( x ) ⋅ f ( y ) =f ( x − y ) şərtini ödəyən,

eyniliklə sıfra bərabər olmayan f ( x ) funksiyasını tapın.
18. [ 0, 1] parçasında elə bir f ( x ) funksiyası verilmişdir ki,

(1) 0 və [0, 1] aralığında götürülmüş istənilən
( 0 ) f=
f=
43
 a+b
a və b ədədələri üçün f ( a ) + f ( b ) − f   ≥ 0 . İsbat edin
 2 
ki, [ 0, 1] parçasında f ( x ) =0 tənliyinin sonsuz sayda həlli
vardır.
19. İxtiyari x , y ∈ R üçün ( x + y ) f ( x, y ) =
f ( x) + f ( y)
bərabərliyi doğru olarsa, f ( x ) ≠ 0 şərtini ödəyən x
ədədinin olmadığını göstərin.
( x − 1) f ( x ) + f 
1 1
20. x –in istənilən x ≠ 0 qiyməti üçün =
x x
bərabərliyini ödəyən f ( x ) funksiyasını tapın.
1
21. İxtiyari x ∈ R üçün f ( x + 1) = + f ( x ) − f 2 ( x ) olarsa,
2
f ( x ) -in dövrü funksiya olduğunu isbat edin.
22. x + e x =y + e y olarsa, cos y + sin x = sin y + cos x

bərabərliyi doğrudurmu?
23. y = f ( x ) funksiyası bütün x ∈ R üçün təyin olunmuş,
kəsilməz və f (f=
( x )) f ( x ) + x bərabərliyini ödəyirsə,
iki belə funksiyanı göstərin.
24. Bütün həqiqi ədədlər çoxluğunda təyin olunmuş və ixtiyari
x ∈ R üçün 2 f ( x ) + f (1 − x ) =
x 2 şərtini ödəyən f ( x )
funksiyasını tapın.
25. Bütün həqiqi ədədlər çoxluğunda təyin olunmuş və ixtiyari
x ∈ R üçün f ( x ) + xf (1 − x ) =1 + x 2 şərtini ödəyən
f ( x ) funksiyasını tapın.
44
26. f : R → R, g : R − {−3} → R − {2} və f ( x )= x − 1,
f ( x ) + 2 olarsa, g −1 ( a ) = −1 tənliyində a-nın
f ( g ( x )) =
x+3
qiyməti neçədir?
x
27. f ( x ) = funksiyası verilmişdir. f ( 3 x ) funksiyasını
x +1
f ( x ) ilə ifadə edin.
28. f (=
x ) ln ( 2x + 1 + 2x2 ) funksiyasının tək funksiya
olduğunu göstərin.
29.. f : R → R, f ( x ) =
px + 2q , p≠q funksiyası üçün
f ( qx + 2 p ) =⋅
q f ( x) + 2 p olarsa, 5( p + q) ifadəsinin
qiymətini tapın.
x +1
30. f ( x ) = funksiyasının təyin oblastını tapın.
1 − sgn x
x+2
31. f ( x ) = funksiyasının təyin oblastını tapın.
 2 x − 1
 3 
1
32. f ( x ) =x − [ x ] − funksiyasının dövrünü tapın.
2
33. Bütün elə f : ( 0; +∞ ) → R funksiyalarını tapın ki, istənilən
1 1 
müsbət x və y üçün f ( x ) ⋅ f (=
y ) f ( xy ) + 2005  + + 2004 
x y 
bərabərliyi ödənilsin.
45
34..Bütün elə f : ( R ) → R funksiyalarını tapın ki, istənilən
x, y ∈ R üçün y ) 2 xy ( 3 y − x 2 )
f ( x + y ) + f ( x − y ) − 2 f ( x )(1 +=
bərabərliyi ödənilsin.
35. 5-ci dərəcəli elə bir f ( x ) funksiyası tapın ki, o x3-na,
f ( x ) –1 isə (x–1)3-na tam bölünsün.
36. a1 , a2 ,..., an verilmiş istənilən həqiqi ədədlər olarsa,

f ( x ) = ( x − a1 ) + ( x − a2 ) + ... + ( x − an ) funksiyasının ən kiçik
2 2 2
qiymət aldığı arqumentin qiymətini tapın.

37. f : Q → Q, f ( x + y) + f ( x − =
y ) 2 f ( x ) + 2 f ( y ) şərtlərini
ödəyən funksiyaları tapın.
∑ ( f ( k ))
20
38. f ( x=) 3x − 4 olarsa,
2
=?
k =0
2x +1
39. f ( x) = olarsa, f ( 5 x − 2 ) funksiyasını f ( x ) -lə
3x + 7
ifadə edin.
40. xP ( x ) = P x 2 ( ) bərabərliyini ödəyən P ( x ) çoxhədlisini

tapın.
41. f1 ( x ) = a1 x 2 + b1 x + c1 , f 2 ( x ) = a2 x 2 + b2 x + c2 , f3 ( x ) = a3 x 2 + b3 x + c3 ,
f1 ( x ) 0,=
a1 , a2 , a3 > 0 . Tutaq ki, = f 2 ( x ) 0, f3 ( x ) = 0
tənliklərindən istənilən ikisinin ortaq kökü var. İsbat edin ki,
onda
( b1 + b2 + b3 ) ≥ 4 ( a1 + a2 + a3 )( c1 + c2 + c3 )
2
46
§8. TRİQONOMETRİYA
1. Tənliyi həll edin: sin 5 x + cos5 x =

2 − sin 4 x
2 πx
2. Tənliyi həll edin: sin =0
π +x
3. sin 4 =
x +1 ( cos 2
x − x 2 )( cos 2 x + x 2 ) tənliyini həll edin.
( cos 4 x + cos 2 x ) =
5 − cos 3 x
2
5. Eyniliyi isbat edin: 33 − 16 3 sin 80 =

1 + 8sin10
=
6. cos 2t
1
3
( )
5 cos t + 2 olarsa, cos 2t -nin qiymətini tapın.
7. Tənliyin ən kiçik müsbət kökünü tapın:

 π  π
sin  x +  − cos 3 x + sin  8 x +  =
sin12 x
 6  3
8. Tənliyi ödəyən bütün (x, y) cütlərini tapın:
( sin x + sin −2 x ) + ( cos 2 x + cos −2 x ) =

2 2
2
12 + 0,5sin y
9. Tənliyi ödəyən bütün (x, y) cütlərini tapın:

sin 2 x − 2sin x sin y − 3cos 2 y + cos 4 y + 2 =0
10. Tənliyi həll edin : sin x + sin 2 x =
3 + sin 3 x
5x
11. Tənliyi həll edin : cos 6 x + sin =
2
2
1 1
12. x + 2 cos α olarsa, x n + n =
= 2 cos nα olduğunu isbat
x x
edin.
47
( tgx + ctg x )( 2 + sin y ) =

2
14. a–nın hansı qiymətlərində x 2 − 2 ( sin a + cos a ) x + sin 2a =

0
tənliyinin köklərindən biri digərindən 3 dəfə böyük olar?
15. Hesablayın:
tg 210 + tg 2 50 + tg 2 70
sin 3 x + cos15 x =
1
17. Hesablayın:
tg 410 + tg 4 50 + tg 4 70
2 + 2 ( sin y + cos y ) sin x =
cos 2 x
19. İsbat edin ki, α-nın istənilən qiymətində

4sin 3α + 5 ≥ 4 cos 2α + 5sin α
bərabərsizliyi dorudur.
20. İsbat edin ki, qabarıq n-bucaqlının daxili bucaqlarının
sinuslarının cəmi 6,29-dan kiçikdir.
21. İkiqat bərabərsizlikləri isbat edin:
1 1
1) < sin 20 sin 50 sin 70 <
8 4
1 1
2) < cos 20 cos 40 cos 70 <
8 4
48
( x + y )( x + y + 2sin x ) + 2 ≥ 2 cos 2 x
1
sin 8 α + cos8 α ≥
8
0,5 < cos ( sin α ) ≤ 1

1
2 ( )
c + a − b 2 + ( c − a ) ≤ a sin 2 α + b sin α cos α +
2
+c cos 2 α ≤
1
2(c + a + b2 + ( c − a )
2
)
26. cos 36 > tg 36 bərabərsizliyini isbat edin.
 π 
27. İsbat edin ki, istənilən x  x ≠ + π k , k ∈ Z  üçün
 2 
 1  1 
1 + 2  1 + ≥9
 sin x   cos x 
2
π α
28. İsbat edin ki, 0 < α < olarsa, onda 1 + ctgα < ctg
2 2
π π
29. İsbat edin ki, 0 < α < π , 0<β < , 0<γ < və
2 2 2
α β γ
α + β +γ =
π olarsa, tg 2 + tg 2 + tg 2 ≥1
2 2 2
49
30. İsbat edin ki, α + β + γ =
π olarsa,
9
sin 2 α + sin 2 β + sin 2 γ ≤
4
π olarsa, 8cos α cos β cos γ ≤ 1
31. İsbat edin ki, α + β + γ =
π
32. İsbat edin ki, 0 < α1 < α 2 < ... < α n < olarsa,
2
sin α1 + sin α 2 + ... + sin α n
tgα1 ≤ < tgα n
cos α1 + cos α 2 + ... + cos α n
π α3
33. 0 < α < olarsa, sin α > α − bərabərsizliyini isbat
2 4
edin.
50
§9. KOMPLEKS ƏDƏDLƏR
1. x 5 − 1 =0 tənliyinin bütün həllərini tapın və kökləri cəbri
ifadə şəklində göstərin
1
2. z+ =
1 şərtini ödəyən z kompleks ədədinin modulunun
z
ən kiçik qiymətini tapın.
3. Kompleks ədədlərdən kvadrat kök alma düsturunu çıxarın.
( ) (
4. x 4 + ( 2a + b ) x 3 + a 2 + 8a + 13 x 2 + 2a 2 + 12a + 14 x + )
+ ( 2 a + 8a + 6 ) =
2
0 tənliyinin köklərindən biri ( −1 + i )
olarsa, tənliyi həll edin. Burada a ∈ R .
5. Dərəcələrinin azalması ardıcıllığı ilə yazılmış 5 dərəcəli
tənliyin əmsalları – vuruğu q olan həndəsi silsilə əmələ
gətirirsə, bu tənliyi həll edin.
6. a 2 + a + 1 =0 olarsa, a 2 k + a k + 1, k ∈ Ν ifadəsini tapın.
7. İsbat edin ki,
1) ( cos ϕ + sin ϕ ) − cos nϕ − x sin nϕ çoxhədlisi

n
(x 2
+ 1) ifadəsinə,
2) x n sin ϕ − ρ n −1 x sin nϕ + ρ n sin ( n − 1) ϕ çoxhədlisi

x 2 − 2 ρ x cos ϕ + ρ 2 ifadəsinə qalıqsız bölünür.
8. a+b = b+c+d = d +e olarsa, ax 4 + bx3 + cx 2 + dx + e =0

9. İsbat edin ki, cos ( 7 arccos x ) , x ≤ 1 ifadəsi x –ə görə 7-ci
dərəcəli çoxhədlidir.
51
10. z + z =
2
11. α =
1
2
( )
−1 + i 3 olarsa, (α − α 2
+ 2α 3 )( 2 − α + α 2 )
hasilini tapın.
12. z + i = z + 2 şərtini ödəyən nöqtələr çoxluğunu tapın.
52
§10. ÜSTLÜ FUNKSİYA. LOQARİFM.
1. Cədvəldən istifadə etmədən log 4 60 və log 3 30 ədədlərini

müqayisə edin.
2. log 3 7 və log 7 27 ədədlərini müqayisə edin.
3. 58-ci dərəcən qüvvəti 61 sayda rəqəmdən ibarət olan ədəd
varmı?
=x lg ( 9 x + 1)
6x − 2x =
32
6. 5100 ədədinin rəqəmlərinin sayı 3100 ədədinin rəqəmlərinin
sayından nə qədər çoxdur?
2 lg 6
log 3 x3 + log 2 x 2 = +1
lg 2
8. Tənliyi həll edin: lg 2 2 x + lg 2 3 x =lg 2 2 + lg 2 3
9. Tənliyi həll edin: x lg 5 + lg 6 =+ (

x lg 1 + 2 x )
(
10. Tənliyi həll edin: log 3 9 x + 9a 3 =
x)
11. log12 18 = a və log 24 54 = b olarsa, ab + 5 ( a − b ) =
1
12. a, b, c ∈ R + , c > b, c − b ≠ 1 və ya log c + b a + log c −b a =
= 2log c + b a ⋅ log c −b a olarsa, a, b və c ədədləri arasındakı
asılılığı tapın.
53
x
13. x x
= x tənliyini həll edin.
 2 x + 3x =
5y
 y
2 + 3 =
y
5z
 2 z + 3z =
5x

15. Bərabərsizliyi isbat edin: 2 < log 2 3 + log 3 2 < 2 + 1
( 3 − cos 2
α − 2sin α )( lg 2 y + 2 lg y + 4 ) ≤ 3
17. x ≥ 0 olduqda, ln (1 + x ) ≤ x bərabərsizliyini isbat edin.
18. Bərabərsizliyi həll edin:

4 log16 cos 2 x + 2 log 4 cos x + log 2 sin x + 3 < 0
19. x və α -nın hansı həqiqi qiymətlərində
log 2 x + log x 2 + 2 cos α ≤ 0
20. İsbat edin ki, log17 19 > log19 20
21. Bərabərsizliyi həll edin: log 1 x + log 3 x > 1

2
lg1 + lg 2 + ... + lg n
22. Bərabərsizliyi isbat edin: lg ( n + 1) >
n
( )
23. log x x 3 + 1 ⋅ log ( x +1) x > 2 bərabərsizliyini həll edin.
54
24. y -in bütün həqiqi qiymətlərində doğru olan
y − ( 5 − 1) ( y − 1) > 0
2 x
bərabərsizliyində x -in alacağı
qiymətləri tapın.
(
 x + lg x + x 2 + 1 =

y)
( )

 y + lg y + y + 1 =
2
z

(
 z + lg z + z 2 + 1 =

x )
55
§11. LİMİT. TÖRƏMƏ
x x x sin x
1. x≠0 olduqda lim cos cos ...cos n =
n →∞ 2 4 2 x
bərabərliyini isbat edin.
2. Limiti hesablayın: lim sin 2 π n 2 + n

n →∞
n
3. İsbat edin ki, lim =0
n →∞ 2 n
4. İsbat edin ki, lim n n = 1

n →∞
−1, 0 < a < 1

a x − a− x 
5. lim x = =0, a 1 bərabərsizliyini isbat edin.
x →∞ a + a − x
1, a > 1

 23 − 1 33 − 1 n3 − 1  2
6. İsbat edin: lim  ⋅ 3 ⋅⋅⋅ 3  =
 2 +1 3 +1 n +1  3
n →∞ 3
 2 2 2 2  1
7. lim  + + + ... +  =
n →∞  n ( n + 1)( n + 2 )  2
 1⋅ 2 ⋅ 3 2 ⋅ 3 ⋅ 4 3 ⋅ 4 ⋅ 5
bərabərliyini isbat edin.
an
8. İstənilən müsbət a ədədi üçün lim = 0 olduğunu isbat
n →∞ n !
edin.
9. Lopital qaydasından lazım gəldikdə istifadə etməklə
aşağıdakı limitləri hesablayın:
1

x →0 x
1 
1) lim  − x 
e −1 
(
2) lim x − x 2 − x + 1
x →∞
)
56

3) lim 
1
x →∞ 1 − cos x

2 
− 2  4) lim
sin x  x →∞
( x2 + x − x2 − x )
β
5) lim (1 + α x ) x
x →0
10. Aşağıdakı limitləri hesablayın:

1
π  ln x
1) lim+ xsin x 2) lim+ x x 3) lim  − arc tgx 
x →0 x →0 
x →∞ 2

x
 1 1
6) lim− (1 − 2 x )
sin x
4) lim sin x tgx
5) lim  e x + 
π x →∞
x→
2  x x →0

1
1) lim+ ( ln x ) x
x →0
1
 a x + a2x + ... + anx  x
2) ak > 0 olduqda, lim  1 
x →0
 n 
( )
x
3) a, b > 0 olduqda lim a x + b x − 1
x →0
4) lim+ ln x ln ( x − 1)
x →1
=
12. a1 =
4
3, a2 4 =
3a1 ,..., an 4 3an −1 şəklində verilən
ardıcıllığın limitini tapın.
13. Törəmədən istifadə edərək aşağıdakı ifadəni vuruqlara
ayırın: xy ( x − y ) + yz ( y − z ) + xz ( z − x )
14. Düzgün üçbucaqlı piramidanın yan tili sabit bir ədəddir. Bu

til oturacaq müstəvisi ilə hansı bucaq əmələ gətirməlidir ki,
piramidanın həcmi ən böyük olsun.
57
2x
15. Eyniliyi isbat edin: 2 arc tgx + arc sin π, x ≥1
=
1 + x2
1 + 3x 2 + 5 x 4 + ... + ( 2n − 1) x 2n−2
=
( 2n − 1) x2n−2 − ( 2n + 1) x2n + x2 + 1 , x ≠1
( x −1)
2 2
2x
17. Bərabərsizliyi isbat edin: ln (1 + x ) ≥ , x≥0
x+2
18. İstənilən x ≥ 0 üçün e x ≥ 1 + x bərabərsizliyini isbat edin.
19. ( y − z )( y + z ) + ( z − x )( z + x ) + ( x − y )( x + y )
3 3 3
ifadəsini vuruqlara ayırın.

20. İfadəni sadələşdirin:
( x + y + z ) − ( x + y − z ) − ( y + z − x) − ( z + x − y)
3 3 3 3
21. İsbat edin ki, x > 1 olduqda x 2 − 1 > 2 ln x bərabərsizliyi

doğrudur. Bərabərsizlik 0 < x < 1 aralığında yerinə
yetirilirmi?
22. 793/5+19003/5 və 19793/5 ədədlərini müqayisə edin.
x1 − x2 1
23. İsbat edin ki, x1 > x2 > 0 olduqda < ( x1 + x2 )
x2 2
ln
x2
24. İsbat edin ki, x ≠ 0 olduqda, e x + e− x > 2 + x 2
58
x
25. İsbat edin ki, x ≥ 0 olduqda, 1+ x ≤ 1+ bərabərsizliyi
2
doğrudur.
26. İsbat edin ki, n > 2 olduqda, ln 2 n > ln ( n − 1) ln ( n + 1)
27. Aşağıdakı funksiyaların törəməsini tapın:
(
1) y = ln sin 2 x ) (
2) y = ln x + x 2 + 1 )
3) y = x x 4) y = x ln x 5) y = x sin x
28. Verilmiş funksiyaların törəməsini tapın:
1+ x
=
1) y arc tgx + ln
1− x
1 1 
2) =
y x 2 + 1 − ln  + 1 + 2 
x x 
3)=
y ln (( 2x + 1) ⋅ ( x − 4) )
3 2 4
13
(1 + x 3 ) − 3 (1 + x 3 )
1
8 5
4) y =
8 5
5) y = ln ( tg 3 x )
6
29. f ( 3 x − 2 ) = x 3 − 3 x + 1 olarsa, f ' ( 4 ) -ü tapın.
30. İxtiyari x ∈ Z + , f ( 0 ) =0, f ( x ) =x 2 + f ( x − 1)
olarsa, f ' (1) + f ' ( 0 ) cəmini tapın.
59
§12. İNTEQRAL VƏ ONUN TƏTBİQLƏRİ.
1. Aşağıdakı qeyri-müəyyən inteqralları hesablayın:
∫ x (1 − x ) dx 2)
arc tgx ln 2 x dx
∫ 1+ x ∫ ln 4 x ⋅
2 3 5
1) 2
dx 3)
x
3 xdx dx
4) ∫ 1 − x4
5) ∫ 2 x − x2
2. Qeyri-müəyyən inteqralları hesablayın:
3
x −1 +1 dx dx
1) ∫ 4
x +1
dx 2) ∫e x
+1
3) ∫ ex −1
dx dx
4) ∫ 5 + 3cos x 5) ∫ sin x
3. Hissə-hissə inteqrallama üsulunu tətbiq edərək aşağıdakı
inteqralları sadələşdirin:
dx
1) ∫ a 2 − x 2 dx 2) ∫ sin n xdx 3) ∫ cos n
x
x n dx
∫ x ( ln x ) dx ∫
p n
4) 5)
x2 + a
4. Aşağıdakı müəyyən inteqralları hesablayın:
7 π
π 3
x +1 4
∫ ( tgx + ctg x )
−1
∫ cos ∫
4
1) xdx 2) dx 3) dx
0 0
3
3x + 1 π
6
π
π
sin 3 x
3 3
dx
4) ∫ dx 5) ∫ tg
3
2 xdx 6) ∫
0
cos 2 x π 2 2 x 9 − x2
6
60
5. =y x 3 + x və = y 3 x 2 − x funksiyalarının qrafikləri ilə
hüdudlanmış fiqurun sahəsini tapın.
6. x = y2 − 2 y − 2 və x = 4 + y − 2 y 2 funksiyalarının
qrafikləri ilə hüdudlanmış fiqurun sahəsini tapın.
x2 y 2
7. 2 + 2 =1 ellipsi ilə hüdudlanmış fiqurun sahəsini tapın.
a b
8.= y sec x=, y tgx=
, x 0,= x 1 xətləri ilə hüdudlanmış
fiqurun OX oxu ətrafında fırlanmasından alınan fiqurun
həcmini tapın.
61
§13. RİYAZİ İNDUKSİYA
1. Nyuton binomunu isbat edin:
( x + a )= Cn0 x n + Cn1 x n −1a + Cn2 x n − 2 a 2 + ... + Cnn a n

n
2. Eyniliyi isbat edin: ( cos α + i sin α ) =cos nα + i sin nα

n
3. İstənilən natural n ədədi üçün: 2n + 2 > 2n + 5

4. 3m − 4m − 1 ifadəsinin 64-ə bölündüyünü isbat edin. Burada
m cüt ədəddir.
5. İsbat edin ki, n-in istənilən natural qiymətində 2n +3 + 8n ⋅ 3n +1
ədədi 11-ə bölünür.
6. İsbat edin ki, x-in bütün mümkün qiymətlərində aşağıdakı
eynilik doğrudur:
2 2 2
 1  2 1   n 1 
 x −  +  x − 2  + ... +  x − n  =
 x  x   x 
1  2n+2 1 
x − 2 n  − 2n − 1
x −1 
2
x 
7. Bunyakovski bərabərsizliyini isbat edin:
(a 2
1 + a22 + ... + an2 ) ⋅ ( b12 + b22 + ... + bn2 ) −
( a1b1 + a2b2 + ... + anbn ) ≥0,

2
burada a1 , a2 ,..., an , b1 , b2 ,..., bn ∈ R.

sin 2n +1α
cos α cos 2α cos 4α ...cos 2n α =
2n +1 sin α
9. n-in ixtiyari natural qiymətində aşağıdakı cəmi tapın:
62
n ( n − 1) n ( n + 1)
S n = 1 + 3 + 6 + 10 + 15 + ... + +
2 2
3 5 2n + 1 1
S n = + + ... + 2 =1 −
n ( n + 1) ( n + 1)
2 2
4 36
11. n-in ixtiyari natural qiymətində bərabərliyin doğru olduğunu
isbat edin:
1 1 1 1 1 1 1 1
1 − + − + ... + − = + + ... +
2 3 4 2n − 1 2n n +1 n + 2 2n
12. İsbat edin ki, istənilən n natural ədədi üçün (2 2n
− 1)
ifadəsi 3-ə tam bölünür.
13. İsbat edin ki, üç natural ədədin kubları cəmi 9-a bölünür.
14. n ∈ N olduqda, Pn = 32 n +5 + 160n 2 − 56n − 243 ifadəsinin
512-yə bölündüyünü isbat edin.
63
§14. MÜXTƏLİF MİSALLAR
1. x-in elə bütün tam qiymətlərini tapın ki, x 3 − 2 x 2 + 2 x − 4

ədədi sadə ədəd olsun.
2. −8 < [ 2 x − 7 ] ≤ 5 bərabərsizliyini ödəyən tam ədədlərin
sayını tapın.
3. İfadənin qiymətini hesablayın:
3 5 7 19
+ 2 2 + 2 2 + ... + 2
1 ⋅ 2 2 ⋅3 3 ⋅ 4
2 2
9 ⋅102
4. Hesablayın:
10002 + 9982 + 9962 + ... + 42 + 22 − 9992 − 997 2 − ... − 32 − 12
5. x1 , x2 ∈ N ədədləri x 2 + ax + 1 =b tənliyinin kökləridir.

İsbat edin ki, a 2 + b 2 ∉ P . Burada a, b ∈ Z .
6. x1 , x2 ∈ R ədədləri x 2 − cx − c =0 tənliyinin kökləridir.

İsbat edin ki, x13 + x23 + x13 ⋅ x23 ≥ 0
(1 − 1)!( 2 − 1)!( 3 − 1)!( 4 − 1)!... ( k − 1)! =

288
n n n
8. ∑(x
k =1
k + 3) = 3n + 2 və ∑( y
k =1
k − 4 )xk =
5 olarsa, ∑k =1
xk yk
ifadəsinin qiymətini tapın.
1 1 1
9. an =1 + + + ... + + ... ardıcıllığının qeyri-məhdud
2 3 n
( )
10. lim+ 1999[ ] − 1 limitini tapın.
x →0
x
64
( )
11. lim− 1999[ ] − 1 limitini tapın.
x →0
x
12. Üçbucağın hündürlükləri nisbəti 1:2:3 kimi ola bilərmi?

13. Bir kisədə iki müxtəlif rəngdə (ağ və qara) kürələr var. Bir
dəfəyə ən az neçə dənə kürə götürmək lazımdır ki, onlardan
ən azı ikisi eyni rəngli olsun.
14. n nəfərdən ibarət bir qrupda bir nəfər «casus» var. O, bu
qrupda hamını tanıyır. Lakin onu heç kim tanımır. Qrupun
digər üzvləri bir-birini tanıya bildiyi kimi tanımaya da bilər.
Qrupda hər bir kəs bu qrupun ixtiyari üzvündən digəri
barəsində soruşaraq düzgün cavab ala bilər. (n-1) sayda sual
verərək «casusu» tapmaq olarmı?
15. Mağazaya 25 qutuda üç müxtəlif növlü alma gətirdilər. (Bir
yeşikdə yalnız bir növ alma var). İsbat edin ki, onların
arasında heç olmasa 9 yeşikdə eyni növ alma var.
∞
1
16. ∑ ( k + 1)
k =1 k + k k +1
cəmini hesablayın.
17. İsbat edin ki,

2
(3 + 5 ) ∉ P
1 100 100
18. Elə n ∈ N ədədini tapın ki, n n + ( n + 1)

n
cəmi 1987
ədədinə tam bölünsün.
19. İsbat edin ki, 1n + 2n + 3n + 4n + 5n + 6n + 7 n cəmi,
(1+2+3+4+5+6+7) cəminə tam bölünür. Burada n ∈ N və n
tək ədəddir.
20. Elə n ∈ N ədədini tapın ki, n n + ( n + 1)

n +1
cəmi 1997
ədədinə tam bölünsün.
21. İsbat edin ki, (258+1) ədədi, hər üçü vahiddən böyük üç
natural ədədin hasili şəklində göstərilə bilər.
65
22. a = 10101…10101 (n sayda 0, n +1 sayda 1 ) ədədinin
hansı n –lər üçün sadə ədəd olduğunu tapın.
23. Tərəflərinin uzunluğu natural ədədlər olan düzbucaqlının
sahəsi onun perimetrinə bərabərdir. Onun tərəflərinin
uzunluqlarının mümkün qiymətlərini tapın.
24. Rəqəmlərinin cəmi 900 olan ədəd tam kvadrat ola bilərmi?
25. a+b və ab ədədləri c -yə tam bölünür. İsbat edin ki,
(a +b ) cəmi c2 -na tam bölünür ( a, b, c ∈ Z ).
3 3
3n + 5n
26. n ∈ Z üçün = 4n tənliyini həll edin.
2
27. p > 3, p ∈ P olarsa, isbat edin ki, p 2 ≡ 1 (mod 12).
28. Aşağıdakı ədədləri müqayisə edin:
a) 100101 və 101100 b) 718813 və 813718
3 2
c) eπ və π e b) 2 və 3
29. İsbat edin:
 1 1 1  n −1 n − 2 2 1 
n1 + + + ... +  = n +  + + ... + + 
 2 3 n  1 2 n − 2 n −1
30. İsbat edin:
1 1 1 1 2 n −1
1+ + + ... + = n −  + + ... + .
2 3 n 2 3 n 
31. Tənliyin bütün köklərini tapın:
25 х 2
х2 + = 11.
(х + 5)2
32. Tənliyin bütün köklərini tapın:
4 4
 1  3
x −  +x +  = 82.
 2  2
66
MÜSTƏQİL HƏLL ETMƏK ÜÇÜN ÇALIŞMALAR
1. 11989+21989+31989+…+19891989 ədədinin son rəqəmini tapın.

56
2. 44 ədədinin son iki rəqəmini tapın.
3. İsbat edin ki, 382 +281 ədədi 11-ə bölünür.
4. 413+423+433+…+593 ədədinin son üç rəqəmini tapın.
5. 1+2+3+…+ n ədədi 9 rəqəmi ilə qurtara bilərmi?
6. Hər hansı bir natural ədədin rəqəmləri cəmi 1997 olarsa, bu
ədəd tam kvadrat ola bilərmi?
7. İsbat edin ki, istənilən n ∈ N üçün 2n + 3n ədədi tam kvadrat
deyil.
8. 323+2 ədədi sadə ədəddirmi?
x8 + x + 1
9. İxtisar edin: .
x5 + x + 1
=
10. Tənliyi həll edin: 2 x 3 y 7 z z 2 zyy 6 , x, y, z ∈ P
11. Tənliyi həll edin: y + 1 = x 6 − 9 x 4 + 6 x 2 , x, y ∈ P

 1  1  1   1  8
1 − 2  1 − 2  1 − 2  ... 1 − 2  =
 2   3   4   x  15
13. İsbat edin ki, əgər a+b+c və a 2 + b 2 + c 2 , a, b, c ∈ Z
ədədləri sadə P ədədinə bölünürsə, onda a 4 + b 4 + c 4 ədədi
də P-yə bölünür.
14. 262+1 ədədi 231+216+1 ədədinə bölünürmü?
15. n ədədi 1024 < n < 2000 aralığında dəyişirsə, 2 +1
n
ədədləri arasında sadə ədəd varmı?
67
16. 1986⋅1987⋅1988⋅1989+1 ədədi tam kvadratdırmı?
17.=x 91988 + 2 olduqda, x 3 + 1 və x 2 + 2 ədədləri qarşılıqlı
sadə ədədlər ola bilərmi?
18. a+b+c=0 olarsa, isbat edin ki,
c 4 2 ( a 2b 2 + a 2 c 2 + b 2 c=
a 4 + b 4 += 2
)
2
 a 2 + b2 + c2 
2 ( ab + ac + bc ) =
2
2 
 2 
19. x–in bütün elə tam qiymətlərini tapın ki,
x + 4 x 3 + 6 x 2 + 4 x + 5 ifadəsi sadə ədədə bərabər olsun.
4

22. Bütün elə sadə p ədədlərini tapın ki, p 3 + p 2 + 11 p + 2
sadə ədəd olsun.
23. Çoxhədlini vuruqlara ayırın:
(a 3
+ b3 + c3 ) abc − ( a 3b3 + a 3c 3 + b3c 3 )
24. İsbat edin ki, istənilən n∈ N üçün

( n + 1)( n + 2 )( n + 3) ... ( n + n ) ifadəsi 2 – ə bölünür,
n
lakin 2n +1 -ə bölünmür.
25. Müqayisə edin:
7 3
a) 66 və 7 + 30 b) 2 və 3
26. Tənliyin həqiqi köklərini tapın: ( x + y ) = 3 ( x + 1)( y − 1)

2
27. Tənliyin tam həllərini tapın: 2 x 2 + 9 y 2 − 8 xy − 3 y =

0
68
28. 2 x 2 + 8 y 2 = 17 xy + 407 tənliyinin tam həllərini tapın.
29. Tənliyin tam həllərini tapın 2 y 2 + 13= 11xy − 15 x 2

 x 2 + y xy =
72  xy 2 − 18 = 2 y 2 − 3 x
a)  b) 
 y + x xy = 3 xy − 24 = 6 y − 5 x
2
36
10 x − 3 y + 6 xy =47  x 2 − 4 y =
−7
a)  b)  2
8 x + 3 y − 6 xy = −65  y + 2 x =
2 2
2
π π
32. x 2 − 6 x + 1 =0 tənliyinin kökləri tg 2 və ctg ola
8 8
bilərmi?
π
33. 0 < α < olarsa, aşağıdakı cəmləri tapın:
2
a) sin α + 2sin 2 α + 3sin 3 α + 4sin 4 α + ...
b) sin α + 3sin 2 α + 5sin 3 α + 7 sin 4 α + ...

c) cos α − 2 cos 2 α + 3cos3 α − 4sin 4 α + ...
d) cos α + 3cos3 α + 5cos5 α + 7 cos 7 α + ...
34. Tənlikləri həll edin:
a) ( sin x )
− sin x
= 1 + ctg 2 x
b) cos 6 x − cos 4 x = 4 y 2 + 4 y + 3
69
3 1
=
c) 8sin x +
cos x sin x
35. İsbat edin ki, a ≥ 0 olduqda a 4 + a 3 − 8a 2 + 4a + 4 > 0
36. İsbat edin ki, a ≥ 0 b ≥ 0 olduqda
2 ( a 4 + b 4 ) + 19 > 12ab
37. İsbat edin ki, ixtiyari həqiqi a, b, c ədədləri üçün
(
1 2
2
a + b 2 + c 2 + 3) ≥ a + b + c
38. İsbat edin ki, a ≥ 0 , n –tam mənfi olmayan ədəd olarsa,
n ( n + 1) a + 2n ≥ 4 a ( 1 + 2 + ... + n )
39. Bərabərsizliyi isbat edin: 2a 2 + 5b ≥ 6a b , b ≥ 0
40. a > 1, b > 1, c > 1 olarsa, bərabərsizliyi isbat edin:
 1 
log a ( bc ) ⋅ 1 + log a c ≥4
 log a b 
41. İsbat edin ki, əgər a > 1, b > 1, c > 1 olarsa,
1
log 3abc a ⋅ log a b ⋅ log a c ≤
27
42. İstənilən α üçün bərabərsizliyi isbat edin:
3sin α
− 3≤ ≤ 3
2 + cos α
70
1
a) lim+ ( x + sin x )
x
b) lim
(1 + x ) x − e
x →0 x →0 x
1
 sin x  (1−cos x ) x − tgx
c) lim   d) lim
x →0
 x  x →0 x − sin x
 π x sin x
e) lim (1 − x ) tg f) lim
x →1
 2  x →π x2
1− 2
π
44. Aşağıdakı inteqralları hesablayın:
cos n x 3
dx
a) ∫ sin x dx d) ∫ 2 + cos x
0
−2
n 3
sin x dx
b) ∫ cos x dx e) ∫
−2 x x2 −1
1
xdx
∫ ( ln x ) ∫ ( x + 1) ( x
n
c) dx f)
+ 1)
2 2
0
45. Tənlikləri həll edin:
a) 1 + log x 27 ⋅ log 3 x + 1 =0
b) ( log a c ) log a ac ( log a x ) 

logb log 2a x
+ log a c =
logb log a c
 
 5 
log 1  sin 2 x + sin 2 x + 2 
 
c) 9 ⋅ 4 =
2
2
1
46. (1 + i ) =(1 − i ) olarsa, n natural ədədini tapın.

n n
71
47. Tənliyi həll edin: ( 3 + 4i ) − (1 + i )= 5 x , x ∈ N .
x −1 4
48. . Tənliyi həll edin: 2 z − 4az + 1 + ai

= 0, a ≥ 0 .
1
49. x > 3 olarsa, y = x − 1 + funksiyasının ən kiçik
x −3
qiymətini tapın.
50. y sin x + sin y + sin ( x + y ) , 0 ≤ x ≤ π , 0 ≤ y ≤ π
=
funksiyasının ən böyük qiymətini tapın.
f ( x) + f ( y)
51. f :R→R funksiyası f ( xy ) ≡ ,
x+ y
x, y ∈ R, x + y ≠ 0 eyniliyini ödəyir. f ( x ) ≠ 0 şərtini
ödəyən x ∈ R qiyməti mövcuddurmu?
52. f : Z + → R, f ( n + m) + f ( n − m) =
f ( 3n ) ,
+
n, m ∈ Z , n ≥ m şərtini ödəyən bütün funksiyaları tapın.
53. f : Q → Q, f ( xy ) ≡ f ( x ) ⋅ f ( y ) − f ( x + y ) + 1 və
f (1) = 2 , x, y ∈ Q şərtini ödəyən bütün funksiyaları
tapın.
54. f : Z → R, n ∈ Z üçün
n − 10, n > 100,

f (n) =  şərtini ödəyir. İsbat edin ki,
 f ( f ( n + 11) ) , n ≤ 100
istənilən n ≤ 100 üçün f ( n ) = 91 bərabərliyi doğrudur.
72
55. İsbat edin ki, kəsilməz f :R→R funksiyası
( )
f f ( f ( x ) ) ≡ x, x ∈ R eyniliyini ödəyirsə, onda ixtiyari
x ∈ R üçün f ( x ) = x bərabərliyi doğrudur.
56. Aşağıdakı eynilikləri isbat edin:
3n − 1 3 ( 2n − 1) + 1
n
8 26
a) S = 2 + + + ... + n −1 =
3 9 3 2 ⋅ 3n −1
3 9 33 22 n −1 + 1 22 n − 1
b) S = + + + ... + =
2 4 8 2n 2n
n + 2n +1 n ( n + 1) + 8 ( 2 − 1)
n
5 19
c) S = + 5 + + 18 + ... + =
2 2 2 4
a) 3
3 + 9 3 12 − 9 3 18 b) 3, 75 + 3 + 6 + 2 2
58. İsbat edin: 3

20 + 14 2 + 3 20 − 14 2 =
4
59. İsbat edin ki, aşağıdakı tənliklərin tam həlli yoxdur:
a) 2 x 2 − 5 y 2 =
7 b) 3 x 2 + 8 =y2
60. Törəmədən istifadə edərək aşağıdakı bərabərsizlikləri isbat
edin:
x2 x2 xn
a) 1 − ≤ cos x ≤ 1 − + , ( x ∈ R )
2 2 24
x x2
b) 1+ x ≥ 1+ − , ( x ≥ −1)
2 8
73
x3  π
c) tgx ≥ x + , 0 ≤ x < 
3  2
d) 2 x ln x ≤ x 2 − 1, ( x ≥ 1)
π
3
 sin x  
e)   ≥ cos x,  0 < x ≤ 
 x   2
1 1 4  π
f) ≤ 2 +1− 2 ,  0 < x ≤ 
2
sin x x π  2
61. Aşağıdakı tənlikləri həll edin:
a) [3 x − 2] =
4 b) ( x − 1)  =
2
1
 
c) [ 4 x ] = 2 d) 2 [ x ] − 7 [ x ] + 3 =
2
0
 4 
e)  =2 f) 2 x − [ x ] =
3
 2 x − 3 
62. Aşağıdakı bərabərsizlikləri həll edin:
 x+2 
a)  x 2  < 4 b) −2 ≤ [ x − 3] < 3 c)  <2
 3 
63. Aşağıdakı funksiyalar dövrüdürmü?
a) f ( x=
) [ x] − x b) f ( x=
) [ x] + 2 x
64. n 2 + 3n + 5 şəklində ədədin 121-ə bölünmədiyini tsbat
edin.
65. İstənilən n tam ədədi üçün ( n37 − n ) ədədinin 383838
ədədinə bölündüyünü isbat edin.
74
66. 16, 1156, 111556, 11115556 və s. şəklində olan hər bir
ədədin tam kvadrat olduğunu isbat edin.
67. a və n -nin hansı qiymətlərində x n − ax n −1 + ax − 1
( x − 1)
2
çoxhədlisi -na bölünür? ( n ədədi 1-dən fərqli
natural ədəddir).
68. a -nın hansı qiymətində F ( x, y, z ) = x 2 − y 2 − z 2 − ayz
çoxhədlisi ( x + y + z ) cəminə bölünür.
69. P(x) çoxhədlisini ( x + 1) -ə böldükdə qalıq 4, ( x 2 + 1) -yə

böldükdə isə ( 2 x + 3) alınır. P(x) çoxhədlisini
( x + 1) ( x 2 + 1) çoxhədlisinə böldükdə alınan qalığı tapın.
70. Hansı şərt daxilində x m + x m −1 + x m − 2 + ... + x + 1 çoxhədlisi

x n + x n −1 + x n − 2 + ... + x + 1 çoxhədlisinə bölünür?
71. İsbat edin ki,
F ( x )= x 2 n − n 2 x n +1 + 2 ( n 2 − 1) x n + 1 − n 2 x n −1 çoxhədlisi
istənilən n ≥ 2, n ∈ N qiymətində ( x − 1) -na bölünür.
3
72. a və b-nin hansı qiymətlərində

x + ( a − b ) x + ( a − b ) x + b çoxhədlisi
4 3 2
x 2 − ( a − b ) x + b 2 çoxhədlisinə qalıqsız bölünür.
73. K-nın hansı qiymətlərində ( k − 2 ) x 2 − 2 ( k + 3) x + 4k =

0
tənliyinin köklərindən biri 3-dən böyük, digəri 2-dən
kiçikdir.
74. İsbat edin ki, x 991 + x 344 + 1 çoxhədlisi x2 + x + 1
üçhədlisinə bölünür.
75
=
75. İsbat edin ki, a –irrasional ədəd olarsa, y cos ax + cos x
funksiyası dövrü deyil.
76. a –nın elə qiymətini tapın ki,
x 4 − ( 3a + 5 ) x 2 + ( a + 1) =
2
0 bikvadrat tənliyinin kökləri
ədədi silsilə əmələ gətirir. Bu kökləri tapın.
77. x –nın bütün elə rasional qiymətlərini tapın ki,
x 2 + x + 1 ifadəsi rasional ədəd olsun.

78. Riyazi induksiya üsulu ilə isbat edin ki, bir müstəvi
üzərində olan və bir-birinə paralel olmayan, həmçinin bir
nöqtədə yalnız ikisinin kəsişdiyi düz xətlər həmin müstəvini
n(n + 1)
1+ hissəyə bölür.
2
76
HƏLLƏR VƏ GÖSTƏRİŞLƏR
§1. HƏQİQİ ƏDƏDLƏR. NATURAL

ƏDƏDLƏR. BÖLÜNMƏ ƏLAMƏTLƏRİ
1. Aydındır ki, natural ədəd, kvadratı özündən kiçik olan sadə

ədədlərin heç birinə bölünmürsə, o sadə ədəddir. Bu üsulu
tətbiq edək. 172=289, 182=324. Deməli kvadratı 313-dən
kiçik olan sadə ədədlər: 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17-dir. Bunlardan
heç biri 313-ün böləni deyil. Doğrudan da 313=2⋅156+1,
313=3⋅104+1, 313=5⋅62+3, 313=7⋅44+5, 313=11⋅28+5,
313=13⋅24+1, 313=17⋅18+7. Deməli 313 sadə ədəddir.
2. Tutaq ki, p sadə ədəd və x hər hansı müsbət tam ədəddir.

Əgər p = x – 1 isə, onda p =
2
( x − 1)( x + 1) olur. Burada
p = 1 ⋅ p = p ⋅1 = ( −1) ⋅ ( − p ) = ( − p ) ⋅ ( −1) olduğundan, ya
x − 1 =±1 və ya x + 1 =±1 . Əgər x − 1 =±1 olarsa, onda
x=2 və ya x =0, x + 1 =±1 olarsa, onda x=0 və ya x =–2
alırıq. x > 0 və x ∈ Z olduğu üçün x =2-dir. Deməli tam
kvadratdan bir vahid kiçik olan yeganə sadə ədəd p=22–1= 3
olur.
3. Natural ədədi 4-ə böldükdə qalıq 0,1,2,3 ola bilər. Deməli

istənilən natural ədəd aşağıdakı dörd yazılışdan birinə
malikdir: 4k, 4k+1, 4k+2və ya 4k+3. k ∈ N . 4k mürəkkəb
ədəddir. 4k +2=2(2 k +1) ədədi isə yalnız k =0 olduqda sadə
cüt ədəd olan 2-yə bərabərdir. Deməli istənilən tək sadə ədəd
4k+1 və ya 4k+3 şəklindədir. Aydındır ki, k ∈ N olduqda
4k+3 şəklində ədədlər çoxluğu 4k–1 şəklindəki ədədlər
çoxluğuna ekvivalentdir. Beləliklə, istənilən tək sadə ədəd
4k+1 və ya 4k–1 şəklindədir, burada k ∈ N
4. Belə bir ardıcıllığı nəzərdən keçirək: 11!+2, 11!+3, 11!+4,
11!+5, 11!+6, 11!+7, 11!+8, 11!+9, 11!+10, 11!+11. Bu
77
ədədlərdən birincisi 2-yə, 2-cisi 3-ə,…, 10-cusu 11-ə
bölünür. Deməli, bu ardıcıl 10 ədədin hamısı mürəkkəbdir.
5. Rəqəmləri cəmi 125 olan ədəd seçək. Məlumdur ki, ədədin

son üç rəqəmindən düzələn ədəd (verilən ardıcıllıqla) 125-ə
bölünürsə, onda bu ədəd də 125-ə bölünür. Axtarılan ədədi
111…11599125 (94 dənə 1 yazılmışdır) şəklində yazmaq
olar.
6. Natural ədədin kubunu 7-yə böldükdə qalıq 0, 1 və ya –1

alına bilər. Ona görə də iki natural ədədin kublarının cəmini
7-yə böldükdə qalıqda –2, –1, 0, 1 və ya 2 alına bilər.
10 ≡ 3 (mod 7), 103 ≡ −1(mod 7) olduğu üçün, 103n+1
ədədini 7-yə böldükdə qalıqda 3 və ya (–3) ola bilər. Deməli
103n+1 ədədi, 2 natural ədədin kublarının cəmi şəklində
göstərilə bilməz.
7. Məlumdur ki, istənilən natural ədəd n =3k və n =3k+1 və

ya n=3k+2 şəklində göstərilə bilər. Hər bir halı
ayrılıqda nəzərdən keçirək:
1) n=3k olarsa, n 2 +1= 9 k +1 ədədi 3-ə bölünmür.
2
2) n=3k+1 olarsa, n2+1=(3k+1)2+1=

= 9k +6k+2=3(3k +2k)+2 ədədi 3-ə bölünmür.
2 2
3) n=3k+2 olarsa, n2+1=(3k+1)2+1= 9k2+12k+5 =

=3(3k2+4k+1)+2 ədədi 3-ə bölünmür.
8. 1988 dənə ədəd götürək: 1, 11, 111, …,111…11(1988 dənə

vahid) və onları 0, 1, 2,…,1986 ədədləri ilə nömrələnmiş
1987 dənə xanaya yerləşdirək. Belə ki, vahidlərdən
düzəldilmiş hər bir ədəd nömrəsi onun 1987 ədədinə
bölünməsindən alınan qalığa bərabər olan qutuda
yerləşdirilir. 1988 dənə ədəd və 1987 dənə xana olduğundan,
heç olmazsa, 2 ədəd eyni xanada yerləşməlidir. Yəni, 1987-
78
yə bölünəndə eyni qalığı verməlidir. Tutaq ki, bu ədədlər
11…11(m dənə 1) və 11…11(n dənə 1) ədədləridir, m> n.
Məlumdur ki, onda onların fərqi olan 11…1100…00(m– n
dənə 1, n dənə 0) ədədi də 1987-yə bölünməlidir. Sıfırları
silsək, (onların 1987-yə bölünməkdə heç bir rolu yoxdur) biz
1987-yə bölünən və yalnız 1-lərlə yazılan ədəd alarıq.
9. Evklid alqoritminə görə ƏBOB (a,b)= ƏBOB (a– b, b).

Bunu 2 dəfə tətbiq etsək, ƏBOB (2n +13, n+7) = ƏBOB
(2n+13 – (n+7), n+7) = ƏBOB(n +7, n +6) = ƏBOB(n+7 –
– (n+6), n +6) = ƏBOB(n+6, 1) =1.
10. Verilmiş kəsrin ixtisar olunmayan olduğunu göstərmək

üçün isbat edək ki, 12n+1 və 30 n+2 ədədləri qarşılıqlı sadə
ədədlərdir, yəni ƏBOB(12n+1, 30n+2)=1. Evklid alqorit-
mini tətbiq edək:
ƏBOB(12n+1,30n+2)=ƏBOB(18n+1,12n+1)=ƏBOB(12n+1,
6n) = ƏBOB(6n+1, 6n) = ƏBOB(6n+1, 1) =1
11. Evklid alqoritmini tətbiq edək:

ƏBOB(2120–1, 2100–1)=ƏBOB (2120–2100, 2100–1) =
=ƏBOB(220(2100–280), 2100–1) = ƏBOB(2100–280, 2100–1)=
=ƏBOB(2100–280, 280–1)= ƏBOB (220(280– 260), 280–1)=
=ƏBOB(280– 260, 280–1) =ƏBOB(280–220, 260–1)=
=ƏBOB(220 (260–240), 260 –1)= ƏBOB (260–240, 260–1)=
=ƏBOB (260–240, 240–1)= ƏBOB (220(240–220), 240–1)=
=ƏBOB (220–1, 220–1) = 220–1
79
12. Məlumdur ki, 19891989 ədədinin son rəqəmi 91969 ədədinin
son rəqəminə bərabərdir. 9 ədədinin qüvvətlərinə baxaq:
91=9, 92=81, 93=729, 94=6561,…, deməli 9-un tək
qüvvətlərində son rəqəm 9, cüt qüvvətlərində isə son rəqəm
1-dir. 1989 tək ədəd olduğundan, son rəqəm 9 olar.
13. Bunu tapmaq üçün, əvvəlcə yazılışında heç bir cüt rəqəm
olmayan 6 rəqəmli ədədlərin sayıını tapaq. 5 dənə tək rəqəm
olduğundan, sadəcə tək rəqəmlərin köməyilə yazıla bilən 6
rəqəmli ədədlərin sayı 56=15625 olur. Bütün 6 rəqəmli
ədədlərin sayı 900000 olduğu üçün, tələb olunan əddələrin
sayı 900000-15625=884375 olar.
14. ƏBOB(a,b)=d, a:b = a′, b:d=b′ olsun. Şərtə görə a′+b′=8,

a⋅b=60 d . Burada a= a′⋅d, b= b′⋅d olduğunu nəzərə alsaq,
a′⋅d ⋅b′⋅d =60 d . Buradan, a′⋅b′⋅d =60. Beləliklə, a′+b′=8
və ƏBOB (a′,b′) =1 olduğundan, (a′,b′) cütü üçün mümkün
hallar (7,1), (5,3), (1,7), (3,5)-dir. a>b şərtindən çıxır ki,
yalnız (7,1) və (5,3) halları mümkündür. Onda
a′ = 7 60
1.  ⇒ 7 ⋅ 1⋅ d= 60 ⇒ d= bu ola bilməz
b′ = 1 7
a′ = 5
2.  ⇒ 5⋅ 3⋅ d= 60 ⇒ d= 4
b′ = 3
Bu halda a= a′⋅d,=5⋅4=20, b= b′⋅d = 3⋅4 =12 olur.
15. Ədədinin son rəqəmi onun 10-a bölünməsindən alınan

qalığa bərabərdir.
7 ≡ 7 ( mod10) ⇒ 72 ≡ 9 ( mod10) ⇒ 73 ≡ 3( mod10)
⇒ 74 ≡ 1( mod10) . Onda 77 ≡ 3⋅ 1( mod10) (1). 77= a
80
işarə edək. Bu halda a2 ≡ 32 ≡ 9 ( mod10) ,
a3 ≡ 3⋅ 9 ≡ 7 ( mod10) , a4 ≡ 9 ⋅ 9 ≡ 1( mod10) və
a7 ≡ 7 ⋅ 1 ≡ 7 ( mod10) ⇒ ( 77 ) ≡ 7 ( mod10) (2).

7
(1) və (2)-dən göründüyü kimi 7-ci qüvvətin tək sayda təkrar

olunması zamanı alınan qalıq, yəni son rəqəm 3, cüt sayda
təkrar olunması zamanı alınan son rəqəm 7-dir. Onda 7-ci
qüvvətin 500 dəfə təkrar olunması nəticəsində alınan son
rəqəm 7 olar.
16. Məsələnin həllində tələb olunan qalığı tapmaq üçün,
22225555 və 55552222 ədədlərinin 7-yə bölünməsindən alınan
qalıqları ayrı-ayrı tapıb toplamaq lazımdır:
2222 ≡ 3( mod 7) ⇒ 22222 ≡ 2 ( mod7) ,
22225 ≡ 5( mod 7) ⇒ 22226 ≡ 1( mod 7) ⇒
( 2222 ) ≡ 1925 ( mod 7) ⇒ 22225550 ≡ 1( mod7) .

925
6
Beləliklə,
22225550 ≡ 1( mod 7)
 5( mod 7)
⇒ 22225555 =
2222 ≡ 5( mod 7)
5
Deməli, 1-ci toplananın 7-yə bölünməsindən alınan qalıq 5-

dir. Eyni qayda ilə tapmaq olar ki, 55552222 –nin 7-yə
bölünməsindən alınan qalıq 2-dir. Onda
22225555+55552222≡ 5+2≡ 0(mod7) . Deməli bu cəm 7-yə tam
bölünür.
17. İki rəqəmli ədəd a olsun. Aydındır ki, bu ədədi a=10u 1 +u o

şəklində yazmaq olar. Şərtə əsasən a ədədi 7-yə bölündüyü
üçün, a≡0(mod7). Digər tərəfdən 10u 1 +u o =7u 1 +3u 1 +u 0 =
=3u 1 +u 0 (mod7) olduğundan, 3u 1 +u 0 ≡0(mod7). Buradan
81
3u 1 ≡ –u 0 (mod7) ⇒ 27u13 ≡ −u03 ( mod 7) . Beləliklə
27u13 ≡ −u03 ( mod 7)

 3 u13 − u03 ( mod 7)
⇒ 28u13 =
u1 ≡ u1 ( mod 7)
3
Burada 28≡0(mod7) olduğunu nəzərə alsaq,

1
3
0
3
( 3
)
u − u ≡ 0 ( mod7) olar ki, bu da u1 − u0 ifaədsinin 7-
3
yə bölünməsi deməkdir.
188887 17 ⋅11111 17
18. = =
211109 19 ⋅11111 19
19. 19811986= (1981993)2 və (1981993 +1)2 kimi iki ardıcıl natural

ədədin kvadratlarını nəzərdən keçirək:
(1981993 +1)2 = 19811986+2⋅1981993+1. Burada 1981993 >
>(302)993 =301986 olduğundan, (1981993+1)2>19811986+301986>
(1981993)2. Yəni verilən ədəd 2 ardıcıl natural ədədin
kvadratları arasındadır. Deməli bu ədəd tam kvadrat ola
bilməz.
20. Tutaq ki, p axtarılan sadə ədəddir. Onda şərtə görə

p+400=n2, n ∈ Z . Buradan p=n2–400=(n–20)⋅(n+20) alarıq.
(n+20) ədədi vahiddən fərqli natural ədəd, p isə sadə ədəd
olduğundan, n–20=1 ⇒ n =21. Deməli p=212–400 = 441–
400 = 41-dir.
21. n sadə ədəd olarsa, (n-1)! vuruqları içərisində n vuruğu
olmadığından, (n-1)! ədədi n- ə bölünməyəcək. Tutaq ki. n
ədədi (n>5) mürəkkəb ədəddir. Onda n- ədədini ya n=a⋅b
(a,b >1, a, b ∈ N ) və ya n= p ( p ∈ P ) şəklində
2
göstərmək olar.
Birinci halda (n-1)! vuruqları içrərində a və b vuruqları
82
olduğundan, (n-1)! vuruqları n-ə bölünəcək.
İkinci halda n>5 olarsa, (n-1)! vuruqları içrərində p və 2p
(2p<p2=n) vuruqları olduğundan, (n-1)! ədədi n-ə
bölünəcək. 5-dən kiçik yeganə mürəkkəb ədəd olan n=4
ədədi məsələnin şərtini ödəmir, çünki 3!=6 ədədi 4-ə
bölünmür. Beləliklə məsələnin şərtini 5-dən böyük
mürəkkəb ədədlər ödəyir.
22. I üsul. Asanlıqla göstərmək olar ki, m=2k–1, n=2k+1

mn + 1 mn + 1
olduqda, natural ədəd olur. Həqiqətən də =
m+n m+n
( 2k − 1)( 2=
k + 1) + 1 4k 2 − 1+ 1
= k . Deməli ixtiyari
2k − 1+ 2k + 1 4k
mn + 1
k ∈ N natural ədədini şəklində göstərmək olar.
m+n
Bunun üçün m=2k–1, n=2k+1 olmalıdır.
mn + 1
II üsul. =k, k ∈ N olsun. Onda mn + 1= km + kn ⇒ .
m+n
kn − 1
m= Burada n − k = 1 ⇒ n = k + 1 olduqda,
n− k
= k ( k + 1) −=
m 1 k 2 + k − 1 alırıq. Beləliklə ixtiyari
mn + 1
k ∈ N ədədini şəklində göstərmək olar. Bunun üçün
m+n
m= k 2 + k − 1 , n= k+1 olmalıdır.
23. Fərz edək ki, 22006 ədədi n sayda rəqəmdən, 52006 ədədi m
sayda rəqəmdən ibarətdir. Onda alınan ədəd m+n sayda
rəqəmdən ibarət olar. Digər tərəfdən
10n-1<22006<10n və 10m-1<52006<10 m bərabərsizliklərini
tərəf-tərəfə vursaq:
83
10m+n-2<102006<10m+n ⇒ m+n–2<2006<m+n⇒ 2006<m+n<
2008 ⇒ m+n=2007 alarıq. Beəlliklə yazılan ədəddə 2007
rəqəm var.
24. 1) Tutaq ki, axtarılan tam ədədlərin hər biri cütdür, yəni 2n
və 2m şəklindədir. Onda (2n)2– (2m)2= 4n2– 4m2 = 4(n2–m2)
ədədi verilmiş ədədə bərabər ola bilməz, çünki kvadratlar
fərqi 4-ə bölündüyü halda verilmiş ədəd 4-ə bölünmür.
2) Uyğun qayda ilə göstərmək olar ki, ədədlərdən hər biri tək
ola bilməz. Həqiqətən də (2n+1)2– (2m+1)2= =4n2+4n+1–
4m2 – 4m–1= 4(n2+n–m2 – m), yəni bu halda da kvadratlar
fərqi 4-ə bölünür.
3) Göstərmək olar ki, ədədlərdən biri tək, digəri cüt ola bilməz.
Həqiqətən də cüt ədədin kvadratı cüt, tək ədədin kvadratı tək
və cüt ədədlə tək ədədəin fərqi təkdir. Verilmiş ədəd isə cüt
ədəddir. Deməli, verilmiş ədədi iki tam ədədin kvadratları
fərqi şəklində göstərmək olmaz.
25. 500! =1⋅2⋅3⋅…⋅500. Sıfırları 2 və 5 vuruqlarının hasili

yaratdığına görə hasildə 5 vuruğunun sayını bilmək
kifayətdir (2 vuruğunun sayı daha çoxdur). Onda 500!
ədədində sonda olan sıfırların sayı
500 500 500
+ + = 100 + 20 + 4= 124 -dür.
5 25 125
26. Əgər p sadə ədəddirsə, onda, p =3k+1, p=3k +2 və ya p =3

ola bilər.
1) p =3k+1 olarsa, onda p2+2 = (3k+1)2+2 =9k2+6k+1+2 =
3(3k2+2k+1). Bu sadə ədəd deyil.
2) p =3k+2 olarsa, onda p2 +2 = (3k+2)2 +2 =9 k2+12k+4+2 =
3(3k2+4k+2). Göründüyü kimi bu ədəd də mürəkkəb
ədəddir.
84
3) p =3 olarsa, onda p2 +2 =11 sadə ədəddir, onda p3+2
=27+2=29 ədəd də sadə ədəd olur.
27. Aşağıdakı nisbəti nəzərdən keçirək:

200! 1 2 3 197 198 199 200
200
= ⋅ ⋅ ⋅ ... ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ =
100 100 100 100 100 100 100 100
 1 199   2 198   3 197   99 101 
 100 ⋅ 100  ⋅  100 ⋅ 100  ⋅  100 ⋅ 100  ⋅ ... ⋅  100 ⋅ 100  ⋅
       
100 200 (100 − 99)(100 + 99) (100 − 98)(100 + 98)
⋅ ⋅ = ⋅
100 100 1002 1002
⋅... ⋅
(100 − 1)(100 += 1)
⋅ 1⋅ 2
1002 − 992 1002 − 982
⋅ ⋅... ⋅
1002 1002 1002
1002 − 1
⋅... ⋅
1002
( )( ) ( )
⋅1⋅ 2 = 1− 0,992 1− 0,982 ... 1− 0,012 ⋅1⋅ 2
Göründüyü kimi sonuncu iki vuruqdan başqa bütün digər
vuruqlar vahiddən kiçikdir. 2 ədədini də məsələn birinci
vuruğa vursaq, vahiddən kiçik ədəd alınar. Beləliklə,
200!
200
< 1 olduğu üçün, 200! <100200 olur.
100
28. 3-dən fərqli istənilən sadə ədədi 3n+1 və ya 3n–1,

n∈ Ν şəklində göstərmək olar. Onda
1) 8p2+1=8(3n+1)2+1=72n2+48n+9=3(24n2+16n+3)
2) 8p2+1=8(3n–1)2+1=72n2–48n+9=3(24n2–16n+3) , deməli
əgər p ≠3 olarsa, 8p2+1 ədədi 3-dən böyük olmaqla 3-ə
bölünür, yəni mürəkkəb ədəddir.
3) Əgər p =3 olarsa, 8p +1 =73 ədədi sadə olur. Deməli p =3
2
məsələnin şərtini ödəyən yeganə sadə ədəddir.
85
29. 222333+333222=111333⋅2333+111222⋅3222=111222(111111⋅(23)111
+(32)111)= 111222( 111111⋅8111+9111)= 111222(888111+9111).
Burada 888111+9111 ifadəsində 111 tək ədəd olduğundan,
Bezu teoreminə görə bu cəm 888+9=897 ədədinə bölünür.
897 ədədi 13-ə bölündüyündən, 222333+333222 ədədi də 13-ə
bölünür.
30. Əksini fərz edək. Tutaq ki, p və q ədədləri də qarşılıqlı

sadə ədədlər deyil, yəni p=ka və q=kb. Onda 2p–1 =2ka–1
=(2k)a–1 və deməli 2p–1 ədədi 2k–1 ədədinə bölünür. Analoji
olaraq göstərmək olar ki, 2q–1 ədədi 2k–1 ədədinə bölünür.
Deməli, 2p–1 və 2q–1 ədədlərinin ortaq böləni var, yəni bu
ədədlər qarşılıqlı sadə ədədlər deyil. Bu isə şərtə ziddir. Yəni
p və q ədədləri də qarşılıqlı sadə ədədlərdir.
ab ab
31. a⋅b=c⋅d ⇒ d = ⇒ a+ b+ c + d = a+ b+ c + =
c c
ac + bc + c2 + ab a ( c + b) + c ( b + c ) ( a + c) ⋅ ( b + c)
== =
c c c
Sol tərəf natural ədəd olduğu üçün, sağ tərəf də naturaldır.
Surətdəki vuruqların hər biri c–dən böyük ədədlərdir.
Deməli ixtisar necə getsə də, sağ tərəfdə 2 dənə 1-dən böyük
ədədin hasili alınacaq. Deməli bu cəm sadə deyil.
32. Şərtə əsasən 8103 ≡ x ( mod13) ⇒ x =

?
13∈ Ρ olduğu üçün, Ferma teoreminə görə
812 ≡ 1( mod13) . Onda
( ) (8 ) ⋅ (8 )
6 6 3
8103= 812 ⋅ 8=
7 12 2
⋅8 .
Burada 82 ≡ −1( mod13) ⇒ (8 ) ≡ −1( mod13) olduğu

3
2
86
(8) ≡ 1⋅ ( −1) ⋅ 8 ≡ −8( mod13) ≡ 5( mod13) .
103
üçün,
Deməli 8 -ün 13- ə bölünməsindən alınan qalıq 5-dir.
103

?
(55,12) =1 olduğu üçün, Eyler teoreminə görə
55 Φ (12)
≡ 1( mod12) . Burada Φ(12)=Φ(3)⋅Φ(4)=
=Φ(3)⋅Φ(22) = (3–1)(22–21)=4 olduğu üçün,
554 ≡ 1( mod12) ⇒ 552001 =( 554 ) 1 55 ≡ 7 ( mod12)

500
⋅ 55 =⋅

?
Φ(1000)=Φ(23⋅53)=Φ(23)⋅Φ(53)=(23–22)(53–52)=4⋅100=400.
( )
5
Burada 20032001 ≡ 3400 ⋅ 3 olduğu üçün, Eyler teoreminə
görə ( 3,1000) =
1 ⇒ 3Φ (1000) ≡ 1( mod1000) ⇒ 3400 ≡ 1( mod1000) .
( ) ⋅ 3 ≡ 3( mod1000) , yəni 20032001

5
Deməli 20032001 ≡ 3400
ədədinin son üç rəqmi 003-dür.
22 + 1 ≡ x ( mod19 )
17
35. 19 ∈ R olduğu üçün, Ferma
teoreminə görə 2 ≡ 1( mod19 ) .
18
Digər tərəfdən
2 ≡ 0 ( mod 2 ) ,
17
2 ≡ 5 ( mod 9 )
17
olduğundan,
2 ≡ 14 ( mod18 ) ⇒
17
2= 18k + 14 .
17
Onda
(2 ) (2 )
17 k k
22 = 218k+14= 18
⋅ 214= 18
⋅ 26 ⋅ 26 ⋅ 22 . Burada
218 ≡ 1( mod19) ⇒ ( 218 ) ≡ 1( mod19) ,

k
26 ≡ 7 ( mod19) , 4 ≡ 4 ( mod19) olduğu üçün ,

22 ≡ 1⋅ 7 ⋅ 7 ⋅ 4 ≡ 49 ⋅ 4 ≡ 11⋅ 4 ≡ 44 ≡ 6 ( mod19) .
17
87
Deməli, 22 + 1 ≡ 7 ( mod19) ⇒ x =
17
7.
≡ x ( mod100 ) ⇒ x =
321
36. Şərtə əsasən 1733 ?
Φ(100)=Φ(22⋅52)= Φ(22)⋅Φ(52) = (22–2)(52–5) =2⋅20=40.
≡ 7340 ≡ 1( mod100) . Digər
Φ (100)
Eyler teoreminə görə 73
tərəfdən Φ(40)=16, 316 ≡ 1( mod 40) olduğu üçün,
(3 ) 31 3( mod 40) ⇒
20
3=
321 16
⋅= 3321=40k+3. Onda
733 = 7340 k += ( 73 ) 40 k
⋅ 733 ≡ 1 ⋅ 733 ≡ 17 ( mod100 ) .
321
3
+ 3 ≡ 0 ( mod19 ) .
6 k +2
37. İsbat edək ki, 22
218 ≡ 1( mod19) , digər tərəfdən, 26 ≡ 1( mod 9) ⇒
(2 ) ≡ 1( mod 9) ⇒ 26k+= (2 )
k k
6 2 6
⋅ 2=
2
= 1⋅ 22 ≡ 4 ( mod 9) 26k + 2 ≡ 4 ( mod18) ⇒ 26k + 2 =18n + 4 ,
(2 ) ⋅ 24 . Burada 218 ≡ 1( mo19) ⇒

6 k+2 n
18n+ 4
2=
2
2= 18
(2 ) ≡ 1( mo19) , 24 ≡ 24 ( mod19) ( )
n 6 k+2 n
18
⇒ 22 = 218 ⋅ 24
≡ 24 ≡ 16 ( mod19) olduğu üçün,
+ 3 ≡ (16 + 3)( mod19) =

6 k+2
22 0.
38. n ədədini sadə vuruqlara ayıraq: n= p1m1 ⋅ p2m2 ⋅ ... ⋅ ptmt

olsun, onda müsbət tam bölənlərin sayı
( m1 + 1)( m2 + 1) ...( mt + 1) olar. Şərtə görə bu hasil təkdir.

Onda vuruqların hər biri təkdir, deməli hər bir i = 1, t üçün
88
mi cüt ədəddir. mi =2k i götürək. Onda
( )
2
n=
p12k1 ⋅ p22k2 ... pt2kt =p1k1 ⋅ p2k2 ... ptkt . Deməli n ədədi
tam kvadratdır.
39. Tutaq ki, p =2⋅3⋅5⋅…⋅ p n , pi ∈ P, i =

1, n . İsbat edək ki,
p–1≠ a2, p+1≠ b2, a, b∈N. Burada p ≡ 0 ( mod3) ⇒

p − 1 ≡ 2 ( mod3) . Tam kvadratları 3-ə böldükdə ya tam
bölünür, ya da qalıqda yalnız 1 alınır. Ona görə də p –1 tam
kvadrat deyil. Digər tərəfdən p ≡ 2 ( mod 4) ⇒
⇒ p + 1 ≡ 3( mod 4) . p +1 ədədi də tam kvadrat deyil,
çünki tam kvadratlar 4-ə bölündükdə ya tam bölünür, ya da
alınan qalıq 1 olur. Deməli p–1≠ a2, p+1≠ b2, a, b∈N.
40. Tam kvadrat olan ədəd P sadə ədədinə bölünürsə, onun

kvadratına da bölünür. Rəqəmlərinin cəmi 300 olan ədədə a
desək, aydındır ki, a ədədi 3-ə bölündüyü halda 9-a
bölünməyəcək. Deməli a ədədi tam kvadrat ola bilməz.
41. 49n+14=7(7n+2). Göründüyü kimi bu ədəd 7-yə bölünür.

Lakin onun tam kvadrat olması üçün o həm də 49-a
bölünməlidir. Bunun üçün isə 7n+2 ədədi 7-yə
bölünməlidir. Sonuncu ədədi 7-yə böldükdə qalıqda 2
alındığından, 49n+14 ədədi tam kvadrat ola bilməz.
42. Məlumdur ki, tam kvadratları 3-ə böldükdə ya tam bölünür,
ya da qalıqda 1 alınır. Ona görə də x2+ y2 ifadəsi ya 3-ə
bölünür ya da qalıqda 1 və ya 2 alınır, Şərtə görə x + y2
2
cəmi 3-ə tam bölünür, deməli , x və y ədədləri də 3-ə tam

bölünür.
43. Tam kvadratları 8-ə böldükdə qalıqda 0, 1 və ya 4 alına
89
bilər. Göründüyü kimi heç bir halda bu ədədlərin cəmi 7 ola
bilməz.
44. Verilmiş ifadənin 3-ə bölünməsindən alınan qalıqları
nəzərdən keçirək:
1) p =3 olarsa, 2p4– p2+16 =2⋅81-9+16=169=132
2) p ≠3. Bu halda p2 ≡ p4 ≡ 1( mod3) və 2p4– p2+16 ≡ 2-

1+16≡ 2(mod3). Sonuncu tam kvadrat deyil, çünki tam
kvadratları 3-ə böldükdə ya tam bölünür, ya da qalıqda 1
alınır. Deməli yalnız p =3 olduqda verilmiş ifadə tam
kvadratdır.
45. Məlumdur ki, a ədədi b–yə bölünürsə, a – b ədədi də b–yə

bölünür. Biz isbat etməliyik ki, 1978n–1 ədədi 1000n –1
ədədinə tam bölünmür. Əksini fərz edək. Tutaq ki,
(1978 − 1)(1000 − 1) ⇒ (1978 − 1) − (1000 − 1) 
n n n n
(1000 − 1) ⇒ (1978 − 1000 )(1000 − 1) ⇒

n n n n
( 2 ⋅ 989 − 2 ⋅ 500 )(1000 − 1) ⇒

n n n n n
2 ( 989 − 500 ) (1000 − 1) ⇒

n n n n
( 989 − 500 )(1000 − 1) . Göründüyü kimi sağ tərəf sol

n n n
tərəfdən böyükdür. Bu isə ola bilməz. Deməli fərziyyəmiz

yanlışdır.
46. Asif əvvəlcə 1 deyir, sonra da hər dəfə Vasifin dediyi rə-
qəmlə cəmi 6 olan rəqəmi deyərsə, Vasifə mane olar, yəni.
1 2 3 9
1 5 1 4 2 •• … •• ×
6 6 6 6
Bu rəqəmləri toplasaq, 9⋅6+(1+x) alarıq. Göründüyü kimi
2-ci toplanan verilən qiymətlərin heç birində 9-a bölünə
bilməz.
90
47. Tutaq ki, n = pm -dir. Onda müsbət tam bölənlərin sayı
m + 1 = 4 ⇒ m = 3 -dür. Deməli, n = p3 .
48. Əksini fərz etmə üsulundan istifadə edək. Fərz edək ki,
2n 2 − 1 2n 2 − 1 n+1
kəsri ixtisar olunandır. = n−
2n + 1 2n + 1 2n + 1
bərabərliyinə görə belə çıxır ki, əgər verilmiş kəsr ixtisar
n+1
olunandırsa, kəsri ixtisar olunandır. Uyğun qayda ilə
2n + 1
n+1 2n + 1 1
əgər kəsri ixtisar olunandırsa, = 2−
2n + 1 n+1 n+1
1
kəsri və deməli, kəsri ixtisar olunan olmalıdır. Lakin
n+1
1
kəsri n -in heç bir qiymətində ixtisar olunmadığından,
n+1
biz ziddiyyətə gəlib çıxırıq. Deməli fərziyyəmiz səhvdir,
yəni verilmiş kəsr ixtisar olunmayandır.
91
§2. CƏBRİ İFADƏLƏR. EYNİLİKLƏR
1. x5+x+1 = x5 + x4 + x3 − x4 − x3 − x2 + x2 + x + 1 =
( )
= x3 x2 + x + 1 − x2 x2 + x + 1 + x2 + x +=
1 ( ) ( )
= (x 2
)(
+ x + 1 x3 − x 2 + 1 )
2. I üsul:
x7+x5+1= ( x7 + x5 + x3 ) − ( x3 − 1) =x3 ( x4 + x2 + 1) −
( x − 1) ( x2 + x + 1) =x3 ( ( x4 + 2x2 + 1) − x2 ) −
(
– ( x − 1) x2 + x + 1 =x3 ) (( x + 1) − x ) −
2
2
2
( )
– ( x − 1) x2 + x + 1 =x3 x2 + x + 1 x2 − x + 1 –( )( )
( ) ( )( (
− ( x − 1) x2 + x + 1 = x2 + x + 1 x3 x2 − x + 1 − ( x − 1) = ) )
(x 2
)(
+ x + 1 x5 − x 4 + x3 − x + 1 )
II üsul:
x7+x5+1= x7 + x6 + x5 − ( x6 − 1) =
( ) ( )( )
x5 x 2 + x + 1 − x3 + 1 x3 − 1 =
x 5
+ x + 1) − ( x + 1) ( x − 1) ( x + x + 1) =
(x 2 3 2
( x + x + 1) ( x − ( x + 1) ( x − 1) ) =
2 5 3
( )(
= x 2 + x + 1 x5 − x 4 + x3 − x + 1 )
92
3. Verilmiş hasili aşağıdakı şəkildə yazaq:
M= (102+1) (104+1)(108+1)… 102 + 1 = ( n
)
=
1
102 − 1
(
102
− 1 102
)(
+ 1 104
+ 1 )(108
+ 1 ... 102n
)(
+1 = ) ( )
=
1
99
( n
)(n
102 − 1 102 + 1 =
1
99
) n+1
102 − 1 = ( 1
99
⋅ 999...9 )
(2n+1sayda) = 101010…101 (2n+1–1 sayda)
4. n2 − 8n + 8= (n 2
)
− n − ( 7n − 7) + 1=
n ( n − 1) − 7 ( n − 1) + 1 = ( n − 1) ⋅ ( n − 7) + 1 olduğundan,
surət və məxrəcin ortaq böləni 1-dir. Yəni verilmiş kəsr n-in
heç bir qiymətində ixtisar olunmayandır.
ki, x x1 ( x1 ≠ 0) ədədi x3–x+1 =0 tənliyinin köküdür.

5. Tutaq =
Onda x13 − x1 + 1 =0 eyniliyini alırıq. Göstərək ki, onda
1
x= ədədi x5+x+1 =0 tənliyinin köküdür. Həqiqətən də
x1
1 1
5
1
(
+ + 1 = 5 1+ x14 + x15 =
x1 x1 x1
)
1
(
= 5 x15 − x13 + x12 + x14 − x12 + x1 + x13 − x1 + 1 =
x1
)
= ( (
1 2 3
5
x1
) ( ) (
x1 x1 − x1 + 1 + x1 x13 − x1 + 1 + x13 − x1 + 1 = ))
93
=
1 3
x15
( )(
x1 − x1 + 1 x12 + x1 + 1 =
0 )
( x + 1)
3
6. 3x2 + 3x + 1 = − x3 eyniliyində x = 1,2,3,..., n
qiymətlərini nəzərə alaraq alınan bərabərlikləri tərəf-tərəfə
toplasaq,
( )
3 12 + 22 + 32 + ... + n2 + 3(1+ 2 + 3 + ... + n) + n =
= ( n + 1) − 1 və ya
3
3( n + 1) n
+ n = ( n + 1) − 1
3
3Sn = (1) olur.
2
Burada Sn = 12 + 22 + 32 + ... + n2 (1) bərabərliyindən
n ( n + 1)( 2n + 1)
Sn = alınır.
6
7. Şərtə əsasən abc = a 3 ⇒ a 2 = bc , onda

b + c ≥ 2 бc =2a və a + b + c= a 3 ⇒
a = a 3 − ( b + c ) ≤ a 3 − 2a ⇒ 3a ≤ a3 ⇒ a ≥ 3
(b )
2
⇒ a2n ≥ 3n . Digər tərəfdən n
− cn ≥0 ⇒
b2n + c2n ≥ 2bncn = 2a2n olduğundan,
a + b + c ≥ a + 2a =
2n 2n 2n 2n 2n
3a ≥ 3⋅ 3 =
2n n
3n+1
8. Qeyri-müəyyən əmsallar üsulundan istifadə edək. Tutaq ki,

( )
2
x 4 + x3 + ax 2 + 3 x + b = x2 + mx + n . Onda
94
(
x 4 + x3 + ax 2 + 3 x + b = x4 + 2mx3 + m2 + 2n x2 + )
+ 2mnx + n2 . İki çoxhədlinin bərabərlik şərtinə əsasən:
 1  1
 m= m =
2m = 1 2 
2mn = 3  
2
 
 n = 3  n = 3
 ⇒ 2 ⇒
=a m + 2n  1
2
= 1 a = 6 1
a   + 2= ⋅3 6
b = n2   2 4  4
  
=
b 3= 2
9 b = 9
1
Deməli, a = 6 və b=9 qiymətlərində çoxhədli
4
2
1  1 
x + x + 6 x 2 + 3 x + 9=  x 2 + x + 3 
4 3
şəklində tam
4  2 
kvadrat olur.
9. a4+b4+c4+d4–4abcd=0. Bərabərliyin sol tərəfində aşağıdakı

çevirmələri aparaq:
a4 − 2a2b2 + b4 + c4 − 2c2d 2 + d 4 + 2a2b2 −
4abcd + 2c2d 2 = 0
(a ) + (c ) + 2 ( ab − cd ) =
2 2 2
2
− b2 2
− d2 0
Cəmin sıfra bərabər olması üçün toplananların hər biri sıfra

bərabər olmalıdır:
95
a2 − b2 =
0
 2
c − d = 0 ⇒ a=b=c=d
2
ab − cd =
0

(
10. a 2 + b 2 + c 2 )( x 2
+ y 2 + z 2 ) − ( ax + by + cz ) =
2
a2 x2 + a2 y2 + a2 z2 + b2 x2 + b2 y2 +
b2 z2 + c2 x2 + c2 y2 + c2 z2 −
a2 x2 − b2 y2 − c2 z2 − 2abxy − 2bcyz − 2cazx =
b2 z2 − 2bczy + c2 y2 + c2 x2 − 2cazx + a2 z2 + a2 y2 −
2abxy + b2 x2 = ( bz − cy ) + ( cx − az) + ( ay − bx )
2 2 2
11. x 3 + y 3 + z 3 − 3 xyz = x 3 + 3 x 2 y + 3 xy 2 + y 3 +
( x + y ) + z3 − 3xy ( x + y + z) =
3
+ z 3 − 3 x 2 y − 3 xy 2 − 3 xyz =
( x + y + z) ( ( x + y ) − ( x + y ) z + z2 ) − 3xy ( x + y + z) =
2
(
= ( x + y + z) x2 + y2 + z2 − yz − zx − xy . )
12. ( x + y ) − x 7 − y 7 = ( x + y )( x + y ) − x7 + y7 =
7 6
( )
=
( x + y )( x 6 + 6 x5 y + 15 x 4 y 2 + 20 x3 y 3 + 15 x 2 y 4 + 6 xy 5 + y 6 ) −
−( x + y )( x 6 − x 5 y + x 4 y 2 − x 3 y 3 + x 2 y 4 − xy 5 + y 6 ) =
(
( x + y ) x6 + 6x5 y + 15x4 y2 + 20x3 y3 + 15x2 y4 + 6xy5 +
=
96
)
+ y6 − x6 + x5 y − x4 y2 + x3 y3 − x2 y4 + xy5 − y6 =
(
7xy ( x + y ) x4 + 2x3 y + 3x2 y2 + 2xy3 + y4 . )
13. Verilmiş ifadəyə x arqumentinə görə tam rasional bir
funksiya kimi baxaq: x = – y və x = – z qiymətlərində bu
ifadə sıfra çevrildiyindən, funksiya x –(–y) və x –(–z), yəni
x+y və x+z ifadələrinə bölünür. Əgər bu ifadəyə y
arqumentinə görə tam rasional bir funksiya kimi baxsaq, bu
funksiyanın y = – z qiymətində sıfra çevrildiyini görərik.
Deməli bu funksiya y – (– z), yəni y+z ifadəsinə də bölünür.
( x + y + z) − ( x5 + y5 + z5 )
5
Beləliklə ifadəsi
( x + y )( x + z)( y + z) hasilinə bölündüyündən, onu
( x + y + z) − ( x5 + y5 + z5 ) = ( x + y )( x + z)( y + z) ⋅ Ν
5
şəklində yazmaq olar. Burada bərabərliyin sol tərəfi x, y və

z–ə görə 5-ci dərəcəli bircinsli çoxhədli, sağ tərəfdə 3-cü
dərəcəli bircinsli çoxhədli olduğundan, N çoxhədlisi x, y və
z–ə görə 2-ci dərəcəli bircinsli çoxhədli olmalıdır. N
çoxhədlisini
( )
Ν = Α x2 + y2 + p2 + Β ( xy + xz + yz)
şəklində axtaraq. Onda
( x + y + z) − ( x5 + y5 + z5 ) = ( x + y )( x + z)( y + z)
5
⋅ ( Α ( x2 + y2 + z2 ) + Β ( xy + xz + yz) )
Son bərabərlik eynilik olduğundan, x, y və z–in istənilən
qiymətində doğrudur. x=y=z=1 qiymətlərini bərabərlikdə
nəzərə alsaq, A+B=10, x=y=1, z=0 qiymətlərini nəzərə
alsaq, 2A+B=15 alarıq. Beləliklə
97
=
 Α + Β 10 = Α 5
 ⇒
2=Α + Β 15 =Β 5.
Bu qiymətləri bərabərlikdə nəzərə alsaq,
( x + y + z) − ( x5 + y5 + z5 ) = 5( x + y )( x + z)( y + z) ⋅
5
(x 2
)
+ y2 + z2 + xy + xz + yz alarıq.
14. x ≠0 olduğu üçün, x 2 + x + 1 =0 ⇒ x3 + x 2 + x =0 . Digər

tərəfdən x 2 + x =−1 ⇒ x3 + ( x 2 + x ) =
0 ,⇒
− ( x2 + x ) =
1
⇒ x3 = 1, ⇒ x3 =
1 . Onda x 23 + =
x 23
(x )
3 7
⋅ x2 +
1
=x2 +
1
=
1
x2 + 2 + 2 − 2 =
(x )
3 7 2
⋅ x2 x x
2
 1
 x + x  − 2. (1) olar. Verilmiş x 2 + x + 1 =0 tənliyinin
 
1
hər tərəfini x–ə bölsək, x + =−1 alarıq. Bu ifadəni (1)-də
x
1
nəzərə alsaq, x 23 + =
(–1)2–2=1–2= –1 olur.
x 23
15. Aşağıdakı fərqi nəzərdən keçirək:

a b c
+ + −1 =
b+c c+a a+b
a ( c + a )( a + b ) + b ( b + c )( b + a ) + c ( b + c )( c + a ) −
=
( b + c )( c + a )( a + b )
98
− ( b + c )( c + a)( a + b) a3 + b3 + c3 + abc
= = 0.
( b + c)( c + a)( a + b)
a b c
Beləliklə, + + − 1 =0 olduğundan,
b+c c+a a+b
a b c
+ + =
1 olur.
b+c c+a a+b
16. Aşağıdakı fərqi nəzərdən keçirək:

1 1 1 1
+=+ =
a b c a+b+c
bc ( a + b + c ) + ca ( a + b + c ) + ab ( a + b + c ) − abc
= =
abc ( a + b + c )
( a + b ) ( bc + c 2 + ac + ab )
=
abc ( a + b + c )
( a + b ) ( c ( b + c ) + a ( b + c ) ) ( a + b )( b + c )( c + a )
=
abc ( a + b + c ) abc ( a + b + c )
Məsələnin şərtinə görə bu fərq sıfra bərabər olduğundan, ya
a+b=0 ⇒ a= – b, ya b+c = 0 ⇒ b= – c, ya da c+a = 0 ⇒
c= – a olur.
17. Viyet teoreminə görə x 2 + px + 1 =0 tənliyinin kökləri

x1 + x2 =
− p, x1 ⋅ x2 =
1 , x 2 + qx + 1 =0 tənliyinin kökləri
x3 + x4 =
−q, x3 ⋅ x4 =
1 şərtini ödəyir.
Onda Α
= ( x1 − x3 )( x2 − x3 )( x1 + x4 )( x2 + x4 ) =
99
(x x − x x − x x + x )⋅ (x x + x x + x x + x ) =
1 2 1 3 2 3
2
3 1 3 1 4 2 4
2
4
= (1− x ( x + x ) + x ) (1+ x ( x + x ) + x ) =
3 1 2
2
3 4 1 2
2
4
= (1+ px + x )(1− px + x ) =
3
2
3 ( x x + px + x ) .
4
2
4 3 4 3
2
3
( x x − px + x ) =
3 4 4 x (x + p+ x )⋅ x (x − p+ x ) =
2
4 3 4 3 4 3 4
= x3 ⋅ x4 ( −q + p)( −q − p) = 1⋅ ( q − p)( q + p) = q2 − p2 .
18. x2 − x −1 çoxhədlisi ax17 + bx16 + 1 çoxhədlisinin

vuruqlarından biridir, ona görə də x 2 − x − 1 =0 tənliyinin
kökləri həmçinin ax17 + bx16 + 1 =0 tənliyinin də kökləridir.
Fərz edək ki, x 1 və x 2 ədədləri x 2 − x − 1 =0 tənliyinin
kökləridir. Onda Viyet teoreminə görə x1 + x2 = 1,
x1 ⋅ x2 =−1 olur. Digər tərəfdən ax117 + bx116 + 1 =0 və
2 + bx2 + 1 =
ax17 0 . Birinci tənliyn hər iki tərəfini x216 -ya,
16
ikincini x116 -ya vuraraq, x1 ⋅ x2 =−1 olduğunu nəzərə alsaq,

ax1 + b =− x216 , ax2 + b =− x116 alarıq. Sonuncu tənlikləri
biri-birindən çıxsaq,
x116 − x216
=a =
x1 − x2
(x 8
1 )(
+ x28 x14 + x24 )( x 2
1 + x22 )(x + x )
1 2
1 , x12 + x22 = ( x1 + x2 ) − 2x1x2 =

2
olar. Burada x1 + x2 =
(x ) − 2 ( x1x2 ) = 9 − 2 = 7 ,
2 2
=1+2=3, x14 + x24 = 2
1 + x22
( x14 + x24 ) − 2 ( x1x2 ) =

2 4
x18 + x28 = 49 – 2 = 47 qiymət-
lərini nəzərə alsaq, a = 47⋅7⋅3⋅1=987 alarıq.
100
19. Əksini fərz edək. Tutaq ki, n 2 + n + 2 =
15k , k ∈ Ζ . Onda
n 2 + n + 2 − 15k =0 . Tənliyi n –ə görə kvadrat tənlik kimi
həll edək: D = 1− 4 ( 2 − 15k ) =60k − 7 tam kvadrat
olmadığına görə n 2 + n + 2 =
15k ola bilməz. Deməli,
n + n + 2 ədədi n –in heç bir natural qiymətində 15-ə
2
bölünmür.
p
20. Şərtə əsasən a+ b= (1). Digər tərəfdən
q
a −b p
a− b= = 1 (2). (1) və (2) bərabərliklərini
a + b q1
1  p p1 
tərəf-tərəfə toplasaq və çıxsaq, =a  +  və
2  q q1 
1  p p1 
=b  −  alarıq. Bərabərliklərin sağ tərəfləri
2  q q1 
raislnal olduğundan, a və b ədədləri də rasionaldır.
21. n∈ N olarsa, 7 2 n + 32 n + 30 ⋅ 21n ifadəsinin 16-ya

bölündüyünü isbat edək. Bunun üçün aşağıdakı şəkildə
çevirmələr edək:
7 2 n + 32 n + 30 ⋅ 21n = ( 7 n − 3n ) + 2 ⋅ 21n + 30 ⋅ 21n =

2
(
= ( 7 − 3) 7 n −1 + 7 n − 2 ⋅ 3 + ... + 7 ⋅ 3n − 2 + 3n −1 )
2
+ 32 ⋅ 21n =
2
((
= 16 7 n −1 + 7 n − 2 ⋅ 3 + ... + 7 ⋅ 3n − 2 + 3n −1 )
2
+ 2 ⋅ 21n )
Vuruqlardan biri 16 olduğu üçün verilmiş ifadə 16-ya
bölünür.
101
22. Aşağıdakı şəkildə çevirmələr edək:
43n + 2 + 7 ⋅ 33n +1 =42 ⋅ 43n + 7 ⋅ 3 ⋅ 33n =16 ⋅ 64n + 21⋅ 27n =
(
37 ⋅ 27n + 16 64n − 27n = )37 ⋅ 27n + 16 ( 64 − 27) ⋅
(
⋅ 64n−1 + 64n−2 ⋅ 27 + ... + 64 ⋅ 27n−2 + 27n−1 = )
( (
= 37 27n + 16 64n−1 + 64n−2 ⋅ 27 + ... + 64 ⋅ 27n−2 + 27n−1 ))
Burada vuruqlardan biri 37 olduğundan verilmiş ifadə 37-yə
bölünür.
23. Aşağıdakı şəkildə çevirmələr aparaq:

n =2k, n ∈ N olduqda
44 + 2n = 44 + 22k = 44 + 4k = 4 11+ 4k−1 . ( )
Digər tərəfıdən
44 + 2n = 44 + 22k = 44 + 1+ 22k − 1= 45+ 4k − 1 =

45+(4–1) ( )
(4 k −1
)
+ 4k −2 + ... + 4 + 1 = ( (
3 15 + 4k −1 + 4k −2 + ... + 4 + 1))
Beləliklə, n =2k, k ∈ N olduqda 44 + 2n ədədi həm 4-ə, həm
də 3-ə bölündüyü üçün 12-yə də bölünür.
24. x 2 − 3 x + 7 = ( x + 8)( x − 11) + 95
Burada ( x + 8) − ( x − 11) =
19 olduğundan, fərqin 19-a
bölünməsi üçün mötərizələrin hər biri 19-a bölünməlidir.
Əgər bu mötərizələrdən biri 19-a bölünməzsə, onda digəri də
19-a bölünə bilməz. Birinci halda, yəni hər iki mötərizə 19-
102
a bölünərsə, ( x + 8)( x − 11) + 95 ifadəsi 19-a bölünsə də
2
19 -na bölünmür.
İkinci halda, yəni mötərizələrdən hər biri 19-a bölünməzsə,
( x + 8)( x − 11) + 95 ifadəsi 19-a bölünmür.
Beləliklə hər iki halda x2 − 3x + 7 ifadəsi 361-ə bölünmür.
25. 2a 2 + 2b 2 = a2 + b2 + a2 + b2 =a2 + 2ab + b2 + a2 −
− 2ab + b2 = ( a + b) + ( a − b) .
2 2
26. Verilmiş ifadəni 7 ⋅ 25n + 12 ⋅ 6n şəklində yazaraq, ona

6n ⋅ 7 ədədini əlavə edək və çıxaq. Onda
( )
7 ⋅ 25n + 12 ⋅ 6n −7 ⋅ 6n + 7 ⋅ 6n =7 25n − 6n + 6n ⋅ (12 + 7) =
( )
= 7 25n − 6n + 19 ⋅ 6n .
Birinci toplananda 25n − 6n ifadəsi Bezu teoreminə görə

25–6=19 ədədinə qalıqsız bölünür,ikinci toplananda isə
vuruqlardan biri 19 olduğundan, verilmiş ifadə 19 ədədinə
27. n2 − n + 9 = n 2 − n − 12 + 21 = ( n − 4)( n + 3) + 21 =
( )
= ( n − 4) ( n − 4) + 7 + 3 ⋅ 7 . Əgər (n–4) ədədi 7-yə
bölünərsə, ( n − 4) ( ( n − 4) + 7) ədədi 49-a bölünür, lakin
( n − 4) ( ( n − 4) + 7) + 3⋅ 7 ifadəsi 49-a bölünməz. Əgər (n–
4) ədədi 7-yə bölünməzsə, nə ( n − 4) ( ( n − 4) + 7) ifadəsi
103
7-yə, nə də ( n − 4) ( ( n − 4) + 7) + 3⋅ 7 ifadəsi 7-yə və
deməli 49-a bölünməz.
28. 1110–1= (115+1)(115–1).

Nəzərə alsaq ki, 112 ədədinin son iki rəqəmi 21, 113-nun son
iki rəqəmi 31, 114-ün 41, 115 ədədinin son iki rəqəmi 51-dir,
onda 115 –1 ədədinin son rəqəmləri 50-dir. Digər tərəfdən
(115 + 1) ədədi cüt olduğundan, 1110–1 ədədi 100-ə
bölünür.
29. p1 = n 4 + n 2 + 1 işarə edək.
( ) ( n2 − n + 1) ⋅
2
n 4 + n 2 + 1 = n 4 + 2n 2 + 1 − n 2 =n2 + 1 − n2 =
(n 2
+ n + 1) ⇒ p1 =( n − n + 1) ( n + n + 1) ,
2 2
p1 = 1⋅ p = p ⋅ 1 = ( −1) ⋅ ( − p) = ( − p) ⋅ ( −1) olduğundan,

p1 -in sadə ədəd olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün
hər bir halı ayrılıqda nəzərdən keçirək.
1) n 2 − n + 1 =1 ⇒ n ( n − 1) = 0 ⇒ n = 0 və ya n = 1
n = 0 ⇒ n4 + n2 + 1 = 1∉ P
n = 1 ⇒ n4 + n2 + 1 = 3∈ P
2) n 2 + n + 1 =1 ⇒ n ( n + 1) = 0 ⇒ n = 0 və ya n = −1
n =−1 ⇒ n4 + n2 + 1 =3∈ P
3) n 2 − n + 1 = –1, n 2 − n + 2 =0 D < 0, n ∈ {∅}
104
4) n 2 + n + 1 = –1, n 2 + n + 2 =0 D < 0, n ∈ {∅}
Cavab: {−1;1}
30. n ( n + 1)( n + 2 )( n + 3) + 1 =n ( n + 3)( n + 1)( n + 2 ) + 1 =
( )(
= n2 + 3n n2 + 3n + 2 +1= ) (( n2
+ 3n + 1 − 1 ×) )
(( ) )
× n2 + 3n + 1 + 1 + 1 = ( n2 + 3n + 1) − 1+ 1 =
2
( )
2
= n2 + 3n + 1 ∉ P .
31. Əksini fərz edək. Tutaq ki, n ədədinin n 1 kimi tək böləni var
(2 )
n1
(n>1). Onda 2n+1 = 2m⋅n1 + 1 = m
+1=
(2 m
) (( 2 )
+1 m
n1 −1
− 2m( )
n1 − 2
+ ... + 1 )
Bu isə onu göstərir ki, n ədədinin tək böləni varsa, onda
2n + 1∉ P . Biz əksini fərz etməklə ziddiyyətə gəldik, yəni n
ədədi n = 2 şəklindədir .
k
( )
n
32. (2n–1)n –3 = 2n − 1 − 2n + 2n − 3 =
(
= 2n − 1− 2 ) (( 2 n
−1 )
n−1
)
+ ... + 2n−1 + ( 2n − 3) =
(
= 2n − 3 ) (( 2 n
−1 )
n−1
+ ... + 2n−1 + 1 ) Vuruqlardan biri
105
(2 n
)
−3 olduğundan, verilmiş ifadə 2n–3 ifadəsinə tam
bölünür.
33. 2k+1 = pn ⇒ 2k = pn − 1 = ( p − 1) ( pn−1 + ... + p + 1)

Sol tərəf 2-nin qüvvəti olduğu üçün, sağ tərəfdəki vuruqlar
da 2-nin qüvvətləri olmalıdır. ( p − 1) cütdür, deməli p
təkdir. 2-ci mötərizədə n dənə tək ədədin cəmi var. Bu cəmin
cüt olması üçün n –cüt olmalıdır. n =2N olsun.
Onda = ( )( ) ( ) (
2k p2 N − 1 = pN − 1 pN + 1 , pN + 1 − pN − 1 =
2 )
Deməli, pN − 1 və pN + 1 vuruqlarının hər biri 2-nin
qüvvətləri olmalıdır və qüvvətlər arasındakı fərq 2-yə bərabər
olmalıdır. Aydındır ki, hər iki şərti ödəyən yalnız 2 və 4
ədədləridir:
 pN − 1 =2  pN = 3 = p 3=p 3
 N ⇒ ⇒ ⇒
 p + 1 =4  p∈ P =  N 1=n 2
2k = 32 − 1 ⇒ 2k =8, ⇒ k =
3
Beləliklə, p =3, n =2, k=3.
34. Hər bir halı ayrılıqda nəzərdən keçirək:

a) 19982–1= (1998–1)(1998+1) ∉ P
b) 2003 +2013= (200+201)(2002 –200⋅201+2012) ∉ P
c) 89999 = 90000–1=3002–1=(300–1)(300+1) ∉ P
d) 216001=216000+1=603+1=(60+1)(602–60+1) ∉ P
e) 57599 =57600–1=2402–1= (240–1)(240+1) ∉ P .
106
35. Hər bir halı ayrılıqda nəzərdən keçirək.
( ) ( )
2 2
a) 210 + 26 ⋅ 56 + 512 = 25 + 2 ⋅ 25 ⋅ 56 + 56 =
( )
2
= 25 + 56 ∉ P.
b) 210 + 512 = 210 + 512 + 26 ⋅ 56 − 26 ⋅ 56 =
( ) (2 + 5 )
( ) − (2 ⋅ 5 ) =
2 2 2 2
= 25 + 2 ⋅ 25 ⋅ 56 + 56 3 3 5 6
−
( ) =
(2 + 5 )( )
2 2
– 23 ⋅ 53 5 6
− 23 ⋅ 53 25 + 56 + 23 ⋅ 53 ∉ P .
36. Riyazi induksiya üsulundan istifadə edək:
1) n=1 üçün 1+ 2 =
1+ 2 ⇒ 1− 2 =
1− 2
=
(a 1,=
b 1)
(1 + 2 )
k
2) Fərz edək ki, n=k olduqda =
a+ 2b ⇒
(1− 2 )
k
=
a− 2 b
3) İsbat edək ki, onda təklif n=k+1 üçün də doğrudur.

( −1) = ( −1)
k k
(1 − 2=
)
k
Həqiqətən də =
(1 + 2 ) a+ 2b
k
( −1)
k
( −1) ⇒
k
a− 2b ⇒ a − 2b =
2 2
= 1. Onda
a2 − 2b2
n=k+1 üçün
107
( −1) ( −1)
k +1 k +1
(1 − 2 )=
k +1
= =
(1 + 2 ) (1 + 2 ) (1 + 2 )
k +1 k
( −1) ( −1)
k +1 k +1
= =
(a + )( )
=
2 b 1+ 2 (a + 2 b) + 2 (a + b)
( −1) ( ( a + 2b ) − 2 ( a + b ) )
k +1
= =
(a + 2 b) − 2 (a + b)
2 2
− ( −1) ( ( a + 2b ) − 2 ( a + b ) )
k
= =
− ( a 2 − 2 b2 )
( a + 2b) − 2 ( a + b) . Beləliklə
(1+ 2 ) = (1+ 2 ) (1+ 2 ) =

k+1 k
= ( a + b )(1+ 2 ) = ( a + 2b) + 2 ( a + b)
⇒ (1− 2 ) = ( a + 2b) − 2 ( a + b) .
k+1
( ) (2 − 3)
n n
37. 3+2 =a + 3b isə =
a − 3b
Bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
(2 + 3) + (2 − 3) ( 2 − 3) < 21
n n
= 2a ∈ N alarıq.
olduğu məlumdur. Onda
10
( 2 − 3)  1 1 1 1
10
<  =< = və
 2 1024 1000 103
108
( 2 − 3) ( )
1989 1980
< 2− 3 =
198 594
( )  1   1
10 198
 2− 3  < 3 =
   10  =
   10   
10−594 = 0,00...01 (593 sayda 0) Burada 594-cü rəqəm 1-
( 2 + 3) ( )
1985 1985
dir. = 2a − 2 − 3 bərabərliyinin sağ
tərəfində azalan tam ədədir, çıxılanın isə vergüldən sonra
( )
1985
593 rəqəmi sıfırdır. Onda 2 + 3 ədədində vergüldən
( 2 + 3)
1985
sonra ilk 593 rəqəm 9 olacaq və deməli
ədədinin ilk 100 rəqəmi də 9 olacaqdır.
( )=( ) +( )
2 2 2
38. 1969 + 1971 1969 1971 +
+ 2 1969 ⋅1971 = 2 ⋅1970 + 2 (1970 − 1) ⋅ (1970 + 1) =

2⋅1970+ 2 19702 − 1 < 2 ⋅ 1970 + 2 19702 =4⋅1970
olduğundan, 1969 + 1971 < 2 1970
39.
3
1 − 27 3 26 + 9 3 262 + 3 26 =
= 3
27 − 26 − 27 3 26 + 9 3 262 + 3 26 =
( )+
3
= 3 33 − 3 ⋅ 32 ⋅ 3 26 + 3 ⋅ 3 3 262 − 3
263 3
26 =
109
(3 − )
3
3
3 26 + 3 26 = 3– 3 26 + 3 26 =3.
40. Tutaq ki, x+y2 =p, x+2y = q-dür. Burada p və q rasional

ədədlərdir. Bu bərabərlikləri tərəf-tərəfə çıxsaq, y2–2y=p–q
olar. Burada r=q–p ∈ Q qəbul etsək, y2–2y+r=0 şəklində
tənlik alarıq. r–i elə seçmək olar ki, y irrasional ədəd olsun.
Məsələn r=–1 götürsək, y2–2y–1=0, y = 1± 2 alarıq. Bu
halda x+2y ifadəsinin rasional olması üçün x+2 ±2 2
ifadəsində x= 2 2 götürmək lazımdır. Onda x+2y = q=2
və p=q–r=2–(–1)=3 olar.Deməli, x+y2=3, x+2y = 2 şəklində
rasional ədədlər vardır. Onu da qeyd edək ki, verilmiş
məsələnin şərtini ödəyən (x,y) cütü sonsuz saydadır. Xüsusi
halda x –in göstərilmiş qiymətinə ixtiyari rasional ədəd əlavə
etmək olar.
1 1 1 1 1 1
41. cos α =+ cos 2α =+ + cos 4α =
2 2 2 2 2 2
=…=
1 1 1 1 1
+ +
2 2 2 2 2
+ ... +
1 1 1
+ cos 2nα
2 2 2
( )
(n sayda radikal)
Onda
π
cos ( 2n α=
) ⇒ cos ( 2n α ) = ⇒ 2n α =
1 1 1
2 4 2 3
π
⇒ α = n və deməli
3⋅ 2
110
1 1 1 1 1 1 1 1 π
+ + + ... + + = cos .
2 2 2 2 2 2 2 4 3⋅ 2n
42. 2 3 + 5 − 13 + 2 12 =
2 3 + 5 − 12 + 1 + 2 12 =
=2 3+ 5− (12 + 1) =
2 3 + 5 − 12 − 1 =
2
= 2 3 + 4 − 12 =
2 3 + 3 +1− 2 3 =
( )
2
=2 3+ 3 −1 =
2 3 + 3 − 1 =2 2 + 3 =
( )
2
= 8+ 4 3 =6 + 2 + 2 6⋅2 = 6+ 2 = 6+ 2.
=
1 2
111...1 − 222...2 = ⋅ 99...9 − 99...9
43. 9 9 =
2 n sayda n sayda 2 n sayda n sayda
1
3
(10 2n
) ( 1
)
− 1 − 2 10n − 1 = 102n − 2 ⋅ 10n + 1 =
3
1
( )
1
2
10n − 1 = ⋅ 99...9 =
33...3 .
3 3 nsayda nsayda
n2 ( n + 1) + ( n + 1) + n2
2 2
1 1
44. 1+ 2 + = =
n ( n + 1)2 n2 ( n + 1)
2
111
(n )
2
n4 + 2n3 + 3n2 + 2n + 1
2
+ n+1
= . Bu bərabərlikdən
n2 ( n + 1) n2 ( n + 1)
2 2
istifadə edək. Verilmiş cəmə T desək, onda,
( n + n + 1)
2
n2 + n + 1 1999  1 
2
1999 1999
=T ∑ =
n2 ( n + 1)
2 ∑
n=1 n ( n + 1)
= ∑  1+
 n ( n + 1) 
n=1 
=
n=1 
1999
1 1999 1999
1 1  1 1
=
=
n 1=
∑ 1+ ∑
n 1 n ( n + 1)
1999+ ∑  −
=
n=1  n

n + 1
=
1999+ –
1 2
1 1 1 1 1 1 1
+ − + − + ... + − =1999+1 − =
2 3 3 4 1999 2000 2000
1
=2000 −
2000
  
45. a ⋅ d =  2 − 2 + 2 + 3  2 + 2 + 2 + 3 
  
= 4− 2+ 2+ 3 ( )= 2− 2+ 3 ,
( a ⋅ d ) ⋅ b= (2 + 2+ 3 )( 2 − 2+ 3 = )
(
4− 2+ 3 = ) 2− 3 . Onda=
abcd (=
( ad ) b) c
( 2 − 3 )( 2 + 3 ) =4−3 =
1.
112
46. =a 2 − 1 və = 3
b 3 2 + 1 götürsək, x= a − b ,
x3 = a3 − b3 − 3ab ( a − b) = a3 − b3 − 3abx =
= 2 − 1− ( 2 + 1 – 33 ) ( 2 −1 )( )
2 + 1 x = −2 − 3x ⇒
x3 =−2 − 3x ⇒ x3 + 3x =−2 olar.
47. Sol tərəfi T ilə işarə edək. Onda

2
x−2 z
 − xy1   1
2

2 1 1 1 1
−
T= a xy
+ a ⋅b + 2⋅b ⋅ a
zy z 2z 2 xyz
=  a  +  a 2 zx ⋅ b 2 z  +
   
2
1 1
−
1
 − xy1 1 1 
+2 ⋅ b ⋅ a 2z 2 yz
⋅a xy
= a + a ⋅ b 2 z  .
2 zy
 
 
(
48. 1 + 2 x + x 2 1 − x 4 1 − 2 x + x 2 = )( )( )
(
=  1 + 2x + x2 1 − 2x + x2  1 − x4 =
 )( ) ( )
((
= 1 + x2 )
2
)
− 2 x 2 (1 − x 4 ) =
(1 + x 4 )(1 − x 4 ) =
1 − x8 .
49. a + b = c ∈ R işarə edək. Onda
( x + a + b) = ( x + c) = x 5 + 5 x 4 ⋅ c + 10 x 3c 2 +
5 5
+ 10 x 2 c 3 + 5 xc 4 + c 5 və
(a + b − x) =( c − x ) =c5 − 5c 4 ⋅ x + 10c 3 x 2 − 10c 2 x3 +

5 5
113
+ 5cx4 − x5 . Buradan
( x + a + b) − ( a + b − x=
)
5 5
10c4 x + 20c2 x3 + 2x5 (1)
alınır. a − b = d ∈ R işarə edək. Onda
( x + b − a) ( x − d)
5 5
= = x5 − 5dx4 + 10d 2 x3 − 10d3 x2 +
+ 5d 4 x − d 4 və
( x + a − b) ( x + d)
5 5
= = x5 + 5dx4 + 10d 2 x3 + 10d3 x2 +
+5d 4 x + d 4
Buradan
( x + b − a) + ( x + a − b) =
5 5
2x5 + 20d 2 x3 + 10d 4 x (2).
(1) və (2)-ni nəzərə alsaq,
( x + a + b) − ( a + b − x ) − ( x + b − a) − ( x + a − b)
5 5 5 5
T= =
(10c x − 10d x ) + ( 20c x − 20d x ) =

4 4 2 3 2 3
= 10 ( c + d )( c − d ) x + 20 ( c − d ) x =
2 2 2 2 2 2 3
( ) ( )
= 10 c2 − d 2  c2 + d 2 + 2x2  ⋅ x alarıq. Digər tərəfdən

c2 + d 2 = ( a + b) + ( a − b) = 2 a2 + b2 ,
2 2
( )
c2 − d 2 = ( a + b) − ( a − b) = 4ab olduğunu nəzərə alsaq,
2 2
= (
T 80abx a2 + b2 + x2 olar. )
50. y = x götürsək,
Ρ ( x, x, z) = x3 ( x − z) + x3 ( z − x ) + z3 ( x − x ) =
114
x3 ( x − z) − x3 ( x − z) =
0 . Deməli, Ρ ( x, y, z) çoxhədlisi
( x − y ) -ə bölünür. z = y götürsək, Ρ ( x, y, y ) =
0 . Verilən çoxhədli ( y − z) -ə
0+ y3 ( y − x ) + y3 ( x − y ) =
bölünür. z = x götürsək,
Ρ ( x, y, x ) = x3 ( y − x ) + 0 + x3 ( x − y ) =0 . Verilən
çoxhədli həm də ( z − x ) -ə bölünür. Çoxhədlinin ( x − y ) ,
( y − x) , ( z − x) ifadələrinin hər birinə ayrılıqda bölünməsi
o deməkdir ki, Ρ ( x, y, z) çoxhədlisi
( x − y) ( y − x) ( z − x) həsilinə bölünür.
( ) 1
( ) 1
7
51. 2=
−1 ⇒ 2=
−1 =
2 +1 ( )
7
2 +1
1
= = 57122 − 57121
57122 + 57121
52. Məlumdur ki, x2 + y2 ≥ 2xy . Onda
( 2 ) + ( 3)
2 2
3 3
≥ 23 2 ⋅ 3 3
( 2) + ( 5)
2 2
3 3
≥ 23 2 ⋅ 3 5
( 3) + ( 5)
2 2
3 3
≥ 23 3 ⋅ 3 5
Bu ifadələri alt-alta toplayaq və 2-yə bölək:

3
4 + 3 9 + 3 25 ≥ 3 6 + 3 10 + 3 15 ⇒
115
3
4 − 3 10 + 3 25 > 3 6 − 3 9 + 3 15 .
53. Şərtə görə a, b,a + 3 b ∈ Q , a, b > 0 . Onda a + b ∈ Q

3
a+ b
olduğu üçün, 3 a2 − 3 ab + 3 =
b2 3 ∈ Q (1) və
a+ 3 b
( )
2
3
a+ 3 b =a + 2 3 ab + 3 b2 ∈ Q (2). Deməli, (1) və
3 2
(2)-dən
1
2 ( 3
a2 + 2 3 ab + 3 b2 + 2 ( 3
a2 − 3 ab + 3 b2 )) =
= 3 a2 + 3 b2 ∈ Q ,
1
3 ( 3
a2 + 2 3 ab + 3 b2 − ( 3
a2 − 3 ab + 3 b2 )) =
a− b
=
= 3 ab ∈ Q və 3
a− 3 b ∈Q.
3
a + 3 ab + 3 b
Beləliklə 3
a + 3 b ∈ Q və 3
a − 3 b ∈ Q olduğu üçün,
3
a=
1
2
( 3
a+ 3 b+ ( 3
a − 3 b ∈ Q və ))
3
b=
1
2
( 3
a+ 3 b− ( 3
a − 3 b ∈Q. ))
54. Məlumdur ki, a ədədi b-yə bölünərsə, a–b ədədi də b-yə
bölünər, yəni a  b ⇒ a − b  b . Onda
n3 + 27  ( n + 3)
 3
+  ( + )
⇒ (n 3
)
+ 27 − ( n3 + 3)  ( n + 3) ⇒
 n 3 n 3
116
⇒ 24 ( n + 3)
Beləliklə, 24 ədədi (n +3) ifadəsinə tam bölünürsə, onda
n +3=24, 12, 8, 6, 4, 3, 2, 1, –1, –2, –3, –4, –6, –8, –12, –24 ⇒
n =21, 9, 5, 3, 1, 0, –1, –2, –5, –6, –7, –9, –11, –15, –27.
55. İsbat edək ki, 3100 + 4100 ∉ P . Bunun üçün 3100 + 4100
ifadəisni vuruqlara ayıraq. Onda
25 25
(
3100 + 4100 = ( 34 ) + ( 44 ) = ( 34 + 44 ) ( 34 ) − ... + ( 44 )
24 25
)∉ P .
117
§3. TƏNLİKLƏR
1. Verilmiş çoxhədlinin dərəcəsi x olduğundan,

x =1+2+4+8+16+32=1+2+22+23+24+25
Son ifadə b 1 =1, q=2 olan həndəsi silsilə olduğu üçün,
S6 =
(
b1 q6 − 1 )= 26 − 1
= 64 − 1= 63 .
q −1 2 −1
Deməli, x = 63
2. Çoxhədlinin rasional kökləri haqqında teoremə görə əgər

verilmiş tənliyin rasional kökləri varsa, onlar sərbəst həddin
bölənləri olan ±1, ±2, ±4 ədədləri arasındadır. Yoxlamaqla
x=1 ədədinin tənliyin kökü olduğunu görürük. Deməli,
verilmiş çoxhədlinin vuruqlarından biri (x–1) ikihədlisidir.
Çoxhədlini aşağıdakı şəkildə vuruqlara ayıraq:
x 4 − 5 x3 + 10 x 2 − 10 x + 4 =x 4 − x3 − 4 x3 + 4 x 2 +
+ 6x2 − 6x − 4x + 4 =x3 ( x − 1) − 4 x 2 ( x − 1) + 6 x ( x − 1) −
– 4 ( x − 1) = ( )
( x − 1) x3 − 4x2 + 6x − 4 . Uyğun qayda ilə
tapmaq olar ki, x = 2 ədədi x3 − 4x2 + 6x − 4 = 0 tənliyinin
köküdür. Onda
x3 − 4x 2 + 6x − 4 = x3 − 2x 2 − 2x 2 + 4x + 2 x − 4 =
( x − 2 ) ( x 2 − 2x + 2 )
x 2 ( x − 2 ) − 2x ( x − 2 ) + 2 ( x − 2 ) =
x2 − 2x + 2 = 0 tənliyində üçün D<0 olduğu üçün, tənliyin

kökləri yoxdur. Beləliklə, verilmiş tənliyin kökləri
x 1 =1, x 2 =2- dir.
118
3. I üsul.
Tutaq ki, f ( x ) = x2 + px + q . Onda f ( −1) =1− p + q =
= 1− ( p − q) < 0 və a= 1 > 0 olduğundan, parabolanın
qolları yuxarı yönələrək OX oxunu iki nöqtədə kəsir. Deməli
x2 + px + q = 0 tənliyinin iki fərqli kökü vardır.
II üsul:
D = p2 − 4q = p2 − 4 p + 4 p − 4q = p2 − 4 p + 4 ( p − q) >
> p2 − 4 p + 4 ⋅ 1 =( p − 2) ≥ 0 ⇒ D > 0
2
olduğu üçün,
tənliyin iki müxtəlif kökü vardır.
4. Aşağıdakı şəkildə çevirmələr edək:
( ) ( ) (
x3 − 2a − 2 3 + 2 3 x 2 + a 2 + 2 3a − 9 x − 2 3 a 2 − 2 3 + 3 =
0 )
( ( )
x x 2 − 2a − 2 3 x + a 2 + 2 3a + 3 − )
( ) (
2 3x2 + 4 3a − 12 x − 2 3 a2 − 2 3a + 3 =
0 )
( ( )
x x2 − 2a − 2 3 x + a2 − 2 3a + 3 – )
– 2 3 ( x − ( 2a − 2 3 ) x + a − 2 3a + 3) =
2 2
0
( x − 2 3) ( x − ( 2a − 2 3) x + a − 2 3a + 3) =
2 2
0
1) x − 2 3 =
0
x=2 3
( )
2) x2 − 2a − 2 3 x + a2 − 2 3a + 3 =0
119
( ) ( )
2
x2 − 2 a − 3 x + a − 3 =
0
( ( ))
2
x − a− 3 =
0
x1= x2= a − 3
( )
5. 2 x 2 + x + 1 − 7 ( x − 1)= 13 ( x − 1) x 2 + x + 1 ( )
2 2
( )
2
Tənliyin hər iki tərəfini x 2 + x + 1 ifadəsinə bölək:
 x −1   x −1 
2
2 − 7 2  =
13  2 
 x + x +1  x + x +1
x −1
y= əvəzləməsi edək, onda 7 y2 + 13y − 2 = 0 ⇒
x + x +1
2
1 x −1
y1 = −2, y2 =alınır. Bu halda = −2 və ya
7 x + x +1
2
x −1 1 1
= olur. Bu tənliklərdən x1 = − , x2 = −1,
x + x +1 7
2
2
=x3 2,= x4 4 kökləri alınır.
6. Göstərmək olar ki, əgər x1 > 0 ədədi ax 2 + bx + c =0

1
tənliyinin köküdürsə, ədədi cx 2 + bx + a =0 tənliyinin
x1
1 1
köküdür. Həqiqətən də c ⋅ 2 + b ⋅ + a = 0 ⇒
x1 x1
120
1
ax12 + bx1 + c =0 doğru bərabərliyi alınır. Onda x2 =
x1
1 1
qəbul etsək, x1 + x2 = x1 + ≥ 2 x1 ⋅ = 2 yəni
x1 x1
x1 + x2 ≥ 2 doğru bərabərliyini alarıq.
7. x2 − 2 3x + 1 =0 tənliyinin kökləri 3 − 2 və 3+ 2
olduğundan, (x 2
)( )
− 2 3x + 1 x2 + 2 3x + 1 = 0 ⇒
x4 − 10x2 + 1 =0 tənliyinin köklərindən biri ( )

2 + 3 -dir.
Göstərmək olar ki, köklərindən biri ( )
2 + 3 olan tam
əmsallı 2-ci və 3-cü dərəcəli tənliklər yoxdur. Əksini fərz
edək. Fərz edək ki, belə ax2 + bx + c =0 tənliyi vardır. Onda
( ) ( 2 + 3) + c = 0 ⇒
2
a 2+ 3 +b
a( 2+ 3) + b + c ( 3 − 2 ) = 0 ⇒
a + c = 0

( a + c) 3 + ( a − c) 2 + b = 0 ⇒ a − c = 0 ⇒
b = 0

⇒ a= b= c
Göründüyü kimi biz ziddiyyətə gəlib çıxırıq. İndi isə
y3 + ay2 + by + c =0 rasional əmsallı kub tənliyini
a
nəzərdən keçirək. y= x − əvəzləməsi ilə bu tənlik
3
x3 + px2 + q =0 tənliyinə gətirilir. Burada p və q rasional
121
ədədlərdir. Əgər 2 + 3 ədədi sonuncu kub tənliyin
( ) ( )
3
köküdürsə, onda 2+ 3 + p 2+ 3 +q =0
( )
2
tənliyini alırıq. Buradan 2+ 3 +p
+q ( 3− 2 =0 ⇒ ) 10q + pq + q2 + p + 1 ( ) 3+
q + p + 1 =
2
(1− p − q )
0
2
2=0 ⇒ 2 . Göründüyü
−q − p + 1 = 0
kimi biz yenə də ziddiyyətə gəlib çıxırıq.
8. x = 2 verilmiş tənliyin köküdür. Tənliyin sağ və sol

tərəfindəki vuruqları qruplaşdıraraq onu aşağıdakı şəkildə
yazaq:
x ( x + 4 )( x + 1)( x +=
3) )( 2 ( 2+4 2 +1 )( 2 + 3) ⇒
( x + 4 x )( x + 4 x + 3=) ( 4 2 + 2 )( 4
2 2
2 + 5 ) . Burada
x 2 + 4x =
y, 4 2+2=a əvəzləməsi etsək,
y ( y + 3) = a ( a + 3) ⇒ y − a + 3y − 3a = 0 ⇒2 2
( y − a)( y + a + 3) = 0 ⇒ y = a və ya y =−a − 3 alarıq.

y = −a –3 olduqda x2 + 4x =
−4 2 − 5 ⇒ x2 + 4x + 4 =
=−1− 4 2 ⇒ ( x + 2)
2
= (
− 1+ 4 2 . ) Burada
( x + 2)
2
( )
≥ 0, − 1+ 4 2 < 0 olduğundan, son tənliyin
həlli yoxdur. y=a olduqda x 2 + 4x = 4 2 + 2 .
Bildiyimiz kimi x = 2 bu tənliyin köküdür. Onda Viyet
122
−4 , x2 =−4 − x1 =−4 − 2 .
teoreminə görə x1 + x2 =
Deməli, x1 = 2, x2 =−4 − 2 -dir.
9. Tənliyi 2 x 2 + ( y + z ) x + 2 y 2 + z 2 + yz − 4 =0 şəklində
yazaraq x-ə görə kvadrat tənlik kimi nəzərdən keçirək.
Tənliyin həllinin olması üçün Dx ≥ 0 şərti ödənilməlidir:
(
Dx = ( y + z) − 8 2 y2 + z2 + yz − 4 ≥ 0
2
)
15y2 + 6 yz + 7z2 − 32 ≤ 0
Son bərabərsizliyin o halda həlli olur ki, D y ≥ 0 olmuş
Dy
olsun. Onda
4
( )
= 9z2 − 15 7z2 − 32 ≥ 0 ⇒ z2 ≤ 5 ⇒
− 5 ≤ z ≤ 5 . Deməli z–in ala biləcəyi ən böyük qiymət,

z = 5 -dir.
10. Verilmiş tənliyin hər iki tərəfinə 4a2 x2 ifadəsini əlavə

edək. Onda
(x − a 2 ) + 4a 2=
2
2
x 2 4a 2 x 2 + 4ax + 1 ⇒
x 4 − 2a 2 x 2 + a 4 + 4a 2 x 2= ( 2ax + 1) ⇒
2
(x − a 2 ) − ( 2ax + 1) =0 ⇒
2 2 2
(x 2
+ a 2 − 2ax − 1)( x 2 + a 2 + 2ax + 1) =
0 ⇒
 x2 + a2 − 2ax − 1 =0  x2 − 2ax + a2 − 1 =0
 2 2 ⇒  2 ⇒
 x + a + 2ax + 1 =  x + 2ax + a + 1 =
2
0 0
123
( x − a)2 =1  x − a =±1  x =a + 1
 ⇒ ⇒
( x + a) + 1 =
  x ∈∅  x= a − 1
2
0
11. 4 ( x + 5 )( x + 12 )( x + 6 )( x + 10 ) = 3 x 2 ⇒
(
⇒ 4 x2 + 17x + 60 x2 + 16x + 60 =)(
3x2 . Tənliyin hər )
iki tərəfini x –na bölək ( x ≠0):
2
4
(x 2
+ 17x + 60 ) ⋅ (x 2
+ 16x + 60 )=
3
x x
 60   60  60
4  x + 17 +  ⋅  x + 16 +  = 3 , y =x + 16 +
 x  x x
əvəzləməsi edək. Onda
4 y ( y + 1) = 3 ⇒ 4 y2 + 4 y − 3 = 0 ⇒ y1 = −1,5 ,
60 3
y2 = 0,5 . y1 = −1,5 olduqda x+ + 16 =
− ⇒
x 2
−35 ± 265
0 , x1,2 =
2x2 + 35x + 120 =
4
60 1
y2 = 0,5 olduqda x + + 16 = ⇒ 2x2 + 31x + 120 =
0,
x 2
x3 = −8, x4 = −7,5 olur.
12. m2 + n2 = ( m − n) + 2mn eyniliyndən istifadə edək:

2
( x + 5)
2 2
  x+5  x + 5 
 6  x − 1  − 7  x − 2   + 84 x − 1 x − 2 − 85 =
0
     ( )( )
124
 6 ( x + 5 )( x − 2 ) − 7 ( x + 5 )( x − 1) 
2
  +
 ( x − 1)( x − 2 ) 
( x + 5)
2
84 − 85 =
0,
( x − 1)( x − 2 )
2
 ( x + 5)  84 ( x + 5 )
2 2
  + − 85 =
0
 ( x − 1)( x − 2 )  ( x − 1)( x − 2 )
 
( x + 5) = y
2
əvəzləməsi aparaq. Onda

( x − 1)( x − 2 )
y2 + 84 y − 85 = 0 ⇒ y1 = 1, y2 = −85 .
( x + 5) = 1
2
y1 = 1, olduqda ⇒
( x − 1)( x − 2 )
( x + 5) =( x + 1)( x − 2) ; x ≠ 1, x ≠ 2 . Buradan
2
23
x2 + 10x + 25 = x2 − 3x + 2 ⇒ 13x =−23 ⇒ x =− ,
13
( x + 5) =
2
y2 = −85 olduqda −85 tənliyinin həqiqi

( x − 1)( x − 2 )
kökü yoxdur.
23
Cavab: x = −
13
125
1
13. Viyet teoreminə görə x1 + x2 = – a, tutaq ki, x1 ⋅ x2 =2 .
a
Digər tərəfdən x1 < 0 , x2 < 0 olduğundan,
− ( x1 + x2 ) > 0 . ( )
2
a= Onda − x1 + − x2 =
2
= − x1 − x2 + 2 x1x2 = − ( x1 + x2 ) + 2 x1x2 =a+ =
a2
2 2 2
= a+ =
a + ≥ 2 a⋅ =2 2.
a a a
Beləliklə,
( )
2
− x1 + − x2 ≥2 2 ⇒ − x1 + − x2 ≥ 2 2 > 1
Ən kiçik tam qiymət 2 olduğundan, − x1 + − x2 =2,

2
onda a + = 4 ⇒ a2 − 4a + 2 = 0 ⇒ a= 2 ± 2 . Digər
a
1 4
tərfdən x2 + ax + 2 = 0 ⇒ D = a2 − 2 > 0 ⇒ a > 2
a a
olduğundan, a= 2 − 2 kökü məsələnin şərtini ödəmir və
a= 2 + 2 axtarılan kökdür.
x x
 1 − a2   1 + a2 
14.   +1 =  üstlü funksiyanın əsası müsbət
 2a   2a 
olduğundan, a > 0, 1− a2 > 0 ⇒ 0 < a < 1. Verilmiş
x
 1 + a2 
tənliyin hər iki tərəfini   ifadəsinə bölsək,
 2a 
126
x
 1 − a 2   2a 
x
 2 
+ 2 
=
1 tənliyi alınar. Sol tərəfdəki
 1+ a   1+ a 
toplananlardan hər biri müsbət olduğundan, birdən kiçikdir.
2a  π
Ona görə də = sin α , α ∈  0;  əvəzləməsi etmək
1+ a 2
 2
olar. Onda
4a2 1+ a4 − 2a2
cosα =−
1 sin2 α =1− = 2 =
(1+ a ) ( )
2
2
1+ a2
2
 1− a2  1− a2 1− a2
=  2 
= = olduğundan, verilmiş tənlik
 1+ a  1+ a 1+ a2
2
sinx α + cosx α =
1 şəklinə düşür.
Göstərək ki, tənliyin x = 2 qiymətindən başqa həlləri yoxdur.
π
Burada α bucağı 0 < α < aralığında dəyişdiyindən,
2
sinα > 0, cosα > 0 . Tutaq ki, x< 2. Bu halda
sin α > sin α ,
x 2
cos α > cos α .
x 2
Onda
sin α + cos α > sin α + cos α =
x x 2 2
1. İndi fərz edək ki,
x>2. Onda sin α < sin α , . cos α < cos2 α olduğundan,
x 2 x
sinx α + cosx α < sin2 α + cos2 α =1 . Digər tərəfdən x=2

olduqda sin α + cos α =
2 2
1 eyniliyi alındığından, x=2
tənliyin yeganə köküdür.
15. Şərtə əsasən t 2 − 5t + 5 = 0 ⇒ t 2= 5t − 5 . Bu ifadəni

t 4 − 75t + 75 ifadəsində nəzərə alaq:
127
t 4 − 75t + 75 = ( t 2 ) − 75t + 75 = ( 5t − 5 ) − 75t + 75 =
2 2
= 25t 2 − 50t + 25 − 75t + 75 =

25t 2 − 125t + 100 =
(
25 t 2 − 5t + 4 = )
25( 5t − 5 − 5t + 4) =25(–1)= –25
16. x 4 − 7 x 2 + 2 x + 2= 4 x − 1 − 2 x 2 − 3 . Burada 4 x − 1 =y
və 2 x 2 − 3 =z əvəzləməsi edək. Onda z2 − y2 =
( 2x )
− 3 − ( 4x − 1) =
2 2
2
4x4 − 12x2 + 9 − 16x2 + 8x − 1 =
= 4x4 − 28x2 + 8x + 8= (
4 x4 − 7x2 + 2x + 2 =)
4 ( y − z)
⇒ z2 − y2 = 4 ( y − z) ⇒ ( z − y )( z + y ) + 4 ( z − y ) =
0 ⇒
⇒ ( z − y )( z + y + 4) =0 ⇒ z− y =0 və ya z + y =−4 .
Bu halların hər birini ayrılıqda nəzərdən keçirək:
 2x 2 − 3 = 4x − 1
1) 2x − 3 = 4x − 1 ⇒  2
2
⇒
2x − 3 =−4x + 1
 x 2 − 2x − 1 =0
⇒ 2 ⇒ x1 = 1+ 2 , x2 = 1− 2 ,
 x + 2 x − 2 =0
x3 =−1+ 3 , x4 =−1− 3
2) 2x2 − 3 + 4x − 1 =−4
Tənliyin sol tərəfi mənfi olmayan ədəd olduğundan, tənliyin
həlli yoxdur.
128
17. ( x − a )( x − b ) + ( x − b )( x − c ) + ( x − c )( x − a ) =
0
Tənliyin sol tərəfindəki mötərizələri vurub, oxşar hədləri
islah etsək,
3x2 − 2x ( a + b + c ) + ab + ac + bc =0 alarıq.
Tənliyin iki müxtəlif həqiqi kökünün olması üçün D > 0
olmalıdır:
D
= a2 + b2 + c2 + 2ab + 2abc + 2ac − 3ab − 3bc − 3ac =
4
a2 + b2 + c2 − ab − ac − bc
D
= 2a2 + 2b2 + 2c2 − 2ab − 2ac − 2bc =
2
( ) ( ) (
a2 − 2ab + b2 + b2 − 2bc + c2 + c2 − 2ac + a2 = )
( a − b) + ( b − c) + ( c − a)
2 2 2
> 0 . Sonuncu bərabərsizlik
yalnız o vaxt doğru olur ki, a, b, c ədədlərindən heç
olmazsa ikisi bir-birindən fərqli olsun.
18. x 2 − 5 x − 4 x + 13 =
0
Burada x 2 − 5 x − 4 x + 13 =x2 − 6x + 9 + x − 4 x + 4 =
x − 3 = x = 3
( )
( x − 3) + x − 2 olduğundan, 
2 2 0
⇒
 x − 2 = 0 x = 4
Sonuncu tənliklər sisteminin həlli olmadığından, verilmiş
tənliyin həlli yoxdur.
19. Viyet teoreminə görə x1 + x2 =

− p , x1 ⋅ x2 =
q . Digər
129
tərəfdən
x14 x2 + x13 x22 + x12 x 32 + x1 x 4 2 = ( )

x1 x2 x13 + x12 x2 + x1 x 22 + x32 =
= x1 x2 (( x + x ) − 2x x ( x + x )) =
1 2
3
1 2 1 q ( p − 2 pq) ∈ Q
2
3
m
20. Tutaq ki, ixtisar olunmayan kəsri tənliyin köküdür.
n
m2 pm
Burada m∈ Z , n ∈ N . Onda + +q= 0 ⇒
n2 n
m2 + pmn + qn2 = 0 . Əgər m və n tək ədədlərdirsə, onda üç
tək ədədin cəmi sıfır ola bilmədiyndən, ziddiyyət alınır.
Əgər m cütdürsə, onda qn2 və deməli n cüt ədəd olmalıdır.
Uyğun qayda ilə əgər n cütdürsə, onda m2 və deməli m cüt
ədəd olmalıdır. Hər iki hal mümkün deyil, çünki əks halda
m
ixtisar olunan kəsr olar. Alınan ziddiyyət onu göstərir ki,
n
verilmiş şərtlər daxilində x 2 + px + q = 0 tənliyinin rasional
kökləri yoxdur.
21. ( 6 x + 7 ) ( 3 x + 4 )( x + 1) =
2
6 tənliyinin hər iki tərəfini 12-
( 6 x + 7 ) ( 6 x + 8)( 6 x + 6 ) =
6x + 7 =
2
yə vuraq: 72 .
y
əvəzləməsi edək. Onda 6 x + 8 = y + 1 , 6 x + 6 = y − 1
olduğundan, verilmiş tənlik aşağıdakı kimi olur:
y2 ( y + 1)( y − 1) = 72 ⇒ y2 ( y2 − 1) = 72 ⇒
⇒ y4 − y2 − 72 = 0 ⇒ y2 = 9 ⇒ y =±3
2 2
Bu qiymətləri yerinə yazsaq, x1 = − , x2 = −1 alarıq.
3 3
130
22. Viyer teoreminə görə x1 + x2 =
6 , x1 ⋅ x2 =
1 . Onda
( )
x1n + x2n = ( x1 + x2 ) x1n−1 + x2n−1 − x1x2 x1n−2 + x2n−2 = ( )
= 6 x ( n−1
1 +x n−1
2 ) −(x n− 2
1 +x n− 2
2 )= 5(x n−1
1 +x n−1
2 )+
(( ) (
+ x1n−1 + x2n−1 − x1n−2 + x2n−2 ))
İnduksiya üsulundan istifadə etməklə x1n + x2n cəminin tam
ədəd olduğunu asanlıqla göstərmək olar. x1n + x2n cəminin 5-ə
bölünmədiyini isbat edək. Əksini fərz edək. Tutaq ki, n-in
( n ∈ N ) elə bir ən kiçik qiyməti var ki, x1n + x2n ifadəsi 5-ə
bölünür. Onda yuxarıda yazılmış bərabərliyə görə
(xn−1
1 ) (
+ x2n−1 − x1n−2 + x2n−2 ) ifadəsi də 5-ə bölünür. Digər
tərəfdən (
x1n−1 + x2n−1 = 5 x1n−2 + x2n−2 + x1n−2 + x2n−2 −) ( )
(
− x n− 3
1 +x 2 ) doğru bərabərliyindən alınmış
n− 3
x1n−3 + x2n−3 = 5( x + x ) + ( x + x ) − ( x
n− 2
1
n− 2
2
n− 2
1
n− 2
2
n−1
1 + x2n−1 )
bərabərliyində sağ tərəfdəki toplananlardan hər biri 5-ə
bölündüyü üçün (x n− 3
1 + x2n−3 ) cəmi də 5-in bölünəni
olmalıdır. Biz ziddiyyətə gəlib çıxırıq, deməli fərziyyə doğru
deyil. Qeyd edək ki, n =1, 2, 3 qiymətlərində
(x n
1 )
+ x2n cəminin 5-ə bölünmədiyini asanlıqla yoxlamaq
olar.
1
23. x 3 + x 2 + x =− ⇒ 3x3 + 3x 2 + 3x + 1 = 0 ⇒
3
⇒ 2 x 3 + x 3 + 3 x 2 + 3 x + 1 = 0 ⇒ 2 x3 + ( x + 1) = 0 ⇒
3
131
3
 x + 1 x +1
⇒  = −2 ⇒ = − 3 2 ⇒ x + 1 =− 3 2x ⇒
 x  x
1
x= − ∈ Q ' . Göstərmək olar ki, verilmiş tənliyin
1+ 3 2
p
rasional kökü yoxdur. Məlumdur ki, rasional ədədinin tam
q
əmsallı cəbri tənliyin rasional kökü olması üçün p-nin sərbəst
həddin, q-nün isə yüksək dərəcəli hədd əmsalının böləni
1 1
olması zəruridir. Belə köklər varsa, onlar ± , ± ola bilər.
1 3
Yoxlamaqla əmin oluruq ki, bu ədədlər kök deyildir.
24. 13 ( x 2 + y 2 + 1) = 10 x + 24 y ⇒ 13 x 2 − 10 x + 13 y 2 −
25
0 ⇒ 13 x 2 − 10 x +
−24 y + 13 = + 13 y 2 − 24 y +
13
2 2
144  5   12 
+ = 0 ⇒  13x −  +  13y −  =
0
13  13   13 
 5  5
 13x =  x=
 13  13
⇒ ⇒
 13y 12  y 12
= =
 13  13
25. x − 2 x + 3 x + 6 = x + 1 x + 4 x + 9 . Modulların hasili,

hasillərin moduluna bərabər olduğundan, tənlik
( x − 2 )( x + 3)( x + 6 ) = ( x + 1)( x + 4 )( x + 9 )
⇒ x3 + 7x2 − 36 =x3 + 14x2 + 49x + 36
132
 x + 7x − 36 = x + 14x + 49x + 36
3 2 3 2
⇒ 3 ⇒
 x + 7x − 36 =− x3 − 14x2 − 49x − 36
2
 x ∈∅
x =
 1 0; x2 =
−3,5; x3 =
−7
Cavab: {−7; − 3,5; 0}
26. . Tənliyin sol tərəfinin surət və məxrəcini x2 -na bölək

1
x2 +
( x ≠ 0) . Onda x 2 = 41 tənliyi alınır. x + 1 =y
1 15 x
x+
x
2
1  1
əvəzləməsi etsək, x 2 + =  x +  − 2 = y 2 − 2 olar. Bu
x 
2
x
ifadələri tənlikdə yerinə yazaq:
y 2 − 2 41
= ⇒ 15y2 − 41y − 30 = 0 ⇒
y 15
10 3
y1 = , ( y2 = − kənar kökdür).
3 5
1 10 1
Onda x + = ⇒ x1 = 3, x2 = olur.
x 3 3
27. Tənliyin sol tərəfini qruplaşdıraraq a -ya görə kvadrat

üçhədli şəklinə gətirək:
a 2 − ( 2 x 2 + 6 x − 1) a + x 4 + 6 x3 + 4 x 2 − x =0
Bu tənliyin diskriminantı aşağıdakı kimidir:
133
( 2x ) ( ) ( 4x − 1)
2 2
D= 2
+ 6 x − 1 − 4 x 4 + 6 x3 + 4 x 2 − x =
2x2 + 6x − 1± ( 4x − 1)
=
Onda, a1,2 ⇒ a1 = x2 + 5x − 1,
2
a=
2 x +x 2
Beləliklə verilmiş tənliyi aşağıdakı şəkildə vuruqlara

( (
ayırmaq olar: a − x2 + x )) ( a − ( x 2
+ 5x − 1 =
0 ))
Bu tənlik x2 + x − a = 0 və ya x2 + 5x − 1− a =0 ilə
eynigüclüdür. Son halda bu tənliklərin aşağıdakı kimi həlli
29 5 29 1
vardır: a < 0−olduqda x = − , − < a< −
4 2 4 4
−5 ± 29 + 4a 1
olduqda x= ; a= − olduqda
2 4
−5 ± 28 1 1
x= , x= − ; a> − olduqda isə
2 2 4
−5 ± 29 + 4a −1± 1+ 4a
x= , x=
2 2
28. 5 x 2 + 5 y 2 + 8 xy − 2 x − 2 y + 2 =0 Aşağıdakı şəkildə

çevirmələr aparaq:
5 x 2 + 5 y 2 + 8 xy − 2 x − 2 y + =
2 ( 4x 2
+ 4 xy + y 2 ) +
( )
+ x2 + 4xy + 4 y2 + 2 y − 2x + 2 =( 2x + y ) + ( x + 2 y ) +
2 2
+ 2 y − 2x + 2 =( 2x + y ) − 2 ( 2x + y ) + 1+ ( x + 2y)
2 2
+
+ 2 ( x + 2 y ) + 1= ( 2x + y − 1) + ( x + 2 y + 1)
2 2
. Beləliklə,
134
 2x + y − 1 =0
( 2x + y − 1) + ( x + 2 y + 1)
2 2
=0 ⇒ ⇒
x + 2y + 1 = 0
2=
x+ y 1 = x 1
 ⇒
x + 2y =
−1 y =
−1
29. Tutaq ki, axtarılan kvadrat tənlik y2 + py + q =0

şəklindədir. Onda Viyet teoreminə görə
1 1 1 1
− p = y1 + y2 = x1 + + x2 + = ( x1 + x2 ) +  + =
x1 x2  1 x2 
x
( x1 + x2 ) =  1 
= ( x1 + x2 ) + ( x1 + x2 )  1+ ;
x1x2  x1x2 
 1  1 x x 1
q =  x1 +  ⋅  x2 +  = x1x2 + 1 + 2 + =
 x1   x2  x2 x1 x1x2
1 x12 + x22 1
= x1x2 + + =
x1x2 + +
x1x2 x1x2 x1x2
 ( x1 + x2 )2 − 2x1x2  1 ( x1 + x2 )
2
+  = x1x2 + + −2
 x1x2  x1x2 x1x2
 
Burada x1 + x2 =4, x1 x2 = 2 qiymətlərini nəzərə alsaq,
 1 1 16 17
− p =4  1+  =6 ⇒ p =−6, q = 2+ + − 2 =
 2 2 2 2
alarıq. Deməli axtarılan kvadrat tənlik y + py + q = 0 ⇒
2
17
y2 − 6 y + =0 ⇒ 2 y2 − 6 y + 17 = 0 şəklindədir.
2
135
30. a + b = c + d = p olsun. Onda verilmiş tənlik
(x 2
)(
+ px + ab x2 + px + cd = m ⇒ )
 p
2
p2    p
2
p2 
  x +  + ab −    x +  + cd −  = m şəklinə
 2  4  2  4 
  
2
 p
düşür. x+ 2  = y əvəzləməsi edək. Bu halda
 
 p 
2
p 
2
 y + ab −   y + cd −  = m tənliyi alınır. Sonuncu

 4  4 
tənlik həlli məlum olan
 p2   p2   p2 
y2 +  ab + cd −  y +  ab −   cd −  − m =
0
 2   4  4 
kvadrat tənliyinə gətirilir.
( x + a) + ( x + b) =
4 4
31. c . Tənliyi həll etmək üçün
a+ b a− b
x= y − əvəzləməsi edək. Onda x + a = y + ,
2 2
a− b
x+b= y− olduğundan, verilmiş tənlik
2
4 4
 a− b   a− b 
 y+ 2  + y− 2  = c şəklini alır. Lakin,
   
4 2 3
 a− b  3 a− b 2  a− b   a− b 
 y ± 2  =y ± 4 y ⋅ 2 + 6 y  2  ± 4 y  2  +
4
     
4
 a− b 
+  olduğu üçün, tənliyi aşağıdakı kimi yazmaq olar:
 2 
136
2 4
 a− b  2  a− b  c
y + 6
4
 y +  = . Sonuncu tənlik
 2   2  2
bikvadrat tənlik olduğuna görə, y -i və deməli x dəyişənini
asanlıqla tapmaq olar.
32. ( x + b + c )( x + a + c )( x + a + b )( a + b + c ) − abcx =0.
Sadəlik üçün a + b + c =p qəbul edərək, y= x + p
əvəzləməsi edək. Onda
( y − a)( y − b)( y − c) p − abc ( y − p) =⇒

0
( )
p y3 − ( a + b + c ) y2 + ( ab + ac + bc ) y − abcy = 0 ⇒
( )
y ( a + b + c ) y2 − ( a + b + c ) y + ( ab + ac + bc )( a + b + c ) − abc =
2
0
Sonuncu tənlikdən y=0 və mötərizə içərisindəki kvadrat tənliyin

digər iki kökünü almaq, sonra isə x-i tapmaq olar.
( )
33. x 3 + 3ax 2 + 3 a 2 − bc x + a 3 + b3 + c 3 − 3abc =
0
tənliyini aşağıdakı şəkildə yazaq:
( x + a) − 3bc ( x + a) + b3 + c3 =
3
0 . Burada
y= x + a əvəzləməsi etsək, y3 − 3bcy + b3 + c3 =

0 tənliyi
( y + b + c) ⋅
alınır. Lakin, y3 + b3 + c3 − 3byc =
(
⋅ y2 + b2 + c2 − yb − yc − bc ) olduğundan, sonuncu
tənliyin köklərindən biri y =−b − c olduğu halda digər iki
kökü y2 − y ( b + c ) + b2 + c2 − bc =
0
tənliyini həll etməklə alınır. Sonra isə asanlıqla x dəyişənini
də tapmaq olap.
137
34. x2 − 6x + 1 = 0 ⇒ x1,2 = 3 ± 2 2 , ∀n ∈ N üçün
( ) + (3 − 2 2 ) ∈ Z
n n
x1n + x2n = 3 + 2 2 olduğunu isbat
etməliyik. Bunu riyazi induksiya üsulu ilə isbat edək.
(
1) n = 1 üçün, x1 + x2 = 3 + 2 2 + 3 − 2 2 = 6 ∈ Z ) ( )
2) n ≤ k üçün qəbul edək ki, x1k + x k 2 ∈ Z
3) n= k + 1 üçün isbat edək ki, x1k +1 + x2k +1 ∈ Z
Həqiqətən də x1k +1 + x2k +1 = ( x1 + x2 ) x1k + x2k − ( )

−(x 1
k −1
+x k −1
2 )∈ Z . Çünki sağ tərəfdəki hədlərin hər ikisi
də tam ədədlərdir. Ona ğörə də x1k +1 + x2k +1 ∈ Z
Qeyd: Bu misalı Nyuton Binomu vasitəsilə də isbat etmək olar.
(
35. 5 x 2 + y 2 + 1 = 6 x + 8 y . )
2 2
 3   4  3 4
I üsul.  5x −  +  5y −  = 0 ⇒ x= 5, y= 5.
 5  5
II üsul. 5x2 − 6x + 5y2 − 8y + 5 = (

0 . Bu tənlik x-ə görə )
kvadrat tənlikdir. Onu həll edək:
6 ± 36 − 100 y2 + 160 y − 100 6 ± −100 y2 + 160 y − 64

x1,2 = =
10 10
(
3 ± − 25y2 − 40 y + 16 )= 3 ± − ( 5y − 4 )
2
. Burada
5 5
− ( 5y − 4 )
2
ifadəsinin mənası olması üçün
138
4 3
5y − 4 = 0 ⇒ y = ⇒ x = olmalıdır.
5 5
36. x 6 − 6 x 5 + ax 4 + bx 3 + cx 2 + dx + 1 =0 tənliyinin kökləri

x1 , x2 , x3 , x4 , x5 və x6 olsun. Onda Viyet teoreminə
görə x1 + x2 + x3 + x4 + x5 + x6 =6, x1 x2 x3 x4 x5 x6 =1 və
verilmiş tənlik ( x − x1 )( x − x2 ) ... ( x − x6 ) =
0 (1)
şəklində vuruqlara ayrılır. n=6 üçün Koşi bərabərsizliyini
tətbiq edək.
x1 + x2 + ... + x6 6 6
≥ x1x2 ...x6 ⇒ ≥ 6 1 ⇒ 1 ≥ 1
6 6
Məlumdur ki, bərabərlik halı yalnız x1 = x2 =… x6 olduqda
mümkündür. Onda (1) tənliyindən ( x − 1) =0 ⇒
6
x6 − 6x5 + 15x4 − 20x3 + 15x2 − 6x + 1 =0,

deməli a = 15, b = −20 , c = 15, d = −6 .
37. x 4 + y 4 + z 4 − 4 xyz =
−1 ⇒ x 4 + y 4 + z 4 − 2 x 2 y 2 +
(
+ 2 x 2 y 2 + 1 − 4 xyz =0 ⇒ x4 − 2x2 y2 + y4 + )
( ) ( ) (x )
2
+ 2 x2 y2 − 2xyz + z2 + z4 − 2z2 + 1 = 0 ⇒ 2
− y2 +
 x2 = y2 x = ± y
 
+ 2 ( xy − z) + ( z − 1) =0 ⇒  xy
2 2
2
= z ⇒  xy = ±1
 z2 = 1  z = ±1
 
139
 y = ±1

⇒ x = ±1
 z = ±1

Burada z = xy olduğundan, z =1 olduqda x və y eyni işarəli
yəni x=y, z= –1 olduqda isə x və y müxtəlif işarəli olmalıdır,
yəni x= –y
38. (x 2
+ 3 x + 2 )( x 2 + 7 x + 12 ) + x 2 + 5 x − 6 =0.
x2 + 5x =
t əvəzləməsi aparaq:
( t − 2x + 2)( t + 2x + 12) + t − 6 = 0 ⇒
t 2 + 2xt + 12t − 2xt − 4x2 − 24x + 2t + 4x + 24 + t 2 − 6 = 0 ⇒
t 2 + 15t − 4x2 − 20x + 18 = 0 ⇒
( )
t 2 + 15t − 4 x2 + 5x + 18 = 0 ⇒ t 2 + 11t + 18 = 0 ⇒
t1 = −2, t2 = −9 . t1 =−2 ⇒ x2 + 5x =−2 ⇒
−5 ± 17
x2 + 5x + 2 = 0 ⇒ x1,2 =
2
t2 = −9 ⇒ x2 + 5x =
−9 ⇒ x2 + 5x + 9 = 0 ⇒
D= 25 − 36 < 0, x ∈ {∅} .
39. x 3 + 5 x 2 + 4 x − 10 =
0 . Məlumdur ki, tənliyin rasional
köklərindən biri (əgər varsa) sərbəst hədd olan (–10)-un
böləni olmalıdır: −10 = 1⋅ ( −10) = 10 ⋅ ( −1) = 2 ⋅ ( −5) =
140
= 5⋅ ( −2) . x=1 olduqda 13 + 5⋅ 12 + 4 ⋅ 1− 10 =0 olduğu
üçün, bu ədəd tənliyin köküdür və deməli tənliyin sol tərəfi
( x − 1) ikihədlisinə tam bölünür:
x 3 + 5 x 2 + 4 x − 10 x −1
x3 − x 2 x 2 + 6 x + 10
6 x 2 + 4 x − 10
6 x2 − 6 x
10 x − 10
10 x − 10
0
( )
x3 + 5x2 + 4x − 10 = ( x − 1) x2 + 6x + 10 = 0 ⇒ x =1
və ya x2 + 6x + 10 = 0 . Lakin D =62 − 4 ⋅ 1⋅ 10 =−4 < 0
olduğundan, x ∈ {∅} . Deməli x = 1 yeganə kökdür.
40. x3 − 6x + 4 =0.
a=1 olduğundan, tənliyin rasional kökü varsa, sərbəst həddin
böləni olmalıdır. Burada 4 =1⋅ 4 =( −1)( −4) =2 ⋅ 2 =
= ( −2) ⋅ ( −2) . x = 2 üçün, 23 − 6 ⋅ 2 + 4 =0 olduğu üçün,
x = 2 tənliyin köküdür. Onda x3 − 6x + 4 = ( x − 2) ⋅
( )
⋅ x 2 + 2x − 2 =
0 ⇒ x1 =
2 və ya x 2 + 2x − 2 =0
⇒ x2,3 =−1± 3
141
41. Məlumdur ki, x1 , x2 , x3 ədədləri kub tənliyin kökləridirsə,
onda bu tənliyi ( x − x1 )( x − x2 )( x − x3 ) =
0 şəklində
yazmaq olar. Sonuncu tənlikdə x1 = −1, x2 = 3, x3 = −5
yazaq:
( x + 1)( x − 3)( x + 5) = 0 ⇒ x3 + 3x2 − 13x − 15 =
0
42. x 3 + 4 x 2 + ax − 6 =0 kub tənliyi üçün Viyet teoreminə

görə x1 + x2 + x3 = −4 . Burada x1 + x2 = x3 olduğunu
nəzərə alsaq, 2x3 = −4 ⇒ x3 = −2 . Bu ədəd kub tənliyin
kökü olduğu üçün, onu eyniliyə çevirməlidir.
( −2) + 4 ⋅ ( −2) + a ⋅ ( −2) − 6 = 0 ⇒ –8+16–2a – 6=0

3 2
⇒ a=
1
( )
43. 2 x 3 + 12 x 2 + 13 x + 15 = ( x + 5 ) 2 x 2 + 2 x + 5 = 0
⇒ x+5= 0 və ya 2x2 + 2x + 5 =0. x + 5 =0 ⇒x= −5 ,

2x 2 + 2x + 5 =0 , D=4–40=–36<0 olduğu üçün, x = −5
yeganə həqiqi kökdür.
44. x 4 − x 3 + x 2 − x + 1 =0 (1). Yoxlamaqla görə bilərik ki,

x = −1 tənliyin kökü deyil. Onda (1) tənliyini (x+1)-ə
vuraq: ( x + 1) ( x 4 − x3 + x 2 − x + 1) = 0 ⇒ x5 + 1 = 0 ⇒
x5 =−1 ⇒ x =−1 . Lakin x = −1 tənliyin kökü
olmadığundan, verilmiş tənliyin həqiqi kökü yoxdur.
142
45. ( x + 1)( x + 2 )( x + 3)( x + 4 ) =−1 ⇒
⇒ ( x + 1)( x + 4)( x + 2)( x + 3) =−1
( )(
⇒ x2 + 5x + 4 x2 + 5x + 6 =
−1. )
x2 + 5x + 5 =t əvəzləməsi edək.
Onda ( t − 1)( t + 1) =−1 ⇒ t 2 − 1 =−1 ⇒ =
t 0 ⇒
−5 ± 5
x2 + 5x + 5 = 0 ⇒ x1,2 = .
2
46. 2 2 x 3 + 27 y 3 + z 3 − 9 2 xyz + 7 =0
( )
2x + ( 3y ) + z3 − 9 2xyz =
3 3
⇒ −7 . Tənliyin sol tərəfi
üçün a3 + b3 + c3 − 3abc =( a + b + c) ⋅
( )
⋅ a2 + b2 + c2 − ab − ac − bc eyniliyini tətbiq etsək,
( )( )
2x + 3y + z 2x2 + 9 y2 + z2 − 3 2xy − 3yz − 2xz =–7
olar. Burada sol tərəfdəki vuruqların hər biri mənfi olmayan
ədəddir. Həqiqətən də x, y , z ≥ 0 olduğundan,
2x + 3y + z ≥ 0 . Digər tərəfdən,
( a − b) +
2
a2 + b2 + c2 − ab − ac − bc =
+ ( a − c ) + ( b − c ) ≥ 0 eyniliyini 2-ci vuruğa tətbiq etsək,
2 2
2x2 + 9 y2 + z2 − 3 2xy − 3yz − 2xz ≥ 0 . Lakin sağ

tərəfdə mənfi ədəd olduğundan, tənliyin həlli yoxdur.
143
§3.1. TAM HƏLLƏRİ AXTARILAN TƏNLİKLƏR
1. x2 − 2 y=
2
1, x, y∈ P.
I üsul. x2 − 2 y2 =⇒
1 x2 =
1 + 2 y2
Son tənliyin sağ tərəfi tək ədəd olduğundan, sol tərəfi də tək
ədəddir. =
x 2н + 1 olsun.
( 2n + 1) = 4n ( n + 1)
2
x2 − 1 −1
Onda=
y =2
= 2n ( n + 1)
2 2 2
Deməli y cüt ədəddir. Sadə cüt ədəd yalnız y = 2 olduğundan,
x= 2 y 2 + 1= 2 ⋅ 22 + 1= 3 olur.
Beləliklə verilmiş tənliyin həlli=x 3,=y 2 -dir.
II üsul.
Bərabərliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
1
( x + 1)( x − 1) =y2 . Əgər x ədədi sadə cüt ədəddirsə, yəni
2
3
x = 2 olarsa, onda sol tərəf olur. Bu isə ola bilməz, çünki
2
y2 -tam ədəddir. Əgər x tək ədəddirsə, onda ( x + 1) və
( x − 1) cüt ədəd olmalıdır. y2 - cütdürsə, deməli y ədədi də
sadə cüt ədəd, yəni 2-dir. Onda y = 2 ⇒ x = 2 y2 + 1 = 3
olur. Beləliklə=x 3,=y 2 -dir.
Cavab:=x 3,=y 2
2. 2x2 − 1 =2xy
Verilmiş tənliyin həlli yoxdur. Çünki sağ tərəf cüt ədəd olduğu
halda , sol tərəf tək ədəddir.
144
3. 2n + 7 = k 2 k-nın cüt qiymətlərində tənliyin sağ tərəfi 4-ə
bölündüyü halda, (n>1) sol tərəfi 4-ə böldükdə qalıqda 3 alınır.
Bu halda tənliyin həlli yoxdur. k-nın tək qiymətlərində tənliyin
sağ tərəfini 4-ə böldükdə qalıqda 1 alındığı halda, solda n>1
olduqda qalıqda 3 alınır. Bu halda da tənliyin həlli yoxdur.
Deməli n=1 halı yeganə qalan haldır ki, bu halda
k 2 = 2 + 7 = 9 ⇒ k = 3 olur. Beləliklə tənliyin yeganə həlli
=n 1,= k 2 -dir.
4. x y + 1 =z
Şərtə əsasən x və y sadə ədədlər olduğundan, x ≥ 2 və y ≥ 2 .
Deməli z ≥ 5. z tək ədəd olduğu üçün, x y= z − 1, yəni x y -
cüt ədəd olmalıdır. Bu isə yalnız o vaxt ola bilər ki, x cüt ədəd
olsun. Cüt ədədlər içərisində yeganə sadə ədəd 2 olduğundan,
x= 2 − dir. Həqiqətən y tək ədəd olarsa, Bezu teoreminə görə
2y + 1 ədədi 2+1=3-ə bölünməlidir. Bu isə şərtə ziddir. Deməli
y də cüt ədəddir, yəni y=2-dir. Beləliklə x= y= 2, z= 5 olur.
5. x !+ y ! = ( x + y ) !
Tutaq ki, x < y .
Onda x !+ x ! ( x + 1)( x + 2) ⋅⋅⋅
= y x ! ( x + 1)( x + 2) ⋅⋅⋅ ( x + y )
və ya
x ! (1+ ( x + 1)( x + 2) ⋅⋅⋅=
y ) x ! ( x + 1)( x + 2) ⋅⋅⋅ ( x + y ) .
Tənliyin hər iki tərəfini x !− a bölək:
( x + 1)( x + 2) ⋅⋅⋅ ( x + y ) .
1+ ( x + 1)( x + 2) ⋅⋅⋅ y=
Göründüyü kimi tənliyin sağ tərəfi ( x + 1) − ə bölündüyü halda
sol tərəfi bu ifadəyə bölünmür. Deməl x < y halı mümkün
deyil. Tənliyin x və y-ə görə simmetrik olmasına əsaslanaraq
145
x > y halı üçün də həmin nəticəni çıxarmaq olar. Beləliklə
yeganə hal kimi x = y qalır. Onda
x!+ x! =( x + x )! ⇒ 2x! =( 2x )! ⇒ 2x! =x! ( x + 1) ( x + 2) ⋅⋅⋅ ( 2x )
⇒ 2= ( x + 1)( x + 2) ⋅⋅⋅ ( 2x )
Bu isə yalnız x = 1 olduqda mümkündür. Onda x= y= 1
olur.
6. x + y = x2 − xy + y2 .
Sadə çevirmələr aparaq və kvadrat tənliyi x-ə görə həll edək:
x2 − xy + y2 − x − y = 0 ⇒ x2 − x ( y + 1) + y2 − y = 0 ⇒
y + 1 ± y 2 + 2 y + 1 − 4 y 2 + 4 y y + 1 ± 6 y + 1 − 3y 2
x =
2 2
Həllin tam ədəd olması üçün kökaltı ifadə tam kvadrat
olmalıdır:
6 y + 1− 3y2= a2 ⇒ 3y2 − 6 y + a2 − 1= 0
Alınmış tənliyi y-ə görə kvadrat tənlik kimi həll edək:
3 ± 9 − 3a2 + 3 3 ± 12 − 3a2
=y =
3 3
Aşağıdakı hallar mümkündür:
3± 3 y + 1± 1
1) a =1 ⇒ y = =1± 1, x =
3 2
=
y1 0,= x1 0
=
y2 0,=
x2 1
Buradan
=
y3 2,=
x3 1
=
y4 2,=
x4 2
146
y + 1± 2
2) a =2 ⇒ y =1 ⇒ x =
2
=
y5 1,=
x5 0
Buradan
=
y6 1,=
x6 2
Cavab: ( 0;0) , (1;0) , (1;2) , ( 2;2) , ( 0;1) , ( 2;1) .
1 1 1
7. + + =
1.
x2 xy y2
Tənliyin sol tərəfini ortaq məxrəcə gətirək və alınmış tənliyi x-
ə görə kvadrat tənlik kimi həll edək:
( )
y2 + xy + x2 − x2 y2 = 0 ⇒ x2 1− y2 + xy + y2 = 0
− y ± y 2 − 4 y 2 + 4 y 4 − y ± 4 y 4 − 3y 2
x =
(
2 1 − y2 ) 2 1 − y2 ( )
Diskriminant tam ədədin kvadratı şəklində olmalıdır:
4 y4 − 3
= (
y2 y2 4 y2 −= )
3 y2 k 2 burada
k 2 = 4 y2 − 3 ⇒ ( 2 y ) − k 2 = 3 ⇒ ( 2 y − k )( 2 y + k ) = 3
2
Göründüyü kimi son tənliyin tam həllinin

2=
y−k 1 =4 y 4 = y 1
olması üçün  ⇒  ⇒  olmalıdır.
2=
y+k 3 =2k 2 = k 1
y = 1 qiymətini verilmiş tənlikdə nəzərə alsaq,
1 1
+ = 0 ⇒ x + 1 = 0 ⇒ x = −1 alarıq.
x2 x
Lakin y = 1 olduqda x üçün alınmış ifadənin məxrəci sıfra
çevrildiyindən, verilmiş tənliyin müsbət tam həlləri yoxdur.
147
8. x2 − y2 =
2006 .
Fərz edək ki, x, y∈ Z . Onda x + y = ( x − y) + 2y
bərabərliyindən belə çıxır ki, ( x + y ) вя ( x − y ) ədədlərinin ya
hər iksi tək əddəddir, ya da hər iksi cütdür. Əgər bu ədədlər tək
olarsa, x2 − y2 = ( x + y )( x − y ) ədədi də tək olar. Məsələnin
şərtinə əsasən isə x2 − y2 =
2006 -dır.
Əgər bu ədədlər cüt olarsa, onda onların hasili olan x2 − y2
ədədi 4-ə bölünməlidir. 2006 ədədi cüt ədəd olub 4-ə
bölünmədiyindən, x вя y − in istənilən tam qiymətində
x2 − y2 ≠ 2006 , yəni verilmiş tənliyin tam həlləri yoxdur.
( )
9. (1+ 2 + 3 + ⋅⋅⋅ + x ) 12 + 22 + 32 + ⋅⋅⋅x2 = y2 .
2
x-in müsbət tam qiymətlərində

x ( x + 1) x ( x + 1)( 2x + 1)
1+ 2 +=
3 + ⋅⋅⋅ + x ,12 + 2=
2
+ ⋅⋅⋅ + x2 .
2 6
 x ( x + 1)  2x + 1
2
Bu ifadələri tənlikdə yerinə yazsaq,   ⋅ =

y2
 2  3
şəklində tənlik alarıq.
 x ( x + 1) 
2
Burada   tam ədəd olmaqla bərabər həm də tam

 2 
2x + 1
kvadratdır. Deməli ifadəsi də tam kvadrat olmalıdır.
3
Özü də ( 2x + 1) ədədi tək ədəd olduğundan, o tək ədədin
2x + 1
( 2n + 1)
2
kvadratı şəklində olmalıdır. Tutaq ki, = .
3
148
Onda x = 6n2 + 6n + 1 və deməli
( 6n + 6n + 1) ( 3n + 3n + 1) ( 2n + 1) . Buradan
2 2 2
y2= 2 2
± ( 6n + 6n + 1)( 3n + 3n + 1) ( 2n + 1) , n ∈ z.
y= 2 2
10. xy − 10 ( x + y ) =
1.
10x + 1
Tənliyi y-ə görə həll etsək, y= və ya
x − 10
101
=
y 10 + alarıq. y-in tam ədəd olması üçün ( x − 10)
x − 10
ədədi 101 sadə ədədinin böləni olmalıdır. Yəni
x − 10 = ±1 вя йа x − 10 = ±101. Buradan tənliyin aşağıdakı
kimi dörd həllini almaq olar:
x1 = 11, y1 = 111; x2 = 9, y2 = −91;
x3 =
111, y3 =
11; x4 =
−91, y4 =
9.
11. x3 − 100 = 225y ⇒ x3 = 100 + 225y olduğundan, x ədədi

5-ə bölünməlidir. x = 5z olsun. Bu ifadəni tənlikdə nəzərə
alsaq,
125z3 − 100
= 225y ⇒ 5z3 −=
4 9 y olar.
Tənliyin sağ tərəfi 9-a bölündüyündən, sol tərəfi də 9-a
bölünməlidir. z ədədini 3t, 3t+1, 3t-1, t ΥZ şəklində axtaraq.
Asanlıqla göstərmək olar ki, yalnız z= 3t − 1 olduqda sol tərəf
9-un böləni olur. Onda
5z3 − 4
x = 5z = 15t − 5, y = = 15t 3 − 15t 2 + 5t − 1. Burada t-
9
yə istənilən tam qiymətlər verməklə verilmiş tənliyin tam
həllərini tapmaq olar.
149
12. x+ y=1960.
Tənliyi x+ y=
14 10 şəklində yazaq. İsbat edək ki,
x вя y ifadələrini x = k 10 və y = m 10 kimi
göstərmək olar (burada k və m mənfi olmayan tam ədədlərdir).
Həqiqətən də
x= 14 10 − y ⇒ x= 1960 − 28 10 y + y
y + 1960 − x
⇒ 10 y = . Son bərabərliyin sağ tərəfində
28
olan ifadə rasional olduğundan, 10y ifadəsi də rasional
olmalıdır. Bu isə yalnız o vaxt ola bilər ki, y = 10m2 şəklində
olsun. Buradan y = m 10 alınır. Analoji olaraq
x = k 10 ifadəsini almaq olar. Bu ifadələri verilmiş
tənlikdə nəzərə alıb, bərabərliyin hər tərəfini 10 ədədinə
bölsək, k + m = 14 olar. Son tənliyin mənfi olmayan 15 həlli
vardır:
k = 0,1,2,...,13,14; m = 14 − k = 14,13,...,1,0.
Bunlara uyğun olaraq verilmiş tənliyin də aşağıdakı şəkildə 15
həlli vardır:
x=
1 10 ⋅ 142 , y=
1 0; x=
2 10 ⋅ 132 , y=
2 10, ⋅⋅⋅, x15= 0, y15= 10 ⋅ 142.
13. x3 − 3x2 + 2x + 1988 =

0 ⇒ x3 − 3x2 + 2x =
−1988
Son tənliyin sol tərəfi x3 − 3x2 + 2x = x ( x − 1)( x − 2) üç
ardıcıl tam ədədin hasili olduğundan, 6-ya bölündüyü halda,
1988 ədədi 6-ya bölünmür. Deməli tənliyin tam həlli yoxdur.
14. xy + 3x − 5y =
−3.
Aşağıdakı şəkildə çevirmələr edək:
150
xy + 3x − 5y =y ( x − 5) + 3( x − 5) + 15 =−3. Onda tənlik
( x − 5)( y + 3) =−18 şəklinə düşür. Lakin
−18 =−1⋅ 18 =−2 ⋅ 9 =−3⋅ 6 =−6 ⋅ 3 =−9 ⋅ 2 =−18 ⋅ 1
olduğundan, bu halların hər birini ayrılıqda nəzərdən keçirsək,
(4;15), (3;6), (2;3), (-1;0), (-4;-1), (-13;-2), (6;-21), (7;-12),
(8;-9), (11;-6), (14;-5), (23;-4) köklərini alarıq.
15. 2x2 + 9 y2 − 8xy − 3y =

0.
Tənliyin hər iki tərəfini 2-yə vuraraq, aşağıdakı şəkildə
4x2 + 18y2 − 16xy − 6 y = (
0 ⇒ 4x2 − 16xy + 16 y2 + )
( )
+ y2 + y2 − 6 y + 9 − 9 =0 ⇒ ( 2x − 4 y ) + y2 + ( y − 3) =9.
2 3
Lakin 9 = ( ±2) + ( ±2) + ( ±1) = ( ±3) + 02 + 02

2 2 2 2
olduğundan, verilmiş tənliyin həlli (0;0), (6;3), (5;2)-dir.
y
16. xy + x + = 1988.
3
Tənliyi 3x + 3xy + y =
5964 şəklində yazaq. Hər tərəfə 1
əlavə edək:
= 5965 ⇒ 3x (1+ y ) + ( y + 1=
3x + 3xy + y + 1 ) 5965 ⇒
⇒ ( 3x + 1)( y + 1) =
5965.
Lakin 5965 = 1⋅ 5965 = 5965 ⋅ 1 = 5 ⋅ 1193 = 1193 ⋅ 5 olduğunu
nəzərə alsaq, (0;5965), (-2;-1194), (1988;0), (-398;-6) köklərini
alarıq.
17. 2x2 + 5xy + 3y2 + 5x + 8y =

7.
Aşağıdakı şəkildə çevirmələr aparaq:
151
2x2 + 2xy + 6x + 3xy + 3y2 + 9 y − x − y − 3 − 4 = 0 ⇒
2x ( x + y + 3) + 3y ( x + y + 3) − ( x + y + 3) = 4 ⇒
( x + y + 3)( 2x + 3y − 1) =4.
Lakin
4 = 4 ⋅ 1 = 2 ⋅ 2 = 1⋅ 4 = ( −4) ⋅ ( −1) = ( −2) ⋅ ( −2) = ( −1) ⋅ ( −4)
olduğundan, aşağıdakı şəkildə altı tənliklər sistemini alırıq:
 x + y=+ 3 4,  x + y=+ 3 2,  x + y= + 3 1,
  
2x + 3y= − 1 1, 2x + 3y=− 1 2, 2x + 3y=− 1 4,
 x + y + 3 =−4,  x + y + 3 =−2,  x + y + 3 =−1,
  
2x + 3y − 1 =−1, 2x + 3y − 1 =−2, 2x + 3y − 1 =−4.
Bu tənliklər sisteminin həlləri
(1;0) , ( −6;5) , ( −11;9) , ( −27;20) , ( −8;5) , ( −9;5) olur.
18. 2x + 1 =y2 .
Tənliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
2x = y2 − 1= ( y − 1)( y + 1)
Tənliyin müsbət tam həllərinin olması üçün y − 1, y + 1
ədədləri 2x-in bölənləri olmalıdır. Burada x, y, y − 1, y + 1∈ N .
Onda y −=
1 2m , y += 1 2n , belə ki, m, n ∈ N вя m < n
Digər tərəfdən
n m m n− m
( )
2 − 2 = y + 1− ( y − 1) = 2 ⇒ 2 2 − 1 = 2 olduğu üçün,
n=
−m 1 =n 2
 ⇒  olmalıdır. Onda
=m 1= m 1
y = 2m + 1 = 3, 2x = 8 ⇒ x = 3 olur. Beləliklə
x= 3, y= 3 − dür.
152
19. x2 + xy + y2 =
x2 y2 .
Tutaq ki, x, y ∈ Z ədədləri verilən tənliyin kökləridir. Onda
x2 + 2xy + y2 = xy + x2 y2 ⇒ ( x + y ) = xy ( xy + 1) .
2
Burada xy > 0 olarsa, onda xy + 1 > xy ( xy + 1) > xy. Bu

halda x +=
y xy ( x + y ) ədədi iki ardıcıl tam
xy вя xy + 1 ədədləri arasında yerləşir. Deməli bu ədəd tam
ədəd deyil. Əgər xy < −1 olarsa, onda
− xy − 1 < xy ( xy + 1) < − xy olduğundan, bu halda da
x + y ədədi tam ədəd deyil. Beləliklə xy = 0 və ya
xy =−1− dir. Hər iki halda x + y = 0 olduğundan,
x =y =0 вя йа x =− y =±1 olur. Nəhayət alırıq ki, verilmiş
tənliyin kökləri ( 0;0) , (1; −1) , ( −1;1) şəklindədir.
20. abc = a!+ b!+ c!.

=
3! 6,= 4! 24,= 5! 120,= 6! 720, 7! > 1000. Deməli
a, b, c < 6. Əgər bu ədədlərdən hər hansı biri 6 olarsa, onda
a > 7 olmalıdır, bu isə ola bilməz. a, b, c ədədlərindən heç
olmasa biri 5 olmalıdır. Əks halda a!+ b!+ c! < 100 olar.
a = 5 ola bilməz, çünki bu halda a!+ b!+ c! < 500 olur. b və c
iksi də 5 ola bilməz, onda a = 2 olmalıdır ki, bu da verilmiş
bərabərliyi ödəmir. Deməli b və c ədədlərindən yalnız biri 5-
dir. Onda a = 1 olmalıdır.
=
Tutaq ki, b 5,= a 1. Onda 100 + 50 + c =1+ 120 + c! ⇒
⇒ c !− c = 29. Bu ola bilməz, çünki c < 5. Tutaq ki,
=c 5,= a 1. Onda 105 + 10b =1+ b!+ 120 ⇒ 10b − b! =
= 16 ⇒ b = 4.
153
21. x2 − y2 = 86 ⇒ ( x − y )( x + y ) = 86; x, y ∈ N .
( x − y) + ( x + y) =
2x olduğundan, vuruqların cəmi cüt
ədəddir. Deməli onlar hər ikisi ya cütdür, ya da hər ikisi təkdir.
Lakin 86=1⋅86=2⋅43 olduğundan, 86-nın belə vuruqları yoxdur.
Deməli bu tənliyin natural həlli yoxdur.
22. x2 =
− y2 a3 ; x, y, a ∈ Z .
Üç halı nəzərdən keçirək:
1) a = 0 olduqda x2 =y2 ⇒ x =±y
2) Tutaq ki, a-tək ədəddir. Onda

 x − y =
1 
2=x a +1
3 =

x
2
(
1 3
a +1 )
 ⇒  ⇒ 
x + y = a3 2 =
y a3 − 1
= y (
1 3
a −1 )
 2
Aydındır ki, alınan cavablar tam ədədlərdir.
3) Tutaq ki, a-cüt ədəddir. Onda
 a ( a + 1)
 x=
 x − y =a 
2=x a +a
2
 2
 ⇒  ⇒ 
x + y = 2=
y a −a  y = ( a − 1) a
2 2
a
 2
Aydındır ki, bu cavablar da tamdır. Deməli a ∈ Z üçün
verilmiş tənliyin tam həlli var.
23. x2 + y3 =
z4 , x, y, z ∈ P
Aydındır ki, dəyişənlərin nə hər üçü tək, nə də yalnız iksi cüt
ola bilməz. Sadə cüt ədəd yalnız 2-dir. Deməli ya dəyişənlərin
yalnız biri 2-dir, ya da hər üçü 2-dir. 22 + 23 ≠ 24 olduğu
üçün, bu hal mümkün deyil. Deməli yalnız biri 2 ola bilər. Hər
üç halı ayrıca nəzərdən keçirək:
154
1) z = 2 olsun. Onda x2 + y3 =
16. lakin
( )
min x2 + y3 = 32 + 33 = 36 > 24 olduğundan, bu hal
mümkün deyil.
2) x = 2 olsun, onda x2 = 1( mod3) .
Məlumdur ki, istənilən tam ədədin cüt qüvvəti ya 3-ə bölünür,
ya da ki qalıqda 1 alınır.
Onda z4 ≡ 0 ( mod3) və ya z4 ≡ 1( mod3) .
Burada z4 ≡ 0 ( mod3) olarsa,

z = 3 ⇒ z4 = 81 ⇒ y3 = 81− 4 = 77, y ∉ Z, yəni belə
tam ədəd yoxdur.
z4 ≡ 1( mod3) olarsa,
z4 − x2 ≡ 0 ( mod3) ⇒ y3 ≡ 0 ( mod3) ⇒ y =
3.
Onda z4 − x2 = 27 ⇒ z4 − 4= 27 ⇒ z4 = 31. Deməli bu
hal da mümkün deyil.
3) y = 2 olsun, onda y3 ≡ 2 ( mod3)
Burada z və x-in hər ikisi 3-dən fərqli ola bilməz, əks halda
z4 ≡ 1( mod3) , x2 ≡ 1( mod3) və z4 − x2 = y3 ≡ 0 ( mod3)
olduğundan, ziddiyyət alınır. Fərz edək ki,=x 3, z ≠ 3. Onda
z4 = 9 + 8 = 17 bu isə mümkün deyil.
Əgər= z 3, x ≠ 3 olarsa, x2 = 34 − 23 = 73, x ∉ Z. Deməli
verilmiş tənliyi ödəyən x, y, z sadə ədədləri yoxdur.
1 1 1
24. += , p ∈ P.
x y p
Aşağıdakı kimi çevirmələr aparaq:
155
x+ y 1
= ⇒ xy − px − py =0 ⇒ xy − px − py + p2 = p2
xy p
⇒ x ( y − p) − p ( y − p) = p2 ⇒ ( x − p)( y − p) = p2
Sol tərəfin mümkün qiymətlərinə görə tənliyi tədqiq edək:
x-p 1 p p2 -1 -p -p2
y-p p2 p 1 -p2 -p -1
p2+1 p-p2
⇒ x p+1 2p p-1 0
y p2+p 2p p+1 p-p2 0 p-1
Göründüyü kimi I, II və III hallarda x, y ∈ N deməli verilmiş

tənliyin həllidir.
VI halda y mənfidir ( y∉ N ), V halda x= y= 0
( x, y ∉ N ) , VI halda da x mənfidir ( x ∉ N ) .
Beləliklə yalnız ilk üç hal mümkündür.
25. x y + y x = x x + y y , x, y ∈ N .
=
1) x y, x, y ∈ N olarsa, bərabərlik doğru olur.
Fərz edək ki, x > y onda,
2) x y − x y = y x − y y ⇒ x y ( x x− y − 1) = y y ( y x− y − 1) (1)
x− y x− y
Digər tərəfdən x > y > 0, x
y y
−1> y −1> 0
Sonuncu bərabərsizlikləri tərəf-tərəfə vursaq
x− y x− y
y
x (x − 1) > y ( y − 1) (2) alarıq.
y
(1) və (2) ziddiyyət təşkil edir.

3) y > x qəbul etsək, verilmiş tənlik x və y-ə görə simmetrik
olduğundan eyni nəticə alınır. Deməli verilmiş tənliyin həlli
= x y, x, y ∈ N − dir.
156
=
26. xn + yn zn+1, x, y, z ∈ N , ∀n ≥ n0
+ yn0 zn0 +1, xn0 +1 +=
Şərtə görə xn0 = yn0 +1 zn0 + 2 ,
xn0 + 2 + yn0 + 2 =
zn0 +3 və s.
Müxtəlif halları nəzərdən keçirək:
a) z = 0 ⇒ xn + yn = 0 ⇒ x = y = 0
n n
 x  y
Tutaq ki, z ≠ 0 onda   +   = z
 z  z
b) x > z . Bu hal ola bilməz, çünki sol tərəfdə n → ∞ ⇒
n
 x
 z  → ∞ olduğu halda, sağ tərəf sonlu ədəddir.
 
c) y > z şərti də eyni səbəbə görə ola bilməz
d) x, y < z . Bu halda sol tərəfdə n → ∞
n n
 x  y
⇒   +   → 0 , sağ tərəfdə isə z ≠ 0 .
 z  z
e) Tutaq ki, x və y dəyişənlərindən biri z-ə bərabərdir.
n
 y
x = z olsun. Onda 1+   =z. z ∈ N olduğundan,
 z
y = 0 və ya y = z
n
 x
y = 0 olduqda xn + 0 = zn+1 ⇒   = z ⇒ x = z = 1
 z
n
 x
y = z olduqda   + 1 =z. Burada da x = 0 və ya x = z
 z
ola bilər. x = 0 olduqda y= z= 1, y= z= x olduqda
xn + xn =xn+1 ⇒ x =z ⇒ x =y =z =2 olur. Beləliklə
157
x= z= 1, y= 0; y= z= 1, x= 0; x= y= z= 2.
27. =
xn + yn zn , x, y, z ∈ N , n ≥ z.
Məlumdur ki, x, y < z ⇒ x, y ≤ z − 1 Onda
xn + yn ≤ ( z − 1) + ( z − 1) = 2 ( z − 1)
n n n
(1)
Bernulli bərabərsizliyindən istifadə edək:
a > 0, n ∈ N olduqda (1+ a) > 1+ na
n
n n n
 z   z − 1+ 1   1  n
 z − 1  =  z − 1  =  1+ z − 1  > 1+ z − 1 > 2, çünki
     
n z
şərtə əsasən ≥ > 1. Deməli
z −1 z −1
n
 z 
 z − 1  > 2 ⇒ z > 2 ( z − 1)
n n
(2)
 
(2)-ni (1)-də nəzərə alsaq, xn + yn ≤ 2 ( z − 1) < zn .
n
Deməli bərabərlik halı mümkün deyil.
1 1 1 4
28. =
+ + , x, y, z ∈ Z + .
x y z 5
1 1 1
Ümumiliyi pozmadan fərz edək ki, x ≥ y ≥ z ⇒ ≤ ≤
x y z
3 1 1 1 3 3 4 3 15 15
⇒ ≤ + + ≤ ⇒ ≤ ≤ ⇒ x≥ və z ≤
x x y z z x 5 z 4 4
Beləliklə z ≤ 3. Digər tərəfdən z ≥ 2. Həqiqətən də z = 1
1 1 1
olarsa, + = − olur, bu isə mümkün deyil. Beləliklə
x y 5
2≤ z≤3 ⇒ z= 2 və z = 3. Hər bir halı ayrılıqda nəzərdən
158
keçirək.
1 1 7
1) z = 3. olsun. Onda x ≥ y ≥ 3 və + = . Eyni qayda ilə
x y 15
1 1 2 7 2 30
+ ≤ ⇒ ≤ ⇒ y≤ ⇒ y≤4 ⇒
x y y 15 y 7
3≤ y ≤ 4 ⇒ y= 3 və ya y = 4
1a) y = 3 olarsa, x kəsr ədəd alınır, deməli y = 3 ola bilməz.
1b) y = 4 olarsa, yenə x kəsr alınır, deməli bu da ola bilməz
1a) və 1b)-dən belə çıxır ki, z ≠ 3 .
1 1 3
x + y =
 10 2 3 20
2) z = 2 olsun. Onda  ⇒ ≥ ⇒ y≤
1 + 1 ≤ 2 y 10 3
 x y y
Deməli 3 ≤ y ≤ 7 ⇒ y =
3, 4, 5, 6, 7.
1 1 3 1 1
2a) y =3⇒ + = ⇒ = − ⇒ x=−30 ∉ Z +
x 3 10 x 30
2b) y = 4 ⇒ x = 20∈ Z +
2c) y = 5 ⇒ x =10∈ Z +
2d) y = 6 ⇒ x = 7,5∉ Z +
11
2e) y = 7 ⇒ x = ∉ Z+
70
Cavab: ( x; y; z) = ( 20;4;2) , ( 4;20;2) , ( 4;2;20) ,
( 20;2;4) , ( 2;20;4) , ( 2;4;20)

( x; y; z) = (10;5;2) , (10;2;5) , ( 5;10;2) ,
( 5;2;10) , ( 2;5;10) , ( 2;10;5)
159
+ y3 + 1 3xy, x, y ∈ Z +
29. x3 =
n=3 halı üçün Koşi bərabərsizliyinə əsasən,
a + b + c ≥ 3⋅ abc , burada bərabərlik halı a= b= c olduqda
3
mümkündür. Bu bərabərsizliyi tənliyin sol tərəfinə tətbiq edək:

x3 + y3 + 1 ≥ 3 3 x3 ⋅ y3 ⋅ 1 =3xy . Burada bərabərlik halı
x3 = y3 =1 ⇒ x = y =1 olduqda mümkündür.
( z − x ) 18, x, y, z ∈ Z.
30. ( x − y ) + ( y − z) +=
3 3 3
x − y= a, y − z= b, z − x= c işarə edək. Onda

a + b + c = x − y + y − z + z − x = 0 ⇒ a + b + c = 0.
Bu bərabərliyi
a3 + b3 + c3 − 3abc = ( a + b + c) ( a2 + b2 + c2 − ab − ac − bc)
eyniliyində yerinə yazsaq,
0 ⇒ a3 + b3 + c3 =
a3 + b3 + c3 − 3abc = 3abc alarıq. Onda
məsələnin şərtinə əsasən
3abc = a3 + b3 + c3 = 18 ⇒ 3abc = 18 ⇒ abc = 6 olar.
abc = 6
Beləliklə 
a +
= b + c 0, a, b, c ∈ Z.
6 =1⋅ 1⋅ 6 =( −1) ⋅ ( −1) ⋅ 6 =1⋅ 2 ⋅ 3 =( −1) ⋅ ( −2) ⋅ ( 3) =⋅⋅⋅
Lakin burada a + b + c = 0 bərabərlik halı yalnız
( −1) + ( −2) + 3 =0 olduqda mümkündür. Belə variantların
sayı altıdır:
( a, b, c) = ( −1, − 2,3) , ( −1,3, − 2) , ( −2, − 1, 3) , ( −2, 3, − 1) ,
( 3, − 1, − 2) , ( 3, − 2, − 1) .
1) a =
−1, b =
−2, c =
3 olsun. Onda
160
x − y = −1 x ∈ z y∈ z z∈ z
   
 y − z =−2 ⇒  y =x + 1 ⇒  x =y − 1 ⇒  x =z − 3
z − x = 3 z = x + 3 z = y + 2 y = z− 2
   
Digər hallar da uyğun qayda ilə tapılır.
1 1 1
31. =
− , x, y ∈ N , n ∈ P.
x y n
Aşağıdakı şəkildə çevirmələr edək:
y−x 1
= ⇒ ny − nx =xy ⇒ ny − nx − xy =0
xy n
⇒ ny − nx − xy + n2 = n2 ⇒ y ( n − x ) + n ( n − x ) = n2
⇒ ( n − x )( n + y ) =
n2 . Burada n sadə ədəd olduğundan,
( ) ( )
n2 = 1⋅ n2 = n ⋅ n = ( −1) ⋅ −n2 = −n2 ⋅ ( −1) halları
mümkündür. Hər halı ayrılıqda nəzərdən keçirək:
n − x = 1 x = n −1 =n− x n = x 0
1)  ⇒  2)  ⇒ 
n + y = n  y = n − n; =n+ y n =
2 2
 y 0;
Şərtə əsasən x, y ∈ N olduğundan, bu hal ola bilməz.
n − x =−1
3)  Burada n + y ∈ N , − n2 ∉ N olduğu üçün, bu
n + y =−n ; 2
hal mümkün deyil.

n − x =−n2
4)  Bu hal da ola bilməz, çünki n + y ∈ N , − 1∉ N .
n + y =−1;
Beləliklə tənliyin, x =
n − 1, y =
n2 − n kimi yeganə həlli
vardır.
161
32. xy + yz + zx = xyz + 2, x, y, z ≥ 0.
Ümumiliyi pozmadan x ≤ y ≤ z qəbul edək. Bir neçə halı
1) Tutaq ki, x = 0. Onda yz = 2 ⇒ y = 1, z = 2.
2) Tutaq ki, x = 1. Onda y + z = 2 ⇒ y = z = 1
3) x = 2 olsun. Bu halda 2 y + 2z + yz= 2 yz + 2 ⇒
yz − 2 y − 2z =
−2 ⇒ yz − 2 y − 2z + 4 =⇒
2
⇒ y ( z − 2) − 2 ( z − 2) = 2 ⇒ ( z − 2)( y − 2) = 2.
Burada y ≤ z olduğundan, y − 2 ≤ z − 2. Onda
 y − 2 =−2 y − 2 =1
 və ya 
 z − 2 =−1 z − 2 =2
Birinci hal qəbul etdiyimiz şərtə görə mümkün deyil. İkincidə
=x 2,= y 3,= z 4 alarıq.
4) x ≥ 3 halını nəzərdən keçirək. Göstərək ki, bu halda tənliyin
həlli yoxdur.
x = 3 olsun. Onda 3y + 3z + yz = 3yz + 2 (1)
Digər tərəfdən z ≥ y ≥ x =
3 olduğundan,
3y ≤ yz

+ 3z ≤ yz ⇒ 3y + 3z + yz ≤ 3yz (2)
 yz ≤ yz

(1) və (2) ifadələri ziddiyyət təşkil etdiyindən, bu hal mümkün
deyil. Göstərmək olar ki, x > 3 halı da mümkün deyil.
x =+3 t , t > 0 olsun. z ≥ y ≥ x olduğundan,
162
( 3 + t ) y ≤ yz

+ ( 3 + t ) z ≤ yz ⇒ ( 3 + t ) y + ( 3 + t ) z + yz ≤ 3yz (3)

 yz ≤ yz
Digər tərəfdən x= 3 + t bərabərliyini verilmiş tənlikdə yerinə
yazsaq,
( 3 + t ) y + ( 3 + t ) z + yz = 3yz ( x + t ) + 2 = 3⋅ yz + ( yzt + 2)
(4) alarıq. (3) və (4)-dən 3yz + ( yzt + 2) ≤ 3yz
⇒ yzt + 2 ≤ 0 ⇒ yzt ≤ −2. Lakin y, z, t ≥ 0 olduğundan,
bu mümkün deyil.
Sonda verilmiş tənliyin x, y, z− ə görə simmetrik olduğunu
nəzərə alaraq, tənliyin bütün həllərini yazmaq olar:
( x, y, z) = ( 0,1,2) , ( 0,2,1) , (1,0,2) , (1,2,0) , ( 2,1,0) , ( 2,0,1) ,
( 2,3,4) , ( 2,4,3) , ( 3,2,4) , ( 3,4,2) , ( 4,2,3) , ( 4,3,2) .
33. 14x + 22=
y 50, x, y ∈ Z.
Məlumdur ki, xətti Diofant tənliyində ( x0 , y0 ) cütü
ax + by =
c tənliyinin həllidirsə, onda
b a
x= x0 + t, y = y0 − ⋅ t şəklində
∂BOB ( a, b) ∂BOB ( a, b)
ədədlər cütü də bu tənliyin həllidir. Burada t ∈ z . Asanlıqla
müəyyən etmək olar ki,= x0 2,= y0 1 bu tənliyin bir xüsusi
həllidir.
a= 14, b = 22, ∂BOB (14,22) = 2 olduğu üçün, tənliyin
ümumi həlli x =2 + 11t , y =
1− 7t , t ∈ Z şəklindədir.
34. 39x =
+ 26 y 105, x, y ∈ Z.
163
Tənliyi belə yazaq: 13( 3x + 2 y ) =
105.
Göründüyü kimi tənliyin sol tərəfi 13-ə bölündüyü halda, sağ
tərəfi bölünmür. Deməli tənliyin tam həlləri yoxdur.
Qeyd. ax + by = c xətti Diofant tənliyində yalnız
∂BOB ( a, b) ədədi c-nin böləni olduqda tənliyin tam həlli
olur.
5y 48, x, y ∈ Z + .
35. 18x +=
Verilmiş tənlikdə a = 5, ∂BOB (18; 5) =
18, b = 1,
Tənliyin bir xüsusi həlli x0 = 96, y0 = −336 olduğundan,
tənliyin ümumi həlli x =+
96 5t y =
−336 − 18t , t ∈ Z
96 + 5t > 0
şəklindədir. Müsbət tam həlləri tapmaq üçün 
−336 − 18t > 0
Bərabərsizliklər sistemini həll etmək lazımdır:
96 + 5t > 0
 ⇒ − 19 ≤ t ≤ −19 ⇒ t =
−19. Onda
−336 − 18t > 0
96 5⋅ ( −19) =
x =+ −336 − 18( −19) =
1, y = 6.
Deməli=
x 1,=
y 6 bu tənliyin yeganə müsbət tam həllidir.
36. 3⋅ 2=
m
+ 1 n2 , m, n ∈ N
Tənlikdən görünür ki, n-ədədi 3-ə bölünmür, deməli
=
n 3k + 2 və ya = n 3k + 1 olmalıdır.
n 3k + 2 olarsa, 3⋅ 2m + 1= 9k 2 + 12k + 4 ⇒
a) =
⇒ 2m =3k 2 + 4k + 1 =( 3k + 1)( k + 1) ⇒ 2m =( 3k + 1)( k + 1) .
Deməli ( k + 1) və ( 3k + 1) ədədləri 2-nin qüvvətləridir.
164
k = 0 və k = 1 götürsək, bu şərt ödənir və buradan
=n 2,= m 1 və= n 5,= m 3 alırıq.
k ≥ 2 olduqda 4 ( k + 1) > 3k + 1 > 2 ( k + 1) və k + 1 ilə
3k + 1 hər ikisi eyni zamanda 2-nin qüvvəti ola bilməz.
n 3k + 1 olarsa, 3⋅ 2m + 1= 9k 2 + 6k + 1 ⇒
b) =
2m = 3k 2 + 2k ⇒ 2m = k ( 3k + 2) . Yenə k və 3k + 2
ədədləri 2-nin qüvvətləri olmalıdır. Asanlıqla görünür ki,
=
k = 2 olarsa, tənlik ödənir və buradan n 7,= m 4 alırıq.
k > 2 olduqda isə 4k > 3k + 2 > 2k və k ilə 3k + 2 hər iksi
eyni zamanda 2-nin qüvvəti ola bilməz.
37. 3=
m
+ 7 2n , m, n ∈ N
3m ≡ 0 ( mod3) , 7 ≡ 1( mod3) . Onda sağ tərəf də
2n ≡ 1( mod3) olmalıdır. Məlumdur ki, 2-nin yalnız cüt
qüvvətləri 3-ə bölündükdə 1 qalığı verir. Deməli n cütdür, yəni
n = 2k . Onda tənlik 3m + 7 = 4k ⇒ 3m = 4k − 7 şəklinə
düşür. Burada 4k − 7 = 4k − 8 + 1 ≡ 1( mod 4) olduğu üçün,
3m ≡ 1( mod 4) olmalıdır. Bu isə yalnız m cüt olduqda
mümkündür. Deməli m = 2 p . Onda tənlik 32 p + 7 =22k
şəklinə düşər.
( )(
32 p + 7 = 22k ⇒ 22k − 32 p = 7 ⇒ 2k − 3p 2k + 3p = 7 ⇒ )
2k =+ 3p 7 =k 2 = m 2
 k ⇒  ⇒ 
2 − 3 =
p
1=  p 1= n 4
38. x2 + y2 = 4z − 1, x, y, z ∈ Z.
165
4z − 1 ≡ −1( mod 4) . Tam kvadrat 4-ə bölündükdə qalıqda 0
və ya 1 alındığından, x2 ≡ 0 ( mod 4) və ya x2 ≡ 1( mod 4) .
Eyni şəkildə y2 ≡ 0 ( mod 4) və ya y2 ≡ 1( mod 4) . Beləliklə
sol tərəfi 4-ə böldükdə qalıqda
0 + 0= 0, 0 + 1= 1, 1+ 0= 1, 1+ 1= 2 alına bildiyi halda, sağ
tərəfdə qalıqda (-1) alındığından, x, y, z − in heç bir tam
iymətində bərabərlik mümkün deyil.
39. 3x + =
5y 7, x, y ∈ Z.
3⋅ 2 + 5⋅ ( −1) =1 tənliyinin hər tərəfini 7-yə vuraq:
3⋅ 14 + 5⋅ ( −7) =7. Deməli x0 = 14, y0 = −7 bu tənliyin bir
7 və 3x0 + 5y0 =
həllidir. 3x + 5y = 7 tənliklərini tərəf-tərəfə
çıxsaq, 3( x − x0 ) + 5( y − y0 ) =
0. Tənliyin həllinin olması
üçün,
x − x0 =
5k, y − y0 =
−3k, k ∈ Z olmalıdır. Beləliklə tənliyin
həlli aşağıdakı kimidir:
 x − x0 =5k =x 14 + 5k
 ⇒  k∈Z
 y − y0 =3k  y =−7 − 3k
40. a=
2
− b2 4001, a, b ∈ N
Məlumdur ki, hər hansı bir mürəkkəb ədədin 1-dən fərqli ən
kiçik böləni sadə ədəddir və bu sadə ədədin kvadratı verilən
ədəddən böyük deyil. Əgər 4001 sadə ədəd deyilsə,
632 < 40012 < 642 olduğundan, 4001-in ən kiçik sadə böləni
63-dən kiçik sadə ədəddir. Asanlıqla yoxlamaq olar ki, 2-dən
61-ə qədər olan sadə ədədlərdən heç biri 4001-in böləni deyil.
Deməli 4001-in özü sadədir.
166
Onda a2 − b2= 4001 ⇒ ( a + b)( a − b)= 4001⋅ 1 və
= a + b 4001
= a 2001
a + b > a − b olduğundan,  ⇒ 
= a − b 1 = b 2000.
+ 65 y2 , x, y ∈ Z + .
41. 4x =
Aşağıdakı şəkildə sadə çevirmələr aparaq:
( ) ( )( y + 2 ) = 65. Burada
2
y2 − 2x = 65 ⇒ y − 2x x
y + 2x > y − 2x və 65 =⋅
1 65 =5⋅ 13 olduğundan, aşağıdakı
tənliklər sistemini yazmaq olar:
 =y − 2x 1 =  y 33
1)  ⇒  ⇒ ( 5; 33) .
 y + 2 = x = 5
x
65
 y= − 2x 5 = y 9
2)  ⇒  ⇒ ( 2; 9) .
 y + 2 = x = 2
x
13
42. x3 + y3 + z3= 3xyz + 1, x, y, z ∈ N .
( )
x3 + y3 + z3 − 3xyz = 1 ⇒ ( x + y + z) x2 + y2 + z2 − xy − xz − yz =
1.
Burada x, y, z ∈ N ⇒ x + y + z ∈ N və
( x − y ) + ( x − z) + ( y − z) ≥ 0
2 2 2
x2 + y2 + z2 − xy − xz − yz =
⇒ x2 + y2 + z2 − xy − xz − yz ∈ N olduğu üçün
x + y + z =
1
 2
 x + y + z − xy − xz − yz =
2 2
1.
Bu tənliklər sisteminin həlli:
=( x, y, z) (1,0,0) ; ( 0,1,0) , ( 0,0,1) − dir.
167
§3.2. İRRASİONAL TƏNLİKLƏR
1. 3
24 + x − 3 5 + x =
1.
MQÇ: x ≥ 0. Burada 3 24 + x = z, 3 5 + x = t əvəzləməsi
aparsaq, verilmiş tənliklə eynigüclü olan aşağdakı tənliklər
sistemini alarıq:
z − t = 1  z − t = 1 z = t + 1
 3 3 ⇒  ⇒ 2
 z − t 19 ( z −= (
t ) z + zt + t =
2 2
19 )  z + zt + t 19
2
 z= t + 1  z= t + 1
⇒ ⇒ 2
( t + 1) + ( t + 1) t + t − 19 =
2
t + t − 6 =0
2
0
t 2 + t − 6 =0 ⇒ t1 =−3, t2 =2 alınır.
1) 3
5+ x =
−3 2) 3
5+ x =
2
5+ x =
−27 5+ x =
8
x = −32 x =3
x ∈ {∅} x=9
Cavab: 9
2. x − 2 + 4 − x = x2 − 6x + 11
x − 2 ≥ 0
MQÇ:  ⇒ 2≤ x≤ 4
4 − x ≥ 0
Aşağdakı şəkildə sadə çevirmələr edək:
( x − 3) + 1 + 1− ( x − 3)= (x 2
− 6x + 9 + 2 )
y= x − 3 əvəzləməsi edək. Onda
y + 1 + 1 − y = y2 + 2 ⇒ 2 + 2 1 − y2 = y 4 + 4 y2 + 4
168
( )
⇒ y4 + 4 y2 + 2 1− 1− y2 = 0, − 1 ≤ y ≤ 1.
Mənfi olmayan ədədlərin cəminin sıfra bərabər olması üçün
onların hər biri sıfra bərabər olmalıdır. Onda
y = 0 ⇒ x−3= 0 ⇒ x = 3
Cavab: 3
3. Tutaq ki, 4
x4 + x − 2 = y ≥ 0. Onda verilmiş tənlik aşağdakı
şəkli alır: y2 + y − 6 =0 ⇒ y1 =−3, y2 =2.
Burada y ≥ 0 olduğundan, y = −3 qiyməti yaramır.
Onda 4
x4 + x − 2 = 2 ⇒ x4 + x − 2 = 16 ⇒ x4 + x − 18 = 0
( ) ( )
⇒ x4 − 16 + ( x − 2) = 0 ⇒ ( x − 2)( x + 2) x2 + 4 + ( x − 2) = 0
⇒ ( x − 2) ( x 3
)
+ 2x2 + 4x + 9 = 0 ⇒ x = 2.
Göstərək ki, bu tam həll yeganədir.
Yəni verilmiş tənliyin başqa tam kökü yoxdur.
z = x + 2x + 4x + 9
3 2
Funksiyasını nəzərdən keçirək və onun törəmsini tapaq:

z′ = 3x2 + 4x + 4.
Burada a= 3 > 0 və D = 16 − 48 = −32 < 0 olduğundan,
z′ > 0. Deməli bu funksiya monoton artandır. Digər tərəfdən
z ( −3) =−12 < 0 və z ( −2) =1 > 0 və z ( x ) funksiyası
kəsilməz olduğu üçün, ( −3; − 2) aralığında bu funksiyanın
tam olmayan daha bir kökü var və bu kök MQÇ-na daxildir.
Göründüyü kimi x = 2 kökü verilmiş tənliyin yeganə tam olan
köküdür, digər kökü isə ( −3; − 2) aralığında yerləşdiyi üçün
tam deyildir.
169
4. x2 + x − 1 + x − x2 + 1 = x2 − x + 2
Tənliyinin sol tərəfindəki hər bir toplanan üçün Koşi
bərabərsizliyini tətbiq edək:
x2 + x − 1 + 1 x2 + x
x + x −=
2
1 ( x + x − 1 ⋅1 ≤
2
) 2
=
2
− x2 + x + 1 + 1 − x2 + x + 2
x − x2 + 1 = ( − x2 + x + 1 ⋅ 1 ≤) 2
=
2
x2 + x − x2 + x + 2
Onda x2 + x − 1 + x − x2 + 1 ≤ = x +1
2
Sonuncu bərabərsizliyi verilmiş tənlikdə nəzərə alaq:
x2 − x + 2 ≤ x + 1 ⇒ x2 − 2x + 1 ≤ 0 ⇒ ( x − 1) ≤ 0
2
Deməli tənliyin kökü yalnız x = 1 qiyməti ola bilər.

Yoxlamaqla əmin oluruq ki, x = 1 tənliyin köküdür.
5. 5
x2 − 34x + 64 − 5 x2 − 34x + 33 =
1;
5
x2 − 34 + =
64 z, 5
x2 − 34x + =əvəzləməsi
33 t edək.
Onda aşağıdakı şəkildə tənliklər sistemi alarıq:
z − t =1,
 5 5 Burada z + t =y ilə işarə etsək,
z − t = 31.
 1
 z + t =y
= z ( y + 1)
2
 ⇒  olar və z5 − t 5 =
31 tənliyi
z − t = 1
= t 1
( y − 1)
 2
5 5
 y + 1  y − 1
 2  − 2  = 31 şəklə düşər. Bu tənliyi
   
sadələşdirsək, y4 + 2 y2 − 99 = 0 alarıq. Sonuncu tənliyin
170
kökləri y1 = 3 olar. Onda z1 =
−3, y2 = −1, z2 =
2 və deməli
x2 − 34x + 65= 0, x2 − 34x + 32 = 0 kvadrat tənliklərini
alarıq. Bu tənliklərin həlli
x1,2 =
17 ± 257, x3,4 =
17 ± 224 olur.
6. 2x − 1 + 3 2 − 2x =1; MQÇ: x ∈ [ 0,5; + ∞ )

Burada 2x −=1 z, 3 2 − 2=x t kimi əvəzləmə aparsaq,
verilmiş tənliklə eynigüclü olan aşağıdakı tənliklər sistemini
alarıq:
z + t =1
 2 z + t = 1  z= 1− t
 z = 2x − 1 ⇒  2 3 ⇒ 
(1− t ) + t =
2
t 3= 2 − 2x  z + t = 1 3
1.

Burada
1− 2t + t 2 + t 3 = 1 ⇒ t 3 + t 2 − 2t = 0 ⇒
( )
⇒ t t 2 + t − 2 =0 ⇒ t1 =0, t2 =1, t3 =−2.
Bu tapılmış qiymətləri 3
2 − 2x =
t bərabərliyində nəzərə
1
alsaq,=
x1 1,=
x2 =, x3 5 olar.
2
7. x − 3− 2 x − 4 + x − 4 x − 4 =1; MQÇ: x ≥ 4
x − 3− 2 x − 4 = x − 4 − 2 x − 4 + 1 =
( )
2
= x − 4 −1 = x − 4 −1 ,
171
x − 4 x − 4 = x − 4− 4 x − 4 + 4 =
( )
2
= x−4−2 = x−4−2
Onda tənlik x − 4 −1 + x−4−2 =

1 şəklinə düşür. Bu
tənliyi həll etsək, x ∈ [5;8] aralığını alarıq.
8. x2 − 4 = x + 4.
I üsul Tənliyin hər iki tərəfini tam kvadrata qədər tamamlayaq:
1 1
x2 =4 + x + 4 ⇒ x2 + x + =x + 4 + x + 4 + ⇒
4 4
2 2 2 2
 1  1  1  1
⇒ x+  =  x+ 4 +  ⇒ x+  − x+ 4 +  = 0 ⇒
 2  2  2  2
( )(
⇒ x − x + 4 x + x + 4 +1 = )
0. Sonuncu tənliyi həll
−1− 13 1+ 17
=
etsək, x1 = , x2 köklərini alarıq. Digər
2 2
köklər kənar köklərdir.
II üsul Tutaq ki, 4= a − dır. Onda x2 − a= x + a.

Tənliyin hər iki tərəfini kvadrata yüksəldək:
( )
x4 − 2ax2 + a2 = x + a ⇒ a2 − a 2x2 + 1 + x4 − x = 0 ⇒
2x + 1± ( 2x + 1)
2
⇒ a= ⇒ a = x2 + x + 1
2
və ya =
a x2 − x tənlikləri alınır.
a= 4 olduğunu nəzərəx2 + x − 3 =0 və
alsaq,
−1− 13 1+ 17
x2 − x − 4 = =
0 olar. Buradan x1 = , x2 .
2 2
172
1 + 2x 1 − x 2
9. + 2x 2 =
1
2
 π π
Tənliyin MQÇ-u x ≤ 1 olduğundan, elə bir t ∈  − ; 
 2 2
tapmaq olar ki, x = sin t olsun. Onda
 π π
1− x2 = 1− sin2 t = cost. Burada t ∈  − ;  olduğu
 2 2
üçün, cost ≥ 0. Digər tərəfdən 1− 2sin2 t = cos2t
olduğundan, verilmiş tənlik aşağıdakı şəklə düşür:
1+ 2sin t cost sin2 t + 2sin t cost + cos2 t
= cos2t ⇒
2 2
 π 1  π  π
= sin  2t +  ⇒ sin t + cos=
t 2sin  t +  cos t +  ⇒
 2 2  4  4
 π  π  π
⇒ sin  t + =  2sin  t +  ⋅ cos t + 
 4  4  4
Aydındır ki, modul işarəsi altında olan ifadənin işarəsindən
 π
asılı olmayaraq sin  t + =
0 tənliyin həllidir. Burada
 4 
 π π π
t ∈  − ;  olduğu üçün t = − olur. İndi isə fərz edək ki,
 2 2 4
 π π  π
t ∈ − ; −  , onda sin  t +  < 0 və tənlik
 2 4  4
 π 1
cos t +  =− şəklinə düşür. Bu tənliyin həlli ∅ − dur,
 4 2
çünki verilmiş aralıqda tənliyin sol tərəfi müsbətdir.
 π π  π 1
t ∈  − ;  olduqda isə tənlik cos t +  =şəklinə
 4 2  4 2
173
π
düşür. Burada t = alırıq.
12
Beləliklə biz verilmiş tənliyin iki həllini almış oluruq.
 π 2 π 1− cosπ
x1 =
sin  −  =− , x2 =
sin = 6 =
 4  2 12 2
2− 3 6− 2
= =
2 4
x + 1 4( y − 1) 3 y − 1 + 4
10. + =
10
( )
2
x 3
y − 1
Tənliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
1 4
+ 4 3 ( y − 1) +
2
x+ =10 ⇒
( y − 1)
2
x 3
1 4
+ 4 3 ( y − 1) − 8 +
2
x − 2+ = 0⇒
( y − 1)
2
x 3
2
4 1 
2
 1 
 x − 4  + 4  y − 1 −  =0
3
 x 
3 y − 1 
Sonuncu tənliyin həlli aşağıdakı kimidir:
4 1
 x− 4 x = 0  x =1
  x = 1
 ⇒  ⇒ 
 3 y −1 − 1 =  3 ( y − 1) =  y = 2.
2
0 1
 3 y −1
174
11. x −1 + x + 3 + 2 ( x − 1)( x + 3) = 4 − 2x.
y= x − 1 + x + 3 əvəzləməsi edək.Onda
y2 = x − 1 + 2 ( x − 1)( x + 3) + x + 3 = 2x + 2 + 2 ( x − 1)( x + 3).

Belə olan halda verilmiş tənlik y2 + y − 6 =0 şəklinə düşür. Bu
tənliyin həll y1 =2, y2 =−3 − dür. Lakin y ≥ 0 olduğundan,
y = 2. Deməli x −1 + x + 3 =2. Burada MQÇ: x ≥ 1
Digər tərəfdən, x − 1 = 2 − x + 3 və x − 1 ≥ 0 olduğu
üçün,
2− x + 3 ≥ 0 ⇒ x+3 ≤ 2 ⇒ x ≤1
x ≥ 1
Beləliklə  ⇒ x=
1 verilmiş tənliyin yeganə köküdür.
x ≤ 1
12. x2 + 18x + 30= 2 x2 + 18x + 45 ⇒
⇒ x2 + 18x + 45 − 15= 2 x2 + 18x + 45
Burada x2 + 18x + 45 =t əvəzləməsi edək. Onda verilmiş

tənlik t − 15 = 2t ⇒ t − 2t − 15 = 0 olar.
2 2
Tənliyin kökləri t1 =
−3, t =
5 − dir. Lakin t ≥ 0 olduğu üçün,
t =5 ⇒ x2 + 18x + 45 =5 ⇒ x2 + 18x + 20 =0 ⇒
⇒ x1,2 =−9 ± 61
alınır.
175
§3.3. TAM QİYMƏT İŞARƏSİ
ALTINDA OLAN TƏNLİKLƏR
 6x + 5 15x − 7
1.  = 5 ;
 8 
15x − 7 5y + 7
= y olsun. Onda x = olar və verilmiş tənlik
5 15
10 y + 39 
 40  = y şəklinə düşər. Onda tam hissənin
 
tərifinə görə
10 y + 39 10 y + 39
y≤ < y +1 ⇒ 0 ≤ − y <1 ⇒
40 40
1
⇒ − < y ≤ 1,3 ⇒ y =0 və ya y = 1 olur. y=0
30
olduqda
7 4
=x = , y 1 olduqda x = alırıq.
15 5
 x3 − 3x2 + 2x + 1
2.  = x − 2;
 6 
Aydındır ki, əgər x tənliyin həllidirsə x ∈ Z. Digər tərəfdən
x3 − 3x2 + 2x = x ( x − 1)( x − 2) ifadəsi üç ardıcıl ədədin
x ( x − 1)( x − 2)
hasili olduğundan, 6-ya bölünür, yəni tam
6
ədəddir.
 x ( x − 1)( x − 2) 1  x ( x − 1)( x − 2)
Onda  + = və verilmiş
 6 6 6
176
x ( x − 1)( x − 2)
tənlik = x − 2 şəklinə düşür. Bu tənliyin həlli
6
x1 =
2, x2 = −2, x3 = 3 − dür.
3. x3 − 7[ x] − 3 =0;
x > 3 qiymətlərində tənliyin sol tərəfi müsbət, x = 2
qiymətində isə mənfi olduğundan, 2 ≤ x < 3 olur. Deməli
[ x]= 2 − dir.
Bu qiyməti tənlikdə yerinə yazsaq, x3 − 7 ⋅ 2 − 3 = 0 ⇒
⇒ x= 3
17 alarıq. Digər tərəfdən isə x < −3 olduqda
tənliyin sol tərəfi mənfi, x = −2 olduqda isə müsbət
olduğundan, −3 ≤ x < −2 olur. Onda [ x] = −3. Bu qiyməti
tənlikdə nəzərə alsaq, x3 + 7 ⋅ 3 − 3 =0 və ya
x = − 3 18 olar.
4. [ 4x]= 2 + [ x]
y∈ Z olmaqla [ x] = y əvəzləməsi edək. Onda
[ 4x]= 2 + y. Buradan y ≤ x < y +1 (1), digər tərəfdən
2+ y 3+ y
y + 2 ≤ x < 4x < 2 + y + 1 ⇒ ≤ x< (2)
4 4
Onda (1) və (2)-dən
 3+ y
 y < 4 y < 1
 2
 ⇒  2 ⇒ − < y < 1;
2 + y < y +1 y > − 3

3
 4
177
1 3
Burada =
y [=
x] 0 olduğundan, (2)-dən ≤ x < alırıq.
2 4
5.  x +  x + [ x + 3]  = 12 ⇒ [ x] +  x + [ x + 3] = 12
⇒ [ x] + [ x] + [ x + 3] = 12 ⇒ [ x] + [ x] + [ x] + 3 = 12
⇒ 3[ x] = 9 ⇒ [ x] = 3 ⇒ 3 ≤ x < 4.
6. 3[ x] − [ x] − 2 =
2
0.
[ x] = t olsun. Onda 3t 2 − t − 2 =0 olur.
2
Alınan tənliyin kökləri t = − və t = 1− dir.
3
2
Onda [ x] = − və [ x] = 1 alırıq.
3
2
Lakin [ x] = − tənliyinin həlli yoxdur. Beləliklə
3
[ x] = 1 ⇒ 1 ≤ x < 2 ⇒ x ∈[1;2) olur.
 x  x
7.  2 +  3 =
1 tənliyində 2 dənə tam qiymət ifadəsi
   
olduğundan, bunlardan kiçiyi sıfra, böyüyü 1-ə bərabər
olmalıdır. Onda
 x   x
 2  = 1 1≤ < 2
   2 2 ≤ x < 4
 ⇒  ⇒  ⇒ 2 ≤ x < 3.
 x  = 0 0 ≤ x < 1 0 ≤ x < 3
  3   3
178
8. [ x] = sin x;
−1 ≤ sin x ≤ 1 olduğu üçün, −1 ≤ [ x] ≤ 1. Buradan

[ x] =
−1, [ x] =
0, [ x] =
1 olur. Hər tənliyi ayrılıqda nəzərdən
keçirək:
π
1) [ x] =−1 ⇒ − 1 ≤ x ≤ 0 ⇒ sin x =−1 ⇒ x =−
2
π π
Lakin − ∉ [ −1;0) olduğu üçün, x = − tənliyin kökü
2 2
deyil.
2) [ x] = 0 ⇒ 0 ≤ x < 1 ⇒ [ x] = sin x = 0 ⇒ x= 0
Burada 0 ∈ [ 0;1) olduğundan, x = 0 tənliyin köküdür.
π
3) [ x] = 1 ⇒ 1 ≤ x < 2 ⇒ [ x] = sin x = 1 ⇒ x =
2
π π
Burada ∈ [1,2) olduğu üçün, x = tənliyin köküdür.
2 2
π
Beləliklə x = 0 və x = verilmiş tənliyin kökləridir.
2
9. [ x] + [ 2x] + [ 4x] + [8x] + [16x] + [32x] =

12345
x=[ x] + z, 0 ≤ z < 1 isə=nx n[ x] + nz.
Onda n[ x] ≤ [ nx] ≤ n[ x] + n − 1. Burada n-in yerinə ardıcıl
olaraq 1, 2, 4, 8, 16, 32 qiymətlərini yazaq:
63[ x] ≤ [ x] + [ 2x] + [ 4x] + [8x] + [16x] + [32x] ≤ 63[ x] + 57

1 20
⇒ 12288 ≤ 63[ x] ≤ 12345 ⇒ 195 ≤ [ x] ≤ 195
21 21
179
Alınmış aralıqda heç bir tam ədəd olmadığından, verilmiş tənliyin
həlli yoxdur.
10.  3 1 +  3 2  + ⋅⋅⋅ +  3 x3 − 1 = 400

     
 3 m k; m, k ∈ N isə k3 ≤ m < ( k + 1)3 olur.

=
 
k3 ≤ m ≤ ( k + 1) − 1.
3
Onda m∈ N üçün
( k + 1)
3
− k3 = 3k 2 + 3k + 1 olduğundan, verilmiş bərabərliyin
x −1
sol tərəfi ∑S k =
olur. Burada Sk ( )
k 3k 2 + 3k + 1 . k ∈ N
k =1
üçün S1 =1⋅ 7 = 7, S2 = 2 ⋅ 19 = 38, S3 = 3⋅ 37 =111,

S4 =4 ⋅ 61 =244 olduğu üçün, S1 + S2 + S3 + S4 =
400 olur.
Onda x − 1 = 4 ⇒ x = 5, yəni verilmiş tənliyin tam həlli
x= 5 − dir.
11. [ 2x + 5] = [ x] − 3;
[2x + 5]= [2x] + 5 və [2x] = [ x] +  x +
1
 2 
bərabərliklərini verilmiş tənlikdə yerinə yazaq:
[2x] + 5 = [ x] − 3 ⇒ [ x] +  x +
1  1
= [ x] − 8 ⇒ x + 2 =
 2   
1 17 15
−8 ⇒ − 8 ≤ x + < −8 + 1 ⇒ − ≤ x < −
2 2 2
 17 15 
Cavab:  − ;− 
 2 2
180
12. [ x] = 2{ x} + 4 ⇒ 2{ x} = [ x] − 4.
Son tənliyin sağ tərəfi tam ədəd olduğundan, sol tərəfi də tam
ədəddir. 0 ≤ { x} < 1 olduğuna görə, 0 ≤ 2{ x} < 2. Deməli
1
{x} = 0 və ya 2{x} =
1 ⇒ { x} = .
2
{x} = 0 olduqda [ x] = 4 və onda x = { x} + [ x] = 0 + 4 = 4
olur.
1
{x} = olduqda [ x] − 4 = 1 ⇒ [ x] = 5. Onda
2
1 1
x =[ x] + [ x] =5 + =5 .
2 2
 1
Cavab: 4;5 
 2
13. [ x] − 29[ x] + 100 =

4 2
0;
[ x]
2
= k əvəzləməsi aparsaq, k 2 − 29k + 100 =
0
⇒ ( k − 25)( k − 4) = 0 ⇒ k = 25 və ya k = 4.
1) [ x] =⇒
25 [ x] =
2
±5.
Burada [ x] = −5 olarsa, −5 ≤ x < −4,
[ x] = 5 olarsa, 5 ≤ х < 6 olar.

2) [ x] =
4 ⇒ [ x] =
2
±2.
Burada [ x] = −2 olarsa, −2 ≤ x < −1
181
[ x] = 2 olarsa, 2 ≤ x < 3 olur.
Cavab: [ −5; −4) ∪ [ −2; −1) ∪ [ 2;3) ∪ [5;6)
 1 
14.  =2
 2x − 1
Tam hissənin tərifinə görə
1 1 1
2≤ < 3 ⇒ < 2x − 1 ≤ ⇒
2x − 1 3 2
4 3 2 3
⇒ < 2x ≤ ⇒ < x ≤
3 2 3 4
15. [ 2x] = 2[ x]
[ x] ∈ Z olduğu məlumdur. [ x]= k ∈ Z götürək.

Onda
1
[2x]= 2k ⇒ 2k ≤ 2x < 2k + 1 ⇒ k ≤ x < k + , k ∈ Z.
2
16. [ x] ⋅ [ y] =
4.
[ x] ,[ y] ∈ Z, 4 = 1⋅ 4 = ( −1) ⋅ ( −4) = 2 ⋅ 2 = ( −2) ⋅ ( −2)

olduğu üçün, bu halları ayrılıqda nəzərdən keçirək:
1) [ x] = 1 və [ y] =4 ⇒ (1 ≤ x < 2) ∩ ( 4 ≤ y < 5)
2) [ x] = −1və [ y] = −4 ⇒ ( −1 ≤ x < 0) ∩ ( −4 ≤ y < −3)
3) [ x] = 2 və [ y] = 2 ⇒ ( 2 ≤ x < 3) ∩ ( 2 ≤ y < 3)
4) [ x] = −2 və [ y] = −2 ⇒ ( −2 ≤ x < −1) ∩ ( −2 ≤ y < −1) .
182
§4. TƏNLİKLƏR SİSTEMİ
 x2 + 2 y + 1 =0
 2
1.  y + 2z + 1 = 0
 z2 + 2x + 1 = 0

tərəf-tərəfə toplasaq,
x2 + 2x + 1+ y2 + 2 y + 1+ z2 + 2z + 1= 0 ⇒
⇒ ( x + 1) + ( y + 1) + ( z + 1) =⇒
2 2 2
0 x=
y=z=
−1
olar.
2. x + y =
2 asılılıgı koordinat müstəvisi üzərində tərəfləri
y=
x + 2, y =
− x + 2, y =
x − 2 və y =− x − 2 düz xətləri
olan kvadratı təsvir edir. Ona görə də yalnız bu düz xətlərin
kvadratla sonsuz sayda kəsişmə nöqtələri vardır.
 x2 + y2 − 16x + 64 + x2 + y + 15 2 =

3. 
( ) 17
 x2 + y2 =
a2
Aşağıdakı şəkildə sadə çevirmələr aparaq:
x2 − 16x + 64 + y2 + x2 + ( y + 15) = 17 ⇒
2
( x − 8) + y2 + x2 + ( y + 15) =
2 2
17
Son bərabərlikdə ( x; y ) cütünü nöqtələrin müstəvi üzərindəki
( x − 8)
2
koordinatları kimi nəzərdən keçirsək, + y2 ifadəsi
A ( x, y ) nöqtəsindən B(8;0) nöqtəsinə qədər məsafə,
x2 + ( y + 15)
2
isə A-dan C(0;-15) nöqtəsinə qədər
183
məsafədir.
(8 − 0) + ( −15 − 0)=
2 2
=
BC 64 + 225
= 17 olduğundan,
A(x,y) nöqtəsi BC parçası üzərində olan ixtiyari nöqtədir.
Başqa sözlə verilmiş tənlik BC
parçasının tənliyidir. Digər y
tərəfdən x + y =
2 2
a tənliyi
2
mərkəzi koordinat başlanğıcı və

O
radiusu a olan çevrənin B
x
tənliyidir. Şərtə görə çevrə ilə
düz xətt bir nöqtədə H
kəsişməlidir. Bu isə yalnız o
vaxt ola bilər ki a = OH və C
ya OB < a < OC olsun.
I halda a -nı tapmaq üçün

1 1
S∆OBC= OC ⋅ OB= OH ⋅ CB
2 2
OC ⋅ OB 8 ⋅ 15 120
bərabərliyindən istifadə edək: =
OH = = .
CB 17 17
120
a= OH ⇒ a = ±OH = ± ;
17
ΙΙ halda 8 < a ≤ 15 ⇒ a ∈ [ −15; −8) ∪ ( 8;15] olur.
 120 120 
Cavab: [ −15; −8) ∪ ( 8;15] ∪ − ; 
 17 17 
 y3 − 9x2 + 27x − 27 =
0
 3
4.  z − 9 y + 27 y − 27 =
2
0
 x3 − 9z2 + 27z − 27 =
0

184
Tənlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
( x − 3) + ( y − 3) + ( z − 3)
2 2 2
=
0 (1)
tənliyini alarıq. Bu o vaxt ola bilər ki, x= y= z= 3 olsun.
Göstərək ki, sistemin başqa həlli yoxdur.
Sistemin 1-ci tənliyindən y3 = 9x2 − 27x + 27 yazmaq olar.
Tənliyin sağ tərəfi x-in istənilən qiymətində müsbətdir
( a =>
9 0, D < 0) . Onda y3 > 0 və deməli y > 0. Uyğun
qayda ilə göstərmək olar ki, z > 0 və x > 0 -dır. Digər
tərəfdən sistemin 1-ci tənliyini aşağdakı şəkildə yazmaq olar:
( )
y3 − 27 = 9x2 − 27x ⇒ ( y − 3) y2 + 3y + 9 = 9x ( x − 3) .
Burada x > 0 və y2 + 3y + 9 > 0 olduğundan, y − 3 və x − 3
ifadələri eyni işarəli olmalıdır. Uyğun qayda ilə göstərmək olar
ki, z − 3 və y − 3, x − 3 və z − 3 ədədləri də eyni işarəli
olmalıdır. Bu isə (1) tənliyinə görə mümkün deyil. Çünki bu
halda x > 3, y > 3, z > 3 olduğu üçün, sol tərəf sıfırdan böyük
olur. Beləliklə tənliklər sisteminin yeganə həlli x= y= z= 3 -
dür.
x − y + z = 6
 2
5.  x + y + z =
2 2
14 tənliklər sistemində x − = = u
y t , xy
 x3 − y3 + z3 =
 36
əvəzləməsi edək. Onda tənliklər sistemi aşağıdakı kimi olur:
t + z =

6 (1)
 t + 2u + z =
2 2
14 ( 2)
 2
( )
t t + 3u + z =
3
36 ( 3)
( 6 − z)
2
(1)-dən t= 6 − z, (2)-dən + 2u + z2 =
14 və ya
185
u = 6z − z2 − 11 alınır. t və u üçün alınmış ifadələri (3)-də
nəzərə alsaq aşağdakıları yazmaq olar.
( 6 − z) ( ( 6 − z) ( ))
2
+ 3 6z − z2 − 11 + z2 = 36 ⇒
( 6 − z) ( 3 + 6z − 2z2 ) + z3 =36 ⇒ z3 − 6z2 + 11z − 6 =0.

Tənliyin sol tərəfini vuruqlara ayırmaq üçün aşağdakı şəkildə
z3 − z2 − 5z2 + 5z + 6z − 6 = 0 ⇒
⇒ z2 ( z − 1) − 5z ( z − 1) + 6 ( z − 1) = 0 ⇒
( z − 1) ( z2 − 5z + 6) =0 ⇒ z1 =1, z2 =2 və z3 = 3.
t və u dəyişmələrinin qiymətlərini tapsaq,
t1 =5, u1 =−6; t2 = 4, u2 =−3; t3 = 3, u3 =
−2 alarıq.
x və y dəyişmələrini tapmaq üç tənliklər sistemini nəzərdən
keçirək:
x − y = 5  y= x − 5
1)  ⇒  ⇒
 xy = −6  x ( x − 5) =−6
 y= x − 5
 y= x − 5 
⇒ 2 ⇒   x1 = 2
 x − 5x + 6 =0  x = 3
 2
Onda y1 =−3, y2 = −2 və sistemin həlli (2;-3), (3;-2) olur.
x − y = 4  y= x − 4
2)  ⇒  ⇒
 xy = −3  x ( x − 4) =
−3
 y= x − 4
⇒ 2 ⇒ (1; −3) , ( 3; −1) 3)
 x − 4 x + 3 =0
186
x − y = 3  y= x − 3  y= x − 3
3)  ⇒  ⇒  2 ⇒
 xy = −2  x ( x − 3) =−2  x − 3x + 2 =0
⇒ (1; −2) , ( 2; −1)
Cavab: (2;-3;1), (3;-2;1), (1;-3;2), (3;-1;2), (1;-2;3), (2;-1;3).
 x2 x3...xn
 x = a1
 1
6. ..........
 x x ...x
 1= 2 n−1
an , ai > 0.
 xn
Bütün tənlikləri tərəf-tərəfə vuraq:
( x1x2 ...xn )
n− 2
= a1...an
Alınmış tənliyin hər tərəfini x12n− 4 ifadəsinə bölək:
(=
x1...xn ) (=
x1...xn )
n− 2 n− 2 n− 2
 x1...xn 
= 
(x )
n− 2
x12n− 4 2
 x1 
2
1
n− 2
 x x ...x  n− 2 a1...an
=  2 3 n = a= .
x12n− 4
1
 x1 
a1a2 ...an a2 ...an

=
Buradan x12n− 4 = .
a1n−2 a1n−3
Uyğun qayda ilə hərəkət etsək, digər dəyişənləri də tapmaq
olar. Beləliklə
a2 ...an a1...an−1
=x1 =
2 n− 4 ,..., xn olur.
a1n−3 ann−3
187
(
2x1 / 1+ x12 =

x2 )

(
7. 2x2 / 1+ x22 =
x3 )

(
2x3 / 1+ x3 =
2
x1 )
Tənlikləri tərəf-tərəfə vursaq,
8x1x2 x3
= x1x2 x3 alarıq. Bu tənliyin həlli
(1+ x )(1+ x )(1+ x )
2
1
2
2
3
3
x ⋅x ⋅x =
1 2 0 və ya (1+ x )(1+ x )(1+ x ) =
3 8 tənliklərinin
2
1
2
2
2
3
həllinə gətirilir. 1-ci tənlikdən x=

1 x=
2 x=
2 0 Digər tərəfdən
2xi
(1− xi )
2
≥=
0 ≤ 1 ⇒ 1+ xi2 ≥ 2xi olduğundan
1+ xi2
(1+ x )(1+ x )(1+ x ) ≥ 8x x x .

2
i
2
2
2
3 1 2 3
Burada bərabərlik halı yalnız

1+ x12 =+
1 x22 =+
1 x32 =2 olduqda mümkündür.
Buradan xi = ±1.
Cavab: ( 0;0;0) , (1;1;1) , ( −1; − 1; − 1) .
x + y + z =3
8. 
x + y + z =
2 2 2
3
Birinci tənliyi 2-yə vurub ikincidən çıxsaq,

x2 + y2 + z2 − 2 ( x + y + z) =−3 ⇒
⇒ x2 − 2x + 1+ y2 − 2 y + 1+ z2 − 2z + 1 =0
⇒ ( x − 1) + ( y − 1) + ( z − 1) =0 ⇒ x =y =z =1 alarıq.
2 2 2
188
 x + y =
2 2
1
9. 
 x + y =
5 5
1
1 olduğundan, x ≤ 1, y ≤ 1. Onda
Burada x2 + y2 =
2 2
1 = x5 + y5 ≤ x + y = 1. Bərabərlik şərti yerinə
2 5 2 5
yetirildiyindən, x = x və y = y olmalıdır. Buradan
asanlıqla ( 0;1) (1;0) həllərini almaq olar.
 x
 y2 + 1 = z
 =  x z y2 + 1

( )
 y 
10.  2 =x ⇒  y =x z2 + 1 ( )
 z +1 
 z = z y x + 1
2
( )
 x2 + 1 = y

Sonuncu sistemin tənliklərini tərəf-tərəf vursaq,
( )(
xyz= xyz x2 + 1 y2 + 1 z2 + 1 )( ) alarıq. Burada x=0
olarsa, 2-ci tənlikdən y = 0, 3-cü tənlikdən z = 0 olar.
Əgər xyz ≠ 0 olarsa,
(x 2
)( )( )
+ 1 y2 + 1 z2 + 1 =1 ⇒ x2 = y2 = z2 = 0 olur.
Biz ziddiyyətə gəldiyimizə görə tənliklər sisteminin yeganə
həlli x= y= z= 0 -dır.
 x3= y + 2 y3

11.  y3= z + 2z3 sisteminin tənliklərini tərəf-tərəfə toplasaq,
 z3= x + 2x3

189
x3 + y3 + z3 + x + y + z =0 alarıq. Tutaq ki, x > 0, onda 3-cü
tənlikdən z > 0, və buna görə də 2-ci tənlikdən y > 0 olur.
Belə olan halda x > 0 olduqda x3 + y3 + z3 + x + y + z > 0
alınır. Uyğun qayda ilə göstərmək olar ki, x < 0 olduqda
x3 + y3 + z3 + x + y + z < 0 olur. Deməli tənliyin yeganə həlli
x= y= z= 0 -dir.
 x2 + y2 =
z
12.  sisteminin tənliklərini tərəf-tərəfə toplayaq:
x + y + z =a
x2 + y2 + x + y =a
Bu tənliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
1 1 1
x2 + x + + y2 + y + = a + ⇒
4 4 2
2 2 2
 1  1  1 1
 x + 2  +  y + 2  +  z + 2  =+
a
      2
 1 1
Sonuncu tənlik mərkəzi  − ; − nöqtəsində yerləşən və
 2 2 
1
radiusu =
R a+ olan çevrə tənliyidir.
2
1 1
Aydındır ki, a < − olduqda tənliyin həlli yoxdur. a = −
2 2
1
olduqda tənliklər sisteminin yeganə həlli vardır. a > −
2
olduqda isə tənliklər sisteminin sonsuz sayda həlli vardır.
1
Beləliklə a= − olduqda tənliklər sisteminin
2
190
 1 1 1
 − 2 , − 2 , − 2  kimi yeganə həlli vardır.
 
 x2 − yz =
1
 2
13.  y − zx =2 sisteminin tənliklərini alt-alta toplayaq:
 z2 − xy =
−4

x2 + y2 + z2 − xy − yz − zx =
−1, lakin
x2 + y + z2 − ( xy + yz + =
zx )
2
(
1 2
2x + 2 y2 + 2z2 − 2xy − 2xz − 2=
yz )
=
1
2
( 2 2 2
)
( x − y ) + ( y − z) + ( z − x ) ≥ 0 olduğundan, verilmiş
tənliklər sisteminin həlli yoxdur.
a + b + c + d =12
14.  sisteminin tam
abcd = 27 + ab + ac + ad + bc + bd + cd
həllərini tapaq. Bunun Koşi bərabərsizliyindən istifadə edək:
ab + ac + ad + bc + bd + cd 6
≥ ab ⋅ ac ⋅ ad ⋅ bc ⋅ bd ⋅ cd =
6
= 6
=
a3b3c3d3 abcd
⇒ ab + ac + ad + bc + bd + cd ≥ 6 abcd ⇒
⇒ abcd − 27 − 6 abcd ≥ 0
⇒ ( abcd − 9 )( )
abcd + 3 ≥ 0 ⇒ abcd ≥ 9 (1)
a+ b+ c + d 4 12
Digər tərəfdən ≥ abcd ⇒ 4
abcd ≤ =
3
4 4
⇒ abcd ≤ 9 (2).
(1) və (2)-dən çıxır ki, 9 ≤ abcd ≤ 9 ⇒ abcd =
9
191
⇒ abcd =81 ⇒ a =b =c =d =3
 2
x + x = 2y

 2
15.  y + = 2z tənliklərində
 y
 2
z + = 2x
 z
1) x > 0 olarsa, y > 0, z > 0 olar.
Koşi bərabərsizliyindən istifadə edək:
2 2 2
x+ ≥ 2 2, y + ≥ 2 2, z + ≥ 2 2 olduğundan
x y z
x ≥ 2

tənliklər sistemindən  y ≥ 2 ⇒ x + y + z ≥ 3 2 (1)

 z ≥ 2
Eyni zamanda verilmiş tənliklər sistemini tərəf-tərəfə toplasaq,
 1 1 1
x+ y+= z 2  + +  alarıq.
 x y z
1 1 1 1 1 1
x, y, z ≥ 2 ⇒ ≤ , ≤ , ≤ ⇒
x 2 y 2 z 2
1 1 1 3  1 1 1
+ + ≤ ⇒ 2  + +  ≤ 3 2 (2)
x y z 2  x y z
(1) və (2)-dən 3 2 ≤ x + y + z ≤ 3 2 ⇒ x = y = z = 2
2) Əgər x < 0 olarsa, y < 0, z < 0 olur. Onda verilmiş
192
tənliklər sistemində sağ və sol tərəfləri “-” işarəsinə vursaq və
eyni əməliyyatları aparsaq, x = y = z = − 2 həllini də alarıq.
Cavab: ( )(
2, 2, 2 , − 2, − 2, − 2 . )
 xz − 2 yt = 3
16.  tənliklər sisteminin tam həllərini tapaq. Bunun
 xt + yz = 1
üçün verilmiş tənlikləri kvadrata yüksəldək:
 x z + 4 y t − 4xzyt =
2 2 2 2
9
 22
 x t + y z + 2xyzt =
2 2
1
Burada 2-ci tənliyi ikiyə vuraq və tənlikləri tərəf-tərəfə toplayaq.
 x z + 4 y t − 4xyzt =
2 2 2 2
9
+ 2 2 ⇒ 2x2t 2 + 2 y2 z2 + x2 z2 + 4 y2t 2 =
11
2x t + 2 y z + 4xyzt =
2 2
2
 x + 2 y =
2 2
( )( z )
1
⇒ x + 2y 2 2 2
+ 2t 2
=11 ⇒  2 və ya
 z + 2t =
2
11
 x + 2 y =
2 2
11
 2
 z + 2t =
2
1
Birinci tənlikdən ( x, y, z, t ) = (1,0,3,1) və ya ( −1,0, − 3, − 1)
kökləri, ikinci tənlikdən ( 3,1,1,0) və ya ( −3, − 1, − 1,0)
kökləri alınır.
 x + 2 y + 3z =0 (1)

17. x − y + z = 0 ( 2) tənliklər sisteminin tam
 2
 x + y + z =
2 2
152 ( 3)
həllərini tapaq. Bunun üçün (2)-dən y= x + z tapırıq, sonra
193
(2)-ni 2-yə vuraraq (1) ilə tərəf-tərəfə toplayırıq:
3
3x + 5z =
0 ⇒ z=− x.
5
2
Bu ifadəni y= x + z bərabərliyində yazaraq y = x alırıq.
5
4 2 9 2
Onda x2 + y2 + z2 = x2 + x + x = 152
25 25
38 2
⇒ x =
152 ⇒ x2 =
100 ⇒ x = ±10, və
25
3 2
z=
− x= 6, y =x =±4.
5 5
Cavab: (10;4; − 6) , ( −10; − 4;6)
x + y + z = 12

18.  xy + xz + yz =41 tənliklər sisteminin tam həllini tapaq.
 xyz = 42

Bunun üçün Viyet teoremini tətbiq edərək kökləri
=
t1 x=
, t2 y=
, t3 z olan kub tənlik quraq.
t 3 − 12t 2 + 41t − 42 =
0. Göründüyü kimi t = 2 tənliyin
köküdür: t − 2t − 10t 2 + 20t + 21t − 42 =
3 2
0
( )
⇒ ( t − 2) t 2 − 10t + 21 = 0 ⇒ ( t − 2)( t − 7)( t − 3) = 0
Cavab: ( 2;7;3) , ( 2;3;7) , ( 3;2;7) , ( 3;7;2) , ( 7;3;2) , ( 7;2;3)
194
§5. BƏRABƏRSİZLİKLƏR
1 1 1 1
1. + + = + ⋅⋅⋅ +
1+ 3 3+ 5 5+ 7 9997 + 9999
=
1
2
(
3 − 1+ 5 − 3 + 7 − 5 + ⋅⋅⋅ + 9999 − 9997 = )
=
1
2
(
9999 − 1 =
1
2
) ( 1
3⋅ 1111 − 1 > 3⋅ 1089 − 1 =
2
) ( )
1 1
= ( 3⋅ 33 − 1) = ( 99 − 1) = 49 > 30
2 2
2. 1) 3
5 + 3 5 = a, ( a > 1) və 3
5 − 3 5 = b, ( b > 1) ilə işarə
edək. Onda a3 − b3 =5 + 3 5 − 5 − 3 5 =2 3 5 və ( )
a− b= 3
5+ 3 5 − 3 5− 3 5 olduğundan, a − b < a3 − b3
alırıq. Son bərabərsizlik doğrudur. Həqiqətən də
a3 − b3 = ( a − b) a2 + ab + b2( ) və a2 + ab + b2 > 1 olduğu

üçün, a3 − b3 > a − b
2) n
(
2 + 3 + n 2 − 3 ≥ 22n 2 + 3 2 − 3= 22n 4 − =
3 2 )( )
olduğuna görə, bərabərsizlik doğrudur.
3. 2 3 3 + 3 18 > 2 3 2 + 3 18 = 3
(
2 2+ 3 9 = ) 2 ( 8 + 9) ≥
3 3 3
2 =2 ⋅ ( 2 ) =4
3
≥ 3 2 ⋅ 2⋅ 3
8 ⋅ 9 =2 ⋅ 3 2 ⋅ 3 2 ⋅ 3 3
195
Beləliklə 2 3 3 + 3 18 > 4
1 1 1 1 1 1 1
4. 2 + 2 + 2 + ⋅⋅⋅ + < + + + ⋅⋅⋅ +
11 12 13 2000 10 ⋅11 11⋅12 12 ⋅13
2
1 1 1 1 1 1 1
+ = − + − + − + ⋅⋅⋅ +
1999 ⋅ 2000 10 11 11 12 12 13
1 1 1 1
+ ⋅⋅⋅ + − = − < 0,1
1999 2000 10 2000
1 1 1  1 1 1 
+ + ⋅⋅⋅ + =  + + ⋅⋅⋅ + +
1250 
5.
1001 1002 2000  1001 1002
 1 1 1   1 1 1 
+ + + ⋅⋅⋅ +  + + + ⋅⋅⋅ + +
 1251 1252 1500   1501 1502 1750 
 1 1 1  250 250 250 250

+ + + ⋅⋅⋅ + > + + + =
 1751 1752 2000  1250 1500 1750 2000
 1 1 1  1 107 1 105 1 1 1 5
=  + + + = + > + = + =
 5 6 7  8 210 8 210 8 2 8 8
6. = =
1 ( a + 1) a − a a + 1
a a + 1 + ( a + 1) a a ( a + 1) − a2 ( a + 1)
2
=
( a + 1) a − a a+1
=
1
−
1
olduğundan,
a ( a + 1) a a+1
1 1 1 1 1 1 1
x= − + − + ⋅⋅⋅ + − = 1− .
1 2 2 3 1990 1991 1991
Burada
196
1 1 1
44 < 1991 < 45 ⇒ < 1991 < ⇒ 1− <
45 44 44
1 1 33 1 44
< 1− < 1− və ya < 1− <
1991 45 44 1991 45
43 44
olduğunu nəzərə alsaq, <x< olar.
44 45
( )( )
7. 10n−1 + 1 10n+1 + 1= 102n + 10n−1 + 10n+1 + 1 >
(10 + 1)
2
102n + 2 ⋅ 10n +=
1 n
olduğu üçün,
(10 + 1)(10 + 1) > (10 + 1)

2
n−1 n+1 n
bərabərsizliyinin hər iki
tərəfini (10 + 1)(10 + 1)
n n+1
hasilinə bölsək,
10n−1 + 1 10n + 1
> doğru bərabərsizliyini alarıq. Xüsusi
10n + 1 10n+1 + 1
halda burada n = 2006 qiymətini yerinə yazsaq,
102005 + 1 102006 + 1
> olar.
102006 + 1 102007 + 1
2 3100 olduğundan,
8. 2100 + 3100 < 3100 + 3100 =⋅
20
 44 
20
 256 
2 ⋅ 3 < 4 və ya =
100 80
 5  243  > 2 olduğunu sağ
3   
tərəf üçün isbat etmək kifayətdir.
(1+ x )
n
Bunun üçün ≥ 1+ nx, x ≥ −1, n ≥ 1 Bernulli
256 1
bərabərsizliyini tətbiq edək. Burada > 1+
243 20
197
olduğunu nəzərə alsaq,
20 20
 256   1 1
 243  >  1+ 20  ≥ 1+ 20 ⋅ 20 = 2.
   
Beləliklə bərabərsizliyin sağ tərəfi isbat olundu. İndi də
isbat edək ki, 2100 + 3100 > 479. Göstərək ki, 3100 > 479.
480
Bunun üçün isbat etməliyik ki, 100 < 4:
3
20 20 10 10
480  256   19   361   9
=   <  =   <  =
 243   18   324   8
100
3
5 5
 81   9  59049
=   <  = <4
 64   7  16807
1 1 1
9. + + ... + = 2 − 1+ 3 − 2 + ... +
1+ 2 2+ 3 n + n2 + 1
2
+ n2 − n2 − 1 + n2 + 1 − n2= n2 + 1 − 1 olduğundan,
bərabərsizliyin sol tərəfi doğrudur. Həqiqətən də
n2 + 1 > n2 = n ⇒ n2 + 1 − 1 > n − 1.
Digər tərəfdən n2 + 1 − 1 < n . Doğrudan da
( n + 1)
2
n2 + 1 < n2 + 2n + 1 = = n+1 olduğu üçün,
bərabərsizliyin sağ tərəfi də doğrudur.
10. I üsul.
x
x > 0 üçün 1+ x < 1+doğru bərabərsizlikdən istifadə
2
etsək, 4a + 1 < 1+ 2a, 4b + 1 < 1+ 2b, 4c + 1 < 1+ 2c
198
alarıq. Bu bərabərsizlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
4a + 1 + 4b + 1 + 4c + 1 < 3 + 2 ( a + b + c ) < 5 alarıq.
1+ 4a < 1+ 4a + 4a2 = (1+ 2a) =+

2
II üsul. 1 2a, uyğun
qayda ilə 1+ 4b < 1+ 2b, 1+ 4c < 1+ 2c almaq olar.
Misalın davamı Ι üsulda olduğu kimidir.
4a + 1+ 1
III üsul. 4a + 1 = ( 4a + 1) ⋅ 1 < = 2a + 1. Uyğun
2
qayda ilə 4b + 1 < 2b + 1, 4c + 1 < 2c + 1. Misalın
davamı Ι üsulda olduğu kimidir.
11. Müsbət ədədlərin ədədi ortası onların həndəsi ortasından

kiçik olmadığından,
b+ c
+
a+ c
+
a+ b
≥ 33
( b + c)( a + c)( a + b) ≥
a b c abc
2 bc ⋅ 2 ac ⋅ 2 ab 8abc
≥ 36 =
36 =
36 23 =
3 2
abc abc
12. I üsul İki hədd üçün Koşi bərabərsizliyini tətbiq etsək,

y+ z x+ z x+ y
≥ yz, ≥ xz, ≥ xy olar.
2 2 2
Bərabərsizlikləri tərəf-tərəfə vuraq:
( x + y )( x + z)( y + z) ≥ 8xyz
x+ y x+ z y+ z
⋅ ⋅ ≥8
z y x
199
x + y + z− z x + y + z− y x + y + z− x
⋅ ⋅ ≥8
z y x
1− z 1− t 1− x
1 olduğundan,
Burada x + y + z = ⋅ ⋅ ≥ 8 və
z y x
ya
1  1  1 
 x − 1 ⋅  y − 1 ⋅  z − 1 ≥ 8
     
II üsul. x + y + z = 1 bərabərliyinin hər tərəfini x-ə

x+ y+ z 1 y+ z 1 y+ z 1
bölsək, = ⇒ 1+ = ⇒ = −1
x x x x x x
uyğun qayda ilə x + y + z = 1 bərabərliyini y-ə bölsək,
x+ y+ z 1 x+ z 1
=⇒ = −1 və x+ y+ z= 1
y y y y
bərabərliyini z-ə bölsək,
x+ y+ z 1 x+ y 1
= ⇒ = − 1 alarıq. Bu alınmış
z z z z
bərabərlikləri tərəf-tərəfə vursaq,
 1  1  1 
 x − 1  y − 1  z − 1 =
   
y + z x + z x + y 2 yz ⋅ 2 xz ⋅ 2 xy
= ⋅ ⋅ ≥ =8
x y z xyz
alınır.
13. x > 0, a > 0, b > 0 olarsa,

( a + x )( b + x ) = ab + ( a + b) x + x2
=
ab
+ a + b + x.
x x x
200
ab ab ab
Burada +x≥2 ⋅x = 2 ab olduğundan, +x
x x x
ifadəsinin ən kiçik qiyməti 2 ab olmaqla, bu qiyməti
ab
x= ⇒ x2 = ab ⇒ x = ab olduqda alır.
x
Beləliklə
( a + x )( b + x ) ifadəsi özünün ən kiçik qiymətini
x
( )
2
x = ab olduqda alır və bu qiymət a + b + 2 ab= a+ b
ifadəsinə bərabərdir.
14. 1) Məlum bərabərsizliyə əsasən:
a+ b+1 3 a+ c +1 3 b+ c +1
3
ab ⋅ 1 ≤ , ac ⋅ 1 ≤ , bc ⋅ 1 ≤ ;
3 3 3
Bu bərabərsizlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
2
3
ab + 3 ac + 3 bc ≤ ( a + b + c ) + 1 və ya
3
2
3
ab + 3 ac + 3 bc − 1 ≤ ( a + b + c ) doğru bərabərsizliyini
3
alırıq.
2) a+ b ≥2 2 4 ab olduğu üçün,
ab =
4
ab ( )
a + b ≥ 2 4 ab ⋅ 4 ab =
2 ab
doğru bərabərsizliyi alınır.
1 1 1 1 1
15. 1) 1 > , > , ⋅⋅⋅, > olduğundan,
n 2 n n −1 n
201
1 1 1 1 1 1 1
1+ + + ⋅⋅⋅ + > + + ⋅⋅⋅ + = n⋅ = n
2 3 n n n
 n n
n дяф
я
2) I üsul
1 3 2n − 1 2 4 6 2n − 2
Tutaq ki, A= ⋅ ⋅⋅⋅⋅⋅ və B= ⋅ ⋅ ⋅⋅⋅⋅⋅ .
2 4 2n 3 5 7 2n − 1
Onda
1 2 3 4 2n − 2 2n − 1 2n 1
A ⋅ B= ⋅ ⋅ ⋅ ⋅⋅⋅⋅⋅ ⋅ ⋅ = .
2 3 4 5 2n − 1 2n 2n + 1 2n + 1
1 2 3 4 2n − 1 2n
Digər tərəfdən < , < , ⋅⋅⋅, <
2 3 4 5 2n 2n + 1
olduğundan, A<B. Burada A > 0 olduğu üçün,
1 1
A2 < A=
⋅B ⇒ A< . Beləliklə,
2n + 1 2n + 1
1 3 2n − 1 1
⋅ ⋅⋅⋅ <
2 4 2n 2n + 1
1 32 52 ( 2n − 1)
2
12 32 52
II üsul A= 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅⋅⋅
2
< ⋅ ⋅ .
( 2n) 22 − 1 42 − 1 62 − 1
2
2 4 6
( 2n − 1=
) ( 2n − 1) = 1 .
2 2
12 32 52
⋅⋅⋅ ⋅ ⋅ ⋅⋅⋅⋅⋅
( 2n) − 1
2
1⋅ 3 3⋅ 5 5⋅ 7 ( 2n − 1)( 2n + 1) 2n + 1
1 1
Onda A2 < və ya A <
2n + 1 2n + 1
16. (
A= 4 a3 + b3 − ( a + b) ) 3
ifadəsini aşağıdakı şəkildə
202
çevirək:
A= ( )
4 ( a + b) a2 − ab + b2 − ( a + b) a2 + 2ab + b2 = ( )
(
= ( a + b) 4a2 − 4ab + 4b2 − a2 − 2ab − b2 = )
=( a + b) ( 3a − 6ab + 3b ) =
2 2
= 3( a + b) ( a − 2ab + b ) = 3( a + b)( a − b)
2 2 2
Burada a > o, b > o olduğundan, A ≥ 0, yəni

( )
4 a3 + b3 − ( a + b) ≥ 0 ⇒ 4 a3 + b3 ≥ ( a + b)
3
( ) 3
2
17. Bərabərsizliyin sol tərəfini , sağ tərəfini
4n + 4n + 1
2
1 1 2n + 2 − 2n 2
− = = şəklində yazaq.
2n 2n + 2 4n + 4n
2
4n + 4n
2
4н2 + 4n + 1 > 4н2 + 4n > 0 olduğundan, ixtiyari n ∈ N

üçün
2 2 2 1 1
< 2 ⇒ < −
4н + 4n + 1 4н + 4n ( 2n + 1) 2n 2n + 2
2 2
2 1 1
18. < − bərabərsizliyindən istifadə etsək,
( 2n + 1) 2n 2n + 2
2
1 1 1   1 1  1 1
2  + + ⋅⋅⋅ +  <  − + − +
 9 25 ( 2n + 1)   2 4   4 6 
2

 1 1  1 1
⋅⋅⋅ +  − = −
 2n 2n + 2  2 2n + 2
203
1
Son bərabərsizliyin sağ tərəfi -dən kiçik olduğundan,
2
1 1 1  1
2  + + ⋅⋅⋅ +  < və ya
 9 25 ( 2n + 1)  2
2

1 1 1 1
+ + ⋅⋅⋅ + <
( 2n + 1) 4
2
9 25
19. a =1+ c, b = 1− c əvəzləməsi edək. Burada c hər hansı

həqiqi ədəddir.
a4 + b4 = (1+ c ) + (1− c ) = 2 + 12c2 + 2c4
4 4
Onda olar.
İxtiyari həqiqi c ədədi üçün 2 + 12c2 + 2c4 ≥ 2 olduğu
üçün, verilmiş bərabərsizlik doğrudur.
20. a, b≥ 0 üçün a + b ≥ 2 ab bərabərsizliyindən istifadə

etsək,
1+ a1 ≥ 2 a1 ,1+ a2 ≥ 2 a2 , ⋅⋅⋅,1+ an ≥ 2 an alarıq.
Bu bərabərsizlikləri tərəf-tərəfə vursaq,
(1+ a1 )(1+ a2 ) ⋅⋅⋅ (1+ an ) ≥ 2n a1 ⋅ a2 ⋅⋅⋅ an = 2n alarıq.
21. Sağ tərəfdəki ifadələri sol tərəfə keçirərək sadə

çevirmələr aparsaq,
a2
+ b2 + c2 − ab + ac − 2bc =
4
2 2
 a  ab ac  a 
=   + b2 + c2 + 2  − + − bc  =  − b + c  ≥ 0
 2  2 2  2 
204
a2
Deməli + b2 + c2 ≥ ab − ac + 2bc
4
22. Bərabərsizliyin sol tərəfini sağ tərəfə keçirərək sadə

x4 + y4 + z2 + 1− 2x2 y2 + 2x2 − 2xz − 2x ≥ 0
x4 − 2x2 y2 + y4 + x2 − 2xz + z2 + x2 − 2x + 1 ≥ 0
(x ) + ( x − z) + ( x − 1)
2 2 2
2
− y2 ≥0
23. Tutaq ki, a1 + a2 + ⋅⋅⋅ +=

an 1, ai > 0=i 1, n ( ) Verilmiş
cəmi ardıcıl olaraq a1, a2 , ⋅⋅⋅, an ədədlərinə bölsək,
aşağıdakı şəkildə n sayda tənlik alarıq:
1 a a
= 1+ 2 + ⋅⋅⋅ + n
a1 a1 a1
1 a1 a
= + 1+ ⋅⋅⋅ + n
a2 a2 a2
..................
1 a1 a2
= + + ⋅⋅⋅ + 1
an an an
Bu bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
1 1 1 a a  a a   a a 
+ + ⋅⋅⋅ + = n +  1 + 2  +  1 + 3  + ⋅⋅⋅ +  n + n−1 
a1 a2 an  a2 a1   a3 a1   an−1 an 
olar. Bərabərliyin sağ tərəfindəki mötərizələrin sayını
hesablayaq. a 1 ədədi ( n − 1) sayda mötərizədə istifadə
205
olunur. a 2 -nın olduğu lakin a 1 -in iştirak etmədiyi ( n − 2)
sayda mötərizə, a 3 -ün olduğu, lakin a 1 və a 2 -nın iştirak

etmədiyi ( n − 3) sayda mötərizə vardır. Uyğun qayda ilə
davam etsək bütün mötərizələrin sayı
n ( n − 1)
( n − 1) + ( n − 2) + ( n − 3) + ⋅⋅⋅ + 1 = olar.
2
Digər tərəfdən
ai aj
+ ≥ 2 olduğundan,
aj ai
1 1 1 1
+ + + ⋅⋅⋅ + ≥ n +
( n − 1) n ⋅ 2 = n2 alarıq.
a1 a2 a3 an n
24. I üsul.
( a + b)
2
≥ 1 ⇒ a2 + 2ab + b2 ≥ 1 ⇒ a2 + b2 ≥ 1− 2ab.
Digər tərəfdən a2 + b2 ≥ 2ab. olduğundan, bu bərabər-

sizlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
2 ( a2 + b2 ) ≥ 1 ⇒ a2 + b2 ≥
1
olar. Son bərabərsizliyin
2
1
hər tərəfini kvadrata yüksəltsək, a4 + 2a2b2 + b4 ≥ və ya
4
a4 + b4 ≥ − 2a2b2 olar. Digər tərəfdən ( a2 + b2 ) ≥ 0
1 2
4
olduğundan, a4 + b4 ≥ 2a2b2 .
Son iki bərabərsizliyi də tərəf-tərəfə toplasaq,
206
(
2 a4 + b4 ≥ ) 1
4
1
və ya a4 + b4 ≥ alarıq.
8
II üsul. a4 + b4 ≥ ( a2 − b2 ) + 2a2b2 olduğundan, (a )

2
4
+ b4
ifadəsi ən kiçik qiymətini a = b olduqda alır. Onda
1
a+ b =1, 2a = 1, a = və
2
4 4
 1  1 1
(
min a4 + b4 =   +   =
 2  2 8
)olur. Deməli a4 + b4 ≥
1
8
b ( a) + ( b)
3 3
2
a b a 2
b a a+b
25. + = + = = =
b a b a ab ab
=
( )(
a + b a − ab + b )
ab
olduğundan, verilmiş bərabərsizliyi aşağdakı kimi yazmaq olar:
a2
b
+
b2
a
− ( )
a+ b ≥0 ⇒
( )(
a + b a − ab + b )−
ab
( )
a+ b ≥0
( )( )≥0⇒ ( )( )
2
a + b a − 2 ab + b a+ b a− b
⇒ ≥ 0.
ab ab
Son bərabərsizlik doğru olduğundan, verilmiş bərabərsizlik
də doğrudur.
207
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
+ += + + + + + =
a b c 2  a b a c b c 
26. I üsul.
1 a+ b a+ c b+ c 
= + + ≥
2  ab ac bc 
1  2 ab 2 ac 2 bc  1 1 1
≥  + + = + +
2  ab ac bc  ab ac bc
II üsul.
m2 + n2 + q2 ≥ mn + nq + mq doğru bərabərsizliyində
1 1 1
=m = , n = ,q olduğunu nəzərə alsaq,
a b c
verilmiş bərabərsizliyi alarıq.
x y 1 2x 2 y 2xy2
27. I üsul. + ≤ ⇔ + ≤2 ⇔
x4 + y2 y4 + x2 xy x 4 + y2 y 4 + x2
( ) ( )
2 2
 2x 2 y   2 y2 x  x2 − y y2 − x
 1− 4 + 1− 4
2   2 
≥0⇔ 4 + 4 ≥ 0.
 x +y   y +x  x + y2 y + x2
Sonuncu bərabərsizlik ixtiyari x > 0, y > 0 üçün doğru
olduğundan, verilmiş bərabərsizlik də doğrudur.
II üsul. a2 + b2 ≥ 2ab doğru bərabərsizliyini tətbiq etməklə

x4 + y2 ≥ 2x2 y, y4 + x2 ≥ 2 y2 x və ya
208
2x 2 y 2xy2
≤ 1, ≤ 1 doğru bərabərsizliklərini almaq
x 4 + y2 y 4 + x2
olar. Bu bərabərsizliklərin hər iki tərəfini 2xy -ə bölüb
tərəf-tərəfə toplasaq, verilmiş bərabərsizlik alınar.
28. ( ax 2
)( )
+ bx + c cx2 + bx + a − ( a + b + c ) x2 =
2
  1  1 
= x2  ac  x2 + 2  + ( ab + bc )  x +  − 2 ( ab + ac + bc )  .
  x   x 
1 1
Burada x2 + 2 ≥ 2, x + ≥ 2 olduğundan, mötərizənin
x x
içərisindəki ifadə mənfi ola bilməz.
Həqiqətən də
 1  1
ac  x2 + 2  + ( ab + bc )  x +  ≥ 2ac + 2 ( ab + bc ) =
 x   x
= 2 ( ab + ac + bc ) olduğu üçün,
 1  1
ac  x2 + 2  + ( ab + bc )  x +  − 2 ( ab + ac + bc ) ≥ 0 .
 x   x
Sonuncu bərabərsizliyin doğru olmasından, verilmiş
bərabərsizliyin doğruluğu alınır.
x+ y+ z
29. 3 xyz ≤
− Koşi bərabərsizliyində
3
a b+ c b
=x = ,y = ,z
a+ b+ c b+ c+ d b+ c
ifadələrini nəzərə alsaq,
209
a b+ c b ab
3 ⋅= ⋅ ≤
( a + b + c)( b + c + d )
3
a+ b+ c b+ c + d b+ c
(1)
1 a b+ c b 
≤  + +
3  a + b + c a + b + c b + c 
d b+ c c
=
bərabərsizliyini, x = ,y = ,z
b+ c+ d a+ b+ c b+ c
d b+ c c cd
3 ⋅= ⋅ ≤
( a + b + c)( b + c + d )
3
c+ b+ d b+ c+ d b+ c
(2)
1 d b+ c c 
≤  + +
3  b + c + d a + b + c b + c 
bərabərsizliyini alarıq. (1) və (2) bərabərsizliklərini tərəf-tərəfə
toplasaq,
ab cd
+3 ≤
( a + b + c)( b + c + d ) ( a + b + c)( b + c + d )
3
1  a b+ c b d b+ c c 
⋅ + + + + + =
3  a + b + c b + c + d b + c b + c + d a + b + c b + c 
1 a+ b+ c b+ c + d b+ c  1
= + + = ⋅3 = 1
3  a + b + c b + c + d b + c  3
Sonuncu bərabərsizliyin hər iki tərəfini 3
( a + b + c)( b + c + d )
ifadəsinə vursaq, 3
ab + 3 cd ≤ 3
( a + b + c)( b + c + d ) alarıq.
210
30. x ≤1 olduğundan , x3 ≤ 1 və deməli
1 1
6 + x3 + y3 + z3 ≤ 7 + y3 + z3 , ≤
7 + y + z 6 + x + y3 + z3
3 3 3
x x
və ya ≤ olar. Uyğun qayda ilə
7 + y + z 6 + x + y3 + z3
3 3 3
göstərmək olar ki,

y y z z
≤ , ≤ .
7 + z + x 6 + x + y + z 7 + x + y 6 + x + y3 + z3
3 3 3 3 3 3 3 3
Onda
x y z x
+ + ≤ +
7 + y + z 7 + z + x 7 + x + y 6 + x + y3 + z3
3 3 3 3 3 3 3
y z x+ y+ z
+ + = .
6 + x + y + z 6 + x + y + z 6 + x3 + y3 + z3
3 3 3 3 3 3
x+ y+ z 1
İsbat edək ki, ≤ və ya
6+ x + y + z 3
3 3 3
3( x + y + z) ≤ 6 + x3 + y3 + z3. Sonuncu t ≥ −2 olduqda

doğru olan t 3 − 3t + 2 = ( t − 1) ( t + 2) ≥ 0 bərabərsizliyindən
2
alınır. Əgər t ≥ −2 olduqda bərabərsizlik doğrudursa, o

0 ≤ t ≤ 1 aralığında da doğrudur.
a3 − 3a ≥ −2

Beləliklə t 3 − 3t 2 ≥ −2 ⇒ b3 − 3b ≥ −2
c3 − 3c ≥ −2

Bərabərsizlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
a3 + b3 + c3 − 3( a + b + c ) + 6 ≥ 0 və ya
3( a + b + c ) ≤ 6 + a3 + b3 + c3 alarıq.
211
31. Tutaq ki, t ≥ 0, onda t 2 + 2 t ≥ 3t. Həqiqətən də
( )( )
2
t 2 − 3t + 2 t = t + 2 t t − 1 ≥ 0. Ardıcıl olaraq t-nin
yerinə a, b və c qiymətələrini yazıb alınan bərabərsizlikləri
tərəf-tərəfə toplasaq,
a2 + 2 a ≥ 3a
 2
b + 2 b ≥ 3b ⇒ a + b + c + 2
2 2 2
( a+ b+ c ≥)
 2
c + 2 c ≥ 3c
≥ 3( a + b + c ) ⇒
⇒ a+ b+ c ≥
(
3( a + b + c ) − a2 + b2 + c2 )
2
alarıq. Burada a + b + c =3 və
( a + b + c) − 2 ( ab + ac + bc ) olduğunu
2
a2 + b2 + c2 =
nəzərə alsaq,
9 − ( 9 − 2 ( ab + ac + bc ) )
a+ b+ c ≥ = ab + ac + bc,
2
yəni a + b + c ≥ ab + ac + bc bərabərsizliyini alırıq.
32. Aşağdakı şəkildə sadə çevirmələr aparaq:
a =1− ( b + c ) olduğu üçün,
a2 + b a (1− ( b + c ) ) + b a + b − ( b + c ) a a + b
= = = −a
b+ c b+ c b+ c b+ c
Uyğun qayda ilə
b2 + c b (1− ( a + b) ) + c b + c − b ( a + c ) b + c
= = = −b
c+ a a+ c a+ c a+ c
212
c2 + a c (1− ( a + b) ) + a c + a − c ( a + b) a + c
= = = −c
a+ b a+ b a+ b a+ b
alırıq. Bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplayaq:
a2 + b b2 + c c2 + a a + b b + c a + c
+ + = + + − ( a + b + c)
b+ c c + a a+ b b+ c a+ c a+ b
Koşi bərabərsizliyinə əsasən
a+ b b+ c a+ c
+ + ≥ 33
( a + b)( b + c)( a + c) =
3 və
b+ c a+ c a+ b ( b + c)( a + c)( a + b)
a+ b+ c =1 olduğunu nəzərə alsaq,
a + b b + c c2 + a
2 2
+ + ≥ 3−1= 2 bərabərsizliyini alarıq.
b+ c c + a a+ b
33. ( a + b)( a + c ) = a2 + ab + ac + bc > ab + ac + bc =
( ab + ac + bc) a2b2 + a2c2 + b2c2 + 2abc ( a + b + c ) >

2
=
> abc ( a + b + c )
x1 + x2
34. Ι üsul. x1 ≥ 0, x2 ≥ 0 və n = 2 halı üçün x1x2 ≤
2
Koşi bərabərsizliyi doğrudur. Həqiqətən də
x1 + x2 1
( )
2
− x1x2 = x1 − x2 ≥ 0 olduğundan,
2 2
bərabərsizlik doğrudur. Bərabərlik halı x1 = x2 olduqda alınır.
x1, x2 , x3 , x4 ≥ 0 və n = 4 halını nəzərdən keçirək. x1x2 və

x3x4 ədədləri üçün Koşi bərabərsizliyini tətbiq edək:
213
4 x1x2 x3 x4 = x1x2 ⋅ x3 x4 ≤
1
2
( )
x1x2 + x3 x4 ≤
x1 + x2 x3 + x4
+
2 2 = x1 + x2 + x3 + x4
≤ .
2 4
İndi isə x1, x2 , x3 ≥ 0 və n = 3 halını nəzərdən keçirək. Buna
görə n = 4 halı üçün isbat etdiyimiz Koşi bərabərsizliyini
tətbiq edək: x1, x2 , x3 və 3 x1x2 x3 ədədlərini götürək. Onda
x1 + x2 + x3 + 3 x1x2 x3
4
x1x2 x3 x1x2 x3 ≤ . Burada
4
( x1x2 x3 )
4/ 3
4 x1x=
2 x3 x1x2 x3
4
= 3 x1x2 x3 olduğundan, biz
4 3 x1x2 x3 ≤ x1 + x2 + x3 + 3 x1x2 x3 və ya
x1 + x2 + x3
3 x1x2 x3 ≤ doğru bərabərsizliyini alırıq.
3
II üsul. x, y, z ≥ 0 olduqda məlumdur ki,

( x − y ) + ( z − x ) + ( y − z) ≥ 0 ⇒ x2 + y2 + z2 − ( xy + xy + yz) ≥ 0
2 2 2
Hər tərəfi ( x + y + z) -ə vursaq,
( x + y + z) ( x2 + y2 + z2 − ( x + y + z) ) ≥ 0 ⇒
x3 + y3 + z3 − 3xyz ≥ 0 ⇒ x3 + y3 + z3 ≥ 3xyz
olar. Sonuncu bərabərsizlikdə =
x3 x=
1, y
3
x=
2, z
3
x3
x1 + x2 + x3
x1 + x2 + x3 ≥ 33 x1x2 x3 ⇒ 3 x1x2 x3 ≤ alınar.
3
214
35. Tutaq ki, düzbucaqlı paralelepipedin tilləri x, y, z olmaqla
x+ y+ z= b və V = xyz -dir. Onda Koşi bərabərsizliyinə
əsasən
3 3
x+ y+ z 3  x+ y+ z  b
≥ xyz ⇒   ≥ xyz və ya   ≥ V .
3  3   3
b
Burada bərabərlik halı yalnız x= y= z= olduqda
3
mümkündür, bu isə kub fiqurudur.
36. Aşağıdakı şəkildə sadə çevirmələr edək:

a6 + b9 + 64 ≥ 12a2b3. Alınmış bərabərsizliyi isbat etmək
( ) , (b )
3 3
üçün a2 3
, 43 ədədlərinə
Koşi bərabərsizliyini tətbiq edək:
(a ) + (b )
3 3
2 3
+ 43
(a ) ⋅ (b )
3 3
≥ 3 2 3
⋅ 43 =
4a2b3
3
Sonuncu bərabərsizlikdən a6 + b9 + 64 ≥ 12a2b3 doğru
bərabərsizliyi alınır.
37. c2 + a =1 olduğundan, c < 1, a < 1 – dir. Lakin a2 + b =2

olduğu üçün b > 1− dir və deməli ədədlərdən ən böyüyü b-dir.
Digər tərəfdən b > 1 olduğuna görə, b2 > b. Lakin
a2 =−2 b, c =− 2 b2 olduğundan, c < a2 . Burada a < 1
olduğu üçün a2 < a və c < a2 < a. Yəni c < a. Deməli bu
ədədlərdən ən kiçiyi c-dir.
38. x > 0 və x3 + x =
1 olduğundan, x < 1. Onda x2 < x və
x3 + x2 < x3 + x =1 = y3 + y2 .
Yəni x3 + x2 < y3 + y2 və ya x3 − y3 + x2 − y2 < 0. Buradan
215
( x − y ) ( x2 + xy + y2 + x + y ) < 0 və
x2 + xy + y2 + x + y > 0 olduğu üçün, x − y < 0 ⇒ x < y.
39. Bu tənlikləri tərəf-tərəfə çıxsaq,
(x 3
) ( )
+ y − y3 + x = 1,99 − 2,01 < 0 və ya
( )
x3 − y3 − ( x − y ) = ( x − y ) x2 + xy + y2 − 1 < 0
Burada x və y ədədlərindən heç olmasa biri 1-dən böyükdür,
çünki x + y3 = 2,01. Onda x2 + xy + y2 − 1 > 0 və x − y < 0
və x < y alırıq.
40. Verilmiş bərabərsizlikdə MQÇ-u aşağdakı bərabərsizliklər

sistemindən tapılır:
x + 1≥ 0  x ≥ −1
   −1 ≤ x < 0
 x −1 ⇒  x < 0 ⇒  .
 x ≥ 0  x ≥ 1 x ≥ 1

Burada −1 ≤ x < 0 olduqda x + 1 − 1 < 0 olur. Onda
göstərilən aralıqda bərabərsizliyin sol tərəfi mənfi, sağ tərəfi isə
müsbət olduğundan, həlli yoxdur.
x ≥ 1 olduqda isə bərabərsizliyin hər iki tərəfi müsbətdir.
Bərabərsizliyin hər iki tərəfini x ≥ 1 şərti daxilində kvadrata
yüksəldək və sadə çevirmələr aparaq:
1
x + 1− 2 x + 1 + 1 > 1−
x
x 2 + x − 2x x + 1 + 1 > 0
(x − )
2
x +1 > 0
Sonuncu bərabərsizlik dəyişənin x − x + 1 ifadəsini sıfra
216
çevirən qiymətlərdən başqa bütün mümkün qiymətlərində
5 +1
doğrudur. x − x + 1 =0 tənliyini həll etsək, x =
2
alarıq. MQÇ-nu nəzərə alsaq, verilmiş bərabərsizliyin həlli
 5 + 1  5 + 1 
x ∈ 1;  ∪  ; +∞  aralığı olar.
2   2 
 
41. xk > 0 ədədləri üçün

1 1 1
( x1 + x2 + x3 + ... + xn )  + + ... +  ≥ n2 olduğundan,
 x1 x2 xn 
 1 1 1 1
 + + + +
 a+ b a+ c a+ d b+ c
1 1 
+ + ⋅
b+ d c+ b
⋅ ( a+ b+ a+ c+ a+ d + b+ c+
+ b + d + c + b ≥ 36. )
Onda
B⋅3 ( )
a + b + c + d ≥ 36 ⇒ B ≥
12
a+ b+ c+ d
və ya B ≥ A.
42. a, b, c > 0 olduqda a2 + b2 + c2 ≥ ab + ac + bc və
( a + b + c) 
1 1 1
+ +  ≥ 9 olduğundan,
 a b c
 1 1 1
(a 2
)
+ b2 + c2  + +  ≥
 ab ac bc 
217
 1 1 1
≥ ( ab + ac + bc )  + +  ≥ 9 olur.
 ab ac bc 
( )
2
43. a + b + c − 2 ab + ac
= b + c − a=
= b + c − a . Burada üçbucaq bərabərsizliyinə görə
b + c > a olduğundan, b+ c − a = b + c − a.
Uyğun qayda ilə a + b + c − 2 ab + bc = a + c − b və

a + b + c − 2 ac + bc = a + b − c almaq olar. Verilmiş
bərabərsizliyin sol tərəfini A ilə işarə edək. Onda
A= b+ c − a + a+ c − b + a+ b − c
Burada
b + c < b + c, a + c < a + c, a + b < a + b
A< b + c − a+ a+ c − b + a+ b − c =
= a + b + c alarıq. Beləliklə A < a + b + c.
44. Bərabərsizliyin hər iki tərəfini kuba yüksəldək:
4 ( x + y ) ≥ x + 33 xy ( 3
x+3 y +y⇒ )
⇒ 3( x + y ) ≥ 33 xy ( 3
x+3 y )
x+ y
⇒ ≥ 3 xy ( x > 0, y > 0) ⇒ 3
x2 − 3 xy + 3 y2 ≥ 3 xy
3
x+ y
3
⇒ 3
x2 − 2 3 xy + 3 y2 ≥ 0 ⇒ ( 3
x−3 y ≥0 )
Sonuncu bərabərsizlik doğru olduğundan, verilmiş
bərabərsizlik də doğrudur.
218
45. x ≥ 0 olduqda ln (1+ x ) ≤ x bərabərsizliyindən istifadə edək:
 1  1  1  1  1
ln  1+   1+  ...  1+ n  = ln  1+  + ln  1+  + ...
 4  8  2   4  8
1
 1 1 1 1 4= 1
+ ln  1+ n  < + + ... + n + ... =
 2  4 8 2 1−
1 2
2
 1  1  1
olduğundan,  1+   1+  ...  1+ n  < e < 2
 4  8  2 
( ) ( )
23 18
46. 12723 < 12823 = 27 = 2161 < 2162 = 29 = 51218 < 51318.
Beləliklə 12723 < 51318
1 1 1 1 1
47. 1+ + 3 + ... + 3 < 1+ + + ...
3
2 3 n 1⋅ 2 ⋅ 3 2 ⋅ 3⋅ 4
1 1  1 1   1 1 
... + = 2+  − + − + ...
( n − 1) n ( n + 1) 2   1⋅ 2 2 ⋅ 3   2 ⋅ 3 3⋅ 4 

 1 1  1 5 1  5
... +  −  = − <
 ( n − 1) n n ( n + 1)   2  2 n ( n + 1)  4
 
   
48. Koşi bərabərsizliyini aşağdakı şəkildə tətbiq edək:
1+ 3 + 5 + ... + ( 2n − 1)
n 1⋅ 3⋅ 5⋅ ... ⋅ ( 2n − 1) < ,
n
2 + 4 + 6 + ... + 2n
n
2 ⋅ 4 ⋅ 6 ⋅ ... ⋅ 2n <
n
Bərabərsizlikləri tərəf-tərəfə vursaq,
219
n 1⋅ 2 ⋅ 3⋅ ... ⋅ ( 2n − 1) ⋅ 2n <
<
(1+ 3 + 5 + ... + ( 2n − 1) ) ( 2 + 4 + 6 + ... + 2n) alarıq.
n2
Burada 1+ 3 + 5 + ... + ( 2n − 1) =n2 və
2 + 4 + 6 + ... + 2n= n ( n + 1) olduğunu nəzərə alsaq,
n2 ( n ( n + 1) )
n
( 2n)! < ⇒ n
( 2n)! < n ( n + 1)
n2
Sonuncu bərabərsizliyin hər iki tərəfini n-ci dərəcədən qüvvətə
(
yüksəltsək, ( 2n) ! < n ( n + 1) )
n
alarıq.
49. Şərtə əsasən

−1 < x < 1, − 1 < y < 1, xy < 1 ⇒ − 1 < xy < 1, − 1 < − xy < 1
və ya 0 < 1− xy < 2.
Uyğun qayda ilə 0 < 1+ x < 2, 0 < 1+ y < 2 olduğundan,
x (1+ y ) < 1+ y və y (1+ x ) < 1+ x yazmaq olar.
Son iki bərabərsizlikdə sadə çevirmələr aparsaq, x − y < 1− xy
və y − x < 1− xy alarıq.
Beləliklə x − y < 1− xy və − (1− xy ) < x − y olduğundan,
− (1− xy ) < x − y < 1− xy ⇒ x − y < 1− xy.
Digər tərəfdən 1− xy > 0 olduğu üçün, 1− xy =1− xy və
x− y
deməli < 1 doğru bərabərsizliyini yazmaq olar.
1− xy
50. Aşağdakı halları nəzərdən keçirək:
1) Kvadrat üçhədlinin ümumi x0 kökü vardır. Onda
220
7a
x 2 + 2x + a =
x2 − 4x − 6 ⇒ 6x0 =
−7a ⇒ x0 =
−
6
olduğundan, bu qiyməti üçhədlilərdən birində, məsələn 1-cidə
nəzərə alsaq,
49 2 14
a − a + a = 0 ⇒ 49a2 − 48 = 0 ⇒ a = 0
36 6
48
və ya a = alarıq. Lakin yoxlasaq, məsələnin şərtini yalnız
49
a = 0 qiymətinin ödədiyini görərik.
2) Üçhədlilərdən birinin bir kökü vardır. Əgər 1-ci üçhədlinin

diskriminantı sıfra bərabər olarsa, a = 1, ikinci üçhədlinin
2
diskriminantı sıfra bərabər olarsa, a = − olar. Yoxlamaqla
3
a = 1 kökünün məsələnin şərtini ödədiyini görərik. Beləliklə
biz son nəticə olaraq a = 0 və a = 1 alırıq.
51. a4 + b4 + 2 − 4ab = a4 − 2a2b2 + b4 + 2a2b2 − 4ab + 2 =
( ) ( ) ( ) + 2 ( ab − 1) ≥ 0
2 2 2
= a2 − b2 + 2 a2b2 − 2ab + 1 = a2 − b2
olduğu üçün, verilmiş bərabərsizlik doğrudur.
52. Ümumiliyi pozmadan a ≤ b ≤ c qəbul edək.

Əgər a ≥ 3 olarsa, onda ab + bc + ac ≤ 3bc ≤ abc olur.
Bu halda ziddiyyə gəlib çıxırıq.
Tutaq ki, a < 3 . Onda a = 2 olur və verilmiş bərabərsizlik
1 1 1
2bc < 2b + bc + 2c və ya + > olur. b ≥ 5 qiymətində
c b 2
221
1 1 2 1
+ ≤ < olduğundan, b < 5 olmalıdır. Bu halda b = 2
c b 5 2
və ya b=3 olur. Əgər b=2 olarsa,
4c < 4 + 2c + 2c ⇒ 0 < 4 doğru bərabərsizliyini alırıq.
Burada c istənilən sadə ədəd olur. Əgər b = 3 olarsa,
6c < 6 + 5c və ya c < 6 olur. Bu halda c = 3 və ya c = 5
olar. Beləliklə biz aşağıdakı sadə üçlükləri alırıq:
(2, 2, c-istənilən sadə ədəd); (2,3,3); (2,3,5).
53. Tənlikləri tərəf-tərəfə vuraq:
(x 2
+ y2 )( z
2
) ( ) ( )
+ u2 = a2b2 ⇒ x2 z2 + y2u2 + x2u2 + y2 z2 = a2b2
Digər tərəfdən x2u2 + y2 z2 ≥ 2xyzu olduğundan,
x2 z2 + y2u2 + 2xyzu ≤ a2b2 və ya ( xz + yu) ≤ a2b2 .
2
Buradan
xz + yu ≤ ab və ya −ab ≤ xz + yu ≤ ab olar.
1
1 bərabərliyindən tapılmış=
54. 4a + 2b = b (1− 4a)
2
qiymətini yerinə yazsaq,
(1− 4a) 1 20a + 5(1− 4a) − 1
2 2 2
1
a +b −
2
=a +
2
2
− = =
20 4 20 20
=
20a2 + 5 − 40a + 80a2 − 1 100a2 − 40a + 4 4 25a − 10a + 1
= = =
2
( )
20 20 20
1 1
= ( 5a − 1) ≥ 0 alarıq. Deməli a2 + b2 −
2
≥ 0 və ya
5 20
1
a2 + b2 ≥ .
20
222
55. Aşağıdakı şəkildə sadə çevirmələr aparaq:
x2 − xy + y2 − 3y + z2 − 2z + 4 ≤ 0
y 2 3y 2
x2 − xy + + − 3y + 3 + z2 − 2z + 1 ≤ 0
4 4
y2  y2 
x2 − xy + + 3 − y + 1 + z2 − 2z + 1 ≤ 0
4  4 
2 2
 y y 
 x − 2  + 3 2 − 1 + ( z − 1) ≤ 0
2
   
y y
Deməli x − = 0, − 1= 0, z − 1= 0, buradan
2 2
=
x 1,=
y 2,= z 1.
56. Aşağıdakı kimi çevirmələr aparaq:

a2 + b2 + c2 + d 2 + e2 + ea + eb + ec + ed ≥ 0
e2 e2 e2 e2
a2 + ea + + b2 + eb + + c2 + ec + + d 2 + ed + ≥ 0
4 4 4 4
2 2 2 2
 e  e  e  e
 a+ 2  + b+ 2  + c + 2  +  d + 2  ≥ 0
       
57. f ( x ) = ax2 + bx + c funksiyasını götürək. f (1) = a + b + c.

İki halı nəzərdən keçirək.
1. D < 0 olarsa, a > 0 ⇒ f (1) > 0 , a < 0 ⇒ f (1) < 0
Bu halda a ⋅ f (1)= a ( a + b + c ) > 0
223
2. D > 0 olarsa, a > 0 ⇒ f (1) < 0
a < 0 ⇒ f (1) > 0
Bu halda isə a ⋅ f (1)= a ( a + b + c ) < 0
Beləliklə a, b, c,∈ R, a ( a + b + c ) < 0 olarsa, D > 0 və ya
b2 − 4ac > 0 ⇒ b2 > 4ac
58. I üsul. f ( x ) = cx2 + bx + a funksiyasını götürsək, bunun

həlli 57№-li misalın həlli ilə eyni olar.
II üsul. f ( x ) = ax2 + bx + c funksiyasını götürək. Onda

c = f ( 0) , a + b + c =f (1) olduğundan,
c ⋅ ( a + b + c ) < 0 ⇒ f ( 0) ⋅ f (1) < 0. Bu isə o deməkdir ki,
0 və 1 ədədlərinin birində funksiyanın qiyməti mənfi, digəri
üçün müsbətdir. Lakin f ( x ) funksiyası kəsilməz olduğundan,
0 mütləq absis oxunu kəsilməlidir, yəni D > 0 ⇒ b2 > 4ac.
59. Tutaq=
ki, a sin= α , b sin β . Onda
ab + (1− a )(1− b ) ≤ 1 ⇒
2 2
olmalıdır.
⇒ sinα ⋅ sin β + (1− sin α )(1− sin β ) ≤ 1
2 2
Həqiqətən də sinα ⋅ sin β + cos2 α cos2 β =

sinα sin β + cosα ⋅ cos β . Burada cosα cos β ≥ 0
= cos(α − β ) ≤ 1
olduğundan, sinα sin β + cosα cos β
alarıq.
224
60.Tutaq= =
ki, a sin α , b sin
= β , c sin γ . Onda bərabərsizliyin
= sol tərəfi A sinα sin β cosγ + cosα cos β sin γ olur.
Burada A ≤ sinα ⋅ sin β + cosα ⋅ cos β ≤ 1
61. Verilmiş tənliyin 4 fərqli kökü varsa,

f ′ ( x ) = 4ax3 + 3bx2 + 2cx + d tənliyinin 3 fərqli həqiqi
1
kökü var. Yeni dəyişən daxil edək: t = və
x
4ax3 + 3bx2 + 2cx + d = 0 (1) tənliyini x3 -na bölək: Onda
d 2c 3b
3
+ 2 + + 4a =0 ⇒ dt 3 + 2ct 2 + 3bt + 4a =0 (2)
x x x
1
Beləliklə, əgər x (1) tənliyinin köküdürsə, t = (2)
x
tənliyinin köküdür və deməli (2) tənliyinin də 3 fərqli kökü var.
Roll teoreminə görə 3dt 2 + 4ct + 3b = 0 , yəni törəmə almaqla
alınan tənliyin 2 fərqli həqiqi kökü var. Onda
9
D > 0 ⇒ 16c2 − 4 ⋅ 9bd > 0 ⇒ c2 > bd.
4
1 1
62. x8 − x5 − + ≥0
x x4
 x9 − 1 
( ) 1
( ) (
⇒ x5 x3 − 1 − 4 x3 − 1 ≥ 0 ⇒ x3 − 1  4  ≥ 0 )
x  x 
( )( )
Burada x ≠ 0, x4 > 0 və x3 − 1 , x9 − 1 vuruqlarının hər
ikisi eyni işarəli olduğundan, verilmiş bərabərsizlik doğrudur.
x+ y
63. x ≥ y ≥ z ≥ 0 olduğundan, x + y ≥ 2z ⇒ ≥ 2.
z
225
x2 − y2
Hər iki tərəfi x − y ≥ 0 ifadəsinə vursaq, ≥ 2x − 2 y (1)
z
z+ y
alarıq. Uyğun qayda ilə z + y ≤ 2x ⇒ ≤ 2.
x
Hər tərəfi
z2 − y2
z − y ≤ 0 ifadəsinə vursaq, ≥ 2z − 2 y (2) alarıq.
x
x+ z
Və x + z ≥ y ⇒ ≥ 1 bərabərsizliyinin hər tərəfini
y
x2 − z2
x − z ≥ 0 ifadəsinə vursaq, ≥ x − z (3) alarıq. (1), (2)
y
və (3), bərabərsizliklərini tərəf-tərəfə toplayaq. Onda
x2 − y2 z2 − y2 x2 − z2
+ + ≥ 3x − 4 y + z doğru
z x y
64. Aşağıdakı şəkildə sadə çevirmələr apararaq və abc = 1

olduğunu nəzərə alaq:
(
a5 + b5 = ( a + b) a4 − a3b + a2b2 − ab3 + b4 = )
(( )
= ( a + b) a3 − b3 ( a − b) + a2b2 = )
= ( a + b) ( ( a − b) ( a ) )
+ ab + b2 + a2b2 ⇒ a5 + b5 ≥ ( a + b) a2b2
2 2
ab ab ab
⇒ ≤ = =
a + b + ab ( a + b) a b + ab ab ( ( a + b) ab + 1)
5 5 2 2
1 abc c
= = = . Aldıq ki,
( a + b) ab + 1 ( a + b) ab + abc a + b + c
ab c
≤ (1)
a + b + ab a + b + c
5 5
226
bc a
Analoji şəkildə isbat olunur ki, ≤ (2) və
b + c + bc a + b + c
5 5
ac b
≤ (3). (1), (2) və (3) ifadələrini tərəf-
a + c + ac a + b + c
5 5
ab bc ac
tərəfə toplasaq, 5 + 5 5 + 5 5 ≤1
a + b + ab b + c + bc c + a + ac
5
olar.
65. Məlumdur ki, ∀x, y > 0 üçün x x ⋅ y y ≥ x y ⋅ y x .

Doğrudun da bu ifadə x və y-ə görə simmetrik olduğu üçün,
ümumiliyi pozmadan x ≥ y qəbul etsək,
x− y
xx ⋅ y y xx y y  x  x 
≥ 1 ⇒ ⋅=   ≥ 1 ≥ 1вя x − y > 0 
x ⋅y
y x y x
x y  y y 
alırıq. Verilmiş bərabərlik a, b və c-yə görə simmetrik olduğu
üçün ümumilliyi pozmadan fərz edək ki, a ≥ b ≥ c. Onda
yuxarıdakı asılılığı nəzərə alsaq,
aa ⋅ bb ≥ ab ⋅ ba , aa ⋅ cc ≥ ac ⋅ ca , bb ⋅ cc ≥ bc ⋅ cb olur. Bu
bərabərsizlikləri tərəf-tərəfə vuraq:
(a ⋅ b )
2
a b
⋅ cc ≥ ab+ c ⋅ ba+ c ⋅ ca+ b
Sonuncu bərabərsizliyin hər tərəfini aa ⋅ bb ⋅ cc -yə vuraq:
a+ b+ c
a3a ⋅ b3b ⋅ c3c ≥ aa+ b+ c ⋅ ca+ b+ c ⇒ aa ⋅ bb ⋅ cc ≥ ( abc ) 3
66. Tərəfinin uzunluğu 1 olan ABC

bərabərtərəfli üçbücağına baxaq:
Şəkildə göründüyü kimi
SABC = SBC1B1 + SA1CB1 +

+ SA1C1A + SA1B1C1 ⇒
227
SABC > SBC1B1 + SA1CB1 + SA1C1A
3 1 3 1 3 1 3
> x (1− y ) ⋅ + ⋅ y (1− z) ⋅ + z (1− x ) ⇒
4 2 2 2 2 2 2
⇒ 1 > x (1− y ) + y (1− z) + z (1− x )
67. ( x − y ) + z2 ≥ 0 ⇒ x2 − 2xy + y2 + z2 ≥ 0 ⇒
2
x2 + y2 + z2 ≥ 2xy ⇒ 2xy ≤ 2 ⇒ xy ≤ 1. Eyni qayda ilə


2
isbat olunur ki, xz ≤ 1, yz ≤ 1⋅ Beləliklə
 xy ≤ 1 1− xy ≥ 0
 
 xz ≤ 1 ⇒ 1− xz ≥ 0 tənlikləri tərəf-tərəfə vursaq,
 yz ≤ 1 1− yz ≥ 0
 
(1− xy )(1− xz)(1− yz) ≥ 0 olar.
2 (1− xy )(1− yz)(1− xz) ≥ 0
 ⇒
( xyz) ≥ 0
2

2 (1− xy )(1− yz)(1− xz) + ( xyz) ≥ 0
2
⇒ 2(1− xz − yz + xyz2 − xy + x2 yz + xy2 z − x2 y2 z2 ) + ( xyz)2 ≥ 0

⇒ 2 − 2( xz + yz + xy) + 2( xyz2 + x2 yz + x2 yz) − ( xyz)2 ≥ 0
⇒ 2 − 2( xz + yz + xy) + 2xyz( x + y + z) − ( xyz)2 ≥ 0
⇒ ( xyz)2 − 2xyz( x + y + z) − 2 + 2( xy + xy + yz) ≤ 0
⇒ (( x + y + z) − xyz)2 ≤ x2 + y2 + z2 + 2 = 4

2
⇒ x + y + z − xyz ≤ 2 ⇒ x + y + z ≤ 2 + xyz
228
( x + y ) ⋅ z ≤ ( x2 + y2 ) + z2 ⇒
1
68.
2
1 2
2
⇒ ( )
x + y2 + z2 − ( x + y ) z ≥ 0
1
( ) (
⇒  x2 − 2xz + z2 + y2 − 2 yz + z2  =
2
)
1
( x − z) + ( y − z)  ≥ 0
2 2
=
2 
Nəticədə doğru bərabərsizlik aldığımızdan verilmiş
bərabərsizlik doğrudur.
69. ( a − b) ≥ 0 ⇒ a2 − 2ab + b2 ≥ 0 ⇒ a2 − ab + b2 ≥ ab
2
Bərabərsizliyin hər tərəfini ( a + b) -yə vuraq:

( a + b) ( a2 − ab + b2 ) ≥ ab ( a + b) ⇒ a3 + b3 ≥ a2b + ab2
70. =
a3 + b3 4a3 + 4b3 a + b + 3 a + b
=
3 3
(
3 3
≥
)
2 8 8
(
a3 + b3 + 3 a2b + ab2 )
 a+ b 
=
3
 . Sonuncu keçiddə 69
8  2 
sualda isbat olunan a3 + b3 ≥ a2b + ab2 bərabərsizliyi istifadə
edilmişdir.
71. Koşi bərabərsizliyinə görə
a + 1 ≥ 2 a, b + 1 ≥ 2 b, c + 1 ≥ 2 c , d + 1 ≥ 2 d olduğunu
nəzərə alaraq bərabərsizlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
a + b+ c+ d + 4 ≥ 2

8
( a+ b+ c+ d ⇒ )
229
⇒ 2 ( a + b + c + b ≤ 12 ⇒ ) a+ b+ c+ d ≤6
alarıq.
72. n = 4 halı üçün Koşi bərabərsizliyini tətbiq edək:

a+ b+ c + d
4
abcd ≤ .
4
z
Burada a= x, b= y, c= d= götürsək,
2
z z
x+ y+ +
4
z2
x⋅ y⋅ ≤ 2 2 = x+ y+ z = 1 ⇒
4 4 4 4
4
xyz2  1  1
⇒ ≤   ⇒ xyz2 ≤
4  4 64
73.
1 2
2
( )
x + y2 + z − ( x + y ) z ≥ 0 ⇒
1
( ) (
⇒  x2 − 2xz + z2 + y2 − 2 yz + z2 
2
)
1
⇒  ( x − z) + ( y − z)  ≥ 0
2 2
2 
74. Verilmiş bərabərsizliyin sağ tərəfini T ilə işarə edərək

aşağıdakı şəkildə çevirmələr edək:
T= (
1+ a3 1+ b3 1+ c3 =)( )(
1+ a3 + b3 + c3 + ) ( )
( )
+ a3b3 + a3c3 + b3c3 + a3b3c3. Burada a3 + b3 + c3 ≥ 3abc, ( )
a3b3 + a3c3 + b3c3 3 6 6 6
≥ a b c ⇒ a3b3 + a3c3 + b3c3 ≥ 3a2b2c3
3
230
T ≥ 1+ 3abc + 3a2b2c2 + a3b3c3 = (1+ abc ) alarıq.
3
75. 0 ≤ x ≤ 1 üçün= (
y x 1− x3 işarə edək. Onda )
( )
3
y3 = x3 1 − x3 ⇒ 3y3 =
( ) ( )( )( )
3
3x3 1− x3 = 3x3 1− x3 1− x3 1− x3
+ (1− x ) + (1− x ) + (1− x ) 

4
 3x3 3 3
3
3 4
33
≤  = ⇒ y3 ≤
 4  44 44
 
3 1
⇒ y≤ ⋅ olduğundan, verilmiş ifadənin ən böyük
4 34
3 1
qiyməti y= ⋅ olur.
4 34
1
76. ab ( a − b) =1 ⇒ ab = ⋅ Digər tərəfdən
a− b
1 1
a2 + b2 =( a − b) + 2ab =( a − b) +
2 2
+ ≥
a− b a− b
1 1
≥ 3 ⋅ 3 ( a − b) ⋅
2
⋅ = 3⋅ 3 1 = 3
a− b a− b
Deməli a2 + b2 ≥ 2 olduğunu alırıq.
77. P ( x, y ) çoxhədlisi üzərində sadə çevirmələr aparaq:

P ( x, y ) =+( )
1 x2 y4 + x4 y2 + 2001− 3x2 y2 bərabərliyinin sağ
1 + x2 y 4 + x 4 y2
tərəfində ≥ 1⋅ x2 y4 ⋅ x4 ⋅ y=
2
x2 y2 ⇒
3
⇒ 1+ x2 y4 + x4 y2 ≥ 3x2 y2 bərabərsizliyini nəzərə alsaq,
231
P ( x, y ) ≥ 2001+ 3x2 y2 − 3x2 y2 ⇒ P ( x, y ) ≥ 2001 olar.
Deməli çoxhədlinin ən kiçik qiyməti P (1,1) = 2001 -dir.
78. x2 + y2 =( x − y ) + 2xy =( x − y ) + 2. x − y =
2 2
m
ilə işarə etsək,
x2 + y2 m2 + 2 2 2
x2 + y2 = m2 + 2, = = m + ≥ 2 m⋅ = 2 2
x− y m m m
x2 + y2
olur. Deməli ≥ 2 2.
x− y
x2 ⋅ y2 y2 ⋅ z2 z2 ⋅ x2  xy yz xy zx yz zx 
79. S=
2
2
+ 2 + 2 + 2 ⋅ + ⋅ + ⋅ = 
z x y  z x z y x y
2 2 2
 xy   yz   zx 
=   +   +   + 2 x2 + y2 + z=
 z  x  y  
2
( )
1
1 x y 2
yz 
2 2 2
=2+  2 + 2  +
2 z x 
1  y2 z2 z2 x2  1  x2 y2 z2 x2 
+  2 + 2  +  2 + 2  ⋅ Burada
2 x y  2 z y 
1  x2 y2 y2 z2  1 x2 y2 y2 z2
 2 + 2  ≥ ⋅2 2
⋅ 2 = y2
2 z x  2 z x
1  y2 z2 z2 x2  1 y2 ⋅ z2 z2 ⋅ x2
 2 + 2 
≥ ⋅ 2 2
⋅ 2 = z2
2 x y  2 x y
232
1  x2 y2 z2 x2  1 x2 ⋅ y2 ⋅ z2 ⋅ x2
 +  ≥ ⋅ 2 =x2 olduğunu
2  z2 y2  2 z2 y2
nəzərə alsaq,
(
  
)
S2 ≥ 2 + y2 + z2 + x2 = 3 ⇒ S2 ≥ 3 ⇒ S ≥ 3.
1
Deməli S-in ən kiçik qiyməti S = 3 olur.
a > 0 ⇒ 2a > 1, 2a =+
1 x, x > 0

80. b > 0 ⇒ 2b > 1, 2b =+
1 y, y > 0  işarə edək.
c > 0 ⇒ 2c > 1, 2c =+
1 z, z > 0 
Onda verilmiş bərabərsizlik aşağıdakı şəklə düşər:
(1+ x )(1+ y ) + (1+ y )(1+ z) + (1+ z)(1+ x ) <
< 2 (1+ x )(1+ y )(1+ z) + 1
⇒ 1+ x + y + xy + 1+ y + z + yz + 1+ z + x + xz < 2 +
+2x + 2 y + 2z + 2xy + 2 yz +
+2xz + 2xyz + 1 ⇒ xy + yz + xz + 2xyz > 0
Sonuncu bərabərsizlik doğru olduğundan, verilmiş bərabərsizlik
doğrudur.
233
§6. SİLSİLƏ. ARDICILLIQLAR. CƏMLƏR.
1. Ədədi silsilənin
2a1 + ( n − 1) d 2a1 + ( m − 1)
S=
n ⋅ n, S=
m ⋅ m,
2 2
2a1 + ( k − 1) d
Sk = .
2
Bu düsturları aşağıdakı şəkildə yazaq:
Sn d S d S d
= a1 + ( k − 1) , m = a1 + ( m − 1) , k = a1 + ( k − 1)
n 2 m 2 k 2
Bu bərabərlikləri uyğun olaraq ( m − k ) , ( k − n) və ( n − m)
fərqlərinə vurub tərəf-tərəfə toplayaq:
Sn ( m − k ) Sm ( k − n) Sk ( n − m)
+ + =
n m k
= a1 ( ( m − k ) + ( k − n) + ( n − m) ) +
+
d
2
( ( n − 1)( m − k ) + ( m − 1)( k − n) + ( k − 1)( n − m) )
Bərabərliyin sağ tərəfində mötərizələrin içərisindəki ifadələr
cəmi sıfra bərabər olduğundan,
Sn ( m − k ) Sm ( k − n) Sk ( n − m)
+ + =
0 olur.
n m k
2. Tutaq ki, verilmiş tənliyin köklər x1, x2 və x3 − dür. Onda
Viyet teoreminə görə
 x1 + x2 + x3 = 3 (1)

 x1x2 + x1x3 + x2 x3 =
−1 ( 2)

 x1 ⋅ x2 ⋅ x3 =−a ( 3)
234
Digər tərəfdən x1, x2 , x3 ədədləri ədədi silsilə əmələ
gətirdiyindən, x1 + x2 =
2x2 . Onda (1) tənliyindən
( x1 + x3 ) + x2 =3 ⇒ 3x2 =3 ⇒ x2 =1 və x1 + x3 =
2. Biz
x2 = 1 qiymətini (2) və (3) tənliklərində nəzərə alsaq,
 x1 + x3 + x1 ⋅ x3 = −1 2 + x1x3 = −1  x1x3 = −3
 ⇒ ⇒
 1 3
x ⋅ x = − a  a =− x1 ⋅ x3 a = 3
alarıq. Digər tərəfdən x1 + x3 = 2 və x1 ⋅ x3 = −3 tənlikləri
birgə həll edilsə, x1 = −1, x3 =3 qiymətləri alınar. Beləliklə
x1 = −1, x2 = 1, x3 ==
3, a 3 olur.
3. Tutaq ki, a, b, c − düzbucaqlı üçbucağın tərəfləridir və

b =a + d, c =a + 2d − dir. Onda
c2 = a2 + b2 = a2 + ( a + d ) = a2 + a2 + 2ad + d 2 =
2
2a2 + 2ad + d 2 . Lakin digər tərəfdən

c =( a + 2d ) =a + 4ad + 4d 2 olduğundan,
2 2 2
2a2 + 2ad + d 2 = a2 + 4ad + 4d 2 ⇒ a2 − 2ad − 3d 2 = 0

⇒ a1 = 3=
d, b 4= d, c 5d olur. Onda
s ab 12d 2
=
r = = = d
p a + b + c 12d
4. Üçbucağın tərəflərinin uzunluğu a − d, a və a + d olsun.

a− d + a+ a+ d 3a
Onda onun sahəsi s = pr = ⋅r = ⋅ r olar.
2 2
1 r 1
Digər tərəfdən S = aha və ya = olur.
2 ha 3
235
5. Şərtə əsasən a + c =2b və ya =
a 2b − c yazmaq olar. a− nın
bu qiymətini verilmiş bərabərlikdə nəzərə alsaq,
a2 + 8bc = ( 2b − c ) + 8bc = 4b2 − 4bc + c2 + 8bc =
2
( 2b + c)
2
= 4b2 + 4bc + c2 =
doğru bərabərliyini alarıq.
6. Fərz edək ki, belə bir sadə ədəd vardır. Onda a bu ədədin
yüzlük rəqəmi olarsa, a + d onluq rəqəmi, a + 2d təklik
rəqəmi olar. a + a + d + a + 2d = 3a + 3d = 3( a + d ) ədədi
3-ə bölündüyündən, bu ədəd sadə ola bilməz. Biz ziddiyyətə
gəlirik. Deməli məsələnin şərtini ödəyən sadə ədəd yoxdur.
7. Tutaq ki, x və x2 natural ədədləri bu silsiləyə aiddir. Onda

məsələn x − dən m hədd sonra x + md = y həddi və x2 − dan
2mx + m2d hədd sonra
(
x2 + 2mx + m2d d = ) ( x + md ) =
x2 + 2mxd + m2d 2 = y2
2
həddi də bu silsiləyə aid olacaqdır. Bu prosesi sonsuz olaraq

davam etdirməklə sonsuz sayda ədədin kvadratını almaq olar.
8. Riyazi induksiya üsulunu tətbiq edək: n = 2 olduqda

1
S2 = , yəni bərabərlik doğrudur. Fərz edək ki, n = k
a1a2
üçün bərabərlik doğrudur.
1 1 1 k −1
Yəni + + ⋅⋅⋅ + = . İsbat edək ki, onda
a1a2 a2a3 ak −1ak a1ak
bərabərlik n= k + 1 olduqda da doğrudur. Yəni
k
Sk +1 = olmalıdır. Həqiqətən də
a1 ⋅ ak +1
Sk +1 =
Sk +
1 k −1
=+
1 ( k − 1) a + a
= k +1 1 =
ak ⋅ ak +1 a1ak ak ⋅ ak +1 a1ak ak +1
236
( k −=
1)( a1 + kd ) + a1 a1 ⋅ k + dk ( k − 1)
=
a1ak ak +1 a1 ⋅ ak ⋅ ak +1
k ( a1 + ( k − 1) d ) kak k
= = = . Deməli riyazi
a1ak ak +1 a1ak ak +1 a1 ⋅ ak +1
induksiya üsuluna görə bərabərlik doğrudur.
2a1 + d ( m − 1)
=
9. İlk n həddin cəmi düsturuna əsasən Sm ⋅ m,
2
2a1 + d ( 2m − 1) 2a1 + d ( 3m − 1) ⋅ 3m
=Srm = ⋅ 2m, S3m ⋅ Onda
2 2
2a1 + d ( 2m − 1) 2a + d ( m − 1)
=S2m − Sm ⋅ 2m − 1 = ⋅m
2 2
m m
( 4a1 + 4md − 2d − 2a1 − md + d=) ( 2a1 + 3md − d=)
2 2
2a1 + d ( 3m − 1) S3m
= = ⋅m .
2 3
S3m
Deməli S2m − Sm = və ya= S3m 3( S2m − Sm ) .
3
10. Şərtə əsasən b= a + d, c= a + 2d. Fərz edək ki,
a2 + ab + b2 , a2 + ac + c2 və b2 + bc + c2 ədədləri də ədədi
(
silsilə əmələ gətirir. Onda 2 a2 + ac + c2 = )
= a + ab + b + b + bc + c . Burada b= a + d və c= a + 2d
2 2 2 2
ifadələrini nəzərə alaq:

(
2 a2 + a ( a + 2d ) + ( a + 2d )
2
) = a + a( a + d ) + ( a + d ) +
2 2
+ ( a + d ) + ( a + d )( a + 2d ) + ( a + 2d ) ⇒
2 2
⇒ 6a2 + 12ad + 8d 2 =6a2 + 12ad + 8d 2 . Sonda
237
eyniliyin alınması onu göstərir ki, bizim fərziyyəmiz doğrudur.
11. Şərtə əsasən c2 − b2 = b2 − a2 . Digər tərəfdən

1 1 c−b
− =
a + b c + a ( a + b)( a + c )
1 1 b− a
və − =
a + c b + c ( a + c )( b + c )
Fərqləri bərabərləşdirsək,
c−b b− a
= ⇒
( a + b)( a + c) ( a + c)( b + c)
⇒ c2 − b2 = b2 − a2 doğru bərabərliyi alınır.
12. Üçbucağın tərəfləri a, a + d, a + 2d olsun. Onda
üçbucağın sahə düsturunu və Pifaqor teoremini tətbiq etsək,
aşağıdakını alarıq:
a2 + ( a + d )2 = ( a + 2d )2
 ⇒
a ( a + d ) =
12
a + a + 2ad + d = a + 4ad + 4d

2 2 2 2 2
⇒ 2 ⇒
a + ad =12
3d 2 + 2ad − a2 =0

⇒ 12 − a2 ⇒
 d =
 a
3
( 2 4
) (
 a2 144 − 24a + a + 2 12 − a − a =
2 2
0 )
⇒
d = 12 − a
2
 a
238
48a2 = 432
 a = 3
⇒  12 − a2 ⇒ d = 1
d = 
 a
Deməli düzbucaqlı üçbucağın tərəfləri 3, 4 və 5-dir.
=
13. Məsələnin şərtinə əsasən b aq =, c aq2 . Bu ifadələri
verilmiş bərabərliyin sol tərəfində nəzərə alaq:
( a + b + c)( a − b + c) = ( a + aq + aq2 )( a − aq + aq2 ) =
( )(
= a2 1+ q + q2 1− q + q2= )
= a (1+ q + q ) = a + ( aq) + ( aq )
2 2
2 2 4 2 2
= a2 + b2 + c2
( )
14. b b2 − a2 = a2 ( c − b) ⇒ b3 − a2b = a2c − a2b ⇒ b3 = a2c.
=
Digər tərəfdən =
b aqn
, c aq3n olduğundan,
b3 =a3q3n =a2 ⋅ aq3n =a2c olur. Deməli verilmiş bərabərlik
doğrudur.
15. Fərz edək ki, belə bir ədəd ola bilər. Onda a-minlik rəqəmi,
aq-yüzlyk rəqəmi, aq2-onluq, aq3-təklik rəqəmi olar. Burada
1 2
1 ≤ aq3 ≤ 9, q − tam müsbət ədəd olduğundan, 3
≤ q≤ 3
a a
və =
a 1,=
a 8 ola bilər.
1
a = 1 olduqda q = 1 və ya= a 8 olduqda isə q =
q 2,=
2
və ya q = 1 olur. Burada a = 1 , q = 1 olduqda 1111 ədədi
alınır. Bu ədəd 11-bölündüyündən, sadə deyil. a = 1 , q = 2
olduqda 1248 ədədi alınır. Bu ədəd cüt ədəd (2q-dən fərqli)
1
olduğundan sadə deyil.=
a 8,=
q olduqda 8412 alırıq. Bu
2
ədəd də sadə deyil.
239
=
a 8,=
q 1 olduqda 8888ədədi alınır ki, bu ədədin də sadə
olmadığı aydındır. Beləliklə biz ziddiyyətə gəlib
çıxdığımızdan, məsələnin şərtini ödəyən sadə ədəd yoxdur.
16. Ədədi silsilənin hədləri a1, a1 + d, a1 + 2d, həndəsi silsilənin

hədləri a1, a1q, a1q2 , olsun. Şərtə əsasən a1 + 2d= a1q2 ⇒
⇒ 2d = a1q2 − a1 ⇒ d =
1
2
( )
a1 q2 − 1 . silsilələrin ikinci
hədlərinin nisbətini tapaq:
a1 +
(
a1 q2 − 1 )
a1 + d 2= q + 1 ≥ 1 ( ( q − 1)2 ≥ 0, q > 0
2
=
a1q a1q 2q
olduğuna görə). Burada aşağıdakı hallar mövcuddur:
1) q = 1 olduqda, S əd =S hənd .
2) q ≠ 1 olduqda, q > 0 üçün S əd >S hənd .
q < 0 üçün S əd <S hənd .
17. A = b1 ⋅ qm+ n−1, B =

bm+ n = b1 ⋅ qm−n−1. Onda
bm−n =
A b1 ⋅ qm+ n−1 A
= m− n−1
= q2n ⇒ q= 2n . Deməli
B b1 ⋅ q B
m+ n−1 m+ n−1
 A A B 2n
A =b1 ⋅  2n  ⇒ b1 = = m−n−1 . b1 və
 B m+ n−1
   A  2n A 2n
 B
 
q − nün tapılmış qiymətlərini yerinə yazaq:
m+ n−1 m−1
B 2n ⋅ A 2n 1 1
bm =b1 ⋅ qm−1 = m−n−1 m−1 =B 2 ⋅ A2 = AB
A 2n ⋅ B 2n
240
m+ n−1 n−1
2 n− m m
B 2n ⋅ A 2n m
 B
bn =b1 ⋅ qn−1 = m−n−1 n−1 =B 2n ⋅ A 2n = A ⋅ 2n  
 A
A 2n ⋅ B 2n
18. 44 ⋅⋅⋅ 488 ⋅⋅⋅ 89= 9 + 8 ⋅ 10 + ⋅⋅⋅ + 8 ⋅ 10k + 4 ⋅ 10k +1 + ⋅⋅⋅
⋅⋅⋅ + 4 ⋅ 10 2 k +1
= 9 + 8⋅
(
10 10k − 1 ) + 4 ⋅ 10 (10
k +1 k +1
)=
−1
9 9
81+ 8 ⋅ 10k +1 − 80 + 4 ⋅ 102k + 2 − 4 ⋅ 10k +1 1+ 4 ⋅ 10k +1 + 4 ⋅ 102k + 2
= =
9 9
2
 1+ 2 ⋅ 10k+1   200 ⋅⋅⋅ 0 + 1 
2
=  =  = 66 ⋅⋅⋅ 672.
 3   3 
1 1 1
19. a1 ⋅ an  + + ⋅⋅⋅ +  =
 a1 a2 an 
1 1 1 1 
= a1 ⋅ a1qn−1  + + + ⋅⋅⋅ + 
 a1 a1q a1q
2
a1qn−1 
n
 1
1−  
1 1 1 1 
= a12 ⋅ qn−1 ⋅  1+ + 2 + ⋅⋅⋅ + n−1 = a1 ⋅ qn−1 ⋅   =
q
a1  q q q  1
1−
q
=a1 ⋅ q n−1 qn − 1 q
⋅ n ⋅ =
a1 qn − 1
=Sn .
( )
q q −1 q −1
241
= 109 − 1
20. Tutaq ki, axtarılan ədəd x-dir. Onda 999999999
10n − 1
(
olduğundan, şərtə əsasən 109 − 1 x = ) 9
yazmaq olar.
10n − 1
Buradan x = .
(
9 109 − 1 )
Əgər n = 81 olarsa, yalnız vahidlərdən ibarət aşağıdakı şəkildə
ədədi alacağıq:
( ) (10 ) ( (10 ) + (10 ) + ⋅⋅⋅ + 1)

8 7
109 − 1
9 9
−1 9 9
10 − 1
81
= = =
( ) ( )
9 109 − 1 9 109 − 1 9 (10 − 1)
9
=
1 72
9
(
10 + 1063 + ⋅⋅⋅ + 1 . )
21. Cəmi aşağıdakı şəkildə yazaq:
19 + 29 + 39 + ⋅⋅⋅ + 999 + 100=

9
(1 + 100 ) +
9 9
( ) ( )
+ 29 + 999 + ⋅⋅⋅ + 509 + 519 . İxtiyari n ∈ N üçün doğru
olan
a2n + b2n+=
1
( a + b) ( a2n − a2n−1b + a2n−2b2 − ⋅⋅⋅ + b2n )
düsturuna görə mötərizə içərisindəki hər bir toplanan 101-ə
bölündüyündən, verilmiş cəm də 101-bölünür.
1 1 1 1
22. an+1 = an + ⇒ an2+1 = an2 + 2an ⋅ + 2 = an2 + 2 + 2 >
an an an an
> an2 + 2 ⇒ an2+1 > an2 + 2. Onda

2
a100 > a99
2
+ 2 > a98
2
+ 2+ 2 >
> a97
2
+ 2 + 2 + 2 > ⋅⋅⋅ > a12 + 2
+ 
⋅⋅⋅ +2 = 199
99дяня
242
Buradan
a100 > 199

2
 ⇒ a100 > 199 > 196 =14 ⇒ a100 > 14

a100 > 9
İndi isbat edək ki, a100 < 18. an ardıcıllığı artan olduğu üçün
aydındır ki, n > 1 olduqda
1 1
an > 1 ⇒ 2
< 1 ⇒ an2+1 = an2 + 2 + 2 < an2 + 3 = an2+1 < an2 + 3.
an an
2
Onda a100 < a99
2
+ 3 < a98
2
+ 3 + 3 < ⋅⋅⋅ < a12 + 3
+ 
⋅⋅⋅ +3 = 298
99дяня
Buradan
2
a100 < 298 ⇒ a100 < 298 < 324 =18 ⇒ a100 < 18.
Beləliklə 14 < a100 < 18.
23. Şərtə əsasən a2 =3a1 + 2, a3 =3a2 + 22 ,..., ak =3ak−1 + 2 k−1

Birinci bərabərliyin hər iki tərəfini 3k−2 − yə, 2-cini 3k−3 və s.
vuraraq bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplasaq, aşağıdakını alarıq:
2
k −1 k −2 k −3 k −1 k −1 2  2
=
ak 3 + 2⋅ 3 + 2 ⋅3 2
+ ⋅⋅⋅ + 2= 3 + ⋅ 3k −1 +   ⋅ 3k −1 +
3  3
 2
k −1
k −1 k −1
 2  2 2  2 
k −1
+ ⋅⋅⋅ +   =
⋅3 3  1+ +   + ⋅⋅⋅ +  =  
 3  3  3  3  

k
 2
1−  
3k −1 ⋅   =
3
= 3k − 2k
2
1−
3
243
24. Riyazi induksiya üsulunu tətbiq edək:
n = 1 üçün verilmiş təklif doğrudur, yəni a1 = 21 + 1 = 3. Fərz
edək ki, bu təklif bütün n ≤ k qiymətləri üçün doğrudur. İsbat
edək ki, onda bu n= k + 1 üçün də doğrudur, yəni
ak=
+1 2 k+1 + 1. Həqiqətən də şərtə əsasən
ak +1 = a1 ⋅ ak − a0 ⋅ ak −1. İnduksiyanın şərtinə əsasən şərtinə
əsasən ak = 2k −1 + 1. Onda
2k + 1, ak −1 =
( ) ( )
ak +1 = 3 2k + 1 − 2 ⋅ 2k −1 + 1 = 3⋅ 2k + 3 − 2k − 2 =
= 2 ⋅ 2k + 1 = 2k −1 + 1.
n2
25. Verilmiş rekurrent düsturdan an+ 2 = a alınır.
( n + 2)( n + 1) n
Şərtə görə a1 = 0 olduğundan, bütün tək indeksli hədlər sıfra
bərabərdir, yəni a=
1 a=
3 a=
5 ⋅⋅⋅= a2k +=
1 0. Cüt indeksli
2k 2
=
hədləri hesablamaq üçün a2 k + 2 ⋅a
( k + 1)( 2k + 1) 2k
düsturundan istifadə edək. Onda
2 2 ⋅ 22 2 2⋅ 4 1
a4 = , a6 = ⋅ = ⋅ (1)
3⋅ 2 3⋅ 5 2 ⋅ 3 3⋅ 5 3
Riyazi induksiya üsulu vasitəsi ilə isbat edək ki,
2 ⋅ 4 ⋅ 6 ⋅⋅⋅ (2k − 2) 1
=a2k ⋅ (2). (1)-dən görünür ki, (2)
3⋅ 5⋅⋅⋅ ( 2k − 1) k
düsturu k=2 və k=3 qiymətində doğrudur. Fərz edək ki, (2)
düsturu doğrudur, göstərək ki, onda a2 k + 2 üçün də doğrudur:
244
2к 2 ⋅ 4 ⋅ 6 ⋅⋅⋅ (2к − 2) 1
a2к + 2 =
( к + 1)( 2к + 1) 3⋅ 5⋅ 7 ⋅⋅⋅ (2к − 1) к
2 ⋅ 4 ⋅ 6 ⋅⋅⋅ (2к − 2)(2к ) 1
=
3⋅ 5⋅ 7 ⋅⋅⋅ (2к − 1)(2к + 1) к + 1
Təklif isbat edildi. Beləliklə bütün tək indeksli hədlər 0-dır.
Cüt indeksli hədləri isə (2) düsturu isə hesablamaq olar.
26. aк = 4к 3 − 6к 2 + 4к − 1 ⇒ к 4 − ак = к 4 − 4к 3 + 6к 2 −
−4к + 1 = (к − 1) 4 ⇒ ак = к 4 − (к − 1) 4
sonuncu bərabərlikdə k-ya 1, 2, 3,…,n qiymətlərini versək
а1 = 1, а2 = 24 − 1, а3 = 34 − 24 ,..., ан = н4 − (н − 1) 4 . Bu
ifadələri tərəf-tərəfə toplasaq,
Сн= а1 + а2 + а3 + ⋅⋅⋅ + ан= н4 alarıq.
27. Verilmiş cəmi aşağıdakı şəkildə yazaq:

(2 ⋅ 3 − 3) + (4 ⋅ 32 − 32 ) + (6 ⋅ 33 − 33 ) + ⋅⋅⋅ + (2n ⋅ 3н − 3н ) =
= (2 ⋅ 3 + 4 ⋅ 32 + 6 ⋅ 33 + ⋅⋅⋅ + 2n ⋅ 3н ) − (3 + 32 + 33 + ⋅⋅⋅ + 3н )=
3(1− 3n ) 3(1− 3n )
= 6(1+ 2 ⋅ 3 + 3⋅ 32 + ⋅⋅⋅ + н ⋅ 3н−1 ) − = 6сн + .
1− 3 2
Burada сн = 1+ 2 ⋅ 3 + 3⋅ 32 + ⋅⋅⋅ + н ⋅ 3н−1 .

Onda 3сн = 3 + 2 ⋅ 32 + 3⋅ 33 + ⋅⋅⋅ + н ⋅ 3н ⇒
−3сн + сн = 1+ 3 + 32 + ⋅⋅⋅ + 3н−1 − н ⋅ 3н ⇒
1− 3н н 1− 3н + 2н ⋅ 3н
−2=
сн − н⋅3 ⇒=
сн .
1− 3 4
Beləliklə
н 3(1− 3н )
1⋅ 3 + 3⋅ 9 + 5⋅ 27 + ⋅⋅⋅ + (2н − 1) ⋅ 3
= 6сн + =
2
245
 1− 3н + 2н ⋅ 3н  3(1− 3н ) 3
= 6 + = (1− 3n + 2н ⋅ 3н + 1− 3н =
)
 4  2 2
3
= ) 3н+1 (н − 1) + 3.
(2 − 2 ⋅ 3н + 2н ⋅ 3н=
2
28. Verilmiş cəmi aşağıdakı şəkildə yazaq:

(1⋅ 2 − 1) + (2 ⋅ 22 − 2) + (3⋅ 23 − 3) + ⋅⋅⋅ + н ⋅ 2н − н =
= (1⋅ 2 + 2 ⋅ 22 + 3⋅ 23 + ⋅⋅⋅ + н ⋅ 2н ) − (1+ 2 + 3 + ⋅⋅⋅ + н)= сн − сн '
Burada сн = 2 ⋅ 2 + 2 ⋅ 22 + 3⋅ 23 + ⋅⋅⋅ + н ⋅ 2н və
сн ' = 1+ 2 + 3 + ⋅⋅⋅ + н . Bunların hər birini ayrı-ayrılıqda
hesablasaq:
сн = 2 + 2 ⋅ 22 + 3⋅ 23 + ⋅⋅⋅ + н ⋅ 2н ⇒
1
⇒ сн = 1+ 2 ⋅ 2 + 3⋅ 22 + ⋅⋅⋅ + н ⋅ 2н−1 ⇒
2
1 1− 2н
⇒ сн − сн = 1+ 2 + 22 + 23 + ⋅⋅⋅ + 2н−1 − н ⋅ 2н = − н ⋅ 2н.
2 1− 2
Buradan = сн 2н+1 (н − 1) + 2. Digər tərəfdən
1+ n
sn′ = 1+ 2 + 3 + ⋅⋅⋅ + n = ⋅ n olduğundan,
2
( n + 1) n
(
1+ 2 ⋅ 3 + 3⋅ 7 + ⋅⋅⋅ + n 2=
n
)
− 1 2n+1 ( n − 1) + 2 −
2
olur.
29. (1) bərabərliyinin hər tərəfini a-ya vuraq:

aSn = a + 2a2 + 3a3 + 4a4 + ⋅⋅⋅ + nan (2)
(2) və (1) bərabərliklərini tərəf-tərəfə çıxsaq,
( a − 1) Sn = − (1+ a + a2 + a3 + ⋅⋅⋅ + an−1 ) + nan və ya
246
an − 1 nan an − 1
( a − 1) Sn =nan − alınır. Buradan=
Sn − .
a −1 a − 1 ( a − 1)2
30. Cəmi aşağıdakı şəkildə yazaq:

Sn = 1(1+ 1) + 2 ( 2 + 1) + 3( 3 + 1) + ⋅⋅⋅ + n ( n + 1) =
= (1 + 2
2 2
)
+ 32 + ⋅⋅⋅ + n2 + (1+ 2 + 3 + ⋅⋅⋅ + n=
) Sn′ + Sn′′ (1)
Sn′ cəmini tapmaq üçün 3x2 + 3x + 1 = ( x + 1)
3
− x3
eyniliyində
x = 1,2,3,..., n qiymətlərini nəzərə alaraq alınan bərabərlikləri
tərəf-tərəfə toplayaq:
( )
3 12 + 22 + 32 + ⋅⋅⋅ + n2 + 3(1+ 2 + 3 + ⋅⋅⋅ + n) + n= ( n + 1)
3
−1
və ya 3Sn′ + 3Sn′′ + n = ( n + 1)
3
−1
n+1
Sn′′
Burada = ⋅ n olduğunu nəzərə alsaq,
2
n ( n + 1)( 2n + 1)
Sn′ = alarıq. Sn′ вяSn′′ cəmlərinin
6
qiymətlərini (1)-də nəzərə alsaq,
n ( n + 1)( 2n + 1) ( n + 1) n n ( n + 1)  2n + 1 
= =+ = + 1
2  3
Sn
6 2 
n ( n + 1)( n + 2)
= alarıq.
3
31. Sn = 1+ 11+ 111+ ⋅⋅⋅ + 111⋅⋅⋅ 1 olsun. Onda
247
9Sn = 9 + 99 + 999 + ⋅⋅⋅ + 999 ⋅⋅⋅ 9=
= 10 − 1+ 102 − 1+ ⋅⋅⋅ + 10n − =1
= 10 + 10 + ⋅⋅⋅ + 10 − n=
2 n (
10 10n − 1 )
− n. Buradan
9
Sn =
(
10 10n − 1 − 9n )alarıq.
81
1 2 −1 2 1 1 1
32. = = − = −
2! 2! 2! 2! 1! 2!
2 3−1 3 1 1 1
= = − = −
3! 3! 3! 3! 2! 3!
3 4 −1 4 1 1 1
= = − = −
4! 4! 4! 4! 3! 4!
-----------------------
n −1 n 1 1 1
= − = =
n! n! n! ( n − 1) ! n!
Alınmış ifadələri cəmdə nəzərə alsaq,
1 1 1 1 1 1 1 1 1
Sn = − + − + − + ⋅⋅⋅ + − = 1−
1! 2! 2! 3! 3! 4! ( n − 1)! n! n!
olar.
33. ctgα − 2ctg2α = −

1 (
2 1− tg2 α ) =1 −
1− tg2 α
=
tgα 2 tgα tgα tgα
1− 1+ tg α2
= = tgα ⇒ tgα = ctgα − 2ctg2α eyniliyindən
tgα
istifadə edək:
248
tgα ctgα − 2ctg2α
=
2 tg2α 2ctg2α − 4ctg 4α
=
4 tg 4α 4ctg 4α − 8ctg8α
=
---------------------
2n−1 tg2n−1α =
2n−1 ⋅ ctg2n−1 − 2n ctg2nα
Bu bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplayaq:
S tgα + 2 tg2α + 4 tg 4α + ⋅⋅⋅ + 2n−1 ⋅ tg2n−=
= 1
α
= ctgα − 2n ctg2nα
2 2 2
 1  1  1
34.  2 +  +  4 +  + ⋅⋅⋅ +  2n + n  =
 2  4  2 
 1  1
=  4 + 2 +  +  16 + 2 +  +
 4  6
 1 
+ ⋅⋅⋅ +  22n + 2 + 2n =
 2   ( )
4 + 16 + ⋅⋅⋅ + 22n + ( 2 + 2 + ⋅⋅⋅ + 2) +
 
nдяня
1 1 1 
+  + + ⋅⋅⋅ + 2n =
 4 16 2 
(4 + 4 2
)
+ 43 + ⋅⋅⋅ + 4n + 2n +
1 1 1
− ⋅
1 1 1 1 4 − 4 ⋅ 4 4 4n 4
n
+  + 2 + 3 + ⋅⋅⋅
= + n + = + 2n
4 4 4 4  1− 4 1−
1
4
=
(
4 4n − 1 )+4n
−1
=
+ 2n
( 4 − 1)( 4 + 1) + 2n .
n n+1
3 3⋅ 4n 3⋅ 4n
1 sinα sin ( 2α − α )
=
35. = =
sin2α sinα ⋅ sin2α sinα ⋅ sin2α
249
sin2α cosα − sinα ⋅ cos2α
= ctgα − ctg2α olduğundan,
sinα ⋅ sin2α
1
o
+
1
o
sin2 sin 4 sin8
+
1
o
+ ⋅⋅⋅ +
1
sin1048576o (
ctg1o − ctg2o + )
( ) ( )
+ ctg2o − ctg 4o + ctg 4o − ctg8o + ⋅⋅⋅ +
+ ( ctg524288 − ctg1048576 ) =
o
ctg1 − ctg1048576
o o o
=
36. ar ctg =
ar ctg
1 ( n + 1) − n
n ( n + 1) + 1 n ( n + 1) + 1
= ar ctg ( n + 1) − ar ctg n . Həqiqətən də
tg ( ar ctg ( n + 1) − ar ctg n) =
tg ( ar ctg ( n + 1) ) − tg ( ar ctg n) ( n + 1) − n 1
= =
1+ tg ( ar ctg ( n + 1) ) tg ( ar ctg n) 1+ n ( n + 1) n ( n + 1) + 1
1
olduğundan, ar ctg ( n=
+ 1) − ar ctg n ar ctg
=
n ( n + 1) + 1
1
ar ctg . Onda
n + n+1
2
1 1
ar=
ctg ar ctg = ar ctg2 − ar ctg1
3 1(1+ 1) + 1
1 1
ar=
ctg ar ctg = ar ctg3 − ar ctg2
7 2 ( 2 + 1) + 1
1 1
ar =
ctg ar ctg = ar ctg 4 − ar ctg3
13 3⋅ ( 3 + 1) + 1
250
-------------------------------- ------
1 1
ar ctg = ar ctg = ar ctg ( n + 1) − ar ctg n
n + n+1
2
n ( n + 1) + 1
Alınmış bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplasaq:
S = ( ar ctg2 − ar ctg1) + ( ar ctg3 − ar ctg2) +
+ ( ar ctg 4 − ar ctg3) +
+ ⋅⋅⋅ + ( ar ctg ( n + 1) − ar=
ctg n) ar ctg ( n + 1) − =
ar ctg1
π n
ar ctg ( n + 1) − =
ar ctg
4 n+ 2
1 π π 1
37. ar ctg a + ar ctg = =
olduğundan, ar ctg a − ar ctg
a 2 2 a
π 1
Onda ar ctg3= − ar ctg
2 3
π 1
ar ctg7= − ar ctg
2 7
π 1
ar ctg13= − ar ctg
2 13
---------------------
π
(
ar ctg n2 + n + 1 = ) 2
− ar ctg
1
n + n+1
2
Bu bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
π π
⋅ n − ( ar ctg ( n + 1) − ar ctg1) =
n
Sn = n − ar ctg
2 2 n+ 2
251
§7. FUNKSİYALAR
1+
1+
f ( x)
1+ f ( x + a) 1− f ( x=
)
) f ( ( x + a) + a=)
1. f ( x + 2a= =
1− f ( x + a)
1−
1+ f ( x)
1− f ( x)
1− f ( x ) + 1+ f ( x ) 2 1
=
− =
− və
1− f ( x ) − 1− f ( x ) 2 f ( x) f ( x)
f ( ( x + 2a) + 2a) =
1
f ( x + 4a) = − f ( x)
=
f ( x + 2a)
olduğundan funksiya dövrüdür və onun ən kiçik müsbət dövrü
T = 4a -dır.
1
2. f ( n) = ifadəsində
( n + 1) ( n + 1)( n − 1) + ( n − 1)
2 2
3
+ 3 3
1
3
n+1 =a, 3
n −1 =b ilə işarə etsək, alarıq.
a + ab + b2
2
Kəsrin surət və məxrəcini ( a − b) -yə vursaq,
a− b a− b
= alarıq. Burada
(
( a − b) a2 + ab + b2 a3 − b3 )
3
n+1 = a ⇒ n + 1 =a3 və 3
n − 1 = b ⇒ n − 1 = b3
a− b n +1− 3 n −1 1
( )
3
= = 3
n + 1 − 3 n − 1 alarıq.
a3 − b3 n + 1− n + 1 2
252
=n 1,2,3, ⋅⋅⋅,999 qiymətlərini ardıcıl f ( n) -də yerinə yazaraq
toplasaq,
f (1) + f ( 3) + f ( 5) + ⋅⋅⋅ + f (=
999)
1
2
( 3
2− 3 0+ 3 4− 3 2+ )
1 3 10
+ 3 6 − 3 4 + ⋅⋅⋅ + 3 1000 − 3 999)= ⋅ 1000= = 5 alınır.
2 2
3. f ( x ) = ax5 + bx3 + cx − 4 funksiyası üçün f ( −3) =

8 olarsa,
f ( 3) − 4 tapmaqdan ötrü f ( x ) + f ( − x ) cəmini tapmaq:
f ( −x) =a( − x ) + b ( − x ) + c ( − x ) − 4 =
5 3
−ax5 − bx3 − cx − 4.
Onda f ( x ) + f ( − x ) =−8 və ya f ( x ) =−8 − f ( − x ) . Son
ifadə x = 3 və f ( −3) =
8 olduğunu nəzərə alsaq,
f ( 3) =−8 − 8 =−16 olar.
4. Məsələnin şərtinə əsasən funksiyanı f ( x ) ≥ xy − f ( y ) (1)

şəklində axtaraq. y = x olsun. Onda
1 2
f ( x ) ≥ x2 − f ( x ) ⇒ 2 f ( x ) ≥ x2 ⇒ f ( x ) ≥ x olur.
2
x2
Tutaq ki, f ( x ) =+ g ( x ) , g ( x ) ≥ 0. Onda
2
y2
f ( y=
) + g ( y ) . Bu ifadələri (1)-də nəzərə alsaq,
2
x2 y2 1
+ g ( x ) ≥ xy − − g ( y ) ⇒ g ( x ) ≥ − g ( y ) − ( x − y ) ⇒
2
2 2 2
1
⇒ g ( x) + g ( y) + ( x − y) ≥ 0
2
253
Burada bərabərlik halı yalnız g ( x ) = 0 olduqda mümkündür.
1 2
Onda f ( x ) = x məsələnin şərtini ödəyən yeganə
2
funksiyadır.
1 ± 1 − 4 y2
5. Tənliyi x-ə görə həll etsək, x = alınar. Burada x
2y
yalnız o vaxt həqiqi qiymətlər ala bilər ki,
1 1
1 − 4 y2 ≥ 0 ⇒ − ≤ y ≤ olsun. Deməli y-in ƏKQ-i
2 2
 1 1
 − 2  , ƏBQ-i 2 -dir.
 
6. f ( x ) = ( x − 1)( x − 7)( x − 4)( x + 2) + 90 =

= ( x − 1)( x − 4)( x − 7)( x + 2) + 90 =
= (x 2
)( )
− 5x + 4 x2 − 5x − 14 + 90 =
= (x 2
− 5x + 4)( x − 5x + 4 − 18) + 90 =
2
(x − 5x + 4) − 18( x − 5x + 4) + 90.
2
= 2 2
x2 − 5x + 4 =t olsun. Onda
f ( t ( x ) ) =t 2 − 18t + 90 =( t − 9) + 9. Buradan görünür

2
( )
ki, f t ( x ) funksiyası ən kiçik qiymətini t = 9
qiymətində alır. Onda x2 − 5x + 4 =9 tənliyini həll etsək,
5− 3 5 5+ 3 5
=x1 = , x2 alarıq. Deməli f ( x )
2 2
254
funksiyası 9-a bərabər olan ən kiçik qiymətini iki dəfə, yəni
x 1 , və x 2 -də alır.
1 1 1
7. Nümunə olaraq f ( x )= ( x − 1) x ( x + 1)= x3 − x
3 3 3
çoxhədlisini göstərmək olar. Həqiqətən də ( x − 1) x ( x + 1)
çoxhədlisi x-in tam qiymətlərində üç ardıcıl tam ədədin hasili
olduğundan, 3-ə qalıqsız bölünür. Ona görə də f ( x )
funksiyası x-in bütün tam qiymətlərində tamdır.
8. Verilmiş tənlikdə x = y qəbul etsək,
f ( 0) = f ( x ) + f ( x ) − 2x2 ⇒ 2 f ( x ) = 2x2 + f ( 0) ⇒
x2 + a ( a =f ( 0) ) olar. Burada
1 1
f ( x) =
x2 + f ( 0) =
2 2
1 a
x= y= 0 qəbul etsək, f ( 0) = 0 + a ⇒ a = ⇒ a = 0
2 2
alarıq. Beləliklə f ( x ) = x .
2
9. Verilmiş bərabərlikdə=x 0,=y 0 qiymətlərini nəzərə alsaq,

f ( g ( 0) ) = 0 (1) alarıq.
Digər tərəfdən x =g ( 0) − g ( 4) , y =
2 qiymətlərini yerinə
(
yazsaq, f g ( 0=
) ) ( g ( 0) − g ( 4) ) + 4 + 2 ( g ( 0) − g ( 4=
))
2
( g ( 0) − g ( 4) ) + 2 ( g ( 0) − g ( 4) ) + 1=
2
= +3
( g ( 0) − g ( 4) + 1) + 3 ≥ 3 > 0
2
=
(2) alınar. (1) və (2) ifadələri bir-birini inkar etdiyindən şərtdə
verilmiş xassəli funksiyalar yoxdur.
255
1 2
10. y ( x ) ≥ 0 olduğundan, y ( x ) və y ( x ) funksiyaları
4
özlərinin ən böyük qiymətlərini arqumentin eyni qiymətində
alırlar. Verilmiş bərabərliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
x4 x2 x2
1 2
4
y ( x= )
4
4 − x2= ( 2 2
)⋅ 4 − x2 ( )
x2 x2
Burada + + 4 − x2 = 4, yəni sabit bir ədəd olduğundan,
2 2
1
Koşi bərabərsizliyinə görə y2 ( x ) (və deməli y ( x ) )
4
x2
funksiyası özünün ən böyük qiymətini = 4 − x2 olduqda,
2
2 6  2 6  16 3
yəni x = ± qiymətində alır. Beləliklə y  =
3  3  9
 
qiyməti y ( x ) funksiyasının ən böyük qiymətidir.
11. Sadə çevirmələr apararaq verilmiş funksiyanı aşağıdakı şəkildə

göstərək:
F ( z) = (z
2
)(
− 5z + 6 z2 − 5z + 8 )
Tutaq ki, z2 − 5z + 6 = x − дир. Onda
F ( x ( z) ) = ( x − 1)( x + 1) = x2 − 1;
x ( z) funksiyasının qiymətlər çoxluğunu tapaq:

2
 5 3
x = z − 5z + 7 =  z −  +
2
 2 4
256
3 
olduğu üçün, x ∈  ; + ∞  . Deməli min F ( x ) =
4  x≥
3
4
2
 3  3
x≥
3
( 2
)
 4  4
7
=min x − 1 =F   =  − 1 =− -dır.
16
4
12. Məlumdur ki, Bernulli bərabərsizliyində 0 < p < 1 və x > −1

olduqda (1+ x ) ≤ 1+ px Bu bərabərsizliyi toplananların hər
p
biri üçün tətbiq edək:

1
 x 3 1
x x
 3
1 − + (1 + x ) 6 ≤ 1− + 1+ =2
  6 6
Hər bir toplanan üçün bərabərlik halı x = 0 olduqda mümkün
olduğundan, f ( 0) = 2 qiyməti verilmiş f ( x ) funksiyasının
maksimal qiymətidir.
13. Tutaq ki, f ( x ) ən kiçik müsbət dövrü T olan dövri

funksiyadır. Onda istənilən x üçün f ( x + T ) =
f ( x ) və ya
sin a ( x + T ) + cos( x + T=
) sin ax + cos x bərabərliyi doğru
olmalıdır.
x = 0 və x = −T qiymətlərini tənlikdə nəzərə
sin aT + cosT = 1
alsaq,  sistemini alarıq.
− sin aT + cosT = 1
Buradan cosT = 1 və = ya T 2π n, n ∈ z. Bu qiyməti birinci
tənlikdə yerinə yazsaq, sin2π na = 0 və ya
k
=2π na π k, n, k ∈ z alınır. Buradan da a = , yəni a
2n
ədədinin rasional olduğunu alırıq.
257
14. İxtiyarai x ∈ z üçün f ( x ) tam ədəd olduğundan, f ( 0) da
tamdır, deməli f ( 0) = d də tamdır. Digər tərəfdən f (1) tam
olduğu üçün, ( a + b + c + d ) ifadəsi də tam ədəddir. Buradan
da ( a + b + c ) -nin tam olduğu alınır. Eyni zamanda f ( −1)
tam ədəd olduğuna görə, − a + b − c + d və deməli
( −a + b − c) tamdır. Beləliklə a + b + c və −a + b − c
ədədləri tam olduğundan, onların cəmi olan 2b ədədi də tam
olmalıdır.
15. Dərəcəni aşağı salma düsturlarından istifadə edək:
1 5
(1− cos2x ) − 7sin2x − (1+ cos2x ) + 33 33 =
f ( x) =
2 2
= 2cos2x − 7sin2x − 2 + 3=
3
33 53 cos( 2x + ϕ ) − 2 + 33 33
2 7
=
Burada cosϕ = ,sinϕ -dür.
53 53
Alınmış ifadə cos( 2x + ϕ ) ≥ −1 olduğunu nəzərə alsaq,
f ( x ) ≥ − 53 − 2 + 33 33 olar. Göstərək ki, 3⋅ 3 33 > 2 + 53.
Həqiqətən də bərabərsizliyin hər iki tərəfini kuba yüksəltsək,
27 ⋅ 33 > 326 + 65 53 və ya 113 > 13 53, bu bərabərsizliyi
də kvadrata yüksəltsək, 1132 > 169 ⋅ 53 ⇒ 12769 > 8957
doğru bərabərsizliyi alınar. Deməli
(
) 33 33 − 2 + 53 > 0 .
f ( x= )
16. f ′ ( x )= f ′ ( x − 1) ⇒ f ( x )= f ( x − 1) + c
 f ( x ) − f ( x − 1) =c 1
Onda  ⇒ f ( x ) = ( x + c)
 f ( x ) + f ( x − 1) =
x 2
258
Bu qiyməti f ( x ) + f ( x − 1) =
x bərabərliyində yerinə
1 1 1
yazsaq, ( x + c) + ( x − 1+ c) = x ⇒ 2c = 1 ⇒ c =
2 2 2
1 1 x 1
alarıq. Onda f ( x ) =  x +  = + olur.
2 2 2 4
17. f ( x − y ) =f ( x ) ⋅ f ( y ) ⇒ f ( x ) =f ( x + y ) ⋅ f ( y ) ⇒
f ( x)
⇒ f ( x + y) = .
f ( y)
Burada y-in y ∈ ( −∞; + ∞ ) aralığından götürülmüş hər hansı
qiyməti üçün f ( y ) ≠ 0 . Əks halda f ( x ) = 0 olmalıdır, bu
isə ola bilməz. Onda
 x
f 
f ( x)  x x
⇒ f  +  =   =1 ⇒ f ( x ) =1.
2
f ( x + y) =
f ( y)  2 2 f  x
 2
 
18. Tutaq ki, a = b. Onda f ( a) + f ( a) − f ( a) ≥ 0 və ya
f ( a) ≥ 0, a ∈ [ 0;1] . Sonra isə=

a 0,=
b 1 qəbul edək, onda
 1  1
f ( 0) + f (1) − f   ≥ 0 ⇒ f   ≤ 0.
 2  2
 1
Lakin a∈ [ 0;1] üçün f ( a) ≥ 0 olduğundan, f   = 0.
 2
1  1
Analoji olaraq a = 0, b = qəbul etsək, f   ≤ 0 alarıq.
2  4
 1
Deməli f   = 0 və s. Beləliklə uyğun qayda ilə istənilən
 4
259
 1
n ∈ N üçün f  n  = 0 alarıq, yəni tənliyin sonsuz sayda
2 
həlli var.
19. y = 1 olsun, onda ( x + 1) f ( x ) =f ( x ) + f (1) və ya
x ⋅ f ( x) =
f (1) . Burada x = 0 qəbul etsək, f (1) = 0 olar.
f (1)
( x)
Digər tərəfdən x ≠ 0 qiymətləri üçün f= = 0
x
alarıq. Onda y = 0 qəbul etsək,
xf ( 0) = f ( x ) + f ( 0) ⇒ f ( x ) = f ( 0)( x − 1) və ya
1
f ( 0) = f ( x ) alarıq. Burada x-ə hər hansı qiymət,
x −1
1
məsələn x = 3 yazsaq,= f ( 0) = f ( 3) 0 alarıq. Deməli
2
istənilən x ∈ R üçün f ( x ) = 0 olur.
1  1   1
20. x = əvəzləməsi etsək,  − 1 f   + f ( y ) =
y alarıq.
y  y   y
Burada y ixtiyari dəyişən olduğundan,
 1   1
 x − 1 f  x  + f ( x ) =
x yazmaq ola. Onda aşağıdakı
   
tənliklər sistemini yazmaq olar:
  1 1
( x − 1) f ( x ) + f  x  =
   x

 1 − 1 f  1  + f ( x ) =
 x   x 
x
260
 1
=
Tənliklər sistemində f ( x ) z=
, f   t əvəzləməsi etsək,
 x
 1
 z ( x − 1) + t =x
 alarıq.
 z +  1 − 1 t =
  x 
x
1-ci tənliyi t-yə görə həll edərək 2-ci tənlikdə yerinə yazsaq,
x 2 − x + 1 x3 + x − 1 x3 + x − 1
z⋅ = və =
ya z =
f ( x )
x x2 x3 − x 2 + x
şəklində f ( x ) funksiyasını taparıq.
21. İsbat edək ki, x = 2 ədədi f ( x ) funksiyasının dövrüdür.

Həqiqətən də istənilən x ∈ R üçün
2
1 1 1 
f ( x + 2) = + + f ( x) − f ( x) −  + f ( x) − f 2 ( x)  =
2
2 2 2 
1 1 1
+ + f ( x) − f 2 ( x) − − f ( x) − f 2 ( x) − f ( x) + f 2 ( x) =
2 2 4
2
1  1 1 1
= +  f ( x) −  = + f ( x) − = f ( x)
2  2 2 2
1
(Şərtdən aydındır ki, istənilən x ∈ R üçün f ( x ) ≥ )
2
Beləliklə f ( x + 2) =f ( x ) olduğuna görə x = 2 ədədi f ( x )
funksiyasının dövrüdür.
22. f1 ( x ) = x və f 2 ( x ) = ex artan funksiyalar olduğundan,
f 3 ( x )= x + ex funksiyası da monoton artandır. Ona görə də
261
x + ex =y + ey bərabərliyi yalnız x = y olduqda doğrudur.
Deməli cos y + sin x = sin y + cos x bərabərliyi də doğrudur.
23. Bərabərliyi f ( f ( x)) − f ( x) =

x şəklində yazaq. Tənliyin
sağ tərəfi xətti funksiya olduğundan, funksiyanı
f ( x=
) ax + b şəklində axtaraq. Burada a və b qeyri-
müəyyən əmsallardır. Bu funksiyanı verilmiş bərabərlikdə
yerinə yazaq:
f ( ax + b) − ( ax + b) = x ⇒
a ( ax + b) + b − ax − b = x ⇒
( )
a2 x + ab − ax = x ⇒ a2 − a x + ab = x
Qeyri-müəyyən əmsallar üsulunu tətbiq edək:

 1± 5
=a2 − a 1 a2=
− a −1 0 a =
 ⇒  ⇒ 2
=ab 0= ab 0 b = 0

Bu qiymətləri f ( x=
) ax + b funksiyasında nəzərə alsaq,
1+ 5 1− 5
axtarılan f ( x ) = x və f ( x ) = x
2 2
funksiyalarını alarıq.
24. Bərabərliyin sağ tərəfi kvadratik funksiya olduğundan,
funksiyanı f ( x ) = ax2 + bx + c şəklində axtaraq. Burada a,
b, c,-qeyri müəyyən əmsallardır. Bu funksiyanı tənlikdə yerinə
yazaq:
( )
2 ax2 + bx + c + a (1− x ) + b (1− x ) + c = x2 ⇒
2
3ax2 + ( b − 2a) x + ( a + b + 3c ) =
x2
262
Qeyri-müəyyən əmsallar üsulunu tətbiq edək:
 1
 a =
3a = 1 3

  2
b − 2a= 0 ⇒ b=
a + b + 3c =  3
 0
 1
c = − 3

Deməli axtarılan funksiya f ( x )=
3
( x + 2x − 1) şəklindədir.
1 2
25. x = 1− y əvəzləməsi etsək,
f (1− y ) + (1− y ) f ( y ) =1+ (1− y ) və ya burada y ixtiyari

2
bir dəyişən olduğuna görə

f (1− x ) + (1− x ) f ( x ) = 2 − 2x + x2 olur. Onda
 f ( x ) + xf (1− x ) =1+ x2
 ⇒
(1− x ) f ( x ) + f (1− x ) =2 − 2x + x
2
1− 2x + 3x2 − x3
⇒ f ( x) =
1 − x + x2
f ( x) + 2
( )
26. f g ( x ) =
x+3
bərabərliyində f ( x )= x − 1 olduğunu
x − 1+ 2 x + 1
(
g ( x)
nəzərə alsaq, f = ) =
x+3 x+3
(1).
Digər tərəfdən f ( x )= x − 1 bərabərliyində x-in yerinə g ( x )
(
yazsaq, f g (= )
x) g ( x) − 1 (2). (1) və (2)
263
bərabərliklərinin sağ tərəflərini bərabərləşdirsək,
x +1 x +1 2x + 4
g ( x ) −=
1 ⇒ g (=x) +=1 alarıq. Onda
x+3 x+3 x+3
4 − 3x
g −1 ( x ) = və
x−2
−3a + 4
g −1 ( a) = = −1 ⇒ − 3a + 4 = −a + 2 ⇒ a = 1 olur.
a− 2
27. Verilmiş bərabərliyi aşağıdakı şəkildə yazaq.

xf ( x ) + f ( x ) =x ⇒ xf ( x ) − x =− f ( x ) ⇒
− f ( x)
x ( f ( x ) − 1) =− f ( x) ⇒ x =
f ( x) − 1
olduğundan,
− f ( x)
3⋅
3x f ( x) − 1
( 3x ) =
f=
− f ( x)
=
3x + 1
3⋅ +1
f ( x) − 1
−3 f ( x ) f ( x ) − 1 3 f ( x)
= ⋅ = .
f ( x ) − 1 −2 f ( x ) − 1 2 f ( x ) + 1
3 f ( x)
Deməli f ( 3x ) = .
2 f ( x) + 1
28. Verilmiş funksiyanın tək funksiya olması üçün
f ( x) + f ( −x) =
0 olmalıdır. Həqiqətən də
ln ( ) (
2x + 1+ 2x2 + ln − 2x + 1+ 2x2 = )
= ln ( 1 + 2x 2 + 2x )( 1+ 2x 2
)
− 2x =
264
( )
= ln 1+ 2x2 − 2x2 = ln1 = 0
olduğundan verilmiş funksiya təkdir.
29. f ( x ) = px + 2q ⇒ f ( qx + 2 p) = p ( qx + 2 p) + 2q =
= pqx + 2 p2 + 2q (1).
Digər tərəfdən f ( qx + 2 p) =⋅
q f ( x) + 2 p ⇒
⇒ f ( qx + 2 p) = q ( px + 2q) + 2 p = pqx + 2q2 + 2 p ( 2) . (1)

və (2) bərabərliklərinin sağ tərəflərini bərabərləşdirsək,
pqx + 2 p2 + 2q = pqx + 2q2 + 2 p ⇒ 2 p2 + 2q = 2q2 + 2 p ⇒

( )
2 p2 + 2q = 2q2 + 2 p ⇒ 2 p2 − q2 = 2 ( p − q) .
Burada p ≠ q olduğu üçün, p + q =
1 və deməli
5( p + q ) =
5 olur.
30. 1− sgn x =0 ⇒ sgn x =1 ⇒ x > 0 olduğundan, bu

funksiyanın təyin oblastı D ( x ) = ( −∞;0] aralığıdır.
 2x − 1 2x − 1
31.  3  = 0 ⇒ 0 ≤ 3 < 1 ⇒ 0 ≤ 2x − 1 < 3 ⇒
 
1
⇒ 1 ≤ 2x < 4 ⇒ ≤ x < 2 olduğu üçün, verilmiş
2
 1
funsiyanın təyin oblastı D ( f ) =  −∞;  ∪ [ 2; +∞ ) aralığıdır.
 2
1
32. T ∈ Z olmaqla f ( x + T ) = x + T − [ x + T ] − =
2
265
1 1
= x + T − [ x] − T − = x − [ x] − = f ( x ) və T-nin ala
2 2
biləcəyi ən kiçik müsbət ədəd T=1 olduğu üçün, verilmiş
funksiyanın dövrü 1-dir.
33. Verilmiş bərabərlikdə x = 1 və y = 1
qiymətlərini nəzərə alsaq,
f (1) ⋅ f (=
1) f (1) + 2005⋅ (1+ 1+ 2004) ⇒ f 2 (1) − f (1) −
0 ⇒ f (1) =
−2005⋅ 2006 = −2005
və ya f (1) = 2006 alarıq.
Digər tərəfdən verilmiş tənlikdə x dəyişənini olduğu kimi
saxlayaraq, y = 1 qiymətini yerinə yazsaq,
1 
f ( x ) + 2005⋅  + 2005 ⇒ f ( x ) ( f (1) − 1=
f ( x ) ⋅ f (1=
) )
x 
1 
2005 + 2005
1  x 
= 2005 + 2005 ⇒ f ( x )=
x  f (1) − 1
olar. Son ifadədə f (1) = −2005 qiymətini yerinə yazsaq,
2005  1 
f ( x) =
−  + 2005 , f (1) = 2006 qiymətini nəzərə
2006  x 
1
alsaq, f ( x )= + 2005 olur. Beləliklə axtarılan funksiya
x
2005  1  1
f ( x) =
−  + 2005 və ya f ( x )= + 2005 şəklindədir.
2006  x  x
34. Verilmiş bərabərliyin sağ tərəfi x və y dəyişəninə nəzərən 4-cü

dərəcəli çoxhədlidir. Sol tərəfdə 2 f ( x )(1+ y ) toplananının
olması belə nəticə çıxarmağa əsas verir ki, çoxhədli
266
f ( x ) = ax3 + bx2 + cx + d şəklində axtarılmalıdır. f ( x ) -in
bu ifadəsini bərabərliyin sol tərəfində yerinə yazaraq, oxşar
hədləri islah etsək,
−2ax3 y + 6axy2 − 2bx2 y + 2by2 − 2cxy − 2dy =
−2x3 y + 6xy2
bərabərliyini alarıq. Qeyri-müyyən əmsallar üsuluna görə eyni
dərəcəli dəyişənlərin əmsallarını bərabərləşdirsək,
−2a = −2, 6a = 6, − 2b = 0, 2b = 0, − 2c = 0, − 2d = 0 və ya
a= 1, b= c= d= 0 alarıq. Beləliklə axtarılan funksiya
f ( x ) = x3 şəklindədir.
35. f ( x ) = ax5 + bx4 + cx3 olsun. Onda şərtə əsasən
( x − 1) ⋅ g ( x) g ( x)
3
ax5 + bx4 + cx3 − 1 = olar. Burada
kvadrat üçhədlidir. Sonuncu bərabərliyin hər tərəfindən iki dəfə
törəmə alaraq x = 0 qiymətini hər dəfə yerinə qoysaq,
=g ( 0) 1,=
g' ( 0) 3,= g'' ( 0) 12 alarıq.
g ( x ) = ax2 + mx + n olarsa,
 g (=0) = 1 n 1= n 1
 '  
 g ( 0) = 3 ⇒ 2a ⋅ 0 + m = 3 ⇒ m = 3 olduğundan,
 '' =  a 6
 g ( 0) = 12 2a 12 = 
(
g ( x ) = 6x2 + 3x + 1, f ( x ) = ( x − 1) ⋅ 6x2 + 3x + 1 =
3
)
=6x − 15x + 10x alarıq.
5 4 3
36. Verilmiş funksiyanı aşağdakı şəkildə yazaq:

(
f ( x )= nx2 − 2 ( a1 + a2 + ... + an ) x + a12 + a22 + ... + an2 . )
Bərabərliyin sağ tərəfi x-ə görə kvadrat üçhədlidir. Burada
a= n > 0 olduğu üçün, üçhədli özünün ən kiçik qiymətini
267
b −2 ( a1 + a2 + ... + an ) a1 + a2 + ... + an
x=
− =
− =
2a 2n 2
nöqtəsində alır.
37. x= y= 0 götürsək, f ( 0) = 0 alınır.

y =− x ⇒ f ( 2x ) =2 f ( x ) + 2 f ( − x ) (1)
y= 4 f ( x)
x ⇒ f ( 2x ) = ( 2)
(1) və (2)-nin sağ tərəflərini bərabərləşdirsək,
4 f ( x ) = 2 f ( x ) + 2 f ( − x ) ⇒ f ( x ) = f ( − x ) alarıq.
Deməli verilmiş funksiya cütdür. Verilmiş tənlikdə ardıcıl ola-
raq= y x= , y 2x= =
, y 3x,..., y nx götürməklə və funksiya-
nın cüt olduğunu nəzərə almaqla tənliklər sistemi düzəldək:
 f ( 2x ) + f ( 0) = 2 f ( x ) + 2 f ( x )

 f ( 3x ) + f ( x ) = 2 f ( x ) + 2 f ( 2x )

.....................................................
 f ( ( n + 1) x ) + f ( ( n − 1) x )= 2 f ( x ) + 2 f ( nx )

Alınmış tənlikləri tərəf-tərəfə toplayaraq,
f ( x ) + f ( 2x ) + ... + f ( nx ) =
T ilə işarə edək. Onda
T − f ( x) + f ( ( n + 1) x ) + T − f (=
nx ) 2nf ( x ) + 2T və ya
f ( ( n + 1) x ) − f ( nx ) =( 2n + 1) f ( x ) alarıq. Sonuncu
tənlikdə n-in yerinə növbə ilə 1, 2, 3,…, n yazsaq:
268
 f ( 2x ) − f ( x ) = 3 f ( x)

..................................

 f ( nx ) − f ( ( n − 1) x ) =( 2n − 1) f ( x )
 f n + 1 x − f nx = 2n + 1 f x
 (( ) ) ( ) ( ) ( )
Sistemin tənliklərini alt-alta toplayaq:
( ( n + 1) x ) = (1+ 3 + ... + ( 2n + 1) ) f ( x ) ⇒
f
⇒ f ( ( n + 1) x ) = ( n + 1) ⋅ f ( x ) ⇒
2
⇒ f ( kx ) =
k2 f ( x ) ( 3) .
m
Sonuncu ifadədə=k k=
,x götürsək,
k
 m  m
( m) k2 f   ( 4)
m
f  k ⋅= k2 f   ⇒ f = olar. (3)
 k k k
=
bərabərliyində =
k m, x 1 götürsək, f ( m) = m2 f (1) ( 5)
 m  m m
2
(4) və (5)-dən m2 f (1) = k 2 f   ⇒ f  k  k 2 f (1) ⇒
=
k  
m 
f ( x ) =f (1) ⋅ x 2  =x  . Burada f (1) = c götürsək,
k 
⇒ f ( x ) = cx , x ∈ Q alarıq.
2
38. f ( k ) =3k − 4,  f ( x )  =( 3k − 4) =9k 2 − 24k + 16

2 2
∑  f ( x )= ∑ ( 9k )
20 20 20 20
− 24k + 16= 9∑ k 2 − 24∑ k +
2 2
Onda
=k 0 =k 0 =k 0=k 0
269
20 20 ⋅ ( 20 + 1)( 2 ⋅ 20 + 1) 20 ( 20 + 1)
+ ∑ 16 =9 ⋅ − 24 ⋅ + 16 ⋅ ( 20 + 1) =
k= 0 6 2
=3⋅ 10 ⋅ 21⋅ 41− 24 ⋅ 10 ⋅ 21+ 21⋅ 16 =25830 − 5040 + 336 =21126
2 ( 5x − 2) + 1 10x − 3
( 5x − 2)
39. f= = (1) Digər tərəfdən
3( 5x − 2) + 7 15x + 1
2x + 1
f ( x) = ⇒ 3x ⋅ f ( x ) + 7 f ( x ) = 2x + 1 ⇒
3x + 7
−7 f ( x ) + 1
⇒ x ( 3 f ( x ) − 2) =−7 f ( x ) + 1 ⇒ x = .
3 f ( x) − 2
Bu ifadəni (1)-də nəzərə alsaq,
−7 f ( x ) + 1
10 ⋅ −3
3 f ( x) − 2 −79 f ( x ) + 16 79 f ( x ) − 16
f ( 5x − 2)
= = =
−7 f ( x ) + 1 −102 f ( x ) + 13 102 f ( x ) − 13
15⋅ +1
3 f ( x) − 2
40. P ( x=
) a0 + a1x + a2 x2 + a3x3 + ⋅⋅⋅ + an xn olsun. Onda
( )
P x2 = a0 + a1x2 + a2 x4 + a3 x6 + ⋅⋅⋅ + an x2n olur. Bu ifadələri
tənlikdə yerinə yazaq:
=
xP ( )
( x ) P x2 ⇒ a0 x + a1x2 + a2 x3 + a3x4 + ⋅⋅⋅ + a=
nx
n+1
a0 + a1x2 + a2 x4 + a3x6 + ⋅⋅⋅ + an x2n ⇒ a0 = a2 = a3 = a4 = ⋅⋅⋅ = 0

və a=
1 a1 − dir. Deməli P ( x ) = a1x
270
=
41. 1) Tutaq ki, x0 ədədi f1 0,=f 2 0,=f 3 0 tənliklərinin
ortaq həllidir. Onda f1 ( x0 ) + f 2 ( x0 ) + f 3 ( x0 ) =
0 və deməli
x0 ədədi
f ( x ) = ( a1 + a2 + a3 ) x2 + ( b1 + b2 + b3 ) x + ( c1 + c2 + c3 ) = 0
tənliyinin həllidir. Bu halda D ≥ 0 olmalıdır, yəni
( b1 + b2 + b3 ) − 4 ( a1 + a2 + a3 )( c1 + c2 + c3 ) ≥ 0
2
2). Tutaq ki, bunlardan istənilən ikisinin həlli var. Ümumiliyi

pozmadan f1 ( x2 ) < 0, f 2 ( x2 ) = 0, f 3 ( x2 ) = 0 qəbul edək.
Onda f ( x2 ) = f1 ( x2 ) + f 2 ( x2 ) + f 3 ( x2 ) < 0 F ( x )
funksiyasının baş həddi a1 + a2 + a3 > 0 və x2 köçməsində
F ( x ) < 0 olduğuna görə, F ( x ) = 0 tənliyinin iki kökü var və
D > 0, yəni
( b1 + b2 + b3 ) > 4 ( a1 + a2 + a3 )( c1 + c2 + c3 )
2
f2
f3
x1 0 x2 x3
f1
271
§8. TRİQONOMETRİYA
1. Tənliyi həll edək:

sin5 x + cos5 x =
2 − sin4 x
Bunun üçün sin5 x + cos5 x ≤ 1 və 2 − sin4 x ≥ 1 olduğunu
sin x + cos x =
5 5
1
tənlikdə nəzərə alsaq,  tənliklər sistemini
2 − sin x =
4
1
alırıq. Buradan
1 cos x = 0
sin5 x + cos2 x =
 ⇒ ⇒
sin x = ±1 sin x = 1
π π
x = + π n = ( 4n + 1) , n ∈ z
2 2
2. x ≥ 0, a > 0, b > 0 olduqda a + b ≥ 2 ab olduğundan,

2 πx 2 πx
π + x ≥ 2 πx ⇒ 0≤ ≤ 1. Tutaq ki, y = . Bu
π +x π +x
halda sin y = 0 ⇒ y = π k, k ∈ z . 0 ≤ π k ≤ 1, k ∈ z
bərabərsizliyi ancaq k = 0 olduqda doğrudur. Deməli
y = 0 ⇒ x = 0. Bu həll yeganədir.
3. sin4 x + 1 = cos4 x − x4 ⇒ cos4 x − sin4 x = 1+ x4 ⇒
( )(
⇒ cos2 x − sin2 x cos2 x + sin2 x =+ )
1 x4 ⇒ cos2x =+
1 x4
Son tənlikdə istənilən x üçün cos2x ≤ 1 və 1+ x4 ≥ 1
olduğundan, cos2x = 1+ x4 tənliyinin həlli
=
cos2 x 1 =2x 2π k, k ∈ z =
 x π k, k ∈ z
 ⇒  ⇒ ⇒x=0
1=
+x 1 = x = 0
4 4
x 0
olur.
272
=
4. =
y cos4 =
x, y cos2 x, y cos3x funksiyaları [ −1;1]
aralığında dəyişdiklərindən x dəyişəninin ixtiyari qiymətində
aşağıdakı bərabərsizliklər doğrudur:
0 ≤ ( cos4x + cos2x ) ≤ 4, 4 ≤ 5 − cos3x ≤ 5.
2
Bərabərlik halı yalnız tənliyin sağ və sol tərəfi 4 olduqda

( cos4x + cos2x )2 =
4,
mümkündür. Yəni verilmiş tənlik 
5 − cos3x = 4
tənliklər sistemi ilə eynigüclüdür. Onda aşağdakıları alarıq:
  cos4x = 1,

 cos4x + cos2x =
2   cos2x = 1, cos4x = 1,
  
−2 ⇔   cos4x = −1, ⇔ cos2x =
 cos4x + cos2x = 1,
  
 cos2x = −1, 
 cos3x = 1    cos6x = 1
1+ cos6x = 2
 x π n, n ∈ z
=

⇔ πk x π n, n ∈ z
⇔=
= x 3 , k ∈ z
( )
2
5. 1+ 8sin10 =
1+ 16sin10 + 64sin2 10 =
1+
1 
(
+32  sin10 + 2sin2 10  = 1+ 32 sin30 sin10 + 1− cos20 =
2 
)
( (
=1+ 32 + 32 sin30 sin10 − cos 30 − 10 ) ) =33 +
(
+32 sin30 sin10 − cos30 cos10 − sin30 sin10 = )
( )
= 33 + 32 − cos30 cos10 = 33 − 32 ⋅
2
3
cos10 =
273
=
33 − 16 3 cos10 =
33 − 16 3sin80
6. Verilmiş tənliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
( )
3cos2t = 5 cost + 2 ⇒ 3 2cos2 t − 1 − 5 cost = 2 ⇒
⇒ 6cos2 t − 5 cost − 5 = 0; cost = y, − 1 ≤ y ≤ 1 olsun.
Onda 6 y2 − 5y − 5 =0
D =+
5 120 =
125
5±5 5
y1,2 =
12
− 5 5
= y1 = , y2 (kənar kök)
3 2
5 5 1
Beləliklə cost =− , ⇒ cos2t =2cos2 t − 1 =2 ⋅ − 1 =
3 9 9
π π
7. x + t əvəzləməsi edək. Onda 3x= 3t −
= ,
6 2
π  π π
8x + = 8 t −  + = 8t − π , 12x = 12t − 2π olar.
3  6 3
Bu ifadələri tənlikdə nəzərə alsaq, onda
sin t − sin3t − sin8t =
sin12t
şəkildə tənlik alarıq. Bu tənliyi həll edək:
sin t − sin3t = sin8t + sin12t ⇒
⇒ 2sin ( −t )=
cos2t 2sin10t cos2t ⇒
⇒ cos2t ( sin10 − sin ( −t ) ) =
0
1) cos2t = 0
274
π π πk
2t =+ π k, t =+ ,
2 4 2
π π πk π πk
x1 = − + = +
4 6 6 12 2
=
2) sin10t sin ( −t )
10t =−t + 2π n вя йа10t =π + t + 2π m,

2π n π 2π m
=
t , =t + ,
11 9 9
π 2π n π 2π m
x2 = − + x3 =− + ( k, m, n ∈ z)
6 11 18 3
8. Tənliyin sol tərəfini aşağıdakı şəkildə çevirək:

1 1
sin4 x + 4
+ cos4 x + +4=
sin x cos4 x
 
( )
=sin4 x + cos4 x  1+ 4
1
 sin x cos x 
4 +
 
( )
+4 = 1− 2sin2 x cos2 x  1+ 4
1
 sin x cos x 
4 +4=
 1 2  16 
= 1− 2 sin 2x   1+ sin4 x  + 4
  
 16 
Onda verilmiş tənlik ( 2 − sin2 2x )  1+ = 16 + sin y
 sin 2x 
4
16
şəklində düşür. Burada 2 − sin2 2x ≥ 1, 1+ ≥ 17
sin4 2x
 16 
olduğundan, ( 2 − sin2 2x )  1+  ≥ 17. Digər tərəfdən
 sin 2x 
4
16 + sin y ≤ 17 olduğu üçün, bərabərlik halı yalnız

275
sin2 2x = 1 π
 =
olduqda mümkündür. Buradan x ( 2k + 1)
sin y = 1 4
π
və y= + 2π n, k, n ∈ z həlli alınır.
2
9. Tənliyin sol tərəfində tam kvadratlar ayırmaq üçün aşağdakı

şəkildə çevirmələr aparaq:
sin2 x − 2sin x sin y − cos2 y − 2cos2 y + cos4 y + 2 = 0 ⇒
⇒ sin2 x − 2sin x sin y + 1− cos2 y + cos4 y − 2cos2 y + 1 = 0 ⇒

⇒ sin2 x − 2sin x sin y + sin2 y + cos4 y − 2cos2 y + 1 = 0 ⇒
(
⇒ ( sin x − sin y ) + cos2 y − 1 =)
0 ⇒ ( sin x − sin y ) + sin4 y =
2 2 2
0
Sonuncu tənlik aşağıdakı tənliklər sistemi ilə eynigüclüdür:
sin x − sin =
y 0 sin =
x 0 =x πn
 ⇒ ⇒
=
sin y 0 =
sin y 0=  y π k, n, k ∈ z
10. Sadə çevirmələr edək:

2sin2x + sin x − sin3x =
3⇒
⇒ 2sin2x − 2sin x cos2x = 3⇒
3
⇒ sin2x − sin x cos2x =
2
Sonuncu tənliyin sol tərəfini aşağıdakı şəkildə çevirək:
 sin2x sin x cos2x 

1⋅ sin2x − sin x cos2x =1+ sin2 x  − 
 1+ sin x 1+ sin2 x 
2
276
2 2
 1   sin x 
İstənilən x ∈ R üçün   +−  =1
 1 + sin2
x   1 + sin2
x 
olduğundan, x-dən asılı elə bir ϕ ( x ) bucağı vardır ki,
1 sin x
= cosϕ ( x ) və − sinϕ ( x ) olsun.
=
1+ sin2 x 1+ sin2 x
(
Onda sin2x − sin x cos2x =1+ sin2 x ⋅ sin 2x + ϕ ( x ) )
1+ sin2 x sin ( 2x + ϕ ( x ) ) =
3
olduğu üçün, verilmiş tənlik
2
tənliyi ilə eynigüclüdür. Bu tənliyin sol tərəfi x-in istənilən
qiymətində ≤ 2, sağ tərəfi isə 1,5-ə bərabər olduğundan,

onun kökləri yoxdur.
5x
11. Burada −1 ≤ cos6x ≤ 1, − 1 ≤ sin ≤ 1 olduğundan, verilmiş
2
cos6x = 1

tənlik  5x tənliklər sisteminə gətirilir. Buradan
sin 2 = 1
 π
6x = 2π n  x= n
  3
 5x π ⇒  n, m∈ z olur. Bu
=
 2 2 + 2π n x π
=

( 4m + 1)
5
π π
həllərin kəsişməsini tapmaq üçün =n( 4m + 1)
5 3
bərabərliyini nəzərdən keçirək. Burdan =
5n 12m + 3 alınır.
277
Bərabərliyin sağ tərəfi 3-ə bölündüyündən,= n 3k, k ∈ z
şəklində olmalıdır. Onda 15 = k 12m + 3 və 5= k 4m + 1.
Bərabərliyin sağ tərəfi tək ədəd olduğundan, k-təkdir. Onda
k = 2 p + 1, p ∈ z. Belə olan halda
10 p + 5= 4m + 1 və ya 5= p 2m − 2. Aydındır ki, burada p-
cüt ədəd olmalıdır.= p 2t , t ∈ z ifadəsini son bərabərlikdə
nəzərə alsaq, 10=t 2m − 2 və ya m= 5t + 1 alarıq. Bu ifadəni
π π
=x ( 4m + 1) həllində yerinə yazsaq, =
x ( 20t +=
5)
5 5
= π ( 4t + 1) , t ∈ z şəklində tənliyin həllini alarıq.
1 1
12. x + 2cosα olarsa, xn + n =
= 2cosnα olduğunu
x x
göstərək. Bunun üçün 1-ci tənliyin köklərini tapaq:
1
x=+ 2cosα ⇒ x2 − 2x cosα = +1 0
x
1
⇒ x1,2 = cosα ± i sinα . Onda xn + = ( cosα ± i sinα ) +
n
n
x
+ ( cosα  i sinα ) =cosnα ± i sin nα + cosnα  i sin nα =
n
= 2cosnα olur.
13. tg x > 0 olduqda tg x + ctg x ≥ 2 və tg x < 0 üçün
tg x + ctg x ≤ −2 olur. Digər tərəfdən

−1 ≤ sin y ≤ 1 olduğundan, 2 + sin y ≥ 1. Onda
( tg x + ctg x )( 2 + sin y ) ≥ 2 вя йа ( tg x + ctg x )( 2 + sin y ) ≤ −2.

Göründüyü kimi verilmiş tənliyin həllinin olması üçün
278
 1
 tg x + ctg x =2  tg x + −2=0  tg2 x − 2 tg x + 1 =0
 ⇒ tg x ⇒ 
2 + sin y = 1 sin y = −1 sin y = −1

 π
( tg x − 1) =
2
0  tg x = 1  x= 4 + π k
⇒ ⇒  ⇒ 
sin y = −1 sin y = −1 y = π
− + 2π n, k, n,∈ z
 2
olmalıdır.
14. Verilmiş kvadrat tənliyi həll edək:
( sin a + cosa) − sin2a =

2
D1 = 1+ sin2a − sin2a =
1
Онда x1 = sin a + cos a + 1, x2 = sin a + cos a − 1.
Məsələnin şərtinə əsasən iki hal mümkündür:
=x1 3=
x2 вя йа x2 3x1.
Hər bir halı ayrılıqda nəzərdən keçirək:
1) sin a + cos a + 1= 3( sin a + cos a − 1)
2 ( sin a + cos a) =
4
sin a + cos a =
2
Lakin sin a + cos a ≤ 2 olduğu üçün, alınmış tənliyin həlli
yoxdur.
2) sin a + cos a − 1= 3( sin a + cos a + 1)
2 ( sin a + cos a) =
−4
sin a + cos a =
−2
Lakin sin a + cos a ≥ − 2 olduğundan, bu tənliyin də həlli
yoxdur və deməli məsələnin şərtinin ödəyən a ədədi yoxdur.
279
1− cos20 1− cos100 1− cos140
15. tg2 10 + tg2 50 + tg2 70=

+ + =
1+ cos20 1+ cos100 1+ cos140
3−
1
2
(cos80 + 2cos120 + cos160 + cos40 + cos240 − )
=
8cos2 10 cos2 50 cos2 70
3 3
3+ −
−3cos20 cos40 cos80 4 8 9
= =
1 3
⋅
2 2
16. sin3 x ≤ sin2 x, cos15 x ≤ cos2 x olduğundan,
sin3 x + cos15 x ≤ sin2 x + cos2 x =

1. Burada bərabərlik halı
yalnız aşağdakı halda mümkündür:
 sin x = 0
sin x ( sin x − 1) =
2 
sin x = sin x  cos x = 1
3 2 0
 15 ⇒  ⇒
cos x = cos x
2 2 13
(
cos x cos x − 1 = 0 )
 sin x = 1

 cos x = 0
Bu tənliklər sisteminin hər birini həll etsək,
π
2π n вя йа x =
x= + 2π k, n, k ∈ z alarıq.
2
( tg 10 + tg )
2
17. tg4 10 + tg4 50 + tg4 70 = 2  2
50 + tg2 70 −
(
−2 tg2 10 tg2 50 + tg2 10 tg2 70 + tg2 50 tg2 70 = )
280
 1− cos20 1− cos100 1− cos20 1− cos40
=
9 − 2
2
⋅ + ⋅ +
 1+ cos20 1+ cos100 1+ cos20 1+ cos140
   
1− cos100 1− cos140 
+ ⋅ =
1+ cos100 1+ cos140 
=
81−
(
3 − cos20 + cos100 + cos140
+
)
8cos2 10 cos2 50 cos2 70
+
(
− cos20 cos100 + cos20 cos140 + cos100 cos140 + )
2  2  2 
8cos 10 cos 50 cos 70
3 1
3 − 0 + + 3⋅
+3cos20 cos100 ⋅ cos140 4 8=
=
81−
1
⋅ cos 30
2 
2
= 81− 22 = 59
(bax 15 № li misalın həllinə).
2 − cos2x + 2 ( sin y + cos y ) sin x =

0⇒
( )
2 − 1− 2sin2 x + 2 ( sin y + cos y ) sin x = 0 ⇒
2sin2 x + 2 ( sin y + cos y ) sin x + 1 =0 (1)
Sonuncu tənliyi sin x -ə görə kvadrat tənlik kimi həll etsək,
281
1
( sin y + cos y ) − 2  =
2
sin x =  − sin y − cos y ±
2 
1
(
= − sin y − cos y ± sin2 y − 1
2
) ( 2)
(1) tənliyinin həllinin olması üçün
sin2y − 1 ≥ 0 , sin2y ≥ 1 olmalıdır. Lakin sin2y ≤ 1
π
1 2 y = + 2π k, k ∈ z
olduğundan, sin2 y =⇒
2
π
⇒ y= + π k, k ∈ z. x − i tapmaq üçün iki halı nəzərdən
4
keçirək:
1) k = 2n olarsa, (2) bərabərliyi aşağıdakı şəklə düşər:
1 2 2 2 m+1 π
sin x =  − −  =− ⇒ x=( −1) + π m, m∈ z.
2  2 2  2 4
π π
( −1)
m+1
Bu halda x = + π n, y = + 2π n, m, n ∈ z.
4 4
2) =
k 2n + 1 olarsa,
2 t π π
sin x = ⇒ x =( −1) + π t вя y = + π ( 2n + 1) , t , n ∈ z
2 4 4
olur.
19. sin3α =
3sinα − 4sin3 α вя cos2α =
1− 2sin2 α
olduğundan, sinα = y əvəzləməsi aparaq:
( )
4 3y − 4 y3 + 5 ≥ 4 − 8y2 + 5y ⇒ 16 y3 − 8y2 − 7 y − 1 ≤ 0
282
Asanlıqla müəyyən etmək olar ki, y = 1 ədədi sol tərəfdəki
çoxhədlinin köküdür. Onda
16 y3 − 8y2 − 7 y −=
1 16 y3 − 16 y2 + 8y2 − 8y + y −=
1
= 16 y2 ( y − 1) + 8y ( y − 1) + ( y=
− 1)
( )
= ( y − 1) 16 y2 + 8y + 1 = ( y − 1)( 4 y + 1)
2
y = sinα olduğu üçün, y −1≤ 0 və deməli
16 y3 − 8y2 − 7 y − 1 ≤ 0. Bu isə verilmiş bərabərsizliyin doğru

olduğunu göstərir.
20. Məsələni həll etmək üçün sinα ≤ α (bax şəklə) faktından

istifadə edək. Onda
sinα1 + sinα 2 + ... + sinα=
n sin (π − α1 ) + sin (π − α 2 ) +
+ sin (π − α 3 ) + ... + sin (π − α n ) ≤ π − α1 + π − α 2 + π − α 3 + ... +
+π − α n = π n − (α1 + α 2 + ... + α n ) = π n − π ( n − 2) = 2π ≈ 6,28
Deməli sinα1 + sinα 2 + ... + sinα n ≤ 2π < 6,29, n ∈ N və
n ≥ 3. y
B
R=1 α
sinα
α x
C A
283
21. 1) 1 < 8sin20 sin50 sin70 < 2
( )
1 < 4 2sin20 sin70 sin50 < 2
1 < 4 ( cos50 − cos90 ) sin50
  
<2
1 < 4cos50 sin50 < 2
 
1
< sin100 < 1
2
1
= cos60 < cos10 < 1
2
Son ikiqat bərabərsizlik doğru olduğundan, verilmiş
= =
2) cos20 sin70
=
, cos40 sin50
, cos70 sin20 ifadələ-
1 1
rini < sin20 sin50 sin70 < ikiqat bərabərsizlikdə nəzərə
8 4
1 1
alsaq, < cos20 cos40 cos70 < bərabərsizliyini alarıq.
8 4

( x + y ) + 2 ( x + y ) sin x + 2 − 2cos2 x ≥ 0 ⇒
2
( x + y ) + 2 ( x + y ) sin x + 2 (1− cos2 x ) ≥ 0 ⇒

2
( x + y ) + 2 ( x + y ) sin x + 2sin2 x ≥ 0 ⇒
2
(( x + y)2 + 2( x + y) sin x + sin2 x) + sin2 x ≥ 0 ⇒

( x + y + sin x )
2
+ sin2 x ≥ 0
Sonuncu bərabərsizlik x və y-in istənilən qiymətində doğru
olduğundan, verilmiş bərabəsizlik doğrudur. Bərabərlik halı
284
 x + y + sin x =0
 şərtləri ödənildikdə
sin x = 0
π k, y =
mümkündür. Buradan x = −π k, k ∈ z alınır.
( )
2
23. sin4 α + cos4 α = sin2 α + cos2 α − 2sin2 α cos2 α =
1 1 1
= 1− sin2 2α . Burada 0 ≤ sin2 2x ≤ olduğundan,
2 2 2
1 1 1 1
1− ≤ 1− sin2 2α ≤ 0 + 1 ⇒ ≤ 1− sin2 2α ≤ 1. Deməli
2 2 2 2
1
sin4 α + cos4 α ≥ . Digər tərəfdən
2
( )
2
sin8 α + cos8 α = sin4 α + cos4 α − 2sin4 α cos4 α ≥
2
 1 1 1 1 1 1
≥   − sin4 2α =− sin4 2α . Burada − sin4 2α ≥ −
 2 8 4 8 8 8
1 1 4 1 1 1
olduğundan, − cos 2α ≥ − =. Beləliklə
4 8 4 8 8
1
sin8 α + cos8 α ≥ .
8
π
24. 0 ≤ sinα ≤ 1 olduğu üçün, 0 ≤ sinα < . Burada
3
y = cos x funksiyası cüt funksiya olduğundan,
 π
cos sinα = cos( sinα ) . Digər tərəfdən bu funksiya 0; 
 2
285
aralığında azalan funksiya olduğundan,
π
cos < cos sinα ≤ cos0 və ya 0,5 < cos( sinα ) ≤ 1.
3
25. a = c və b = o olduqda bərabərlik halı alınır. Fərz edək ki,
b2 + ( a − c ) ≠ 0. Onda
2
a
a sin2 α + b sinα cosα + c cos2 α =(1− cos2α ) +
2
b c
+ sin2α + (1+ cos2α ) =
2 2
c+ a 1 c+ a 1 2
+ ( ( c − a) cos2α + b sin2α =
) b + ( c − a) ⋅
2
= +
2 2 2 2
 
 c−a b
⋅ cos2α + sin2α 
 2 
 b + ( c − a) b + ( c − a)
2 2 2

c−a b
= sin
Burada = ϕ, cosϕ
b2 + ( c − a) b2 + ( c − a)
2 2
əvəzləməsi edək
(sin2ϕ + cos2ϕ =1 olduğu üçün, bunu etmək olar). Onda
a sin2 α + b sinα cosα + c cos2 α =
b + ( c − a)2 2
c+ a
= + sin (ϕ + 2α )
2 2
286
və −1 ≤ sin (ϕ + 2α ) ≤ 1 olduğundan, verilmiş bərabərsizlik
doğrudur.
26. Fərz edək ki, bərabərsizlik doğru deyil. Yəni
cos36 ≤ tg36. Onda

sin36
cos36 ≤ ⇒ cos2 36 ≤ sin36 ⇒ 1+ cos72 ≤ 2sin36
cos36
( )
⇒ 1+ cos 90 − 18 ≤ 2sin 30 + 6 ⇒ 1+ sin18 ≤ ( )
≤ 2sin6 cos30 + 2sin30 cos6
   
⇒ 1+ 2sin9 cos9 ≤ 2sin6 cos30 + cos6.
Burada 1 > cos6 ,sin9 > sin6 > 0,cos9 > cos30 > 0
Olduğu üçün, bərabərsizlik doğru deyil. Fərziyyəmiz yanlış
olduğu üçün, verilmiş bərabərsizlik doğrudur.
27. Bərabərsizliyin sol tərəfini aşağıdakı şəkildə çevirək:
 1  1 
  
2
(
 1+ sin2 x   1+ cos2 x  = 1+ 1+ tg x 1+ 1+ ctg x =
2
)( )
( )( )
= 2 + tg2 x 2 + ctg2 x = 4 + 2 tg2 x + ctg2 x + 1 = ( )
= (
5 + 2 tg2 x + ctg2 x . ) Burada a > 0, b > 0 üçün
a + b ≥ 2 ab bərabərsizliyini tətbiq etsək,

tg2 x + ctg2 x ≥ 2 alarıq. Onda
( )
5 + 2 tg2 x + ctg2 x ≥ 5 + 2 ⋅ 2 ≥ 9 olar. Deməli
287
 1  1 
 1+ sin2 x   1+ cos2 x  ≥ 9
  
α α α
1− tg2 2 tg + 1− tg2
1+ ctg x =
1+ 2 = 2 2 =
α α
2 tg 2 tg
2 2
 α α 
2 −  tg2 − 2 tg + 1
α 1  α  α
2
=  2 2 
= ctg − ctg x  tg − 1 < ctg .
α 2 2  2  2
2 tg
2
α
Deməli 1+ ctgα < ctg
2
α β γ 1 2 α β  1 β γ
29. tg 2 + tg 2 + tg 2 =  tg + tg 2  +  tg 2 + tg 2  +
2 2 2 2 2 2  2 2 2
1 α γ α β β γ
+  tg 2 + tg 2  ≥ tg 2 ⋅ tg 2 + tg 2 ⋅ tg 2 +
2 2 2 2 2 2 2
α γ α β β γ α γ
+ tg 2 ⋅ tg 2 = tg ⋅ tg + tg ⋅ tg + tg ⋅ tg =
2 2 2 2 2 2 2 2
α β γ β α
= tg ⋅ tg + tg  tg + tg  . Sadə çevirmələr aparsaq,
2 2 2 2 2
Sonuncu ifadənin 1-ə bərabər olduğunu göstərmək olar.
π
α= β= χ= olduqda, bərabərsizlik bərabərliyə çevrilir.
3
288
3
30. Əvvəlcə cos2α + cos2β + cos2γ ≥ − (1) köməkçi
2
bərabərsizliyini isbat edək:
cos2α + cos2β + cos2

= γ 2cos(α + β ) cos(α − β ) +
+ cos( 2π − 2 (α + β=
) ) 2cos(α + β ) cos(α − β ) +
+ cos2 (α + β ) ≥ −2cos(α + β ) + cos2 (α + β ) =
−2cos(α + β ) +
2
) − 1 2  cos(α + β ) −  − ≥ −
1 3 3
+2cos2 (α + β=
 2 2 2
Onda verilmiş bərabərsizliyin sağ tərəfini aşağıdakı şəkildə
çevirək:
1 1
sin2 α + sin2 β + sin2 γ = (1− cos2α ) + (1− cos2β ) +
2 2
1 3 1
+ (1− cos2γ ) = − ( cos2α + cos2β + cos2γ ) .
2 2 2
Burada (1) bərabərsizliyindən istifadə etsək,
3 1 3 9
sin2 α + sin2 β + sin2 γ ≤ − − = alarıq.
2 2  2  4
31. Koşi bərabərsizliyinə görə

cosα + cos β + cosγ
3 cosα cos β cosγ ≤ (1)
3
3
Əvvəlcə göstərək ki, cosα + cos β + cosγ ≤ (2)
2
289
cosα + cos β + cosγ = cosα + cos β + cos(π − (α + β ) ) =
α+β α−β
= cosα + cos β − cos(α + β )= 2cos cos −
2 2
 α+β  α+β α+β
−  2cos2 − 1 ≤ 2cos − 2cos2 +1=
 2  2 2
α + β 1 3
2
3 
− 2  cos −  ≤
2  2 2 2
Buradan (2) bərabərsizliyi alınır. Bunu (1)-də nəzərə alsaq,
1 3 1
3 cosα cos β cosγ ≤ ⋅ = və ya 8cosα cos β cosγ ≤ 1
3 2 2
alınar.
 π
32. y = sinα funksiyası  0;  aralığında monoton artan,
 2
y = cos x isə azalan olduğundan,
0 < sinα1 < sinα 2 ... < sinα n ,
cosα1 > cosα 2 > ... > cosα n > 0.
Onda n sinα1 < sinα1 + sinα 2 + ... + sinα n < n sinα n ,
n cosα n < cosα1 + cosα 2 + ... + cosα n < n cosα1,
n sinα1 sinα1 + sinα 2 + ... + sinα n n sinα n

və < <
n cosα1 cosα1 + cosα 2 + ... + cosα n n cosα n
Sonuncu bərabərsizlikdən axtarılan bərabərsizlik alınır.
290
π
33. 0<α < olduqda məlum sinα < α < tgα (1)
2
bərabərsizliyindən istifadə edək:
α α α α
Onda < tg ⇒ α cos < 2sin ⇒
2 2 2 2
α α α α
⇒ α cos cos < 2sin cos ⇒
2 2 2 2
α  α
α cos2 < sinα ⇒ α  1− sin2  < sinα (2)
2  2
α α α α
Burada > 0 ⇒ sin > 0 və (1)-ə əsasən sin < .
2 2 2 2
Məlumdur ki, a > b > 0, n ∈ N olduqda an > bn . Onda
α α2 α α2
sin2 < , 1− sin2 > 1− , və (2) düsturuna əsasən
2 4 2 4
 α  α2   2α  α3
α  1− sin2 > α  −  ⇒ α > α − > α −
2   2 
1 sin 1 sin
  4   4
α3
⇒ sinα > α −
4
291
§9. KOMPLEKS ƏDƏDLƏR
1. x5 − 1 =0 tənliyini həll etsək,

2kπ 2kπ
xk =5
1=5
cos0 + i sin0 =
cos + i sin ,k =
0,1,2,3,4
5 5
alarıq. Burada k = 0 olarsa, x0 =cos0 + i sin0 =1
2π 2π
x1 =cos
+ i sin =cos72 + i sin720 =
k = 1 olduqda, 5 5
= cos 36 − sin 36 + i ⋅ 2sin36 cos36
2  2 
Burada
2
5 +1  5 + 1 5− 5
cos36 =, sin36 =

1−   = .
4  4  8
 
Deməli
5 + 2 5 + 1 10 − 2 5 5− 5 5 + 1
=x1 − + i ⋅2 =
⋅
16 16 8 4
5 −1 i 5+ 5
= +
4 2 2
k = 2 olduqda,
4π 4π
x2 =+
cos i sin =
− cos36 + i sin36 =
5 5
5 + 1 i 5− 5
= +
4 2 2
k = 3 olarsa,
292
6π 6π
x3 =
cos + i sin =
− cos36 − i sin36 =
5 5
=
− ( 5 +1 )+ i 5− 5
4 2 2
k = 4 olduqda,
8π 8π 2π 2π 5 −1 i 5+ 5
x4 =cos + i sin =cos − i sin = −
5 5 5 5 4 2 2
alırıq.
r ( cosϕ + i sinϕ ) , r =
2. Tutaq ki, z = z,ϕ =
arg z.
1 1
=
Onda ( cosϕ − i sinϕ ) və
r z
1  1  1
z + =  r +  cosϕ + i ⋅  r −  sinϕ .
z  r  r
1  1  1
Buradan z + =  r +  cosϕ + i  r −  sinϕ =
z  r  r
2 2
 1  1
 r + r  cos ϕ +  r − r  sin ϕ = 1 ⇒
2 2
   
 2 1 2  2 1 2
 r + 2 + r 2  cos ϕ +  r − 2 + r 2  sin ϕ = 1 ⇒
   
r
1
( ) r
1
r 2 + 2 + 2 cos2 ϕ − sin2 ϕ =1 ⇒ r 2 + 2 + 2cos2ϕ − 1 =0
⇒ r 4 − (1− cos2ϕ ) r 2 + 1 =0 . Sonuncu tənlik r 2 − na görə

bikvadrat tənlikdir. Bu tənliyi həll etsək,
293
1− 2cos2ϕ + (1− 2cos2ϕ )
2
−4
r =
2
alarıq.
2
Törəmədən istifadə etməklə bu funksiyanın minimumunu
tapaq:
4sin2ϕ (1− 2cos2ϕ )
4sin2ϕ +
(1− cos2ϕ )
2
−4
(r )
'
ϕ= 0
2
2
Buradan sinϕ = 0 ⇒ ϕ = 0 və ya ϕ = π . Lakin ϕ = 0
(1− 2cos2ϕ )
2
olduqda kökaltı ifadə − 4 < 0, yəni mənfi
olduğundan, ϕ = π yeganə qiymətdir ki, r 2 = z
2
funksiyası
öz minimum qiymətini alır.
3+ 5 3 5
z m=
n
i
= + . Mürəkkəb radikal düsturundan
2 2 4
istifadə edərək bu ifadəni sadələşdirək:
A + A2 − B A − A2 − B
=
A+ B + düsturunda
2 2
3 5
=A = ,B qiymətləri nəzərə alınarsa,
2 4
1 3 9 5 1 3 9 5
z mni=  + − +  − − = 
2 2 4 4  2  2 4 4 
1 3 
 + 1 +
2 2 
1 3 
−1 =
2  2 
5 1 1
+ =
2 2 2
( )
5 + 1 alarıq.
294
3. a + bi =u + vi olduğunu qəbul edək. Onda bu bərabərliyin
hər iki tərəfini kvadrata yüksəldərək aşağıdakıları alarıq:
 b
 v=
u − v =
2 2
a  2u
a + bi = u2 − v2 + 2uvi ⇒  ⇒ ⇒
2uv = b
2
u2 − b = a
 4u2
2a ± 4a2 + 4b2 a ± a2 + b2
4u − 4au −=
4
b −0 ⇒ u
2
=2
4 2
a + a2 + b2
və ya u = ± . Burada u2 ≥ 0 olduğundan,
2
u2 ≠ a − a2 + b2 < 0. Onda
b b b a2 + b2 − a
v= =
± =
± =
2u
2
a2 + b2 + a
2
2 2
(
a +b +a a +b −a
2 2
)( )
2
2
b a2 + b2 − a b a2 + b2 − a a2 + b2 − a b
= ± = ± == .
a2 + b2 − a2 1 2 b
2 2b⋅
2 2
Deməli b > 0 olarsa, b = b olduğundan,
 a2 + b2 + a a2 + b2 − a 
a + bi =+
u vi =± +i ,
 2 2 
 
b < 0 olarsa, b =−b ⇒ a + bi =u + vi =
295
 a2 + b2 + a a2 + b2 − a 
= ±  −i olur.
 2 2 
 
 3π 3π 
4. x =−1+ i = 2  cos + i sin  qiymətini tənlikdə yerinə
 4 4 
yazaraq, Muavr düsturunu tətbiq etsək,
 9π 9π 
4 ( cos3π + i sin3π ) + 2 2  cos + i sin  ( 2a + 6) +
 4 4 
 3π 3π 
( ) (
+ a2 + 8a + 13 ⋅ 2  cos + i sin  + 2a2 + 12a + 14 ( −1+ i ) +
 2 2 
)
+2a + 8a + 6 = 0 ⇒ − 4 + 4a + 12 − 2a2 −
2
(
−12a − 14 + 4a + 12 − 2a2 − 16a − 26 + 2a2 + 12a + 14 ⋅ i =0 )
⇒ a2 + 4a + 3 =0 ⇒ a1 =−1 və ya a2 = −3
Hər bir halı ayrılıqda nəzərdən keçirək:

1) a = −1 olduqda x4 + 4x3 + 6x2 + 4x =
0 tənliyi alınır.
Buradan 3
(2
)
x x + 4x + 6x + 4 = 0 ⇒ x = 0 və ya
x + 4x + 6x + 4 =
3 2
0. Tənliyin sol tərəfini vuruqlara ayıraq:
x + 2x + 2x + 4x + 2x + 4 =
3 2 2
0⇒
x2 ( x + 2) + 2x ( x + 2) + 2 ( x + 2) =0 ⇒
( x + 2) ( x2 + 2x + 2) =0 ⇒ x =−2 və ya x =−1± i
Beləliklə a = −1 olduqda x = −2,0 və ya x =−1± i olur.
2) a = −2 olarsa, verilmiş tənlikdən
x4 − 2x2 − 4x =0 ⇒ x1 =0, x2,3 =−1± i alırıq. Həqiqətən
şərtə görə x2 =−1+ i kök olduğu üçün x3 =−1− i -də kök
296
olur. Tənliyin 4-cü kökünü tapmaq üçün x3 − 2x − 4 =0
tənliyinin sol tərəfini
( x − ( −1+ i ) ) ( x − ( −1− i )=) ( ( x + 1) − i ) ( ( x + 1) + i =)
= ( x + 1) − i 2 = x2 + 2x + 2 ifadəsinə bölək:
2
x3 − 2 x − 4 x2 + 2 x + 2
x3 + 2 x 2 + 2 x x−2
−2 x 2 − 4 x − 4
−2 x 2 − 4 x − 4
yəni x3 − 2x − 4= (x 2
)
+ 2x + 2 ( x − 2)= 0. Buradan isə
x4 = 2. Beləliklə a = −3 olduqda x= 0;2; − 1± i kökləri
alınır.
5. Ümumiliyi pozmadan x5 -in əmsalının 1 olduğunu qəbul etmək

olar. Onda məsələnin şərtinə əsasən bu tənlik aşağıdakı
şəkildədir:
x5 + qx4 + q2 x3 + q3x2 + q4 x + q5 =0 ⇒ x 4 ( x + q) +
(
+ q2 x2 ( x + q) + q4 ( x + q) = 0 ⇒ ( x + q) x4 + q2 x2 + q4 = )
=⇒
0 x1 =
−q və ya x + q x + q =
0 4 2 2 4
Alınmış bikvadrat tənliyi həll etmək üçün z = x2 dəyişəni

daxil edək:
−q2 ± q4 − 4q4
z2 + q2 z + q4 =0 ⇒ z1,2 = =
2
=
−q2 ± q2 3i 1 2
2
=
2
q −1± i 3 , ( )
Burada
297
2π 2π 
=
z1
1 2
2
(
q −1+ i =

)
3 q2  cos
 3
+ i sin
3 
,
4π 4π 
=
z2
1 2
2
(
q −1+ i =

)
3 q2  cos
 3
+ i sin
3 
olduğundan,
 2π 2π 
= q2  cos + i sin =
3 
x1,2
 3
 2 2π 
 π + 2π k + 2π k 
q  cos 3 + i sin 3 
2 2
 
 
k = 0;1. Burada k = 0 olduqda,
π π 1
x1 =

q  cos + i sin  = q 1+ 3i
 3 3 2
( )
k = 1 olduqda
 π π  1
x=
2
 3

q  cos + π  + i sin  + π =
 3

 2
( )
q −1− 3i olur.
Uyğun qayda ilə
 4π 4π 
= q2  cos + i sin =
3 
x3,4
 3
 4π 4π 
 + 2π k + 2π k 
= q  cos 3 + i sin 3 ,
 2 2 
 
298
k = 0; 1 almaq olar. Burada k = 0 olduqda,
2π 2π  1
x=3

q  cos + i sin =
 3 3  2
(
q −1+ i 3 , )
k = 1 olduqda isə
5π 5π  1
x4 =

q  cos + i sin  =q 1− i 3 ,
 3 3  2
( )
Beləliklə, x= 1 =
q, x2,3
1
2
( )
q 1± 3i , x4,5
=
1
2
q −1± 3i ( )
olur.
6. a2 + a + 1 =0 tənliyini həll etsək,

−1± 3i
a1,2 = olar. Tutaq ki,
2
1 3 2π 2π
a =− + i=cos + i sin .
2 2 3 3
Onda Muavr düsturunu tətbiq etməklə aşağıdakıları alarıq:
2π 2π 
2k

f ( a)= a + a + 1=  cos
2k k
+ i sin +
 3 3 
2π 2π 
k

+  cos + i sin +1=
 3 3 
4kπ 4kπ 2kπ 2kπ
= cos + i sin + cos + i sin +1 (1)
3 3 3 3
Burada
4kπ  kπ  kπ kπ
cos = cos kπ + =  cos kπ cos − sin kπ ⋅ sin =
3  3  3 3
kπ
= ( −1) cos ;
k
299
4kπ  kπ  kπ kπ
sin = sin  kπ + = sin kπ cos + cos kπ sin =

3  3  3 3
kπ
= ( −1) sin ;
k
3
2kπ  kπ  kπ
cos kπ − ( −1) cos ;
k
cos =  =
3  3  3
2kπ  kπ  kπ
=sin  kπ − =− ( −1) sin . Tapılmış bu
k
sin 
3  3  3
kπ
qiymətləri (1)-də nəzərə alsaq, f ( a) = 1+ 2 ⋅ ( −1) cos
k
3
(2) alarıq. k ədədini k =3n, k =3n − 1, k =3n − 2 kimi
götürək:
1) k = 3n olduqda
f ( a) =1+ 2 ( −1) cosnπ =1+ 2 ( −1) ⋅ ( −1) =

3n 3n n
1+ 2 ( −1) =1+ 2 =3 olur.

4n
2) =
k 3n − 1 olduqda
1+ 2 ( −1)
f ( a) =
3n−1
⋅ cos
( 3n − 1) π  π
1+ 2 ⋅ ( −1)
⋅ cos nπ −  =
=
3n−1
3  3
3n−1  π π n 1
=1+ 2 ( −1)  cosnπ cos + sin nπ sin  =1+ 2 ( −1) ⋅ ( −1) ⋅ =
3n−1
 3 3 2
= 1+ ( −1)
4n−1
= 1− 1 = 0 olur.
3) =
k 3n − 2 olduqda
300
3n − 2  2π 
f ( a) =1+ 2 ( −1) π =1+ 2 ( −1) cos π n −
3n− 2 3n− 2
cos =
3  3 
3n− 2  2π 2π 
=1+ 2 ( −1)  cosnπ cos + sin nπ sin
3 
=
 3
n  1
= 1+ 2 ( −1) ⋅ ( −1) ⋅  −  = 1− ( −1)
3n− 2 4 n− 2
= 1− 1 = 0 olur.
 2
1 3
a =− − i götürüldükdə də eyni nəticələr alınır. Beləliklə
2 2
k ədədi 3-ün böləni olduqda f ( a) = 3, k ədədi 3-ə
bölünmədikdə nəticədə 0 alınır.
7. 1) Tutaq ki, f ( x ) = ( cosϕ + x sinϕ ) − cosnϕ − x sin nϕ .

n
Onda x2 + 1 = ( x + i )( x − i ) və
f ( i ) = ( cosϕ + i sinϕ ) − cosnϕ − i sin nϕ =

n
= cosnϕ + i sin nϕ − cosnϕ − i sin nϕ = 0,

f ( −=
i ) ( cosϕ − i sinϕ ) − cosnϕ + i sin =
nϕ
n
cosnϕ − i sin nϕ − cosnϕ + i sin nϕ = 0

olduğundan təklif isbat olunur.
2) x2 − 2ρ x cosϕ + ρ 2 çoxhədlisini vuruqlara ayıraq. Bunun

üçün x2 − 2ρ x cosϕ + ρ 2 =
0 tənliyini həll edək:
x=
1,2 ρ cosϕ ± ρ 2 cos2 ϕ − ρ=
2
ρ ( cosϕ ± i sinϕ ) ;
f ( x ) =xn sinϕ − ρ n−1x sin nϕ + ρ n sin ( n − 1) ϕ olsun. Onda
301
=x1 ρ ( cosϕ + i sinϕ ) üçün
f ( x1 ) = ( ρ ( cosϕ + i sinϕ ) ) sinϕ − ρ n−1 sin nϕ ( ρ ( cosϕ + i sinϕ ) ) +
n
+ ρ n sin
= ( n − 1) ϕ ρ n ( cosnϕ sinϕ + i sin nϕ sinϕ ) −
− ρ n ( sin nϕ cosϕ + i sin nϕ sinϕ ) + ρ n sin ( n − 1) ϕ =
= ρ n ( cosnϕ sinϕ + i sin nϕ sinϕ − sin nϕ cosϕ −
−i sin nϕ sinϕ + sin ( n − 1) ϕ =
= ρ n ( ( cosnϕ sinϕ − sin nϕ cosϕ ) + sin=
( n − 1) ϕ )
= ρ n ( sin (1− n) ϕ − sin ( n − 1)=
ϕ ) 0. Uyğun qayda ilə
göstərmək olar ki, f ( x2 ) = 0.
f ( x1 ) 0,=
Beləliklə= f ( x2 ) 0 olduğundan Bezu teoreminə
görə f ( x) funksiyası x − x1, x − x2 və deməli
( x − x1 )( x − x2 ) =x 2
− 2ρ x cosϕ + ρ çoxhədlisinə bölünür.
2
8. Şərtə əsasən a = c + d, e =
b + c olduğundan, verilmiş tənliyi
aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:
( c + d ) x4 + bx3 + cx2 + dx + ( b + c) =0 ⇒
( ) ) (
c x4 + x2 + 1 + dx x3 + 1 + b x3 + 1 =(
0. Lakin )
x + 1 = ( x + 1) ( x − x + 1) ,
3 2
x + x + 1= ( x + 2x + 1) − x =
4 2 4 2 2
= ( x + 1) − x = ( x + x + 1)( x )
2
2 2 2 2
− x +1
olduğu üçün tənlik aşağıdakı şəklə düşür:
302
(x 2
)( ( )
− x + 1 c x2 + x + 1 + dx ( x + 1) + b ( x + 1) = 0 ⇒ )
1 3
x2 − x + 1 = 0 ⇒ x1,2 = ±i və ya
2 2
( )
c x2 + x + 1 + dx ( x + 1) + b ( x + 1) = 0 ⇒
⇒ x 2 ( c + d ) + x ( c + d + b) + ( c + b) =0
Göründüyü kimi sonuncu tənlik də sadə kvadrat tənlikdir və
bunu həll etməklə digər iki kökü almaq olar.
9. Tutaq ki, arc cos x = ϕ , onda cosϕ = x.

( cosϕ + i sinϕ ) =( cosϕ + i sinϕ ) eyniliyinin sol tərəfinə
7 7
Muavr düsturu, sağ tərəfinə Nyuton binomu düsturunu tətbiq

edək:
cos7ϕ + i sin7ϕ =cos7 ϕ + 7i cos6 ϕ sinϕ − 21cos5 ϕ sin2 ϕ −
35i cos4 ϕ sin3 ϕ + 35cos3 ϕ sin4 ϕ + 21i cos2 ϕ sin5 ϕ −

−7cosϕ sin6 ϕ − i sin7 ϕ və ya
(
cos7ϕ + i sin7ϕ = cos7 ϕ − 21cos5 ϕ sin2 ϕ + 35cos3 ϕ sin4 ϕ −
−7cosϕ sin ϕ ) + i ( 7cos ϕ sinϕ − 35cos ϕ sin ϕ +
6 6 4 3
+21cos ϕ sin ϕ − sin ϕ )

2 5 7
İki kompleks ədədin bərabərlik şərtinə görə

cos7ϕ = cos7 ϕ − 21cos5 ϕ sin2 ϕ + 35cos3 ϕ sin4 ϕ −
−7cosϕ sin6 ϕ və ya
( ) ( )
2
cos7ϕ =cos7 ϕ − 21cos5 ϕ 1− cos2 ϕ + 35cos3 ϕ 1− cos2 ϕ −
( ) ( )
3
−7cosϕ 1− cos2 ϕ =cos7 ϕ − 21cos5 ϕ 1− cos2 ϕ +
303
(
+35cos3 ϕ 1− 2cos2 ϕ + cos4 ϕ − )
(
−7cosϕ 1− 3cos2 ϕ + 3cos4 ϕ − cos6 ϕ )
⇒ cos7ϕ= 64cos7 ϕ − 112cos5 ϕ + 56cos3 ϕ − 7cosϕ=
= 64x7 − 112x5 + 56x3 − 7x.
Deməli cos( 7arc cos x ) = 64x7 − 112x5 + 56x3 − 7x yəni
bərabərliyin sağ tərəfi x -ə görə 7-ci dərəcəli coxhədlidir.
10. Tutaq ki, z= x + iy, onda z= x − iy. Onda verilmiş tənlik

( x + iy )
2
+ x − iy = 0 ⇒
( )
x2 + 2xyi − y2 + x − iy =0 ⇒ x2 − y2 + x + ( 2xy − y ) i =0
şəklində düşür. Kompleks ədədlərin bərabərliyi şərtinə görə

 x2 − y2 + x =0 (1)

( 2x − 1) y =
0 (2)
tənliklər sistemini alırıq.
(2) tənliyindən 2x − 1 =0 və ya y = 0 alınır.
1
1) 2x − 1= 0 ⇒ x = . Bu qiyməti (1)-də nəzərə alsaq,
2
1 1 3 3
= y2 + = 0 ⇒ y2 = ⇒ y = ±
4 2 4 2
1 3
Bu halda z = x + iy = ± i
2 2
2) y = 0 qiymətini (1)-də nəzərə alsaq, x2 + x =0
x ( x + 1) =0 ⇒ x=0, x =−1. Onda
304
z1 =0 + i ⋅ 0 =0, z2 =−1+ i ⋅ ( 0) =−1.
Beləliklə verilmiş tənliyin kökləri
1 3
z1 ==
0, z2 −1, z3,4 = ±i olur.
2 2
−1+ i 3
11. Verilmiş α= qiyməti x3 − 1 = 0 və ya
2
( )
( x − 1) x2 + x + 1 =0 tənliyinin köklərindən biri olduğundan
α=
3
1, α 2 + α += − (α + 1) .
1 0 olur. Buradan α 2 =
Bu ifadələri nəzərə alsaq,
(α − α 2
)( )
+ 2α 3 2 − α + α 2 = (α + α + 1+ 2)( 2 − α − α − 1) =
=( 2α + 3)(1− 2α ) =2α + 3 − 4α 2 − 6α =
= 2α + 3 + 4 (α + 1) − 6α = 7 alarıq.
12. Tutaq ki, z= x + iy. Onda verilmiş tənlik
x + (1+ y ) ⋅ i = ( x + 2) + iy ⇒
⇒ x2 + (1+ y ) = ( x + 2) + y2 ⇒
2 2
x 2 + 1 + 2 y + y 2 = x 2 + 4x + 4 + y 2 ⇒
3
⇒ 2 y = 4x + 3 ⇒ y = 2x +
2
düz xətti üzərindəki nöqtələr çoxluğunu verir.
305
§10. ÜSTLÜ FUNKSİYA. LOQARİFM
1. log 4 60 = log 4 4 ⋅15 =1 + log 4 15 ,
log 3 30 =log 3 3 ⋅10 =1 + log 3 10 .

Göründüyü kimi verilmiş məsələ log 4 15 və log 3 10
ədədlərinin müqayisəsinə gətirilir.
log 4 15 < log 4 16 = 2 , log 3 10 > log 3 9 = 2 olduğundan,
log 3 10 > log 4 5 , Deməli, log 3 30 > log 4 60
2. log 3 3 < log 3 7 < log 3 9 olduğu üçün 1 < log 3 7 < 2 və
log 7 7 < log 7 27 < log 7 49 olduğundan, 1 < log 7 27 < 2 .
Sadə çevirmələr aparaq. Bərabərsizliklərin hər tərəfini 2-yə
vuraq:
2 < log 3 7 2 < 4 və 2 < log 7 27 2 < 4 və ya
2 < log 3 49 < 4 və 2 < log 7 729 < 4

Alınmış ikiqat bərabərsizlikləri dəqiqləşdirək:
3 < log 3 49 < 4 və 3 < log 7 729 < 4
Çevirmələri təkrar edək:
6 < log 3 492 < 8 və 6 < log 7 7292 < 8 və ya
6 < log 3 2401 < 8 və 6 < log 7 531441 < 8

Yenə də alınmış bərabərsizlikləri dəqiqləşdirək, burada
37=2187<2401, 77=823543>531441 olduğuna görə,
7 < log3 2401 < 8 , 6 < log7 531441 < 7 və deməli,
log 3 7 > log 7 27 .
306
3. Axtarılan ədəi x ilə işarə edək. Onda şərtə görə
1062 < x58 < 1063 ⇒ 62 < 58lg x < 63 ⇒
1,069 < lg x < 1,086 ⇒ 11,7 < x < 12,2 ⇒ x =
12 .
Deməli 1258 ədədinin rəqəmlərinin sayı 63-dür.
4. Aydındır ki, x-in mənfi tam qiymətləri olmadığına görə və

x=0 ədədi tənliyin kökü olduğu üçün, ancaq müsbət tam
(1+ 9)
x
kökləri axtarmaq lazımdır. Tənliyi =
1+ 9x
şəklində yazaq. (1+ x ) ≥ 1+ nx Bernulli bərabərsizliyində
n
bərabərlik halı yalnız n=1 qiymətində mümkün olduğundan,

tənliyin x =1şəklində yeganə müsbət tam həllli var.
Beləliklə, tənliyin tam həlləri x =0 və x =1-dir.
5. Ümumi üsullarla bu tənliyin kökünü tapmaq mümkün deyil.

Digər tərəfdən görmək çətin deyil ki, x =2 bu tənliyin
köküdür. Göstərək ki, tənliyin digər kökləri yoxdur. Bu
məqsədlə verilmiş tənliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
32
3x − 1 = x , tənliyin sol tərəfi artan funksiya olduğu halda
2
sağ tərəfi azalandır. Deməli x =2 kökü yeganədir.
6. lg5100 =
100lg5 =
100 ⋅ 0,699 =69,9 olduğundan, 5100 ədədi
70 rəqəmdən, lg3100 = 100lg3 = 47,71 olduğu
100 ⋅ 0,4771 =
üçün, 3 100
ədədi 48 rəqəmdən ibarətdir. Beləliklə 5100
ədədinin rəqəmləri sayı 3100 ədədinin rəqəmlərinin sayından
70– 48=32 rəqəm çoxdur.
307
7. Loqarifmin xassəsinə əsasən
lg 36 + lg 2 lg 72
3log 3 x + 2 log 2 =
x =
lg 2 lg 2
Bir əsasdan digər əsasa keçmə düsturundan istifadə edərək
10 əsasına keçsək, aşağıdakıları alarıq:
lg x lg x
log 3 x = , log 2 x = . Onda
lg 3 lg 2
3lg x 2 lg x lg x ( 3lg 2 + 2 lg 3) lg x ( lg 8 + lg 9 )
= + = =
lg 3 lg 2 lg 2 ⋅ lg 3 lg 2 ⋅ lg 3
lg x ⋅ lg 72 lg 72
= = . Buradan
lg 2 ⋅ lg 3 lg 2
lg x
= 1 ⇒ lg x = lg 3 ⇒ x = 3
lg 3
8. Tənliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
lg 2 2 x + lg 2 3 x = ( lg 2 + lg x ) + ( lg 3 + lg x ) =
2 2
lg2 2 + 2lg2lg x + lg2 x + lg2 3 + 2lg3lg x + lg2 x =
= lg2 2 + lg2 3 + 2lg2 x + 2lg x ( lg2 + lg3) =
= lg2 2 + lg2 3 + 2lg2 x + 2lg6lg x = lg2 2 + lg2 3 , deməli
0 2lg x ( lg x + lg6) =
2lg2 x + 2lg6 ⋅ lg x =⇒ 0
1
Buradan lg x = 0 ⇒ x = 1 və ya lg x =− lg6 ⇒ x =
6
308
x (1 − lg 5 ) + lg (1 + 2 x ) =
lg 6 , burada
x (1 − lg 5 ) = x ( lg10 − lg 5 ) = x ln 2 = lg 2 x olduğundan,
tənlik aşağıdakı şəklə düşər.
( ) (
lg2x + lg 1+ 2x = lg6 ⇒ lg2x 2x + 1 = lg6 ⇒ )
2x ( 2 + 1) =
x
6, 2x = y, y>0 əvəzləməsi etsək,
y2 + y − 6 = 0 ⇒ y1 = 2, y2 = −3 (kənar kök) olur. Onda
2x = 2 ⇒ x = 1 alırıq.
10. Verilmiş tənliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
9 x − 3x + 9a 3 = 0 ⇒ ( 3x ) − 3x + 9a 3 =
2
0
Tutaq ki, =3x y, y > 0 . Onda y2 − y + 9a3 =0 şəklində

kvadrat tənlik alırıq. Tənliyin kökləri
1+ 1− 36a3 1− 1− 36a3
y1 = və y2 = şəklindədir.
2 2
Tənliyin iki fərqli kökünün olması üçün 1− 36a3 > 0 və
y2 > 0 ödənilməlidir. Beləliklə
1− 36a3 > 0

 1
1− 1− 36a3 ⇒ 0< a< 3
 >0 36
 2
309
log 2 18 2 log 2 3 + 1 log 2 54 3log 2 3 + 1
=
11. a = = , b =
log 2 12 2 + log 2 3 log 2 24 3 + log 2 3
Burada log 2 3 = y əvəzləməsi etsək,
2 x + 1 3x + 1  2 x + 1 3x + 1 
ab + 5 ( a − b=
) ⋅ − 5 − =
2+ x 3+ x  2+ x 3+ x 
( 2 x + 1)( 3x + 1) + 5 ( ( 2 x + 1)( 3 + x ) − ( 3x + 1)( 2 + x ) )

=
( 2 + x )( 3 + x )
x2 + 5x + 6
= 1. Beləliklə, ab + 5 ( a − b ) =1
x2 + 5x + 6
12. Verilmiş bərabərliiyn hər tərəfini loga ( c + b) -ə vuraq.:
logc+ b a ⋅ loga ( c + b) + logc−b a loga ( c + b) =

2logc+ b a ⋅ logc−b a . Məlumdur ki, log p a ⋅ loga p =
1,
logk a ⋅ loga p =
logk p . Onda bərabərlik aşağıdakı şəklə
düşür:
1+ logc−b ( c + b) = =
2logc−b a, burada 1 logc−b ( c − b) və
2logc−b a = logc−b a2 yazsaq,
logc−b ( c − b) + logc−b ( c=
+ b) logc−b a2 ⇒
+ b) logc−b a2 ⇒
⇒ logc−b ( c − b)( c=
( )
logc−b a2 ⇒ c2 − b2 =
⇒ logc−b c2 − b2 = a2 olar.
310
13. Bərabərliyin hər tərəfini 10 əsasdan loqarifmləyək:
x
=
lg x x lg x ⇒ =
x lg x x lg x ⇒
1  1 1
x lg x= x ⋅ lg x ⇒  x −  lg x =
0 ⇒ x− x=
0
2  2 2
və ya lg x = 0 . Birinci tənlikdən x=0 və ya x =4 (x=0 ola
bilməz), 2-ci tənlikdən x =1 alırıq.
Cavab: 1 və 4.
14. Tutaq ki, x ≤ y ≤ z -dir. Onda Tənliklər sistemindən alırıq:
2x + 3x = 5y ≤ 5z = 2y + 3y ≤ 2z + 3z = 5x ≤ 5y . Buradan
5x = 5y = 5z ⇒ x = y = z . Uyğun qayda ilə x ≤ y ≤ z
olduqda, 2x + 3x = 5y ≤ 5z = 2y + 3y ≤ 2z + 3z = 5x ≤ 5z ,
yəni 5x = 5z və x = z . Onda 3-cü tənlikdən
x x
 2   3
2x + 3x = 5y ⇒   +   = 1 ⇒ x = 1 . Bu kök
 5   5
yeganədir, çünki tənliyin sağ tərəfi sabit ədəd olduğu halda
sol tərəfi azalan funksiyadır.
1
15. log 3 2 = ifadəsini bərabərsizlikdə nəzərə alsaq,
log 2 3
 1
1  log2 3 + log 3 > 2
2 < log 2 3 + < 2 +1 ⇔  2
log 2 3 
 log 3 + 1
< 2 +1
 2
log2 3

311
( )
2
log2 3 − 1
Burada 1-ci bərabərsizlikdən > 0 şəklində
log2 3
doğru bərabərsizlik alınır. İkinci bərabərsizlik isə
1
log2 3 < 2 və <1 kimi doğru
log2 3
bərabərsizliklərin cəmindən ibarətdir. Deməli verilmiş
16. Bərabərsizliyin sol tərəfini aşağıdakı şəkildə çevirək:

(1 − cos 2
x − 2sin x + 1)( lg 2 y + 2 lg y + 1 + 3) ≤ 3
(
⇒ ( sin 2 x − 2sin x + 1) + 1 ) (( lg y + 1) 2
)
+3 ≤ 3 ⇒
(
⇒ ( sin x − 1) + 1
2
) (( lg y + 1) + 3) ≤ 3
2
(1),
Lakin ( sin x − 1) ≥ 0 və ( lg y + 1) ≥ 0 olduğundan,

2 2
((sin x − 1) + 1) (( lg y + 1) + 3) ≥ 3 (2). (1) və (2)-dən

2 2
((sin x − 1) + 1) (( lg y + 1) + 3) =
2 2
3 bərabərliyi alınır.
Buradan
 π
=
sin x − 1 0 =sin x 1  x =+ π n, n ∈ N
 ⇒ ⇒ 2 alırıq.
lg y + 1 =0 lg y =−1  y = 0,1

312
17. x ln (1 + x )
y =− funksiyasını nəzərdən keçirək.
1 x
y' = 1− = . y ' ( 0) = 0, x > 0 olduqda
x +1 x +1
y ' ( x ) > 0 olduğundan, x ∈ ( 0; +∞ ) aralığında funksiya
artandır. Deməli x > 0 olduqda y ( x ) > y ( 0) =
0 . Buradan
x ≥ 0 olduqda x − ln (1 + x ) ≥ 0 və ya ln (1+ x ) ≤ x doğru
= = 16 ( cos 2 x )
4
4 log16 cos 2 x log log 2 cos 2 x
= = 4 ( cos x )
2
2 log 4 cos x log log 2 cos x . Bu ifadələri
verilmiş tənlikdə yerinə yazaq:
log 2 cos 2 x + log 2 cos x + log 2 sin x + log 2 8 < 0 ⇒
log 2 8sin x cos x cos 2 x < 0 Bərabərsizliyin mümkün

qiymətlər çoxluğu
  π π 
 x ∈  − 4 + π k, 4 + π k 
cos2x > 0   
   π π 
MQÇ cos x > 0 ⇒  x ∈  − + 2π k, + 2π k 
sin x > 0   2 2 
  x ∈ ( 2π k,π + 2π k )


  π 
⇒ x ∈  2π k, + 2π k 
  4 
k ∈ Z

313
Son nəticədə bərabərsizlik aşağıdakı şəklə düşür.
log 2 4sin 2 x cos 2 x < 0 ⇒ log 2 2sin 4 x < 0 ⇒
1
0 < 2sin 4x < 1 ⇒ 0 < sin 4x < ⇒
2
 π πk πk π 
4x ∈  2π k,2π k +  ⇒ x ∈  , + ,k∈ Z
 6  2 2 24 
Onda tənliyin MQÇ-nu da nəzərə almaqla həlli,
 π 
x ∈  2π k, + 2π k  , k ∈ Z olar.
 24 
1 1
19. Tutaq ki, log 2 x = y -dir, onda log
= x2 = olur
log2 x y
1
və verilmiş bərabərsizlik y + + 2cosα ≤ 0 şəklinə düşür.
y
1 1
Əgər y > 0 olarsa, y + ≥ 2 və bərabərlik halı y =
y y
⇒ y= 1 halında olduğundan, 2 + 2cosα =
α α
= 2 (1+ cosα ) = 2 ⋅ 2cos2 = 4cos2 ≤ 0 alarıq.
2 2
Burada bərabərlik halı
α α π
cos = 0 ⇒ = + π k ⇒ α = π + 2π k, k ∈ Z
2 2 2
olduqda mümkündür. Digər tərəfdən y = 1 olduqda
log2 x =1 ⇒ x =2 olur. Əgər y < 0 olarsa, onda
1
y + ≤ −2 olduğundan, verilmiş bərabərsizlik α-nın bütün
y
314
qiymətlərində doğrudur. Digər tərəfdən y < 0 olduqda
log2 x < 0 və 0 < x < 1 olur. Beləliklə x =2 olduqda
α= π + 2π k, k ∈ Z, 0 < x < 1 olduqda isə α ∈ R olur.
20. Göstərək ki, log17 19 > log19 20 və ya

log19 20 ⋅ log19 17 < 1 . Həqiqətən də sonuncu ədədi
bərabərsizliyin sol tərəfinə Koşi bərabərsizliyini tətbiq etsək,
 log 20 + log19 17 
2
log19 20 ⋅ log19 17 ≤  19  =
 2 
2 2
1  1 
=  log19 340  <  log19 361 = 1
2  2 
doğru bərabərsizliyini alarıq.
21. Bir əsasdan digər əsasa keçmə düsturunu tətbiq etsək,

bərabərsizliyin sol tərəfi aşağıdakı şəklə düşər:
log 3 x  
log 1 x + log 3 x = + log 3 x = log 3 x  log 1 3 + 1 =
1  2 
2 log 3
2
3 log 3 x
=⋅
log 3 x log 1 = − . Onda sonuncu bərabərsizlik
2 2 log 3 2
2
log 3 x 3
− > 1 şəklinə düşər. Burada 2>1, > 0 və log 3 2 > 0
log 3 2 2 2
2
olduğundan, bərabərsizlik log 3 x < − log 3 2 bərabərsizliyi

2
315
ilə eynigüclüdür. x>0 olduğu üçün, verilmiş bərabərsizliyin
− log 3 2
həlli 0 < x < 3 2
aralığıdır.
ln1 + ln 2 + ... + ln n
22. ln ( n + 1) > ⇒ n ln ( n + 1) >
n
> l n1 ⋅ 2 ⋅ 3...n ⇒ ln ( n + 1) > ln n ! və ya
n
n !( n + 1) > n ! (n ≥ 1) . Sonuncu bərabərsizlik doğrudur.

n
Həqiqətən də n + 1 > 1, n + 1 > 2, n + 1 > 3 ,…, n + 1 > n

bərabərsizliklərini tərəf-tərəfə vursaq,
( n + 1) > 1⋅ 2 ⋅ 3⋅ ... ⋅ n ⇒ ( n + 1) > n! doğru bərabərsizliyini

n n
alarıq.
0 < x ≠ 1
23. MQÇ :  ⇒ 0< x ≠1
0 < x + 1 ≠ 1
log x ( x3 + 1)
x əsasına keçsək, > 2 ⇒ log ( x +1) ( x3 + 1) > 2
log x ( x + 1)
(
⇒ x3 + 1 > ( x + 1) ⇒ ( x + 1) x2 − x + 1 − ( x + 1) > 0 ⇒
2
) 2
( x + 1) ( x2 − 2x ) > 0 ⇒ x ( x + 1)( x − 2) > 0 ⇒ −1 < x < 0 və

ya x > 2 . Burada MQÇ-nu nəzərə alsaq, bərabərsizliyin həlli
x ∈ ( 2; ∞ ) aralığında olar.
24. Bərabərsizliyi aşağıdakı şəkildə yazaq:
316
y 2 − ( 5 x − 1) y + ( 5 x − 1) > 0 . məlumdur ki, y -in istənilən
qiymətlərində ay2 + by + c > 0 bərabərsizliyinin doğru
olması üçün a > 0, D < 0 şərti yerinə yetirilməlidir.
Buradan
(5 ) ( ) ( )( )
2
D= x
− 1 − 4 5x − 1 < 0 ⇒ 5x − 1 5x − 5 < 0 ⇒
1 < 5x < 5 ⇒ 0 < x < 1 ⇒ x ∈ ( 0;1) alarıq.
25. 1) Tutaq ki, x > 0 ⇒ x + x2 + 1 > 1 ⇒
(
⇒ lg x + x2 + 1 > 0 )
⇒ y > x > 0 . 2-ci tənlikdən çıxır ki, z > y və nəticədə
3-cü tənlikdən çıxır ki, x > z . Beləliklə alınır ki,
x > z > y > x > 0 . bu da ola bilməz.
(
2) Tutaq ki, x < 0 ⇒ x + x2 + 1 < 1 ⇒ lg x + x2 + 1 < 0 )
⇒ y < x < 0 . Onda 2-ci tənlikdən çıxır ki, z < y < x < 0
və 3-cü tənlikdən çıxır ki, x < z < y < x < 0 . Bu da ola
bilməz.
3) x= y= z= 0 . Bu verilmiş tənliyin həllidir.
317
§11. LİMİT. TÖRƏMƏ
x x x x
1. cos cos ...cos n ifadəsini 2n sin n ifadəsinə vuraq və
2 4 2 2
x x x
bölək. Onda cos cos ⋅⋅⋅ cos n =
2 4 2
   x x  x  x x
 2 ⋅⋅⋅ 2  2  2sin n ⋅ cos n  ⋅ cos n −1  cos n − 2 ⋅⋅⋅ cos 
  2  2 
=
2 2 2
=
n x
2 sin n
2
x x
2sin ⋅ cos n
2 n
2 sin x
= = Burada n → ∞ olarsa,
x x
2n sin n n
2 sin n
2 2
limitə keçsək,
x x x x sin x
limcos cos cos ⋅⋅⋅ cos n = lim =
n→∞ 2 4 8 2 n→∞ n x
2 sin n
2
= lim
( sin x ) x
=
( sin x ) x
=
n→∞ x  x  x  x
 sin 2n   2n  lim  sin n   n 
    n→∞  2   2 
( sin x ) x = = sin x alarıq.
1 x
2. lim sin 2 π n 2 + n =
n →∞
318
 1  1 
= lim sin 2   n + π + π n + n −  n + π  =
2
n →∞
 2  2 
 π  1 
= lim sin 2  π n +  + π n 2 + n −  n +    =
n →∞
 2  2 
 π  1 
= lim sin 2  − − π n 2 + n −  n +   =
n →∞
 2  2 
π   1 
= lim sin 2  − π  n2 + n −  n +    =
n →∞
2   2 
   1 
= lim cos 2  π  n 2 + n −  n +  =
n →∞
   2   
 1
π  n2 + n − n2 − n + 
= lim cos 2 
4
=
n →∞ 1
n +n +n+
2
2
 
 π 
lim cos 2  − = cos 2 0 =
1
n →∞ 
 4 n2 + n + n + 1  
  
2  
 
3. Əvvəlcə göstərək ki, n ≥ 3 olduqda 2 ⋅ 2n > n2 (1)
n = 3 olduqda 2 ⋅ 23 > 32 ədədi bərabərsizliyi doğrudur.

Fərz edək ki, (1) bərabərsizliyi hər hansı n= k > 3 üçün
doğrudur, yəni 2 ⋅ 2k > k 2 (2). Onda isbat edək ki, (1)
bərabərsizliyi n= k + 1 üçün də doğrudur. Həqiqətən də
2 ⋅ 2k +1 > 2 ⋅ 2 ⋅ 2k > 2k 2 = k 2 + k 2 (3)
319
k ≥ 3 olduqda, ( k − 1) > 2 və ya k 2 > 2k + 1 (4)
2
(3) və (4) –dən 2 ⋅ 2k +1 > k 2 + 2k + 1 ⇒ 2 ⋅ 2k +1 > ( k + 1)

2
alınır. Deməli (1) bərabərsizliyi ixtiyari n ≥ 3 üçün

2
n 1 2
doğrudur. Buradan 2n > ⇒ 0 < n < 2 bərabərsizliyi
2 2 n
alınır. Sonuncu bərabərsizliyin hər iki tərəfini n-ə vursaq,
n 2 n 2
0< n < alarıq. Onda 0 ≤ lim n ≤ lim = 0
2 n n→∞ 2 n→∞ n
n
olduğundan, lim n = 0 olur.
n→∞ 2
4. n
n − 1 =Z ,
Z >0 əvəzləməsi edək. Onda
n ( n − 1) 2
n =(1+ Z ) =1+ nZ +
n
Z + ... + Z n . Buradan
2!
n ( n − 1) 2 2 4
n> Z ⇒ Z2 < < , ( n > 2) və ya
2 ( n − 1) n
2 2
0< Z < ⇒ 0 < n n −1 < ,
n n
Deməli, 0 < lim

n →∞
( n
)
n − 1 < lim
n →∞
2
n
⇒
0 < lim
n →∞
( n
)
n − 1 < 0 ⇒ lim n n =
1
n →∞
5. 1) Tutaq ki, 0 < a < 1 . Onda
320
a x − a− x a2x −1 0 −1
lim = lim = = −1
x →∞ a x + a − x x →∞ a 2 x + 1 0 +1
a x − a− x 1 −1
2) a=1 olsun, onda lim = = 0
x →∞ a x + a − x 1+1
3) a >1 olarsa
1
1− 2x
a x − a− x a 1− 0
lim x = −
lim = = 1 alarıq. Beləliklə,
x →∞ a + a x x →∞ 1 1 +0
1+ 2x
a
−1, 0 < a < 1
a x − a− x 
lim x = =0, a 1
x →∞ a + a − x
1, a > 1

k 3 − 1 ( k − 1) ( k + k + 1)
2
6. = bərabərliyində dəyişənə 2-dən

k 3 + 1 ( k + 1) ( k 2 − k + 1)
n-ə qədər bütün qiymətləri verərək alınan bərabərlikləri
tərəf-tərəfə vursaq,
23 − 1 33 − 1 n3 − 1 1 ⋅ 2 ⋅ 3 ⋅ ... ⋅ ( n − 1)
⋅ ⋅ ... ⋅ = ⋅
23 + 1 33 + 1 n3 + 1 3 ⋅ 4 ⋅ 5 ⋅ ... ⋅ ( n + 1)
7 ⋅13 ⋅ 21 ⋅ ... ⋅ ( n 2 + n + 1) 2 n2 + n + 1
⋅ = ⋅ =
3 ⋅ 7 ⋅13 ⋅ ... ⋅ ( n 2 − n + 1) n ( n + 1) 3
2 n2 + n + 1 2  1 
= ⋅ 2 = 1 + 2  alarıq. Onda
3 n +1 3 n +n
321
2 1  2
lim 1 + 2 = olur.
n →∞ 3
 n +n 3
2 1 2 1
7. =− + bərabərliyində k -ya 1, 2,
k ( k + 1)( k + 2 ) k k + 1 k + 2
3, …, n qiymətlərini verərək alınan bərabərlikləri tərəf-tərəfə
toplasaq,
2 2 2 2
+ + + ... + =
1⋅ 2 ⋅ 3 2 ⋅ 3 ⋅ 4 3 ⋅ 4 ⋅ 5 n ( n + 1)( n + 2 )
1 2 1  1 2 1   1 2 1
= − +  +  − +  +  − +  + ... +
 1 2 3  2 3 4   3 4 5
 1 2 1  1 2 1 
+ − +  + − + =
 n − 1 n n + 1  n n + 1 n + 2 
1 1 2 1 1 1
= + − + =−
2 n + 1 n + 1 n + 2 2 ( n + 1)( n + 2)
1 1  1
Onda lim  − = olur.
n →∞  2 ( n + 1)( n + 2 )  2

8. Tutaq ki, k tam ədədi k ≤ a < k + 1 bərabərsizliyini ödəyir.

a
Onda < 1 və n > k qiymətləri üçün
k +1
an ak a a a
= ⋅ ⋅ ⋅ ... ⋅ . Lakin
n! 1⋅ 2 ⋅ 3⋅ ... ⋅ k k + 1 k + 2 n
322
n− k
a a a a an ak  a 
< ,..., < olduğundan, < ⋅
n! k !  k + 1 
.
k + 2 k +1 n k +1
n−k
a  a 
Digər tərəfdən < 1 olduğu üçün, lim   = 0 və
k +1 n →∞ k + 1
 
n
a
deməli lim = 0 olur.
n →∞ n !
1 1  ex −1 − x  0 
9. 1) lim  − x  = [∞ − ∞] = lim = =
x →0
 x e −1  ( )  0 
x →0 x e x − 1
ex −1 0 ex 1
lim x = =  lim x =
x → 0 e − 1 + xe x
0 x → 0 e + e + xe
x x
2
2) ( )
lim x − x 2 − x + 1 = [ ∞ − ∞ ] =
x →∞
= lim
(x − )(
x2 − x + 1 x + x2 − x + 1 )=
x →∞
x + x2 − x + 1
x2 − x2 + x −1 x −1 ∞
= lim = lim =  =
x →∞
x + x − x +1
2 x →∞
x + x − x +1  ∞ 
2
 1 1
x 1 −  1−
= lim  x = lim x =
x →∞   x →∞ 1 1
1 1
x 1 + 1 − + 2  1+ 1− + 2
 x x  x x
323
1− 0 1
=
1+ 1− 0 + 0 2
 2  1 + cos x − 2
− 2  = [ ∞ − ∞ ] = lim
1
3) lim  =
 1 − cos x sin x 
x →∞ x →∞ 1 − cos 2 x
1 − cos x 1 1
=
− lim =− lim =
−
x → 0 1 − cos x
2 x → 0 1 + cos x 2
4) lim
x →∞
( x + x − x − x)=
2 2
lim
( x + x − x − x )( x + x +
2 2 2
x2 − x )=
x →∞
x2 + x + x2 − x
2x 2x
lim = lim =
x →∞
x +x+ x −x
2 2 x →∞  1 1
x  1+ + 1− 
 x x
2 2
lim = = 1
x →∞ 1 1 1+ 1
1+ + 1−
x x
1 ln (1+α x ) '
β lim ln (1+α x ) β lim
5) lim (1 + α x )
β /x
= e=
x→0 x
e=
x→0 x'
x →0
α
β lim 1+α x
= e=
x→0 1
eαβ
324
ln x
lim
sin x ⋅ ln x x→0+ 1
10. 1) lim+ x sin x
= lim+ e ln xsin x
= lim+ e = e sin x
=
x →0 x →0 x →0
1
lim x
x→0+ − cos x sin x  1 
lim sin x⋅ −  0⋅1⋅( −1)
=e sin 2 x
= e x→0+ x  cos x 
= e = e=
0
1
ln x 1x
lim lim
x⋅ln x x→0+ −1
2) lim+ x x
= lim+ e ln x x
= lim+ e =e x→0+ 1 x
= e x2
=
x →0 x →0 x →0
lim ( − x )
= e x→0+ = e=
0
1
1
π  ln x
3) lim  − arc tgx  =

x →∞ 2

1
−
π
1 π 
π
2

ln  − arc tgx 

( 2
) 
1+ x 2  − arctg x 

⋅ln  − arc tgx  lim lim
= lim e ln x  2 
=e x→∞ ln x
= e x→∞ 1x
=
x →∞
1− x 2
(1+ x )
x 2 2
−
lim 1+ x 2 lim
x→∞
lim 1− x
2
x→∞ π 1
− arctg x x→∞ 1
=e 2
= e 1+ x 2
= e 1+ x 2
= e−1 =
e
4) lim ( sin x ) = lim e ( ) = lim e

tg x ln ( sin x )
tgx
=
tgx ln sin x
π π π
x→ x→ x→
2 2 2
ln ( sin x )
ln ( sin x )
cos x / sin x
lim lim − lim sin x cos x
π c tg x π −1/ sin 2 x π
x→ x→ x→
= lim e c tg x
=e 2
=e 2
=e 2
=
π
x→
2
=e =10
325
x
 1 1  1 1
x ln  e x +  x ln  e x + 
 1 1
 x  x
5) lim  e +  = x
lim e  
= lim e  
=
x →∞ x →∞ x →∞
 x
 1 1
ln  e x + 
lim 
 x
 (
ln et + t ) et +1
lim lim  1
=e x→∞ 1x
= et→0 t
= e t →0 et + t
= e2 ,  t = 
 x
lim
(
ln 1− 2 x )
( ) x→0− 1
( ) sin x ln 1− 2 x
sin x
6) lim− 1 − 2 x =
lim− e = e sin x
=
x →0 x →0
lim
−2 x ln2 1− 2 x( ) lim
sin 2 x
⋅ lim
2 x ln 2
ln 2⋅ lim
sin 2 x
=e x→0− − cos x / sin 2 x

= e x→0− 1− 2 x x→0− cos x
= e x→0− 1− 2 x
=
= e0⋅ln2= e=
0
1
1
1 ln ( ln x )
lim+ ( ln x ) x lim+ e( ln x ) =
1x
11. 1) = lim+ e x =
x →0 x →0 x →0
lim (
ln ln x ) 1
lim
e x→0+ x
= e x→0+ x ln x = e∞ = ∞ .
1
1  a x + a x +...+ anx x
 a + a + ... + a 
x
1
x
2
x
n
x lim ln  1 2
x→0 
 n


2) lim   =e , Burada
x →0
 n 
ln ( a1x + a2x + ... + anx )
1
 a + a + ... + a 
x x x x
 = lim =
1 2 n
lim  ln
x →0 x →0
 n  x
a x ln a1 + a2x ln a2 + ... + anx ln an
lim 1 = =
x →0 a1x + a2x + ... + anx
ln a1 + ln a2 + ... + ln an 1
= ln ( a1 ⋅ a2 ⋅ ... ⋅ an ) =
n n
326
ln n a1 ⋅ a2 ⋅ ... ⋅ an olduğundan,
1
 a x + a2x + ... + anx  x ln n a ⋅a ⋅...⋅a
lim  1  = e 1 2 n = n a1 ⋅ a2 ⋅ ... ⋅ an
x →0
 n 
( )
ln a x + b x −1
( )
x lim
3) lim a + b − 1 = e
x x x→0 x
, burada
x →0
ln ( a x + b x − 1) a x ln a + b x ln b
lim = lim =
x →0 x x →0 a x + bx −1
lim ( a x + b x − 1) =
x
ln a + ln b =
ln ab olduğundan,
x →0
elnab = ab olur.
4) lim+ ln x ln ( x − 1) = lim+
ln ( x − 1)
= lim+
( ln ( x − 1) ) ' =
x →1 x →1 1 x →1  1 
 '
ln x  ln x 
1
x ( ln x ) ( ln x ) =
2 2
= lim+ x −1 = − lim+ =
− lim+ x ⋅ lim+
x →1
−
x x →1 x −1 x →1 x →1 x −1
x ( ln x )
2
2
=
− lim+ ln x = 0
x →1 x
12. an−1 ardıcıllığı an ardıcıllığının alt ardıcıllığıdır. Ona görə

də lim an = a isə lim an−1 = a olur. an = 4 3an −1
n→∞ n→∞
bərabərliyindən limitə keçsək,=

lim an lim 4 3an −1 ⇒
n →∞ n →∞
327
a = 4 3a ⇒ a 4 = 3a ⇒ a 3 =3 ⇒ a =3 3 . Onda
lim an = 3 3
n→∞
13. x-i dəyişən qəbul edərək

) xy ( x − y ) + yz ( y − z) + xz ( z − x )
f ( x=
funksiyasını nəzərdən keçirək:
(
f '( x) = 2xy − y2 + z2 − 2xz = 2x ( y − z) − y2 − z2 = )
( y − z)( 2x − y − z) . Burada ( x2 − ( y + z) x ) ' = 2x − y − z
olduğundan ( ( y − z) ( x2 − ( y + z) x ) ) ' = ( y − z)( 2x − y − z)
Onda ( )
f '( x) = ( y − z) x2 − ( y + z) x ' . Məlumudr ki,
( a, b) intervalında diferensiallanan f ( x) və g ( x)
funksiyalarının törəmələri istənilən x ∈ ( a, b) üçün
f '( x) = g '( x) bərabərliyini ödəyirlərsə, o halda
f=( x) g( x) + c olar. Burada c= const. Deməli,
( )
f ( x) = ( y − z) x2 − ( y + z) x + c (1).
Burada c ədədi x-dən asılı olmadığı halda ümumiyyətlə y və

z - dən asılıdır. Son bərabərlik x –in bütün qiymətlərində
doğru olduğuna görə f (0) = c olar. Digər tərəfdən
(0) yz ( y − z) olduğu üçün, c = yz ⋅ ( y − z) . Onda
f=
( y − z) ( x 2 − ( y + z) x ) + c =
f ( x) = ( y − z) ( x 2 − ( y + z) x ) +
+ yz ( y − z) = ( y − z) ( x2 − ( y + z) x + yz) =
328
( y − z) ( x2 − xy − xz + yz) =
( y − z) ( x2 − xz − y ( x − z) ) =
(
= ( y − z) x ( x − z) − y ( x − z) = )
( y − z)( x − z)( x − y )
14. Tutaq ki, AB =∠ α , onda Η = ΑΟ = l sinα ,

l , ABO =
1
ΟΒ = l cosα , ΒC
= R =
3 3l cosα ,=
V Sot =
⋅Η
3
3BC 2 ⋅ AO 3l 2 cos2 α ⋅ 3l sinα 3l 3 cos2 α sinα

= = = .
4⋅ 3 12 4
V'= (
0 ⇒ cos2 α sinα ' = 0 ⇒ ) − 2cosα sin2 α + cos3 α =
0
(
⇒ cosα cos α − 2sin α =
2
0⇒
2
)
cosα ≠ 0 olduğundan, A
1
cos2 α = 2sin2 α ⇒ tg2 α =
2
2
⇒ tgα = ⇒
2
2
⇒α = arctg C
2 
D O
2x
15. =
f ( x) 2 arc tgx + arc sin , x ≥1 funksiyasını
1 + x2
π π
nəzərdən keçirək. x = 1 olduqda, f (1) =2 ⋅ + =π .
4 2
329
1
Tutaq ki, x > 1. Onda f '( x) =
2⋅ +
1 + x2
1  2x 
⋅ =
2
+
'
1 + x2
⋅
(
2 1 − x2 )=
+ 
 2x   1 + x  1 + x (1− x ) (1+ x )
2 2 2 2
2 2
1−  
 1+ x 
= 2⋅
1 − x2 1 2 2 1− x
2
⋅ 2+ 2= 2 ⋅ 2+ 2=
1 2 ( )
−
2
+
2
=
0
1− x 1+ x 1+ x − 1− x 1+ x 1+ x
2
( )1 + x 1 + x2
2
Deməli x > 1 olduqda f '( x) = 0 , onda x > 1 olduqda

f ( x)= c= const . Bu qiyməti tapmaq üçün x-ə 1-dən
böyük hər hansı qiymət, məsələn x = 3 qiymətini qoyaq:
3 π π
f ( 3) = 2 arc tg 3 + arc sin = 2⋅ + + =π .
2 3 3
Beləliklə eynilik istənilən x ≥ 1 üçün doğrudur.
(
16. 1 + 3x 2 + 5 x 4 + ... + ( 2n − 1) x 2 n −2 =x + x3 + ... + x 2 n −1 )′ olduğundan,
x ≠ 1 olduqda həndəsi silsilənin cəmi düsturundan istifadə
edək:
 2n+1
′
1 + 3x 2 + 5 x 4 + ... + ( 2n − 1) x 2n−2 = x − x  . Burada
 1− x
2

(
 x − x2n+1 ′ 1− ( 2n + 1) x
2n
)(
1− x2 + 2x x − x2n+1
=
) ( )
 2 
=
 1− x  ( )
2
1− x 2
330
1− ( 2n + 1) x2n − x2 + ( 2n + 1) x2n+ 2 + 2x2 − 2x2n+ 2
=
(1− x )
2
2
1 + x 2 − ( 2n + 1) x 2 n + ( 2n − 1) x 2 n + 2
= olduğundan, verilmiş
(1 − x ) 2 2
eynilik bütün x ≠ 1 qiymətləri üçün doğrudur.
2x
17. f ( x) = − ln (1 + x ) , x ≥ 0 funksiyasını nəzərdən
x+2
keçirək:
2 ( x + 2) − 2x 1 4 1
=
f '( x) =
− − =
( x + 2) 1+ x ( x + 2) 1+ x
2 2
4 (1 + x ) − ( x + 2 )
2
x2
= = − ≤ 0.
( x + 2 ) (1 + x ) ( x + 2 ) (1 + x )
2 2
Deməli x ≥ 0 olduqda f '( x) ≤ 0 olduğundan, funksiya

azalandır və o özünün ən böyük qiymətini x=0 olduqda alır.
Yəni istənilən x ≥ 0 üçün f ( x) ≤ f (0) =0 olduğu üçün,
verilmiş bərabərsizlik doğrudur.
18. f ( x) = e x − x − 1 funksiyasını x ≥ 0 olduqda nəzərdən

keçirək:
f '( x=
) ex −1 funksiyası x ≥ 0 olduqda f '( x) ≥ 0
olduğundan, artandır. Funksiya özünün ən kiçik qiymətini
x=0 olduqda aldığından f ( x) ≥ f (0) =
0 . Deməli
331
ex − x −1 ≥ 0 ⇒ ex ≥ 1 + x
19. x–i dəyişən qəbul edərək,
f ( x) = ( y − z )( y + z ) + ( z − x )( z + x ) + ( x − y )( x + y )
3 3 3
f '( x) =− ( z + x) + 3( z + x) ( z − x) + ( x + y ) +
3 3 3
+ 3( x + y ) ( x − y) = ( z + x ) + ( 3z − 3x − ( z + x ) ) +
2 2
+ ( x + y ) ( x + y + 3 x − 3 y ) =2 ( z + x ) ( z − 2x ) +
2 2
+ 2 ( x + y ) ( 2x − y ) .
2
Burada sadə çevirmələr aparsaq,
(
f '( x)= 2 z3 − y3 + 3( y − x ) x2 alarıq. Burada)
(( z − y ) x + ( y − z) x )′ =
3 3
z − y + 3( y − x ) x
3 3 3 2
x) ( 2 ( ( z − y ) x + ( y − z) x ) ) .
′
olduğundan, f '(= 3 3 3
Deməli f ( x= ) 2 ( ( z − y ) x + ( y − z) x ) + c
3 3 3
Burada c ədədi x –dən asılı deyil, lakin y və z– dən

asüılıdır. x=0 olarsa, f (0) = c . Digər tərəfdən
f (0) = ( y − z)( y + z) + z4 − y4 olduğu üçün

2
c =( y − z)( y + z) + z4 − y4 . Onda
3
332
(( ) )
) 2 z3 − y3 x + ( y − z) x3 + ( y − z)( y + z) +
f ( x=
3
z4 − y4 və ya
(
f ( x) = 2 ( y − z) − y2 x − xyz − z2 x + x3 + y2 z + yz2 . )
Mötərizə içərisindəki ifadəni vuruqlara ayırmaq üçün eyni
üsuldan istifadə edək: y-i dəyişən kimi qəbul edərək
g( y) =
− y2 x − xyz − z2 x + x3 + y2 z + yz2 funksiyasını
g '( y) =
−2xy − xz + 2 yz + z2 = 2y ( z − x ) + z ( z − x ) =
( z − x )( 2 y + z) =( z − x ) ( y2 + zy ) ' . Buradan
(
g( y) =( z − x ) y2 + zy + c1 . ) c1 ədədi y –dən asılı
olmayıb, x və z –dən asıdlıdır. y =0 olarsa, g(0) = c1 . Digər
− z2 x + x3 olduğundan, c1 = − z2 x + x3 =
tərəfdən g(0) =
( )
= x x2 − z2 . Deməli,
( ) (
g( y) =( z − x ) y2 + zy + x x2 − z2 = )
(
= ( x − z) x2 + xz − y2 − yz = )
( x − z)( x − y )( x + y ) + z ( x − y ) =( x − z)( x − y )( x + y + z)
Bu ifadəni f ( x) -də nəzərə alsaq,
f ( x)= 2 ( x − y )( x − z)( y − z)( x + y + z) alarıq.
20. x-i dəyişən qəbul edərək
333
f ( x) = ( x + y + z ) − ( x + y − z ) − ( y + z − x ) − ( z + x − y )
3 3 3 3
f '( x)= 3 ( x + y + z ) − 3 ( x + y − z ) + 3 ( y + z − x ) − 3 ( z + x − y ) =24yz,

2 2 2 2
24yz = ( 24xyz)′ olduğundan, =

f ( x) 24xyz + c olur. Burada
c ədədi x –dən asılı olmasa da y və z-dən asılı ola bilər.
Məsələn x =0 qəbul etsək,
c = f (0) =( y + z ) − ( y − z ) − ( y + z ) − ( z − y ) =0
3 3 3 3
olduğu üçün,
f ( x) = 24xyz alırıq.
21. f ( x) = x 2 − 1 − 2 ln x funksiyasını nəzərdən keçirək:
f '( x) = 2 x − = ( x 2 − 1) . Burada x > 1

2 2
olduqda
x x
f '( x) > 0 olduğundan, verilmiş funksiya (1;+∞ )
aralığında artandır. Beləliklə f ( x) funksiyası [1;+∞ )
aralığında kəsilməz və (1;+∞ ) -də artan olduğu üçün, x > 1
x 2 − 1 > 2 ln x .
olduqda f ( x) > f (1) = 0 ⇒ x 2 − 1 − 2ln x > 0 ⇒
Analoji olaraq göstərmək olar ki, x ∈ ( 0;1) aralığında
f '( x) < 0 . Deməli funksiya (0; 1)aralığında azalan və
( 0;1] aralığında kəsilməz olduğundan 0 < x < 1 olduqda
f ( x) > f (1) = 0 ⇒ x 2 − 1 − 2ln x > 0 ⇒ x 2 − 1 > 2 ln x . Beləliklə
verilmiş bərabərsizlik 0 < x < 1 aralığında da doğrudur.
22. Daha ümumi məsələnin həllini nəzərdən keçirək: 0 < a < b

( a + b)
p
və 0 < p < 1 olduqda ap + b p ədədi ilə ədədini
334
müqayisə edək. Bunun üçün ( 0;+∞ ) aralığında
( )
f ( x) =( a + x ) − ap + x p funksiyasını nəzərdən keçirək.
p
  1 1− p  1 1− p 
f '( x) = p ( a + x )
p−1
− px p−1 = p   −    olur.
  a + x   x  

Göründüyü kimi 0 < x < ∞ olduqda f '( x) < 0 olduğundan,
funksiya ( 0;+∞ ) aralığında azalandır. Beləliklə 0 < a < b
olduqda f (b) < f (a) , yəni
( a + b) − ( ap + b p ) < ( a + a) − ( ap + ap ) =
p p
2 p ap − 2ap =
ap ( 2 p − 2) < 0 . Deməli ap + b p > ( a + b) . Xüsusi halda
p
79315+1900315>1979315
23. İki dəyişənli bərabərsizlikdən birdəyişənli bərabərsizliyə

keçək. Bunun üçün bərabərsizliyin hər iki tərəfini x2 > 0 -a
x1
−1 x1
1 x 
bölək: <  1 + 1 . Burada = >1
x 2 x
x1 2  2
x 
x2
ln
x2
x −1 1 x −1 1
əvəzləməsi etsək, < ( x + 1) ⇒ < ln x (1)
ln x 2 x +1 2
olar. bu bərabərsizliyi isbat etmək üçün aşağıdakı teoremdən
istifadə edək. Tutaq ki, f ( x) və g( x) funksiyalarının hər
biri [ a; b) yarımintervalında kəsilməz olmaqla ( a; b)
intervalında diferensiallanandır. Onda bütün ( a; b)
intervalında f ( x) < g( x) bərabərsizliyinin doğru olması
üçün aşağıdakı iki şərtin yerinə yetirilməsi kafidir.
335
1) f '( x) < g '( x) (bütün ( a; b) intervalında)
2) f (a) ≤ g(a)
x −1 1
İndi isə bərabərsizliyin isbatına keçək < ln x
x +1 2
bərabərsizliyinin hər iki tərəfini diferensiallasaq,
21
( x − 1)
2
< və ya > 0 bərabərsizliyi alınır.
( x + 1) 2x
2
Sonuncu bərabərsizlik x > 1 olduqda doğrudur. Digər

tərəfdən x = 1 olduqda (1) bərabərsizliyinin hər iki tərəfi
bərabər olur. Göründüyü kimi istifadə etdiyimiz teoremin
hər iki şərti yerinə yetirildiyindən (1) bərabərsizliyi və
deməli verilmiş bərabərsizlik doğrudur.
24. Bərabərsizliyi isbat etmək üçün aşağıdakı teoremdən

istifadə edək:
Tutaq ki, f ( x) və g( x) funksiyalarının hər biri [ a; b)
yarımintervalında kəsilməz olmaqla ( a; b) intervalında n-ci
tərtibdən differensiallanandır. Onda ( a; b) aralığında
f ( x) < g( x) bərabərsizliyinin doğru olması üçün aşağıdakı
şərtlərin yerinə yetirilməsi kafidir:
( n)
( x) < g( ) ( x) (bütün ( a; b) intervalında)
n
1) f
( n−1)
(a) < g(
n−1)
2) f (a) ≤ g(a) , f '(a) < g '(a) ,…, f (a)
İndi bərabərsizliyin isbatına keçək. Verilmiş bərabərsizliyin
hər iki tərəfini ardıcıl olaraq bir neçə dəfə differensiallayaq:
e x + e − x > 2 x , e x + e − x > 2, e x + e − x > 0 , x > 0 olduqda
sonuncu bərabərsizliyin doğruluğu şübhə doğurmur. Bundan
336
əlavə x =0 olduqda e0 − e−0 = 2 + 02 , e0 − e−0 =⋅
2 0,
−0
e +e =
0
2 bərabərsizlikləri doğru olduğundan, teoremə
görə x > 0 olduqda verilmiş bərabərsizlik doğrudur. x
dəyişənini (-x)-lə əvəz etdikdə verilmiş bərabərsizlik
dəyişmədiyindən, bu həm də x < 0 olduqda doğrudur.
x
25. x ≥ 0 olduqda f ( x) =− 1 + x + +1 funksiyasını
2
f (0) = 0 və x ≥ 0 olduqda f ( x) kəsilməz olduğundan,
bərabərsizliyin isbatı f ( x) funksiyasının ( 0;+∞ )
aralığında artan olmasını göstərmək kifayətdir. Həqiqətən də
1 1 1+ x −1
x > 0 olduqda, f '( x) =
− + = və
2 1+ x 2 2 1+ x
1+ x > 1 olduğundan, f '( x) > 0 . Deməli verilmiş
bərabərsizlik doğrudur.
ln n ln ( n + 1)
26. Bərabərsizliyi > şəklində yazaraq
ln ( n − 1) ln n
ln x
=f ( x) , x ∈ ( 2; +∞ ) funksiyasını nəzərdən
ln ( x − 1)
ln ( x − 1) ln x ln x − 1
− x − ln ( x − 1)
=
keçirək: f '( x) = x x −1 x
ln 2 ( x − 1) x ( x − 1) ln 2 ( x − 1)
Göründüyü kimi x > 2 olduqda, f '( x) < 0 .
Deməli, ( 2;+∞ ) aralığında funksiya azalandır, yəni
337
ln n ln ( n + 1)
f (n) > f (n + 1) . Onda > bərabər-
ln ( n − 1) ln n
sizliyi və deməli verilmiş bərabərsizlik doğrudur.
27.
(=
sin x ) '
2
=
1) y ' ( ln=
sin x ) '
2
2
sin x
2sin x cos x 2 cos x
sin 2 x
=
sin x
= 2 ctg x
(x + x2 + 1 ' )=
2) y '= ( ln ( x + ))
x + 1 '=
2
x + x2 + 1
2x x2 + 1 + x
1+
=
2 x2 + 1 = x2 + 1 = 1
x + x2 + 1 x + x2 + 1 x2 + 1
y'
3) y =x x ⇒ ln y =x ln x ⇒ = ln x + 1 ⇒ y ' =
y
= y ( ln x + 1) =x x ( ln x + 1)
y'
( ln x )
2
4) y = x ln x ⇒ ln y = ln x ⋅ ln x= ⇒ =
y
2ln x  2ln x 
2ln x ⋅ ( ln x ) ' =⇒ = y ' xln x ⋅  
x  x 
y' sin x
5) y = x sin x ⇒ ln y = sin x ⋅ ln x ⇒ = cos x ⋅ ln x +
y x
338
 sin x 
=y ' xsin x  cos x ln x +
x 
.

 ′
1+ x 
28. 1) y ' =
 arc tgx + ln  =
 1 − x 

 1 1 ′
 arc tgx + ln (1 + x ) − ln (1 − x )  =
 2 2 
1 1 1 1 1− x + 1+ x
+ + = + =
1+ x 2 (1+ x ) 2 (1− x ) 1+ x
2 2
2 1 − x2 ( )
1 1 1 − x2 + 1 + x2 2
+ = =
1+ x 2
1− x 2
1− x 4
1− x4
1 1 
2) =
y x 2 + 1 − ln  + 1 + 2 =
 x2 + 1 −
x x 
1 x2 + 1  1 + x2 + 1
– ln  +  =
x 2
− 1 − ln =
x x  x

( )
= x 2 − 1 − ln 1 + x 2 + 1 + ln x . Onda
=y'
2x
−
(1 + x2 + 1
=
′
)
+
1 x
−
2 1+ x 2
1+ x +1
2 x 1 + x2
x
x 2 + 1 + 1 = x ⋅ 1 − 1  1
−  + =
1 + x2 + 1 x 1 + x2  1 + x 2 + 1  x
339
x x2 + 1
1 x 1
= ⋅ = + = +
1+ x 2
1+ x + 1 x 1+ 1+ x22 x
x2 + 1 + x2 + 1
= =
x2 + 1 ( x2 + 1 + 1 )= x2 + 1
x 1 + x2 + 1 ( ) (
x 1 + x2 + 1 ) x
3) = (
y ln ( 2 x + 1) ⋅ ( x 2 − 4 ) = ln ( 2 x + 1) +
3 4
) 3
( ) 3ln ( 2x + 1) + 4 ln ( x 2 − 4 ) . Onda
4
+ ln x 2 − 4 =
3⋅ 2 4 ⋅ 2x 6 8x
y2 = + 2 = + 2 .
2x + 1 x − 4 2x + 1 x − 4
13
( 1 1
) ( ) ( )
8 5 8/ 3
4) y = 1 + x3 − 3 1 + x3 = 1 + x3 –
8 5 8
1
( )
5/ 3
– 1 + x3 . Onda
5
1 8
( 1 5
) ( )
5/ 3 2/ 3
y ' = ⋅ 1+ x3 ⋅ 3x2 − ⋅ 1+ x3 ⋅ 3x2 =
8 3 5 3
( ) (1+ x ) ( )
2/ 3 2/ 3
= x 2 1 + x3 3
− 1= x5 1+ x3
=5) y ' (=
ln ( tg 3 x ) ) '
6
6 ln 5 ( tg 3 x ) ⋅ ( ln tg ( 3 x ) ) ' =
6 ln 5 ( tg 3 x ) ⋅
( tg 3x ) ' =
6 ln 5 ( tg 3 x ) ⋅
(1 + tg 2 3x ) ⋅ 3 =
tg 3 x tg 3 x
18ln 5 ( tg 3 x ) 36 ln 5 ( tg 3 x )
= =
cos 3 x sin 3 x sin 6 x
340
29. f ( 3 x − 2 ) = x 3 − 3 x + 1 ⇒ f ' ( 3 x − 2 ) ⋅ ( 3 x − 2 ) ' =
( )
) 3 x 2 − 1 ⇒ f ' ( 3x − 2 ) = x 2 − 1
= 3 x 2 − 3 ⇒ 3 f ' ( 3 x − 2=
Burada 3x − 2 = 4 ⇒ 3x = 6 ⇒ x = 2 olduğundan,
f ' ( 4 ) = 22 − 1 = 3 olur.
30. f ( x ) − f ( x − 1) =x 2 bərabərliyində arqumentə 1-dən

x-ə qədər ardıcıl natural qiymətlər verərək alınmış tənliklər
sistemini alt-alta toplayaq:
 f (1) − f (0) = 12

 f (2) − f (1) = 22
+
. . . . . . . . . .

 f ( x) − f ( x − 1) =x2
f ( x) − f (0) = 12 + 22 + ... + x2
x( x + 1)(2x + 1) 1
Buradan f ( x=
)
6
=
6
( )
2x3 + 3x2 + x . Onda
f '( x) =
1
6
( ) 1
6x2 + 6x + 1 = x2 + x + və
6
1 1 1
f ' (1) + f ' ( 0 ) = 1 + 1 + + = 2
6 6 3
341
§12. İNTEQRAL VƏ ONUN TƏTBİQLƏRİ
∫ x (1− x )
3 5
1. 1) 2
dx inteqralını həll etmək üçün 1− x3 =
t
1
əvəzləməsini edək. Onda dt =
−3 x 2 dx ⇒ x 2 dx =
− dt və
3
1 t5
∫ x (1− x )
1 5
2 3 5
dx = − ∫ t dt =− ⋅ + C =
3 3 6
1
( )
6
=− 1 − x3 + C olur.
18
1
2) arc tgx = t əvəzləməsini etsək, dt = dx olur. Onda
1 + x2
2
arc tgx 1 2 1
∫ 1 + x 2 dx = ∫ tdt= 2 t + C= 2 ( arc tgx ) + C .
dx
3) ln 4 x = t əvəzləməsini etsək, dt = =
, ln2 x ln 4x −
x
ln2= t − ln2 olur. Onda
ln 2 x dx t − ln2  ln2 
∫ ln 4 x ⋅x
=∫
t ∫
dt = t − ln2ln t +
 1− t dt =
 
+C =ln 4x − ln2 ⋅ ln ln4x + C .
1
4) x2 = t əvəzləməsini etsək, 2 xdx =dt ⇒ xdx = dt , olur.
2
Onda
342
3 xdx 3 dt 3 3
∫ 1− x 4
= ∫ =
2 1− t 2 2
arcsin=
t +C
2
arcsin x2 + C
dx dx dx
5) ∫ = ∫ = ∫ =
2x − x 1−1+ 2x − x 1 − ( x − 1)
2 2 2
dt
∫= + C arc sin ( x − 1) + C
arc sin t=
1− t 2
2. 1) x − 1 =t12 əvəzləməsini etsək, dx = 12t11dt olur. Onda

x −1 +1 t4 +1
12∫ ( t12 + t 8 )dt =
3
∫ ∫ t 3 ⋅12t dt =
11
dx =
4
x +1
 t13 t 9  12 4
( x + 1) + ( x + 1) + C
13/12 3/ 4
12  +  + C =
 13 9  13 3
1
2) x = − ln t əvəzləməsini etsək, dx = − dt olur. Onda
t
1
− dt
dx dt
∫ e x + 1 = ∫ e− ln t + 1 = − ∫ t + 1 =− ln t + 1 + C =
t
− ln ( e − x + 1) + C
3)=x ln t 2 + 1 ( ) əvəzləməsini etsək, dx =

2t
t +1
2
dt alırıq.
343
2t
= ∫ t + 1 dt = 2 ∫ =
dx 2 dt
Onda ∫ ex −1 t2 t +1
2
2 arc tgx=
+C
= 2 arc tg e x − 1 + C .
x 2dt
4) tg = t əvəzləməsini etsək,
= x 2arc tgt ⇒ dx =
2 1+ t 2
1− t 2
cos x = alarıq. Onda
1+ t 2
2dt
dx 1+ t 2 dt 1 t
∫ 5 + 3cos x = ∫ 1− t 2
=∫
4+ t 2
= arc tg + C =
2 2
5 + 3⋅
1+ t 2
1 1 x
= arc tg  tg  + C
2  2 2
x 2dt
5) tg = t əvəzləməsini etsək,
= x 2arc tgt ⇒ dx =
2 1+ t 2
2t
sin x = alarıq. Onda
1+ t 2
2dt
dx 1 +=
t2 dt x
∫ sin x ∫ 2t
= ∫=
t
ln t + C = ln tg
2
+C
1+ t2
344
3. 1)=
u a2 − x2 , dυ = dx işarə edək. Onda
−x
du = dx, υ = x olur. Bu ifadələri hissə-hissə
a2 − x2
inetqrallama düsturunda nəzərə alaq:
x2
∫ a 2 − x 2 dx = x a2 − x2 + ∫ x a2 − x2 +
dx =
a −x
2 2
x2 − a2 + a2
+ ∫ a −x2 2
dx = x a2 − x2 − ∫ a2 − x2 dx +
dx x
+ a2 ∫ x a2 − x2 − ∫ a2 − x2 dx + a2 arcsin + C1
=
a −x2 2 a
Buradan
x
2∫ a2 − x2 dx= x a2 − x2 + a2 arcsin + C1 və ya
a
x 2 a2 x
∫ a − x dx
= a − x + arcsin + C alırıq.
2 22
2 2 a
2) u = sinn−1 x , dυ = sin xdx işarə edək. Onda

=
du ( n − 1) sinn−2 x cos xdx , υ = − cosx olur. Buradan
∫ sin xdx = ∫ sin n −1 x sin xdx = − sin n −1 x ⋅ cos x +

n
+ ( n − 1) sin n − 2 x cos 2 xdx = − sin n −1 x ⋅ cos x +

∫
( )
+ ( n − 1) sin n − 2 x 1 − sin 2 x dx = − sin n −1 x ⋅ cos x +
∫
345
+ ( n − 1) sin n − 2 xdx − ( n − 1) sin n xdx və ya
∫ ∫
∫ sin
n
xdx + ( n − 1) ∫ sin n xdx = − sin n −1 x ⋅ cos x +
( n − 1) ∫ sin n−2 xdx ⇒ n ∫ sin n xdx =

− sin n −1 x cos x + ( n − 1) ∫ sin n − 2 xdx ⇒
1 n −1
⇒ ∫ sin n xdx =
n ∫
− sin n −1 x cos x + sin n − 2 xdx .
n
dx dx 1 1 dx
3) ∫ cos n
x
= ∫ cos2
x cos x
; u=
n−2
⋅ n−2
cos x
, dυ =
cos 2 x
sin x sin x
işarə edək. Onda du= ( n − 2) n −1
dx ,=υ tg = x
cos x cos x
2
dx tg x sin x
olur. Buradan ∫ = n−2
− ( n − 2) ∫ dx =
n
cos x cos x cos n x
sin x 1 − cos 2 x sin x
= n −1
− ( n − 2) ∫ dx = −
cos x n
cos x cos n −1 x
dx dx
– ( n − 2) ∫ cos + ( n − 2) ∫ ⇒
n
x cos n − 2 x
dx dx sin x dx
∫ cos + ( n − 2) ∫ = n −1
+ ( n − 2) ∫ ⇒
n
x n
cos x cos x cos n − 2 x
dx sin x dx
( n − 1) ∫ = n −1
+ ( n − 2) ∫
n
cos x cos x cos n − 2 x
dx 1 sin x ( n − 2 ) dx
∫ cos n
x
= n −1
n − 1 cos x
+
n − 1 ∫ cos n − 2 x
346
n
4) u = ( ln x ) , dυ = x p dx işarə edilərsə, du = ( ln x ) və
n n −1
x
1
υ= x p +1 olur. Onda
p +1
x p +1 n
∫ x ( ln x ) dx = ( ln x ) − x p ( ln x ) dx
n −1
∫
p n n
p +1 p +1
x n dx x
5) ∫ x +a
2 ∫
= x n −1
x +a
2
dx inteqralında u = xn−1 ,
x
dυ = =
dx ilə işarə etsək, du ( n − 1) xn−2dx ,
x +a
2
1 d ( x + a)
2
x 1
υ ∫=
2 ∫ x2 + a
= dx = ⋅ 2 x2 + a =
x2 + a 2
= x2 + a olar. Onda
x n dx
∫ = xn−1 ⋅ x2 + a − ( n − 1) ∫ x2 + a ⋅ xn−2dx =
x +a
2
x2 + a
= xn−1 ⋅ x2 + a − ( n − 1) ∫ ⋅ xn−2dx=
x +a
2
 xndx xn−2dx 
= xn−1 ⋅ x2 + a − ( n − 1)  ∫ + a∫ =
 x2 + a x2 + a 
xndx x n− 2
=x n−1
⋅ x + a − ( n − 1) ∫
2
− a ( n − 1) ∫ dx
x2 + a x2 + a
olur. Buradan
347
xndx xn
∫ + ( n − 1) ∫ dx =xn−1 x2 + a −
x +a
2
x +a
2
x n− 2 x n dx
– ( n − 1) a ∫ dx ⇒ n ∫ = xn−1 x2 + a −
x +a
2
x +a2
x n− 2
– ( n − 1) a ∫ dx . Bərabərliyin hər tərəfini n-ə bölsək,
x2 + a
x n dx 1 n−1 2 n −1 x n− 2
∫ = x
x2 + a n
x +a−
n ∫ x2 + a
a dx olar.
π π
 1 + cos 2 x 
2
∫ ∫0  2  dx =
4
4. 1) cos xdx = 
0
1π 1π 1π
=
4 ∫0
(1 + 2 cos 2 x + cos 2
2 x ) 4 ∫ 2 ∫ cos 2 xdx +
dx = dx +
0 0
1 π 1 + cos 4 x 1 π 1 π 1π
+ ∫ dx =x + sin 2 x + ∫ cos 4 xdx +
40 2 4 0 4 0 80
1π π 1 π 1 π π π 3π
+ ∫
80
dx = + x + sin 4 x =
4 8 0 32 0
+ =
4 8 8
7 7 7
3
x +1 1 3x + 3 1 3x + 1 + 2
3 3
2) ∫
0
3
3x + 1
dx = ∫ 3
3 0 3x + 1
dx = ∫ 3
3 0 3x + 1
dx =
348
7 7 7
1 3x + 1
3
2 dx 1 3 3
∫ dx + ∫ 3 = ∫ ( 3x + 1) dx +
2/3
3 0 3x + 1
3
3 0 3x + 1 3 0
1 1 ( 3 x + 1)
5/ 3 7
23
+ ∫ ( 3 x + 1)
−1/ 3
dx =⋅ 3
+
30 3 3 5
0
3
2 1 ( 3 x + 1)
2/3 7
⋅
3 3 2/3
3
=
1 5/ 3
15
1
( 46
8 − 1 + 82/ 3 − 1 = .
3 15
) ( )
0
π π
−1
 sin x cos x 
4 4
∫ ( tgx + ctg x )
−1
3) dx = ∫  +  dx =
π π  cos x sin x 
6 6
π π π
−1
4
 sin x + cos x 
2 2 4
14
=  ∫π  cos x sin x  dx = ∫ cos x sin xdx =
π 2 π∫
sin 2 xdx =
6 6 6
π
1 1 π π 1
− cos2x 4
=  cos − cos =
4 π 4 3 2 8
6
π
3
sin 3 x
4) ∫0 cos2 xdx inteqralını həll etmək üçün t = cos x əvəzləməsi
edək. Onda dt = − sin xdx və ya sin xdx = − dt . Eyni
349
π 1
zamanda x=0 üçün=t 1,=
x olduqda t = olduğunu
3 2
verilmiş inteqralda nəzərə alsaq,
π π π
3
sin 3 x 3
sin 2 x ( ) ( )=
3 1 − cos 2 x d cos x
∫0 cos2 xdx = ∫0 cos2 x sin xdx = − ∫0 cos 2 x
1 1
1 
2 1
= − ∫ 2 dt = ∫ ( −t −2 + 1)dt =
2 2
1− t
 + 1 =
2
1
t 1 t  1
1 1
=2+ − (1 + 1) = olar.
2 2
π π
∫ tg 2xdx= ∫ ( tg 2x + tg2x − tg2x dx

= )
3 3
5)
π π
6 6
π π π
( 1
)
= ∫ tg2x tg 2x + 1 dx − ∫ tg2xdx = ∫ tg2xd ( tg2x ) −
2
2π
π π
6 6 6
1 d ( cos2x )
π π π
sin2x 1 2
– ∫π cos2x dx = 4 tg 2x π
6
+
2 π∫ cos2x
=
6 6
π
1 2 π 1 1
 tg 2π − tg2  + ln cos2x π = ( 0 − 3) +
4 3 2 6
4
350
1 π 3 1 1
+  lncos2π − lncos  − +  ln1− ln  =
=
2 3 4 2 2
3 1 1 3 1 2ln2 − 3 ln 4 − 3
=− − ln =− + ln2 = =
4 2 2 4 2 4 4
1 1 1
6) t = əvəzləməsi edək.Onda dt = − 2 dx, dx = − 2 dt ,
x x t
1 9t 2 − 1
9 − x2 = 9− = oalr. Digər tərəfdən x=3
t2 t
1 1
olduqda t = , x = 2 2 olduqda t = alınır. Bu
3 2 2
ifadələri inteqralda yerinə yazaq:
1
3 1/ 3 − dt 1/ 3
dx 2 dt
∫ = ∫ t =− ∫ =
x 9− x 1/ 2 2 1 9t − 1 9t 2 − 1
2 2
2 2 1/ 2 2
t t
1/ 3
1 1/ 3 dt 1 1
− ∫ =
− ln t + 1 −
3 1/ 2 2 1
2 3 9 1/ 2
t2 −  
2
3
1 1  1 1  1 1 2
= − ln  − ln  +  =
− ln  − ln =
3 3  2 2 6 2  3 3 3 
1 1 3  1 1 1 1
= − ln  ⋅  =
− ln = ln 2 = ln 2 .
3 3 2  3 2 3 6
351
y x 3 + x və=
5. = y 3 x 2 − x əyriləri ilə hüdudlanmış fiqurun
sahəsini tapaq. Bunun üçün 1-ci növbədə qrafiklərin kəsişmə
nöqtələrinin absislərini
tapaq. y
y=3x2–x
x3 + x= 3x2 − x ⇒
x3 − 3x2 + 2x =
0
(
x x2 − 3x + 2 =
0 ) x
x ( x − 1)( x − 2) =
0, 1 2
x1 = 0,=
x2 1,=
x3 2 . y=x3+x
Onda
1 2
= ∫(x + x − 3x + x dx + ) ∫ ( 3x )
− x − x3 − x dx =
3 2 2
S
0 1
1 2
= ∫(x − 3x + 2x dx + ) ∫ ( −x )
+ 3x2 − 2x dx =
3 2 3
0 1
1
 x4 2  1 4 2
2
1 1 1
 − x + x  +  − x + x − x  = + =.
3 3
 4 0  4 1 4 4 2
6. x = y2 − 2 y − 2 və x = 4 + y − 2 y 2 funksiyalarının
qrafikləri ilə hüdudlanmış fiqurun sahəsini tapaq:
Sahəsi tapılaçaq fuqur şəkildə göstərilmişdir
y2 − 2 y − 2 =4 + y − 2 y2
3 y 2 − 3 y − 6 = 0 ⇒ y 2 − y − 2 =0 ⇒ y1 =−1, y2 =2
352
2
Onda , S= ∫ ( 4 + y − 2y )
− y2 + 2 y + 2 dy=
2
−1
2
 3 3 2 
2
∫( ) 27
−3y + 3y + 6 dy =
2
 − y + 2 y + 6y  =
−1   −1 2
x=y2–2y-2
2
-1
x=4+y-2y2
x2 y 2
7. + =
1 ellipsi ilə hüdudlanmış fiqurun sahəsini tapaq.
a 2 b2
y2 x2 b 2
2
=−
1 2
⇒ y=
± a − x 2 olduğuna görə
b a a
a a
b 2 4b
S 4∫
= a − x2 dx
= ∫ a2 − x2 dx =
0
a a 0
π π
4b 2 2 2 2
∫ − ⋅ = ∫ sin2 tdt =
2
a a cos t a sin tdt 4ab
a 0 0
353
π π
1− cos2t 2
 1 2
ab∫
= 4= dt 2ab  t − sin2t  =π ab .
0
2  2 0
y
b 2
b y= a − x2
a
x
-a a
-b y = − b a 2 − x 2
a
1 1
 1 sin2 x 
8. V = π ( sec x ) − ( tg x ) dx =
∫ π ∫
2 2
− dx =
  cos2
x cos2
x 
0 0
1 1
cos2 x
π ∫ 2 dx = π ∫ 1⋅ dx= π x 0 = π .
1
0
cos x 0
y = sec x
x
–π/2 0 1 π/2
y = tg x
354
§13. RİYAZİ İNDUKSİYA
1. n = 1 olduqda x + a = x + a , yəni bərabərlik doğrudur.
Tutaq ki, n = k olduqda bərabərlik doğrudur, yəni
( x + a )= Ck0 x k + Ck1 x k −1a + Ck2 x k − 2 a 2 + ... + Ckk a k

k
İsbat edək ki, onda bərabərlik n= k + 1 üçün də doğrudur,

yəni
( x + a=
)
k +1
Ck0−1 x k +1 + Ck1+1 x k a + Ck2+1 x k −1a 2 + ... + Ckk++11a k +1 ,
Həqiqətən də
( x + a) =( x + a )( x + a ) =( x + a ) Ck0 x k + Ck1 x k −1a + Ck2 x k −2 a 2 + ... + Ckk a k =
k +1 k
= Ck0 x k +1 + ( Ck0 + Ck1 ) x k a + ( Ck1 + Ck2 ) x k −1a 2 + ... + Ckk a k +1 .

Son ifadədə
=
Ck0 Ck0+1 , Ck0 +=
Ck1 Ck1+1 , Ck1 +=
Ck2 Ck2+1 ,...
Ckm++11 , ..., Ckk = Ckk++11 bərabərliklərini nəzərə alsaq,

Ckm + Ckm+1 =
axtarılan bərabərlik alınır.
2. n = 1 olduqda düsturun hər iki tərəfi eyni bir

( cosα + i sinα ) şəklini alır, yəni n = 1 olduqda bu düstur
doğrudur. Tutaq ki, verilmiş düstur n = k üçün doğrudur,
yəni ( cosα + i sinα ) =cos kα + i sin kα .
k
Onda ( cosα + i sinα ) ( cosα + i sinα ) ( cosα + i sinα ) =

k +1 k
=
( cos kα ⋅ cosα − sin kα ⋅ sinα ) + i ( cos kα ⋅ sinα + sin kα ⋅ cosα )
355
= cos( kα + α ) + i sin ( kα + α=
) cos( k + 1) α + i sin ( k + 1) α
olar. Deməli verilmiş düstur n= k + 1 qiymətində doğrudur.
buradan isə riyazi induksiya üsuluna görə verilmiş düsturun
istənilən n ∈ N də doğruluğu alınır.
3. n = 1 olduqda 23 > 2 + 5 olduğu aydındır, n = k olduqda

bərabərsizliyin doğru olduğunu yəni 2n + 2 > 3n + 5 qəbul
edib, n= k + 1 üçün verilmiş bərabərsizliyin doğruluğunu
göstərək:
2( k +1) + 2= 2k + 2 ⋅ 2 > 2 ( 2k + 5=
) 2 ( k + 1) + 5 + ( 2k + 3) >
> 2 ( k + 1) + 5 , yəni 2( k +1) + 2 > 2 ( k + 1) + 5 . Deməli,
istənilən n ∈ N üçün 2n + 2 > 2n + 5 doğrudur.
4. Tutaq ki, m = 2n . Onda 3m − 4m − 1 = 9n − 8n − 1 . n = 1

olduqda, 9–8–1=0 ədədi 64-ə bölünür. Fərz edək ki, bu təklif
n = k üçün doğrudur, yəni 9k − 8k − 1 ifadəsi 64-ə bölünür.
Göstərək ki, onda n= k + 1 olduqda da bu ifadə 64-ə
bölünür. Həqiqətən də
9k +1 − 8 ( k + 1) − 1= 9k +1 − 8k − 8 − 1= 9k +1 + 9k − 9k − 8k − 8 − 1=
= (9k
) ( ) ( 9 − 8k − 1) + 8( 9 − 1) .
− 8k − 1 + 8 ⋅ 9k − 8 = k k
Burada etdiyimiz fərziyyəyə görə ( 9 − 8k − 1) ifadəsi 64-ə

k
bölünür və Bezu teoreminə görə 9k − 1 ifadəsi 9–1=8-ə

bölünür. Deməli verilmiş ifadə 64-ə bölünür.
356
5. İsbat ediləcək təklifi Ρ ( n) ilə işarə edək. Ρ (1) doğrudur,
həqiqətən də 24 + 8 ⋅ 32 =88 ədədi 11-ə bölünür. Tutaq ki,
n = k olduqda təklif doğrudur, yəni, P (=
k ) 2k +3 + 8k 3k +1
ifadəsi 11-ə bölünür. Onda P ( k + 1)= 2k + 4 + 8k +1 ⋅ 3k + 2=

2 ( 2k +3 + 8k ⋅ 3k +1 ) − 2 ⋅ 8k ⋅ 3k +1 +
2 ⋅ 2k +3 + 8k +1 ⋅ 3k + 2 =
+ 8k +1 ⋅ 3k + 2 =
2P( k) + 22 ⋅ 8k ⋅ 3k +1 . Birinci toplananda
Ρ ( k ) ikincidə 22 ədədi 11-ə bölündüyündən Ρ ( k + 1)
ifadəsi 11-ə bölünür. Deməli verilmiş təklif istənilən
düsturun istənilən n ∈ N doğrudur.
6. İsbat etmək lazımdır ki, verilmiş eynilik məchulun x =0, 1 və

–1 qiymətlərindən fərqli bütün qiymətlərində doğrudur.
n=1 olduqda
2
 x2 −1  
2 2
1  4 1  1 yəni eynilik
⋅  x − 2 
− 3 =   = x−  ,
x −1 
2
x   x   x
doğrudur. Fərz edək ki, n = k üçün eynilik doğrudur. Yəni
 1
2
 1
2

2
1 1  2k +2 1 
Sk =  x −  +  x 2 − 2  + ... +  x k − k  = 2  x − 2 k  − 2k − 1
 x  x   x  x −1  x 
İsbat edək ki, onda eynilik n = k +1 üçün də doğrudur, yəni
2 2 2 2
 1  1   1   1 
S k +1 =  x −  +  x 2 − 2  + ... +  x k − k  +  x k +1 − k +1  =
 x  x   x   x 
1  2k +4 1 
= x − 2 k + 2  − 2 ( k + 1) − 1 , həqiqətən də
x −1 
2
x 
357
2
1  2k +2 1   1 
=S k +1 x − 2 k  − 2k − 1 +  x k +=
1
− k +1 
x −1 
2
x   x 
x 4k +4 − x 2 + x 4k +6 + x 2 − 1
= − 2 ( k + 1) − 1
( x 2 − 1) x 2k + 2
1  2k +4 1 
= x − 2 k + 2  − 2 ( k + 1) − 1
x −1 
2
x 
Deməli verilmiş təklif istənilən n ∈ N üçün doğrudur.
( )
2
7. n = 1 olduqda a12b12 − a1 b1 =
0 doğru bərabərliyini alırıq.
Tutaq ki, verilmiş bərabərsizlik n = k üçün doğrudur, yəni,
( a + a + ... + a ) ⋅ (b + b + ... + b ) −
2
1
2
2
2
k 1
2 2
2
2
k
( a1b1 + a2b2 + ... + ak bk ) ≥ 0 . İsbat edək ki, onda bərabərsizlik

2
n= k + 1 üçün də doğrudur. Həqiqətən də
(a 2
1 + a22 + ... + ak2 + ak2+1 ) ⋅ ( b12 + b22 + ... + bk2 + bk2+1 ) −
− ( a1b1 + a2b2 + ... + ak bk + ak +1bk +1 ) =
2
= (a 2
1 + a22 + ... + ak2 ) ⋅ ( b12 + b22 + ... + bk2 ) −
− ( a1b1 + a2b2 + ... + ak bk ) +
2
+ ak2+1 ( b12 + b22 + ... + bk2 ) + bk2+1 ( a12 + a22 + ... + ak2 ) +
+ ak2+1 ⋅ bk2+1 − 2ak +1 ⋅ bk +1 ( a1b1 + a2b2 + ... + ak bk ) −
2
− ak2+1 ⋅ bk2+1 =
358
= ( a12 + a22 + ... + ak2 )( b12 + b22 + ... + bk2 ) − ( a1b1 + a2b2 + ... + ak bk )  +
2
 
+ ( a1bk +1 − b1ak +1 ) + ( a2bk +1 − b2ak +1 ) + ... + ( ak bk +1 − bk ak +1 ) ≥ 0

2 2 2
Etdiyimiz fərziyyəyə görə kvadrat mötərizə daxilindəki ifadə

≥0 və digər mötərizələr də mənfi olmadığından,
bərabərsizlik doğrudur. Deməli, riyazi induksiya üsuluna
görə verilmiş bərabərsizlik doğrudur.
sin2α
8. n=0 olduqda cosα = eyniliyi alındığından
2sinα
bərabərlik doğrudur. Fərz edək ki, eynilik n = k üçün
doğrudur, yəni
sin 2k +1α
cos α cos 2α ...cos 2k α =
2k +1 sin α
İsbat edək ki, onda eynilik n = k+1 üçün də doğrudur.
Həqiqətən də
sin 2k +1α
cos α cos 2α ...cos 2 α cos
= 2 α
k
⋅ cos 2k +1α =
k +1
2 sin α
k +1
1 2sin 2k +1α cos 2k +1α sin 2 ⋅ 2k +1α sin 2k + 2 α

= = =
2 2k +1 sin α 2 ⋅ 2k +1 sin α 2k + 2 sin α
Deməli riyazi induksiya üsuluna görə eynilik doğrudur.
9. Veriən ifadələrdən görünür ki,
1⋅ 2 1⋅ 2 2 ⋅ 3 2 ⋅ 3 ⋅ 4 1⋅ 2 2 ⋅ 3 3 ⋅ 4 3 ⋅ 4 ⋅ 5
S1 = 1= , S2 = + = , S3 = + + = .
2 2 2 6 2 2 2 6
359
n ( n + 1)( n + 2 )
Buradan belə nəticəyə gəlirik ki, S n = .
6
Bunu isbat edək: n=1 olduqda bərabərlik doğrudur. Fərz
k ( k + 1)( k + 2 )
edək ki, n= k olduqda, S k = doğrudur.
6
İsbat edək ki, onda n= k+1 olduqda
S k +1 =
( k + 1)( k + 2 )( k + 3) olmalıdır. Həqiqətən də
6
Sk +1 =
Sk +
( k + 1)( k + 2 ) =
k ( k + 1)( k + 2 ) ( k + 1)( k + 2 )
+ =
2 6 2
k 1  ( k + 1)( k + 2 )( k + 3)
( k + 1)( k + 2 )  + =
6 2 6
Beləliklə,
n ( n − 1) n ( n + 1) n ( n + 1)( n + 2 )
1 + 3 + 6 + 10 + 15 + ... + + =.
2 2 6
3 1
10. n =1olduqda = 1− , yəni bərabərlik doğrudur. Fərz
4 4
edək ki, eynilik n = k üçün doğrudur. Yəni
3 5 2k + 1 1
S k = + + ... + 2 =1 −
k ( k + 1) ( k + 1)
2 2
4 36
360
3 5 2k + 1 2k + 3 1
Sk +1 = + + ... + 2 + =1 − ,
k ( k + 1) ( k + 1) ( k + 2 ) ( k + 2)
2 2 2 2
4 36
Həqiqətən də
2k + 3 1 2k + 3
Sk +1 =
Sk + =
1− + =
( k + 1) ( k + 2 ) ( k + 1) ( k + 1) ( k + 2 )
2 2 2 2 2
( k + 2 ) − 2k − 3 =
2
k 2 + 4k + 4 − 2k − 3
=1 − 1 − =
( k + 1) ( k + 2 ) ( k + 1) ( k + 2 )
2 2 2 2
( k + 1)
2
k 2 + 2k + 1 1
=1 − =
1− 1−
=
( k + 1) ( k + 2 ) ( k + 1) ( k + 2 ) ( k + 2)
2 2 2 2 2
1 1
11. n =1 olduqda 1− = , yəni bərabərlik doğrudur. Fərz
2 1+ 1
edək ki, eynilik n = k üçün doğrudur. Yəni
1 1 1 1 1 1 1 1
1 − + − + ... + − = + + ... +
2 3 4 2k − 1 2k k + 1 k + 2 2k

1 1 1 1 1 1 1
1 − + − + ... + − + − =
2 3 4 2k − 1 2k 2k + 1 2k + 2
1 1 1
= + + ... + , həqiqətən də
k +2 k +3 2k + 2
1 1 1 1 1 1 1
Sk +1 =+
Sk − = + + ... + + − =
2k + 1 2k + 2 k + 1 k + 2 2k 2k + 1 2k + 2
361
1 1 1  1 1  1 1 1 1
= + + ... + +  − = + + ... + +
k+2 k+3 2k  k + 1 2k + 2  k + 2 k + 3 2k 2k + 2
12. 1) n =1 üçün 22⋅1 − 1 = 4 − 1 = 3 ifadəsi 3-ə tam bölünür.
2) Fərz edək ki, n = k üçün (2 2k

− 1) ifadəsi 3-ə tam
bölünür, yəni 22 k − 1 =3p , p∈ Ν .
(
3) İsbat edək ki, n=k+1 olanda, 2 ( ) − 1 ifadəsi 3-ə tam
2 k +1
)
2( k +1)
2 − 1 = 22 ⋅ 22 k − 1 = 4 ⋅ 22k − 1 = 4 ⋅ 22k − 4 + 4 − 1 =
(
= 4 22k − 1 + 3 = ) 3 3( 4 p + 1) , deməli ifadə 3-ə
4 ⋅ 3 p +=
tam bölünür.
p ( n) = n3 + ( n + 1) + ( n + 2)
3 3
13. Göstərək ki, cəmi 9-a
bölünür.
1) n =1 üçün p (1) =1+ 23 + 33 =36 olub, 9-a tam bölünür.
2) Fərz edək ki, n = k üçün p ( k ) = k3 + ( k + 1) + ( k + 2) = 9m ,

3 3
m∈Ν .
3) İsbat edək ki, n=k+1 olanda
p ( k + 1) = ( k + 1) + ( k + 2) + ( k + 3)
3 3 3
ifadəsi 9-a tam
p ( k + 1) = (( k + 1) + ( k + 2) + k ) +9k + 27k + 27 =
3 3 3 2
= 9m + 9k 2 + 27k + 27 = (
9 m + k2 + 3k + 3 . ) Burada
362
(m+ k 2
)
+ 3k + 3 ifadəsi tam ədəd olduğundan, p ( k + 1) -9-a
tam bölünür.
14. I üsul:
1) n=1 üçün p (1) =37 + 160 − 56 − 243 =2048 =4 ⋅ 512
ədədi 512-nin bölünənidir.
2) Fərz edək ki, n = k üçün
p ( k ) = 32k +5 + 160k2 − 56k − 243 = 512m , m ∈ Ν .
3) İsbat edək ki, n=k+1 olanda p ( k + 1) ifadəsi 512-yə

p( k + 1) 3 ( + 160 ( k + 1) − 56 ( k + 1) − 243
2 k +1) + 5 2
= =
( )
9 ⋅ 32k +5 + 160 k2 + 2k + 1 − 56k − 56 − 243 =
= 3 ( 2k +5
) ( )
+ 160k − 56k − 243 + 8 32k+5 + 20( 2k + 1) − 7 =
2
= 512m + 8 32k +5 ( + 40k + 13) olduğu üçün
Q( k) = 32k +5 + 40k + 13 ifadəsinin 64-ə bölündüyünü isbat

etmək lazımdır. Bunun üçün riyazi induksiya üsulunu bir
daha tətbiq edək:
k =1 olduqda Q(1)= 2240=35⋅64, k = m olduqda,
Q(m)= 32m+5 + 40m + 13 =
64l olsun. Onda k = m+1 olduqda
Q(m+1)= 9 ( 32m+5 + 40m + 13) − 64 ( 5m + 1) =9 ⋅ 64l − 64 ( 5m + 1) =
= 64 ( 9l − 5m − 1) . Beləliklə 32 k +5 + 40k + 13
363
ifadəsi 64-ə bölündüyünə görə, 32 k +5 + 160k 2 − 56k − 243
ifadəsi 512-yə bölünür. n ∈ N
II üsul. n=1 olduqda p(1) =2048 ədədi 512-yə bölünür. Tutaq
ki. n= k olduqda p(k)= 512 m. İsbat edək ki, onda n=k+1
üçün p(k+1) ədədi də 512-yə bölünəcək:
p( k + 1) 3 ( + 160 ( k + 1) − 56 ( k + 1) − 243
2 k +1) + 5 2
= =
= 32k +7 + 160 ( k + 1) − 56 ( k + 1) − 243= 9 ( 32k +5 + 160k2 − 56k − 243) +
(
+ 256 −5n2 + 3n + 8 = ) (
9 p ( k ) + 256 n ( 3 − n) − 4n2 + 8 )
Göründüyü kimi toplananlardan biri olan 9p(k) ədədi
fərziyyəyə görə 512-yə bölünür. İkinci toplananın 512-yə
bölünməsi üçün mötərizə içərisindəki ifadə 2-yə
bölünməlidir. Həqiqətən də n ( 3 − n) ifadəsində vuruqlardan
biri tək olduqda digəri cüt olduğundan, n ( 3 − n) hasili 2-yə
bölünür. Beləliklə n ( 3 − n) − 4n2 + 8 cəmi cüt ədəd
( )
olduğundan 256 n ( 3 − n) − 4n2 + 8 toplananı da 512-yə
bölünür. Deməli riyazi induksiya üsuluna görə verilmiş ifadə

512-yə bölünür.
364
§14. MÜXTƏLİF MİSALLAR
1. Çoxhədlini sadə vuruqlara ayıraq:
x3 − 2x 2 + 2x − 4 = x 2 ( x − 2 ) + 2 ( x − 2 ) = ( x − 2) ( x 2 + 2) .
Sonuncu ifadəni sadə olması üçün x − =
2 1, x2 + 2 isə
sadə ədəd olmalıdır. Həqiqətən də x = 3 olduqda
(
x2 + 2 = 32 + 2 = 11 olduğundan, ( x − 2) x2 + 2 =
11 )
olur.
2.  f ( x )  > a, a ∈ z bərabərsizliyin həlli f ( x ) ≥ a + 1,

 f ( x )  ≤ a bərabərsizliyinin həlli f ( x ) < a + 1 şəklində
axtarıldığından, verilmiş bərabərsizliyin həlli aşağıdakı
kimidir:
−7 < [ 2x − 7] ≤ 5 ⇒ − 7 ≤ 2x − 7 < 6 ⇒ − 7 + 7 ≤ 2x < 6 + 7
⇒ 0 ≤ 2x < 13 ⇒ 0 ≤ x ≤ 6,5 ⇒ 0 ≤ x ≤ 6
Onda verilmiş bərabərsizliyi ödəyən tam ədədlərin sayı
6 − 0+1= 7 olur.
(=
n + 1) − n2
2
2n + 1
3. =
n ⋅ ( n + 1) n2 ( n + 1)
2 2 2
( n + 1) − n2 =
2
1 1
= − olduğunu nəzərə
n2 ( n + 1) n2 ( n + 1) n ( n + 1)2
2 2 2
alsaq, verilmiş ifadəni aşağıdakı kimi yazmaq olar:

3 5 7 19 1 1 1 1
+ 2 2 + 2 2 + ... + 2 2 = 2 − 2 + 2 − 2 +
1 ⋅2 2 ⋅3 3 ⋅ 4
2 2
9 ⋅ 10 1 2 2 3
365
1 1 1 1 1 1 99
+ 2
− 2 + ... + 2 − 2 = − = = 0,99
3 4 9 10 1 100 100
4. 10002 + 9982 + 9962 + ... + 42 + 22 − 9992 − 9972 − ... − 32 − 12 =
= (1000 − 999 ) + ( 998 − 997 ) + ( 996 − 995 ) + ... + ( 4 − 3 ) +

2 2 2 2 2 2 2 2
+ ( 2 − 1 ) = 1000 + 999 + 998 + 997 + 996 + 995 + ... + 4 + 3 + 2 + 1 =

2 2
1000 (1000 + 1)
= =500 ⋅ 1001 =500500
2
1 b; a, b ∈ z ⇒ x2 + ax + (1− b=
5. x2 + ax += ) 0.
 x1 + x2 = −a − ( x1 + x2 )
a =
Viyet teoreminə görə  ⇒ 
 x1 ⋅ x2 =1− b b= 1− x1x2
( x1 + x2 ) + (1− x1x2 )
2 2
⇒ a2 + b2 = =
= x12 + 2x1x2 + x22 + 1− 2x1x2 + x12 x22 =
(
=x12 + 1+ x22 + x12 x22 =1+ x12 + x22 1+ x12 =1+ x12 1+ x22 . ) ( )( )
Burada 1+ x ≥ 2, 1+ x ≥ 2 olduğu üçün,
2
1
2
2
(
a2 + b2 = 1+ x12 1+ x22 ∉ P. )( )
− c 0, x1x2 ∈ R. Onda Viyet teoreminə görə
6. x2 − cx=
 x1 + x2 =c
 (
⇒ ( x1 + x2 ) x12 − x1x2 + x22 + ( x1x2 ) =
3
)
 x1 ⋅ x2 =
−c
(
= ( x1 + x2 ) ( x1 + x2 ) − 3x1x2 + ( x1 ⋅ x2 ) =
2
) 3
( )
= c c2 + 3c − c3 = c3 + 3c2 − c3 = 3c2 ≥ 0
366
Deməli x13 + x23 + x13 x23 ≥ 0.
7. (1− 1) ! =0! =1, ( 2 − 1) ! =1! =1, ( 3 − 1) ! =2! =2,
( 4 − 1)! =3! =6, ( 5 − 1)! = 4! = 24 və
0!⋅ 1!⋅ 2!⋅ 3!⋅ 4! = 1⋅ 1⋅ 2 ⋅ 6 ⋅ 24 = 288
olduğundan, k − 1= 4 ⇒ k = 5.
n n n
8.
=k 1
∑(x k + 3) = 3n + 2 ⇒
=
k
k 1=
∑ x + ∑3=
k 1
3n + 2 ⇒
n n
⇒ ∑ xk + 3n = 3n + 2 ⇒
k =1
∑x
k =1
k =
2. Onda
n n n n
=k 1
∑( y k − 4) =5 ⇒
=k 1
∑( y xk k − 4xk ) =5 ⇒
=
k
k 1=
∑y x
k 1
k − 4∑ xk =5
n n
=k 1=
⇒
k 1
∑ yk xk − 4 ⋅ 2 = 5 ⇒ ∑ yk ⋅ xk = 13.
1 1 1
9. an =1+ + + ... + .
2 3 n
Burada
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1≥ , + ≥ + = , + + + ≥ + + += ,
2 2 3 4 4 2 4 5 6 7 8 8 8 8 2
1 1 1 1 1 1 1
+ + ... + ≥ + + ... + =, ...
8 9 15 16 16
 16 2
8 дяня
bərabərliklərini tərəf-tərəfə toplasaq,

1 1 1 1 1 1 1
1+ + + ... + ≥ + + ... + ⇒ an ≥ n ⋅ .
2 3 n 
2 
2 2
 2
n сайда
367
Burada n-i istənilən qədər böyük götürmək mümkün olduğundan,
an ardıcıllığı qeyri-məhduddur.
lim[ 0+ h] lim[ h]
( [ x]
)
h→0 h→0
10. lim+ 1999=
− 1 1999 =− 1 1999 h=
h>0 >0
−1
x→0
= 19990 − 1 = 1− 1 = 0 ( 0 < h < 1) .
lim[ 0− h] lim[ − h]
( [ x]
)
h→0 h→0
11. lim− 1999=
− 1 1999 =− 1 1999 =
h>0
−1 h>0
x→0
1 1998
= 1999−1=
−1 −1= − ( −1 < −h < 0) .
1999 1999
12. Üçbucağın sahəsi S, tərəfləri a, b, c olsun. Onda üçbucağın

2S 2S 2S
hündürlükləri uyğun olaraq , , olar. Deməli
a b c
1 1
a : b : c = 1: : olacaq ki, bu da üçbucaq bərabərsizliyinə
2 3
1 1
ziddir. Həqiqətən də əgər= a k=
,b k=
,c k götürsək,
2 3
5
b + c= k < k < a alınar. Deməli üçbucağın hündürlükləri
6
nisbəti 1: 2 : 3 ola bilməz.
13. Küçədə 2 rəngdə kürə olduğundan, ən azı iki kürə müxtəlif

rənglidir. Ona görə də iki kürənin götürülməsi kifayət etməyə
bilər. Deməli bir dəfəyə ən azı 3 kürə götürmək lazımdır.
368
14. İxtiyari şəkildə 2 nəfəri seçərək onların birindən digəri
barəsində soruşmaq lazımdır. Müsbət cavab aldıqda barəsində
soruşulan adam “casus” deyil. Mənfi cavab aldıqda isə sorğu
aparılan adam “casus” deyil. Deməli hər belə bir sualda daha
bir şübhəli şəxs azalmış olur. ( n − 1) belə sualdan sonra
“casus” olan yeganə şəxs qalır.
15. 25 yeşiyi 3 növə görə ayıraq. 25 = 3⋅ 8 + 1 olduğuna görə hər

növdən ən azı 8 qutu var və 1 qutu artıqdır. Deməli hansı isə
bir növdən 9 qutu olmalıdır.
∞ ∞
1 1 1
16. ∑ ( k + 1)
k 1=k 1 k + k k +1
= ∑ k ⋅ k +1
⋅
k +1+ k
=
∞
∞
 1 k +1− k
1  1 1 1 1
=
∑
k 1=
= ∑ 
k + 1⋅ k k 1  k
− =
k +1  1
−
2
+
2
−
3
+
1 1 1 1 1
− + ⋅⋅⋅ + − + ⋅⋅⋅
= −=
0 1
3 4 k k +1 1
(
1 100 100 1 4
) (( ) + ( 5 ) =)
25 25
17. 3 +5 = 3 4
2 2
=
2
(
1 4 4
3 +5 ) ((3 ) 4
24
( )
− ⋅⋅⋅ + 54=
24
)
= 353 34 (( )
24
( )
− ⋅⋅⋅ + 54
24
) ∉ P.
18. Məlumdur ki, n ədədi tək olarsa, an + bn cəmi ( a + b)
cəminə bölünür. n + ( n + 1) =
1987 götürsək,
369
zn =
+ 1 1987 ⇒ =
2n 1986 ⇒=
n 993 n-tək olduğundan,
nn + ( n + 1) cəmi 1987-ədədinə tam bölünər.
n
 
 

19. 1n + 2n + 3n
 +  5n + 6n + 7n  (1+ 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7) = 4 ⋅ 7
4n +
1n + 7n= (1+ 7) (1n−1 − ⋅⋅⋅ + 7n−1 ) 4


2n + 6=n
( 2 + 6) ( 2n−1 − ⋅⋅⋅ + 6n−1 ) 4
Burada 
3n + 5n= ( 3 + 5) ( 3n−1 − ⋅⋅⋅ + 5n−1 ) 4

 4n = 4n  4
Bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplasaq,
1n + 2n + 3n + 4n + 5n + 6n + 7n  4 alarıq.
Uyğun qaydanı tətbiq etsək,
1n + 6n= (1+ 6) (1n−1 − ⋅⋅⋅ + 6n−1 ) 7


2n + 5=
n
( 2 + 5) ( 2n−1 − ⋅⋅⋅ + 5n−1 ) 7

3n + 4n= ( 3 + 4) ( 3n−1 − ⋅⋅⋅ + 4n−1 ) 7

 7n = 7n  7
1n + 2n + 3n
+ 4n + 5n + 6n + 7n  7

 
alarıq.
Beləliklə verilmiş ifadə həm 4-ə, həm də 7-yə bölündüyündən,
4 ⋅ 7 = 28 − ə bölünür.
370
20. Şərtə görə nn + ( n + 1)  1997 olmalıdır. Burada n-tək ədəd
n
olmaqla 2n + 1 = 1997k şəklində axtarılmalıdır. k = 1

olduqda n-cüt qiymət alır. k = 3 olduqda
2n =
+ 1 5991 ⇒= n 2995 alırıq. Onda
29952995 + 2996
=2995
( 2995 + 2996) ( 29952994 − ⋅⋅⋅ + 2996=
2994
)
(
= 5991⋅ 29952994 − ⋅⋅⋅ + 29962994  1997 olur. )
21. 258 + =
1 429 + =
1 ( 4 + 1) ( 428 − ⋅⋅⋅ + 1=) 5( 428 − ⋅⋅⋅ + 1) 5(1)
Digər tərəfdən
(2 )
2
258 + 1= 258 − 230 + 1+ 230= 29
+ 1 − 230=
(2 ) ( ) (2 )( )
2 2
= 29
+ 1 − 215 = 29
+ 1− 215 ⋅ 229 + 1+ 215= a ⋅ b
(1)-ə görə a və ya b ədədlərindən biri (məsələn a) 5-ə bölünür.
a
Onda 258 + 1 = 5⋅ ⋅ b.
5
22. n = 1 olsa,=
a 101∈ P.
a = 1+ 100 + 10000 + ⋅⋅⋅ = 1+ 100 + 1002 + 1003 + ⋅⋅⋅ + 100n =
( ) ( ) ( )( )
n+1 2
100n+1 − 1 10
2
− 1 10n+1 − 1 10n+1 − 1 10n+1 + 1
= = = = .
100 − 1 99 99 99
Burada n > 1 ⇒ n + 1 > 2 ⇒ 10n+1 > 102 ⇒ (10n+1 − 1) > 99 və
(10 n+1
)
+ 1 > 101. Aydındır ki, sağ tərəfdə surətdəki vuruqların
hər biri vahiddən böyük iki vuruqdur. Deməli n > 1 olduqda
a ∉ P və yeganə həll n = 1 olduqda a = 101 -dir.
23. Şərtə görə S =P ⇒ ab =2 ( a + b) ; a, b∈ N

Buradan ab − 2a = 2b ⇒ a ( b − 2) = 2b.
371
1) b = 2 olsa, a⋅ ( 2 − 2) ≠ 2 ⋅ 2.
2b 2b − 4 + 4 4
2) b ≠ 2 olarsa, a == =
2+ , a∈ N
b− 2 b− 2 b− 2
4
⇒ a =2 + , a ∈ N. Sağ tərəfin natural olması üçün
b− 2
( b − 2) , 4-ün böləni olmalıdır.
b-2 4 2 1 –1
b 6 4 3 1
a 3 −2 ∉ Н
4 6
⇒ ( a, b) =( 3,6) =( 4,4) =( 6,3)
( )
2
24. Axtarılan ədədi 10n − 1 şəklində seçək. Onda
(10 )
2
n
− 1 = 102n − 2 ⋅ 10n + 1. Bu ədədi aşağıdakı şəkildə
 
nсайда

nсайда
10 ⋅⋅⋅ 0 0 ⋅⋅⋅ 1
2 0 ⋅⋅⋅ 0
yazmaq olar: → rəqəmlər cəmi
9
 ⋅⋅⋅ 9 0 ⋅⋅⋅ 1
( n−1) сайда
( n − 1) ⋅ 9 + 9 =9n
Göründüyü kimi n = 100 olduqda rəqəmlər cəmi 900 olur və
bu ədəd tam kvadratdır:
(10 ) (9⋅⋅⋅
9) .
2 2
100
−1 =

100дяня
25. a3 + b3 = ( a + b) − 3ab ( a + b) . Eyniliyin sağ tərəfində şərtə

3
əsasən a + b c və ab c olduğundan, a3 + b3  c
372
n n
3n + 5n  3  5
26. =4n ⇒   +   =2.
2  4  4
n n
 5  1 n
Burada Bernulli bərabərsizliyinə görə   =  1+  > 1+ .
 4  4 4
n
n ≥ 4 olarsa, 1+ ≥ 2. Deməli n < 4 olmalıdır.
4
Yoxlamaqla əmin oluruq ki= n 0,= n 1 tənliyin köküdür.
= n 2= вя n 3 tənliyin kökləri deyil.
27. p ∈ P ⇒ p ≡ ±1( mod6) ⇒ p = 6k ± 1 ⇒ p2 =

+ 1 12 ( 3k 2 ± k ) + 1 ⇒ p2 ≡ 1( mod12) .
= 36k 2 ± 12k=
1
28. f ( x ) = ln x funksiyasını nəzərdən keçirək və onun artma,
x
azalma aralıqlarını tapaq:
1− ln x
f ′ ( x) = . Burada x ∈ ( 0; e] aralığında f ′ ( x ) ≥ 0,
x2
yəni funksiya artartandır, x ∈ [ e; + ∞ ) aralığında f ′ ( x ) ≤ 0,
yəni funksiya azalandır. Deməli 0 < x < y ≤ e olduqda
1 1
ln x < ln y ⇒ x y < y x , e ≤ x < y < +∞ olduqda
x y
1 1
ln x > ln y ⇒ x y > y x Xüsusi halda aşağıdakıları
x y
yazmaq olar:
a) 100101 > 101100 b) 718813 > 813718
( 2 ) < ( 3)
3 2
c) eπ > π e d)
373
MÜNDƏRİCAT
Həlli
§1. Həqiqi ədədlər. Natural ədədlər.
Bölünmə əlamətləri ..............................................3 77
§2. Cəbri ifadələr. Eyniliklər .....................................7 92
§3. Tənliklər ............................................................13 118
§3.1. Tam həlləri axtarılan tənliklər ...................18 144
§3.2. İrrasional tənliklər .....................................21 168
§3.3. Tam qiymət işarəsi altında olan tənliklər .22 176
§4. Tənliklər sistemi ................................................24 183
§5. Bərabərsizliklər .................................................28 195
§6. Silsilə. Ardıcıllıqlar. Cəmlər .............................38 234
§7. Funksiyalar ........................................................42 252
§8. Triqonometriya ..................................................47 272
§9. Kompleks ədədlər ..............................................51 292
§10. Üstlü funksiya. Loqarifm ...............................53 306
§11. Limit. Törəmə .................................................56 318
§12. İnteqral və onun tətbiqləri ................................60 342
§13. Riyazi induksiya ..............................................62 355
§14. Müxtəlif misallar .............................................64 365
Müstəqil həll etmək üçün misallar .......................67
Yığılmağa verilmişdir: 09.09.2007. Çapa imzalanmışdır: 08.10.2007

Format: 60x84 1 . Şərti çap vərəqi: 35,0. Sayı 300
16

Riyaziyyat Olimpiadamisallarhlliil

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Riyaziyyat Olimpiadamisallarhlliil

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İlyas Həsənov

Vəsait əsasən riyaziyyata xüsusi həvəs göstərən, riyaziyyatla

H 170203000 − 103  “ Ləman Nəşriyyat Poliqrafiya” MMC, 2007

35. 22 + 1 ≡ x ( mod19 ) tənliyini həll edin.

+ 3 ədədinin 19- a tam bölündüyünü isbat edin.

1. Vuruqlara ayırın: x5+x+1

a 2 n + b 2 n + c 2 n ≥ 3n +1 olduğunu isbat edin.

12. ( x + y ) − x 7 − y 7 çoxhədlisini vuruqlara ayırın.

( x + y + z) − x5 − y 5 − z 5 çoxhədlisini vuruqlara ayırın.

18. a, b ∈ Z və x 2 − x − 1 çoxhədlisi ax17 + bx16 + 1

19. İsbat edin ki, əgər n ∈ N olarsa, n 2 + n + 2 ədədi 15-ə

20. a, b və a + b ədədləri rasionaldırsa, a və b

bölündüyünü isbat edin.

n=2k şəklindədir (Ferma teoremi).

38. 1969 + 1971 və 2 1970 ədədlərini müqayisə edin.

42. İfadəni sadələşdirin: 2 3 + 5 − 13 + 2 12

44. Cəmi hesablayın:

80abx ( a 2 + b 2 + x 2 ) olduğunu isbat edin.

(1 + a ) (1 + a 2 )(1 + a 4 ) (1 + a8 )(1 + a16 )(1 + a32 )

tənliyini həll edin.

6. Tutaq ki, x1 > 0 ədədi ax 2 + bx + c =0 tənliyinin köküdür.

7. Köklərindən biri 2 + 3 olan tam əmsallı ən kiçik dərəcəli

16. Tənliyi həll edin: x 4 − 7 x 2 + 2 x + 2= 4x −1 − 2x2 − 3

17. Hansı halda tənliyin iki müxtəlif kökü vardır?

18. Tənliyi həll edin: x 2 − 5 x − 4 x + 13 =

22. İsbat edin ki, x1 və x2 ədədləri x 2 − 6 x + 1 =0 tənliyinin

25. Tənliyi həll edin:

27. a-nın istənilən qiymətləri üçün tənliyi həll edin:

28. Tənliyi həll edin: 5 x 2 + 5 y 2 + 8 xy − 2 x − 2 y + 2 =0

34. x1 və x2 ədədləri x 2 − 6 x − 1 =0 tənliyinin kökləridirsə,

36. x 6 − 6 x 5 + ax 4 + bx 3 + cx 2 + dx + 1 =0 tənliyinin bütün

37. Tənliyi həll edin: x 4 + y 4 + z 4 − 4 xyz =

1. x 2 − 2 y 2 =1 tənliyinin sadə ədədlər şəklində olan bütün

6. x + y = x 2 − xy + y 2 tənliyinin tam həllərini tapın.

(1 + 2 + 3 + ... + x ) (12 + 22 + 32 + ... + x 2 ) =y2

11. Tənliyin tam həllərini tapın: x 3 − 100 =

12. Tənliyin tam həllərini tapın: x+ y =1960

13. Tənliyin tam həllərini tapın: x 3 − 3 x 2 + 2 x + 1988 =

19. Tənliyin tam kökünü tapın: x 2 + xy + y 2 =

20. abc = a !+ b !+ c ! , a, b, c ∈ N tənliyini həll edin.

25. Tənliyin bütün natural həllərini tapın: x y + y x = x x + y y

x, y, z ∈ Z üçün həll edin.

37. m, n ∈ N üçün tənliyi həll edin: 3m + 7 =2n

38. Tənliyin tam həllərini tapın: x 2 + y 2 = 4 z − 1

y 2 tənliyini x, y ∈ Z + olduqda həll edin.

42. x 3 + y 3 + z 3= 3 xyz + 1 tənliyini x, y, z ∈ N olduqda həll

1. Tənliyi həll edin: 3

2. Tənliyi həll edin: x − 2 + 4 − x = x 2 − 6 x + 11

3. Göstərin ki, x4 + x − 2 + 4 x4 + x − 2 =6 tənliyinin

4. Tənliyi həll edin: x2 + x −1 + x − x2 + 1 = x2 − x + 2

5. Tənliyi həll edin: 5

6. Tənliyi həll edin: 2x −1 + 3 2 − 2x =1

7. Tənliyi həll edin: x −3− 2 x − 4 + x − 4 x − 4 =

8. Tənliyi həll edin: x 2 − 4 = x+4

11. Tənliyi həll edin:

12. Tənliyi həll edin: x 2 + 18 x + 30= 2 x 2 + 18 x + 45

4. [ 4 x ]= 2 + [ x ] tənliyini həll edin.

5. Tənliyin həllər çoxluğunu tapın:  x +  x + [ x + 3]  =

[ x ] 2 { x} + 4 tənliyinin həllər çoxluğunu tapın.

1. Tənliklər sistemini həll edin:

3. a parametrinin bütün elə qiymətlərini tapın ki,

4. Tənliklər sistemini həll edin:

8. Tənliklər sistemini həll edin: