Ş.Z.İsmayılov, A.Ə, Süleymanov, İ.N.Əlyev, F.

Əhməd

KARBOHİDROGEN YATAQLARININ SU ÜSTÜ VƏ SU ALTI

MƏDƏNLƏR KOMPLEKSLƏRİ İLƏ İŞLƏNMƏSİNİN VƏ
İSTİSMARININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Fəsil-1
1.1Dəniz neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsinin və
istismarının xüsusiyyətləri.
Müasir dünyada yanacaq-enerji kompleksinin inkişafının əsas
məsələlərindən biri, kontinental şelfdə yerləşən neft, qaz və qaz-kondensat
yataqlarının mənimsənilib istismar edilməsidir. Bu məsələnin həlli üçün xüsusi
qurğular tikilməli, yeni texnologiyalar işlənib hazırlanmalı və elmin texnikasının
yeni nailiyyətlərindən istifadə edərək, xüsusi avadanlıqlar və texnoloji qurğular
hazırlanmalıdır.
Bildiyimiz kimi, dünyanın bütün ölkələrinin yanacaq-enerji kompleksində,
neft və qaz böyük rol oynayır. Belə ki, dünyada tələb olunan enerjinin 70%-i neft
və qazın hesabına ödənilir. Yer kürəsinin quru sahələrində sənaye əhəmiyyətli
neft, qa və qaz-kondensat yataqlarının ehtiyatlarının, zaman keçdikcə, azalması
ilə əlaqədar olaraq, gələcəkdə yanacaq-enerji kompleksinin tələbatını tam təmin
etmək üçün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin kontinental şelfdə yerləşən neft,
qaz və qaz-kondensat yataqlarının kəşf edilib mənimsənilməsinə və istismarına
maraqları artmaqla davam edir.
Bildiyimiz kimi, yer kürəsinin ümumi səthinin 71%-ni okean suları tutur və
bunun 7%-i kontinental şelfin payına düşür ki, burada da neftin və qazın
potensial ehtiyatları yerləşir.
Kontinental şelf dedikdə, geoloji və topoqrafik cəhətdən materikdən quru
sahələrinin dənizlərə tərəf davamı başa düşülməlidir. Materikin ətrafındakı bu
zonalar (sahələr) dayaz sular ilə əhatə olunur və suyun dərinliyi dəniz dibinin
kəskin enmə nöqtəsinə qədər davam edir, haradakı bu baş verir - bu yer
kontinental şelfin sərhədi hesab olunur. Adətən bu yeri şərti olaraq, suyun

- 1 -
dərinliyi 200 m qədər olan yer kimi qəbul edirlər, lakin elə hallar var ki, kəskin-
eniş nöqtəsi suyun dərinliyinin 400 m çox olan yerlərinə və ya 130 m az olan
yerlərində baş verir.
Amerikalı okeanoloqların məlumatlarına əsasən kontinental şelfin eni 0-
dan 150 km-ə qədər dəyişir, lakin onun orta eni təxminən 80 km təşkil edir.
Aşağıdakı şəkildə kontinental şelfin profili və ümumi xarakteristikası verilmişdir.

Şəkil 1.1 Kontinental şelfin profili (kəsilişi).

Kontinental şelfin genezis (əmələgəlmə) nəzəriyyəsinə əsasən, 18-20 min il

bundan qabaq, materik buzlarında o qədər buz vardır ki, dənizin səviyyəsi müasir
səviyyədən xeyli aşağı idi. O dövrlərdə kontinental şelfin özü quru sahənin bir
hissəsi idi. Daha sonra buzların əriməsi nəticəsində kontinental şelf su altında
qalmışdır.
Bir zamanlar kontinental şelfləri, dalğa eroziyası nəticəsində yaranan
terraslar kimi qəbul edirdilər, daha sonralar isə onlara çökmə süxur çöküntüləri
kimi baxılmışdır. Lakin şelfdən götürülmüş süxur nümunələrinin tədqiqatlarının
məlumatları onu göstərmişdir ki, bu iki nəzəriyyənin heç birini mütləq şəkildə
qəbul etmək olmaz. Ola bilər ki, bir sahədə kontinental şelf eroziya nəticəsində
yaranmışdır, digər bir sahədə isə çökmə süxurlarının çökməsi nəticəsində
- 2 -
yaranmışdır. Ola da bilər ki, kontinental şelflərin yaranması eyni zamanda hər iki
təsirin nəticəsində baş versin. Kontinental şelflərdə təbii xammal ehtiyatlarının
çox olması səbəbindən, son onilliklərdə onlara olan həm elmi, həmdə praktiki
maraq kəskin sürətdə artmışdır. Bunu, son illərdə bütün dünyada kontinental
şelflərdə aparılan axtarış-kəşfiyyat işlərinin həcmi bir daha təsdiq edir.
Dünya okeanlarının neft-qaz ehtiyatlarının təhlilinin vəziyyətinin
öyrənilməsi üçün “İnfield Systems” kompaniyasının yerinə yetirdiyi araşdırmalar
nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, kontinental şelflərin suyun dərinliyi 30 m-ə
qədər olan sahələrdə 950 neft və qaz yatağı, suyun dərinliyi 300 m olan
akvatoriyalarda isə 170 neft və qaz yataqlar kəşf edilərək açılmışdır. Hal-hazırda
dünyada çıxarılan ümumi neft-qaz hasilatlarının 45%-i kontinental şelflərdən
çıxarılır. AZərbaycanda da ümumi illik çıxarılan neft hasilatının 90%-i, qaz və
qaz-kondensat hasilatının 99%-i Xəzər dənizindəki neft, qaz və qaz-kondensat
yataqlarının payına düşür.
Yer kürəsinin, Dünya okeanlarının və daxili dənizlərin kontinental
şelflərində ki neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarındakı başlanğıc çıxarılabilən
karbohidrogen ehtiyatları, şərti yanacaq kimi 370 mlrd.m 3 kimi qiymətləndirilir, o
cümlədən 200 trln.m3 – sərbəst qaz və 155 mlrd.ton neft və kondensat.
Üçüncü minilliyin başlanğıcında da, kontinental şelflərdə karbohidrogen
ehtiyatlarının axtarışı dayanmadan davam etdirilir və kəşf edilmiş neft, qaz və
qaz-kondensat ehtiyatlarının artım dinamikası müşahidə edilir. Belə ki, artıq
dünyanın 108 ölkəsində neft və qaz yataqları kəşf edilərək açılmışdır. Ümumi qaz
ehtiyatları 172 trln.m3 neft (+kondensat) ehtiyatları isə 172 mlrd.ton; 2003-cü ilin
məlumatlarına əsasən dünyada çıxarılan qaz hasilatı illik -2,6 trln.m 3, neft hasilatı
isə 3,3 mlrd.ton təşkil etmişdir.
Dünya üzrə təsdiq edilmiş karbohidrogen ehtiyatlarının həcmi və 2003-cü
ildə hasil edilmiş neft və qazın göstəriciləri, “OGJ və World Oil”-un
məlumatlarına əsasən aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
Şimal Amerikada 2003-cü ildə neft ehtiyatları 1,1% qaz ehtiyatları isə
1,9% artmışdır. Bu regionun ölkələri arasında Meksikanın vəziyyəti xeyli
- 3 -
yaxşılaşmışdır, belə ki karbohidrogen ehtiyatlarının yenidən qiymətləndirilməsi
və axtarış-kəşfiyyat işlərinin artırılması hesabına müəyyən edilmişdir ki, bu
ölkədə neft və qaz ehtiyatları müvafiq olaraq 41,4% və 19,5% artmışdır.
2002-ci ildə Kanada neft ehtiyatları “ağır” karbohidrogenlərin hesabına 3,7
dəfə artmışdır, bununla belə bu ölkədə qaz ehtiyatlarının axtarışı üçün qazıma
işləri daha da, intensivləşdirilmişdir, çünki bu ölkə qaza olan ehtiyaclarını özü
ödəmək niyyətindədir (hal-hazırda onlar təbii qazı ABŞ-dan idxal edirlər).
Cənubi Amerikanın bir sıra ölkələri öz neft ehtiyatlarını artırmışlar:
Trinidad və Tobaqo -28%, Braziliya -2,1%, ancaq Argentinada isə neft
ehtiyatları -2,1% və qaz ehtiyatları -13,1% azalmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq
region ölkələrində Argentina, Kolumbiya, Peru və Ekvadorda axtarış-kəşfiyyat
qazması aktivləşmişdir.
Qərbi Avropada aşağıdakı vəziyyət yaranmışdır. Danimarkada
karbohidrogen ehtiyatları azalmışdır (neft - 5,2%; qaz - 12,7%), Norveçdə neft
ehtiyatları 1,7% artmış, amma qaz ehtiyatları isə 3,3% azalmışdır, Niderlandda
isə karbohidrogen ehtiyatları stabilləşmişdir. Ümumi qazıma işlərinin həcmi
azalmışdır: 2002-ci ildə -16,3%. 2003-cü ildə - 0,6%.
Cədvəl 1.1
01 yanvar 2004-ci il tarixinə dünya üzrə neft və qaz ehtiyatlar və onlar üzrə
hasilat
Regional Ehtiyatlar-01 yanvar 2004-ci il hasilat 2002-ci il
Qaz Neft Qaz neft
3 3
mlrd.m % mln.ton % mlrd.m %
Şimali və Cənubi Amerika 14704 8,4 42988 25 928 837
onlardan:
ABŞ 5294 3084 1,8 577 284
Kanada 1673 1,0 24329 14,1 200
Meksika 424 0,2 2132 1,2 46 167
Venesuela 4191 2,4 10581 6,1 12 100
Avropa 5170 3,0 2480 1,4 333 288
onlardan:
Niderland 1756 1,0 14 0 104 2
Norveç 2118 1,2 1421 0,8 73 151
Böyük Britaniya 629 0,4 634 0,4 108 104

Afrika 12840 7,5 11838 6,9 117 363

o cümlədən:
Əlcəzair 4531 2,6 1539 0,9 80 52
- 4 -
Yaxın və orta Şərq 71309 41,3 98851 57,4 189 1027
o cümlədən:
İran 26618 15,4 17109 9,9 46 185
İrak 3115 1,8 15640 9,1 1,0 63
Küveyt 1557 0,9 13124 7,6 8 92
Qətər 25768 14,9 2068 1,2 23 36
Səudiyyə Ərəbistan 6530 3,8 35278 20,5 52 418
Cənub-Şərqi Asiya və 12603 7,3 5203 3,1 285 362
Avstraliya
o cümlədən:
Avstraliya 2549 1,5 476 0,3 33 26
İndoneziya 2557 1,5 639 0,4 58 51
Çin 1510 0,9 2482 1,4 34 169
Rusiya 48020 27,8 8160 4,7 620 408
SNQ ölkələri 8119 4,7 2630 1,5 150 92
o cümlədən:
Qazaxıstan 1841 1,1 1224 0,7 14 44
Türkmənistan 2011 1,2 74 0,04 50 10
Özbəkistan 1875 1,1 81 0,05 59 7
Azərbaycan 850 0,5 952 0,6 10 15
Ukrayna 1121 0,6 54 0,03 17 4
Cəmi 172515 100 172150 100 2622 3377
*mənbə: “Oil and Gas”jurnalı-08.03.2004

Şərqi Avropada karbohidrogen ehtiyatları və hasilatı stabilləşmişdir. Qeyd

etmək lazımdır ki, bir sıra ölkələrdə Albaniya, Polşa, Çexiya və Xorvatiyada
karbohidrogen ehtiyatları olduqca azdır və buna uyğun olaraq regionda aparılan
qazıma işlərinin aktivliyi də, illər üzrə azalır, belə ki 2002-ci ildə - 16,35, 2003-cü
ildə -0,6% azalmışdır.
Afrikada ölkələrində, Əlcəzair, Liviya və Nigeriyada karbohidrogen
ehtiyatları müvafiq olaraq 19%, 22% və 4% artmışdır. Nigeriyada qaz ehtiyatları
ümumilikdə 22% artmışdır.
Yaxın Şərqdə qaz ehtiyatları ümumilikdə 21% artmışdır (Qatar - 44%, İran
-13,6%). Neft ehtiyatlarının artımı İranda -28,7% və Küveytdə - 2,6% müşahidə
edilir. O cümlədən Omanda – 28,6%, Abu-Dabi - 16,7%, Səudiyyə Ərəbistanında
-16% və Suriyada -15,6% artmışdır.
Cənub-Şərqi Asiyada elə də böyük olmayan həcmdə qaz ehtiyatları
artmışdır (Hindistan - 10,6%), amma neft ehtiyatları Pakistanda -7,1% azalmışdır.
Ümumiyyətlə, Cənub-Şərqi Asiyada da qazıma işlərinin həcminin -3,2%
artması müşahidə edilir. Bu regionda Tailanddan başqa (14,9%) bütün ölkələrdə
ki qazıma işlərinin həcmi kəskin artmışdır Bruney -52,4%, Filippin -25%,
- 5 -
İndoneziya -20,25, Çində isə neft sektorunda 10000 quyu qazılmışdır.
Cənubi Okeaniyada da qazıma işlərinin həcmi həm quruda, həm də
kontinental şelfdə xeyli dərəcədə artmışdır, belə ki Avstraliyada -16,3%, Yeni
Zelandiya da -20%.
Beləliklə dünyada neft ehtiyatları stabilləşmişdir, artım cəmi- 4,7% təşkil
edir, qaz ehtiyatları isə 9,5% artmışdır.
Əsas qaz ehtiyatları yerləşən akvatoriyalar Şimali Asiyanın kontinental
şelfdə cəmləşmişdir – 44,5 trln.m 3. Şərqi Avropanın, Şimali və Cənubi
Amerikanın Yaxın və Orta Şərqdəki kontinental şelflərdə böyük qaz ehtiyatları ilə
xarakterizə olunurlar (21-24 trln.m3). Şərqi Avropada ki qaz ehtiyatları Barens
dənizinin kontinental şelfində yerləşir, Şimali Amerikada bu ehtiyatlar Meksika
körfəzində və Alyaskanın arktik sahillərində yerləşir. Cənubi Amerikada bu
ehtiyatlar Karib dənizinin şelfindədir. Yaxın Şərq regionunda isə Fars körfəzində
böyük qaz ehtiyatları aşkar edilmişdir və bu işlər yenə davam etdirilir.
Kontinental şelflərdə aşkar edilmiş əsas neft və kondensat ehtiyatları
aşağıdakı regionlarda yerləşir:
-Fars körfəzi -37,1 mlrd.ton;
-Şimali Amerika -28,4 mlrd.ton;
-Cənubi Amerika -26,1 mlrd.ton.
Bu regionlarda yerləşən neft+kondensat ehtiyatları dünya ehtiyatlarının
60%-ni təşkil edir.
Dünya okean sularının kontinental şelflərində yerləşən neft və qaz
ehtiyatlarının axtarış-kəşfiyyat işlərini ümumilikdə elədə böyük həcmdə deyil,
onların həcmi qaz üzrə -17,5%, neft üzrə isə- 26% təşkil edir. (Məlumatlar
aşağıdakı cədvəldə verilmişdir).
Cədvəl 1.2
Dünya Okeanlarının şelflərində kəşf edilmiş karbohidrogen ehtiyatlar
(2000 il).
Ölkələr və regionlar Neft Təbii qaz
mln.ton % mlrd.m3 %
Yaxın Şərq 85555,5 64,26 51790,2 35,2
1
- 6 -
 Səudiyyə Ərəbistanı 35237,6 26,5 5773,2 3,9
İran 13600,0 10,2 22356,7 15,2
İrak 12661,6 9,5 3186,6 2,2
Küveyt 12556,4 9,4 1481,5 1,0
Qatar 739,4 0,6 11152,0 7,6
Oman 775,2 0,6 829,2 0,6
BƏƏ 878,6 0,7 5732,2 3,9
Afrika 11762,5 8,84 11594,4 7,88
Əlcəzair 1768,0 1,3 4519,5 3,1
Anqola 1152,6 0,9 107,5 0,07
Misir 512,3 0,4 1212,8 0,8
Liviya 4012,0 3,0 1313,” 1,0
Nigeriya 3332,0 2,5 3565,8 2,4
Cənubi Amerika 9298,0 6,98 6441,2 4,38
Venesuela 6399,9 4,8 4125,1 2,8
Argentina 1108,3 0,8 231,1 0,2
Braziliya 358,6 0,3 687,7 0,5
Kolumbiya 311,3 0,2 187,9 0,1
Şərqi Avropa və MDB 8809,4 6,52 55151,2 37,4
9
Rusiya 7161,8 5,4 48251,5 32,8
MDB-nin digər ölkələri 1408,4 1,1 6529,7 4,4
Rumıniya 166,6 0,1 113,2 0,07
Asiya 7467,3 5,61 8811,2 5,99
Çin 4637,6 3,5 1168,8 0,8
İndoneziya 1139,7 0,9 2287,5 1,6
Malayziya 619,8 0,5 2411,2 1,6
Hindistan 461,0 0,3 455,9 0,3
Şimali Amerika 7378,5 5,54 7220,8 4,91
Kanada 738,6 0,6 1797,5 1,2
Meksika 3843,2 2,9 860,1 0,6
ABŞ 2669,0 2,0 4554,0 3,1
Qərbi Avropa 2345,9 1,6 4278,8 2,91
Böyük Britaniya 680,4 0,5 759,2 0,5
Norveç 1363,6 1,0 1212,5 0,8
Danimarka 123,2 0,1 73,9 0,05
İtaliya 83,4 0,06 208,3 0,1
Avstraliya və Okeaniya 511,0 0,38 1811,9 1,23
Avstraliya 94,4 0,1 1262,2 0,9
Bütün Dünya 133126,1 100,0 147099,5 100,
0
OPEK ölkələri 100087,2 75,18 65491,4 44,5
2
*mənbə: Pirojnik L.L. Dünya okeanlarının iqtisadi coğrafiyası, 2004

Kontinental şelflərdə kəşf edilmiş (axtarış - kəşfiyyat işləri ilə təsdiq

edilmiş) qaz ehtiyatlarının həcmi təxminən 27 trln.m 3 təşkil edir ki, bunu da əsas
hissəsi yaxın və Orta Şərqdə (Fars körfəzinin şelfi), Qərbi Avropada (Şimal və
Norveç dənizlərinin şelfi), Şərqi Avropada (Barents dənizinin şelfi), Şimali
Asiyada (Karsk dənizinin şelfi) payına düşür.
- 7 -
 Yuxarıdakılarla bərabər qeyd etmək lazımdır ki, müasir dünyada gələcəyin
perspektivli enerji daşıyıcısı kimi, təbii qaz hidratları göstərilir. Təbii qaz
hidratları özündə təbii qazın molekulları ilə suyun və ya buzun kristallik qəfəsini
birləşdirir. 1 m3 qaz hidratının tərkibində orta hesabla 100 m 3 metan qazı olur.
Qaz-hidrat yataqları termobarik şəraitdə suyun dərinliyi 400-600 m olan
sahələrdə şelflərin dib çöküntülərində yaranır.
Təbii qaz-hidrat yataqlarının qaz ehtiyatları olduqca çoxdur. Əgər dünya
üzrə (dərinlik 7 km-ə qədər) ümumi sərbəst karbohidrogen ehtiyatları 600 trln.m 3,
həcmdə qiymətləndirilirsə, qaz hidratlarının proqnoz ehtiyatları, müxtəlif
mütəxəssislər tərəfindən 10000-50000 trln.m3 həcmində qiymətləndirilir. Quru
ərazilərdə, müxtəlif qiymətləndirməyə görə, qaz hidrat yataqlarında 14-57 trln.m 3
qaz ehtiyatları vardır.

1.2 Azərbaycanda Xəzər dənizinin şelfindən neft-qaz çıxarılmasının qısa

tarixi.

Yer kürəsində çoxlu yerlər məlumdur ki, dağ süxurlarından ayrılaraq yer
səthinə neft və qaz çıxır. Bu haqda tarixçilərin (Herodot, Plutarx, Hepokrat,
Məsudi və bax) qədim əlyazmalarında qeyd edilir.
Hələ bizim eramızdan əvvəl ІV əsrdə Makedoniyalı İsgəndərin yürüşlərinin
qeydini aparan qədim yunan yazıçısı Plutarx, Xəzər dənizinin və Amu-Dərya
sahillərindəki neft mənbələri haqqında öz yazılarında məlumat vermişdir. Belə ki,
axşam öz çadırına girən dahi sərkərdə, çadırın işıqlandırılması üçün istifadə
edilən parlaq alovlu şamdanları görərkən təəccübünü gizlətməyərək şamdanlarda
nə yandırıldığını soruşmuşdur. Ona izah edilmişdir ki, şamdanlarda yanan, yerdən
çıxan sarı rəngli yağdır və yerli əhali ona “nafata” adlandırır, şamdana isə “çıraq”
deyirlər və bu “nafata” yer səthinə dağ süxurlarından ayrılaraq özü çıxır. Çox
güman ki, bu müasir Azərbaycanda Xəzər dənizinin sahillərindəki Abşeron
yarımadasında baş vermişdir.
Neftdən yanacaq kimi istifadə edilməsi də qədim tarixi sənədlərdə qeyd
- 8 -
edilmişdir, xüsusən də Xəzər dənizinin sahilindəki Abşeron yarımadasında
yaşayan əhali başqa yanacaq növləri (odun, daş kömür, torf) olmadığı üçün yer
səthinə özü çıxan neftdən istilik və yanacaq kimi məişətdə istifadə edirdilər.
Daha sonralar Xəzərdə Bakıya gələn ərəb tarixçi-səyyahı, coğrafiyaşünas
Əbdul-Həsən Əli İbn Hüseyn Məsudi öz yazılarında Bakı nefti haqqında
yazmışdır ki, İrandan, Hindistandan, Ərəbistandan, Suriyadan gələn tacirlər
buradan neft alaraq öz ölkələrinə aparırlar. Məsudinin müasir dövrə çatan
əlyazmalarında bildirilir ki, X əsrdə Bakıda çıxarılan neft yerli tələbatı ödəməklə
yanaşı, xarici ölkələrə də daşınırdı. O, qeyd edirdi ki, burada hasil olunan neft iki
növdür: birinin rəngi ağ və sarı, digərinin rəngi isə qara və göydür. Məsudi qeyd
edirdi ki, buradan başqa dünyanın heç bir yerində ağ neft çıxarılmır.
XVІІІ əsrin əvvəllərində Bakı ilə Rusiya çarı І Pyotr maraqlanmışdır və o
Bakını Şərq ilə ticarətdə dayaq məntəqəsi kimi istifadə etmək istəyirdi. XІX əsrin
əvvəllərindən başlayaraq Abşeron yarımadasında qazılan quyuların sayı il bə il
artırdı (1813 il-116 quyu, 1825 il- 125 quyu, 1862 il- 218 quyu) və XІX əsrin
ortalarında Abşeron yarımadasında artıq ildə 4 000-5000 ton neft hasil edilirdi.
1846-ci ildə Bakıda dünyada birinci olaraq sənaye üsulu ilə neft quyusunun
qazılmasına başlanmış və qazıma 1847-ci ildə başa çatdırılmışdır. Bakıda
qazılmış birinci quyudan yalnız 13 il sonra 1859-cu ildə ABŞ-da neft quyusu
qazılmışdır.
Yuxarıda deyilənlər onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycanda neft
çıxarılmasının tarixi qədim dövrlərdən başlayırlar.
Qeyd etmək lazımdır ki, Xəzər dənizində neft və qazın dəniz səthinə
çıxması, dənizin dibindən palçıq vulkanlarının püskürməsi də çoxdan məlumdur.
1781-1782 illərdə xüsusi ekspedisiya təşkil edərək, Xəzər dənizində yerləşən
Çilov adasına göndərilmişdir. Ekspedisiya güclü külək və qasırğalı hava
şəraitində adaya yaxınlaşarkən onun ətrafında suyun üzərində böyük sahədə neft
aşkar etmişlər, görünür ki ekspedisiya Neft Daşları akvatoriyasını nəzərdə tutur,
çünki bu akvatoriyada neftin təbii yollarla su səthinə çıxması artıq onlara qədər
məlum idi və hal-hazırda da Neft Daşları açıq dənizdə çox böyük ilk neft yatağı
- 9 -
kimi işlənməyə 1949-cu ildə cəlb edilmişdir və bu gündə fəaliyyətini davam
etdirir, eyni zamanda Azərbaycanda iri miqyaslı dəniz neft yataqlarından biridir.
Azərbaycanın dəniz dibindən neft-qaz çıxarmanın vətəni olduğunu sübut
edən bir
çox faktorlar İ.Q.Fuksun, İ.P.Quliyevin, S.A.Orucovun və D.A.Mirzoyevin
işlərində göstərilmişdir. Belə ki, hələ 1803-cü ildə Azərbaycanda Xəzər dənizində
sahildən 18 və 30 metr məsafədə iki quyu qazılaraq neft çıxarılmışdır. Bu
quyuların quyuağzını dəniz suyunun dalğalarından qorumaq üçün quyu
ağızlarının ətrafını 1,8 m hündürlükdə (dəniz səviyyəsindən) taxta tirlərlə
bağlamışlar. Bu quyulardan 20 ildən çox neft çıxarılmışdır, 1825-ci ildə bu
konstruksiyalar və quyular dəniz sularının dalğaları tərəfindən dağılmışdır.

Şəkil 1.2 1803-1825-ci illərdə istismar edilmiş quyuların yerləşməsinin ümumi sxemi.

Bu dövrdən sonra dağ mühəndisləri tərəfindən dənizdə neft quyularının

qazılması və istismar edilməsi üçün müxtəlif konstruksiyalı qurğuların
hazırlanması işlərinə başlanmışdır.
XІX əsrin axırlarında dənizdən neft yataqlarının kəşf edilib işlənilməsi üçün
bir sıra layihələr mövcud olsa da, Bibiheybət buxtasındakı neft yataqlarının
mənimsənilməsi məsələlərini həll etmək üçün yaradılmış Dövlət Komissiyasının
qəbul etdiyi yekun qərara görə (1898-1900-cu illərdə), buxta torpaqla
doldurularaq neft yataqları mənimsənilməlidir. 1906-ci ildə ən yaxşı layihə üçün
beynəlxalq konkurs elan edilir, noyabr ayında münsiflər heyətinə 16 layihə
(Almaniya -5, Fransa -3, Bakı -4, Rusiya -4) təqdim edilir, lakin heç bir layihə
münsiflər tərəfindən qəbul edilmir və komitənin texniki şöbəsi tərəfindən yeni
- 10 -
layihə hazırlanaraq qəbul edilir.
Qəbul edilmiş layihəyə müvafiq olaraq 1909-cu ildə Bibiheybət buxtasının
350 hektarlıq ərazisinin torpaqla doldurulması işlərinə başlanılmışdır. Bu nəhəng
layihənin icrası gözləri görməyən polyak mühəndis Q.Ş. Potoskiyə tapşırılır və o
bu işə 20 il rəhbərlik edir, onun öz vəsiyyəti ilə elə bu torpaqda da dəfn edilir.
Bibiheybət buxtasının torpaqla doldurularaq yaradılmış süni adalarından
1925-ci ildən başlayaraq neft yatağının mənimsənilməsi və istismarı üçün quyular
qazılmağa başlanılmışdır və sonrakı dövrdə yataq işlənməyə tam cəlb edilmişdir,
hal-hazırda yataqdan neft çıxarılması davam etdirilir.
1930-cu illərin əvvəllərində Pirallahi (keçmiş Artyom) adasının şimal
hissəsində metaldan yığılmış ilk platforma qoyulmuşdur. Bu platforma
N.S.Timofeyev tərəfindən neft quyularının qazılması, mənimsənilməsi və
istismarı üçün layihələndirilərək tikilmişdir.
Sonralar mühəndis B.A.Raqinski tərəfindən platformaların dayaq bloklarının
yeni konstruksiyası təklif edilmişdir, bu layihə N.S.Timofeyevin layihəsindən
onunla fərqlənirdi ki, təklif edilən platformanın dayaq blokları sənaye üsulu ilə
zavodlarda istehsal edilirdi və onların quraşdırılması isə kran gəmilərinin
köməkliyi ilə dənizdə tələb edilən sahədə aparılırdı.
Neftli horizontların mənimsənilməsi üçün ilk maili quyularda rotor qazma
üsulu ilə 1935-1936-cı illərdə Pirallahi adasının şimal hissəsində qazılmışdır.
Ümumiyyətlə Azərbaycanda Xəzər dənizindən neft-qaz çıxarılmasının
tarixini dörd əsas dövrə bölmək mümkündür:
1) Birinci dövrdə (1904-1922 illər) dənizdən sənaye nefti ancaq Pirallahi
(Artyom) adasında hasil olunurdu.
2) İkinci dövr (1923-1948) Bibiheybət buxtasında qazılmış 5№-li quyunun
istismara buraxılmasından başlayır və Gürgən-dəniz neft yatağının açılması və
işlənməyə cəlb olunması ilə başa çatır.
3) Üçüncü dövr (1949-1962 illər) Gürgən-dəniz neft yatağında qazılmış və
istismara qəbul edilmiş 7№-li quyu ilə başlayır və sonralar açıq dənizdə Neft
Daşları yatağının kəşf edilərək, işlənməyə cəlb olunması ilə Xəzər dənizindəki
- 11 -
neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsi üçün (Palcıq-Pilpiləsi, Cilov, Qum-dəniz
və sairə yataqlar) çox geniş həcmli tikinti-quraşdırma işləri görülür.
4) Dördüncü dövr (1963-1994 illər) Səngəçal-dəniz-Duvannı-dəniz-Bulla
adası yatağından 24№-li quyunun çox böyük dərinlikdə yerləşən Məhsuldar
Qatın (MQ) VІІ horizontundan istismara daxil edilməsi ilə başlayır və bundan
sonra dənizin dərinliyinin çox olduğu akvatoriyalarda və yer təkini çox dərin
qatlarında yerləşən məhsuldar layların mənimsənilməsinə başlanılmışdır.
Əslində bura beşinci dövrüdə (1994- müasir zamanadək) əlavə etsək daha
ədalətli olar. SSRİ- dağıldıqdan sonra Azərbaycan müstəqillik əldə etmiş və
bundan sonra Xəzər dənizindəki neft, qaz və qaz-kondensat yataqları (Çıraq,
Azəri, Dərin sulu Günəşli, Şah-dəniz, Ümid) dünyanın aparıcı neft-qaz şirkətləri
(BP, Statoil, Total, TPAO və sairə) cəlb edilərək işlənməyə cəlb edilmişlər və
hal-hazırda da bu işlər davam etdirilir.
Keçmiş SSRİ-də 1944-cü ildə quyuların qazılması və istismarı üçün dəniz
özüllərinin yeni konstruksiyalarının layihələndirilməsi üçün Ümumittifaq
müsabiqəsi elan edildi. Bu müsabiqənin məqsədi dənizin dərinliyinin 10-15 m
dərinliklərində, daha dərin – 3500 m kəşfiyyat quyularının qazılması üçün daha
səmərəli özül layihələndirməkdən ibarət idi. Münsiflər heyətinə 26 layihə təqdim
edildi və onlar üç daha yaxşı və səmərəli layihəni seçdilər:
1) Dənizin dərinliyinin 15 m yuxarı olan sahələrində qazıma işləri üçün
nəzərdə tutulan borulardan yığılmış yığılıb-sökülə bilən konstruksiyalı yeni
universal dəniz özülü - layihənin müəllifi L.A.Məzlumov (І mükafat);
2) Piramida tipli dəniz özülü - layihənin müəllifi S.M.Quliyev, Y.A.Səfərov
və başqaları (ІІ mükafat);
3) Şprengel - layihənin müəllifləri N.B.Ozerov və Y.N.Krılova (ІІІ
mükafat).
Böyük ölçülü dəniz özülü ilk dəfə 1946-ci ildə tikilmişdir.
1949-cu ildə mühəndislər L.A. Məzlumov, S.D.Orucov və Y.A.Səfərov
tərəfindən yeni konstruksiyalı dəniz özülləri (MOC) təklif edildi. Sonralar bu
özüllər (MOC-1, MOC-2 və MOC-3) dəniz suyunun dərinliyinin 28 m-dən olan
- 12 -
sahələrində qazıma işləri aparmaq üçün modernləşdirildi.
1947-ci ildən başlayaraq dənizdə ilk dəfə olaraq estakadalar və estakadayanı
meydançaların tikintisinə başlanmış, sonralar bu işlər Gürgən-dəniz, Darvin
Bankası, Cilov adası və Neft Daşlarında davam etdirilərək geniş tətbiq edilmişdir.
Estakadanı meydançalarda və dəniz özüllərində daha çox sayda quyular (bir
özüldən) qazmaq üçün, ilk dəfə olaraq maili quyuların qazılması üçün
E.İ.Tağıyev, P.P.Şamilov və başqaları tərəfindən işlənib hazırlanmış turbin
qazıyıcısından (qazma baltasını hərəkətə gətirən hidravlik mühərrik “turbobur”)
istifadə edilmişdir. Sonralar bu üsul geniş tətbiq edilərək dəniz sahəsindəki bütün
quyular bu üsulla qazılmışdır.
Təkcə 1950-1980 illərdə Xəzər dənizində 1000-ə yaxın iriölçülü dəniz
özülü tikilmişdir ki, onlarında sayəsində 1250-dən çox kəşfiyyat quyuları
qazılmışdır.
Bu dövr ərzində dənizdə estakadaların estakadayanı meydançaların və dəniz
özüllərinin tikintisini və quraşdırılmasını fasiləsiz və ritmik təmin etmək üçün
güclü baza və xüsusi gəmilərdən ibarət dəniz donanması yaradılmışdır. Bundan
başqa o dövrlərdə metal konstruksiyaların mühafizəsi üçün korroziyaya qarşı
mübarizə xüsusi idarəsi və hidrometeoroloji xidmət yaradılmışdır.
1951-ci ildə Bakıdan 100 km, ən yaxın təchizat bazasından isə 40 km
məsafədə, açıq dənizdə yerləşən Neft Daşları yatağının intensiv işlənməyə cəlb
edilməsi üçün kompleks işlər həyata keçirilmişdir. Sahil təchizat bazalarından
uzaqda yerləşməsinə baxmayaraq, estakada və estakadayanı meydançalardan
istifadə edildiyinə görə yataq qısa müddət ərzində mənimsənilərək işlənməyə cəlb
edilmişdir. Burada tikilən estakada və estakadayanı meydançaların ümumi
uzunluğu təxminən 300 km-ə çatır, dəniz suyunun dərinliyi isə 6-35 m təşkil edir.
Bu estakada və estakadayanı meydançaların üzərində, quyulardan başqa, mədən
avadanlığı (ölçü qurğuları, neft-qaz yığım məntəqələri, əmtəə çənləri parkı və
sairə) yerləşdirilmişdir, bundan başqa tankerlərin doldurulması üçün xüsusi
yanalma meydançası, su təmizləyici qurğular, elektrik və kompressor stansiyaları,
nasos stansiyası, yaşayış binaları və sairə tikilib quraşdırılmışdır.
- 13 -
 Estakada və estakadayanı meydançalar üsulu ilə digər karbohidrogen
yataqları da –Darvin Bankası, Palçıq Pilpiləsi, Qum adası, Səngəçal-dəniz-
Duvannı-dəniz-Bulla adası mənimsənilərək işlənməyə cəlb edilmişlər.
Dəniz neft-qaz yataqlarının işlənməsinin iqtisadi səmərəliliyinin əsasını –
qrup halında maili quyuların qazılması təşkil edir.
Hal-hazırda dəniz özüllərində yerləşən quyuların sayı bir özüldə - 40 çatır
(1887 №-li özül Neft Daşları) quyuların dibinin vertikal-dan maillilik məsafəsi
isə əsasən 750-900 m bəzi hallarda isə 1000-1200 m-dək çatır.
1976-cı ildə Bulla-dəniz qaz-kondensat yatağında Xəzər dənizində, suyun
dərinliyi 35-40 m olan sahədə, 22 və 27 №-li ən dərin quyular müvafiq olaraq,
5706 m və 5806 m dərinliyə qədər qazılmışdır. 22 №-li qaz-kondensat
quyusundan Məhsuldar qatın VІІ horizontundan 56605695 m intervalındakı
süzgəcdən güclü qaz-kondensat fontanı alınmışdır, quyunun qaz hasilatı 1000000
m3 /gün , kondensat hasilatı isə 250 t /gün təşkil etmişdir.
1982-ci ildə Bulla-dəniz qaz-kondensat yatağında (Məhsuldar Qatın VІІІ
horizontu) 56 №-li istismar quyusu 6200 m dərinliyə qazılaraq, başlanğıc debiti
3
qaz – 700000 m /gün , kondensat - 500 t /gün olmaqla istismara verilmişdir ki, bu
da o dövr üçün bu dərinliyə qazılmış ilk quyu idi.
1979-cu ildə Günəşli neft yatağında (o vaxt ki 28 Aprel) dənizin dərinliyi 84
m olan sahədə tikilmiş 1 №-li dərin dəniz özülündən qazılmış 4 №-li istismar
quyusu 3200 m dərinlikdə Məhsuldar Qatın X horizontundan mənimsənilərkən
neft fontanı alınmışdır, quyunun debiti 400 t /gün neft təşkil etmişdir, ikinci – 6
№-li quyu ilə Məhsuldar Qatın Fasilə Lay dəstəsi -3480 m-ə qazılaraq açılmışdır,
mənimsəmə zamanı bu quyudan da fontan üsulu ilə, debiti 500 t /gün olmaqla,
neft alınmışdır.
Yuxarıda qeyd edilənlər onu deməyə əsas verir ki, Xəzər dənizində şelfdə
yerləşən neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarında dərin quyuların qazılması üçün
texniki imkanlar mövcuddur və bu işlərin yerinə yetirilməsi üçün Azərbaycan
neftçiləri böyük təcrübəyə sahibləniblər. Yeni karbohidrogen yataqlarının

- 14 -
axtarışı-kəşfiyyatı, mənimsənilməsi, işlənməsi və istismar edilməsi üçün tələb
olunan bütün texniki imkanlar vardır: platformaların, müxtəlif təyinatlı quyuların,
yığım-nəql şəbəkəsinin, sualtı müxtəlif təyinatlı boru kəmərlərinin, platforma üstü
müxtəlif təyinatlı texnoloji qurğuların, neftin, qazın və kondensatın hazırlanması
qurğularının layihələndirilməsi işlərini yerinə yetirəcək elmi-texniki bazaya malik
olan Neftqazlayihə institutu, bu işləri yerinə yetirəcək texniki imkanlara malik
olan Neft-qaz- gəmilərlə (Xəzər akvatoriyasında ən çox tikinti tresti, bir vaxtlar
keçmiş Sovet İttifaqında açıq dənizdə ən dərin quyuları qazmış “Qazma tresti”
xüsusi təyinatlı ən çox yük qaldıra bilən kran gəmisi “Azərbaycan”da daxil
olmaqla (yük qaldırma qabiliyyəti -2500 t) təchiz edilmiş Xəzər-dəniz-neft
Donanması; Dərin Dəniz Stasionar özüllərin tikintisini həyata keçirə bilən
H.Əliyev adına Dərin Dəniz özülləri zavodu.

1.3 Dəniz neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsinin

xüsusiyyətləri.
Dəniz neft-qaz yataqlarının işlənməsinin çox illik təcrübəsi göstərir ki,
yataqların ehtiyatlarından effektiv və səmərəli istifadəsi edilməsi üçün, quru
yataqlarında tətbiq edilən işlənmə və istismar üsullarının dənizdəki yataqlara
tətbiqi həmişə effektiv olmur.
Xəzər dənizindəki neft-qaz yataqlarının işlənmə təcrübəsi nəticəsində
Azərbaycan neftçilərinin topladığı biliklər və təcrübə ölkənin digər elm və sənaye
sahələri ilə sıx əməkdaşlıqla birlikdə imkan verir ki, dəniz neft-qaz yataqlarının
işlənməsi zamanı yaranan texniki və texnoloji xüsusiyyətlərin xarakteristikasını
açıb göstərmək mümkün olsun, belə ki yataqların neftvermə əmsalının
artırılmasına və hasilatın intensivləşdirilməsinin effektiv və səmərəli üsullarının
seçilib tapılmasına səbəb olan faktorları müəyyənləşdirirlər.
Dəniz neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsinin və işlənməsinin
xüsusiyyətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:
І.Hidrometroloji şəraitin dənizdə sərt olmasını nəzərə alaraq, xüsusi
hidrotexniki qurğuların və yeni üzə bilən texniki vasitələrin yaradılması (xüsusi
- 15 -
kran quraşdırıcı gəmilər, təchizat gəmiləri borudüzən barjlar və sairə) və bunların
köməkliyi ilə geofiziki, axtarış-kəşfiyyat işlərinin (geoloji) aparılması üçün
dənizdə neft-mədən obyektlərinin tikintisinin aparılması və yenidənqurma
prosesində onlara qulluq edilməsi, quyuların qazılması, istismarı və təmiri, o
cümlədən neftin, qazın yığılıb nəql edilməsi;
ІІ. Dərin Dəniz Stasionar özüllərdən estakadayanı meydançalardan,
özüqalxan və yarım dalma üzən qurğulardan həm suyun altında, həm də suyun
üstündən maili istiqamətləndirilmiş quyuların qrup halında qazıla bilməsi;
ІІІ. Neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsinin layihələndirilməsi
zamanı əlavə yaranan iqtisadi texniki və texnoloji məsələlərin həll edilməsi.
Bunlara aşağıdakılar aiddir:
1) Neft-mədən proseslərinin xüsusiyyətlərinin dərindən öyrənilməsi üçün
analitik üsullardan geniş istifadə edilməsi. Dəniz neft-qaz hasilatı proseslərinin
idarə edilməsi üçün, yatağın müəyyən edilmiş bir nöqtənin məlumatları kifayət
etmir, bunun üçün bütöv layı xarakterizə edən parametrlərin olması vacibdir.
İmitasiya edilmiş modellər, real obyekti təsvir etmək üçün daha çox adekvatdır
(modelin real proseslə uyğunluğu, eyniliyi). Müəyyən edilmişdir ki, yataqların
modelləşdirilməsi zamanı seçmə üsullardan istifadə etmək mümkündür, çünki bu
üsulla, seçmə toplama məlumatlarının az olmasına baxmayaraq inteqral
parametrlərinin tapılması mümkün olur. Bu və ya digər riyazi üsullardan istifadə
edilməsi imkan verir ki, onların köməkliyi ilə dəniz neft-qaz yataqlarının
işlənməsinin səmərəli və effektiv layihələndirilməsi və idarə edilməsi prosesləri
zamanı yaranmış məsələlər müvəffəqiyyətlə həll edilsin.
2).Verilmiş neft-qaz yatağının və ya yatağın quyu şəbəkəsinin
layihələndirilməsinin rasional (səmərəli) variantının seçilməsi, hansı ki elə sıxlığa
malik olmalıdır ki, sonradan onun sıxlaşdırılması tələb olunmasın, ona görə ki
dəniz şəraitində yatağın mövcud işlənməsi sisteminin və sualtı
kommunikasiyaların (şəbəkənin) sonradan dəyişdirilməsi çox böyük çətinliklərlə
bağlı olur, yəni əlavə quyuların qazılması üçün yeni hidrotexniki qurğuların
yerləşdirilməsi mümkün olmaya bilər.
- 16 -
 3) Rasional konstruksiyaların və stasionar platformaların, estakadayanı
meydançaların və digər hidrotexniki qurğuların sayının, optimal sayda quyuların
yerləşdirilməsi üçün, müəyyən edilməsi (layların yerləşdiyi dərinlikdən,
quyuların qazılma müddətindən, quyulararası məsafədən - quyuağzı məsafə,
quyuların debitindən və sairə parametrlərdən asılı olaraq).
4) Layların neft-qaz verimliliyinin artırılması üçün, neft və qaz hasilatının
intensivləşdirilməsində daha mütərəqqi üsullardan istifadə edilməsi, lakin bu
zaman nəzərə alınmalıdır ki, laya təsir üsulları hasilatın ümumi tempinə mənfi
təsir edərək onu azaltmasın, bu əsas meyardır, prinsipdir.
5) Quyuların hasilatının intensivləşdirilməsi üçün tətbiq edilən üsullar
məhsuldar layı həm ümumi sahə boyu və həmdə qalınlığını əhatə etməlidir (çox
laylı yataqlarda).
6) Maili istiqamətlənmiş quyuların maksimum qısa müddətdə qazılması
üçün mütərəqqi qazma texnologiyalardan istifadə edilməsi, qazma işlərinin
hidrometeoroloji şəraitdən asılı olmamağının təmin edilməsi, platforma və
meydançalarda qazma işlərinin sürətlə aparıla bilinməsi üçün tələb olunan
sahələrin ayrılması maksimum qısa müddət ərzində layihədə nəzərdə tutulan
quyuların hamısının qazılmasını təmin etməli.
7) Hidrotexniki və digər mədən qurğularının etibarlılığının və uzun
ömürlüklülüyünün təmin edilməsi üçün müvafiq tədbirlər görərək, neft-qaz
yatağının işlənməsi bütün müddət ərzində təmin etməli.
ІV. Dəniz neft-qaz mədən istehsalı kompleksinin tikintisi və ona xidmət
göstərilməsi üçün xüsusi sahil bazalarının yaradılması, hansılar ki hidrotexniki
qurğuların hazırlanmasını, texnoloji komplekslərin modul halında hazırlanmasını,
neft və qaz quyularının qazılması və istismarı üçün digər obyektlərin tikintisini
təmin etməlidir.
V. Dəniz şəraitində quyuların mənimsənilməsi, istismarı və təmiri üçün ən
yeni texnologiyaların tətbiqi və təkmilləşdirilmiş texniki vasitələrdən istifadə
edilməsini təmin etmək.
VІ. Quyuların tikintisi və qazılması prosesinin uzunmüddətli olması
- 17 -
zamanı, quyuağzı məsafələrin az olması ilə əlaqədar olaraq, quyuların eyni
zamanda qazılması, istismarı və təmiri məsələlərinin həll edilməsi.
VІІ. Quyuların qazılmasını, istismarını və təmirini, quyu məhsulunun dəniz
şəraitində yığılıb nəql edilməsini sürətləndirmək məqsədi ilə platformalar və
estakadayanı meydançalarda modul halında yığılmış avtomatlaşdırma bloku ilə
təmin edilmiş, yüksək gücə malik və etibarlılığı yüksək olan kiçik ölçülü
sistemlərin yaradılması.
VІІІ. Quyuların qazılması, istismarı və təmiri üçün sualtı quyuağzı
avadanlıqların yaradılması və onlara xidmət edilməsi üçün mövcud adi
texnologiyalardan tamamən fərqli olan, elmi-tədqiqat və konstruktiv məsələlərin
həlli üçün yeni texnologiyaların yaradılmasının həll edilməsi.
ІX. Okean və dəniz şelflərinin mənimsənilməsinin yeni texnika və
texnologiyasının işlənib hazırlanması. Nəzərə alınmalıdır ki, quyuların qazılması,
istismarı, təmiri və quyu məhsulunun yığılıb nəql edilməsi üçün tikilən, kifayət
qədər bahalı qurğular, hidrometeoroloji şəraitin xüsusən sərt olduğu, buzların və
aysberqlərin hərəkət etdiyi, daimi güclü sualtı axınların mövcud olduğu tez-tez
güclü küləklərin və qasırğaların baş verdiyi şərait nəzərə alınaraq
yaradılmalıdırlar.
X. Dəniz neft-qaz yataqlarının işlənilməsi üçün yaradılan çox profilli neft-
qaz mədən təsərrüfatı və quyuların qazılması, istismarı və təmiri zamanı,
quyularda geoloji və geofiziki proseslərin aparılması dövründə, hava və su
hövzələrinin mühafizəsini təmin etmək üçün xüsusi texniki vasitələrin və
texnoloji proseslərin, o cümlədən üzən qurğuların və fiziki-kimyəvi maddələrin
yaradılması.
XІ. İşçi personalın əməyinin mühafizəsini təmin etmək məqsədi ilə yeni
texniki vasitələrin və xüsusi tədbirlərin görülməsi üçün, yaranmış məsələlərin
kompleks həll edilməsinin təmin edilməsi. Burada da nəzərə alınmalıdır ki,
məhdud sahədə işlərin təhlükəsiz aparılması vacibdir, çünki burada yüksək səs-
küy, titrəyiş, nəmlik və digər zərərli şəraitin olması vadar edir ki, burada çalışan
neftçilərin məişət-iaşə, sanitar normalara cavab verən, insanların sağlamlığının
- 18 -
mühafizəsi təmin edilsin.
XІІ. Dənizdə mürəkkəb şəraitdə işləyən fəhlə və mühəndis-texniki işçilərin
xüsusi fiziki və psixoloji hazırlığı olmalıdır. Sualtı yataqların mənimsənilməsi
işlərinin yerinə yetirilməsi üçün, personal işlərin təhlükəsiz aparılması üçün,
xüsusi hazırlıq kursları (treninq) keçməlidirlər. Bu zaman dalğıcların və
akvanafların hazırlığına və təliminə xüsusi diqqət ayrılmalıdır.
XІІІ. Təhlükəsizlik tədbirlərinin əvvəlcədən görülməsi üçün hava şəraiti
haqqında qısa və uzunmüddətli məlumatların dəniz neftçilərinə mütəmadi olaraq
vaxtında verilməsi üçün hidrometeoroloji xidmətin və havaya nəzarət
məntəqələrinin yaradılması zəruridir.
XІV. Dəniz şəraitində platformalarda və estakadayanı meydançalarda baş
verə biləcək açıq neft və qaz fontanlarının və yanğınlarının qarşısının alınması,
onların lokallaşdırılaq söndürülməsi üçün xüsusi texniki vasitələrlə (yanğın
söndürən maşınlar və gəmilər) təmin edilmiş yanğından mühafizə komandalarının
(hissələrinin) yaradılması.

1.4 Dəniz hidrotexniki qurğularına təbii faktorların təsiri.

Dəniz neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsinin xüsusiyyətləri onunla
bağlıdır ki, kəşfiyyat, tikinti və istismar obyektləri üç təbii faktorun təsiri:
litosferin, hidrosferin və atmosferin təsirləri nəzərə alınmaqla yaradılır.
Əgər quruda yerləşən neft-qaz yataqlarındakı obyektlər ancaq litosferin və
atmosferin təsirlərinə məruz qalırlarsa, onda dəniz neft-qaz yataqlarının
obyektləri bunlarla bərabər həmdə hidrosferin təsirinə məruz qalırlar ki, bu da öz
növbəsində dənizdə işlənilən və tikinti qurğularının konstruksiyası üçün ciddi
problemlər yaradır. Xüsusən də bu problemlər fəzaların təmas müstəvilərində
daha mürəkkəb olur. Ona görə də dəniz neft-qaz yataqlarının kəşfiyyatı, tikintisi
və istismarı proseslərində məsələlərin kompleks texniki-texnoloji həlli üçün, hər
üç faktorun (litosfer, atmosfer, hidrosfer) təsirlərinin inteqrasiyası (birləşməsi)
əsas götürülür. Beləliklə, şelflərdə aparılan neft-qaz mədən işlərinin effektivliyi,
dəniz hidrotexniki qurğularının və bütövlükdə neft-qaz sənayesi ilə məşğul olan
- 19 -
elm və texnikanın bu sahədə yaradılmış yeni nailiyyətlərindən düzgün istifadə
edilməsindən asılıdır.
Kontinental şelfin genezis (əmələgəlmə) nəzəriyyəsinə əsasən, 18-20 min il
bundan qabaq, materik buzlarında o qədər buz vardır ki, dənizin səviyyəsi müasir
səviyyədən xeyli aşağı idi.

Şəkil1.3. Dəniz neft-qaz yataqlarının kəşfiyyat, tikinti və istismar obyektlərinə

üç fəzanın faktorlarının təsiri.

Son illərdə “Neftqazelmitədqiqatlayihə” institutunun mütəxəssisləri

Respublikanın hidrometeoroloji xidmətləri ilə sıx əməkdaşlıq edərək, Xəzər
dənizinin şelfində geoloji-axtarış, kəşfiyyat işləri, qazma və neft-qaz çıxarılması
sahələrində, dənizin külək və dalğa rejimlərinin öyrənilməsi üçün kompleks
tədqiqat işləri aparmışdır.
Külək rejimi - əsas meteoroloji faktordur və dalğa, sualtı axın, buzların
dreyfi (hərəkəti) və sairə kimi hidroloji elementlərə təsir edir.
Küləyin gücü və onun təsiri ilə su hövzəsinin hidrometeoroloji vəziyyətini
Bofort şkalası ilə müəyyən edirlər.
Xəzər dənizindəki külək rejimini coğrafi vəziyyəti Avropa və Asiya
üzərindəki atmosferdə gedən proseslər müəyyənləşdirir. Külək axınlarının
yaranmasına həmdə dənizin öz vəziyyəti təsir edir, hansı ki atmosfer havasının

- 20 -
yerli dövriyyəsinin yaranma mənbəyi kimi qəbul edilir və bu küləyin atmosfer
fəzasında bərabər paylanmamağına səbəb olur.
Bəzi mühəndis məsələlərinin həllində, küləyin sürəti və istiqaməti
haqqında məlumatların ehtimal olunan xarakteristikası əsas rol oynayır:
1) küləyin təsirinin fasiləsiz davamlılığı;
2) istiqamətlər üzrə küləyin maksimal sürəti.
Xəzər dənizində işlənilməsi nəzərdə tutulan neftli-qazlı rayonun çoxillik
nəzarət əsasında hidrotexniki qurğuların layihələndirilməsi və onların etibarlılığı
və uzun ömürlülüyü təmin edilir.
Güclü küləklər nəticəsində Xəzər dənizində yaranan dalğalar hidrotexniki
qurğulara təsir edən əsas güc hesab edilir. Bundan başqa hidrotexniki qurğulara
hərəkət edən buzlar da təsir göstərir, hansılar ki sərt qış mövsümlərində Xəzər
dənizinin şimal hissəsində dənizin nisbətən dayaz sahələrində yaranır.
Xəzər dənizində hidrotexniki qurğuların layihələndirilməsinin və
tikintisinin çoxillik təcrübəsi nəticəsində aşkar edilmişdir ki, bu işlərin aparılması
dənizin ayrı-ayrı akvatoriyalarındakı (sahələrdə) hidrometeoroloji
“Neftqazlayihə” institutu Xəzər dənizində neft-qaz çıxarılan sahələri
hidrometeoroloji şəraitə görə rayonlara bölmüşdür.
Dəniz sahələrinin rayonlara bölünməsi zamanı əsas kriteriyalar kimi
dənizin dərinliyi, dalğaların və buz əmələgəlməsinin rejim xarakteristikaları
görülmüşdür. Hidrotexniki qurğuların layihələndirilməsi və tikintisi zamanı
kriteriyalar əsas olaraq görülür.
Xəzər dənizi rayonlara bölərkən elə nəzərdə tutulmuşdur ki, dalğaların əsas
xarakteristikalarını hər sahə üçün hesablamaq mümkün olsun. Çoxillik təcrübə
əsasında müəyyən edilmişdir ki, sahilə isti qamətlənmiş dalğaların əsas
elementləri, sahilyanı rayonlarda (suyun dərinliyi -50 m-dək) böyük
dəyişikliklərə məruz qalır. Dənizin dərinliyinin 50 m-dən çox olduğu sahələrdə
bu dəyişikliklər o qədər az olur ki,o dalğaların hesablanmış elementlərindən və
dəqiq ölçülərindən çox olmur. Ona görə də dənizin dərinliyinin 50 m-dən çox
olan sahələri dərin sulu sahə qəbul edilir və dalğaların parametrlərinin hesabatını
- 21 -
bu şəraiti nəzərə alaraq aparırlar.
Beləliklə, dənizin bölünmüş doqquz rayonundan altısı sahilyanı bölgədə
yerləşən dayaz sulu rayondur, ikisi isə dənizin dərin sulu hissəsinə düşür.
Aşağıdakı cədvəldə Xəzər dənizinin rayonlara bölgüsü verilmişdir. Hidrogeoloji
şəraitə görə ayrılmış xüsusi rayonlar, Xəzər dənizinin sahələri cədvəli.
Cədvəl 1.3
rayon- Rayon Neft-qazlı sahə
ların
№-si
1. Dənizin şimal hissəsi Xəzəryanı neftli-qazlı sahə
2. Dənizin qərb sahili Terek-Xəzər neftli-qazlı sahə
3. Abşeron yarımadası və adalar Abşeron sahəsi, Abşeron-Balaxanı ətrafı neftli-
sahilyanı akvatoriyası qazlı sahə
4. Abşeron yarımadasının sahilyanı Cənubi-Abşeron sahəsi və Ceyrankeçməz-kür
akvatoriyasından Lənkəran zonası (rayonu)
şəhərinə qədər
5. Türkmənistan sahili Çeleken ətrafı zonası
6. Qazaxıstan sahili Uctyurt-Manqışlak zonası
7. Abşerondakı dərin sulu sahə Mərkəzi Xəzər zonası
8. Cənubi Xəzərin dərin sulu hissəsi Cənubi-Xəzər zonası
Dərbənd çökəkliyi
9. Mərkəzi zona

Hidrotexniki qurğuların layihələndirilməsi zamanı dalğaların təsiri gücünü

hesablayarkən, onların orta parametrlərinin götürülməsi tələbatı yaranır ki, bunun
üçün tikinti norma və hidrotexniki qurğulara təsir edən güclərin (dalğalar, buzlar
və gəmilər) göstəriciləri əsas götürülür. Dənizin dərinliyindən asılı olaraq,
dalğaların hesablanmış orta parametrləri geniş intervalda dəyişir (cədvəldə
verilir).
Xəzər dənizində buz yaranması, onun dənizdə hərəkət etməsi (dreyf),
müşahidələr göstərir ki, Xəzər dənizində buz yaranması əsasən birinci rayon
akvatoriyasında baş verir və bəzi hallarda 2-6 rayonlarda yarana bilər. Dənizdə
hərəkət edən buz, dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularına əsasən ikinci və
üçüncü rayonlarda böyük təhlükə yaradır, 7-9 rayonlarda isə buz olmur.
Sualtı axınların, paylanması qanunauyğunluğunun neftli-qazlı yataqların
akvatoriyasında aparılmış statistik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki,
Neft Daşları yatağı yerləşən rayonda, onun ətrafı boyu dənizin dərinliyinin çox
- 22 -
olmasına görə buradakı axın rejimləri, açıq dəniz axın rejimlərinə tabe olur.
Buradakı axın rejimi rayonda baş verən küləklərin və dəniz suyunun ümumi
dövretməsindən asılı olur.
Uzunmüddətli tədqiqatlar göstərmişdir ki, dəniz səthindəki axınların orta
sürəti üç istiqamət üzrə baş verir: Şərqi, cənub-şərqi və Cənub. Orta illik sürət
sm
müvafiq olaraq 10,8; 14,6; 12,4 san təşkil edir.
İlin bütün aylarında maksimal axın sürəti müşahidə edilə bilər, cənub və
sm
cənub-şərq istiqamətində sualtı axınların sürəti may ayında 36-50 san arası,
sm
iyul ayında isə dənizin dərinliyinin 10 m olduğu sahələrdə 60-81 san -dən

dəyişir (iyul). Maksimum axın sürəti Cilov adası ilə Neft Daşları yatağı
sm
arasındakı rayonda, dənizin dərinliyinin 5 m olduğu sahədə 122 san qeydə
alınmışdır. Səngi-Muğan rayonunda çox hallarda (70-80%) sualtı axının sürəti,
sm
cənub - şərq istiqamətində, 10 san olur.
Qum adası rayonunda sualtı axın əsasən şərq, şimal-şərq və cənub
istiqamətlərində müşahidə olunur. Maksimal axın sürəti şərq istiqamətində 50
sm
san olur.
Bibiheybət buxtasında sualtı axının sürəti elədə böyük olmur. Müşahidə
sm
dövründə cəmi beş dəfə sualtı axının sürətinin 31-40 san olduğu müşahidə
edilmişdir.
Zirə adası rayonunda sualtı axın cənub-şərqi və şərq istiqamətlərində 10
sm
san sürəti ilə müşahidə edilir. Ən böyük sürət isə dənizin dərinliyi 3 m olan
sm sm
sahədə cənub-şərq istiqamətində 26 san san qeyd edilib.
Darvin Bankası rayonunda sualtı axınların istiqamətləri aşağıdakı kimidir:
Şimal-şərq -24%, Şimal - qərb-25% və Şərq - 19%. Cənub küləyi əsərkən dəniz
sm
səthində axının maksimal sürəti Şimal-qərb istiqamətində 38 san qeydə

- 23 -
alınmışdır.
sm
Cilov adası rayonunda bütün dərinliklərdə axının sürəti əsasən 11-20 san

sm
arası dəyişir. Bu rayonda axının maksimal sürəti- 79 san qeydə alınmışdır.

Cədvəl 1.4
Xəzər dənizinin bölünmüş rayonlarının hidrometeoroloji xarakteristikası.
Hidrometeoroloji Rayonlar
xarakteristika 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Dalğaların orta 1-2 2-4,5 2-5 2-3,5 2-4 2-3,5 5 4,5 3-4
dərinliyi, m
Dalğaların orta keçiş 4,5-6 6-8 6-8 6-12 6-9 6-8 12 11 8-10
dövrü, san
Dalğaların orta 40-80 80-100 100- 80- 80-100 80-90 225 190 100-
uzunluğu, m 125 100 156
Buzun ekstremal tez 18 23 21 - 28 29 - - -
əmələgəlmə tarixi oktyabr dekabr yanvar noyabr noyabr
Buzun ekstremal gec 14 aprel 20 26 mart - 7 mart 29 mart - - -
yoxolma tarixi aprel
Buz dövrünün 177 118 60 - 103 - - -
müddəti, gün
Seysmik aktivlik 5 6-8 8 7-8 9 8-9 7-8 8

1.5 Dəniz neft-qaz mədən işinin digər elm və texnika sahələri ilə əlaqəsi.

Dəniz neft-qaz mədən işinə, neft və qaz sənayesinin sərbəst bir sahəsi kimi
baxılmalıdır, çünki bu sahənin mürəkkəb problemləri, neft-qaz sənayesinin digər
sahələrindəkindən olduqca çoxdur.
Dəniz neft-qaz mədən işinin məsələlərini həll edərkən, neft-qaz mədən
texnikası ilə bərabər, hansı ki neft-qaz quyularının qazılmasını, istismarını,
hazırlanmasını, nəqlini, neftin saxlanmasını və sairə, dənizdə işləyən neftçilər

- 24 -
bunlarla bərabər digər elm və texnika sahələrini də, mühəndis geologiyası,
okeanologiya, hidrometeorologiya, hidrologiya, hidrodinamika, aerodinamika,
hidroqrafiya, tikinti mexanikasını, metalşünaslığı, metalların korroziyasını və bir
çox digər elmləri öyrənilməlidirlər.
Ancaq yuxarıda sadaladığımız texnika və elm sahələrinin müasir
texnologiyaları və işlənmələri tətbiq edilərsə, neft-qaz yataqlarının
mənimsənilməsi, işlənilməsi və istismarı ilə bağlı olan xüsusi və ümumi
xarakterli mürəkkəbləşmələr kompleks həll etmək mümkündür.
Dəniz neft-qaz yataqlarının yenidən qurulan obyektlərinin (abadlaşdırma)
layihələndirilməsi, tikintisi və istismarı, yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, quru
ərazilərdə neftin və qazın çıxarılmasından köklü sürətdə fərqlənir.
Dəniz neft-qaz quyularının tikintisinin əsas xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki,
burada əvvəlcədən işçi meydançaları (platformalar, estakadayanı, meydançalar və
sahə) yaratmaq tələb olunur və bu hidrotexniki qurğuların layihələndirilməsi və
tikintisi zamanı aşağıdakı hadisələrin təsirini mütləq nəzərə almaq lazımdır:
külək, dəniz dalğaları, sualtı axınlar, dəniz sularında buz yaranması və dəniz
dibinin mühəndis-geoloji şəraiti. Ona görə də yuxarıda qeyd etdiyimiz elm
sahələrinin ən yeni nailiyyətlərinin tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur.
Dəniz dibi süxurların xarakteristikasının mühəndis-geoloji tədqiqatı, dəniz
neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının tikintisinin əsasını təşkil edir, ona görə
ki ancaq bu məlumatların əsasında, tikiləcək qurğuların tipinin və
konstruksiyasının (qravitasiyalı, dayaqlı, dayaqlı-qravitasiyalı) seçilməsi məsələsi
həll edilə bilər.
Dəniz neft-qaz mədən mühəndis qurğuların tikintisi və quraşdırılması
dövründə, həmdə onların istismarı zamanı, bu qurğulara təsir edən amillərin
(dalğalar, sualtı axınlar, külək, buz və buz əmələgəlməsi, seysmik silkələnmələr)
təsirinin hesabatının dəqiq və düzgün aparılması dəniz neft-qaz mədən işində elm
sahələrinin işinin əsas istiqamətlərindən biridir.
Dənizdəki hidrotexniki qurğulara dalğaların, küləyin və axınların saldığı
yüklərin (qüvvənin) təsirini müəyyən etmək üçün, dəniz mədənində tikinti
- 25 -
aparılan rayonun hidrometeoroloji parametrlərin geniş spektrini öyrənmək və
bilmək zəruridir. Onların doğruluğu eksperimental tədqiqatlardan və aparılan
müşadələrdən asılı olaraq dəqiqləşdirilir.
Dəniz dərinliyinin artması mühəndis qurğularının dayanaqlığının azalmasına
gətirib çıxarır. Belə hallarda dalğaların təsir yüklərinin dinamiki hesabatı
aparılmalıdır.
Dəniz hidrotexniki qurğuların layihələndirilməsi işlərində, həmdə aşağıdakı
elm və layihə təşkilatları iştirak edir: körpü tikinti, gəmi tikinti və hidrotexniki
tikinti özüllərin və fundament qurğuları, metal və dəmir beton materialşünaslıq,
qrunt mexanikası və sairə. Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda sadalanan elm və
texnika sahələri, ancaq neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının dayaq
hissələrində (“opornaya çast”) yaranan problemlərin həllində iştirak edirlər.
Dünya dəniz neft-qaz sənayesinin işlərinin qiymətləndirilməsinin analizi
göstərir ki, əsasən istismar üçün rahat olan körfəzlərdə və donmayan açıq dəniz
akvatoriyalarının dərin sulu sahələrindəki yataqlar mənimsənilirlər. Dənizin çox
dərin akvatoriyalarındakı karbohidrogen ehtiyatları, hansı ki kifayət qədər böyük
ehtiyatlara malikdir, elmin və texnikanın bu gün ki səviyyəsi üçün əlçatmazdır.
Bunun üçün dünyanın aparıcı elm mühəndis mərkəzləri bu məsələlərin həlli üçün
yeni texniki-texnoloji sistemlərin yaradılması üzərində işləyirlər. Beləliklə aydın
olur ki, sualtı neft-qaz mədənlərinin yaradılması geniş tərkibli elm sahələrinin
birgə işi nəticəsində mümkündür.
Dünyada neft-qaz mədənlərinin qeyri-ənənəvi üsullarından biridə yeraltı
mədənlərin yaradılmasıdır, bunun üçün artıq dünyada böyük təcrübə
toplanılmışdır, belə ki metro tikintisində və böyük tunellərin Norveçdə, İtaliyada,
İngiltərədə və Fransada Lamanş boğazının altında) tikintilərində bu təcrübə
toplanılmışdır. Lakin bununla bərabər texnoloji planda problemlər var. Belə ki,
neftin və qazın çıxarılması üçün quyuların qazılması, istismarı və quyu
məhsulunun nəqli ilə bağlı işlərin təhlükəsiz aparılması ilə əlaqədar problemlər bu
gündə aktualdır və öz həllini gözləyir.
Beləliklə, dəniz neft-qaz mədən işinin effektiv inkişafı üçün problemlərə
- 26 -
kompleks yanaşma tələb olunur və bunların həlli üçün müxtəlif elm sahələrinin
müasir nailiyyətlərindən, yeni texnologiyalardan və mühəndis-texniki
kəşflərindən istifadə edilməlidir.

FƏSİL 2
2.1 Dəniz neftqaz yataqlarının tikinti layihəsinin əsas mərhələləri

Dəniz neftqaz yataqlarının ehtiyatlarının mənimsənilməsi özündə

aşağıdakı mərhələləri birləşdirir:

– Neft-qaz yataqlarının axtarışı;

– Neft-qaz yataqlarının kəşfiyyatı;
– Neft-qaz yataqlarında tikinti işlərinin aparılması və abadlaşdırılması;
– Neft-qaz yataqlarının işlənməsi və istismarı.
a) Axtarış-kəşfiyyat işlərinin aparılmasının xüsusiyyətləri ilə məqsədi.
Geoloji-kəşfiyyat işləri neft-qaz yataqlarının tapılması üçün iki mərhələdə
aparılır:
1) Yeni neft-qaz yataqlarının axtarışı (tapılması);

2) Axtarıb-tapılmış neft-qaz yataqlarının geoloji ehtiyatlarının müəyyən

edilməsi və işlənməyə cəlb edilməsi işləri – kəşfiyyat işləri adlanır.

Neft-qaz yataqlarının tapılıb dəqiqləşdirilməsi üçün vacib olan mütləq

qaydada kəşfiyyat
quyularının qazılıb mənimsənilməsidir.

Axtarış işlərinin məqsədi – neft-qaz yataqlarının tapılması və sənaye

ehtiyatlarının müəyyən edilməsidir.

Kəşfiyyat işlərinin aparılmasında məqsəd – tapılmış neft-qaz yataqlarının

- 27 -
 effektiv tədbirlərlə öyrənilməsi (kəşfiyyat quyularının qazılması da daxil),
kəşfiyyat işlərinin aparılmasının düzgün seçilməsidir.

1) Neft-qaz yataqlarının axtarışı üçün:

– Yerin təkində (dərinliyində) n/q yataqlarının yerləşməsini müəyyən edən
faktorlar;
– Neft-qaz yataqlarının olub-olmamasını müəyyən edən amillərin tapılması;
– Axtarış üsullarının axtarış aparılan sahədə effektiv axtarış üsullarının tətbiq
edilməsi;
– Axtarış işlərinin nəticələri əsasında neft-qaz yataqlarının
sənaye ehtiyatlarının əsaslandırılması.
2) Kəşfiyyat işlərinin aparılması üçün aşağıdakıları bilmək lazımdır:
– Neft-qaz yataqlarının forması və ölçülərini;
– Neft-qaz yataqlarının yatım şəraitini;
– Hidrogeoloji şəraiti;
– Neft-qaz toplanmış kollektorların (horizontların) yerləşmə xüsusiyyətləri
(qalınlıqları);
– Neftin, qazın və lay sularının tərkibləri və xassələri.

Beləliklə, neft-qaz yataqlarının müəyyən edilməsi üçün aparılmış axtarış-

kəşfiyyat işləri aşağıdakı 3(üç) əsas məsələni həll etməlidir:

1) Neft-qaz yataqlarının müəyyən edilib kəşf edilməsi;

2) Sənaye əhəmiyyətli karbohidrogen ehtiyatları olan n/q yataqlarının
müəyyən edilərək,
ardıcıllıqla dəqiq öyrənilməsi;
3) Neft-qaz yataqlarının incələnərək öyrənilməsi, ehtiyatların müəyyən
edilməsi və yatağın işlənməyə cəlb ediməsi üçün şəraitin öyrənilməsi.

Müəyyən qaydada neft-qaz yataqlarının öyrənilməsi zamanı, yatağın geoloji

ehtiyatları ilə çıxarılabilən ehtiyatları ayırmaq lazımdır.

Neft-qaz yataqlarının geoloji ehtiyatları dedikdə, bütün boşluqları doldurmuş

- 28 -
həcm nəzərdə tutulur.

Çıxarılabilən n/q ehtiyatı dedikdə isə atmosfer şəraitinə gətirilmiş, n/q

yatağından müasir üsullarla çıxarılabilən n/q ehtiyatı nəzərdə tutulur.

Axtarış işlərinin aparılması zamanı aşağıdakı işlər üç mərhələdə görülür:

– regional geoloji-kəşfiyyat işləri;

– axtarış qazmasının başlanması üçün sahəsinin hazırlanması;
– n/q yataqlarının axtarışı.
Neft-qaz yataqlarının öyrənilmə dərəcəsindən asılı olaraq, neftin, qazın və
qaz-kondensat ehtiyatlarının müəyyən edilməsini 4 (dörd) kateqoriyaya bölürlər:
A ; B ; C1 və C2
-A kateqoriyası – Neft-qaz yatağının ehtiyatı dəqiq
öyrənilib və işlənmə prosesi zamanı hesablanır
– B kateqoriyası – geofiziki mədən məlumatları və süxur nümunələri
əsasında, layların neft və qazla doymasının hasilat quyularının debiti əsasında
müəyyən edilməsi ilə müəyyən edilir. Bu kateqoriya üzrə sınaq-hasilat quyuları
qazılır və istismar edilir. Neft-qaz yataqlarının əsas xüsusiyyətləri təqribi
müəyyən edilir, ancaq yatağın işlənməyə cəlb edilməsi üçün kifayət etməlidir.
– C1 kateqoriyası – Neft-qaz yataqlarının ehtiyatları ayrı-ayrı quyulardan
alınmış sənaye
əhəmiyyətli neft-qaz hasilatı əsasında tapılır. Geoloji-geofiziki tədqiqatlar
əsasında verilmiş rayon üçün müəyyən edilir. Xüsusi quyular üzrə layın kollektor
xüsusiyyətləri və digər parametrlər qonşu laylar və ya yataqlar üzrə (daha çox
öyrənilmiş yataqlar) müəyyən edilir.
– C2 kateqoriyası – Neft-qaz yataqlarının ehtiyatları. Bu kateqoriya üzrə
ehtiyatlar əlverişli geoloji və geofiziki məlumatlar əsasında, kəşf edilməmiş
sahələr üzrə təxmin edilərək
tapılır.
Qeyd etmək lazımdır ki, neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının
layihələndirilməsi və işlənilməsi zamanı əsas A ; B və C1 kateqoriyaları üzrə
- 29 -
hesablanmış ehtiyatlardan istifadə edilir.

2.2 Sərmayə (investisiya) qoyuluşu və tikinti layihələrinin əsas fazaları və

mərhələləri
Sərmayə qoyuluşu və tikinti layihələrinin aşağıdakı fazaları vardır:
• sərmayə qoyuluşundan öncəki vəziyyət;
• sərmayə (kapital) qoyuluşu;
• istismar fazası.
Hər faza özü müvafiq etaplara (mərhələlərə) bölünür. Dəniz neft-qaz
yataqlarının tikintisinin layihəsinin əsaslandırılması aşağıdakı sxemdə
göstərilmişdir:
Kapital qoyuluşundan öncəki mərhələnin (faza) tədqiq edilməsi zamanı –
sərmayə qoyuluşunun mümkünlüyü araşdırılır. Bu zaman ən optimal variantı
seçilir və hazırlıq mərhələsinin başlanılması üçün müvafiq dövlət qurumlarından
razılıq alınır.
Tədqiqatın nəticələri yazılı izahat formasında sənədləşdirilir və aşağıdakı
kimi izah edilir:
– mövcud qanunvericiliyin təhlili (analizi);
– kapital (investisiya) qoyuluşu layihəsinin adı;
– layihələndirilən obyektin adı və qısa xarakterikası;
– verilmiş rayonda layihənin həyata keçirilməsinin mümkünlüyü;
– məhsul istehsalının (hasilat, nəql) və xammal bazasının gözlənilən
nomenklaturası və
layihə gücü haqqında məlumatlar;
– ekoloji faktlar (istehsalın ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsi)
– istehsalın (neft-qaz yataqlarının işlənməsi, mənimsənilməsi, hasilat, nəql və
s.) texnika və texnologiyası haqqında əsas məlumatlar;
– sərmayə (kapital) qoyuluşu üçün maliyyə mənbələrinin tapılması;
– investisiya layihəsinin icrası və müddəti.
Texniki-iqtisadi tədqiqatlar əsasında “Sifarişçi” qeyd edilən layihənin
həyata keçirilməsi
- 30 -
 haqqında qərar qəbul edir.
Layihə haqqında qərar qəbul edildikdən sonra “Lisenziya” alınması üçün
müvafiq sənəd hazırlanır və “Niyyət Deklarasiyası” sənədləri işlənilib
hazırlanır. “Niyyət Deklarasiyası” obyektin yerləşdirilməsi və torpaqların
ayrılması üçün yerli icra hakimiyyəti ilə razılığının alınması üçün sənədlər
toplusudur.
Deklarasiya aşağıdakı qaydalar əsasında işlənilib hazırlanır:
– Sifarişçi, investor – onun ünvanı və rekvizitləri;
– Tikiləcək obyektin yerləşdiyi yer;
– Tikiləcək obyektin texniki və texnoloji xarakteristikası, istehsal gücü;
– Nəqliyyat ilə təminat;
– Torpaq ehtiyatları üçün ehtiyac;
– Obyektin tikilib istismara verilməsi müddəti;
– Tikinti zamanı enerji ehtiyatlarının (elektrik enerjisi, istilik yanacaq və s.)
ödənilməsi üçün tələb edilən ehtiyac;
– Tikinti zamanı suya olan ehtiyacın ödənilməsi;
– Tikinti zamanı fəhlə və qulluqçuların sayının təxmini müəyyən edilməsi,
onların sosial- məişət məsələlərinin həll edilməsi;
– Tikintinin aparılması üçün tələb edilən əsas avadanlıqlar, borular,
armaturlar, materiallar
və onların təmin edilmə mənbəyinin müəyyənləşdirilməsi;
– Ətraf mühitin qiymətləndirilməsi;
– İstehsal zibilinin utilizasiyası;
– Nəzərdə tutulan tikintinin aparılması üçün maliyyə mənbələri
(təsisçilər iştirak edən ortaqlar, kommersiya bankları, kreditlər və s.);
– Hazır məhsuldan istifadə (məhsulun əsas istehlakçılar arasında təxmini
bölünməsi).
Niyyət Deklarasiyası yerli və ərazi icra orqanları ilə razılaşdırıldıqdan sonra
icrasına başlanılır.
İnvestisiya qoyuluşundan öncəki etapın növbəti mərhələsi
- 31 -
“Tikintiyə qoyulacaq investisiyanın” əsaslandırılmasıdır.
İnvestisiyanın əsaslandırılması – “Sifarişçiyə, tikintiyə qoyulacaq
sərmayənin texniki kommersiya və sosial sahələr üzrə özünü doğruldacağına
təminat verməlidir.
İnvestisiya qoyuluşunun əsaslandırılması müvafiq qaydada Dövlət
ekspertizasından keçməlidir. Ekspertizanın rəyi və torpağın ayrılması haqqında
icra hakimiyyətinin müvafiq aktı əsasında tikintinin aparılması haqqında
investisiya (kapital) qoyuluşunun əsaslandırılması “Sifarişçi” tərəfindən təsdiq
edilir.
Növbəti mərhələ(faza) Biznes-planın hazırlanmasıdır. Biznes-planın
hazırlanması üçün investisiya (kapital) qoyuluşunun əsaslandırılmasındakı
materiallardan istifadə edilir.
Yeni neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsi üçün hazırlanan
“Biznes-plan” özündə aşağıdakıları ehtiva etməlidir:
– Karbohidrogen ehtiyatlarının perspektivləri və onun
sənaye ehtiyatlarının qiymətləndirilməsini;
– Neft-qaz yataqlarının işlənməsi üçün qəbul edilmiş layihə-texnoloji
sənədlərdə, laylardan neftin və qazın sənaye istehsalı zamanı, neftin və qazın
proqnoz göstəricilərinin müəyyən edilməsi.
Biznes-plan “Sifarişçi tərəfindən uzun müddət istifadə edilə bilər.
Bununla, investisiya (kapital qoyuluşu) qoyuluşundan öncəki faza (mərhələ)
bitir və investisiya fazası başlayır.
İnvestisiya (kapital qoyuluşu) fazasında Tender sənədləri işlənib hazırlanmağa
başlanılır ki, onun da əsasında layihə-smeta sənədlərinin icraçıları müəyyənləşir.
Layihələndirilmənin birinci etapında Texniki-İqtisadi Əsaslandırma (layihə)
hazırlanır ki, bu da tikintinin aparılması üçün əsas layihə sənədi hesab edilir.
Texniki-İqtisadi Əsaslandırma özü əsasən iki mərhələli aparılır:
– texniki-iqtisadi əsaslandırmanın layihəsi;
– işçi sənədlər (Raboçaya dokumentasiya)
Texniki-İqtisadi Əsaslandırma (TİƏ) normativ sənədlərə uyğun olaraq, tam
- 32 -
həcmdə Sifarişçi tərəfindən müəyyən edilir.
Yeni Neft-qaz yataqlarının işlənilməsi zamanı Texniki-İqtisadi
Əsaslandırma, mənimsəmə zamanı texnoloji sxemləri mərkəzi komissiyanın rəyi
nəzərə alınmaqla, neft-qaz yataqlarının işlənilməsini özündə əks etdirməlidir.

2.3 Neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsi üçün texnoloji-layihə

sənədlərinin işlənib-hazırlanması
Neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməyə cəlb edilməsi üçün
texnoloji-layihə sənədləri aşağıdakılar üçün əsas sayılır:
– Yataqlara qoyulacaq investisiyanın Əsaslandırılması;
– Texniki-iqtisadi əsaslandırma (TİƏ)
– Neft-qaz, qaz-kondensat quyularının tikintisi üçün layihə sənədləri;
– Neft, qaz, qaz-kondensat rayonlarının yerləşməsi və inkişaf sxeminin
layihəsi.
Texnoloji-layihə sənədləri aşağıdakılardır:
– Sınaq istismar layihəsi;
– Təcrübə-sənaye istismarının texnoloji sxemi;
– İşlənmənin texnoloji sxemi;
– İşlənmə layihəsi;
– Dəqiqləşdirilmiş işlənmə layihələri (Dorazrabotka);
– İşlənmənin analizi (təhlili).
1) Sınaq İstismar layihəsi – neft, qaz və qaz-kondensat yataqları üçün kifayət
qədər axtarış- kəşfiyyat işləri aparılmadıqda və ya texnoloji sxemin hazırlanması
üçün kifayət qədər ilkin məlumatların olmaması zamanı hazırlanır.
Bu layihə yataqlarda qazılmış kəşfiyyat quyularının sınağı, mənimsənilməsi
və tədqiqatı əsasında alınmış məlumatlar əsasında hazırlanır.
Yataqların sınaq-istismar layihəsi özündə, yataqlarda neft və qaz
ehtiyatlarının hesablanması və iqtisadi qiymətləndirilməsi əsasında etibarlı
- 33 -
 texnoloji işlənmə layihəsinin hazırlanması üçün əsaslandırma və tədqiqat işləri
proqramını birləşdirməlidir.
Dəniz neft, qaz və qaz-kondensat yataqları üçün sınaq-istismar aparılması
böyük əhəmiyyət kəsb edir, xüsusən qaz-kondensat yataqlarında, ona görə ki,
qaz-kondensat quyularının məlumatları əsasında kondensat faktoru dəqiq
müəyyən edilir ki, bu da öz növbəsində quyu məhsulunun çoxfazalı sistemlə
texnoloji nəqlində əhəmiyyət kəsb edir.
2) Sənaye-sınaq istismarının texnoloji-sxemi – neft, qaz və qaz-kondensat yataqları

üçün bütövlükdə və ya yatağın ayrı-ayrı hissələri üçün sənaye işlənməsinin bütün

mərhələlərində hazırlanır.
Sənaye-sınaq istismarının məqsədi. Verilmiş yataq üçün sənaye-sınaq
işlərinin aparılması zamanı yeni-texnika və texnologiyalardan istifadəni təmin
etməkdir.
3) İşlənmənin texnoloji sxemi-layihə sənədidir və kəşfiyyat və sınaq-istismar

işlərinin məlumatları əsasında hazırlanır, yataqda sənaye işlənməsi zamanı

qazılacaq əsas istismar quyu fondunu müəyyən edir.
İşlənmənin texnoloji sxeminin hazırlanması ilkin məlumatlar, kəşfiyyat
işləri, ehtiyatların hesablanması, tədqiqat işləri, kəşfiyyat quyularının sınaq-
istismarı zamanı əldə edilir.
İşlənmənin texnoloji sxem layihəsinin hazırlanması zamanı Azərbaycan
Respublikasının qanunvericilik aktları və normativ baza sənədləri əsas götürülür.
Bu xüsusi tələblər dəniz neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənilməsində
əsas və həlledici rol oynayır.
4) İşlənmə layihəsi – yerin təkindəki neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarından

neftin, qazın, kondensatın çıxarılması və işlənməyə nəzarət edilməsi üçün,

istifadə edilən texniki və texnoloji kompleks tədbirlə üçün əsas sənəddir.
Neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarında istismar quyu fondunun 70% və ya
daha çoxu qazıldıqdan, məhsuldar layların dəqiqləşdirilmiş parametrləri əsasında
işlənmənin texnoloji sxeminin yerinə yetirilməsi zamanı əldə edilmiş dəqiq
məlumatlar əsasında, işlənmə layihəsi hazırlanır.
- 34 -
 5) Dəqiqləşdirilmiş İşlənmə Layihəsi (Dorazrabotka) – neft, qaz və qaz-
kondensat yataqlarından çıxarılabilən karbohidrogen ehtiyatlarının 80%
çıxarıldıqdan sonra, işlənmənin son mərhələsi hazırlanır. Bu zaman
neft, qaz və kondensat hasilatının intensivləşdirilməsi üçün tədbirlər
(müxtəlif) həyata keçirilərək, neftvermə əmsalının artırılması nəzərdə
tutulur.
6) İşlənmənin analizi – işlənmənin təkmilləşdirilməsi və
effektivliyini artırmaq üçün tətbiq edilən texnologiyanın, sahələr və
kəsilişlər üzrə dəqiqləşdirilmiş ehtiyatlarını müəyyən edir:
İşlənmənin analizi zamanı layihə sənədləri aşağıdakılara əsaslanmalıdır:
– İstismar obyektlərinin müəyyən edilməsi;
– Təyinatı üzrə (istismar vurucu və s.) quyuların yerləşdirilmə sistemi;
– Laylara təsir üsullarının müəyyən edilməsi;
– Quyuların istismar rejiminin və üsullarının müəyyən edilməsi;
– İşlənmə zamanı suvurma sisteminin effektivliyinin müəyyən edilməsi;
– Quyuların istismarı zamanı seçilmiş üsullar, quyuağzı və quyudaxili
avadanlıqların
müəyyən edilməsi;
– İstismar quyularında baş verəbiləcək mürəkkəbləşmələr üçün tədbirlərin
əvvəlcədən müəyyən edilməsi;
– Mədənlərdə quyu məhsulunun yığılması və nəqli sistemlərinin müəyyən
edilməsi;
– Lay təzyiqinin saxlanması sisteminin müəyyən edilməsi;
– İşlənmə layihəsinə nəzarət və tənzimlənməsini təmin edən tədbirlərin
müəyyən edilməsi;
– Quyularda kompleks geofiziki və hidrodinamiki tədbirlərin müəyyən
edilməsi;
– Bütöv kompleksin istismarı zamanı təbiətin mühafizəsi, ətraf mühitin
mühafizəsi, təhlükəsizlik qaydalarının sənaye-sanitar qaydalarının və yanğından
mühafizə tədbirlərinin müəyyən edilməsi.
- 35 -
 Dəniz neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənilməsi zamanı
yuxarıda qeyd edilənlərə aşağıdakı tələblər də vardır:
– Mədən tikililərinin və istismar quyularının yerləşdirilməsi üçün sahələrin
ölçülərinin məhdud olması;
– Sahələrdə quyuağzılarının qrup halında olması;
– Quyudibinin quyuağzından uzaqda olması (maili quyular olduğu üçün);
– Yenidənqurma obyektlərinin qiyməti;
– Dəniz mühitində ekoloji vəziyyətin qorunması üçün tətbiq edilən xüsusi
tələblərin mürəkkəbliyi.
Texnoloji sxemlər və işlənmə layihələri, neftqazçıxarma ilə məşğul olan
müəssisələr və şirkətlər üçün yataqların işlənməsi üçün əsas baza sənədləridir.

2.4Dəniz neft-qaz mədənlərinin əsas növləri

Dünya ölkələrində (birliyində) elmi-texniki inkişafın müasir mərhələsində

enerji daşıyıcılarına olan tələbat ilbəil artır ki, bu da birinci növbədə mühərrik
yanacağına və kimya sənayesinin xammalla təminatında özünü büruzə verir.
Dünya Birliyi ölkələri üzrə karbohidrogenlərin quruda yerləşən neft-qaz
yataqlarında hasilatı azaldığı üçün, dünya ölkələrinin neft-qaz sənayelərinin
qarşısında həlli olduqca mürəkkəb, lakin olduqca vacib olan, su hövzələrinin
altında yerləşən (kontinental şelf) neft-qaz yataqlarının mənimsənilib işlənməyə
cəlb edilməsi məsələsini aktuallaşdırır. Bu yaxın onilliklər ərzində, dünyada baş
verə biləcək enerji böhranından qurtara biləcəkdir.
Quruda yerləşən neft-qaz yataqlarından fərqli olaraq, su hövzələrində
yerləşən neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsi üçün, faktiki olaraq,
Dağ-Mədən sənayesinin, yeni sahəsi yaradılmalıdır. Bu sahənin mürəkkəbliyi
tələb edilən xüsusi texniki vasitələrin, xüsusi texnologiyalardan istifadə,
axtarış-kəşfiyyat işlərinin aparılması üçün müvafiq yeni texniki strukturların
yaradılmasıdır.
Dəniz neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının mənimsənilməsi və istismarı
- 36 -
 zamanı mütləq aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:
– təbii iqlim xüsusiyyətlər;
– hidrometeoroloji xüsusiyyətlər;
– geoloji xüsusiyyətlər, çünki bundan asılı olaraq dəniz mədənlərinin işlənmə üsulu
seçilir.
Dəniz neft-qaz mədənlərinin növləri dənizin daha dərin qatlarına
irəlilədikcə, yeni yataqlar kəşf edildikdə və qarşıda qoyulan məqsədlərə çatmaq
üçün yeni texnika və texnologiyalar yaradıldıqca daima artır və təkmilləşdirilir.
Müasir dəniz neft-qaz mədənləri quyuların qazılması və istismarı, quyu
məhsulunun yığılması, hazırlanması və boru kəmərləri (tankerlərlə) vasitəsilə
sahilə nəqlini təmin edən avtomatlaşdırılmış və mexanikləşdirilmiş kompleksləri
özündə birləşdirir.
Aşağıdakı Dəniz neft-qaz mədən növləri mövcuddur:
– yerüstü mədənlər;
– yeraltı mədənlər;
– suüstü mədənlər;
– sualtı mədənlər;
– kombinə edilmiş mədənlər.
a) Yerüstü mədənlər – Dəniz neft-qaz yataqları aşağıdakı üsullarla
mənimsənilir:
– Sahildən maili və üfüqi quyuların qazılması və istismarı;
– Su hövzəsinin süni olaraq bütövlükdə qurudularaq (torpaq
tökülərək) xüsusi
meydançaların yaradılması və neft-mədən avadanlığının orada
yerləşdirilməsi ilə;
– Neft-qaz yataqlarının yerləşdiyi su hövzəsində xüsusi
dambaların yaradılması ilə.
b) Yeraltı mədənlər – dəniz neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsi və
işlənməsi xüsusi tunel-
şaxta və ya tunel-kamera sistemləri ilə həyata keçirilir.
- 37 -
c) Suüstü mədənlər – bu üsulla dəniz-neft, qaz və qaz-kondensat
yataqlarının işənilməsi aşağıdakı üsullarla həyata keçirilir:
– Dənizdə estakadaların və estakadayanı meydançaların tikilməsi ilə;
– Dərin Dəniz Stasionar platformaların tikilməsi ilə;
– Xüsusi konstruksiya ilə hazırlanmış üzən qurğular və platformalar ilə.
d) Sualtı mədənlər – Dəniz neft, qaz, qaz-kondensat yataqlarında yarımdalma
üzən qurğular vasitəsilə quyuların qazılması, sualtında quyuların ağzının
yığılması, sualtında onların istismarı quyu məhsulunun yığılması ilkin
hazırlanması və nəql edilməsi üsuludur.
e) Kombinə edilmiş üsul – yuxarıdakı üsulların eyni zamanda bir neçəsinin
birlikdə istifadə edilməsi üsuludur.

2.5. Yerüstü mədənlər

Bu üsulu ilk dəfə mühəndis P. N. Pototski irəli sürmüşdür, o, Bakı

mədənlərində qurudulmuş (torpaqla) sahələrdən maili quyular qazmaqla,
sualtında yerləşən neft-qaz yataqlarının işlənməsini Bibiheybət buxtasında həyata
keçirmişdir.
Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dənizin sahilində quru sahədə
qazma qülləsi və avadanlığı quraşdırılaraq maili istiqamətləndirilmiş quyu
vasitəsilə sualtında yerləşən neftli-qazlı laylara quyular qazılır. Beləliklə o
yataqlar işlənməyə cəlb edilirlər və bu üsul faktiki olaraq qurudakından elə
də fərqli olmur.

- 38 -
 Şəkil.2.1. Sahildən maili istiqamətləndirilmiş quyuların qazması

Bu üsuldan yaşayış məntəqələrinin, dağların altında yerləşən yolların altında

yerləşən və s. neft-qaz yataqlarının işlənilməsi zamanı da istifadə edilir.
Bu üsulun aşağıdakı üstünlükləri var:
– Xüsusi hidrotexniki qurğuların tikintisinə ehtiyac qalmaması və bu səbəbdən
köklü dərəcədə maya dəyərinin aşağı salınması;
– Dəniz neft-qaz-mədən tikintisinə xarakterik olan mürəkkəbləşmələrin olmaması;
– Dənizdə sualtı boru kəmərlərinin və elektrik xətlərinin çəkilməsinə ehtiyacın
olmaması;
– Maili quyuların quru sahədən rahatlıqla dərin sahələrə qazıla bilməsi;
– Neftqaz quyularının istismarı və quyuların qazılması prosesi
zamanı dənizin çirklənməsinin qarşısının alınması və s.
Bu üsulun çatışmayan cəhəti isə dənizin daha dərin və sahildən uzaq
məsafədə yerləşən neft, qaz və qazkondensat yataqlarının işlənməyə cəlb
edilməsinin mümkünsüzlüyüdür.

2.6. Süni torpaq meydançasının sulu sahələrin torpaq tökülərək

qurudulması
vasitəsilə yaradılması

Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, su hövzəsi altında yerləşən neftqaz

yataqlarının işlənilməyə cəlb edilməsi üçün sahildən başlayaraq müəyyən
edilmiş yerədək torpaq tökülərək və ya xüsusi nasoslar vasitəsilə dənizin
dibindən su ilə quru vurularaq qurudulur və xüsusi quru sahələr yaradılır.
Bu üsul ilə ilk quyu Bibiheybət buxtasının qurudulmuş sahəsindən 1922-c
ildə qazılaraq istismara verilmişdir.
Bu üsul sonralar 1950-ci illərdə Xəzər dənizinin sahilindən 110 km
məsafədə yerləşən açıq dənizdə Neft Daşları rayonun torpaq və qum tökməklə
qurudularaq süni ada yaradılmasında da istifadə edilmişdir.

- 39 -
 Şəkil.2.2. Dəniz dibinin doldurulmasının ümumi sxemi

Bu üsul qurudulacaq rayonun hidrometroloji və mühəndis-geoloji

xüsusiyyətlərindən çox asılıdır.
Neftli-qazlı rayonda qurudulacaq sahənin məqsədyönlülüyünü və
səmərəliliyini müəyyən etmək üçün aşağıdakıları bilmək zəruridir:
– kapital qoyuluşunu artırmamaq üçün məhsuldar layın konturlarının dəqiq
müəyyən edilməsi;
– qurudulacaq sahədə hidrometroloji və mühəndis-geoloji məlumatların
öyrənilməsi;
– qurudulacaq sahənin yaxınlığında tikinti materiallarının
(daş, torpaq və s.) olması. Bu üsulun aşağıdakı bir sıra üstünlükləri
var:
– açıq dəniz şəraitində işləri yerinə yetirmək üçün xüsusi üzən texniki
qurğulara, təchizatçı, hava şəraitində və s. ehtiyac olmaması;
– dəniz hidrotexniki qurğularına onların üzərindəki qurğularına, onların
üzərindəki neftqaz mədən avadanlıqlarına, onların korroziyadan
müdafiəsinə və s. ehtiyacın olmaması
– dəniz neftqaz hidrotexniki qurğularına nisbətən süni adada yerləşdirilmiş
neftqazmədən avadanlığının istismarının və təmirinin hidrometroloji
şəraitdən asılı olmayaraq daha etibarlı ooması;
– kapital qoyuluşunun hidrotexniki qurğuların tikintisi, təmiri və istismarına
nisbətən çox
aşağı olmasıdır.
Bu üsulun aşağıdakı çatışmazlıqları var:
– dəniz sularının dayaz sahələrində və sakit buxtalarda məqsədyönlü olması;

- 40 -
– qurudulacaq sahənin yaxınlığında qurutmaq üçün ehtiyac olan materialların
(daş, qum,
torpaq və s.) həmişə olmaması.
Bu üsuldan istifadə zamanı kapital qoyuluşlarını azaltmaq üçün
qurudulacaq sahəni bütövlükdə yox, xüsusi yolları və dambaların
(meydançaların) qurudularaq neft-qaz-mədən kompleksinin yaradılması
daha məqsədəuyğundur.

2.7.Neft, qaz və kondensat yataqlarının yerləşdiyi ərazidə xüsusi ayırıcı

dambalar tikərək dəniz suyunun nasoslar vasitəsi ilə çıxarılaraq ərazinin
qurudulması

Bu üsul ilə vaxtı ilə Bibiheybət buxtasının qurudulması nəzərdə tutulsa da

sonradan istifadə edilməmişdir, ancaq dəniz neftqaz yataqlarının işlənilməsi üçün
alternativ olaraq təklif edilir.
Bu üsulun aşağıdakı üstünlükləri var:
– yataqlarda qazma və istismar işləri adi quru yataqlarındakı işlərdən fərqlənmir;
– tikinti-quraşdırma işlərinin nəzərəçarpacaq dərəcədə az olması və yataqların
işlənməyə tez bir zamanda daxil edilə bilməsi.

Şəkil.2.3. Neftli-qazlı rayonda dəniz dibinin qurudulması

Aşağıdakı çatışmazlıqları var:

– Ayırıcı dambanın tikintisinin mürəkkəbliyi və kapital qoyuluşunun çox olması;
- 41 -
– Ayırıcı dambadan süzülərək keçməsi, suyun mütəmadi olaraq nasoslar
vasitəsilə vurulmasının hesabına istismar xərclərinin artması;
– Ayırıcı dambanın uçmaq təhlükəsinin olması (təbii fəlakətlər səbəbindən)
və mədən sahəsinin su ilə dolması təhlükəsi;
– Suyun dərinliyindən, ayırıcı dambanın uzunluğunun çox olması və s. ilə
əlaqədar istifadəsinin məhdudluğu.
Qeyd edilən çatışmazlıqlar səbəbindən bu üsul geniş tətbiq sahəsi tapmamışdır.
2.8.Yeraltı mədənlər

1) Tunel-şaxta üsulu – Dəniz, neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının

mənimsənilməsi və işlənməyə cəlb edilməsi zamanı bu yataqların yerləşdiyi
kontinental şelfdə təbii-klimatik şəraitin kəskin və mürəkkəb olması (güclü və
davamlı şaxtalı şərait, güclü və dağıdıcı şiddətli küləklərin olması, şimalda buzlu
ağır hava şəraitinin olması və s.) səbəbindən, işlənmənin optimal variantının elmi-
texniki qərarın verilməsini və axtarışını olduqca çətinləşdirir.
Bu gün üçün şelfdə yerləşən neft-qaz yataqlarının işlənilməsi üçün ağır təbii-
klimatik şəraitdə tətbiq edilə bilən üsullardan biri də S.A. Orucov, A.İ. Qrisenko
və başqaları tərəfindən irəli sürülən Tunel-Şaxta üsuludur.
Bu üsulun mahiyyəti aşağıdakı kimidir.

Şəkil. 2.5.Yeraltı tunel-şaxta üsulu

Sahildən (quru hissədən) şaxta qazılır. Neft-qaz yatağının yerləşdiyi

- 42 -
 (sualtında) əraziyə tunel kamera qazılır, tuneldə, kamerada ehtiyac duyulan
avadanlıqlar yerləşdirilərək quyular qazılır, məhsulun yer səthinə nəql edilməsi
işıqlandırma sistemi, havalandırma sistemi, boru kəmərləri (quyu məhsulunu yer
səthinə nəql etmək üçün) sistemləri quraşdırılıb işə salınaraq yatağın işlənməsi
təmin edilir.
Yeraltı tunel-şaxta sistemlərinin tikintisi zamanı Metrotikintisi və dağ
tunellərində istifadə edilən standart texniki vasitələrdən istifadə edilir.
Tunel-şaxta üsulunun aşağıdakı üstünlükləri var:
– Güclü və qasırğalı küləklərin hündür dalğaların olduğu açıq və mürəkkəb dəniz
şəraitinin olmaması;
– Estakada platformaların (hidrotexniki qurğular) tikintisinə qoyulan kapital
qoyuluşunun bu üsuldan qat-qat çox olması;
– Qeyd edilən üsulda boru kəmərləri şəbəkəsi sisteminin qurudakı kimi sadə
olması;
– İşlənmə və istismar zamanı standart qazma avadanlığından
fontan və istismar avadanlığından istifadə edilməsinin mümkünlüyü;
– İşçilərə və avadanlıqlara qulluq edilməsinin qurudakından fərqlənməməsi;
– Bütöv il ərzində, təbii-klimatik şəraitdən asılı olmayaraq qazma, istismar, nəzarət
və avtomatikləşdirmə sistemləri üzrə texnoloji proseslərin həyata keçirilməsinin
daimi (mütəmadi) mümkün olması;
– Neftqazçıxarma proseslərində dənizin və ətraf mühitin çirklənməməsi.
Yuxarıda qeyd edilənlərlə bərabər bu üsulun aşağıdakı çatışmazlıqları da var:
– Neft, qaz və qazkondensat yataqlarının bu üsulla işlənməsi və istismarı
proseslərində baş verəbiləcək qəzalar zamanı (açıq neft-qaz fontanı şaxtaya suyun
daxil olması, zəlzələlər zamanı və s. təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin çətinliyi
və mürəkkəb olması;
– Tunel-Şaxta tikintisi zamanı tikiləcək yerdə qalın gilli və sukeçirməyən
layların olmasının
zəruriliyi;
– Bütün texnoloji əməliyyatların qapalı sistemdə həyata keçirilməsi;
- 43 -
 – Yaradılmış yeraltı mədənin daimi havalandırma sisteminə zərurətin olması;
– Tunel-şaxta sisteminin başverəbiləcək zəlzələlər zamanı mexaniki
zərbədən dağılmaq
təhlükəsinin olması.
Tunel-şaxta üsulu ilə dəniz neftqaz yataqlarının işlənmə layihəsi üzərində ABŞ-ın
Alyaska yarımadasında şelfdə yerləşən Prad-xo-Bey və İngiltərənin Morey
körfəzində yerləşən Morey Fars yataqlarında işlər aparılır.

2.9. Suüstü mədənlə, Estakadalar,Estakadayanı meydançalar və

platformalar.

Kontinental şelfdə yerləşən neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının

işlənilməsi və istismarı üçün (qazma, hasilat hazırlanma, saxlanılma, daşınma və
s.) estakada, estakadayanı meydançalar və platformalardan (stasionar,
yarımdalma, SPAR, TLP, BUY və s.) ibarət suüstü mədənlər yaradılır.
a) Estakada və estakadayanı meydançalar

Dəniz sahilindəki və açıq dənizdə sualtında yerləşən iri (böyük) həcmli neft
qaz və qaz- kondensat yataqlarının işlənilməsi və istismarı üçün Azərbaycanlı
alimlər tərəfindən müxtəlif konstruksiyalı estakada və onlara bitişik estakadayanı
meydançaların tikinti layihəsi hazırlanaraq yerinə yetirilmişdir ki, bunların
üzərində eyni zamanda (paralel olaraq) həm müxtəlif təyinatlı quyuların
qazılması üçün qazma işləri həm də istismara qəbul edilən hasilat quyularının
istismarı, məhsulun yığılması, nəqli, saxlanılması, daşınması və LTS sistemləri
(lay təzyiqinin saxlanılması) kompleks halda tikilib istifadəyə verilmişdir.
Belə ki, ilk estakada və estakadayanı meydançaların tikintisi dənizdə
yerləşən neft yatağının işlənməsi üçün 1947-ci ildə Artyom (indiki Pirallahı)
adasında Xəzər dənizində həyata keçirilmişdir.
Dünyada ilk dəfə Xəzər dənizində açıq dəniz şəraitində, keçən əsrin 50-ci
illərinin əvvəllərində (Dünyada ilk dəfə açıq dənizdə neft quyusunda Neft
Daşlarında gündəlik neft hasilatı 100 t/g olmaqla 7 noyabr 1949-cu ildə fontan

- 44 -
üsulu ilə işə salınmışdır.) estakada və estakadayanı meydançalar (hidrotexniki
qurğular) tikilərək Neft Daşları və Palçıq Pilpiləsi neft yataqlarının işlənməsinə,
istismarına başlanılmışdır.
Estakada və estakadayanı meydançaların tikintisi ağac, dəmir və dəmir-
beton məmulatları vasitəsilə həyata keçirilə bilər.
Hal-hazırda estakadaların və estakadayanı meydançaların tikintisi üçün
əsasən dəmir və dəmir-beton məmulatlarından istifadə edilir.
Dəniz neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının estakada üsulu ilə
işlənməsinin və istismarının aşağıdakı üstünlükləri vardır:
– dəniz neftqaz yataqlarının işlənilməsinin tam tsiklinin (estakada tikintisi,
qazma istismar, hasilat, hazırlanma və saxlanma, neftin və qazın nəqli, lay
təzyiqinin saxlanılması sistemi və s.) operativ təşkilinin və idarə edilməsinin
mümkünlüyü;
– neftqaz yataqlarının işlənilməsinin və kəşfiyyat işlərinin bərabər aparıla
bilməsinin mümkünlüyü;
– sualtı neft və qaz kəmərlərinin çəkilməsinə ehtiyacın olmaması;
– estakadaların tikintisi zamanı hava şəraitindən asılı olan (montaj işlərini
görmək üçün) xüsusi üzən texniki vasitələrə ehtiyacın olmaması;
– hava şəraitindən asılı olmayaraq mədənlərin material və
avadanlıqlarla təchizatının
fasiləsiz mümkünlüyü;
– hava şəraitindən asılı olmayaraq tələb olunan material və
avadanlıqların texnoloji
nəqliyyat (avtomobil) vasitəsilə obyektlər arası daşına bilinməsinin mümkünlüyü;
– hava şəraitindən asılı olmayaraq mərkəzləşdirilmiş qaydada mədənlərin
elektrik enerjisi telefon rabitəsi, gil məhlulu texniki və içməli su ilə təmin edilə
bilməsinin mümkünlüyüdür.
Bütün bunlarla bərabər estakada üsulunun bəzi çatışmazlıqları var və bunlar
aşağıdakılardır:
– Metalkonstruksiyaların dəniz şəraitində intensiv korroziyaya uğraması
- 45 -
nəticəsində ömrünün qısalması, buna qarşı tətbiq edilən antikorroziya işlərinin
çox baha başa gəlməsi;
– Metal tutumunun çox olması səbəbi ilə texniki-iqtisadi cəhətdən
məqsədyönlü olmaması;
– Estakadaların və estakadayanı meydançaların

metalkonstruksiyalarının ağır dəniz şəraitində (güclü küləklər, qasırğalar,

dalğalar, buzlar və s.) müqavimətinin zəif olmasıdır.

Şək. 2.5 Babka tipli Estakada kəsilişlər

a-uzununa; b və c –müvafiq olaraq avtoyolayrıcısı və magistiral; 1-yol
hissəsinin döşəməsi ; 2- aşırım tikintisi; 3-dirək ; 4-uzununa; 5- eninə.

Şək. 2.6. Estakada tikində oynaq maili birləşmə („konsol‟) konsturuksiyası.

Kəsilişlər : a-uzununa ;b və c –müvafiq olaraq avtomobil yol ayrıcısı və
magistral estakada.
- 46 -
 1- aşırım („proletoye‟) tikintisi ; 2 -uzununa çəp dayaq; 3- uzununa çəp
dayaqların ankeri ;4 – yolayrıcısının rabitə konsturuksiyası ; 5 - gediş
hissənin döşəməsi ;6 – eninə maili dayaq ; 7- dirək („svaylar‟)

Şək. 2.7. - Estakadanın yol hissəsinin eninə kəsilişi.

1 –dayaq hissə; 2- beton döşəmə ; 3- məhəccər; 4-işıqlandırma dirəkləri; 5-
piyada yolu; 6- avtomagistral ; 7- yanğınsöndürmə kəməri; 8- neftqaz kollektoru;
9 - qaz kəməri; 10 – dayaq (dirək ); 11- maili rabitə .

- 47 -
Şək. 2.8. Tikinti kranı vasitəsilə estakada tikintisinin sxemi.

Şək. 2.8. Tikinti kranı vasitəsilə estakada tikintisinin sxemi.

- 48 -
 Şək. 2.9. Estakada tikintisi zamanı dayaq dirəklərinin çalınması.

Şək. 2.10. Estakada tikintisi zamanı tikinti kranının növbəti aşırıma („prolyet‟)
köçürülməsi.
a) Stasionar Platformalar

Dəniz neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının mənimsənilməsi və

işlənməsi üçün geniş yayılmış üsullardan biri də açıq dənizdə stasionar
platformaların tikintisidir ki, onların üzərində xüsusi qaydalarla yerləşdirilən
- 49 -
qurğular və avadanlıqlarla aşağıdakı işlər yerinə yetirilir:
– qazma işləri (müxtəlif təyinatlı quyular);
– quyu məhsullarının yığılması, saxlanması, nəqli və s.;
– LTS sistemi;
– neft-qaz mədən avadanlığı;
– müxtəlif təyinatlı texnoloji qurğular;
– yaşayış kompleksi.
Stasionar platformaların dayaq nöqtələri dənizin dibində torpağa bərkidilir
ki, bu da onun üzərinə yuxarıda qeyd edilən avadanlıqların yerləşdirilməsinə
imkan verir.
İlk stasionar dəniz platforması Bakıda Artyom adasında (indiki Pirallahı
adası) ağacdan və
taxtadan 1925-1934-cü illərdə tikilmişdir.

Tikintisinin çətinliyi və etibarlılığının az olması səbəbindən sonralar

bundan imtina edilmişdir.
Dünyada stasionar platformaların tikintisi Meksika körfəzində yerləşən neft
yataqlarının işlənməsi üçün 1930-cu illərdə tikilmişdir. Bu tip platformalar dəniz
suyunun az dərin olan sahələrində tətbiq eilmişdir.
Müasir dünyada yanacaq-enerji daşıyıcılarına olan tələbatı ödəmək üçün
dənizin dərin rayonlarında yerləşən neftqaz yataqlarının işlənilməsi üçün
kontinental şelfdə yerləşdiriləcək təkmilləşdirilmiş konstruksiyalı, işlərin effektiv
görülməsini təmin edən stasionar platformalardan geniş istifadə edilir.
Dərin dəniz sahələrində tətbiq edilən stasionar Platformalar üsulunun aşağıdakı
üstünlükləri var:

– müasir stasionar platformaların iri bloklu olması

onların müxtəlif və mürəkkəb
hidrometroloji şəraitdə tikintisinin aparılmasına imkan verir;
– ehtiyac yarandıqda platformanın üst hissəsinin (Paluba)
- 50 -
g ndirmə imkanının olması;
e – Qazma və istismar işləri başa çatdıqdan sonra stasionar
n Platformanın demontaj edilərək sökülə bilməsi;
i – Stasionar Platformaların konstruksiyasının dayaq
ş bloklarının quruluşu (piramida tipli boşluğu çox olduğu üçün)
l güclü küləklərə, qasırğalara və hündür dalğalara qarşı
ə Etibarlılığının və dayaqlığının təmin edilməsinə imkan verir.

Bununla belə, stasionar platformaların aşağıdakı bəzi çatışmazlıqları var:

– Platformaların tikintisi zamanı tikinti-montaj işlərinin təzchizat
işlərinin və platformanın abadlaşdırma işlərinin hidrometroloji şəraitdən asılı
olması;
– Platformaların tikintisi zamanı bir sıra hallarda, dəniz nəqliyyatından
(gəmilər və xüsusi tikinti üzən vasitələr) geniş istifadə edilməsi, platformaların
abadlaşdırılması onun mal- materiallarla təchizatı, qazma və istismar
avadanlıqlarının tikintisi, sualtı boru kəmərlərinin çəkilməsi işlərinin iqtisadi
cəhətdən məqsədyönlü olmaması.
2.10 Stasionar Platformalar. Neftqaz hasilatı kompleksinin
Platformanın blok-modulları üzərində yerləşdirilməsi, blok-
modulların tərkibi və vəzifələri
Dəniz neftqaz yataqlarının işlənilməsi və istismarı zamanı, istismar və
texnoloji avadanlıqların quraşdırılması stasionar Platformaların üst hissəsinin
tikintisi IV blok-modullar qoyularaq həyata keçirilir.

- 51 -
 Şəkil. 2.1.Stasionar platformada hasilat komplekslərinin blok-modullar
üzərində yerləşmə sxemi.
1 – fakel-şam; 2 – yuxarı qaldırılmış portal; 3 – qazma qülləsi (vışka); 4 –
kran (stasionar); 5– vertolyot meydançası; 6 – qazma blok-modulları; 7 – yaşayış
bloku.

Şəkildən göründüyü kimi stasionar Platformanın üst hissəsi 4 blok-

moduldan ibarətdir: I blok-modul – quyular və quyuağzı avadanlıqları;
II blok-modul – manifold sistemləri;

III blok-modul – texnoloji avadanlıqlar və qurğular;

IV blok-modul – elektrik istilik və idarəetmə sistemləri.

a) I blok-modul – quyular və quyuağzı avadanlıqları

Quyuağzı avadanlıqları blokunda 24 quyunun ağzına fontan armaturları
və quyuların atqı xətləri yerləşdirilir.
Bu modul aşağıdakılar üçün nəzərdə tutulur:
– İstismar edilən hasilat quyularının, quyuağzı təzyiqdən asılı olaraq,
məhsulunun iki kollektor (boru xətti) vasitəsilə yığılması;
– İstismar quyularının periodik olaraq hasilatının ölçülməsi üçün
onların ölçü kollektoruna birləşdirilməsi. İstismar quyularının qazmadan yeraltı
və əsaslı təmirdən sonra quyuların ölçü kollektoruna birləşdirilməsi;
– Qazlift istismar üsuluna keçirilmiş quyuların qaza olan tələbatını
ödəmək üçün işçi agentin (yüksək təzyiqli qaz) qızdırılmasını, seperasiyasını,
- 52 -
paylanmasını tənzimlənməsini və sərfinin hesablanmasını təmin etmək üçün
texnoloji qurğuların yerləşdirilməsi;
– İstehsal proseslərinin avtomatlaşdırılmış hissəsinin və avtomatik
idarə edilən bağlayıcı klapanların, sıxılmış havaya olan tələbatını ödəmək üçün
havanın hazırlanması sistemlərinin yerləşdirilməsi;
– İnjeksiya quyuları vasitəsilə vurulan suyun həcmindən asılı
olaraq onların paylanma
sisteminin yerləşdirilməsi;
– Sualtı kəmərlərin dayaqlarının (stayakların) ağzının yığılması
sisteminin yerləşdirilməsi;
– Qrup halındakı hasilat quyularının məhsulunun (neftin, suyun və
qazın) birlikdə ölçülməsi sisteminin yerləşdirilməsi;
– Sualtı kəmərlərdə baş verən qəzalar zamanı, müxtəlif texnoloji
əməliyyatlar zamanı qazın yandırılması üçün fakelə (şama) yönəldən sistemin
yerləşdirilməsi.
b) II blok-modul – Manifold sistemləri modulu.
II blok-modulda aşağıdakı sistemlər yerləşdirilir:
1) Quyuağzı manifold bloku;
2) Digər Platformalardan gələn sualtı boru kəmərlərinin dayaqlarının

(stoyak) manifold bloku;

3) Avtomatlaşdırılmış qazpaylayıcı batareyalar bloku;
4) Avtomatlaşdırılmış ölçü qurğusu bloku;
5) İstehsal Proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət-ölçü sistemlərini
sıxılmış hava ilə
təmin edən blok;
6) Fakel (şam) seperasiya qurğuları;
7) Avtomatlaşdırılmış supaylayıcı (injeksiya quyuları üçün) batareyalar
bloku;
8) Kimyəvi reagentlərin dozirovkası və saxlanılması bloku.

1) Quyuağzı manifold bloku (birləşmələri) – 24 hasilat quyularının fontan

- 53 -
armaturlarının atqı xətlərinin kollektorlarla birləşdirilməsini təmin edən
birləşmələrdir.
Fontan armaturasından kollektordakı siyirtməyə qədər olan kəmərdəki
təzyiq 40 Mpa hesablanır.
2) Sualtı boru kəmərlərinin dayaqlarının (stoyak) manifold sistemi –
Platformaya qalxan və düşən sualtı boru kəmərlərinin (neft, qaz, su) dayaqlarının
platformanın üstündəki kollektorlarla (kompressor üsulu ilə işləyən quyular üçün
çəkilmiş qaz kəməri, neft yığım kollektoru, fakellə (şamla) birləşmə, ölçü
qovşaqları sistemləri və s.) müxtəlif siyirtmə və klapanlar vasitəsilə yığılmış
manifold sistemlərini qrebyonkalarla birləşməni həyata keçirir.
3) Avtomatlaşdırılmış qazpaylayıcı batareyalar bloku – paylayıcı
kollektordan, seperasiya qurğusundan və qızdırıcıdan ibarət olub kompressor
üsulu ilə işləyən hasilat quyularını sıxılmış qazla (işçi agent) təmin edən blokdur.
4) Avtomatlaşdırılmış supaylayıcı batareyalar bloku – əsas kollektordan
injeksiya quyularına 4 çıxışı olan manifold sistemindən ibarət olur. Bu çıxışlara
vurulan suyun həcmini ölçmək üçün sərfölçən cihazlar, vurulan suyun təzyiqini
və sərfini tənzimləyən ştutserlər siyirtmələr vasitəsi ilə birləşdirilir.
5) İstehsal Proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət-ölçü cihazlarını
sıxılmış hava ilə təmin edən, havanın hazırlanması və paylanması bloku –
avtomatik idarə edilən 2 ədəd hava kompressoru (məhsuldarlığı və təzyiqi nəzərə
alınmaqla) vasitəsilə icra mexanizmləri tənzimləyici klapanları pnevmatik (hava)
idarə edilən sistemləri sıxılmış hava ilə təmin edən blokdur.
6) Avtomatlaşdırılmış ölçü qurğuları bloku – seperasiya qurğularından
maye və qazı ölçmək üçün sərfölçən cihazlardan ibarət olur. Bu sistem vasitəsilə
hasilat quyularının məhsulu birlikdə və ya ayrı-ayrılıqda ölçülə bilir.
7) Kimyəvi reagentlərin saxlanılması və dozirovkası (vurulması) bloku
– kimyəvi reagentlərin saxlanılması üçün xüsusi müxtəlif həcmli çənlərdən və
dozator nasosları qrupundan (4 ədəd işlək + 2 ehtiyat) ibarət olur ki, bu dozator
nasosları vasitəsilə korroziyaya qarşı inhibitorlar, hidratyaranmasına qarşı qarşı
reagentlər (metil spirti, qlükol və s.) və s. reagentlər quyulara, kollektorlara və
- 54 -
qurğulara vurulur.
8) Fakeldə (şamda) yandırılan qaz üçün separatorlar bloku – fakel
şamından forsunkadan və damcıtutan-separatordan ibarət olur. Qazın şamda
yandırılması avtomatik alışdırıcı sistemlə həyata keçirilir.
Ümumiyyətlə, şama qaz, qaz sistemlərində qaz artıqlığı yarandıqda və
ya platformada hər hansı bir qəza vəziyyəti yarandıqda yönəldilir.
c) Texnoloji modul – III blok-modul
Texnoloji modul platformada aşağıdakı işləri yerinə yetirmək üçün nəzərdə
tutulur:
– yüksək təzyiqli quyu məhsulunun seperasiyası;
– orta və alçaq təzyiqli quyuların məhsulunun seperasiyası;
– quyuların qazmadan, təmirdən və müxtəlif texniki-geoloji
tədbirlərdən sonra mənimsənilməsi prosesi zamanı; quyuların yuyulması,
istehsalat axınların (proizvodstvennıye stoki) toplanması zamanı neftlə çirklənmiş
mayelərin toplanması sistemləri;
– toplanmış neftlə çirklənmiş mayenin sualtı boru kəmərləri ilə nəql
edilməsi üçün nasos sistemləri;
– quyu məhsulunun neftin və qazın, müvafiq olaraq nəql
edilməsi üçün nasos və kompressor stansiyaları bloku.
1) Seperasiya qurğuları bloku – qaz ayırıcı separatorlardan və çənlərdən

ibarət olur. Separatorlar yüksək və alçaq təzyiqli qazlardan mayedən ayrılmasını

təmin etməlidir. Onlar platformaların podstamentinə bərkidilir, quyu məhsulunu
nəql etmək üçün bir-birləri ilə manifold sistemləri ilə əlaqələndirilir.
2) İstehsalat tullantılarını (axınlarını) toplanıb nəql edilməsi qurğuları

bloku – bir-birindən fərqlənən iki qurğudan ibarət olur. Birinci qurğu vasitəsilə
açıq drenaj sistemlərindəki axıntılar toplanır, ikinci qurğuda isə təzyiq altında
olan qapalı sistemlər vasitəsilə tullantılar toplanır və nəql sisteminə nasoslar
vasitəsilə vurulur, artıq qaz işə fakel sisteminə yönəldilir.
Bu sistemdə həm də qumlu mayeləri nəql etmək üçün xüsusi tip
nasoslarla təchiz edilmiş pulpa xətləri və sistemləri yığılır.
- 55 -
 3) Nasos stansiyaları bloku – bu blokda seperasiyadan sonra çənlərə

yığılmış quyu məhsulları nasoslar vasitəsilə nəql edilir.

4) Kompressor stansiyaları bloku – separatorlardan və kompressor
aqreqatlarından ibarət olub, quyu məhsulunun (alçaq təzyiqli qazların) yığılaraq
seperasiya ediləndən sonra kompressor aqreqatları ilə ehtiyac olunan təzyiqə
qədər sıxılaraq sualtı kəmərlər vasitəsilə nəqlini təmin edən sistemlərdən ibarət
olan qurğulardır.

d) Elektrik avadanlıqları bloku (IV blok-modul) – hasilat

kompleksləri (blok I, II və III) bloklarından izolə edilir.
Elektrik avadanlıqları bloku platformanın elektrik, istilik və idarəetmə
sistemlərini, elektrik enerjisi ilə təmin etmək üçün, dəyişən cərəyanla işləyən
dizel-generatorlardan ibarət olan sistemdir.
Bu sistem platformadakı müxtəlif təyinatlı texnoloji avadanlıqların işini
həm qazma vaxtı, həm də istismar vaxtı təmin etməlidir.
Bütün elektrik avadanlıqları və sistemləri mühafizə edilmiş blokda
yığılmalıdır. Elektrik mühərrikləri və sistemləri də (kabellər də daxil olmaqla)
normativ sənədlər və qaydalar əsasında, partlayışa qarşı mühafizə sistemləri ilə
təchiz edilməlidirlər.

2.11 Avtomatika, idarəetmə, rabitə və naviqasiya

İstehsal proseslərinin müasir tələblər və təhlükəsizlik qaydaları

səviyyəsində, stasionar platformalardakı istismar quyularının və onların
məhsulunun idarə edilməsini təşkil edən texnoloji proseslərin idarə edilməsi və
nəzarəti sistemi yaradılır o cümlədən.
– Elektroenergetik qurğuların idarə edilməsi və nəzarəti sistemi;
– Azərbaycan Respublikası Dəniz Preestirinin tələbləri
əsasında əsas, köməkçi mexanizmlərin avtomatlaşdırılması sistemləri;
- 56 -
 – Stasionar Platformasının xidmət personalının təhlükəsizliyinin təmin
edilməsi sistemləri;
– Stasionar Platformada yanğın və partlayışa qarşı mühafizə
sistemlərinin təmin edilməsi;
– Stasionar Platformada quyuların istismarının, neft və qazın yığılaraq
hazırlanması və nəqli üzrə istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması və nəzarət
sistemlərinin yaradılması.
Quyuların istismarı zamanı texnoloji proseslərin parametrlərinin qeydi və
nəzarəti İstehsal Proseslərinin Avtomatik İdarə edilməsi (ASU TP) sistemlərinin
normativ-texniki tələblərinin qaydalarına uyğun hazırlanmalıdır.
Stasionar Platformalardakı blok-modullarda aşağıdakı idarəetmə postları
nəzərdə tutulur:
– Quyuların istismarı və operativ nəzarət üçün texnoloji proseslərin
nəzarətdə saxlanılması üçün idarə etmənin mərkəzi postu (məntəqəsi);
– Blok-modullarda qapalı və açıq sahələrdə partlayış törədə biləcək
qazların konsentrasiyası (yığılması) haqqında məlumatların toplanması üzrə
mərkəzi yanğın postu (məntəqəsi);
– Neftin və qazın hazırlanması və nəqli üzrə texnoloji proseslərə
nəzarət və idarə edilməsi üçün yerli (mestnıye) postu (məntəqəsi).
Mərkəzi İdarəetmə postunun daimi, operativ rabitə əlaqəsinin və
siqnalizasiya (xəbərdaredici) sistemlərinin fasiləsiz işinin təmini üçün
aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
– platformadakı xidmətlərarası telefon-rabitə əlaqəsi;
– qəza-xəbərdarlıq sistemləri (siqnalizasiya);
– qapalı xidmət otaqlarından (pomeşeniye) mərkəzi idarəetmə
postuna verilən televiziya görüntüləri;
İstehsal proseslərinə nəzarət üçün qapalı xidmət sahələrindən televiziya
(video) görüntülərinin yaradılması;
– yanğına qarşı xəbərdaredici siqnalizasiya;
– temperaturun artması və tüstü vasitəsilə müəyyən
- 57 -
 edilən yanğınların avtomatik xəbərdarlıq sistemləri.

2.12.Stasionar platformalardakı blok-modullara qoyulan tələblər

1) Ümumi qaydalar: Stasionar platformaların üst tikililərini təşkil edən

blok-modulların konstruksiyaları, quyuların istismarı, hasilatı, məhsulun
hazırlanması və nəqli üzrə texnoloji proseslərin fasiləsiz işinin normal və qəzasız
yerinə yetirilməsini təmin etməlidir.
Blok-modulların fəaliyyəti zamanı ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını
alan, “Ətraf mühitin mühafizəsi, dəniz sularının neft-qaz quyularının qazılması,
mənimsənilməsi və istismarı zamanı mühafizəsi” qaydalarının tələblərinə uyğun
hazırlanmış kompleks tədbirlər görülməlidir.
Blok-modulların konstruksiyası elə olmalıdır ki, onların dənizə daşınması
platformaya montaj edilməsi, bərkidilməsi və bir-birləri ilə əlaqələndirilməsi sadə
və etibarlı olsun. Qazma qurtardıqdan sonra qazma avadanlığının demantajı
mümkün olsun, bu zaman platformada ancaq istismar avadanlıqlarının yerləşdiyi
blok-modullar qalsın və onların sərbəst fəaliyyəti təmin edilsin.
2) Blok-modulların konstruksiyası – Blok-modulların konstruksiyası
fermalı karkasdan ibarət olub (balkalardan (ikitavr) hazırlanmış), kifayət qədər
sərt və etibarlı olmalıdır ki, onların təhlükəsiz şəraitdə nəqli, montajı və istismarı
təmin edilsin.
Blok-modulların istismar korpusları düzbucaqlı karkas olub, paralelepiped
formasında olur.
Blok-modulların metalkonstruksiyasında aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:
– Onların qaldırıcı kranlar vasitəsilə qaldırılıb-endirilməsi zamanı
kanatların birləşdirilməsi üçün xüsusi yerlər (qulaqcıqlar);
– Blok-modulların bir-birilə birləşdirilməsi və dənizdə montaj-
demontaj işlərinin yerinə yetirilməsi üçün xüsusi birləşdirici yerlərin (üzlı)
olması.
Blok-modulların konstruktiv elementlərinin seçilməsi zamanı aşağıdakı
normativ sənədlər rəhbər tutulmalıdır:

- 58 -
 – Gəmilərin tikintisi və təsnifatı (klassifikasiya) qaydaları;
– Üzən Qazma Qurğularının tikintisi və təsnifatı qaydaları.
3) Blok-modulların etibarlılığı – Platformaların üst tikililərini təşkil edən
blok-modulların istismar müddəti 25-30 ildir. Blok-modulların daxilindəki
istehsalat sahələrində yerləşdirilmiş istismar prosesini təmin edən, müxtəlif
təyinatlı avadanlıqları montaj-demontaj, təmir etmək üçün xüsusi qaldırıcı
qurğular yerləşdirilməlidir. Blok-modulların karkaslarının konstruktiv
hazırlanması, blok-modulların fasiləsiz iş qabiliyyətini və uzunömürlülüyünü
təmin etməlidir.
Blok-modullarda texnoloji avadanlıqların işinin etibarlılığını artırmaq üçün
bütün avadanlıqların (siyirtmələrin, kranların, tənzimləyici mexanizmlərin,
boruların və s.) işçi təzyiqi həmişə bir pillə yuxarı götürülür.
Blok-modulların hazırlanması, tikintisi və istismarı zamanı elmin və
texnikanın ən son nailiyyətlərindən, qabaqcıl texnologiyalardan və proqressiv
üsullardan istifadə edilməlidir.
Blok-modulların konstruksiyası iriqabaritli avadanlıqların və aqreqat
mexanizmlərin yüklənmə-boşaltma və təmirini təmin etməlidir.

2.13. Dəniz yataqlarının işlənməsi üsulları

Dəniz yataqlarının işlənməsi üzrə işlərin bir xüsusiyyətidə dəfələrlə artan
kapital qoyuluşu ilə kapital qoyuluşu arasındakı fərq ehtiyatı, oxşar yataqların
işlənməsindədir.
Misal kimi şək.2.13-də dənizin dərinliyindən asılı olaraq əmsalın artım
dinamikası verilmişdir.

- 59 -
 Şəkil 2.13. Xərc amilinin dənizin dərinliyindən asılılığı

Şəkildən göründüyü kimi, dənizin 5 m dərinliyində işlərin dəyəri 2 dəfə,

180 m dərinlikdə - 6 dəfə, 180 m-dən çox dərinlikdə isə işlərin dəyəri kəskin
şəkildə artır.
Kapital qoyuluşlarının əsas payı hidrotexniki qurğuların tikintisinə və
texniki avadanlıqların alınmasına sərf olunur.
Ətraf mühit şəraiti də emalın ümumi dəyərinə, eləcə də dəniz yataqlarının
işlənməsi xərclərinə böyük təsir göstərir. Əgər Meksika körfəzində abadlaşma
işlərinin dəyəri 42% təşkil edirsə, Şimal dənizində - ümumi abadlaşma xərclərinin
57% -i, şimal və Arktika bölgələrində isə daha çox təşkil edir.
Bu dəniz yatağının işlənməsi və işlənməsi üçün avadanlıq, texnologiyanın
seçimi iki əsas amillə müəyyən edilir:
1) ətraf mühit şəraiti (dənizin dərinliyi ilə);
2) yatağın ehtiyatları ilə.
Adətən, neft və ya qaz aşkar edildikdən sonra yatağın işlənməsi və
layihəsinin işlənib hazırlanmasına, bir və ya bir neçə qazılmış quyudan
ehtiyatların qiymətləndirilməsindən sonra başlanır.
Dəniz yatağının işlənməsi layihəsini 2 mərhələyə bölmək olar:
Mərhələ 1: Layihənin həyata keçirilməsi vasitələri öyrənilir və müxtəlif
texniki variantlar müqayisə edilir. Sonra bu variantların iqtisadi göstəriciləri
qiymətləndirilir. Ən sərfəli abadlaşma və tənzimləmə variantı seçilir.

- 60 -
 Mərhələ 2: Texnoloji və quraşdırma diaqramlarını tərtib edilir, seçilmiş
variantın dəyəri əvvəlcədən müəyyənləşdirilir və layihənin praktiki həyata
keçirilməsi üçün plan tərtib edilir.
Axın sxemi bütün əsas texniki vasitələri, neft və qazın yığılması və nəqli
üçün boru kəmərlərini, axınların istiqamətini, iş təzyiqlərini və temperaturlarını,
habelə ölçmə və avtomatlaşdırmanı göstərir. Əsas texnoloji parametrlərin
verilmiş cədvəlləri ilə texnoloji sxemin təsviri verilir. Sonra, texnoloji sxemlərə
uyğun olaraq, naqil diaqramları hazırlanır:
- quraşdırma yeri;
- boru kəmərlərinin sxemləri, o cümlədən yanğınsöndürmə avadanlığının
təşkili və boru kəmərləri;
- təhlükəsizlik texnikası və digər cihazlar.
Layihələri və texnoloji abadlaşma sxemlərini tərtib edərkən, onlar mövcud
beynalxalq standartları, təlimatları, metodları, normaları və digər normativ-
texniki materialları rəhbər tuturlar.
Dənizdə neft və qaz yataqlarının işlənməsinin özəlliyi ondan ibarətdir ki,
bahalı hidrotexniki qurğuların maya dəyərinin aşağı salınması məqsədilə
layihələrdə yatağın işlənməsi, o cümlədən quyuların qazılması, klaster stasionar
platformalarından neftin hasilatı və təmizlənməsi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda
istehsalat avadanlığının bir hissəsi stasionar qazma platformasına, yatağın
istismarının birinci mərhələsində istifadə olunmayan ikinci hissəsi isə ayrıca
stasionar platformaya yerləşdirilir.
Layihədə küləyin üstünlük təşkil edən istiqaməti və sürəti, axınlar,
dalğaların hündürlüyü və s. nəzərə alınmaqla bütün platformaların quraşdırılması
nəzərdə tutulur.
Təcrübə, proqramlar və abadlaşma layihələrinin toplanması ilə obyektlər
sistematik olaraq təkmilləşdirilir.
Şəkil 2.14.-də Xəzər dənizində 28 May adına yataqda quyuların
qruplaşdırılması sxeminin variantlarından biri göstərilir. Müəyyən bir sahə üçün
işlənmə şəbəkəsi seçilərkən, əlavə quyuların qazılması ilə şəbəkənin
- 61 -
qalınlaşdırılması ehtiyacını daha da aradan qaldıracaq optimal həll yolu qəbul
edilir. Dəniz şəraitində bu, böyük çətinliklər və əsassız risklə əlaqələndirilir:
- əlavə quyuların qazılması ehtiyacı;
- yataq artıq işləndikdə əlavə stasionar platformaların və sualtı
kommunikasiyalar şəbəkəsinin qurulması zərurəti;
- əvvəllər tikilmiş quyuların “bağlamaları” arasında əlavə olaraq
yerləşdirilmiş, kənara çıxan quyuların yeni “şəbəkəsinin” qazılması daha da
çətinləşir ki, bu da boru kəmərlərinin məhvinə səbəb ola bilər.
Sahənin işlənməsinin ardıcıllığı və üsulu konkret şərtlərdən və
məqsədlərdən asılı olaraq müxtəlifdir. 1-2 mərhələdən ibarət ola bilər. Məsələn,
sahənin inkişafı proqramı Şimal dənizindəki Fortis yatağında saxlama sahəsində 4
quyu yastığı var. Hər qrupdan (stasionar metal-platforma) 48 ha/quyu işlənmə
şəbəkəsi ilə 27 quyu qazılmışdır. Quyu lülələrinin maksimum meyl bucağı 55°-
dir. Suyun dərinliyi 73 m.

Şəkil 2.14 Quyunun qruplaşdırılması variantı

Əgər yataq tam tədqiq edilməyibsə və əlavə kəşfiyyat prosesində əlavə
neftli sahələr müəyyən edilibsə, onda işlənmə proqramına bir neçə mərhələ
daxildir. Məsələn, Şimal dənizində Ekofisk yatağının işlənməsi layihəsi
(proqramı) 3 mərhələdən ibarətdir:
Mərhələ 1. Bu pilot mərhələnin məqsədi müvəqqəti istehsalat sualtı və
nəqliyyat avadanlığının quraşdırılması ilə (sabit platforma kimi Gulftide
platformasının quraşdırılması) sahənin istismarına dair məlumatların toplanması.
- 62 -
 Mərhələ 2. Buraya daimi hidrotexniki qurğular və avadanlıqlar
kompleksinin hazırlanması və quraşdırılması daxildir. Mərhələnin məqsədi neft
hasilatının layihə həcminə - 31,8 m 3/günə çatdırılmasıdır.Bunun üçün 9 və 17
quyu üçün 3 ədəd stasionar platforma və 4-8 quyu üçün suvurma quyusu
quraşdırılıb. İki göyərtəli konstruksiyalı 12 dayaqlı stasionar platformada neftin
təmizlənməsi, suyun laya vurulması, aşağı təzyiqli kompressorlar, tankerlərin
neftlə yüklənməsi üçün nasos avadanlığı quraşdırılıb. Yaşayış üçün ikimərtəbəli
platforma və sualtı neft anbarı da quraşdırılıb.
Mərhələ 3. Buraya sahilə boru kəmərlərinin, quruda saxlama anbarlarının,
sabitləşdirmə və ayırma sistemlərinin tikintisi, Ekofisk (Qərb), Kod və digər
yataqların qurğularla birləşdirilməsi daxildir.

2.14. Dəniz Stasionar platforması (DSP) ilə quyuların qazılmasının

xüsusiyyətləri
Hidrotexniki qurğuların yüksək qiyməti ilə əlaqədar işlənmə layihələrində
bu yatağın minimum sayda sabit platformalardan qazılması nəzərdə tutulur.
Platformaların sayı və bir platformada quyuların sayı yatağın sahəsinə və
məhsuldar horizontun dərinliyinə əsasən müəyyən edilir ki, bu da verilmiş
dərinlikdə quyunun şaqulidən maksimum icazə verilən sapmasını və müasir
texniki vasitələrdən istifadə etməklə istiqamətləndirici quyunun qazılması
keyfiyyətini təmin edir.
Dənizdə neft və qaz yataqlarının işlənməsinin səmərəliliyi bu platformada
quyuların eyni vaxtda qazılması və qazılmış quyulardan neft və qazın çıxarılması
ilə artır. Bu işlərin eyni vaxtda yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün
platformanın konstruktiv xüsusiyyətləri ilə (çoxmərtəbəli göyərtələrin olması)
quyuların qazılması zamanı müəyyən iş ardıcıllığı qurulur. Xüsusilə, platformada
əvvəlcə bütün istiqamətlər endirilir, sonra quyular kiçik qruplara bölünür və
konduktorlar bir qrupa endirilir, bundan sonra bu qrupun hər bir quyusu növbə ilə
qazılır. Sonra növbəti qrupun qazılmasına keçirlər və tamamlanan quyulardan
neft hasil edilir. Bəzən bir qrup quyu qazılır, qazma qurğusu platformanın o biri
- 63 -
ucuna keçirilir və tamamlanmış quyulardan neft çıxarılır. İstismar quyularının
yaxınlığında qazma zamanı qazma təhlükəsizliyini təmin etmək üçün sonuncudan
hasilat müvəqqəti dayandırılır.
Dənizdə istiqamətli qazma işlərində, eləcə də quruda quyu
mühərriklərindən istifadə olunur.
1) turbobaltalar;
2) elektrik baltalar;
3) vintli mühərriklər.
Dənizdə qazma işlərində qazma prosesi zamanı parametrlərin ölçülməsi
sistemlərinin geniş tətbiqinə başlanılmışdır. Bu sistemlər üç əsas alt sistemdən
ibarətdir:
1) quyu sensorları və parametrləri normallaşdırmaq üçün blok;
2) məlumatın aşağıdan səthə ötürülməsi vasitələri;
3) displeydə ötürülən məlumatların qəbulu, dekodlanması və təkrar
istehsalı üçün yerüstü avadanlıq.
Alətlər quyunun maillik bucağının və azimutunun ölçülməsi, qazma
xəttinin dibində oriyentasiyanın ölçülməsi, qamma-şüalarının və elektrik-karotaj
diaqramlarının götürülməsi, balta üzərində yükün, fırlanma momentinin,
həmçinin temperatur və təzyiqin təyini üçün bir vahiddə hazırlanır.
Bu ölçmə sistemlərinin istifadəsi qazma vaxtını azaldır və istiqamətli
qazma işlərinin keyfiyyətini yaxşılaşdırır ki, bu da qazma qurğusunun
istismarının nisbətən yüksək qiyməti ilə dənizdə qazma işlərində xüsusilə
vacibdir.
Maili quyuların dənizdə qazılmasında yüksək texniki-iqtisadi göstəricilər
almaz-karbid əlavələri və müvafiq qazma mayeləri ilə təchiz edilmiş kəsici tipli
qazma baltaları ilə birlikdə quyu mühərriklərinin istifadəsi ilə təmin edilir.
Dəniz şəraitində dənizin çirklənməsinin qarşısını almaq üçün məhlullara
daha sərt tələblər qoyulur.
Aşağıdakı qazma mayeləri istifadə olunur:
- inhibitorlu kalium məhlulları (şistin şişməsini boğmaq üçün);
- 64 -
 - dəniz suyu əsasında əhəng-bitum (vəzilərin əmələ gəlməsini azaltmaq
üçün) və s.
Dənizdə qazma işlərinin geoloji xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
1) daha yüksək sıxlığa malik süxurların bir hissəsinin dəniz suyunu 1030
kq/m3 sıxlıqla əvəz etməsi səbəbindən süxurlarda süxur təzyiqinin (Rhorn)
nisbətən aşağı qiyməti, xüsusən də dərin su sahələrində (bu nəzərə alınmalıdır)
quyu təzahürlərini aradan qaldırarkən, hidravlik qırılmaların qarşısını almaqda);
2) quruda olduğundan az, qaz anbarlarının yaranma dərinliyi.
Dənizdə qazma işlərinin texniki xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir
ki, qəbul edilmiş quyu layihələri ilə əlaqədar olaraq həlqənin en kəsiyi qurudakı
quyulardan daha böyükdür və kiçik və orta qaz axını ilə həlqədəki təzyiq (P h.f.)
nisbətən artır.
Dənizdə qazma işlərində quyuların dizaynı böyük bitlərin (590, 630, 720
mm), ölçüləri 394/630 və 590/720 mm olan genişləndirilə bilən reamerlərin
istifadəsini tələb edir. Çox sütunlu quyunun layihələndirilməsi böyük boru
diametrlərinin, rotor buruqlarının diametrlərinin, bitişik stabilizatorların-
mərkəzləşdiricilərin, yüksək möhkəmlikli qoruyucu boruların, xüsusi açma
alətlərinin, yapışmaların aradan qaldırılması üçün cihazların və digər xüsusi alət
və cihazların istifadəsini tələb edir.
Dənizdə qazma işlərinin təşkili quruda aparılan əməliyyatlardan köklü
şəkildə fərqlənir. Hava şəraiti ilə əlaqədar olaraq qazma briqadasının normal
fəaliyyətini təmin etmək üçün lazımi yükü çatdırmaq heç də həmişə mümkün
olmur. Dənizdə anbarların təşkili onların yüksək qiyməti ilə xarakterizə olunur.
Dənizdə iş təcrübəsi əsasında platformanın optimal saxlama qabiliyyəti müəyyən
edilir və ərazidə qazma işlərinin maddi-texniki təminatı qrafiki tərtib edilir.

2.15 DSP strukturlarının inkişafının əsas mərhələləri və meylləri

Dəniz stasionar platforması onun üzərində qazma, neft yatağı və köməkçi
avadanlıqların quraşdırılması üçün nəzərdə tutulmuş unikal hidrotexniki
qurğudur.
- 65 -
 Dəniz yataqlarının işlənməsi zamanı dənizdə hidrotexniki qurğuların
layihələndirilməsi və tikintisi sahəsində işlərin istiqamətini əsasən iki əsas amil
müəyyən edir:
1) ətraf mühitin təsiri;
2) yüksək qiymət.
DSP-lar müəyyən bir iş sahəsi üçün nəzərdə tutulmuş konstruksiyadadır.
DSP konstruksiyalarının inkişafının birinci mərhələsində ilk metal svay
təməli N.S.Timofeyev tərəfindən hazırlanmışdır, onun metal svayları qazma
üsulu ilə idarə edilmişdir. Dəniz dibində svaylar üçün şurf (mədən yataqları
axtarmaq üçün qazılan quyu) qazıldıqdan, svayların quraşdırıldıqdan və
sementləndikdən sonra tikinti meydançasında üst tikili yığılaraq qaynaq
edilmişdir. 1940-cı ildə B.A. Raginsky sementlənmiş svaylara quraşdırılmış və
quraşdırılmış dəniz strukturunun üst hissəsinin iri bloklu strukturunu təklif
etmişdir. İri bloklu elementlərin istifadəsi tikinti müddətini kəskin şəkildə
azaldıb.
Dəniz yataqlarının işlənməsi zamanı dəniz stasionar bazalarında yerləşən
ayrı-ayrı obyektlər arasında etibarlı əlaqə tələb olunurdu. Dalğaları 4 baldan,
küləklər isə 5 baldan yuxarı olan gəmilərdə yükü çatdırmaq çətin olur. Bundan
əlavə, inkişaf ərazilərində (məsələn, Neft Daşları sahəsi) akvatoriyanın
naviqasiyasının olmaması mövcud balıqçılıq obyektləri arasında əlaqə vasitəsi
kimi yerüstü keçidlərin yaradılmasına səbəb oldu.
Konstruksiyanın inkişafında növbəti addım Mejlumov tərəfindən
hazırlanmış metal stasionar bazalarının yaradılması idi. 1976-cı ildə “28 May”
yatağında dənizin 84 m dərinliyində stasionar metal bünövrə tikilmişdir.
Xarici təcrübədə dəniz yataqlarının işlənməsi də taxta svaylar üzərində
stasionar bünövrələrdən istifadə edilməklə başlanmışdır. Amerikanın stasionar
dəniz özüllərinin qurulması təcrübəsinin xarakterik xüsusiyyəti dəmir-beton və
beton konstruksiyaların kessonlar, massivlər, çuxurlar və svaylar şəklində
istifadəsi idi. Məsələn, 5,8 m diametrli silindrik beton sütun-kütləsi olan Collins
bazası lazımi dərinliyə qədər yerə batırılır. Plan ölçüsü 12x20 m olan kessonlarda
- 66 -
nəhəng massivlərdən istifadə edilir, onların perimetri boyunca bir sıra təbəqə
yığınları vurulur. Yüksək qiymətə görə bu konstruksiya geniş istifadə edilmir.
Əsasının qurulduğu Marokaybo gölündə 30 m-ə qədər dərinlikdə divarın qalınlığı
15 sm, ümumi uzunluğu 55-60 sm olan 1,5 m diametrli dəmir-beton dayaqlar
quraşdırılmışdır. Daha dayaz bir dərinlikdə 60x60 sm ölçüdə svaylardan istifadə
edildi, buxar svayları ilə torpağa vurulur.
Xaricdə quyuların qazılması və neft hasilatı üçün metal stasionar dəniz
konstruksiyaları ən sadə strukturlardan 6 m dərinliyə qədər mürəkkəb
strukturlardan 305 m və ya daha çox dərinliyə qədər inkişaf etməyə başladı.
Quyuların qazılması və neft hasilatı üçün dəniz hidrotexniki qurğularının
strukturlarının hazırlanmasında ikinci mərhələ 3 əsas hissədən ibarət stasionar
dəniz platformalarının (DSP) yaradılması olmuşdur:
- dəstəkləyici hissə;
- kütləvi monoblok;
- çox göyərtəli üst quruluş.
Bu DSP konstruksiyalarının özəlliyi müəyyən texnoloji avadanlıqlarla
təchiz edilmiş və müxtəlif hündürlükdə stasionar platformanın çox göyərtəli üst
hissəsinin göyərtələrində yerləşdirilən kütləvi blokların (modulların) istifadəsidir.
Bu, eyni vaxtda qazma və neft hasilatını təmin etdi.
DSP layihələrinin ən sürətli inkişafı Şimal dənizində neft və qaz
yataqlarının işlənməsi zamanı baş verdi. Şimal dənizində dənizin dibinə svaylarla
bərkidilmiş kütləvi stasionar metal platformalarla yanaşı, massiv qravitasiya tipli
dəmir-beton platformalardan da geniş istifadə olunur. Həmçinin kombinə edilmiş
konstruksiyalar da istifadə olunur: strukturun alt hissəsi dəmir-betondan, üst
hissəsi isə metaldan hazırlanır.
Dərin su əraziləri üçün hazırda layihələri həyata keçirilən gərginlikli
ayaqları olan platformaların bir sıra işlənməsi mövcuddur.
Son illərdə dəniz yataqlarının işlənməsi üçün üzən sistemlərdən istifadə
tendensiyası müşahidə olunur. Üzən sistemlərdən kiçik ehtiyyatlı yataqların
işlənməsində, eləcə də böyük çıxarıla bilən ehtiyatlara malik yataqların işlənməsi
- 67 -
üçün birinci mərhələdə istifadə olunur.
Həm sərt metal konstruksiyaların təkmilləşdirilməsi, həm də böyük
dərinliklərdə (300-dən 1050 m-ə qədər) platformaların elastik konstruksiyaları
üçün layihələrin tədqiqi və işlənməsi üzrə bir sıra layihələr tamamlanmışdır.
Layihələr rezonans tezliklərdə dalğa yüklərinin qarşılıqlı kompensasiyası
effektindən istifadə edir. Buzlu şəraitində işləmək üçün bir sıra platforma
konstruksiyaları hazırlanmışdır.

2.16 DSP-ların növləri, onların təsnifatı

Son illərdə Dünya Okeanının müxtəlif regionlarında dəniz yataqlarının
işlənməsi üzrə işlərin geniş inkişafı ilə əlaqədar olaraq, DSP-ların bir sıra yeni
tipləri və dizaynları təklif edilmiş və həyata keçirilmişdir. DSP-lərin bu tipləri və
dizaynları aşağıdakı xüsusiyyətlərə görə fərqlənir:
- dayaq və dəniz dibinə bərkidilmə üsulu;
- strukturların növü;
- material və digər xüsusiyyətlərə görə.
Dəstək və dəniz dibinə bağlanma üsuluna görə DSP-lar:
1) svaylı;
2) cazibə qüvvəsi;
3)svaylı-cazibəli;
4) kəfkirli və gərginlikli;
5) üzən tip.
Konstruksiya növlərinə görə kom-lar:
1) ikitərəfli (torlu);
2) bütöv (beton, strukturun xarici konturunun bütün sahəsi boyunca
keçirməyən);
3) birləşdirilmiş.
DSP-ların tikintisi üzrə çoxlu sayda layihələrin həyata keçirilməsi və
işlənib hazırlanması onların öyrənilməsini və texniki-iqtisadi imkanlarının
müəyyənləşdirilməsini, ən əsası isə DSP-ların layihələndirilməsi və istehsalının
- 68 -
inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsini çətinləşdirib.
Bu istiqamətdə işi təmin etmək üçün yerli və xarici ekspertlər KOS-ların
təsnifləşdirilməsi variantlarını təklif ediblər.
Bəzi yerli müəlliflər DSP-ları aşağıdakı meyarlara görə təsnif etməyi təklif
edirlər:
- avadanlıqların yerləşdirilməsi (sualtı, yerüstü, birləşdirilmiş);
- quraşdırma üsulu;
- dayaqların deformasiyasının xarakteri;
- tikinti növü;
- xarici təsirlərə qarşı müqavimət;
- statik və dinamik sərtlik;
- əlavənin xarakteri;
- material;
- dəstəkləyici hissənin daşınması və quraşdırılması üsulu.
Bir sıra müəlliflər dənizin 300 m dərinliyini fərz etməklə, dərinsulu və
DSP-ların şərti strukturları arasında şərti sərhəd çəkməyi tövsiyə edirlər, ondan
yuxarı olan bütün strukturlar dərin su sayılmalıdır.
Təsnifatın birinci səviyyəsində DSP-lər sərt və elastik olanlara bölünürdü.
Müəlliflərin fikrincə, belə bölgü obyektivdir, çünki platformanın konstruksiyasını
(ölçüləri, konfiqurasiyası) əks etdirir və sərt olanlar üçün 4-6 s, elastik olanlar
üçün isə 20 s-dən çox, bəzi hallarda isə 138 s-ə çatan müvafiq salınımların
müddətini göstərir.
Təsnifatın ikinci səviyyəsində sərt konstruksiyalar xarici yüklərin təsiri
altında dayanıqlığının təmin edilməsi üsuluna görə qravitasiya, svay və
qravitasiya-svay konstruksiyalarına bölünür. Birinci halda, DSP öz kütləsinə görə
dəniz dibinə nisbətən hərəkət etmir, ikincisi isə svaylara görə. Qravitasiya
payavuran DSP-lər öz çəkilərinə və svay sisteminə görə hərəkət etmir.
Sərt DSP təsnifatının üçüncü səviyyəsi tikinti materialını xarakterizə edir:
beton, polad və ya beton-polad.
İkinci səviyyədəki elastik konstruksiyalar bərkidilmə üsuluna görə
- 69 -
bərkidilmiş qüllələrə, üzən qüllələrə və çevik qüllələrə bölünür.
Guyed qüllələr öz sabitliyini uşaqlar sistemi, üzmə pontonları və əks
çəkilərlə qoruyur.
Üzən qüllələr yellənən sarkaç kimidir, strukturun yuxarı hissəsində
yerləşən üzmə pontonlarının köməyi ilə tarazlıq vəziyyətinə qayıdırlar.
Çevik qüllələr dalğaların təsiri altında şaquli istiqamətdən kənara çıxır,
lakin atomla sıxılmış yay kimi tarazlıq vəziyyətinə qayıtmağa meyllidirlər.
Elastik konstruksiyaların konstruksiyalarının sayı az olduğuna görə
müəlliflər onları üçüncü səviyyədə təsnif etməyi məqsədəuyğun hesab etmirlər.
Sərt MSP-lərin təsnifatının son səviyyəsində, hər biri ingilis dili sözlərinin
ilk hərfləri ilə göstərilən 10 qrup quruluş var, məsələn.
Xaricdəki DSP-ların dərin su strukturlarından (dənizin dərinliyi 300 m-dən
çox) 76%-i sərtdir (o cümlədən 45% polad truss svayları, 26% qravitasiya, 5%
qravitasiya svayları).
Elastik DSP-lar arasında 13%-i üzən qüllələr, 8%-i bərkidilmiş qüllələr və
3%-i çevik qüllələrdir.
Ən çox layihə (57%) dərinliyi 305-365 m olan sular üçün hazırlanmışdır;
30% - 365-460 m dərinliklər üçün və 13% - 460 m-dən çox dərinliklər üçün,
Yığılmış konstruksiyanı uzununa oxu ətrafında və maili vəziyyətdə
fırlatmaqla DSP dayaq hissəsinin ayrı-ayrı hissələrinin üfüqi şəkildə yığılmasını
təmin edən layihələr mövcuddur.

2.17. Sərt və svaylı DSP-lar

Bunlar hidrotexniki metal stasionar quruluşdur, bunlardan ibarətdir:
- dəstəkləyici hissədən (svaylarla dibinə yapışdırılır);
- texnoloji və köməkçi avadanlıqla təchiz edilmiş yuxarı struktur.
Dəstəkləyici hissə bir piramida və ya düzbucaqlı paralelepiped şəklində bir
və ya bir neçə blokdan hazırlana bilər. Blokun qəfəs çubuqları əsasən metal boru
elementlərindən hazırlanır.
Dəstək bloklarının sayı aşağıdakı amillərlə müəyyən edilir:
- 70 -
 - bu sahədə işin etibarlılığı və təhlükəsizliyi;
- texniki-iqtisadi əsaslandırmalar;
- DSP-nin dəstəkləyici hissəsinin istehsalat zavodunda qaldırıcı və
nəqliyyat vasitələrinin mövcudluğu.
28 May yatağında 100 m dərinlikdə Platforma bir-birindən 31 m məsafədə
quraşdırılmış iki dayaq blokundan və 14 moduldan ibarət üç göyərtəli yuxarı
strukturdan ibarətdir, o cümlədən: hər biri 450 ton əməliyyat avadanlığı olan
göyərtələr və biri 600 tona qədər olan qazma avadanlığı olan yuxarı göyərtənin
modullarından ibarətdir.
Platformada iki qazma qurğusu ilə quyuların qazılmasını təmin edən
texnoloji və köməkçi avadanlıqlar, sistemlər, alətlər və materiallar kompleksi
yerləşir.
Platforma blok, yaşayış və iaşə obyektləri, helikopter meydançası,
yükləmə-boşaltma kranları və s.

2.18 Ətalətli DSP

Ətalətli DSP -ləri metal qalaqlı DSP-lərdən həm konstruksiyasına, həm
materialına, həm istehsal texnologiyasına, həm daşınma üsuluna, həm də dənizdə
quraşdırılmasına görə fərqlənir.
Dalğaların və küləklərin xarici yüklərinin təsiri altında HMSP-nin ümumi
dayanıqlığı onların öz kütləsi və balastın kütləsi ilə təmin edilir, buna görə də
onları dəniz dibinə yığmaq lazım deyil. DSP dənizlərin sularında istifadə olunur,
burada dəniz qruntu əsasının möhkəmliyi strukturun etibarlı dayanıqlığını təmin
edir.
DSP-lər iki hissədən ibarət çox kütləvi obyektlərdir:
1) üst tərəf;
2) dəstək hissəsi.
Dəstəkləyici hissə dəmir-betondan hazırlanmış bir və ya bir neçə sütundan
ibarətdir. Silindrik və ya konusvari sütunlar monolit çoxhüceyrəli bazaya
söykənir. Sütunlarla müqayisədə hündürlüyü nisbətən kiçik olan baza bir-biri ilə
- 71 -
möhkəm birləşmiş ponton hücrələrindən ibarətdir və aşağı hissədə dəniz dibində
inkişaf etmiş ümumi dayaq sahəsi olan ətəklərlə bitir. Əsas lövhənin ölçüləri 180
m uzunluğunda və 135 m-ə qədər enidir.
DSP-nin üstünlükləri:
- onların dənizdə quraşdırılmasının qısa müddəti, metal svayların svaylarla
quraşdırılması və bərkidilməsi üçün tələb olunan 7-12 ay əvəzinə təxminən 24
saat təsir edir;
- öz üzmə qabiliyyəti və ballast sisteminin olması HMSP-ni uzun
məsafələrə yedəkləməyə və bahalı qaldırıcı və nəqliyyat vasitələrindən istifadə
etmədən dənizdə quraşdırmağa imkan verir;
- yeni sahədə təkrar istifadə imkanı;
- artan yanğın müqaviməti;
- artan vibrasiya müqaviməti;
- korroziyaya yüksək müqavimət;
- yüklərin təsirindən cüzi deformasiya;
- dənizin çirklənməsinə qarşı daha yüksək qorunma.
DSP Dünya Okeanının müxtəlif su ərazilərində istifadə olunur (xüsusilə
Şimal dənizində)
Şəkil 2.15-da Şimal dənizinin Norveç sektorunda, Statfyord yatağında (42
quyu üçün) quraşdırılmış Kondip tipli platformanın diaqramı göstərilir.

Şəkil 2.15 "Kondip" tipli platformanın sxemi:

1 - yanacaq olan konteyner; 2 - hüceyrə divarları, 3 - üst örtük; 4 - məişət
avadanlıqlarının dəstəklənməsi; 5 - üst tərəf; 6 - qazma dəstəyi simi;

- 72 -
 7 - neft anbarı; 8 - alt örtük; 9 - ballast; 10 - polad yubka; 11 - sancaq
DSP dizaynı aşağıdakılardan ibarətdir:
1)neftin saxlandığı 24 ponton hücrəsinin və 4 dayaq sütununun 2 (diametri
təxminən 750 mm olan bir sıra boruların quraşdırıldığı 2 qazma qurğusu) monolit
quruluşuna birləşən aşağı hissədən 1 , qazma zamanı qazma simi üçün istiqamət
kimi xidmət edən, onu digər platformalara və ya yükləmə şamandıralarına
birləşdirən bir sıra boruları ehtiva edən üçüncü çəkiliş xətti və dördüncü -
nasoslar, boru kəmərləri, liftlər, pilləkənlər, havalandırma avadanlığı və s.
23 Üst quruluş 3, çəkisi 2000 ton olan, tullananlarla bir-birinə bağlanmış
iki fermadan və 114x55x14 m ölçüdə, 5000 ağırlığında göyərtədən ibarət;
modullar göyərtədə quraşdırılmışdır.

2.19 Qravitasiya paylayan DSP-lar

DSP-lər yalnız strukturun öz çəkisinə görə deyil, həm də dayaq svaylarının
dəniz dibinə əlavə bərkidilməsi səbəbindən quraşdırma yerindən tərpənmir.
300 metrdən çox dərinlikdə olan GPS əksər hallarda ştativ formasıdındadır.
Baza quruluşu aşağıdakılardan ibarətdir:
- böyük diametrli mərkəzi sütundan;
- mərkəzi sütunu dəstəkləyən üç meylli dayaq.
Orta hissədəki mərkəzi sütunlar və yanal meyilli dayaqlar üfüqi bərkidicilər
və mötərizələrlə birləşdirilir. MSP strukturu 4 bünövrə məlumatı üzərində
quraşdırılıb, qalaqlarla bərkidilir və A formalı polad çərçivə ilə bir-birinə
bağlanır.

2.20 Elastik DSP

Adətən, DSP-ların layihələndirilməsi zamanı strukturun statik möhkəmliyi
hər 100 ildə bir dəfə təkrarlanan maksimum yüklərin hərəkətinə hesablanır və
hesablama dinamik və dövri yüklər üçün aparılır. Bu zaman dərin dəniz DSP-
lərini ənənəvi üsulla layihələndirərkən ya dayaq qülləsini onun elementlərinin
ölçüsünü artırmaqla gücləndirməklə, ya da təbii rəqslərin müddətini artırmaq
- 73 -
üçün en kəsiyini genişləndirməklə yorğunluq və dinamik güclərə nail olunur və
elementlərdə eksenel yükləri azaltmaq. Bununla belə, dənizin dərinliyinin artması
ilə DSP-nin dinamik gücünə nail olmaq üçün bu üsullar MSP-nin kütləsinin
əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olur.
DSP-nin sərt konstruksiyalarından fərqli olaraq, elastik qüllələrin əsas təbii
(eninə) rəqslərinin müddəti dəniz dalğalarının dövründən artıqdır. Bu halda,
qüllədəki dalğa yükünün böyük hissəsi strukturun ətalətinə görə udulur və truss
çubuqlarına ötürülmür. Elastik qüllə, üfüqi olanlar arasında kifayət qədər vahid
hündürlük məsafəsi olan çubuqların nisbətən nazik polad məkan fermasıdır.
Elastik qüllələr üçün dizayn variantlarının fərqi verilmiş salınım dövrünün əldə
edilməsidir (şək. 2.16).

Şəkil 2.16. Elastik platformalar sxemi

1 - uşaqlar ilə qüllə; 2 - üzən qüllə; 3 - oğlan telləri və sərt bazası olan bir qüllə;
4 - elastik qüllə: 5 - elastik qalaq qalası; 6 - sərt baza ilə elastik qalaq qülləsi
Elastik qüllələr sinfinə Meksika körfəzində 305 metr dərinlikdə fəaliyyət
göstərən MSP Lena daxildir. Layihə hündürlüyü 320 metr və çəkisi 21 min ton
olan kvadrat kəsikli fermadır (36,6x36,6). Təsərrüfatın yuxarı hissəsində diametri
1220 mm olan 16 dayaq quraşdırılıb, onların üzərində isə üst struktur quraşdırılıb.
Qüllənin aşağı hissəsində 12 belə dayaq var. Qüllənin yuxarı yarısı daxilində
diametri 6,1 metr, uzunluğu 36,6 metr olan, 9100 ton üzmə qabiliyyətini təmin
edən 12 ponton var. Pontonlar platformanı sabitləşdirir, bünövrəyə təzyiqi azaldır,
platformanın və mötərizələrin quraşdırılmasını xeyli asanlaşdırır.

- 74 -
 1.Güclü qüllə aşağıdan kanat və yuxarı ucun yaxınlığında üfüqi bir yay ilə
sabitlənmiş bir çubuq kimi təmsil oluna bilər. Qüllə göyərtə blokuna qədər
uzanan kanat məftilləri və qalaqlarla sabitlənir. Kanat xətləri lövbərləri və qüllə
dayaqlarını birləşdirir (dəniz səviyyəsindən 4,5 metr dərinlikdə).
2.Üzən qüllələr - qüllənin yuxarı yarısının daxilində üzmə qabiliyyətini,
sabitləşməni, bünövrəyə təzyiqin azaldılmasını təmin edən, platformanın və
dayaqların quraşdırılmasını xeyli asanlaşdıran 12 poton var. 13 MN qırılma
qüvvəsi ilə polietilen örtüklə qorunan 292 spiral sarılmış sinklənmiş polad
məftillərdən hazırlanmışdır. Hər bir oğlan platformadan lövbərə qədər olan
uzunluqdur.
3.Çevik qüllələr dalğaların təsiri altında şaquli istiqamətdən kənara çıxır,
lakin eyni zamanda, sıxılmış yay kimi, tarazlıq vəziyyətinə qayıtmağa
meyllidirlər.

2.21.Gərginlik dirəkli yarımdalma platformaları (GDYP)

Stasionar platformaların qiyməti 300 metrdən çox dərinlikdə kəskin şəkildə
artır. Bu hallarda, strukturların dəyərini azaltmaq üçün GDYP istifadə olunur.
Onlar həmçinin 200 metrdən az dərinliklərdə, kiçik çıxarıla bilən neft ehtiyatları
olan yataqlarda istifadə olunur.
GDYP dənizin dibinə xüsusi gərginlik qurğuları ilə bərkidilmiş
yarımdalma platformasından (svay tipli anker qurğuları ilə dəniz dibinə
bərkidilən borular) ibarət konstruksiyadır.
Şəkildə 2.17 Şimal dənizində quraşdırılmış GDYP-nun ümumi görünüşünü
göstərir.

- 75 -
 Şəkil 2.17. Gərginlik dirəkli yarımdalma platformaları

Platforma aşağıdakılardan ibarətdir əsas qovşaqlar: faktiki platforma biz

sütun 1 və ponto-nu daxil edirik 9, bir qazma qurğusu quraşdırılmışdır 3.3 və
balıqçılıq avadanlığı, hazırlanması üçün avadanlıq və neft və köməkçi
avadanlıqların vurulması mədən 4,5,6, yaşayış sahəsi 8, helikopter meydançası 7.
Platforma işlək vəziyyətdədir gərginlik elementləri 13 (borular) dənizə bərkidilən
anker cihazları ilə dəniz dibi svay növü 10.11. Sualtı quyubaşı sistemi onun
üzərində olan əsas lövhədən 12 üçün quyubaşı avadanlığı yağ bərpası, qoşulmuş
sistem platforma ilə fermalı yükselticiler.

2.22. Şimal və arktik şəraitdə işləmək üçün DSP-lar

Şimalın və Arktikanın dəniz ərazilərinin sərt təbii şəraiti bu ərazilərdə neft
və qaz yataqlarının işlənməsi üçün prinsipial olaraq yeni texniki həllər tələb edir.
Arktika sularında əsas problem dəniz yataqlarının istismarı üçün etibarlı və
qənaətcil texniki vasitələrin yaradılmasıdır. Buna səbəb əsasən aşağıdakı amillər:
1) yatağın istismarı bütün il boyu aparılmalıdır (təkcə buzlaqlararası dövrdə
deyil);
2) müxtəlif Arktika bölgələrində müxtəlif şərait ayrı-ayrı texniki həllər
tələb edir.
Arktikadan PDS üçün sabit strukturların dizaynı əsasən hərəkət edən buzun üfüqi
qüvvələrinin onlara təsirinin böyüklüyü ilə müəyyən edilir. Quruluşdakı küləyin
- 76 -
orta təzyiqi 2 kPa, dalğalar 96 - 144 kPa olarsa, buz yükü 2,88 MPa və ya daha
çox olur. Bu baxımdan tikilən hidrotexniki qurğuların əksəriyyəti şelfin dayaz
hissəsindəki süni adalardır. Xaricdə polad, beton və qrunt konstruksiyaların
tikintisi üçün layihələr hazırlanır.
Quruluşların təsnifatına, lakin buz təzyiqinə müqavimət metoduna görə
stasionar strukturlar 3 əsas sinfə bölünür:
1)dənizin dibində quraşdırılmış və buz yüklənməsinə məruz qalan kütləvi
daşıyıcı hissə (təməl) ilə təchiz edilmiş;
2)buz təzyiqi platformanın gövdəsi və gergilər və ya anker sistemi
tərəfindən götürülən üzən platformalar;
3) dayanıqlığı qum və ya çınqıl bəndi ilə təmin edilən ada tipli tikililər.
Hər bir sinif qruplara, qruplara - kateqoriyalara bölünür.
Şəkil 4. 9-da stasionar konstruksiyaların konstruksiya diaqramları
göstərilir.
Dəniz dibində quraşdırılmış konstruksiyalardan ən çox qravitasiya tipli
strukturlardan istifadə olunur. Əsasən, onlar üç dizaynda təqdim olunur:
1) bazada böyük diametr və dəniz səviyyəsində dayaq sütununun kiçik bir hissəsi
2) tam profilli bir quruluş və 3) qoruyucu halqalı bir quruluş.
Mülayim subarktik buz zonasında 2-ci monopod tipli metal stasionar
platformalar tətbiq olunur (Şəkil 2.18.), onlar dənizin dibinə svaylarla bərkidilir.
Hazırlanmış alt dayaq hissəsinin qısa svaylarla 3 dəniz dibinə yapışdırıldığı
konstruksiyalar da təklif olunur.
Üzən platformalar əhəmiyyətli buz yükü üçün nəzərdə tutulmayıb, lakin
onlar dərin sularda kəşfiyyat qazmalarında və hasilatda istifadə olunur.

- 77 -
 Şəkil 2.18. Struktur strukturlarının sxemləri:
1 - konusvari sabit buzqıran ilə qüllə tipli cazibə bazası; 2 - bir dayaq və
monolitik təməl ilə xovlu təməl; 3 - inkişaf etmiş bir dəstək hissəsi olan əsas
dizayn; 4 - lövbər sistemi ilə üzən baza, buzdan qorunma ilə aşağı yüklənmiş; 5 -
buz kəsici ilə yarı suya batırılmış baza, 6 - toplu çınqıl bazası;
Ada tipli strukturlar Arktika şelfinin dayaz su ərazilərində ən çox istifadə
olunur. Bununla belə, bütün ada tipli strukturlar əsasən kəşfiyyat qazma işləri
üçün nəzərdə tutulub və onun məhvinə səbəb olacaq (yükün təsiri altında ada
praktiki olaraq yox olur). Ən dərin adada (19 m) 5 milyon m 3 dolgu materialından
istifadə edilmişdir. Adanın dəyəri 60 milyon Kanada dolları idi. Dənizin dərinliyi
artdıqca, sabit yamac bucağında olan toplu materialın həcmi demək olar ki, kub
şəklində artır. Buna görə də, təkrar istifadə edilə bilən ada strukturlarının tikintisi
tikinti materialını əhəmiyyətli dərəcədə qənaət edə bilər. Hazırda ada tipli
strukturların kassalı strukturlarına üstünlük verilir. Kesson kimi beton bloklar,
sərt platformalı və ya olmayan polad halqa konstruksiyaları istifadə edilə bilər.
Daha dərin sular üçün ayrı-ayrı halqa kessonlarından layihələr var.
Konstruksiyanı aysberqlərin təsirindən qorumaq üçün dairəvi qanadlı 7
(şəkil 2.18.) olan stasionar qravitasiyalı beton platforma maraq doğurur.
Aysberqin platforma ilə toqquşması zamanı həlqəvari qanad sabit əsas boyunca
üfüqi istiqamətdə hərəkət edəcək və platforma ilə qanad arasında yaranmış
sürtünmə qüvvəsi hesabına kinetik enerji sorulacaq (sürtünmə əmsalı 0,55).
Zərbədən sonra cihaz deballasdan təmizlənir, bucurqadların köməyi ilə ilkin
vəziyyətinə qaytarılır və yenidən ballastla doldurulur. Cihaz yalnız çəkisi 50
milyon tona qədər olan aysberqlə toqquşduqdan sonra yerindən tərpənəcək.Əgər
- 78 -
10 milyon tona qədər çəkisi olan aysberq cihazla toqquşsa, cihaz yerindən
tərpənməyəcək və onun kinetik enerjisi onun məhv olması səbəbindən sönəcək.
cihazın səthində kəskin küncləri olan çıxıntılar var. Hər iki halda cihaz aysberqlə
toqquşma zamanı nəhəng dinamik yükləri söndürəcək və platformanı
platformanın həyati vacib komponentlərinin məhv olmasından qoruyacaq.
Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Arktika şəraiti üçün MSP dizaynları
sahəsində bir sıra texniki həllər hazırlanmış və təklif edilmiş olsa da, onlardan
yalnız bəziləri istifadə olunur və eyni zamanda məhdud ərazilərdə: dayaz su
Kanada Arktika Adaları ərazisində sahil buzları zonası, Arktika buzlaqları zonası
(10-18 metr dərinlikdə) və sahil buzlarının dərin su zonası.

2.23.DSP inşası texnologiyası

DSP-ların tikintisi 3 mərhələdən ibarətdir:
1.İstehsal.
2.Nəqliyyat.
3.Saytda quraşdırma.
DSP-lar əsasən 3 növ istehsal edir;
1.Metal qaynaqlı məkan kobud strukturundan ibarət olan piramida və ya
düzbucaqlı paralelepiped kimi strukturlar.
2.Az sayda iri diametrli ayaqlardan ibarət qüllə tipli konstruksiyalar.
3.Dəniz qravitasiya platformaları.
Bu yaxınlarda gərginlik dayaqları olan yarıdalma stasionar platformaların
və elastik qüllələr kimi DSP-lərin istehsalına başlanılıb.
Bu tip DSP-lar ixtisaslaşdırılmış bazalarda və ya gəmiqayırma
zavodlarında istehsal olunur.
Xarici təcrübədə DSP-nin geniş yayılması metal stasionar platformalarla
müqayisədə bəzi üstünlüklərlə bağlıdır:
- xammalın mövcudluğu və aşağı qiyməti;
- aşağı ixtisaslı işçi qüvvəsindən istifadə;
- istehsal asanlığı;
- 79 -
 - tikinti işlərinin mexanikləşdirilməsinin nisbətən sadə vasitələri.
DSP-nin xüsusiyyəti dəniz yatağında şaquli vəziyyətdə tikinti, daşınma və
quraşdırmadır.
DSP-nin tikintisinin bütün texnoloji prosesi 2-3 mərhələdən, hər bir
mərhələ isə bir neçə hissədən ibarətdir.
Birinci mərhələ quru dokda tikintidir. Bu mərhələ bir neçə hissədən
ibarətdir və ona aşağıdakılar daxildir: polad yubka tikintisi, daxili və xarici
sürüşmə kalıbının quraşdırılması, aşağı örtüklərin (altların) və hüceyrə
divarlarının ilk metrlərinin betonlanması (şəkil 4.10). Bəzən strukturun altında
(polad yubka altında) bir hava yastığı yaradılır. Bu, əlavə üzmə qabiliyyəti
yaratmaqla quru dokun dərinliyini bir neçə metr azaltmağa imkan verir. Bu
strukturun tikintisinin bu mərhələsində bir neçə on minlərlə kubmetr beton,
məsələn, 125 min tondan çox kütləsi olan Statfjord B platformasında - 50.000
min m3 beton sərf edilə bilər.

Səkil 2.19. "Kondip" üsulu ilə qravitasiya platformalarının istehsalı sxemi:

1 - ətəklərin hazırlanması; 2 - mobil qəliblə hücrələrin divarlarının aşağı qapaqlarının və ilk
metrlərinin tikintisi; 3 - quru dok su ilə doldurulur, struktur yubka altında hava yastığı ilə
qaldırılır, 4 - dokdan çıxdıqdan sonra havanın buraxılması; 5 - mobil kalıp ilə hüceyrə
divarlarının tikintisinin davam etdirilməsi; 6 - ballast qumunun yüklənməsi və üst örtüklərin
qurulması; 7 - mobil qəliblərlə dayaqların qurulması; 8 - KOM-ların polad göyərtələrinin
avadanlıqla quraşdırılması, 9 - quraşdırma yerinə yedəkləmə; 10 - sahədə platformanın
quraşdırılması. a - quru dok; 6 - dənizdəki suyun səviyyəsi; c - dəniz dibi

- 80 -
 İkinci mərhələ dərin dəniz sahəsində (təmir zavodu) tikintisidir.
Daşqınlardan sonra tikilməkdə olan struktur üç-dörd yedək gəmisi ilə quru
dokdan çıxarılır. Dokdan çıxarıldıqdan sonra hava yastıqlarından boşaldılır və
struktur üç və ya dörd lövbər zəncirləri ilə dərin dəniz platformasında (təmir
zavodunda) lövbərlənir. Zəncirin bir ucu konstruksiyaya quraşdırılmış yanalma
lövhələrinə, digər ucu isə sahildəki yanalma dayaqlarına və ya bucurqadlara,
yaxud dənizin dibindəki lövbərlərə bərkidilir. Bir zəncirin ümumi uzunluğu 2000
m-ə qədər çata bilər. Platforma strukturu lövbərləndikdən və hava buraxıldıqdan
sonra sürüşmə opal-yan üsulu ilə özək divarlarının tikintisinə başlanır. Özəkləri
su ilə dolduraraq tikilməkdə olan strukturun müəyyən hündürlüyünə çatdıqdan
sonra konstruksiya endirilir və bununla da qüllə kranlarının bumlarına çıxış təmin
edilir.
Özəklərin divarlarının tikintisi başa çatdıqdan sonra hücrələrin qübbəli üst
örtükləri tikilir. Özək divarının qurulması əməliyyatı davamlı, zəhmətli,
mürəkkəbdir və 30 gün ərzində orta hesabla 1700 m 3/günə qədər beton tələb edir.
Dördnövbəli işləməyə əsaslanan işçi qüvvəsinə ehtiyac təxminən 1200 nəfərdir.
Sonra özəklər ballast qumu ilə yüklənir və sürüşmə qəlib üsulu ilə dirək
sütunlarının tikintisinə başlanır.
Özəklərin tikintisi ilə eyni vaxtda avadanlıq onun strukturda yerləşməsi
layihəsinə uyğun olaraq quraşdırılır. Dəstək sütunlarında daha böyük avadanlıq
quraşdırılır. Avadanlıqların dəstək sütunlarına son quraşdırılmasından sonra,
platformanın yuxarı strukturunun quraşdırıldığı dayaqların keçid hissələri tikilir.
Platformanın beton hissəsinin tikintisi ilə yanaşı, daha bir podratçı
tərəfindən üst tərəf hazırlanıb və platformanın beton hissəsindəki quraşdırma
yerinə gətirilir. Üst tərəf dərin dənizdə və ya başqa yerdə quraşdırılır. Üst
konstruksiyanı dayaq sütunlarına quraşdırmaq əməliyyatı konstruksiya suya
batırılmış şəkildə həyata keçirilir ki, dayaqların yuxarı ucları sudan 5-6 m
hündürlüyə çıxsın. Sonra üst konstruksiya onun üzərinə qoyulur, iki və ya üç
barja ilə dəstəklənən dayaqlar. Balast konstruksiyadan çıxarılaraq üst tərəflər
quraşdırıldıqdan sonra konstruksiya barjalardan qaldırılana qədər konstruksiya
- 81 -
qaldırılır. Daha sonra barjalar ayrılır və ballastın boşaldılması yuxarı hissələr
suyun səthindən təhlükəsiz, dalğaların əlçatmaz hündürlüyə qalxana qədər davam
edir. Üst tərəfi dayaq hissəsinə bərkitdikdən sonra platforma dənizdə istismar
yerinə yedəklənməyə hazırlanır.
Üçüncü mərhələ-yedəkləmə və əməliyyat yerində quraşdırmadır.

2.24.DSP-nin dənizdə quraşdırılması

Dənizdə platformaların yüklənməsi, daşınması, boşaldılması,
quraşdırılması, tikintisi və quraşdırılması üzrə bütün işlər texniki və texnoloji
sənədlərə uyğun həyata keçirilir. İşçi təsvirlər platformada hansı qaynaqların və
birləşmələrin edilməli olduğunu göstərir. Tikinti zamanı yalnız istehsal zamanı
deyil, həm də dənizdə strukturun quraşdırılması və tikintisi zamanı görülən bütün
işlər üçün ətraflı texniki şərtlər tərtib edilir.
MSP-nin dənizdə quraşdırma yerinə daşınması DSP-nin dayaq hissəsinin
dizaynından asılı olaraq onun daşınması 3 üsulla həyata keçirilir:
1) piramidal tipli monoblok platformaların barjasında;
2) üzən qüllə tipli platformalar;
3) xüsusi pontonda.
Birinci daşıma üsulu ən çox istifadə olunur. Şəkil 2.20 MSP
monoblokunun sadalanan üç yolla daşınmasını göstərir.

Şəkil 2.20. DSP-nin dayaq hissəsinin daşınması:

a - barjada; b - üzən; c - pontonda; 1 - barj; 2 - yedəklər;
3 - platformanın dəstəkləyici hissəsi; 4 - xüsusi ponton

- 82 -
 Yedəkləmədən əvvəl monoblok keçid zamanı baş verə biləcək ən əlverişsiz
fırtına şəraitinə tab gətirmək üçün yoxlanılır. Xüsusi xidmət orqanları və
müfəttişlər platformanın və nəqliyyat barjının dayanıqlığını yoxlayır.
Platformanın quraşdırma yerinə daşınması diqqətli hazırlıq və ilkin dizayn,
bəzən hovuzlarda təcrübə tələb edən mürəkkəb və məsuliyyətli bir əməliyyatdır.
Platformanın dayaq hissəsinin daşınması üçün adətən yükgötürmə
qabiliyyəti 20 min tona qədər və ya daha çox, uzunluğu 180, eni 40 və yan
hündürlüyü 11,5 və ya daha çox olan barjalardan istifadə olunur. Üst modulların
daşınması üçün yükgötürmə qabiliyyəti 5000 tona qədər olan barjalardan istifadə
olunur. Modullar bucurqad vasitəsilə barjaya çəkilir, sonra isə sahəyə
çatdırıldıqdan sonra iri yüklü üzən kran gəmiləri ilə boşaldılır.
Dənizdə platformaların tikintisi və quraşdırılması. Blokun şaquli
vəziyyətdə boşaldılması və quraşdırılması bir neçə mərhələdə həyata keçirilir:
1.DSP-nin dayaq hissəsinin (blokunun) boşaldılması və şaquli olaraq
quraşdırılması.
2.Dəniz dibində svaylarla blokun bərkidilməsi.
3.Üst quruluşun və modulların quraşdırılması.
Barjadan monoblokun boşaldılması texnologiyası onun hündürlüyündən və
çəkisindən asılı deyil. Lakin blokun kütləsinin artması ilə barjanın daşıma
qabiliyyəti artır və onun kranla quraşdırılması mürəkkəbləşir.
Üzən kran, üzən monoblokun üfüqi vəziyyətdən şaquli vəziyyətə
çevrilməsi zamanı bütün əməliyyatları etibarlı şəkildə yerinə yetirmək üçün
kifayət qədər ölçüdə olmalıdır və monoblok idarəetmə sistemi tərəfindən
quraşdırılıb lazımi vəziyyətdə düzülənə qədər suda saxlanılmalıdır.
Şəkil 2.21-də barjadan enmə və monoblokun şaquli vəziyyətə çevrilməsi
sxemi göstərilir.

- 83 -
 Şəkil 2.21. DSP monoblokunun barjasından enmə sxemi və iş vəziyyətində
quraşdırılması
Öz üzmə qabiliyyətinə malik bloklar barjalarla daşınan monobloklardan
daha böyük dayaq diametrlərinə malikdir (dəstək diametrləri 6-12 m). Bu, dayaq
blokunun 3-6 m çəkmə ilə suda qalmasına imkan verir. Üzmə qabiliyyətini təmin
etmək üçün blokun ayaqlarında (dayanacaqlarında) eninə arakəsmələr üçün əlavə
metal sərfiyyatı, həmçinin idarəetmə və bağlama klapanlarının dəyəri tələb
olunur.
Xüsusi bir pontondan istifadə edərək monoblokun şaquli vəziyyətdə
daşınması və quraşdırılması üsulu şək. 4.14 göstərilmişdir. Aşağı 70,5 × 57 m və
yuxarı 40x36 m əsas ölçüləri və təxminən 25 min ton kütləsi olan təxminən 135
m hündürlüyə malik monoblok, diametri 9,1 və diametri olan boru uzununa
bölmələrindən ibarət xüsusi pontonda quraşdırılmışdır. Diametri 6,1 və 7,8 m
olan eninə kəsiklərlə birləşdirilən uzunluğu 140 m-dir. Pontonun ön hissəsində
uzunluğu 49,2 m və diametri 7,8 m olan əlavə hissələr quraşdırılıb.Pontonun
ümumi kütləsi təxminən 11 min tondur. ponton ballast bölmələrində su
keçirməyən arakəsmələrlə bölünür, fırlanmanın tənzimlənməsini, su basmasını və
monoblokun şaquli vəziyyətdə quraşdırılmasını və sonra pontonun monoblokdan
ayrılmasını təmin edən bağlama və idarəetmə klapanları olan mürəkkəb boru
kəmərləri şəbəkəsinə malikdir.

- 84 -
 Şəkil 2.22. Pontonda daşınan monoblokun şaquli vəziyyətdə
quraşdırılması sxemi
Pontonun monoblokdan bərkidilməsi və ayrılması üçün xüsusi tutacaqlar
və qurğularla təchiz edilmişdir. Monoblokun şaquli vəziyyətə çevrilməsinə
nəzarət etmək üçün bütün əməliyyatlar, onun su basması, düzəldilməsi və
pontonun monoblokdan ayrılması kompüterdən istifadə edərək xüsusi proqrama
uyğun olaraq xüsusi gəmidən uzaqdan həyata keçirilir. Əməliyyatın təhlükəsizliyi
və nəzarəti, məlumatı gəmiyə monoblokun quraşdırılması rəhbərinə ötürən bir
vertolyotdan əlavə nəzarətə tabedir.
Təcrübə göstərdiyi kimi, pontondan istifadə edərək monoblokun
quraşdırılması çox mürəkkəb və məsuliyyətli bir əməliyyatdır və bu səbəbdən bu
üsul geniş istifadə edilməmişdir. Xüsusilə çətin vəziyyətə salma əməliyyatları,
pontonun şaquli vəziyyətdə monoblokdan çıxarılması və buraxılan pontonun
üfüqi vəziyyətə fırlanmasıdır.

2.25.DSP-larda avadanlıqların quraşdırılması

Qazma və neft-mədən obyektlərinin blok montajı yeni deyil və quruda 40
ildən artıqdır ki, istifadə olunur. Dənizdə neft-qaz tikintisində blok metodundan
istifadənin bir xüsusiyyəti ondan daha massiv və iri blokların (modulların)
istifadəsidir.
Dəniz şəraitində neft-mədən obyektlərinin tikintisinin dəyərinin bir neçə
dəfə baha olması (5-10 dəfə) və birbaşa dənizdə platformanın yerində qurğuların
tikintisi və quraşdırılmasının zəhmətli olması səbəbindən modul tikinti geniş
şəkildə inkişaf etdirilmişdir. Böyük həcmdə tikinti-quraşdırma işlərinə görə hava
şəraiti və digər amillər çox vacibdir.

- 85 -
 Xarici təcrübədə stasionar platformanın sahəsi 4000 ilə 7000 m 2 arasında
dəyişir. Ayrı-ayrı modulların ölçüləri 20x8x5-dən 50x20x10 m-ə qədər dəyişə
bilər və müvafiq olaraq onların çəkisi 150-2500 ton ola bilər. Lakin böyük kütləli
modulların istehsalı onların daşınma və yükləmə əməliyyatlarını çətinləşdirir.
Buna görə də praktikada məlum olan əksər hallarda modulların kütləsi 500-800
ton təşkil edir.
Modulların ölçüləri və sayı müəyyən platformadan qazılacaq quyuların
sayı, quyuların gözlənilən debiti və digər amillərlə müəyyən edilir. Platformada
modulların yerləşdirilməsi bir və ya iki pilləli və ya daha çox ola bilər. Onların
platformada quraşdırılması bir və ya iki mərhələdə həyata keçirilə bilər.
Adətən birinci mərhələdə platformanın əsas məqsədi quyuların qazılması
və neft hasilatının təmin edilməsidir. İkinci mərhələdə quyu klasterinin
qazılmasından sonra qazma avadanlığı platformadan çıxarılır və onun yerinə
əlavə texnoloji qurğuları olan modullar quraşdırılır, o cümlədən:
- qazın hazırlanması və utilizasiyası üçün qurğular (birinci mərhələdə
məşəldə yandırılır);
- su anbarına suyun hazırlanması və vurulması üçün qurğular;
- quyuların işlənməsi üçün qurğu;
- qazlift avadanlıqları və s.
Şək. 2.23 ikimərtəbəli neft hasilatı platformasında neft-mədən
avadanlığının tipik yerləşdirilməsini göstərir.

- 86 -
 Şəkil 2.23. Platformada modulların yerləşdirilməsi:
1 - müxtəlif köməkçi avadanlıq və cihazlar; 2 - h l ektroras lnos cihazından əvvəl;
3 - quyuağzı avadanlığı; 4 - qazma və köməkçi nasoslar, qazma məhlulunun
təmizlənməsi sistemi; 5 - toplu materialların saxlanması üçün bunkerlər və qablar;
6 - sement, dizel yanacağı və su üçün saxlama çənləri; 7 - neftin hazırlanması və
nəqli üçün avadanlıq; 8 - qazın təmizlənməsi üçün avadanlıq; 9 - dizel generator
dəsti

Sualtı neft-qaz və qaz-kondensat mədənləri

Sualtı neft-qaz mədənləri, əsasən dərin suların altında yerləşən, neft, qaz və
qaz-kondensat mədənlərinin mənimsənilərək işlənməyə cəlb edilməsi üçün
istifadə edilən (müasir dövrdə) ən səmərəli və perspektivli üsul sayılır. Bu üsul
müxtəlif təyinatlı quyuların qazılaraq, quyuağzının dənizin dibində yerləşdirilərək
istismar edilməsinə əsaslanır. Elə dənizin dibində quyuağzının yığılması, quyu
məhsulunun yığılaraq nəql edilməsini təmin edən sualtı avadanlıqlar və nəql
şəbəkəsi yaradılır.( neft-qaz kəmərləri, lay təzyiqinin saxlanması üçün boru
kəməri, elektrik enerji təchizatı, telekommunikasiya və İdarəetmə sistemləri
yaradılır.).
Sualtı mədənlər müstəqil (avtonom) və ya stasionar və üzən platformalarla

- 87 -
birlikdə yaradılıb fəaliyyət göstərilə bilərlər.
Bu üsulla neft-qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənilməsinin digər üsullardan
(estakada,
estakadayanı meydana alan, platformalar və s.) aşağıdakı üstünlükləri var:
1) Yarımdalma üzən qazma qurğuları ilə neft-qaz yataqlarında qazılmış
quyuların (istismar quyuları) qısa zaman ərzində layihə gücü ilə işə buraxıla
bilməsi;
2) Quyuların istismarı dövründə, istismarın bir üsulundan digərinə keçmək
üçün (fontan üsulundan – qazlift üsuluna və s.) sualtı quyuağzı avadanlığın tez və
qısa zaman ərzində dəyişdirilə bilməsi;
3) Neft-qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsininvə
istismarının fasiləsiz (meteoşəraitdən asılı olmayaraq) təmin edilməsi;
4) Karbohidrogen ehtiyatları məhdud olan yataqların işlənməsi və istismarı.

Fəsil-3

3.1 Dənizdə (kontinental şelfdə) çıxarılan neftin, qazın və kondensatın nəql

edilməsinin əsasları
Dəniz neft, qaz və qazkondensat yataqlarının işlənməsinin və istismarının
əsas mərhələlərindən biri hasil edilən neftin, qazın və kondensatın həm mədən
daxilində (onların ilkin hazırlanması üçün) həm də sahilindəki texnoloji qurğulara
nəqlidir.
Neftin, qazın və kondensatın mədən daxilində nəqli kiçik və orta sualtı
kəmərləri vasitəsilə həyata keçirirlir. (quyu məhsulunun yığılıb hazırlanması
üçün), bundan sonra yığılmış məhsul iri diametrli sualtı boru kəmərləri ilə və ya
tankerlərlə sahildəki texnoloji qurğulara nəql edilir.
a) Neftin, qazın və kondensatın boru kəməri və tankerlə nəql
edilməsi – bu proses zamanı hansı üsulun seçilməsi bir çox faktorlardan asılıdır,
belə ki, bunlar texniki, texnoloji, iqtisadi, hidrometroloji və bəzi hallarda isə
siyasi xarakterli faktorlar ola bilər.
Biz quyu məhsulunun nəql edilməsinin hansı üsulla həyata keçirilməsini

- 88 -
çıxarılan karbohidrogenin növündən (neft, qaz, kondensat), yatağın
hidrometroloji şəraitindən və neftin, qazın, kondensatın əsas istehlakçılara hansı
məsafədə çatdırılmasından asılı olaraq seçəcəyik. Dünya təcrübəsinə əsaslanaraq
demək olar ki, neftqaz hasil edən ölkələr öz ərazilərində əsasən boru kəməri ilə
nəql üsulundan müvəffəqiyyətlə həm mayenin, həm də qazın nəqlində istifadə
edirlər.
Hal-hazırda təbii qaz əsasən boru kəmərləri vasitəsilə xarici bazarlara nəql
edilir, ancaq bəzi hallarda xüsusi gəmilərlə sıxılmış qaz (maye qaz) vasitəsilə də
daşınır.
1) Boru kəmərləri ilə nəqletmə – Hələ 1878-vi ildə mühəndis V.Q.
Şuxov tərəfindən neftin (suyun) borularla nəql edilməsi təklif edilərək Nobel
qardaşlarının Bakıda Bakıda sifarişi əsasında ilk 11 km-lik neft kəmərinin
layihəsi V.Q. Şuxov tərəfindən hazırlanaraq tikimişdir.
Nəql edilən karbohidrogenin növündən asılı olaraq boru kəmərləri neft
kəmərləri və qaz kəmərləri adıyla iki növə bölünür.
Boru kəmərləri təyinatına görə aşağıdakı qruplara ayrılır:
Daxili – Mədən daxilində müxtəlif texnoloji obyektləri bir-birilə
əlaqələndirir;
Yerli – daxili kəmərlərdən fərqli olaraq daha uzaq məsafələrə çəkilir və
mədənləri magistral boru kəmərləri stansiyası ilə birləşdirir;
Magistral – böyük uzunluğu (yüz və min km-lərlə) ilə xarakterizə edilir,
boru kəməri boyunca bir yox, məsafədən asılı olaraq bir neçə nasos
stansiyasından istifadə edilir.
Magistral neft kəmərləri, normativ sənədlərə əsaslanaraq, kəmərin
diametrindən asılı olaraq aşağıdakı dörd sinfə bölünür:

Sinif I II III IV
Borunun şərti diametri-
1000-1200 500-1000 300-500 < 300
D, mm-lə

Magistral qaz kəmərləri işçi təzyiqindən asılı olaraq iki sinfə bölünür:

- 89 -
 Sinif I II
İşçi təzyiqi, MPa 2,5-10 1,2-2,5
Magistral qaz kəmərlərinin məhsuldarlığı (qazburaxma qabiliyyəti)
borunun diametrindən asılıdır.
Sualtı magistral neft və qaz kəmərlərini, quru sahələrdə çəkilən kəmərlərdən
fərqləndirən əsas parametr qurudakı boru kəmərləri ancaq daxilindəki nəql edilən
məhsulun təzyiqinə məruz qalır, sualtı, neftqaz kəmərləri isə həm daxili, həm də
xarici təzyiqə məruz qalırlar.
Bundan başqa sualtı magistral neftqaz kəmərləri layihələndirilib çəkilərkən
kəmər çəkilərək rayonun hidrometroloji və dib-izobatik şəraiti diqqətlə öyrənilir.
2) Tankerlərlə nəql edilmə – Neftin, sıxılmış qazı (maye qaz) və
kondensatın
kontinentlər arası daşınmasında əsas rolu tankerlə daşınmalar oynayır.
Neft daşıyan gəmilər (tankerlər), gəmilərin nəqliyyat tipinə aiddir və bu
gəmilər dünya üzrə nəqliyyat gəmiləri parkının 50%-dən çoxunu təşkil edirlər və
bu rəqəm durmadan artır və inkişaf edir. Bu gəmilər vasitəsilə əsasən xam neft
daşınır, lakin bununla bərabər neft məhsulları (benzin, kerosin, dizel yanacağı,
mazut, yağ və s.) sıxılmış qaz (maye qaz) və kondensatda daşınır. Hal- hazırda
100-150.000 yükgötürmə qabiliyyətli tankerlərdən çox istifadə edilir (daha
böyüklərinin 150.000 tondan çox yaradılmasının üzərində işlənilir).
Ümumiyyətlə tankerlər nəqliyyat-ticarət donanmasının əsas böyük gəmilər
qrupunu təşkil edirlər.
Dəniz nəqliyyatı ilə daşınmalar iqtisad cəhətdən ən əlverişli daşınma
üsuludur, çünki xüsusi kəmərlərin və yolların çəkilməsinə qoyulan kapital
xərclərinə ehtiyac q almır. Dəniz nəqliyyatı ilə daşınma dəmiryolu ilə
daşınmadan 40-45%, avtomobil nəqliyyatı ilə daşınmadan isə 27 dəfə ucuz başa
gəlir.

3.2Sualtı boru kəmərlərinin təsnifatı

Sualtı boru kəmərləri aşağıdakı qaydalar əsasında siniflərə bölünürlər:
a) Suyun dərinliyindən (H) asılı olaraq:
- 90 -
– Xüsusilə dərin kəmərlər – H > 400 m;
– Çox dərin kəmərlər – 40 < H  400 m;
– Orta dərinlikli kəmərlər – 10 < H  40 m;
– Aşağı dərinlikli kəmərlər – H  10 m.
b) Daxili təzyiqinə görə P;

– Yüksək təzyiqli kəmər – P  12 atm;

– Kiçik təzyiqli kəmər – P < 12 atm.
c) Borunun daxili diametrinə görə D;

– Xüsusi böyük diametrli kəmər – Ddax  1000 mm;

– Böyük diametrli kəmər – 800 < Ddax  1000 mm;

– Orta diametrli kəmər – 600 < Ddax  800 mm;

– Kiçik diametli kəmər – 400 < Ddax  600 mm;

– Lap kiçik diametli kəmər – Ddax  400 mm.

d) Kəmərlə nəql edilən məhsula görə;

– maye məhsulu üçün;

– qaz üçün;
– çoxfazlı məhsul üçün.

3.3 Sualtı boru kəmərlərinin layihələndirilməsinin əsasları

Sualtı dəniz neftqaz kəmərlərinin layihələndirilməsini üç mərhələyə bölmək
olar:
1) Layihələndirmənin ilkin mərhələsi;

2) Layihələndirmənin texniki-iqtisadi əsaslandırılması;

3) Dəqiq işçi layihələndirmə (raboçiy proyekt).

Layihələndirmənin ilkin mərhələsinin məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir:

– Neftqaz sualtı boru kəmərlərinin nəql sistemlərinin layihələndirilməsinin
və montajının
texniki cəhətdən mümkünlüyünün qiymətləndirilməsi;
– İcrasının mümkün olmayan variantlarının nəzərə alınmaması;
– Görüləcək layihələndirmə və tikinti-montaj işlərinin bazası üçün

- 91 -
 məlumatların toplanması və onlara qoyulacaq tələblərin işlənib hazırlanması;
– Digər planlaşdırılan layihələrlə və ya mövcud nəql sistemləri ilə
uyğunlaşdırılmasının araşdırılması;
– Layihənin dəyərinin qiymətləndirilməsinin və icra müddətinin
müəyyən edilməsi.
3.4 Sualtı neftqaz kəmərinin trassasının (yolun) müəyyən edilməsi
Sualtı kəmərin trassasının müəyyən edilməsi aşağıdakı parametrlərdən asılıdır:
– İlk və son çəkiləcək məntəqələrin necə yerləşdirilməsindən;
– Suyun dərinliyindən;
– Suyun dibindəki relyefdən;
– Dənizin dibində mövcud ola biləcək xoşagəlməz hallardan (dəniz dibindəki
qumun
dalğavarı olması, möhkəm olmayan qruntdan və s.)
– Başqa neftqaz yataqlarının sualtı kəmərlərin, müxtəlif konstruksiyaların,
qadağan olunan
bölgələrin (məsələn hərbi-dəniz təlim zonaları) olmasından;
– Çəkiləcək sualtı kəmərin gəmiçiliyə və balıqçılığa mane olmamasından asılıdır.
Çəkiləcək sualtı neftqaz kəmərinə ətraf mühit faktorlarının təsiri –
Sualtı neft-qaz kəmərinin çəkiləcəyi yerin ətraf mühitinin vəziyyəti aşağıdakı
şərtlərlə yazılmalıdır:
– dəniz dibində çəkiləcək yerin xarakteristikası;
– dənizdibi qruntun xassələri;
– sualtı axınlar və dalğalar;
– daimi sualtı axınlar;
– dəniz suyunun xarakteristikası;
– buzəmələgəlmə şəraiti;
– dəniz dibində seysmoaktivliyi.
Yuxarıda qeyd etdiklərimiz nəzərə alınaraq sualtı neft-qaz kəmərləri
layihələndirilir.

- 92 -
3.5 Sualtı neft-qaz kəmərlərinin çəkilməsinin əsas üsulları və texnologiyaları
Mürəkkəb hidrometroloji şəraitdə açıq dənizdə çıxarılan neftin və qazın
hasilatı texnikası və texnologiyası genişlənərək inkişaf etdikcə; quyu məhsulunun
sahilə daha uzaq məsafələrə və suyun daha dərin sahələrindən keçəcək sualtı boru
kəmərlərinin çəkilməsinə də ehtiyac yaranır.
Dəniz sualtı boru kəmərlərinin çəkilməsi, xüsusi üsullar və texnologiyalar
əsasında, ştinger, maili romalar ilə təchiz edilmiş, müxtəlif konstruksiyalı
barjlarla yerinə yetirilir.
Bundan başqa sualtı boru kəmərləri dənizdə tənzimlənərək hava yastıqları
(ponton) bərkidilərək yedək gəmiləri vasitəsilə boru kəməri çəkiləcək rayona
(plet halında) aparılır və orada dəniz dibinə batırılır.
Aşağıda sualtı boru kəmərlərinin müxtəlif üsul və texnologiyalarla çəkilməsinə
baxılır:
a) Sualtı neft-qaz boru kəmərlərinin stingerlə təchiz edilmiş, borudüzən
barjlarla çəkilməsi.
Sualtı boru kəmərlərinin çəkilişində xüsusi texniki vasitələrlə təmin edilmiş
dəniz gəmilərindən istifadə edilir ki, onların vasitəsi ilə borular birləşdirilərək
(qaynaq üsulu ilə) dəniz dibinə endirilir. Bu gəmilərin göyərtəsində ehtiyat
boruların saxlanılması üçün xüsusi sahə olur. Bundan başqa gəminin
göyərtəsində (barjın) işləri yerinə yetirmək üçün müxtəlif avadanlıqlar və
qurğular yerləşdirilir. (Məsələn – qaynaq aparatları, dalğıc avadanlıqları, boruları
yükləmək üçün kranlar, qaynaq yerlərini yoxlamaq üçün avadanlıq, montaj
işlərini görmək üçün stingerlər, yakorlar, ballast tankları və s.)
Sualtı boru kəmərlərinin çəkilməsinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki,
göyərtədə (paluba) borular bir-birinə qaynaqlanır və xüsusi üsul və vasitələrlə
dəniz dəniz dibinə endirilir. Qaynaqlanmış boruların (pletlərin) dəniz dibinə
endirilməsi zamanı stingerlərdən istifadə endilir.
Stingerlər çəkilən boru kəmərinin dəniz dibinə təhlükəsiz və düzgün endirilməsi
- 93 -
üçün sualtı kəmərə müəyyən bucaq altında mailliyi təmin edən xüsusi
konstruksiyalı qurğudur.
Stingerlərin üç növü məlumdur:
– düzxətli;
– əyrixətli sərt;
– əyrixətli oynaqlı (şarnirli).
Düzxətli stingerlər sərt metalkonstruksiyalı olub, dəniz sularının nisbətən
dayaz sahələrində sualtı boru çəkilişində istifadə edilir.
Sərt əyrixətli stingerlər sualtı boru kəmərlərinin çəkilişi zamanı kəmərin
dəniz dibinə endirilməsi üçün müəyyən edilmiş bucaq altında maillik yaradılır və
sonradan onu dəyişmək mümkün olmur.
Şarnirli (oynaqlı) əyrixətli stingerlər – bu stingerlər bir-biri ilə xüsusi
şarnirlər vasitəsilə birləşdirilmiş bir neçə seksiya-seqmentdən ibarət olur. Bu tip
stingerlərdən istifadə edilməsinin aşağıdakı üstünlükləri var:
– sulatı kəmərin çəkildiyi rayonda dənizin dərinliyinin dəyişməsi
diapazonun sərt stingerə nisbətən bir neçə dəfə çox olması;
– dəniz şəraitində manevr imkanlarının çox olması;
– boru çəkilişi zamanı stingerin uzunluğunun seksiya-seqmentlər
vasitəsilə dəyişdirilə bilməsi, sərt stingerlərdə bu mümkün deyildir.
– Sualtı boru kəmərlərinin çəkilişi zamanı stingerə düşən yükün
tənzimlənə bilməsi.
Boru düzən “Süleyman Vezirov” gəmisinin stingerinin konstruksiyasının
sxemi aşağıdakı şəkildə verilmişdir:

Şəkil. 3.1 “Süleyman Vezirov” gəmisinin stingerinin konstruksiyasının

- 94 -
 sxemi AB; BC; CD – stingerin seksiyalarıdır

Şəkildən də göründüyü kimi stinger üç seksiyadan ibarətdir və mavafiq olaraq

uzunluqları 20, 30 və 50 m-dir. Bu stingerlər imkan verir ki, sualtı boru
kəmərlərinin dənizin müxtəlif dərinliklərində çəkilsin, dənizin dərinliyindən asılı
olaraq stingerlərin seksiyalarının sayı dəyişir. Stingerin üzən vəziyyətdə
saxlanılması üçün onun konstruksiyasında alt boru birləşmələri su keçirməyən
olur və həmin hissələrin (otseklər) hər biri həm su, həm də hava xətləri ilə
birləşdirilir. Hava xətləri 50 mm boru xətləri ilə su xətləri isə 150 mm-k boru
kollektoruna birləşdirilir.
Stingerin üzən vəziyyətdə saxlanılması sxemi aşağıdakı şəkildə verilmişdir:

ŞƏK. 3.2 Система обеспечения плавучести стингера: 1-14 - балластные

отсеки стингера
Su otseklərdən məhsuldarlığı saatda 800m3 , təzyiqi isə 0,7 MPa olan hava
xətləri ilə sıxışdırılıb çıxarılır. Bütün “otsek”lərdən su 20 dəqiqə ərzində çıxarılır
ki, bu da onların su ilə dolmasından (vaxtından) nəzərəçarpacaq dərəcədə tez baş
verir.
- 95 -
 Sualtı boru kəməri çəkən “Süleyman Vəzirov” gəmisində Stingerdən necə
istifadə edilməsinə baxaq.
Dənizdə suyun dərinliyi 12 m-ə qədər olan yerlərdə sualtı boru kəmərinin
çəkilişi, gəminin texniki-xarakteristikasına uyğun olaraq maili göyərtədən
(paluba) istifadə edilərək stingersiz çəkilir.
Suyun dərinliyi 12-20 m olduqca sualtı boru kəmərinin çəkilişi zamanı
bir seksiyalı stingerdən istifadə edilir.
Suyun dərinliyi 60-120 m olduqda isə 2 seksiyalı stingerdən istifadə
etməklə sualtı boru kəmərləri çəkilir.
“Süleyman Vəzirov” tipli borudüzən gəmilər suyun maksimal dərinliyi 195
m olar yerlərdə hər üç stinger vasitəsilə sualtı boru kəmərləri çəkilir.
b) Sualtı boru kəmərlərinin çəkilişində, göyərtəsində boru yığılabilən
barabanlı (disklə) təchiz edilmiş, borudüzən gəmidən istifadə edilir.
Bu tip borudüzən gəmilərlə dəniz sularının dərin sahələrində sualtı boru
kəmərlərinin çəkilməsi ən perspektiv və əlverişli üsuldur. Bu üsuldan istifadə
zamanı barabana (diskə) yığılan borular sahildə bir-birinə qaynaq edilir,
yoxlandıqdan və izolyasiya işləri görüldükdən sonra yığılır.
Sualtı borudüzən gəminin göyərtəsinə baraban (disk) şaquli və üfüqi
vəziyyətlərdə bərkidilə bilir. Barabanı (diski) vertikal bərkidilmiş borudüzən
gəminin sxemi şəkildə verilmişdir.

ŞƏK. 3.3 Diski (baraban) vertikal yerləşdirilmiş borudüzən gəminin

konstruksiyası:
1 – gəmi; 2 - disk; 3 – elektirik mühərrikləri; 4 – boru kəməri; 5 –
- 96 -
istiqamətləndirici qurğu; 6 - тяга; 7 - əyiləbilən şablon ; 8, 9, 10 – düz başmaqlar;
11 – dartıcı qurğu:
Barabanın diametri elə seçilir ki, boruları barabana dolayan zaman boru
kəmərlərinə düşən yük onun dartılmasına sərf edilsin, ona görə bu boruların
divarının qalınlığı çox olur.
Bu tip borudüzən gəmilərlə sualtı boru kəmərlərinin çəkilməsinin üstünlüyü
onun yüksək məhsuldarlıqlı yüksək sürətli və daha dərin sularda kəmərin çəkilə
bilməsidir. Bu ona görə baş verir ki, bu üsulda bütün hazırlıq işləri sahildə
görülür.
c) Üzən və daşınabilən pletlərlə (boru kəmərləri) sualtı boru kəmərlərinin
çəkilməsi
Boru kəmərinin (pletin) su üzərində qala bilməsi üçün aşağıdakı qurğulardan
istifadə edilir:
– stinger;
– maili rama;
– boru kəmərinin su üzərində qalmasını təmin edən müvəqqəti və
tənzimlənən hava yastıqları (pantonlar);
– saxlayıcı tros.
Ayrı-ayrı pletlər vasitəsilə sualtı boru kəmərləri çəkilərkən işlər aşağıdakı
ardıcıllıqla yerinə yetirilməlidir:
– 3 km-ə qədər uzunluğu olan pletlər (boru kəmərləri) sahildə bir-
birinə qaynaq edilir, beton örtüklə bağlanır, sınaq təzyiqi ilə yaxlanılır;
– Plet (boru kəməri) buksir vasitəsilə sualtı kəmər çəkiləcək yerə
aparılır;
– Yeni gətirilmiş pletin ucunun ondan əvvəl batırılmış
(dənizdə) pletin ucu ilə birləşdirilməsi.
Bu üsul pletlərin batırılacaq rayona çəkilməsindən asılı olaraq aşağıdakı
növlərə bölünür:
– Pletin (boru kəmərlərinin) suyun üzəri ilə və ya ona yaxın dərinlikdə
çəkilməsi üsulu;
- 97 -
Şək. 3.4 Pletin (boru kəmərlərinin)suyun üzəri ilə (a) və ya ona yaxın dərinliklə (b)
çəkilməsi üsulu: 1 – suyun səthi; 2 – hava yastıqları ; 3 – yedək gəmisi ; 4 – qoşqu
trosu ; 5boru kəməri; 6 –üzən xəbərdaredici „buy‟lar:
– Pletin dənizin dibi və ya ona yaxın dərinlikdə çəkilməsi üsulu.

Şək. 3.5 Pletin (boru kəmərinin ) dənizin dibi (b) və ya ona yaxın dərinlikdə (a)
çəkilməsi üsulu:
1 – Suyun səthi ; 2 – yedək gəmisi ; 3 – qoşqu trosu ; 4 – boru kəməri ; 5 – hava
yastıqları; 6 – polad zəncir ; 7 – dənizin dibi :
Birinci üsulun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, qoşqu ilə çəkilməyə sərf edilən
enerji az olur, mənfi cəhəti isə hava şəraitindən asılı olmasıdır.
İkinci üsul hava şəraitindən az asılı olur. Pletin hər hansı problem olarsa
dənizin dibində qoymağın mümkün olmasıdır. Mənfi cəhəti isə Pletlərin sualtında
birləşdirilməsinin çətin olmasıdır, bu pletlər suyun altında bir-birinə xüsusi
kameralarda birləşdirilirlər.
Ümumiyyətlə, bu üsulların əsas üstün cəhəti odur ki, sualtı boru
kəmərlərinin çəkilməsi üçün mürəkkəb və olduqca bahalı borudüzən gəmilərdən
- 98 -
istifadəyə ehtiyac qalmır.

Fəsil-4
ÜZƏN QAZMA VASİTƏLƏRİ
4.1. Üzən qazma vasitələri (ÜQV). ÜQV-nin sinifləri və növləri,
onlardan istifadə şərtləri
Dənizdə neft və qaz quyularının tikintisi təcrübəsində kəşfiyyat qazması
üzən qazma qurğularından (ÜQQ) aparılır:
-qazma gəmiləri;
-qazma barjaları;
-domkrat, yarımdalma və sualtı tipli üzən qurğular.
Qazma gəmilərinin növünün seçilməsinə təsir edən əsas amillərdən biri
(ÜQQ), - qazma sahəsində dənizin dərinliyidir.
(ÜQQ), ilk növbədə, qazma zamanı quyunun üstündə quraşdırılması
üsuluna görə təsnif edilir və onları iki əsas qrupa (siniflərə) ayrılır:
1.Dəniz dibinə qazma zamanı tətbiq edilir:
- sualtı tipli üzən qazma qurğuları (ÜQQ) - sualtı qazma parametrlər).
- domkrat tipli üzən qazma qurğuları (DÜQQ);
2.Üzən qazma qurğuları:
- yarıdalma qazma qurğuları (YQQ);
- qazma gəmiləri (QG).
Dayaz su əməliyyatlarında sualtı qazma qurğularından (SQQ) istifadə
olunur. Aşağı yerdəyişmə gövdələrinin və ya stabilləşdirici sütunların su ilə
doldurulması nəticəsində dəniz dibinə quraşdırılır. Həm qazma zamanı, həm də
daşınma zamanı işçi platforma suyun səthindən yuxarı yerləşir.
Yarım dalma üzən qazma qurğuları (domkratlı qazma qurğuları) əsasən
suyun dərinliyi 30-120 m və daha çox olan akvatoriyalarda dəniz neft-qaz
yataqlarında kəşfiyyat qazmalarında istifadə olunur. Doldurma qurğuları iri
gövdələrə malikdir, onların üzmə qabiliyyəti aqreqatın lazımi texnoloji avadanlıq,

- 99 -
alətlər və materialla iş yerinə çəkilməsini təmin edir. Yedəkləmə zamanı dayaqlar
qaldırılır, qazma nöqtəsində isə dayaqlar dəniz dibinə endirilib yerə vurulur və
gövdə bu dayaqlar boyunca dəniz səviyyəsindən tələb olunan hündürlüyünə
qalxır.
Yarımdalma qazma qurğuları (YÜQQ) və qazma gəmiləri (QG) suda işlək
vəziyyətdə olur və anker sistemləri və ya dinamik sabitləşdirmə sistemi vasitəsilə
saxlanılır.
(YÜQQ) qazma quyusunun ağzından yuxarıda lövbər tutma sistemi ilə 90-
100 m dərinlikdən 200-300 m dərinliyə qədər kəşfiyyat işləri üçün və dinamik
sabitləşdirmə sistemi (yerləşdirmə) ilə 200-300 m-dən daha dərin sularda istifadə
olunur.
Qazma gəmiləri (QG) daha yüksək manevr qabiliyyətinə və hərəkət
sürətinə malikdir, SSDR ilə müqayisədə daha böyük avtonomiyaya görə, əsasən
dənizin 1500 m və ya daha çox dərinlikdə axtarış və kəşfiyyat quyularının
qazılması üçün istifadə olunur.
(YÜQQ)-larla müqayisədə QG-nin dəniz vəziyyətindən asılı olaraq onların
istismarında nisbətən daha çox məhdud olmasıdır. Beləliklə, qazma zamanı QG-
nin 3,6 m-ə qədər qalxmasına icazə verilir, (YÜQQ)-isə 5 m-ə qədər dalğaların
hündürlüyünün 20-30% -ni təşkil edir. Beləliklə, ilə (YÜQQ)-quyuların qazılması
praktiki olaraq QG ilə qazma ilə müqayisədə daha dərin dəniz səviyyəsində
aparılır. YÜQQ-nin mənfi cəhəti quyunun yeni nöqtəyə qazılmasının başa
çatdırılması ilə hərəkət sürətinin aşağı olmasıdır.

4.2. DÜQQ. Təyinatı, növləri, avadanlıqları, istismar xüsusiyyətləri

DÜQQ üzən pontondan və gövdənin künclərində 3-5 sütundan, korpusun
uzun tərəflərində isə altı və daha çox dayaqla quraşdırılmış üç və ya daha çox
çəkilə bilən dayaq sütunlarından ibarətdir.
Korpusda texnoloji, enerji və köməkçi avadanlıqlar, texnoloji materiallar,
yanacaq, içməli və texniki su, alətlər, borular, yaşayış və xidmət sahələri,
anbarlar, helikopter meydançasında yerləşir.
- 100
-
 Qazma sahəsinə daşınarkən, qurğu yuxarı qaldırılmış və bu vəziyyətdə
sabitlənmiş dayaqlarla hərəkət edir. Qazma məntəqəsində qaldırıcı qurğuların
köməyi ilə sütunlar aşağı endirilir və quraşdırılmış avadanlıq, alətlər, borular,
materiallar olan gövdə qaldırıcısı, qurğularla dayaq sütunları üzərində dalğanın
təsirini istisna edən hündürlüyə qaldırılır.
Daha böyük dərinliklərdə hər sütun üçün dalğaların təsiri artır. Böyük bir
uzunluqdakı sütunların əyilmə gücünü təmin etmək üçün onun kəsişməsində
artım tələb olunur. Buna görə də, 60 m-dən çox dərinlikdə qurğular 3 dayaqlı
qurğuların əhəmiyyətli üstünlüyü ilə 4-dən çox olmayan dayaqdan istifadə edirlir
və yalnız 90 m dərinlikdən başlayaraq yalnız 3 dayaqlı qurğular istifadə olunur.
Qurğularda müxtəlif dəstəklərdən istifadə olunur:
- silindrik (45 m-ə qədər dərinlikdə);
- silindrik və truss (45 - 75 m);
- truss (75 m-dən çox).
Truss Support Designs konstruksiyası düzbucaqlı, kvadrat və üçbucaq olur.
Ən uğurlu konstruksiya üçbucaqlı bir bölmə ilə dəstəkdir. Gövdənin üçbucaqlı
formasına yaxşı uyğun gəlir və nisbətən dalğalara az məruz qalan elementə
malikdir.
Qaldırıcı qurğular aşağıdakı növlərə malikdir:
- mexaniki (dünya praktikasında işin daha sadəliyinə üstünlük verilir);
- hidravlik.
Mexaniki qaldırıcı qurğular ikiqat dişli çarxla bağlanmış bir cüt sürücü
təkərin (cütlərin sayı yük tutumundan asılı olaraq 2-dən 6-ya qədər və ya daha
çox olur) dişli çarxdan ibarətdir.
Bu cihazların fərqli bir xüsusiyyəti konstruksiyanın davamlı olaraq
qaldırılmasıdır. Dəstəklərin qaldırılması və endirilməsi eyni vaxtda və ayrıca
həyata keçirilə bilər. Platformanın qaldırılması və endirilməsi sürəti 0,4 - 0,9
m/dəq-ə çatır.
YÜQQ üçün əsas tələblər:
1)qazmada yüksək məhsuldarlıq;
- 101
-
 2)yeni bir əraziyə sürətlə hərəkət etmək;
3)böyük və kiçik məsafələrə keçid zamanı onun dənizə yararlılığının təmin
edilməsi;
4) işin yerinə yetirilməsinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;
5) müstəqil idarə olunma (yəni, qazma üçün kifayət qədər material ehtiyatı,
habelə texniki qulluqçular üçün qida və normal yaşayış şəraiti və s.).
Dünya təcrübəsində ümumi gəmi, texnoloji avadanlıq və sistemlərin
istismarını tənzimləyən qaydalar və digər normativ sənədlər işlənib
hazırlanmışdır ki, onların istismar zamanı təhlükəsizliyini və etibarlılığını təmin
edir.
Doldurma qurğusunun texnoloji avadanlıqları kompleksinə aşağıdakılar
daxildir:
- quyuların qazılması üçün qazma avadanlığı;
- qazma məhlulunun hazırlanması, tədarükü, saxlanması və qazılmış
süxurlardan təmizlənməsi üçün avadanlıq;
- toz halında materialların qəbulu və saxlanması üçün avadanlıq (qazma və
sement məhlullarının hazırlanması üçün);
- quyu bərkidilərkən sement məhlulunun hazırlanması və quyuya
vurulması üçün avadanlıq;
- quyuda elektrometrik və karotaj əməliyyatlarının istehsalı üçün
avadanlıq;
- sualtı quyuağzı (üfürülmənin qarşısını alan) avadanlığ;
- quyunun işlənməsi üçün avadanlıq;
- köməkçi avadanlıqlar (qaldırıcı kranlar, qaldırıcılar, kiçik ölçülü
mexanikləşdirmə avadanlıqları və s.);
- dənizin çirklənməsinin qarşısının alınması üçün avadanlıq;
- quyu tikintisinin texnoloji prosesinə nəzarət və monitorinq sistemləri.
Qazma sahələri quyu sahəsini təşkil edən zonalara görə təsnif edilir: quyu
ağzı, qazma mayesi üçün çənlər, qazma mayesinin dövriyyə sistemi, o cümlədən
qazma nasosları, vibrasiya ekranları, qum və lil ayırıcıları, deqazatorlar və digər
- 102
-
mexanizmlər.
Jek-up qurğusunu yeni nöqtəyə aparmaq çox məsuliyyətli bir əməliyyatdır.
Doldurma qurğularının əksəriyyəti özüyeriyən deyil, onları dartmaq üçün xüsusi
qazma gəmilərindən istifadə olunur.
2 növ yedəkləmə var:
1) kəşfiyyat strukturu daxilində nöqtədən nöqtəyə qısa mərhələrlə
(daşınma) (12 saata qədər);
2) uzun yol - kəşfiyyat üçün nişanlanmış və tədqiq edilmiş ərazidən
digərinə və ya profilaktik baxım və yoxlama üçün bazaya uzun məsafələrə
daşınma.
Külək və dalğaların icazə verilən dəyərləri jack-up dizaynı ilə müəyyən
edilir.
Hərəkət zamanı domkrat qurğusuna aşağıdakı xarici qüvvələr
(müqavimətlər) təsir edir:
1)daşınma müqaviməti - mayenin sakit vəziyyətdə olan müqaviməti və
qarşıdan gələn küləyin müqaviməti (ümumi müqavimətin 80% -ni təşkil edir);
2) dalğa müqaviməti (ümumi müqavimətin 20% -i);
3)sürtünmə müqaviməti (miqyasda əhəmiyyətsiz);
Qurğunun çəkmə müqaviməti gövdənin aşağı rasionallığına və böyük
küləyə görə yüksəkdir. Domkrat tipli qurğu küləyə qarşı getdikdə təhlükəlidir.
Buna görə də hərəkət üçün güclü yedək gəmiləri istifadə olunur.
Yedəkləmədən əvvəl yükdaşıma layihəsi hazırlanır, qurğunun daşınmasının
etibarlılığını və təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bir sıra tədbirlər görülür,
prosesin etibarlılığını müəyyən etmək üçün qurğunun möhkəmliyi və
dayanıqlığı üçün hesablamalar aparılır,
Dünya praktikasında domkrat qurğusunun daşınması üçün xüsusi nəqliyyat
gəmilərindən istifadə olunur. Məsələn, 18 min ton kütləsi və dayaq sütunlarının
hündürlüyü 154 m olan “Gorilla 11” domkrat qurğusu “Minety servant 3” gəmisi
ilə Sinqapurdan (Cənub-Şərqi Asiya) Rotterdama (Hollandiya) daşınıb. Qurğunun
ölçüləri 180x140 m ölçülü göyərtə və 25 min ton yükgötürmə qabiliyyətinə
- 103
-
malikdir.
Qazma sahəsində domkrat qurğusunun quraşdırılması. Bundan əvvəl dəniz
dibi qruntunun mühəndis tədqiqatları aparılır ki, burada suyun dərinliyi, axınları,
ay və tufan gelgitləri, müəyyən bir ərazidə 10 - 50 və 100 illik tufan dalğalarının
maqnitudası müəyyən edilir və ərazi tədqiq edilir. Su maneələrinin olmamasını
müəyyən etmək üçün sonardan istifadə edərək və ya dalğıcların köməyi ilə
yoxlama aparılır. (dayanqların torpağa gözlənilən nüfuzetmə dərinliyindən artıq
dərinliklərdə), dayaz seysmik tədqiqat aparın (50% daha dərinlikdə). Maneələr
aşkar edilərsə, faktiki quraşdırma yeri kifayət qədər mühafizə və təhlükəli obyekt
və ya maneədən müvafiq məsafəni təmin etmək üçün tənzimlənir.
Qurğunun quraşdırılması üçün uyğun hesab edilən məntəqədə aparılan
tədqiqatın müsbət nəticələrindən sonra aşağıdakı işlər görülür:
1) dayaqlı şamandıra (buy) quraşdırıl;
2) lövbərlər, lövbər zəncirləri və basqın çəlləkləri hazırlanır - bunun üçün
hazırlanmış dəstləri olan bir kran gəmisi şamandıralarla göstərilən yerə yaxınlaşır,
bundan sonra lövbərlər domkrat qurğunun yerləşdiyi yerə qoyulur. ərazidə
üstünlük təşkil edən küləyə nisbətən müəyyən istiqamətdə yerləşdirilir;
3) dəniz çəlləkləri quraşdırıldıqdan sonra domkrat qurğusu onlara mümkün
qədər yaxın məsafəyə gətirilir və iki yedəklə tutulur;
4) yardımçı gəminin köməyi ilə domkrat qurğusunun bucurqadlarından
yanalma kabellərini açılır və onlar reyd çəlləklərinə bərkidilir;
5) domkrat qurğusunun ön hissəsinə birləşdirilən yedək gəmisi ilə kabellərə
gərginlik vurulur və dayaq kabelləri domkrat qurğusunun bucurqadlarının ətrafına
sarılaraq, domkrat qurğusunu müəyyən yerdə bərkidilir;
6) dayaq sütunlarını endirməyə başlanır;
7) dayaq sütunları endirildikdən sonra domkrat qurğusunun gövdəsinin
eyni vaxtda qaldırılması ilə yerə əzilir; domkrat qurğusunun gövdəsinin qalxması
gövdə sudan çıxana və dalğaların gövdənin dibinə təsirləri dayanana qədər
aparılır;
8) yalnız dayaqların əzilməsi başa çatdıqdan sonra konstruksiyanı dəniz
- 104
-
səviyyəsindən əvvəlcədən müəyyən edilmiş hündürlüyə qaldırmaq olar;
9) nəhayət gövdəni və kilidləmə cihazlarını ilə düzəldib, qaldırılma sistemi
boşaldılır.
10) qaldırma tamamlanıb, domkrat qurğusu iş vəziyyətində quraşdırıl.
Quyunun tamamlanmış qazma işindən domkrat qurğusunun çıxarılması:
- hazırlıq işlərini həyata keçirib (əlavə qoruyucuları çıxarıb və qalanlarını
düzəldib, portalı hərəkət etdirib və düzəldib, fərq yaradılır.
tovka);
- hidravlik qaldırıcıların köməyi ilə gövdə qaldırılır və sütunların mexaniki
tıxacları çıxarılır;
- gövdəni aşağı salmağa başlanır (eniş zamanı gövdənin yuvarlanmasına və
işlənməsinə nəzarət edirlər və əgər onlar varsa, düzəldilib, həmçinin yükün
gövdədən sütunlar arasında paylanmasına nəzarət edilir);
- bədəni suya endirdikdən və daxil olduqdan sonra, dayaqları funtdan
çıxarılmasına başlanılır;
- sütunu çıxardıqdan sonra domkrat qurğusu qaldırılır; nəqliyyat
vəziyyətinə gətirilib, mexaniki dayanacaqlarla kilidlənir.
Jek-up qurğusunun işinin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
Təsadüfi zədələnmələr, yanğınların və partlayışların baş verməsi və
yayılmasına tab gətirmək qabiliyyəti, eyni zamanda qurğunun suda kifayət qədər
yararlılığı və qazma zamanı onun işlək vəziyyətdə olması.
Domkrat qurğusunun suda qalması “Hərbi Dəniz Donanmasının
gəmilərinin zədələnməsinə nəzarət üzrə Təlimat”ın icrası ilə, işçi vəziyyətdə isə
gəmi tərəfində həyata keçirilir. Reyestr Qaydalarının, müvafiq təlimatların və
normativ-texniki sənədləri aşağıdakılardır.
Qazma təhlükələri:
1 - dayaq sütunlarının yerə çökməsi;
2 - qazma quyusundan neft və qaz fontanı;
3 - buz sürüşməsi;
4 - yaxınlığda bir qrifonun meydana gəlməsi.
- 105
-
 Qrifon peyda olduqda ona gecə-gündüz nəzarət edilir və əgər qrifon dayaq
sütunlarına doğru hərəkət edərsə, domkrat qurğusunda işlər dayandırılır və
xilasedici gəmilər çağırılır və qazma qurğusu çıxarılmağa hazırlanır. Gövdə
endirilir və suyun üstündə 0,5-2 m hündürlükdə buraxılır (hava şəraitindən asılı
olaraq) Zəruri hallarda gövdə “suda” vəziyyətinə keçirilir. Sütunlar qaldırılır və
quraşdırma gəmilərin yaxınlaşmasına doğru sürüklənir. Dokrat qurğusunun
sökülməsi barədə qərar quraşdırmanın rəhbəri tərəfindən qəbul edilir. Lazım
gələrsə, insanlar vertolyotlar və gəmilərlə domkrat qurğusundan çıxarılır. Neft və
qazın nəzarətsiz daxil olması halında da eyni tədbirlər görülür.
Qurğunun rulonu və ya trimi göründükdə, qazma dayandırılır və gövdə
qaldırıcılarla düzəldilir, sonra sütunlar yerə bərkidilir.
Buz olduqda, domkrat qurğusuna onun təsirindən buzqıran qurğuların
ətrafında buzun sistematik şəkildə qırılması ilə aradan qaldırılır. Dayaq
sütunlarının buzlanması da onların üzərində dalğa yüklərinin artması təhlükəsini
yaradır.
Qazma qurğusunun başa çatdırılmış quyudan çıxarılması, köçürülməsi və
yeni ərazidə quraşdırma məntəqəsinə quraşdırılması çox təhlükəli əməliyyat
hesab olunur.
Əks halda, quyuların qazılması texnologiyası və texnikası quruda qazma işindən
ciddi şəkildə fərqlənmir.

4.3.Yarıdalma üzən qazma qurğuları (YÜQQ). Təyinatı, növləri,

avadanlıqları, istismar xüsusiyyətləri
Domkrat qazma qurğusu dənizdəki neft-qaz strukturlarında və
akvatoriyalarda mədənlərdə 90-100 m dərinlikdən istifadə olunur.
YÜQQ aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir (başlıq səhifəsində Şelf tipli
SDQŞ şəklinə baxın):
1) böyük hərf;
2) stabilləşdirici sütunlar;
3) aşağı pontonlar.
- 106
-
 Üst hissədəki sütunlar gövdəyə, aşağı hissədə isə pontonlara bərkidilir.
Pontonlar və gövdə möhkəm boru bağları ilə bir-birinə və sütunlara bağlanır.
Suya batırıldıqda qurğunun bir xüsusiyyəti, su xəttinin sahəsinin kəskin
azalmasıdır ki, bu da qurğuda dalğa yüklərinin azalmasına səbəb olur.
İşçi (yuxarı) göyərtə adətən 3, 4, 5 və ya daha çox kömür formalı
konstruksiyadır ki, onun üzərində ekipajın yerləşdirilməsi üçün iki və üç pilləli
suya davamlı tənzimləmələr, habelə enerji və texnoloji bloklar, anbar otaqları və
s. avadanlıqlar yerləşir .
YÜQQ-nin stabilləşdirici sütunları su keçirməyən bölmələrə bölünür ki,
burada material anbarları, nasos otaqları, qiymətli qutular və digər avadanlıqlar
yerləşir. Stabilləşdirici sütunların bölmələri su xəttinin ərazisində yerləşdirilir,
bəzən poliuretan köpük və ya polistirol ilə doldurulur. Balast və texniki su,
yanacaq, yağ və s. üçün çənlər aşağı axınlarda və stabilləşdirici sütunlarda
yerləşdirilir.
İndi dünya praktikasında əsasən 6, 8 stabilləşdirici sütun və düzbucaqlı
gövdə ilə iki pontonlu qazma qurğuları hazırlanır.
Ölkəmizdə “Şelf” tipli YÜQQ-6500/200 qurulmuşdur. Dənizin dərinliyi
200 m-ə qədər olan 6000 m dərinliyə qədər kəşfiyyat neft və qaz quyularının
qazılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. “Şelf” YÜQQ-ə iki ponton, 6 silindrik
stabilləşdirici sütun, üst gövdə daxildir. Xidməti personalın ümumi sayı 73
nəfərdir. Heyət tək və qoşa kabinələrdə, rəis isə blok kabinədə yerləşir.
YÜQQ “Şelf” işlək vəziyyətdə (qazma zamanı) 6 nöqtəyə qədər dalğa və
17 m/s-ə qədər küləklə işləməyi təmin edir. Dəniz keçidləri 6 baldan çox olmayan
dalğalarda həyata keçirilir. Keçid zamanı və istismar zamanı YÜQQ “Şelf”in
tələb olunan layihəsi pontonlarda maye ballast çənlərinin doldurulması və ya
boşaldılması ilə həyata keçirilir.
Texnoloji avadanlıq Ш1У "Şelf". YÜQQ "Şelf" texnoloji avadanlıqlar
kompleksi quyu tikintisinin bütün dövrəsini dəstəkləmək üçün nəzərdə
tutulmuşdur və avadanlığa aşağıdakılar daxildir:
- "Uralmash" 6000/200 PPEM blok dizaynında tam qazma qurğusu;
- 107
-
 - qazma siminin hərəkətdə şaquli hərəkətləri üçün kompensator
blok;
- sementləmə nasos stansiyasından və sement məhlulunun hazırlanması
sistemindən ibarət sementləmə avadanlığı dəsti;
- toz halında olan materialların daşınması və saxlanması üçün quraşdırma;
- yüksək və aşağı təzyiqli kompressor stansiyaları;
- qazma məhlullarının və qruntların fotolaboratoriyası ilə laboratoriyası;
- neytron mənbələrinin saxlanması üçün otaq;
- texnoloji kompleksin ehtiyat hissələri və aksesuarları üçün saxlama otağı;
- sualtı quyuağzı avadanlıq dəsti;
- karotaj avadanlığı dəsti;
- dərin dəniz dalğıc kompleksi.
YÜQQ daşımağın 3 yolu var:
1) yedəklərin köməyi ilə;
2) özüyeriyən;
3) birləşdirilmiş (özüyeriyən ilə birlikdə yedəkləmə).
YÜQQ-nin quyu ağzının üstündə bərkidilməsi üsuluna görə qurğular
fərqləndirilir:
1) lövbərlə (200 - 300 m-ə qədər suyun dərinliyində);
2) dinamik yerləşdirmə ilə (daha dərin sularda).

4.4.Qazma gəmiləri (QG). Məqsəd, dizayn və əməliyyat xüsusiyyətləri

YÜQQ aşağıdakı çatışmazlıqlara malikdir:
- yedəkləmənin mürəkkəbliyi və aşağı sürəti;
- daha az müstaqil idarə olunma ;
- qazma sahələrinin sahilyanı əsaslardan çıxarılması.
Buna görə də, qazma gəmiləri sahildən uzaq ərazilərdə axtarış və kəşfiyyat
qazması üçün istifadə olunur (şək. 4.1).

- 108
-
 Şəkil 4.1. “Vasiliy Şaşkin” QG

QG-nin konstruktiv xüsusiyyəti qazma qurğusunun alt quruluşlu

göyərtəsində, gəminin daxilində isə dəniz neft və qaz quyularının qazılmasını
təmin edən qazma və digər texnoloji avadanlıq və sistemlər kompleksinin
yerləşdirilməsidir.
Tipik olaraq, qazma qurğusu gəminin mərkəzi hissəsində quraşdırılır və
quyu gəmiyə quraşdırılmış şaxt vasitəsilə qazılır. Bir qayda olaraq, düzbucaqlı və
ya kvadrat şəklindədir. Neft gəmilərində qazma qurğuları qazma işləri başa
çatdıqdan sonra xüsusi cihazların köməyi ilə endirilir və üfüqi vəziyyətə salınır,
bununla da küləyin sürətini azaldır və keçidlərdə və yük daşımalarında gəminin
ağırlıq mərkəzini aşağı salır.
QG-nin əsas iş rejimi quyunun qazılmasıdır (gəminin ümumi iş vaxtının
85-90%-i). Buna görə də, gövdənin forması və əsas ölçülərin nisbəti sabitlik
tələbləri və mümkün qədər az hərəkətlə parkinqin təmin edilməsi ilə müəyyən
edilir. Bununla yanaşı, gövdənin forması gəminin 10-14 düyün və daha çox
hərəkət sürətinə uyğun olmalıdır (1 düyün = 1 mil / saat = 1852 km / saat =
0,5144 m / s).
BS üçün xarakterik bir xüsusiyyət, 3-4-ə bərabər olan genişliyin layihəyə
kiçik bir nisbətidir. Üstəlik, bu nisbətin azaldılması tendensiyası ("Pelikan",
"Saipem II" və s. gəmilər üçün) mövcuddur ki, bu da iş sahələrinin genişlənməsi
və dənizə yararlılığın artırılması tələbləri ilə izah edilə bilər. Gəminin əsas
ölçüləri təxmini dərinliyi quyu qazma və gəminin müstəqil idarə olunması ilə
müəyyən edilir və tələb olunan daşıma qabiliyyətindən asılıdır.
- 109
-
 Müasir BS-nin ölü çəkisi (gəmi müəyyən bir yük xəttində su altında
qaldıqda ümumi yükgötürmə qabiliyyəti) 5000-7000 tona çatır və ona
aşağıdakılar daxildir:
- maye yanacaq;
- maye qazma mayesi;
- toz materiallar;
- qazma məhlulunun hazırlanması üçün kimyəvi reagentlər;
- sement;
- içməli və texniki şirin su;
- gövdə və qazma boruları, digər material və avadanlıqlar.
Məsələn, "Valentin Şaşin" QG-nin faydalı yük götürməsi 990 tondur.
Dizelelektrik QG "Valentin Şaşin" "GNS" tipli QG-ə aiddir və şelf dənizlərinin
300 m-ə qədər dərinliyində 6500 m-ə qədər dərinlikdə kəşfiyyat və kəşfiyyat neft
və qaz quyularının qazılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
QG "Valentin Şaşin" aşağı temperaturlara (-40 ° C-ə qədər) uzun müddət
məruz qalmağa davam edə bilən materiallardan hazırlanmış yuxarı göyərtədə
yerləşən bir gövdə, avadanlıq, boru kəmərləri, kabellərə malikdir. Materialların,
məmulatların və digər vasitələrin ehtiyatları gəminin 100 gün ərzində istismarını
təmin edir.
Qazma zamanı gəminin mərkəzindən dibənə doğru icazə verilən
maksimum sapması suyun dərinliyinin 0-5%-i, qazma kəməri quyuda, lakin
qazma olmadan isə suyun dərinliyinin 5-16%-i təşkil edir.
QG-nin işlənə biləcəyi minimum hava istiliyi - 25 ° C-dir. Maksimum
suyun temperaturu + 32 ° C, minimum + 3 ° C-dir.
Gəmilərin təhlükəsizliyi, gəminin ortasında iki tərəfli olması ilə
yaxşılaşdırılır. Xilasetmə qurğuları 100 nəfər üçün nəzərdə tutulub. Çirkab suları
bioloji təmizləyici qurğularda təmizlənir. Emaldan çıxan bərk çöküntülər
qablarda saxlanılır və sahilə çıxarılır. Qazma məhlulundan çıxarılan neft xüsusi
ocaqda yandırılır.
QG "Valentin Şaşin" 3 şöbədən ibarətdir;
- 110
-
 1. Gəminin qabaq hissəsi:
Üç ara göyərtə ilə bölünür (ara göyərtə , yəni iki göyərtə arasında gəmi
sahəsi, yük, ekipaj və sərnişinlər üçün xidmət edir).3 nömrəli tweendeck-də (sıfır
xəttindən 4100 mm) itələyicilər və köməkçi mühərriklər üçün otaq var. 2 nömrəli
göyərtədə (sıfır xəttindən 7155 mm) quru yeməklər üçün soyuducu otaqlar, çirkab
su təmizləyici qurğu, içməli su üçün iki konteyner və məişət suyu üçün iki
konteyner var. 1 nömrəli göyərtədə (sıfır xəttindən 10055 mm yuxarı) quru
yeməklər üçün anbarlar, paltar anbarları, tualetlər, hamam, ekipaj üçün kabinlər
mövcuddur.
Əsas göyərtə sahəsində, mətbəx, camaşırxana, tualetlər, kətan saxlama
otaqları, yemək otaqları, kabinlər, lövbərli bucurqadlı proqnoz göyərtəsi və təkan
otağının üzərində lyuk yerləşir.
Sağ tərəfdə yükləmə-boşaltma işləri üçün 40 ton qaldırma qabiliyyəti olan
kran var.
2.Gəminin orta hissəsi.
Bu hissədə yerləşir: bir qazma məhlulu emal göyərtəsi; qazma alətlərinin,
sualtı partlamanın qarşısının alınması üçün avadanlıqların və digər qazma
mexanizmlərinin keçməsi üçün qazma şaftı; dalğıc zəngi. Qazma şaftının solunda
və sağında çənlərin göyərtəsində sement, barit və bentonit üçün bunkerlər var.
Gəminin eyni hissəsində: profilaktik avadanlıqların saxlanması üçün otaqlar, bu
avadanlıq üçün emalatxana, anbarlar, kompressor otağı, dekompressor
kameraları, laboratoriya, dalğıc avadanlıqları üçün sualtı televiziya idarəetmə
otağı, fanatlar, qazma ustasının kabinəsi, dövriyyə sistemi üçün avadanlıq, qazma
qurğusu (qazma sahəsində) və qazma qurğusunun digər avadanlıqları (rotor,
bucurqad, çənlər və s.).
3.Gəminin arxa hissəsi.
Gəminin bu hissəsində yerləşir: sürücülər olan mühərriklər bölməsi;
qazma və köməkçi nasoslar üçün otaq; kommutatorlar və transformatorlar üçün
otaq; əsas maşın otağı; nəzarət postu; köməkçi mexanizmlər şöbəsi; maye
yanacaq və yağ üçün çənlər; sükan maşını; ventilyasiya şöbəsi; emalatxanalar;
- 111
-
təcili generator otağı; qazanxana və s.
Həmçinin : karotaj qurğusu, təhlükəsizlik şəbəkəsi olan vertolyot
meydançası, quyudan nümunə götürmə məhsullarını yandırmaq üçün iki ox.
Qazılan və dəniz dibində bərkidilən quyunun ağzının üstündə yerləşən
sualtı BOP quyubaşı avadanlığına nisbətən qazma hərəkətləri zamanı QG ilə
qazma quyularının texnoloji avadanlığı və xüsusiyyətləri. Qazma siminin şaquli
hərəkətlərini kompensasiya etmək üçün hərəkət bloku ilə qarmaq arasında xüsusi
bir cihaz quraşdırılmışdır - şaquli hərəkət kompensatoru. Gəminin üfüqi
hərəkətləri sualtı üfürmə avadanlığı ilə quraşdırma göyərtəsi arasında
quraşdırılmış xüsusi qurğu - qaldırıcı sütun (yüksəldici) ilə kompensasiya edilir.
Qazma qurğusu qazma zamanı, həm də tamamlanmış quyudan yeni
nöqtəyə keçərkən meydana gələn əlavə dinamik yüklərə məruz qalır.
Quyunun yuyulması, qazma məhlulunun təmizlənməsi və hazırlanması
üçün sirkulyasiya sistemi qapalıdır, çünki gəminin hərəkəti səbəbindən açıq kanal
sisteminin istifadəsi çətinləşir.
Texnoloji avadanlıqların yerləşdirilməsi üçün quraşdırma sxemi də quruda
olan sxemlərdən fərqlənir. Texnoloji avadanlıq qazma gəmisində elə yerləşdirilir
ki, quyunun qazılması üçün texnoloji tələblər təmin edilərkən, qazma gəmilərinin
layihələndirilməsi üçün ümumi gəmi tələblərini pozmasın (dənizə yararlılıq,
möhkəmlik, qazma gəmiləri (dənizə yararlılığı, gücü, açıq dəniz zonalarında
üzmə və işlərin təhlükəsizliyi, habelə dənizlərdə işlərə nəzarət üzrə müvafiq
səlahiyyətli orqanların tələbləri). Qazma avadanlığının qalan hissələri quruda
istifadə olunan qurğulara bənzəyir.
QG ilə quyuların tikintisinin xüsusiyyətləri. Xaricdə QG ilə quyuların
qazılması 6145 m-ə qədər suyun dərinliklərində aparılır.Buna etibarlı texnoloji
avadanlıq və sistemləri, xüsusən də quyu lüləsinin təkrar hücumu üçün
oriyentasiya sistemlərini, dinamik stabilləşdirmə sistemləri, sualtı quyubaşı
avadanlıqlarının, monitorinq və nəzarət sistemləri və s daxildir. Məsələn, suyun
4200 m dərinliyində olan ərazilərdən birində quyu qazılarkən 9 dəfə quyuya
təkrar giriş aparılır və hit vaxtları 5 dəqiqədən 10,5 saata qədər, orta hesabla 2
- 112
-
saat ola bilər.
Müəyyən bir ərazidə BS növünü seçərkən ətraf mühitin ətraflı tədqiqi
aparılır və etibarlı məlumatlar əsasında bu sahədə qazma texnologiyasının
tələblərinə tam cavab verəcək BS-nin zəruri parametrləri və texniki məlumatları
müəyyən edilir. .
QG-nin dərin su ərazilərində istifadə edildiyini nəzərə alaraq, aşağıdakılara
xüsusi diqqət yetirilir:
- dinamik stabilləşdirmə sisteminin etibarlılığı haqqında;
- mühərrik gücü və s.;
- sualtı quyuağzı avadanlığının (SQA) dəstinin seçilməsi.
Güclü cərəyanlı dərinsulu ərazilərdə cərəyan sürətinin dənizin
dərinliyindən asılılığı öyrənilir. Bu qrafiklərə əsasən, maksimum axın sürəti
müəyyən edilir, bu zaman hələ də gəmidən qazmağa davam etmək mümkündür.
Bundan əlavə, dəniz qaldırıcısının işləməsi müxtəlif axın sürətlərində və
gəminin şaquli (quyu ağzından) kənarlaşmalarında təhlil edilir və təhlil əsasında
aşağıdakılar müəyyən edilir:
- yüksəldicidə quraşdırılmış pərdələrin optimal sayı;
- qaldırıcının endirilməsi üçün tələb olunan vaxt;
- SQA -da maksimum yük;
- çöküntü dövründə gəminin quyu ağzından icazə verilən sapması (icazə
veriləndən yuxarı kənarlaşma dənizdə qaldırıcının planlaşdırılmamış şəkildə
ayrılmasına səbəb ola bilər).
Bununla yanaşı, quyu ağzından ayrılmış yükseltici ilə QG-nin davranışı
təhlil edilir, qaldırıcının hərəkəti müəyyən edilir, armaturun və gəminin SQA-ya
nisbətən hərəkəti və qaldırıcının müxtəlif hissələrində gərginlik müəyyən edilir.
Dünya praktikasında müəyyən edilmişdir ki, 56 m-ə qədər dərinliklərdə
gəmidən asılmış və quyudan ayrılmış qaldırıcı ilə heç bir fəsad yoxdur. Bununla
belə, dənizin böyük dərinliklərində, quyu çuxurunun şaquli olması lazım
olduğunu nəzərə alsaq, qazma ilə əlaqədar olaraq yükselticidə əhəmiyyətli
gərginliklər yarana bilər, yəni. gəmi cərəyanın sürətini nəzərə alaraq elə bir
- 113
-
mövqe tutmalıdır ki, qazma simi şəffaf olsun.
Dərin su sahələrində qazma işlərinin xüsusiyyətləri xüsusi texniki
vasitələrin yaradılmasını tələb edir, o cümlədən:
- uzaqdan idarəetmə və monitorinq sistemləri kompleksi;
- işlənmiş quyu konstruksiyalarına uyğun olaraq xüsusi gövdə asma
aqreqatlarının dəsti və xüsusi sönmə aləti, onların köməyi ilə bu aqreqatlar
endirilir və çəngəl tellərinə bərkidilir.

4.5. Şaquli kompensator

Şaquli hərəkət kompensatoru aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
- gəminin şaquli hərəkətlərinin qazma siminə və hərəkət blokunda asılmış
digər qurğulara təsirini aradan qaldırır;
-bsalta üzərində sabit çəki saxlayır;
- qazma siminin alt çuxura nisbətən sabit mövqeyini təmin edir;
- kimi emissiyaların mühafizəsi əməliyyatlarının etibarlılığına töhfə verir
ki,qoruyucu sürüşmələr bağlandıqda, qazma simi hərəkətsiz qalsın və beləliklə
sürüşmələrin rezin möhürləri zədələnməsin.
Tac blokunda və ya hərəkət bloku ilə çəngəl arasında yerləşdikləri
kompensatorların müxtəlif dizaynları var.
Kompensasiya sisteminə görə kompensatorlar da fərqlənir:
- passiv tip;
- aktiv tip.
Əksər kompensatorlar istismar asanlığına görə passiv tipə malikdirlər.Bu
konstruksiyalar akkumulyator silindrlərində qazın genişlənməsi və sıxılmasının
təbii prosesindən istifadə edir və qaz parametrlərinin dəyişməsi yükün qarmaq
üzərində təsirindən baş verir, digərləri əlavə enerji tətbiq etmədən.
Aktiv kompensasiya sistemlərində qaz və ya mayenin parametrləri əlavə
olaraq, məsələn, hidravlik servo sistemdən akkumulyator pistonunun məcburi
hərəkəti ilə təsirlənir. Belə bir sistem "Glomar Challenger" tədqiqat gəmisində
quraşdırılmış kompensatorlarda istifadə olunur.
- 114
-
 Aktiv kompensasiya sistemlərinin istifadəsi ±7 kN daxilində WOB-nun
saxlanmasının dəqiqliyini artırır, bu da tədqiqat işlərində (karınlama zamanı və s.)
vacibdir.
“Valentin Şaşin” gəmisində Rucker Shaffer formasının şaquli yerdəyişmə
kompensatoru quraşdırılmışdır (Şəkil 4.2).
Kompensator hərəkət blokuna 13 dönmə ilə birləşdirilmiş yuxarı
traversdən 14 və qarmağın asıldığı aşağı traversdən 15 ibarətdir. İki
hidropnevmatik silindr 7 və altı zəncirin ucları 9 traversə 14 bərkidilir. Zəncirlər
hidropnevmatik silindrlərin 7 çubuqlarının 12 uclarında sabitlənmiş dişli çarxların
11 üzərinə atılır. Zəncirlərin 16 aşağı ucları aşağı travers 15. Kompensatorun bu
konstruksiyası hidropnevmatik silindrlərdə porşenlərin vuruşu ilə müqayisədə 14
və 15-ci traverslər arasındakı məsafə ilə müəyyən edilən kompensatorun
vuruşunun 2 dəfə artırılmasını təmin edir.

Şəkil. 4.2. Şaquli yerdəyişmə kompensator:

1 - şar; 2 - kompressor; 3 - uzaqdan idarəetmə; 4 - silindr, 5, 6 - bağlama klapan;
7 - hidropnevmatik silindr; 8 - neft-hava anbarı; 9 - zəncir; 10 - klapan; 11 -
ulduz; 12 - ehtiyat; 13 - səyahət bloku; 14 - yuxarı travers; 15 - aşağı travers, 16 -
zəncirin aşağı ucu, 17 - tutucu; 18 - silindrlərin çubuq ucu; 19 - qazla
doldurulmuş silindr boşluğu

- 115
-
 4.6. QG-dəki yüklər haqqında qısa məlumat
4.6.1.QG işinin konstruktiv rejimləri (halları).
Reyestr Qaydalarına uyğun olaraq, bir QG layihələndirilərkən, yaradılmış
qazma üzən qurğunun bütün xidmət müddəti ərzində gücü aşağıdakı dizayn
rejimlərində qəbul edilmiş meyarlara cavab verir:
- həddindən artıq xarici təsir rejimində;
- QG -nin iş vəziyyəti;
- keçid vəziyyəti.
Bu rejimlər, əsasən, quyunun qazma nöqtəsində nöqtədən çıxarılması və
quraşdırma rejimi istisna olmaqla, strukturun təhlükəli vəziyyətlərinin baş
verməsi üçün bütün mümkün şərtləri nəzərə alır.
Ekstremal vəziyyət (fırtına vəziyyəti). Ekstremal vəziyyət (fırtına
çöküntüsünün vəziyyəti) QG-nin istismar müddəti ərzində ən ciddi xarici təsirlərə
məruz qala biləcəyi vəziyyətdir. Hesablamalarda QG strukturunun ekstremal
vəziyyətinin gücü aşağıdakı amilləri nəzərə alır:
- ətraf mühitdən ümumi və yerli ifrat dəyişən və sabit yüklər;
- təhlükəsizlik baxımından PBS-nin ekstremal vəziyyətinə uyğun gələn ümumi və
yerli funksional yüklər.
QG gücü hesablamalarında nəzərə alınan iş yüklərinə aşağıdakılar daxildir:
- ətraf mühitin təsirindən yaranan ümumi və yerli dəyişən və sabit yüklər;
- ümumi və yerli funksional yüklər.
İş yükləri QG-nin işləməsinin mümkün olduğu belə bir intensivliyə
uyğundur. Ətraf mühitin təsirindən hesablanmış dəyişən yüklər kimi
uzunmüddətli paylanmada mövcudluğu K)-6-a bərabər olanlar qəbul edilir.
Hesablamalar praktikada funksional yüklərin mümkün olan ən pis birləşmələrini
nəzərə alır, bu zaman strukturda ən böyük gərginliklər mümkündür.
Keçid (işləyən) vəziyyətləri. Keçid, QG-nin qazma nöqtəsinə və ya
müəyyən edilmiş istismar sahəsindəki təyinat yerinə, mərhələ PBS-nin müəyyən
edilmiş əməliyyat sahəsindən kənara keçməsidir.

- 116
-
 4.6.2. QG-də fəaliyyət göstərən yüklər
QG-ni layihələndirərkən, müvafiq ərazinin xarici şərtləri haqqında etibarlı
məlumatlara sahib olmaq lazımdır. Xarici şərtlərin xarakteristikası QG-nin
etibarlılığına təsir edən ətraf mühit parametrləri haqqında məlumatları ehtiva edir:
- külək;
- cərəyanlar;
- buz;
- torpaq;
- ətraf mühitin temperatur məlumatları.
Əsas külək məlumatları:
- anemometrin quraşdırılmasının hündürlüyü ilə I O-dəqiqə təyini ilə
küləyin sürəti (2 = 10 m);
- onların nəzərdən keçirilən ərazidə uzun müddətə (ən azı 20 il) tezliyi.
Orta küləyin sürətinin həddindən artıq dəyərləri müşahidə məlumatlarına
əsasən 50 il ərzində ən çox ehtimal olunan kimi müəyyən edilir.
Küləyin dəniz səthinə təsiri dəniz dalğalarını yaradan əsas narahatedici
prosesdir.
Bu sahədə dalğalar haqqında əsas məlumatlar dalğa hündürlüyü b və uzun
müddət (15-20 il) ərzində orta dalğa dövrü Tc ilə xarakterizə olunan stasionar
rejimlərin tezliyi haqqında məlumatdır.
Dalğa hündürlüklərinin ekstremal dəyərləri 50 il ərzində ən çox ehtimal
olunanlar kimi müəyyən edilir (Xəzər dənizi, II rayon -13 m; Qara dəniz - 12,5 m;
Barents dənizi, I bölgə -19 m; Oxot dənizi - 19 m) . PBS-nin 50 m-dən az
quraşdırma dərinliyində dayaz suyun dalğa parametrlərinə təsiri nəzərə alınır.
Axının xarakteristikaları müəyyən edilir:
- sürətlər;
- istiqamət;
- hündürlüyün paylanması.
Torpağın xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar daxildir:
- torpağın növü (qum, gil və s.);
- 117
-
 - torpağın elastiklik parametrləri;
- qruntun birləşmə parametrləri.
Yüklərin təsnifatı. PBS-də işləyən bütün yüklər 2 kateqoriyaya bölünür:
1)ətraf mühitin təsirləri (dalğalar, külək axınları, torpaq şəraiti və digər
amillər);
2) mexanizmlərin, cihazların və sistemlərin işləməsi ilə əlaqədardır və
DSX-nin fəaliyyəti ilə əlaqədardır.
Bu yük kateqoriyalarının hər birinə aşağıdakılar daxil ola bilər:
- davamlı yüklər;
- yükləmə vaxtı dəyişənləri;
Dəyişən yüklər strukturun xarici təsirlərə reaksiyalarının təbiətinə görə
bölünür;
- statik ;
- dinamik;
Bundan əlavə, göstərilən kateqoriyaların hər birinin yükləri bölünür:
- ümumi;
- yerli;
İstirahət vəziyyətində olan bir quruluş üçün daimi statik yüklər
aşağıdakılardır:
- konstruksiyanın özünün və onun üzərində quraşdırılmış avadanlığın
çəkisi;
- dəstək qüvvələri;
Dəyişən statik yüklər zamanla böyüklüyü və istiqaməti dəyişən və kiçik
dəyişikliyə görə dəyişmə sürəti struktura dinamik təsir göstərməyən yüklərdir.
Dinamik - bunlar struktura dinamik təsir göstərmək üçün böyüklüyünü,
mövqeyini və istiqamətini kifayət qədər tez dəyişən yüklərdir.
Su altında qalan konstruksiya elementinə, hidrodinamik yüklər dalğaların
və cərəyanların bu elementə ümumi təsiri ilə müəyyən edilir.
Ümumi hidrodinamik yük iki komponentlə müəyyən edilir:
- inertial gi;
- 118
-
 - yüksək sürətli Hsk;
Bu yüklərin müəyyən edilməsi üsulu Reyestr Qaydalarında verilmişdir.
QG hesablamaları həm də təchizat gəmilərini və digər üzən qurğuları
yanalma zamanı kütlədən gələn təsir yüklərini nəzərə alır.

4.7. Dəniz qazma qurğuları

Dənizdə üzən qurğuların qazma vışkaları (QV) və stasionar qazma
platformaları qaldırıcı konstruksiyalar və quyu qazarkən yerləşdirmə zamanı
hərəkət sisteminin, qazma alətinin, şkafın və boruların dayandırılması üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
Qeyd edilən mexanizm və birləşmələrə əlavə olaraq, dəniz gəmilərinin
QV-də səfərlər və qazma zamanı su gəmisinin hərəkəti zamanı qazma alətinin və
qaldırıcı simin vibrasiyasını kompensasiya edən mexanizmlər quraşdırılmışdır.
Qülləni xarakterizə edən əsas parametrlərə aşağıdakılar daxildir:
- qüllənin ümumi qaldırma qabiliyyəti;
- qarmaq yükü;
- yuxarı və aşağı əsasların ölçüləri;
- jurnalın tutumu (şamların təşkili üçün);
- yerdən minən işçinin eyvanına qədər olan məsafə;
- strukturun kütləsi və s.
Cədvəldə. 4.1 yerli qazma qurğularının əsas parametrlərini göstərir.
Vışkanın növü VBP-54-320 VBP -54-320
Qarmaq başlığına düşən maksimal 3 200
yük, kN
Faydalı hündürlük
(döşəmədən butac blokunun 54 53
altına düz şüaları), m
Ümumi hündürlük, m 58,5 57,2
Sütunlar arasındakı məsafə
plan, m:
- gəminin oxu boyunca 10 13
- gəminin oxunun əksi boyunca 11 12,5
Kütlə, t 134,1 180,5
Quraşdırma yeri DÜQQ YÜQQ və QG

- 119
-
 Şəkil 4.3.QV VBP 54-320 Şəkil 4.4.QV VBP 53-320

4.8. Quyuların qazılması prosesində sualtı quyuağzı avadanlığı (SQA)

Üzən qazma qurğularından (QG, YÜQQ) quyu qazılarkən dəniz dibində
quraşdırılmış SQA komplekslərindən geniş istifadə olunur. Bu tənzimləmə,
gəminin quyunun mərkəzindən ən böyük yerdəyişməsini azaltmağa imkan verir
və dəniz dibində quraşdırılmış avadanlıq mexaniki zədələrə daha az həssasdır.
SQA kompleksi nəzərdə tutulub:
-qazma zamanı xarici təsirlərdən (dalğalar, cərəyanlar) hərəkət edən su
gəmisi ilə dənizin dibində quraşdırılmış sabit sualtı ağız arasında çevik qapalı
texnoloji əlaqəni təmin etmək;
-qazma alətinin quyuya istiqaməti;
-qazma məhlulunun qapalı dövriyyəsinin təmin edilməsi;
-qazma zamanı quyuya nəzarət və s.;
-fövqəladə hallarda və ya qəza zamanı qazma qurğusu ayrıldıqda quyudan
mümkün partlamanın qarşısını almaq üçün qazma quyusunun etibarlı
dayandırılması.
Dənizin müxtəlif dərinliklərində, 50 ilə 1800 m və ya daha çox dərinlikdə
quyuların qazılmasını təmin edən SQA-nın bir neçə konstruksiyası var.
SQA-nın böyük quraşdırma dərinliyi onun keyfiyyətinə yüksək tələblər qoyur.
- 120
-
 1)güc;
2)etibarlılıq;
3) böyük xarici təzyiqlərə tab gətirmək qabiliyyəti;
4) sıxlıq;
5) uzaqdan idarəetmənin etibarlılığı;
6)qovşaqların dizaynı quraşdırma zamanı qovşaqların birləşdirilməsinin
düzgünlüyünü və sökülmə zamanı boşaldılmasını təmin etməsi.
Rabitə mexanizmlərinin - dalğaların, cərəyanların və küləyin təsirinə məruz
qalan QG quraşdırılmış gərginlik qurğularının yerləşməsinə xüsusi diqqət
yetirilir.
SQA-nın dənizin dibində yerləşdirilməsinin demontajdan idarəetmə,
istismar və təmirin mürəkkəbliyidir.
Üzən quyulardan qazma zamanı əsasən sualtı quyu ağzı olan quyuların
standart konstruksiyası istifadə olunur:
1. 5000-6500 m quyu dərinliyi üçün:
- 762 mm diametrli bünövrə sütunu (istiqaməti);
- keçirici - 508 mm;
- birinci ara sütun - 340 mm;
- ikinci ara sütun - 245 mm;
- istehsal teli - 178 mm.
İstehsal xəttinin diametri quyu üçün iki telli boruların işləməsini və
quraşdırılmasını təmin edir. Sütunlar arasında böyük boşluqlar olan diametrlərin
bu birləşməsi quyuları etibarlı şəkildə bağlamağa imkan verir.
2.Daha dayaz dərinliklər üçün:
- 762 mm diametrli təməl sütunu;
- keçirici - 406 mm;
- ara sütun - 273 mm;
- istehsal teli - 178 mm.
QG və YÜQQ ilə qazma zamanı SQA konstruksiyasından istifadə olunur:
1)tək blok (Şəkil 4.5);
- 121
-
 2)iki bloklu,
SQA-nın tək bloklu konstruksiyasının üstünlükləri kompleksin
quraşdırılması və quraşdırılma vaxtının azaldılmasıdır, çünki quraşdırılmış bir
bloklu SQA kompleksi quyunun qazılmasının bütün vaxtı ərzində istifadə olunur.
Tək bloklu SQA-nın çatışmazlıqlarına kütləsi təxminən 80 ton olan iki
bloklu ilə müqayisədə böyük kütləsi (200 tona qədər) daxildir.
SQA-nın iki bloklu konstruksiyasının üstünlükləri mürəkkəb konstruksiyalı
dərin quyuların qazılması zamanı istifadənin mümkünlüyü, üfürümə nəzarət
avadanlığının hər bir blokunun nisbətən kiçik kütləsi və sərbəst blokun təmirinin
mümkünlüyüdür. Qazma prosesində birincinin sökülməsinə və ikinci blokun
quraşdırılmasına sərf olunan vaxt, həmçinin boş blok üçün əlavə saxlama
sahəsinə ehtiyac vardır.

Şəkil 4.5. Bir bloklu sualtı quyu kompleksi:

1 - qazmaçı pultu; 2 – ştuserli manifoldu idarəetmə pultu; 3 –akumulyator qurğusu; 4 -
hidravlik elektrik stansiyası; 5 - uzaqdan idarəetmə pultu; 6 - şlanq təbilləri; 7 - hidravlik
spayder; 8 - dəniz yükselticisinin yuxarı bağlantısı; 9 - teleskopik kompensator; 10 - əlaqə; 11 -
künc kompensatoru; 12 - dəniz yükselticisinin aşağı qovşağı; 13 - bələdçilər; 14 - sualtı
siyirtmələr; 15 - sanqa muftası; 16 - əsas lövhə (təməl); 17 - akustik sensor, 18 - preventorlar;
19 – ştuser manifoldu; 20 - dəniz yükseltici
- 122
-
 Hazırda xaricdə 476,24 mm diametrli keçid çuxurlu tək bloklu SQA
konstruksiyaları istifadə olunur ki, bu da mürəkkəb dizaynlı dərin quyuların
qazılmasını təmin edir.
İstismar təzyiqindən asılı olaraq sualtı atqı avadanlığı 2 qrupa bölünür:
1) iş təzyiqi 14 və 21 MPa üçün;
2) iş təzyiqi 35, 70, 105 MPa.
Aşağıdakı profilaktika növləri istifadə olunur:
- universal qoruyucu;
- fırlanan önləyici (fırlanan qazma zamanı);
- tək gövdəli qoç;
- iki gövdəli qoç;
- universal boşqab.
İki bloklu SQA kompleksi 2 kompleksə bölünür:
1) göyərtə kompleksi;
2) sualtı kompleks.
YÜQQ-da iki bloklu sualtı quyuağzı kompleksinin yerləşməsinin sxematik
diaqramı Şəkil 4.6-da göstərilmişdir.
Göyərtə kompleksi SQA. YÜQQ 8-in göyərtəsində daimi olaraq
aşağıdakılar quraşdırılmışdır:
- su ayırıcı qaldırıcını 10 daim dartılmış vəziyyətdə saxlayan və onun aşağı
ucu ilə üfürücü atqı avadanlığına (AA) birləşdirilmiş yükselticiyə nisbətən
hərəkətini kompensasiya edən istiqamətləndirici silindrlər 2 olan gərginləşdirici
qurğular 1;
- çoxkanallı şlanqların sarılması və saxlanması üçün sürücü ilə 4
bucurqadlar 9 uzaqdan idarəetmə proqramı;
- çoxkanallı şlanqları 9 qaldırmaq və endirmək üçün bucurqadlar 5 və
uzaqdan hidravlik idarəetmənin kollektorları 11;
-SQA və mini panel 6, hidravlik nasoslar və pnevmatik-hidravlik
akkumulyatorlar ilə hidravlik elektrik stansiyası 7 idarə etmək üçün qazma
- 123
-
maşınının 3 əsas elektrik paneli;
- quyuların tıxanması və öldürülməsinin tənzimlənməsi ilə manifold 17;
- partlama əleyhinə avadanlıq bloku 18;
- qüllədən asılmış qazma siminin şaquli hərəkətləri üçün kompensator;
- istiqamətləndirici ipləri dəstəkləyən və SQA-ya nisbətən platformanın
hərəkətini kompensasiya edən gərginlik cihazları 19.
YÜQQ-nin göyərtəsində, işçi platformadan böyük məsafədə təhlükəsiz
ərazidə, əsas panelə çıxış mümkün olmayan zaman, partlama zamanı SQA-ya
nəzarət etmək üçün panel quraşdırılıb.

Şəkil 4.6. PT1BU-da iki bloklu sualtı quyubaşı kompleksinin planı (əsas)

Platformada aşağıdakılar yerləşir: hava qurutma qurğusu olan yüksək

təzyiqli kompressor qurğusu, işçi mayeni pnevmohidroakkumulyatorlara vurmaq
üçün nasos qurğusu, proqram təminatının yoxlanılması üçün nəzərdə tutulmuş
televiziya kamerasını endirmək üçün bucurqadlar və barabanlar, qəbuledici
daxildir. Sualtı telekameradan qəbul etmək və ötürmək üçün, asma və quyu ağzı
boru kəmərləri dəsti ilə korpus başlığı, quraşdırma üçün dəniz dibinə
endirilməzdən əvvəl qoruyucu blokların sınaqdan keçirilməsi üçün stend.
- 124
-
 Göyərtədə aşağıdakılar yerləşdirilir: platforma ilə əlaqə üçün teleskopik
montaj ilə 610 mm diametrli dəniz yükselticilərinin bölmələri; qazma teli ilə
cihazın gövdəsi arasındakı həlqəni bağlamaq üçün yuxarı hissədə teleskopik
məclisin 406 mm-lik daxili borusuna qaz baş verdikdə qazın iş sahəsinə
qaçmasının qarşısını almaq üçün yönləndirici qurğu (divertor) bərkidilir. Boru
kəməri vasitəsilə yandırmaq üçün qaz separatoruna axıdılır; istismar
avadanlığının quraşdırılmasından əvvəl quyunun bağlanması üçün qandal
qurğusu; dalğıc avadanlıqları.
SQA sualtı kompleksi. Sualtı kompleks aşağıdakılardan ibarətdir:
- qaldırıcı sütundan (dəniz qaldırıcı) 10;
- çoxkanallı şlanqlar 9.15;
- kollektorlar 11;
- 12 zərbə önləyici;
- dəstəkləyici əsas 13;
- əsas lövhə 14;
- istiqamətləndirici iplər 16;
- yuxarı və aşağı hidravlik muftalar;
- top birləşməsi (künc kompensatoru);
- televiziya kamerası;
- teleskopik kompensator və digər qurğular.
SQA kompleksinin quraşdırılması.
Qazma məntəqəsində yanaraq bağladıqdan sonra dalğıclar dənizin dibini
yoxlayır və tədqiqatın nəticələrinə və layihə ilə müəyyən edilmiş yerə
platformanın faktiki yerinin müəyyən edilməsinə və qruntun möhkəmliyi
məlumatlarının uyğunluğuna əsasən mühəndislik tədqiqatları zamanı əvvəllər
əldə edilmiş, SQA-nu endirməyə və qazmağa davam edilir.
Korpus kəmərini işə saldıqdan və sementləndikdən sonra dənizdə qaldırıcı
və sualtı avadanlıq (SA) bloku sökülür. Sonra tutma qurğusu qazma borularının
üzərinə endirilir və quyu başlığına quraşdırılır. İplərin uclarını bələdçi
qaldırıcılara birləşdirən sancaqlar kəsilənə qədər bələdçi iplərə gərginlik tətbiq
- 125
-
edilir. İplər qaldırılır və göyərtədə sabitlənir. Quyunun tikintisinin sonunda
quyunun nömrəsi ilə üzgəc (poplavok) quraşdırılır.
Uzaqdan idarəetmə sistemləri SQA. Bu sistemlər sualtı önləyicilərin,
yüksək təzyiqli klapanların, muftaların və digər SQA qurğularının bağlanması və
açılmasını uzaqdan idarə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onlar ən mürəkkəb
hissəsidir, qaz, su və neft təzahürləri zamanı qazma quyusuna nəzarətin
etibarlılığı onların işinin səmərəliliyindən asılıdır. Əsasən uzaqdan idarəetmə
sistemindən istifadə olunur:
1) hidravlik (dənizin 610 m-ə qədər dərinliyində);
2) elektrohidravlik (multipleks), 610 m-dən çox dərinlikdə istifadə olunur.
Bundan əlavə, uzaqdan idarəetmə sisteminin bir hissəsi olaraq akustik
uzaqdan idarəetmə sistemləri fövqəladə hallarda partlayışa nəzarət avadanlığının
rabitəsini və nəzarətini təmin etmək üçün istifadə olunur. Akustik siqnallar üzən
qazma qurğusunda və SQA qurğusunda yerləşən hidrofonlar vasitəsilə göndərilir
və qəbul edilir. Akustik sistemin icraedici hissəsi aktuatorun deşifrə cihazının
hidrofonundan ibarətdir.
4.9. Qazma sahəsində üzən qazma avadanlığı (ÜQA) mühafizə
sistemləri
Saxlama sistemləri qazma quyusunun oxundan qazma üzən qurğusunun
(QG və ya YÜQQ) verilən sapma hədləri daxilində, lakin üfüqi şəkildə tutmaq
üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Adətən ÜQA-nın üfüqi hərəkəti dəniz dərinliyinin 5-6% -dən çox deyil.
Eyni zamanda, əksər hallarda quyular dənizin dərinliyinin 2-3%-i üfüqi
yerdəyişmə ilə qazılır.
Maksimum sapmanın radiusu düsturla müəyyən edilir
K =(6/100) N,
burada 6 maksimum sapmadır,% ilə.
ÜQA-nın dərinliyindən asılı olaraq, bütün qazma nöqtəsində 4 mümkün
saxlama sistemlərindən biri ilə təchiz edilmişdir:
1) anker zəncirlərindən istifadə etməklə;
- 126
-
 2) kabellərin köməyi ilə;
3) birləşdirilmiş sistem (lövbər zəncirləri və kabellərdən istifadə etməklə);
4) dinamik sabitləşdirmə sistemindən istifadə etməklə (dinamik
yerləşdirmə).
1, 2 və 3 tutma sistemləri dənizin 200 m-ə qədər dərinliyində istifadə
olunur; sistem 4 - dənizin 200 m-dən çox dərinliyində.
Lövbərlənmə sisteminə aşağıdakılar daxildir:
- lövbər zəncirləri;
- bucurqad;
- kilidləmə cihazı;
- silindirlər (lövbər kabelinin hərəkət istiqamətini dəyişdirmək üçün bir
cihaz).
Yerli şəraitdən, PBS-nin xüsusiyyətlərindən və digər amillərdən asılı
olaraq, PBS-yə nisbətən anker zəncirlərinin və ya iplərin müxtəlif yerləri istifadə
olunur.
Şəkil 4.7-də istənilən tərəfdən yüklərə məruz qaldıqda dünya praktikasında
ən çox yayılmış altı anker variantı göstərilir.
Anker zəncirləri və ya kabellər onlara gözlənilən yükdən, dənizin
dərinliyindən, işləyən avadanlıqların xüsusiyyətlərindən, dəyərindən, göyərtə
qurğuları üçün yerin mövcudluğundan və digər amillərdən asılı olaraq seçilir.
Zəncirlərlə müqayisədə metal iplərin (0 təxminən 57-76 mm, bəzən 90
mm-ə qədər) üstünlükləri - dəniz suyunda ipin kütləsi zəncirin kütləsindən 5 dəfə
azdır və dəyəri demək olar ki, iki dəfə azdır.Metal bir ipin dezavantajı ondan
ibarətdir ki, kiçik kütləyə görə, tangensial əyilmə əyrisinin tələb olunan dəyərinə
qədər ipin daha böyük yerləşdirilməsi tələb olunur, həmçinin ipin qırılması
halında, onun bütün uzunluğu boyunca dəyişdirilməsi lazımdır.
Neylon ipin kütləsi metal ipin kütləsinin yarısıdır.

- 127
-
 4.7.Lövbərlənmə sistemlərinin tipik variantlarının sxemi:
a - 9 anker ipi ilə simmetrik sistem; b - 8 anker ipi ilə simmetrik sistem; c - 10 anker ipi ilə
simmetrik sistem; g - bir-birinə 45-90 bucaq altında yerləşən 8 və ya 10 anker ipi olan bir
sistem; e - platformanın oxuna 30-70 ° bucaq altında yerləşən 8 anker ipi olan sistem; e -
gəminin uzununa oxuna 30-60' bucaq altında yerləşən 8 anker kanatlı sistem

Anker sistemləri lövbər iplərinin gərginliyini tənzimləmək üçün avadanlıq

dəsti ilə təchiz edilmişdir və dalğa ölçüsünün və ya küləyin istiqamətinin
dəyişməsi barədə operatora məlumat verən lövbər ipinin gərginliyinə davamlı
olaraq nəzarət edən gərginlik ölçənlər və qeyd avadanlığı ilə təchiz olunub.
Gərginlik sistemi, kabellərdə quraşdırılmış sensorlardan alınan məlumatlar
əsasında idarəetmə panelindən idarə olunur.
SSDR “Şelf” anker passiv yerləşdirmə sistemindən istifadə edir (8 lövbər və 8
lövbər zənciri, 4 anker bucurqadı).
Dənizin 200 m-dən çox dərinliyində lövbər sabitləşdirmə sistemləri qazılan
quyu ağzının şaquli oxundan tələb olunan icazə verilən kənarlaşmalarını təmin
etmir, onlar massivləşir və onlardan istifadə səmərəsiz olur. Bu səbəblərə görə,
200 m-dən çox dərinlikdə lövbər tutma sistemləri ilə müqayisədə aşağıdakı
üstünlüklərə malik olan dinamik sabitləşdirmə sistemləri (dinamik yerləşdirmə
sistemləri) istifadə olunur:
- qazma texnologiyasının tələb etdiyi ÜQA yerləşdirmənin dəqiqliyini təmin
etmək;
- yan və şaquli yuvarlanmanı azaltmaq üçün QG və ya YÜQQ-nin gedişatında tez
dəyişiklik etmək;
- qazma məntəqəsindən tez ayrılmağı və QSA-ə qayıtmağı təmin edin.
- 128
-
Dinamik sabitləşdirmə sistemi avtomatik istiqamətdə qapalı bir dövrədir və ona
aşağıdakılar daxildir:
1) yerdəyişmələrin koordinatlarını və sabit koordinatlara nisbətən fırlanma
bucağını təyin edən sensorlarla əks əlaqə sxemi;
2) bu ofsetlərin miqyasını müəyyən edən müqayisə bloku;
3) kompüterlərin hesablandığı ilkin vəziyyətinə qaytarmaq üçün əmrlərin
verildiyi mühərriklər və pervaneler ilə birbaşa və əks əlaqəsi olan idarəetmə
panelləri;
4) verilmiş qiymətlə gəminin hərəkətini təmin edən və onu ilkin
vəziyyətinə qaytaran itələyicilər (mühərriklər).
Dinamik stabilləşdirmə sisteminin işləmə prinsipi: Avtomatlaşdırılmış
idarəetmə stansiyasında universal rəqəmsal kompüter əks əlaqə sxemi vasitəsilə
müəyyən bir anda PES-in mövqeyinə dair xarici sensorlardan məlumatları alır.
Bu zaman fırlanma bucağı girokompasla, koordinatlar isə akustik ölçmə sistemi
ilə hesablanır. Yüksək dəqiqliyə malik olan bu məlumatlar dinamik stabilləşdirmə
sistemində istifadə olunur. Şəkil 4.8 gəmidə dinamik sabitləşdirmə sisteminin
cihazlarının sxemini göstərir.

Şəkil 4.8. Dinamik sabitləşdirmə sisteminin cihazlarının sxemi:

1 - sensorlar; 2 - mərkəzi qutunun şaquli birləşmələri; 3 - qazma maşınının idarəetmə paneli 4,
19 - hidrofon qovşaq qutuları; 5 - şaquli inklinometr; 6 - şaquli inklinometrin birləşmə qutusu;
7 - yelçəkən; 8 - anemometr; 9 - idarəetmə otağı; 10 - enerji təchizatı; 11 - inklinometr sensoru;
12 - qaldırıcı meylölçən; 13 - alətə cavab verənlər; 14 - yük; 15 - təqsirləndirilən şəxslər; 16 -
istinad sarkaç; 17 - mərkəzi gyro-şaquli; 18 - axın sayğacı; 20 - cari sayğacın əlaqə qutusu
- 129
-
 Mümkün müdaxilə halında, səbəbi bir balıq ailəsinin keçməsi və ya çirkin
sərbəst buraxılmasına dair siqnalların kəsilməsinin qarşısını almaq üçün YÜS-də
əlavə sensorlar quraşdırılmışdır: şaquli inklinometr akustik ölçmənin əsas
mənbələrini əvəz edən ultrasəs sonar (sonar). YÜS-nin mövqeyi haqqında
məlumatları qəbul edən və təsdiqləyən kompüter, onun ilkin vəziyyətinə nisbətən
yerdəyişməsini hesablayır, onu ilkin vəziyyətinə qaytarmaq üçün tələb olunan
uzununa və eninə qüvvələri və fırlanma anı hesablayır və itələyicilərə əmr
göndərir, YÜS-yə təsirini gözləmədən küləyin əsməsinə dərhal qarşı çıxmaq üçün
kompüterdə aparıcı dövrə var. Küləyin istiqaməti və sürəti ilə bağlı məlumatlar
anemometrdən və hava qanadından əldə edilir.
Dinamik stabilləşdirmə sistemində iki kompüter var: biri işləyir, ikincisi isə
ehtiyatda olur. İşləyən kompüterin nasazlığı halında, ehtiyat kompüterə avtomatik
keçid həyata keçirilir. Avtomatik stabilləşdirmə sistemi işə salınır və operator
tərəfindən əsas idarəetmə panelindən idarə olunur. Bundan əlavə, qazma ustasının
qazma yerində quraşdırılmış daha kiçik idarəetmə qutusu var.
YÜS üfüqi uzununa və eninə itələyicilərin müxtəlif kombinasiyalarından
istifadə edir. Təkərlərin gücü və yeri, hətta bir və ya bir neçə itələyicinin qəzası
halında maksimum eninə və uzununa itələmə, fırlanma momenti əldə etmək və
xarici qüvvələrə qarşı çıxmaq üçün seçilir. Buna görə də, pervanel mühərrikləri
tərəfindən hazırlanmış təkan, külək yükünün və cari qüvvənin dizayn
dəyərlərində hesablanmış orta təkandan təxminən 50-100% çox olmalıdır. Şəkil
4.9- də pərlərin və idarəedici qurğulara dair nümunələri göstərilib.

Şəkil. 4.9. Pərlərin və idarəedici qurğuların tipik sxemləri:

a - qazma gəmisində; b - GTPBU-da; 1 - sabit mühərriklər; 2 - fırlanan mühərriklər

Fəsil – 5
- 130
-
SUALTI TEXNOLOGIYADAN ISTIFADƏ EDƏRƏK DƏNIZDƏKI NEFT
VƏ QAZ YATAQLARININ MƏNİMSƏNİLMƏSİ

5.1 Sualtı neft-qaz və qaz-kondensat mədənləri

Sualtı neft-qaz mədənləri, əsasən dərin suların altında yerləşən, neft, qaz və
qaz-kondensat mədənlərinin mənimsənilərək işlənməyə cəlb edilməsi üçün
istifadə edilən (müasir dövrdə) ən səmərəli və perspektivli üsul sayılır. Bu üsul
müxtəlif təyinatlı quyuların qazılaraq, quyuağzının dənizin dibində yerləşdirilərək
istismar edilməsinə əsaslanır. Elə dənizin dibində quyuağzının yığılması, quyu
məhsulunun yığılaraq nəql edilməsini təmin edən sualtı avadanlıqlar və nəql
şəbəkəsi yaradılır.( neft-qaz kəmərləri, lay təzyiqinin saxlanması üçün boru
kəməri, elektrik enerji təchizatı, telekommunikasiya və İdarəetmə sistemləri
yaradılır.).
Sualtı mədənlər müstəqil (avtonom) və ya stasionar və üzən platformalarla
birlikdə yaradılıb fəaliyyət göstərilə bilərlər.
Bu üsulla neft-qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənilməsinin digər
üsullardan (estakada, estakadayanı meydançalar, platformalar və s.) aşağıdakı
üstünlükləri var:
1) Yarımdalma üzən qazma qurğuları ilə neft-qaz yataqlarında qazılmış
quyuların (istismar quyuları) qısa zaman ərzində layihə gücü ilə işə
buraxıla bilməsi;
2) Quyuların istismarı dövründə, istismarın bir üsulundan digərinə keçmək
üçün (fontan üsulundan – qazlift üsuluna və s.) sualtı quyuağzı
avadanlığın tez və qısa zaman ərzində dəyişdirilə bilməsi;
3) Neft-qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsinin və istismarının
fasiləsiz (meteoşəraitdən asılı olmayaraq) təmin edilməsi;
4) Karbohidrogen ehtiyatları məhdud olan yataqların işlənməsi və istismarı.
Bu üsulun aşağıdakı çatışmayan cəhətləri var:
1) Dənizin dərinliyinin az olduğu yerlərdə istifadə edilə bilməməsi;
2) Sahildən 300 m-dən çox uzaq yerlərdə istifadə edilə bilməməsi;
3) Quyu mə hsulunun ilkin hazırlanma prosesini keçmədən nəql edilməsinin
mürəkkəb şəraitdə çətin olması.
Avadanlıqların konstruksiyasına görə sualtı mədənlər aşağıdakı göstərilən
sistemlərə ayrılırlar:
– “İslanmış” sistem
– “Quru” sistem
– Kompleks sistem
Sualtı mədən sistemləri dörd variantda mövcuddur:
– bir quyulu;
– bir-neçə quyulu;
– qrup halında quyular;
– sualtı mədən mərkəzli.
Sualtı mədən kompleksini sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:
- 131
-
 Şəkil. 5.1. Sualtı mədən kompleksi sxemi

Dünyada ən geniş istifadə edilən “islanma” sistemidir. Bu sistem sualtı

konstruksiyaların müxtəlifliyi ilə seçilir, belə ki, bir quyu üçün fontan
armaturasından tutmuş, mürəkkəb konstruksiyalar kompleksini əhatə edir. Bu
komplekslər adətən (12-24) və daha çox quyular qrupunun ağızlarını özündə
birləşdirir, həm də quyuların manifold, elektrik idarəetmə və nəzarət sistemlərini
özündə birləşdirir.
“Quru” sistemləri “K&Oyşn” firmasının istehsal etdiyi sistem bir atmosferli
kameradan ibarət olub, quyuağzı avadanlıqlar özündə birləşdirir. Kamera sualtı
aparatın birləşdirilməsi üçün şlyuzla təchiz edilib. Operatorlarda sualtı kameraya
bunun vasitəsilə enirlər. Bu sistemin üstünlüyü onun suyun çox dərin sahələrində
mürəkkəb dalğıc texnikalarından kameraya qulluq və xidmət üçün istifadə
etməməsidir.
Bu üsulla hətta dalğıc texnikasının enə bilmədiyi suyun dərin yerlərində
(800-900m) işləmək mümkündür. Bu sistem dənizin dərinliyi 123 m olan,
Braziliyanın şelfində yerləşən, „Qaroupa‟ yatağında sınaqdan çıxmışdır.
Kompleks sistemlər – o sistemlərdir ki, sualtı yerləşən quyuların quyuağzı
avadanlığından (əsas hissə) və köməkçi avadanlıqlar DDSÖ-də yerləşdirilərək
istifadə edilirlər. Bu komplekslər (əsas və köməkçi avadanlıqlar) bir-birinin
üzərində (sualtı və suüstü) yerləşirlər və bir-birilə əlaqələndirilirlər.
Bir quyu vasitəsilə “Эkson” şirkətinin istehsal etdiyi sualtı avadanlıqla
Meksika körfəzində dərinliyi 52 m quyuağzı yığılaraq istismara verilmişdir.
İstismar edildiyi 6 il ərzində robot aparatları ilə 85 müxtəlifəməliyyatlar
aparılmışdır (Nəzarət bloku, manifold və boru kəmərlərinin klapanları
dəyişdirilmişdir.) və s.
1977-ci ildə Braziliyanın “Metrobraz” firması tərəfindən 22 quyu üçün sualtı
komplekslər işlənib hazırlanmış və “Ençova-1” yatağında (dənizin dərinliyi – 118
m), 1986-cı ildə isə artıq 110 quyu üçün işlənib hazırlanaraq tətbiq edilmişdir
(dənizin dərinliyi – 383 m).
Dünyanın sualtı komplekslər vasitəsilə neftin-qazın çıxarılmasının tətbiq
- 132
-
edildiyi əsas regionlar Meksika körfəzi, Şimal dənizi, Braziliya şelfi və
sairələrdir.
Sualtı neft-qaz çıxarma komplekslərinin yaradılması və istehsalı üzrə ən
mütərəqqi avadanlıqlar, ABŞ, Hollandiya, Norveç, Böyük Britaniya, Fransa,
Braziliya və s. istehsal edilir.
Hal-hazırda dünyada aşağıdakı cədvəldə verilən neft-qaz yataqları sualtı
komplekslər (mədənlər) vasitəsilə işlənmədədirlər.

Layihənin adı Suyun dərinliyi, m Sahildən uzaqlığı, km

Ormen Lianqe (Norveç) 800-1100 120-130
Belosnejka (Norveç) 345 150
Skarrab-Safron (Misir) 650 110
Korrib (İrlandiya) 350 89
Na Kika (ABŞ) 200 270

5.2 Dənizdəki sualtı neft və qaz mədənlərinin əsas növləri

Müasir dəniz neft və qaz mədənləri, quyuların qazılması və istismarı, neft
və qazın boru kəmərləri və ya tankerlər vasitəsilə sahilə toplanması, hazırlanması
və nəqli yüksək səviyyədə mexanikləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış
komplekslərdir. Yeni sahələrin inkişafı, daha dərin su sahələrinə çıxış və yeni
texniki-texnoloji həllərin ortaya çıxması ilə əlaqədar olaraq, neft və qaz
mədənlərinin növləri davamlı olaraq genişlənir. Dənizdəki neft və qaz yataqlarını
mənimsəyərkən təbii-iqlim, hidrometeoroloji və mədən-geoloji şəraitlərin
xüsusiyyətlərini nəzərə almaq çox vacibdir, çünki onlar mənimsəmə üsulunun və
müvafiq dəniz mədəninin növünün seçimini müəyyənləşdirirlər.
Yuxarıda qeyd olunan amillər və texniki-iqtisadi əsaslandırma nəzərə
alınmaqla, neft-qaz yataqlarının və bunlara uyğun dəniz mədənlərinin
mənimsənilməsi variantları müəyyən edilir. Dəniz mədənlərinin aşağıdakı əsas
növləri var: yerüstü (sahilboyu); suüstü; sualtı və birləşdirilmiş, bu üsul ilk üç
növün müxtəlif birləşmələrini təmsil edir. Yeraltı mədən də potensial olaraq
mümkündür.
Yerüstü mədən təşkil edərkən dənizdəki neft və qaz yataqlarının
mənimsənilməsi aşağıdakı yollarla həyata keçirilə bilər:
- 133
-
 -sahildə yerləşdirilmiş, maili-istiqamətli və üfüqi quyularla qazılmış və
istismar olunan sualtı neft və qaz yataqları; (Bibihəybət neft yatağı)
-neft və qaz sahəsinin bir hissəsində dənizin dibini davamlı olaraq
doldurmaqla süni ada yaradılması və bunun üzərində neftqaz mədən abadlaşma
obyektlərinin yerləşdirilməsi; (Bibihəybət; Pirallahı neft yataqları)
-neft və qaz sahəsindəki dəniz dibinin sonradan suyun çəkilməsi ilə bir
damba (bənd) quraraq drenajlanması.
Buna misal olaraq, “Saxalin-1” layihəsi üçün xüsusi olaraq hazırlanmış
və dünyanın ən güclü quru qazma qurğularından biri olan “Yastreb” quru qazma
qurğusunu göstərmək olar (şək. 5.2).

Şəkil 5.2. Yerüstü qazma qurğusu “Yastreb”

Şaquli olaraq rekord qıran quyuların quruda qazılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
2013-cü ildə Yastreb qazma qurğusu ilə 12 700 m dərinliyində və 11 739 nömrəli
quyunun üfüqi hissəyə malik Z-42 quyusu qazılmışdır. Bu quyunun inşası cəmi
73 gün çəkdi; eyni zamanda yüksək dəqiqlik əldə edildi - quyunun dibi
planlaşdırılandan 4 m aralıda oldu.
Su üstü mədən təşkil edərkən dənizdəki neft və qaz yataqlarının
işlənməsi aşağıdakı yollarla həyata keçirilir:
-dəniz estakada meydançalı estakada yollarının tikintisi ilə; (Neft
- 134
-
Daşları,Qum-dəniz,Səngəcal-Duvannı və sair neftqaz yataqları)
-müxtəlif tipli (yuyulma, tökülmüş) qrunt əsaslı süni adaların yaradıllması
ilə;
-dəniz stasionar neft-qaz platformalarının (dirək, qravitasiya və dirək-
qravitasiya) tikintisi ilə. ( Günəşli, Bulla Dəniz, Bahar və sairə neft, qaz və
qazkondensat yataqları)
Suüstü mədən təşkil edərkən, qazma, hasilat, hazırlıq, saxlama və yüklənmə
əməliyyatları suüstü meydançalarda aparılır. Dənizdəki karbohidrogen
yataqlarının mənimsənilməsi üçün yerüstü mədənin təşkili üçün istifadə olunan
dənizdəki neft və qaz qurğuları şəkil 5.3 göstərilmişdir. Metal və ya dəmir-beton
dayaq hissələrindən hazırlanan həm stasionar platformalar, həm də üzən
platformalar istifadə olunur.

Şəkil 5.3. Suüstü mədən qurğuları

Onların üzərində istismar quyularını, qazma və texnoloji avadanlıqları (neft və
qazın yığıb hazırlanması üçün), elektrik qurğularını, yaşayış yerlərini, vertolyot
meydançalarını və s. yerləşdirmək olar.
Suüstü mədən təşkilinə bir nümunə, Peçersk dənizindəki
“Prirazlomnoye” yatağının işlənməsi üçün nəzərdə tutulmuş dənizdəki buzlara
davamlı “Prirazlomnaya” stasionar platformadır (Şəkil 1.3). Platforma 20 m

- 135
-
dərinlikdə quraşdırılıb və Nenets Muxtar Dairəsinin Varandey kəndindən 55 km
şimalda və Naryan-Mar şəhərindən 320 km şimal-şərqdə yerləşir.
Hazırda “Prirazlomnaya”-Rusiyanın Arktik şelfində neft hasil edən
yeganə platformadır. Arktika neftinin Arctic Oil ilk partiyası 2014-cü ilin
aprelində kəşf edildi və 2014-cü ilin sentyabrında platformada milyonuncu barel
neft hasil edildi.
Platformanın xüsusi olaraq hazırlanmış aşağı hissəsi (kesson) arktik iqlimə uğurla
tab gətirə bilir. Kessonun üç metrlik beton divarları korroziyaya və aşınmaya
davamlı

Şəkil 5.4.Dəniz buzadavamlı “Prirazlomnaya” stasionar platforması

dörd santimetrlik polad təbəqə ilə örtülmüşdür və kessonun özü də eyni zamanda
hasil olunan neftin saxlanması üçün yararlıdır.
Neft, xarici yüklərin istiqamətindən (dalğalar, buz sürüşməsi, külək
cərəyanı) asılı olaraq qəbul edən cihazlardan birindən boşaldılır, tankerə neft
vurmaq üçün boşaltma xətti qəza dayandırma və bağlama sistemi ilə təchiz
edilmişdir.

- 136
-
 Sualtı mədənlərin təşkili zamanı (Şəkil 5.5), dənizdəki neft və qaz
yataqları sualtı quyu başlıqları olan üzən və ya öz-özünə qalxan qazma
qurğularından quyu qazmaqla neft və qazın hasilatı, toplanması, hazırlanması və
nəqli üçün qurğuların dəniz dibində yerləşməsi ilə mənimsənilir. Quyuların və
sualtı komplekslərin iş rejimi məsafədən idarə olunur. Sualtı mədən, dərin su
yataqlarının mənimsənilməsi üçün perspektivli bir sahədir, ancaq dəniz
sahələrinin işlənməsi yerli təcrübə üçün nisbətən yenidir.

Şəkil 5.5.Sualtı mədənin ümumi sxemi

Belə bir sahənin xarakterik bir xüsusiyyəti, sualtı quyu tamamlama
sisteminin, yəni quyunun quyuağzı avadanlığının dəniz dibində yerləşdiyi zaman
istifadəsidir.
Burada həmçinin quyu məhsullarının toplanması, hazırlanması və nəqli üçün
avadanlıqlar, sualtı telekommunikasiya və idarəetmə sistemləri mövcuddur. Sualtı
mədənlərin idarə edilməsi və enerji təchizatı həm sahildən, həm də stasionar və
ya üzən platformalardan həyata keçirilə bilər.
Bu tənzimləmə üsulu digərləri ilə müqayisədə aşağıdakı üstünlüklərə malikdir:
-sualtı mədən sistemlərinin yüksək istismar hazırlığı səbəbindən sahənin
layihə gücünə sürətli çatdırılması;
- 137
-
 -böyük bloklu sualtı mədən qurğuları, sualtı avadanlıqların
quraşdırılmasının elastikliyi və bir bloku digər blokla tez əvəz etmə qabiliyyəti
sayəsində sualtı qurğuların sürətlə inşası;
- buz şəraitinin, dumanın, aysberqin və s. vəziyyəti nəzərə almaqla kəskin
arktik şəraitdə yerləşən yataqların mövsümi fasiləsiz işlənməsi;
-müxtəlif konfiqurasiyalı yataqların və karbohidrogen ehtiyatlarının
inkişafına daha çevik bir yanaşma.
Bu metodun istifadəsinin mənfi cəhətləri aşağıdakılardır:
-dərinlik məhdudiyyətləri (dayaz su), çünki dayaz su şəraitində, sualtı
mədən komplekslərini qorumaq üçün xüsusi bir konstruksiyanın yaradılmasını
tələb edəcək, buz qatları ilə sualtı quyu ağzı avadanlıqlarının zədələnməsi baş
verə bilər;
-sualtı tamamlanmış quyular sahildən və ya platformadan 140-240 km-
dən çox məsafədə yerləşdiyi zaman uzaqdan idarəetmə sistemlərindən və enerji
təchizatından istifadə etmək çətinləşir;
-etibarlılığı artırmaq üçün əsas elementlərin və digər texniki həllərin
ehtiyat nüsxəsini çıxarmaq ehtiyacı nəzərə alınmaqla, xüsusilə də arktik şəraitdə
sualtı quyuların və avadanlıqların yüksək qiyməti;
-əvvəlcədən sahə hazırlığı olmadan çıxarılmış məhsulların uzun
məsafələrə daşınmasının təmin edilməsinin mürəkkəbliyi.
Konstruksiyasına görə, sualtı istismar üçün avadanlıqlar aşağıdakı
sistemlərə bölünür: "yaş" (quyuağzının dəniz suyunda yerləşməsi ilə); "quru"
(quyuağzı dənizdəki su ilə təmasda deyil) və dünyada ən çox yayılmış yaş
sistemlərdir. Böyük bir konstruktiv çeşidlə fərqlənir – fontan armaturu tək bir alt
plitə üzərində yerləşən kompleks qədər. Bu komplekslərə dörd və ya daha çox
quyu kəməri, bir manifold, bir güc qurğusu, bir idarəetmə bloku daxil ola bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu mənimsəmə üsulu həm donmayan, həm də
ağır buz rejimi olan akvatoriyalarda xüsusilə faydalı ola bilər. Neft və qaz hasilatı
üçün dəniz texnologiyalarının istifadə edildiyi əsas dəniz bölgələri Meksika
körfəzi, Şimal və Norveç dənizləri, Qərbi Afrikanın şelfi, Braziliya və s. Sualtı
- 138
-
hasilat sistemlərindən istifadə sahəsində ABŞ, Hollandiya, Norveç, Böyük
Britaniya və Fransanın, Braziliya və s. şirkətlər tərəfindən böyük uğurlar əldə
edilmişdir.
Birləşdirilmiş bir mədən təşkil edərkən dənizdəki neft və qaz yataqları,
sualtı və yerüstü mədənlərin elementlərinin birləşməsindən istifadə edilərək
mənimsənilir, məsələn, bəziləri sualtı, bəziləri də quyuağzı quyularla və əsas
qurğular, onların idarə edilməsi və nəql sistemləri qazma və ya texnoloji
platformalarda yerləşir.Birləşdirilmiş mədənlər üçün dəniz sahəsinin
hidrometeoroloji və buz şəraitindən asılı olaraq müxtəlif konstruksiyalı
platformalar istifadə edilə bilər.
Mədənin üst tərəfi qazma və emal avadanlığı, enerji qurğuları və s.,
Habelə enerji təchizatı sistemi və sualtı quyuağzı avadanlıqlarının uzaqdan idarə
oluna biləcəyi stasionar dəniz platformalarında quraşdırılmışdır (şəkil 5.5).
Birləşdirilmiş mədənin başqa bir nümunəsi, mədənin sahil hissəsinin
sahilə qoyulmuş maili quyuların qazılması ilə, digərinin isə sahildən bir qədər
uzaqda, dənizdə stasionar platformalarda və ya blok-konduktorlarda yerləşən
quyularla mənimsənilməsidir.
Sualtı hasilat quyuları üzən qazma qurğularından istifadə etməklə qazıla
bilər. Bundan əlavə, istismar quyularının qazəlması zamanı ölçüləri yalnız bir
neft qurğusu və güc qurğusu üçün kifayət olan tender gəmisi və platforma istifadə
edilə bilər. Qalan avadanlıqlar, materiallar və yaşayış yerləri platformaya
bağlanan tender gəmisində yerləşir.
Yeraltı mədəni təşkil edərkən, dənizdəki neft və qaz yataqlarını qazma
yastıqları, onları bir-biri ilə və sahil bazası ilə birləşdirən nəqliyyat tuneli və
keçidi təmin etmək üçün birləşdirən kameralar daxil ola biləcək bir tunel-şaxta və
ya tunel-kamera sistemi istifadə edərək nəqliyyat vasitələrinin və naqillərin
tuneldən qazma kustlarına qədər olan kommunikasiyaları istifadə etmək olar.
Bu günə qədər bu üsul dənizdəki neft və qaz yataqlarının işlənməsi
praktikasında tətbiq edilməmişdir, lakin dünya mədənçıxarma praktikasında dəniz
sularının altında yerləşən daş kömür və filiz mədənlərdən istifadə edilmişdir. Ən
- 139
-
rasional tənzimləmə sxemini müəyyən etmək üçün bütün mümkün mədən
növlərini nəzərə almaq lazımdır. Belə bir təhlilin aparılması, mədənin yerləşdiyi
ərazinin spesifik geoloji, texniki, hidrometeoroloji və təbii-iqlim şəraitindən asılı
olaraq ən təsirli mədən variantlarını və ya onların birləşməsini seçməyə imkan
verir.
Beləliklə, kontinental şelfin şərtləri üçün sualtı və suüstü mədənləri və
onların birləşmələri ən təsirlidir, buna görə də suyun dərinliyi 10 m -ə qədər olan
(son dərəcə dayaz su) dəniz neft və qaz yataqlarının işlənməsi üçün rasional
sxemləri müəyyən etmək qısa bir buzlararası dövrdə, əsasən suüstü və ya
kombinə mədənləri nəzərə almaq olar.
Sahildən məsafə kiçikdirsə, yerüstü (sahil) mədənlərdə nəzərdən keçirilə
bilər, yəni qazma və bütün texnoloji əməliyyatlar sahildən həyata keçirilə bilər.
Kontinental şelfin şərtləri altında, 30 m -dən çox olmayan bir suyun dərinliyində,
xüsusilə həddindən artıq dayaz suyun olduğu yerlərdə sualtı quyuağzı
avadanlıqlar dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşməlidir.
Qısa buz dövrü olan dənizlərdə suyun dərinliyi 20 m-ə qədər olan
mədənlərin mənimsənilməsi üçün ən rasional sxem, suüstü mədənin yaradılması
hesab edilə bilər, eyni zamanda az sayda kompleksli bir abadlaşma üsulunda
sualtı tamamlanması olan quyular istisna edilmir.
Suyun dərinliyi 20 m-ə qədər olan qısa buz dövrü şəraitində dənizdəki
neft və qaz yataqlarının (Pirallahı, Qum-dəniz, Duvannı dəniz və sairə) işlənməsi
üçün rasional sxem, buzlara davamlı tikinti qurğuları ilə ənənəvi sxem suüstü
mədən ola bilər.
Şelf akvatoriyasının növbəti sahəsi, suyun dərinliyi 60 m-ə qədər olan
sahələrdir buna Neft daşları, Palçıq pilləsi və sair dəniz neft-qaz yataqlarını
nümunə göstərmək olar.Bu sahədə abadlaşma sxemi dünya praktikasında,
sınaqdan keçirilmiş dalgalara davamlı infrastruktur qurğularından ibarət suüstü
mədənlərin yaradılması ilə əlaqələndirilə bilər, quyuların quyudibi şəbəkəsi
yatağın işlənməsi layihəsi ilə müəyyən edilir.

- 140
-
 Bununla birlikdə, bərpa edilə bilən karbohidrogen ehtiyatlarının həcmi
kifayət qədər deyilsə, yəni lazımi iqtisadi səmərəliliyi təmin etmirsə, birləşmiş
sxem yaratmaqla bahalı suüstü qurğuların sayını azaltmağa imkan verəcək sualtı
tamamlanması olan quyulardan istifadə edilməlidir.
Sualtı hasilat kompleksləri ilə birlikdə buzlara davamlı stasionar
platformalar birləşmiş texnoloji abadlaşma sxemi ilə qaz yataqlarının
işlənməsinin iqtisadi səmərəliliyini təmin edəcək.

Şəkil 5.6. Su üstü yerləşən dəniz obyektləri

Arktika şelfinin neft və qaz daşıyan sahələrinin dərin su zonaları şərti

olaraq 60-100 m və daha çox su dərinliyi olan su sahəsi olaraq təyin olunur. Belə
bir tərif ciddi şəkildə okeanoqrafik deyil, dənizdəki neft və qaz yataqlarının təşkili
obyektləri olan müəyyən texniki vasitələrin, qurğuların və avadanlıqların tətbiq
oluna biləcəyini nəzərə almaqla əlaqələndirilir.
Dərin suyun və qısa bir buz dövrünün olması neft və qaz yataqlarının
abadlaşması və istismarı üçün qeyri-ənənəvi bir metodun hazırlanmasını tələb
edir; buna görə də dərin su sahəsini şərti olaraq iki hissəyə bölmək olar. Birinci
- 141
-
hissə 60-dan 100-ə, ikinci hissə isə 100 m-dən çoxdur. 60-100 m suyun dərinliyi
ilə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, dənizdəki buzlara davamlı bahalı avadanlıqla
təchiz edilməsi mümkündür. Məsələn, Kanadanın Newfunland Bankının
sahələrində quraşdırılmış Khybernia (83 m) və ya Hebron (92 m).
Buna görə də, bu cür platformaların kapital tutumlu olacağını və buna
görə də istismar quyularının bir hissəsinin qazılmasını, quyu məhsullarının
hazırlanması və nəqlini, enerji qənaətini və sualtı idarəetməni təmin edərək
mümkün qədər səmərəli istifadə edilməli olduğunu nəzərə almaq lazımdır.
İstismar quyularının qalan hissəsi bu şərait üçün yaradılmalı olan suüstü və ya
üzən qurğularla qazıla bilər.
Arktika şelfinin karbohidrogen ehtiyatlarının 100-150 m və daha çox
dərinliklərdə qısa bir buz dövründə inkişafı, istismar quyularının qazılması üzən
buzlara davamlı qazma qurğularının yaradılması üçün həll tələb edəcək. Üstəlik,
bu qurğular yüksək avtomatlaşdırılmış və robot sistemlərdən və ya yüksək
dərəcədə buz müqavimətinə malik suüstü versiyasından istifadə edərək sualtı
versiyada yaradıla bilər. Quyu qazma problemlərindən əlavə, quruda uyğun bir
infrastrukturun, texnoloji və enerji komplekslərinin, habelə sualtı qurğuların
saxlanması və təmiri sisteminin yaradılması məsələlərini həll etmək lazımdır.

- 142
-
 5.7.Dəniz karbohidrogen yataqlarının mənimsənilməsində
istifadə olunan sualtı mədən sistemləri

5.2.1 Sualtı neft və qaz hasilatında təkamüllər

Sualtı avadanlıqların tarixi 1943-cü ildə, Şimali Amerika Böyük Göl
sistemlərindən biri olan Erie Gölü üzərində bir sualtı fontan armaturu qurulduğu
zamanla əlaqələndirilə bilər. Bu avadanlıq quruda istifadə olunan adi fontan
armaturu idi, lakin onu quraşdırmaq, saxlamaq və birləşdirmək üçün dalğıcların
əməyinə ehtiyac var idi.
Dərinliyi 26 m-ə qədər və şirin su ənənəvi fontan armaturunun quru
istifadəsinə imkan verdi. Hal-hazırda Kanadaya məxsus Erie gölünün su
sahəsində təxminən 480 quyu və geniş sualtı boru kəmərləri şəbəkəsi var.
Sualtı karbohidrogen texnologiyasının inkişaf tarixinə nəzər saldıqda,
qeyd etmək lazımdır ki, Shell Oil 1961-ci ildə Meksika Körfəzində ilk dəfə
Cameron şirkəti tərəfindən hazırlanan və istehsal olunan bir sualtı fontan
armaturu qurmuşdur. Armatur təxminən 17 m dərinlikdə quraşdırılmış və boltlu
birləşmələri olan dörd klapandan ibarət idi. Bu hadisə sualtı karbohidrogen
istehsalı üçün texnologiyaların inkişafının başlanğıcı hesab edilə bilər.
Ötən əsrin 70-ci illərinin ortalarında növbəti əlamətdar hadisə Meksika
Körfəzində SPS (supmerged prodaction sistem) sualtı quyu istismar sisteminin
qurulması idi ki, bu da sualtı əlaqəsi olan üç dəst dalğıcsız fontan armaturundan
ibarət qurğu idi.

- 143
-
 Şəkil 5.8. Cameron şirkətinin sualtı armaturası
Elektro-hidravlik idarəetmə sistemi və uzaqdan idarə olunan axın
bağlayıcılarından istifadə edilmişdir. Bir neçə il sonra, Shell Oil, Exxon Mobil ilə
əməkdaşlıq edərək, Şimal dənizindəki Cormorant yatağının sualtı manifolduna
SPS elementləri tətbiq edilmişdir.
1960-1974 -cü illərdə Dünyanın müxtəlif sahələrində sualtı
tamamlamaları olan təxminən 106 quyu quraşdırılmışdır. Beləliklə, 1971-ci ildə
ilk dəfə Şimal dənizində Ekofisk yatağının sualtı işlənməsi həyata keçirildi. Bu
sahədə istifadə olunan fontan armaturunun nümunəsi şəkil 1.8-də göstərilmişdir.
Ekofisk yatağında hasilat 1971-ci ildə başladı və gündə 2,1 milyon litr neft və 589
000 m3 təbii qaza çatdı. Artıq birinci mərhələdə yataqda 4 sualtı quyu qazılmışdır.

- 144
-
 Şəkil 5.9.Sualtı fontan armaturu

Beləliklə, 1978-ci ildə sualtı tamamlanması ilə işləyən quyuların sayı 140-a,
1997-ci ildə isə təxminən 200 quyuya çatdı ki, bu da texnologiyaya ehtiyacın
oduğunu göstərir.
1990-cı illərin sonunda Norveç qitə şelfi sualtı texnologiyasında lider idi
və Statoil bu texnologiyaları digər ölkələrin şelfində karbohidrogen yataqlarının
inkişafı üçün yaymaq imkanlarını nəzərdən keçirməyə başladı.
2005-ci ildən 2007-ci ilə qədər olan dövrdə, əvvəllər qeyri-mümkün
hesab edilən yeni texnalogiyalar həyata keçirilməyə başlandı, bunlar həm sualtı
çox fazalı nasoslar, həm də ayırıcılardır. Sahildən çox uzaqda yerləşən
yataqlardan qaz çıxarmaq üçün kifayət qədər etibarlı həllər və texnologiyalar
tapıldı.

- 145
-
 İlk sualtı quyuağzı olan quyu Beaufort dənizində Sabin yarımadasında
Kanadada yerləşən Drake Poine sahəsində 1978-ci ilin aprelində Arktikada
qurulan Drake F-76 (Şəkil 5.10) quyusu olmuşdur. Quyuağzı 55 m dərinlikdə və
sahildən 1200 m məsafədə yerləşirdi. Quyu, xüsusi olaraq Arktika şəraitinə
uyğunlaşdırılmış qazma qurğusunun yerləşdiyi buz platformasından qazılmışdır.

Şəkil 5.10 Dreyk-Poynt (Drake Point) yatağının yerləşməsi

Layihə sualtı quyuların yaradılmasının məqsədəuyğunluğunu və
Arktikada qaz ehtiyatlarının işlənməsi üçün istifadə ediləcək üsulları nümayiş
etdirdi. Drake F-76 layihəsi, qazma qurğusunun yerləşdiyi bir buz adası yaratmaq
üçün iş platformasının əsası olaraq buzun istifadəsinin məqsədəuyğunluğunu da
nümayiş etdirdi.
Dəniz dibində "yaş tipli" sualtı fontan armaturu quraşdırılmışdır və sahilə
qaz nəql edən 152 mm-lik iki sualtı boru kəməri ilə tamamlanmışdır. Sualtı quyu
uzaqdan idarəetmə sistemi, sualtı idarəetmə xətləri vasitəsilə quyuağzında
yerləşən idarəetmə qurğusuna qoşulan quruda yerləşən idarəetmə blokundan
ibarət idi.
Dənizdəki karbohidrogen yataqlarının istismarında sualtı avadanlıqların
və sualtı texnologiyaların istifadəsində son 30 il ərzində qazanılan təcrübə, bu tip
avadanlıqların kontinental şelfdə yerləşən, o cümlədən Arktika şelfindəki
- 146
-
yataqların işlənməsində istifadəsi üçün aktualdır. Dənizdə karbohidrogen
istehsalının təşkili və yeni texnologiyaların və müasir idarəetmə prinsiplərinin
tətbiqi ilə bağlı qabaqcıl şirkətlərin təcrübəsi və yanaşmaları nəzərə alınmaq üçün
çox maraqlıdır.
5.2.2.Ayrı-ayrı quyularla sualtı neftçıxarma sistemləri
Sattelit quyuları (ayrı-ayrı quyular) Şimal dənizində yataqların
işlənməsində geniş istifadə olunur, çox vaxt platformalarla birlikdə periferik
əraziləri olan yataqların işlənməsi vasitəsi kimi. Bu periferik sahələr istiqamətli
və ya üfüqi quyularla əlçatmazdır. Yatağa su vurmaqla karbohidrogen istehsalını
artırmaq üçün, ayrıca quyularda istifadə edilə bilər. Sualtı mədən sistemləri,
məhsulun hazırlanması və emalının baş müəssisəyə birləşdirən bələdçi lövhələrə,
boru kəmərləri və şlanqkabellər quraşdırılmış sualtı fontan armaturundan (Şəkil
5.11) ibarətdir.

Şəkil 5.11. Ayrı sualtı quyusunun fontan armaturu

Yatağın işlənməsinin ilkin dövründə sattelit quyuları yataqların istismara

verilməsini sürətləndirmək üçün effektiv vasitədir. Bu halda, məhsullar yarı
dalgıç platformaya və ya üzən hasilat sisteminə (FPSO), gərginlikli dirək
platformaya (TLP), polad və ya dəmir-beton platformaya daşınır. Sahə sahilə

- 147
-
yaxın yerləşdikdə məhsullar qurudakı obyektlərə göndərilir. Beləliklə, bir neçə
ayrı quyudan sualtı hasilat sistemləri aşağıdakı üstünlüklərə malikdir:
-yeni quyular artıq istismara verilmiş quyulardan asılı olmayaraq, layla
birləşdirilə və istismara verilə bilər;
-mərhələli şəkildə istismara verilən yerlərdə, inkişaf baxımından optimal
şəkildə yerləşən tək şaquli quyu qazma imkanı;
-yatağın işlənməsinin elastikliyini təmin edən çoxlu quyuların kollektora
bir -bir bağlanma imkanı;
- təmizləyici cihazları kollektora daxil etmək imkanı.
Nöqsanlara aşağıdakılar daxildir:
-hər bir sattelit quyu üçün ayrı axın xətləri, əlaqə qurğusu və idarəetmə
sistemi tələb olunur;
-sattelit quyularının səpələnməsi balıq ovu vasitələri və ya lövbərlərlə
zədələnmə ehtimalını artırır.
5.2.3.Sattelit quyularının çoxluğu ilə yaradılan manifold sualtı
istehsal sistemləri
Sualtı quyu şəbəkəsi sistemi, dayanan quyuları olan mərkəz sisteminin
manifoldun istifadəsinə əsaslanır (şək. 5.12). Belə bir quyu istehsal sistemi,
funksionallığını genişləndirməklə (məsələn, mərhələli işlənməni asanlaşdırmaqla)
sahənin işlənmə xərclərini azaldır.

Şəkil 5.12.Manifold şəbəkəli quyular sisteminin ümumi görünüşü

Sualtı quyu şəbəkəsinin mərkəzi manifolddur. Bu manifoldlar qısa boru
- 148
-
kəmərləri və şlanq-kabellər vasitəsi ilə sattelit quyulara birləşir. Hər bir
manifoldu idarə etmək üçün çox şey tələb olunmur. Ayrılmaz bir inteqral
manifold modulu, açıq şəkildə boru kəmərləri və şlanq-kabellərinin uzunluğunun
azalması səbəbindən ayrı sattelit quyuların variantından daha səmərəlidir.
Bundan əlavə, manifoldun quraşdırılmasından əvvəl istismar qazma işləri
aparıla bilər. Çox sayda quyuya xidmət etmək üçün manifold mərkəzlərindən
istifadə olunur və quyu şəbəkəsinin yatağın inkişafı üçün layihə həllərinə uyğun
olaraq yerləşdirilir. Beləliklə, tipik bir manifold quyu klaster sistemi, quyu
hasilatını toplamaq və idarə etmək üçün bir manifoldun quraşdırıldığı bir əsas
sistemdir, həm də sualtı hasilata nəzarət sistemidir.
Kollektor mərkəzinin ətrafında ona bağlı olan tək quyular yerləşdirilir.
Boru kəmərlərini birləşdirmək üçün birləşdirici modul manifold mərkəzi
flanşlarına elektro-hidravlik və çox kanallı şlanq-kabellər verilir.
Nəzərdən keçirilən sistem aşağıdakı üstünlüklərə malikdir:
-keçid birləşmələrinin minimum sayı;
-mədən kompakt ölçülərə malikdir və balıqçılıq alətləri və ya lövbərlərin
zədələnmə riskinə daha az məruz qalır;
-təmizləyici qurğular kollektora daxil edilə bilər.
Bu seçimin dezavantajları aşağıdakılardır:
-qazma və təmir işləri zamanı digər sualtı qurğuların zədələnmə riski
yüksəkdir;
-sualtı balıq ovunun hər bir obyekti üçün fərdi qoruyucu quruluşa ehtiyac.
5.2.4.Dibdə yerləşən vahid dayaq bazası (lövhə) üzərində
sualtı fontan armaturu
Belə bir kompleksin istifadəsi, sualtı fontan armaturu hasil olunan
məhsulların toplanması üçün manifoldla təchiz edilmiş bir əsas lövhə olan
birləşmiş modul üzərində quraşdırılması ilə əlaqədardır (Şəkil 5.13). Bu modul
səkkiz sualtı quyunu dəstəkləyə bilər. Belə bir sistemin əsas üstünlüyü, xüsusən
sistemin baş quruluşundan əhəmiyyətli dərəcədə çıxarıldığı hallarda boru və şlanq
xərclərinin
- 149
-
 Şəkil 5.13 Quyular üçün vahid dənizdibi dayağı
azalmasıdır. Buna baxmayaraq, belə bir sistemdən istifadə edərkən qazma
işlərinin bir mərkəzdən aparılması lazımdır.
Bundan əlavə, ağır bir alt plitə istifadə edərkən, dənizdə quraşdırma
əməliyyatı çox bahalı ola bilər. Belə bir sistem, ilk dəfə 1970-ci illərin ortalarında
Meksika Körfəzində Exxon şirkətinin Sualtı İstehsal Sistemi (SPS) pilot
sınağında istifadə edilmişdir.
SPS sistemi, dalğıcsız və bir çox yeni texnologiyanı özündə birləşdirir.
Məsələn: atqı xətlərinə (TFL) əsaslanan quyulara xidmət üsulu, uzaqdan idarə
olunan manipulyatordan istifadə edərək klapanların və idarəetmə blokunun
dəyişdirilməsi texnikası, hidravlik güc qurğusu olan elektro-hidravlik idarəetmə
sistemi, sualtı ayırıcı və gücləndirici sistem.
Beləliklə, sualtı hasilat mərkəzi bir çoxluq sisteminə bənzəyir, lakin bu
halda bütün quyuağzı, kollektor boru kəmərləri, idarəetmə blokları və kimyəvi
dozirovka qurğuları bir quruluşa birləşdirilir. Belə bir sistemin üstünlükləri
aşağıdakılardır:
- dövrə kompakt ölçülərə malikdir;
-axın xətləri və keçid birləşmələrini birləşdirməyə ehtiyac yoxdur, yalnız
əsas qurğuya bir xətt lazımdır;
-bir çərçivə və ya kesson bütün sualtı sistemləri qoruyur;
-boru kəmərlərinin və kollektorların daha səmərəli quruluşu var;
-quruluşda təmizləyici cihazlardan istifadə etmək mümkündür;
- 150
-
 -təmir işlərinin dəyərini azaldan fərdi quyular arasında gəmi
hərəkətlərinin minimum sayı;
-quyuağzı xidmətinin unevarsallığı.
Belə sistemin mənfi cəhətləri aşağıdakılardır:
-birinci mərhələdə əhəmiyyətli əsaslı məsrəflər, istehsal və daşınma
müddətləri;
-istiqamətli qazmaya ehtiyac;
-fərqli parametrik quyuları birləşdirərkən idarəetmə sisteminin mürəkkəb
tələblərindən irəli gələn bağlama klapanlarında əhəmiyyətli yük.
5.2.5.Dənizdəki karbohidrogen yataqlarının mənimsənilməsində
istifadə olunanmüxtəlif mədən sistemlərinin müqayisəsi.
Bu gün dünyada yalnız platformalar və ya üzən hasilat sistemləri ilə
birlikdə deyil, həm də tamamilə sualtı hasilat şəklində müstəqil olaraq sualtı
hasilat texnologiyalarının istifadə edildiyi 130-dan çox dəniz yatağı var. Dənizdə
neft və qaz yataqlarının işlənməsi üçün istifadə olunan sualtı hasilat sistemləri
aşağıdakı kimi sistemləşdirilə bilər:
-1-2 quyu tərəfindən işlənmiş təcrid olunmuş kiçik sahələr, neft emalı
avadanlıqlarının yerləşdiyi yerüstü texnoloji platform ilə işlənilir;
-orta ölçülü sahələrdə, bir quyu şəbəkəsi hasilat və ya injeksiyon olaraq
istifadə edilən bir sıra sattelit quyuları da daxil olmaqla bir sualtı manifold
mərkəzi istifadə olunur (manifold bir neçə çevik yüksəldici boru kəmərindən
istifadə edərək stasionar və ya üzən platformaya bağlanır);
-böyük sahələr üçün, quyu şəbəkəsindən, manifoldla bir sistemdən,
stasionar və ya texnoloji platformalardan idarə olunaraq bir neçə periferik
şəbəkədən ibarətdir.
Praktikada, sualtı hasilat sisteminin növü bir çox amillərdən, ilk növbədə
suyun dərinliyindən, sahildən və ya platformadan olan məsafədən, həmçinin
işlənən sahənin konfiqurasiyasından və genişliyindən asılıdır. Hal -hazırda ən
perspektivli, bir lövhə üzərində sualtı quyu dəstəsinin, bir manifold, habelə

- 151
-
idarəetmə və enerji paylama sistemlərinin yerləşdiyi sualtı komplekslərin
istifadəsidir.
Sualtı hasilat mərkəzi üçün bütün quyuağzı, kollektor boru kəmərləri,
idarəetmə blokları və kimyəvi dozalara ayrılma qurğuları vahid bir quruluşa
birləşdirilir. Sualtı hasilat sisteminin planının hər bir variantının müəyyən
üstünlükləri və mənfi cəhətləri var (Cədvəl 5.1), bu, ilk növbədə dənizdəki neft və
qaz yataqlarının işlənməsi üçün tətbiqinin təsirli sxemini müəyyən edir.
Cədvəl 5.1.
Dənizdə karbohidrogen yataqlarının işlənməsi üçün istifadə
olunan sualtı hasilat sistemlərinin müqayisəsi

Sualtı istismar Üstünlükləri Nöqsanları

sisteminin növləri
-hazırkı istismarda olan -hər bir sattelit
quyulara minimal təsir quyusunun öz axın xətləri
göstərməklə yeni quyular və idarəetmə qurğusu
işlənilə, layla birləşdirilə tələb olunur ki, bu da
və istismara verilə bilər; mərkəzi platformanı
-tək quyuların yaradılması çətinləşdirir;
üçün yalnız tək qazma -sattelit quyularının
tələb olunur; səpələnməsi onların
-istənilən sayda quyunun zədələnmə ehtimalını
Bir neçə sattelit quyudan layla birləşdirilməsinin artırır;
ibarət olan sistem mümkünlüyü hesabına - hər bir quyuda istismar
yatağın işlənməsinin şəraitindən asılı olaraq,
çevikliyi; əlavə xərclərlə bağlı olan
-təmizləyici qazıyıcı fərdi qoruyucu strukturlar
qurğuların konturlarını tələb oluna bilər;
kollektora daxil etmək -təmir işləri quyular
imkanı. arasında əhəmiyyətli
yerdəyişmələri, habelə
digər quyuların
avadanlıqlarının
zədələnməsinin qarşısını
almaq üçün əlavə
tədbirlərin görülməsini
nəzərdə tutur;
-nəzarət boru kəmərinin
və ya məhsulların
daşınması üçün boru
- 152
-
 kəmərinin zədələnməsi
bütün yatağın istehsalının
dayanmasına səbəb olur.

-keçid muftalarının
sayının minimuma
endirilməsi (onlar
birləşdirilə bilər);
-mədən sahəsinin
ölçüsünün yığcamlığı, ov
alətləri və ya lövbərlərin
Manifold və sattelit zədələnmə riskinin
quyular ilə yaradılan minimuma endirilməsi;
şəbəkə -təmir işlərinin sadəliyi,
quyular arasında
əhəmiyyətli gəmi
hərəkətlərinə ehtiyac
olmaması;
-kollektorun daha kiçik
kütləsi və ölçüləri (50-
60%), sonrakı
dəyişikliklər və əlavələr
etmək imkanı;
-təmizləyici qazıyıcı
qurğuları kollektora daxil
etmək imkanı

Cədvəl 5.1 davamı

Sualtı istismar Üstünlükləri Nöqsanları
sisteminin növləri
Vahid dib dayaq -yığcam ölçülər; -böyük kapital məsrəfləri;
bazasında sistem (lövhə) -birləşdirici axın xətlərinə -istiqamətli qazma
və keçid muftalarına ehtiyacı;
ehtiyac yoxdur; -xüsusi gəmilərin və
-bütün sualtı sistemlərin qurğunun üzən
mühafizəsi bir layihə ilə vasitələrinin istifadəsini
təmin edilir; tələb edən əhəmiyyətli
- 153
-
 -boru kəmərlərinin və kütlə;
kollektorların rasional -müxtəlif axın sürəti və
düzülüşü; axın təzyiqi dəyərlərində
-təmizləyici qazıyıcı quyuya nəzarətin
qurğuların konturlarını mürəkkəbliyi səbəbindən
kollektora daxil etmək bağlama klapanlarının
imkanı; həddindən artıq
-gəmilərin hərəkətini yüklənməsi ehtimalı;
minimuma endirməklə -uzun istehsal və
təmir işlərinin dəyərinin çatdırılma müddəti;
aşağı salınması; -daşıma və quraşdırma ilə
-sattelit quyularını bağlı çətinliklər.
bağlamaq qabiliyyəti;
-birdəfəlik quraşdırma
(armaturanın
quraşdırılması istisna
olmaqla);
- xidmətin çox yönlü
olması.

Tamamilə sualtı quyuların qazılması və onların istismarı ilə bağlı

məsrəflər adi (yerüstü) quyulara nisbətən daha yüksək olduğundan, yalnız
səmərəli karbohidrogen hasilatı sualtı hasilatda əhəmiyyətli kapital qoyuluşunu
geri qaytara bilər.
Sualtı sistemlərdən, xüsusən də 5 km və ya daha çox məsafədə yerləşən
əsas platformalardan uzaq sistemlərdən istifadə zamanı nəzərə alınmalı olan
fundamental hallardan biri odur ki, onlar hidratların əmələ gəlməsinə və
parafinlərin, asfaltenlərin fəsadlarına ənənəvi üsullarla müqayisədə daha çox
həssasdırlar. Buna görə də, karbohidrogenlərin nəql üçün hazırlanması, sualtı
sistem avadanlıqlarına maksimum dərəcədə yaxınlaşması böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Bu məqsədlə hazırda SPAR, TLP kimi platformalardan və ya FPSO, FSO,
FPU kimi üzən gəmilərdən geniş istifadə olunur. Həmçinin, dəniz gəmiçilik
sistemləri getdikcə daha çox istifadə tapır ki, bu da maye karbohidrogenləri
birbaşa dəniz yatağından sahil qurğularına göndərməyə imkan verir. Buna misal

- 154
-
olaraq aşağıdakı yataqların işlənməsini göstərmək olar: Norveçdə Kristin, Tordis,
Asqard, Kanadada Terra Nova, Ağ qızılgül, Anqolada Girassol, Dalia və s.

5.3.Sualtı mədən-innovativ inkişaf texnologiyası və kontinental şelfin, o

cümlədən arktik qitə şelfinin karbohidrogen ehtiyatları
Arktika qitə şelfində buzadavamlı stasionar platformalardan istifadənin əsas
çatışmazlığı çətin buz şəraitində bahalı konstruksiyalardan istifadənin texniki və
iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun olmaması ilə bağlıdır.
Eyni zamanda, sualtı mədənlərə nəzarət, onların idarə edilməsi və
enerjiyə qənaəti həm sahildən, həm də stasionar texnoloji platformalardan həyata
keçirilə bilər, bu halda birləşmiş mədən variantı həyata keçirilir.
Arktikada sualtı mədənlərdən istifadə üsulu həm donmuş, həm də
donmayan dənizlərdə yataqların inkişafında ən perspektivli istiqamətdir, sualtı
layihələrdə mayelərin hazırlanması və vurulması üçün avadanlıqlardan, o
cümlədən çoxfazalı nasoslardan, separatorlardan və kompressor qurğularından
istifadə olunur.
Şək. 5.14 əsas elementləri olan sualtı mədən göstərilir, bunlar bir quyu
ağzı klapan, kollektor, enerji təchizatı stansiyası, məhsul hazırlama qurğusu, sahə
boru kəməri və şlanq-kabelləri, birləşdirmə sistemidir.

Şəkil 5.14. Sualtı mədənin ümumi sxemi

- 155
-
 Sualtı məhsulun hazırlanması kompleksinə aşağıdakı avadanlıqlar
daxildir: separator; istilik dəyişdiricisi; elektrik ötürücüsü və soyutma sistemi
olan mərkəzdənqaçma qaz kompressoru; kompressor ötürücüsünün fırlanma
tezliyini tənzimləyən avadanlıq; vahid istehlakçılar üçün enerji təchizatı və
paylanması üçün avadanlıq; uzaqdan idarə olunan bağlama klapanları; mayenin
qumdan ayrılması və vurulması üçün nasoslar; alətlər; nəzarət sistemləri, cari
vəziyyətin monitorinqi.

Şəkil 5.15. Sualtı kompressor qurğusunun ümumi görünüşü

Quyu məhsulunda əhəmiyyətli miqdarda qum varsa, xüsusi layihəli
separatorlardan istifadə olunur (şək. 5.15).

- 156
-
 Şəkil 5.16. Məhsulun separasiyası üçün sualtı qurğunun ümumi görünüşü
Sualtı karbohidrogen hasilat sistemlərinin baha başa gəlməsinə
baxmayaraq, son illərdə sualtı hasilat komplekslərindən istifadə etməklə, işlənən
yataqların sayı sürətlə artır. Bu, əməliyyat xərclərinin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı
salınması və xüsusi dəniz platformalarının tikintisi olmadan hasilatı sahildən
idarə etmək imkanı ilə bağlıdır.

Şəkil 5.17. Dəniz dibi qazma qurğusu

Norveç sualtı texnologiya tətbiqlərində liderdir. Norveçdəki inkişaf
istiqamətlərindən biridə tam avtomatlaşdırılmış sualtı qazma qurğusu WS Seabed
Rig yaradılması layihəsidir (Şəkil 5.17). Dəniz dibi qazma qurğusu, qazma
əməliyyatları üçün bütün zəruri avadanlığı özündə birləşdirən strukturdur ki, bu
- 157
-
da qazma prosesi zamanı dəniz mühitinə mənfi təsirləri minimuma endirir.
Qazma qurğusu gəmidən və ya sahildən idarə olunur. Əsas sualtı avadanlıq
quruda qazma əməliyyatlarında istifadə edilənlərlə eynidir. Fərq sualtı qazma
proseslərinin yüksək dərəcədə robotlaşdırılması ilə təmin edilən pilotsuz
texnologiyanın istifadəsindədir.
Arktika dənizlərində onun işini çətinləşdirən qurğunun əsas
çatışmazlıqları arasında qazma qurğusunun işə salınmasının və bir sıra
əməliyyatların yalnız müşayiət gəmisi olduqda nəzərdə tutulması və buzqıran
gəminin müşayiəti ilə idarə olunmasıdır.

Fəsil – 6

DƏNİZ NEFT-QAZ YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİNDƏ

SUALTI TEXNOLOGIYALARIN TƏTBİQİ TƏCRÜBƏSİ
6.1.Əsas istehsalçılar və bazarda sualtı hasilat avadanlığı
Hazırda karbohidrogen hasilatının ağırlıq mərkəzi, qitə şelfinin dərin su
sahələrinə və təbii-iqlim şəraiti daha ağır olan rayonlardan keçir ki, bu da mövcud
neft və qaz yataqlarının tükənməsi ilə əlaqədardır. Sualtı karbohidrogenlərin
təmizlənməsi texnologiyaları, quyulardan boru kəmərlərinin girişinə qədər,
məhsul axınının müəyyən edilmiş parametrlərinin əldə edilməsində, nəqliyyat
sisteminin çevikliyini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirir. Dənizdə neft və qaz
yataqlarının işlənməsi üzrə müasir dünya təcrübəsi, sualtı hasilat texnologiyasının
fəal inkişafını nümayiş etdirir. Qitə şelfində yataqların işlənməsində sualtı
texnologiyalardan istifadə üçün ilkin şərtlər aşağıdakılardır:
- neft və qaz hasilatı platformalarının üst hissəsinin çəkisinin azaldılması,
eləcə də yatağın platformasız tikintisinin mümkünlüyü;
- xüsusilə rentabellik həddində işlənən yataqların kommersiya
cəlbediciliyinin artırılması;
- məhsulların üst təbəqələrə qaldırılması zərurətindən yaranan itkilərin və
enerji sərfiyyatının azaldılması;
- layihənin ekoloji cəhətdən təmizliyinin artırılması, ətraf mühitə ən az
ziyan dəyməsi.
- 158
-
 Dünya bazarında neftin maya dəyərinin aşağı salınması, şelfdəki
karbohidrogen yataqlarının işlənməsi üçün daha sərfəli yeni texniki və texnoloji
həllərin axtarışına kömək edir. Neft və qaz sənayesində lider olan Statoil və
Petrobras, Tota1, BP şirkətləri sualtı texnologiyanın bütün sahəsinin inkişafını
fəal şəkildə təşviq edir. Eyni zamanda, quyu mayesinin təmizlənməsi və
vurulması üçün sualtı texnologiyaların təşviqi və tətbiqi sahəsində lider olan
Shell, Tota1, BP, Woodside və başqaları kimi iri əməliyyat şirkətləri bəzən buna
nail olmaq üçün yeni elmi məqsədlər və sənayenin ön sıralarında olmaq
məqsədilə ağlabatan risklərə gedir.
Sahə operatorları ilə sıx əməkdaşlıqda tərtibatçılar sualtı hasilat
avadanlıqlarını təkmilləşdirir, onun etibarlılığını və resurslarını artırır.
Xarici şirkətlər innovativ texnologiyaların və xüsusilə sualtı hasilat
sistemlərinin, habelə nəzarət və məlumatların toplanması sistemlərinin işlənib
hazırlanması və tətbiqi sahəsində böyük təcrübəyə malikdir. Bu təcrübə, sualtı
quyuların tamamlanması avadanlığından istifadə etməklə dəniz, yataqlarının
işlənməsi üzrə iri layihələrdə iştirak vasitəsilə əldə edilmişdir.
Son illərdə dənizdə neft və qaz yataqlarının işlənməsində sualtı
avadanlıqların istifadəsi inkişaf edir və əməliyyat şirkətləri arasında getdikcə
daha çox tələb olunur. Müvafiq olaraq, sualtı avadanlıqların istehsalı artır və
tərtibatçılar və istehsalçılar buna daha çox diqqət yetirirlər. Üstəlik, iri əməliyyat
şirkətləri yeni işlənmələri maliyyələşdirdiyi zaman xaricdə kapital tutumlu
texnologiyaların yaradılmasına birgə investisiya qoyuluşu prosesi inkişaf etdirilir.
Belə layihələr adətən 10 il və ya daha çox davam edir. Onların həyata
keçirilməsi zamanı əsas texnologiyalardan əlavə yeni inkişaflar və bir sıra
köməkçi texnologiyalar meydana çıxır. Bu, prosesin iştirakçıları arasında
münasibətlərdə müəyyən çətinliklər yaradır, çünki dəyərini müəyyən etmək və
iştirakçılar arasında bölüşdürmək kifayət qədər çətin olan əqli mülkiyyət məsələsi
yaranır. Əldə edilən yeni texnologiyalar, bir qayda olaraq, böyük maliyyə
sərmayələri tələb edən yeni layihələrin yaradılmasını şərtləndirir, eyni zamanda,
onların həyata keçirilməsi üçün yeni şirkətlərin yaradılması mümkün olur.
- 159
-
 Sualtı mədən avadanlığı bazarının vəziyyəti istehsal olunan və tədarük
edilən fontan armaturların, şlanq-kabellərin və kollektorların sayı ilə yaxşı
xarakterizə olunur. Müqavilələrin şərtlərinin hər kəs tərəfindən açıqlanmamasına
baxmayaraq, aparıcı avadanlıq istehsalçıları getdikcə daha çox məlumat dərc
edirlər.
2000-ci ildə sualtı avadanlıqların istismar xərcləri 7 milyard dollar, artıq
2008-ci ildə xərclər artaraq maksimum 30 milyard dollara çatdı, ardınca maliyyə
böhranı və investisiya axınının azalması müşahidə olundu. 2011-ci ildən
başlayaraq, əməliyyat şirkətlərinin bu avadanlıq üçün xərcləri tədricən artmağa
başladı və 2014-cü ildə onun 45 milyard dollara qədər artacağı proqnozlaşdırıldı.
Karbohidrogenlərin qiymətlərinin artması, yataqların işlənməsi üçün sualtı
neft və qaz avadanlıqlarına tələbatın artmasına və nəticədə onun istehsalçılarının
mənfəətinin artmasına səbəb olur. Beləliklə, 2007-ci ilin ortalarından 2008-ci ilin
birinci yarısına qədər neftin qiymətinin artması bu avadanlığın istehsalı bazarını
rekord həddə çatdırdı. Karbohidrogenlərin qiymətinin artması yataqların
işlənməsi üçün sualtı neft və qaz avadanlıqlarına tələbatın artmasına və nəticədə
onun istehsalçılarının mənfəətinin artmasına səbəb olur. Beləliklə, 2007-ci ilin
ortalarından 2008-ci ilin birinci yarısına qədər neftin qiymətinin artması bu
avadanlığın istehsalı bazarını rekord həddə çatdırdı.

Şək. 6.1 Sualtı neft və qaz quyularının sayı ölkələr üzrə

2007-ci ilin dördüncü rübündə ən yüksək həddə olan avadanlıq sifarişləri 3
milyard dolları ötdü. Lakin 2008-ci ilin əvvəlində bazara yenidən baxıldı və

- 160
-
sifarişlərin səviyyəsi 2007-ci ilin əvvəlinə uyğun oldu. 2008-ci ilin ikinci
yarısında sifarişlər azaldı, düşmə (dörddə üçdən az müddətdə) 1 milyard dollar
oldu. 2009-cu ilin birinci rübündə azalma müvəqqəti xarakter daşıyırdı və 2009-
cu ilin ikinci rübündə istehsalın səviyyəsi böhrandan əvvəlki vəziyyətə qayıtmağa
başladı, şək. 6.1-də 2002-2011-ci illər ərzində dünyanın müxtəlif regionlarında
sualtı neft və qaz quyularının sayı göstərilir.

Şək. 6.2 Əsas əməliyyat şirkətlərinin xərclərinin artım qrafiki (milyard

dollarla) göstərilir.
Artıq 2013-cü ildə əməliyyat şirkətlərinin sualtı avadanlıqlara xərcləri 15%
artıb və 2020-ci ildə onların 115 milyard dollara çata biləcəyi proqnozlaşdırılırdı,
lakin bu xərclərin səviyyəsinə çatmaq üçün operatorlar yeni layihələrin həyata
keçirilməsini davam etdirməlidirlər.
Sualtı neft və qaz avadanlıqları bazarının müxtəlif seqmentləri, müxtəlif
yollarla inkişaf edəcək. DCube by Rystad Energy şirkətinin göstəricilərinə
əsasən şək. 2.2 bazar seqmentləri üzrə əsas əməliyyat şirkətlərinin bu avadanlıq
üçün xərclərinin artım qrafiki (milyard dollarla) göstərilir (Subsea Services -
avadanlıq xidməti; Subsea Equpment-avadanlığın əsas elementləri; SURF-
köməkçi avadanlıq).
Proqnozlaşdırılan artım müxtəlif bazar seqmentlərində fərqli təsir göstərir.
Beləliklə, yatağın işlənməsi mərhələsində əsasən SURF (şlanq-kabellər,
qaldırıcılar və sahə boru kəmərləri) və Sibsea Equipment (fontan armaturu, quyu
- 161
-
ağzı avadanlığı və s.) əlaqələndirilir. Beləliklə, bu seqmentlər operatorların
yataqların işlənilməsi planlarından asılı olaraq dəyişir və 2020-ci ilə qədər bu iki
seqmentdə xərclərin ildə 16% artacağı proqnozlaşdırılırdı.
Sualtı neft-qaz mədənləri avadanlıqlarına texniki xidmət yalnız quruda
yaxşı inkişaf etmiş texniki xidmət bazası olduqda mümkündür, avadanlığın
işləmə qabiliyyətini tam saxlamaq mümkündür.
Quruda texniki xidmət bazasına qaldırma qabiliyyəti 70-80 tona qədər olan
kran qurğusu olan emalatxanalar daxil edilməlidir; hidravlik və digər testlər üçün
stendlər; sızmaların yoxlanılması üçün quyu ağzı avadanlığını yükləməyə imkan
verən texniki hovuzun olması; ehtiyat hissələri və alətləri saxlamaq üçün otaqlar.
Eyni zamanda, tələb olunan yükgötürmə qabiliyyətinə malik körpü ilə təchiz
edilmiş bir limanın bir neçə günə çata biləcəyi məsafədə yerləşməsi lazımdır.
Sualtı mədən kompleksinə texniki qulluq əsasən vizual yoxlama, vəziyyətin
diaqnostikası və texniki xidmət və təmirlə bağlıdır. Bu bazar seqmenti
quraşdırılmış avadanlıqların sayından və yaşından, həmçinin texniki
vəziyyətindən çox asılıdır. Bu, daha az dəyişkən, lakin davamlı böyüyən
seqmentdir, proqnozlara görə, onun xərcləri 2014-cü ildən 2020-ci ilə qədər ildə
12% arta bilər. Beləliklə, son onilliklərdə sualtı hasilatın istehsalı və istifadəsində
davamlı artım müşahidə olunur. 2014-cü ildən 2020-ci ilə qədər dərin dəniz neft
və qaz yataqlarının sayının 48% artacağı proqnozlaşdırılır, buna görə də sualtı
avadanlıqların sənaye istehsalının yaxın illərdə böyüməsi üçün yaxşı
perspektivlər var.

- 162
-
 4%
9%
10%
Avropa
L.Amerikası
26% Y.Şərq və Xəzər dənizi
Ş.Amerika
29% Afrika
Asya
Avstraliya
21%
2%

Şəkil 6.3 Neft və qaz yataqlarınında sualtı sistemlərin gələcəkdə

gözlənilən payı.
Üstəlik, gözlənildiyi kimi, 2014 və 2020-ci illər arasında sualtı hasilat
sistemləri ilə neft və qaz yataqlarının işlənməsinə ən böyük investisiya həcmi
Latın Amerikası və Qərbi Afrikanın şelfində qoyulacaqdır. Sualtı avadanlıqların
qoyulan ən yüksək investisiya səviyyəsi 2018-2020-ci illərdə Afrikada,
Anqoladakı Caotbo və Caabaca, Nigeriyadakı SouthWest və Nsiko yataqlarının
işlənməsi ilə əlaqədar qoyula bilər.
Qana, Konqo-Brazzavil və Ekvatorial Qvineya kimi Afrikanın digər inkişaf
etməkdə olan ölkələrində də neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatı və işlənməsinin
artırılması gözlənilir (şəkil 6.3). Hazırda sualtı hasilat sistemlərinin istehsalı və
tətbiqi üzrə ABŞ, Norveç və Böyük Britaniya liderlərdir.
2020-ci ilə qədər istifadəyə verilən qitə şelfindəki Norveç neft və qaz
yataqlarının əksəriyyətinin sualtı hasilat sistemləri ilə təchiz ediləcəyi, 2030-cu ilə
qədər isə bütün karbohidrogen hasilatının yarısının bu sistemlərdən istifadə
etməklə hasil ediləcəyi proqnozlaşdırılır.
Avropanın və Şimali Amerikanın qitə şelfindəki neft və qaz yataqları hələ
də sualtı neft və qaz avadanlıqlarının istifadəsi üçün perspektivlidir. Meksika
- 163
-
körfəzinin dərinsulu hissəsində neft və qaz yataqlarının kombinə edilmiş şəkildə
işlənilməsi planlaşdırılır: üzən platformalar (FERO) və sualtı hasilat
sistemlərindən istifadə etməklə. Asiya, Avstraliya və Yaxın Şərqin qitə şelfində,
həmçinin yeni yataqların işlənməsi və sualtı neft-qaz avadanlıqlarının istifadəsi
nəzərdə tutulur. Bu üç region birlikdə gələcəkdə sualtı avadanlıqların bazar payını
8%-dən 15%-ə qədər artıra bilər. Asiya getdikcə daha dərin sularda yataqların
kəşfiyyatına keçir, nəticədə Malayziya, İndoneziya, Hindistan və Çin bu regionda
sualtı avadanlıqların əsas istehlakçılarına çevrilirlər. Avstraliyada sualtı sektorun
inkişafı keçid iqtisadiyyatı olan Asiya ölkələrinə LNG istehsalı və ixracı üçün
Sotdop qaz yatağının işlənilməsi ilə bağlıdır.
İsrail şelfində yeni böyük Tamar, Dalit və Levyathan qaz yataqlarının kəşfi
Yaxın Şərq regionunda sualtı neft və qaz avadanlıqlarının istifadəsi üçün stimul
ola bilər. Yeni minilliyin əvvəlində sualtı avadanlıqlar əsasən ABŞ, Norveç,
Böyük Britaniya və Braziliyada istifadə olunurdu ki, bu da ümumi bazarın
təxminən 80%-ni təşkil edirdi. Bu ölkələr hələ də bu bazar seqmentində
liderdirlər, lakin 2014-cü ildə onların bazar payı azalır və proqnozlara görə,
təxminən 55% təşkil edəcək. Bazar payının azalması əsasən Qərbi Afrika və
Avstraliya kimi regionlarda sualtı avadanlıqların tətbiqi ilə bağlıdır. 2020-ci ilə
qədər Böyük Dördlüyün bazar payı, proqnozlara görə, daha da azalacaq və
hesablamalara görə, ümumi bazar həcminin 45%-ni təşkil edə bilər.
Son illərdə sualtı neft və qaz avadanlıqları çox inkişaf etmişdir. Dünyanın
əksər regionlarında bu sistemlər artıq dəniz yataqlarının işlənməsi üçün ənənəvi
avadanlıq hesab olunur. Hasilatçı şirkətlərin hər il bu avadanlıqlara daha çox pul
xərcləmələri gözlənilir.
6.2.Aparıcı xarici şirkətlərin sualtı karbohidrogen hasilatı
sistemlərinin mürəkkəb təbii-iqlim şəraitində tətbiqi təcrübəsi
Hazırda neft-qaz sənayesi müxtəlif yüksək mürəkkəb texnoloji
avadanlıqlara və qabaqcıl növ materiallara tələbat olan yüksək məntiqli sənayedir.
Buna görə də sənayeləşmiş ölkələrdə innovasiyalara sadiqlik neft-qaz sənayesinin
inkişafında ümumi tendensiyadır. Sualtı mədən avadanlıqları dünyada 60-cı
- 164
-
illərdən istifadə olunmağa başladı.
Ən əhəmiyyətli səbəb hasilatçı şirkətlərin həm mövcud yataqları
genişləndirərkən, həm də yenilərini işləyərkən kapital xərclərini azaltmaq imkanı,
lakin xüsusi hava şəraiti olan bölgələrdə yerləşən, həm tikinti, həm də tikinti
zamanı bahalı yataqların yaradılmasının qarşısını almaq imkanı idi.
Üstəlik, analitik agentliklərin göstərdiyi kimi, sualtı mədən avadanlıqlarına
artan tələbat, bazarın bu avadanlıqlara və karbohidrogen yataqlarının işlənməsi
metoduna artan marağından xəbər verir.
Sualtı karbohidrogen hasilatı sahəsində yaradılmış və son on ildə sənayedə
meydana çıxan innovativ texnologiyalar, neft və qaz hasilatının lider şirkətlərinin
sualtı hasilatın inkişafı ilə bağlı ciddi niyyətlərindən xəbər verir ki, bu da daha da
böyük dərinliklərdə yüksək səmərəliliklə işlənməyə və ağır iqlim şəraiti olan
rayonlarda karbohidrogenlərin çıxarılmasına imkan verir. Hazırda Norveç şelfinin
regionunda dəniz neft və qaz yataqlarının işlənməsində sualtı hasilat
sistemlərindən geniş istifadə olunur. Snevit (Qar bənövşəyi) və Ormen Lanqe
(Uzun ilan) yataqları bu işlənmə üsulu üçün sınaq zəmininə çevrildi. Ormen
Lange yatağının yerləşdiyi bölgənin təbii-iqlim şəraiti nəzərə alınmaqla, orada
sınaqdan keçirilmiş texniki həlləri, Arktika şəraitində yerləşən yataqlara
köçürmək mümkün olacaq. Sonra, karbohidrogen hasilatı üçün sualtı
texnologiyalarının həm sərbəst sualtı hasilatı, həm də inteqrasiya edilmiş
infrastrukturu ilə çətin təbii-iqlim şəraitində tətbiq olunduğu müəlliflərin nöqteyi-
nəzərindən ən maraqlı olan bir neçə xarakterik sahələri nəzərdən keçirəcəyik.
6.2.1.”Snohvit” yatağı
Yerləşdirmə. Snohvit yatağı Barents dənizində 7120/5-9 və 7121/4-7
bloklarında Norveç sahillərindən 140 km məsafədə və dənizin dərinliyi 310-340
m-də yerləşir. Sahə küləklər, tufanlar və aşağı temperaturlar, qışda qısa işıq dövrü
səciyyələndirilir. Golf Stream sayəsində dəniz il boyu buzdan təmizlənir, lakin qış
fırtınaları böyük dalğalara səbəb olur ki, bu da hidrotexniki qurğuların işini
çətinləşdirir.
Yataq 1984-cü ildə kəşf edilib və 2007-ci ildə işlənməyə verilib.Bu yataq
- 165
-
Barents dənizində karbohidrogen yatağının və ən şimaldakı dəniz qaz yatağının
işlənməsi üzrə ilk layihə olub. Yatağın operatoru Statoil Petroleum AS şirkətidir.
Əsas lisenziya sahibləri (GDF SUEZ E&P Norge AS - 12,0%; Petoro AS -
30,0%; RWE Dea Noge AS - 2,81%; Statoil Petroleum AS-36,79%; Tota1 E & P
Norg eAS-18,40 %.
Ehtiyyatlar üzrə məlumatlar. Çıxarılabilən qaz ehtiyatları - 172,8
milyard m3, kondensat - 21,8 milyon m3, NGL - 8,7 milyon ton.Yatağın istismar
müddəti 2007-2035-ci illər. 2012-ci ildə 5,58 milyard m 3 qaz, 0,29 milyon ton
NGL və 0,98 milyon m3 kondensat hasil edilmişdir.
Abadlaşma. Snohvit layihəsi sualtı hasilat avadanlığından istifadə etməklə
karbohidrogen hasilatını və təbii qazın sonradan mayeləşdirilməsi və ixracı üçün
Avropadakı ilk zavoddan və dünyanın ən şimalında yerləşən LNG (təbii maye
qaz) zavodundan sahilə çatdırılmasını təmin edir. Bu lahiyə Snohvit, Albatross
və Askeladd yataqlarını əhatə edən 20 quyunun, o cümlədən CO 2 vurulması üçün
bir quyunun qazılması planlaşdırılır. Yatağın abadlaşdırılmasının ümumi sxemi
şək. 2.4 verilmişdir.

Şək.6.4. Yatağın abadlaşdırılmasının ümumi sxemi

Sahildən sualtı istehsalın uzaqdan idarə edilməsi və çoxfazalı axının

- 166
-
uzunluğu 143 km olan boru kəməri ilə sahilə daşınması təmin edilir. Quruda
yerləşən kompleks (LNG zavodu) Melkoya adasında, şimaldakı Hammer fest
şəhərində gəmiçilik kanalının yanında yerləşir. Boru kəmərində yüksək təzyiq və
dəniz dibində aşağı temperatur hidratların əmələ gəlməsi tendensiyasını
müəyyənləşdirir, buna görə də neft quyularının quyu ağzında hidratəmələgəlmə
ingibitorunun vurulması aparılır.
Sualtı avadanlıq. Sualtı avadanlıqların tədarükçüsü SE OH & Oaz
şirkətidir. Avadanlıq balıq ovu trollarının təsirindən qoruyan konstruksiya və
hibrid fiber-optik və elektrik rabitə və telemetriya sistemlərini özündə birləşdirən
yüksək etibarlı idarəetmə sistemi ilə təchiz edilmişdir.
Yataqda 10 istismar və 3 suvurma quyusu qazılıb. Sualtı quyular üfqi
fontan armaturları ilə təchiz olunub və dayaq bazalarında yerləşir. Hər bir dayaq
dirəklər təxminən 240 ton ağırlığındadır və orada 4 fontan armaturu üçün yer var.
Enerji istehlakı sualtı neft və qaz hasilatında şlanq-kabelin uzunluğu boyunca
yaranan itkilər nəzərə alınmaqla həyata keçirilir.
Nəqliyyat. Hasil edilən qaz boru kəməri ilə quruda yerləşən zavoda nəql
olunur, burada CO2 ayrılır və yenidən laylara vurulmaq üçün ayrıca boru kəməri
ilə dənizə nəql edilir. “Snevit” yatağının üç sualtı hasilat kompleksi mövcuddur.
“Albatross” yatağından qaz nəql edən dördüncüsü 28 düymlük boru kəməri sahilə
axıdılan kollektora qoşulub. Sahildən bir ümumi şlanq-kabeldən istifadə edərək,
manifoldun yanında yerləşən mərkəzi paylayıcı qurğuya aşağıdakı axınlar axır:
sualtı avadanlığın hidravlik idarəetmə sistemi üçün maye, yüksək gərginlikli və
fiber optik rabitə siqnalları.
Təchizat bazası Melkoya adasında yerləşir.
6.2.2.Kristin yatağı
Yerləşdirmə. Kristinqaz-kondensat yatağı 6406/2 və 6506/11 bloklarında,
Norveç dənizinin şelfində Halten Bankının (Naltep Bankı) cənub-qərb hissəsində,
sahildən 240 km məsafədə və 370 m dərinlikdə yerləşir.
Yataq 1997-ci ildə kəşf edilib və 2005-ci ildə operator – Statoil Petroleum
AS şirkətinin nəzarəti ilə istismara verilmişdir
- 167
-
 Əsas lisenziya sahibləri. Eni Noge AS - 8,25%; Exxon Mobil - 10,88%;
Petoro AS-19,58%; Statoil Petroleum AS - 55,3%; Total AS - 6%.
Ehtiyyat üzrə məlumatlar. Sahə anormal lay təzyiqi və temperaturu ilə
xarakterizə olunur - müvafiq olaraq 90 MPa və 170 °C. Bərpa olunan, o qaz
ehtiyatları - 28,6 milyard m3; kondensat - 2,1 milyon m3; NGL - 6,4 milyon ton
2012-ci ildə 1,45 milyard m3 qaz və 0,32 milyon ton NGL hasil edilmişdir.
Abadlaşdırma. Kristin yatağı sualtı mədənlərdən və yarıdalma
platformasından istifadə edilməklə mənimsənilib. Dörd sualtı hasilat
kompleksində (şablonlarda) 12 hasilat quyusu mövcuddur. Kristin sahəsinin
təşkilinin ümumi görünüşü şək. 6.5 verilmişdir. Hər dörd sualtı kompleksdən
məhsullar yarımdalma platformasına çatdırılır.

şək. 6.5 Kristin sahəsinin ümumi görünüşü

Sualtı avadanlıq. Ölçüləri 28x16x13 m olan sualtı istehsal kompleksləri
“Aker Sо1utions” şirkəti tərəfindən istehsal edilib və “Saipıem 700” şirkəti
tərəfindən quraşdırılıb. Onların hər biri 200 ton ağırlığında, platformaya altı
qaldırıcı ilə birləşdirilib. Sualtı istehsala nəzarət edilir və hidrat inhibitoru
platformadan verilir.
“Aker Solution” şirkəti tərəfindən tikilmiş platforma qaz və kondensatın
ilkin təmizlənməsi üçün lazım olan texnoloji avadanlıqlarla təchiz edilmiş
yarımdalma tiplidir. Yarımdalma platformasının gücü 18,3 milyon m 3 qazın
- 168
-
qəbulu və təmizlənməsi üçün nəzərdə tutulub; 20 000 m 3 kondensat; gündə 5000
m3 su.
Platformaya 6 rayzer qoşulub, yaşayış bloku 104 nəfərin qəbulu üçün
nəzərdə tutulub. Platformanın üst hissələrinin çəkisi 18,3 min ton, boşaldılmış üst
səthlərin çəkisi isə 13,7 min ton təşkil edir.
Nəqliyyat. Yataqdan hasil edilən qaz əvvəlcə platformada emal olunur və
sonra boru kəməri ilə Norveçin cənub-qərbində, Stavanger yaxınlığındakı KapLo
şəhərində yerləşən qaz emalı zavoduna nəql edilir, orada emal olunur və sonra
Avropaya ixrac edilir. Kondensat Escard C gəmisinin anbarına göndərilir və
sonradan tankerlərlə göndərilir.
Təchizat bazası Kristiansunn limanında (Norveçin qərb sahilində, mühüm
nəqliyyat mərkəzi olan şəhər) yerləşir: dəmir yolu ilə Oslo və Stavangerə,
həmçinin Danimarka horstlarına bərə xidməti ilə bağlıdır, həmçinin Norveçin ən
böyük şəhərlərinə və bir sıra Avropa şəhərlərinə müntəzəm uçuşlar həyata keçirən
beynəlxalq hava limanına malikdir.
6.2.3.Tordis yatağı
Yerləşdirmə. Tordis neft yatağı Şimal dənizinin Norveç hissəsində,
Tampen bölgəsində, 34/7 blokunda, Gullfaks C platformasından 11 km şimal-
qərbdə, suların dərinliyi 200 m olan yerdə yerləşir. Əsas Tordis strukturundan
əlavə, Şərqi Tordis (1998 il), Borg (1999) Tordis Şərqi-Cənub (2001) strukturları
daxildir.
Yataq 1987-ci ildə kəşf edilib və istismara verilməsi 1994-cü ildə Statoil
Petroleum AS şirkətinin nəzarəti altında həyata keçirilib.
Yatağın işlənməsi üçün sualtı hasilat sistemlərindən istifadə edilmişdir.
Tordis (Topia) yatağında ilk dəfə olaraq EMC Tecbolo & Lez şirkəti tərəfindən
hazırlanmış sualtı ayırma modulları quraşdırılmışdır. Sahə infrastrukturunun
ümumi görünüşü şəkil 6.6 göstərilmişdir.

- 169
-
 Şəkil 6.6 Tordis yatağında sahə infrastrukturunun ümumi görünüşü.
Əsas lisenziya sahibləri, Statoil Petroleum AS -41,50%; Exxon Mobile
AS-10,5%; İdemitsu Petroleum Norge-9,6%; Petoro AZ-30%, RÜE De Norge
AS-2,8%; Total Norge AS-5,6%.
Ehtiyatlar haqqında məlumatlar. Yatağın çıxarıla bilən ehtiyatları 61,5
milyon kubmetr neft, 4,7 milyard kubmetr qaz həcmində qiymətləndirilir. 2012-ci
ildə 0,07 milyard kubmetr qaz hasil edilib, gündəlik neft hasilatı isə 2225 kubmetr
təşkil edib.
Abadlaşma. Yataqda sualtı manifold yerləşdirilib və yeddi tək quyu
birləşdirilib. Sonra tək quyulu iki sualtı modul quraşdırılmışdır, biri J-hasilat
üçün, digəri isə K-maye vurulması üçün. Sualtı sənayenin məhsulları Gullfaks C
platformasına daşınır, buradan sualtı avadanlıq idarə olunur, hidrat inhibitoru,
enerji və kimyəvi reagentlər şlanq-kabel ilə verilir.
Sualtı avadanlıq. Tordis yatağı sualtı manifoldla birləşdirilmiş beş hasilat
və iki suvurma sattelit quyusundan ibarət sualtı infrastruktur sistemi vasitəsilə
işlənilir. Yatağın sualtı avadanlığına dalğıcların iştirakı olmadan, gəmi ilə idarə
olunan aparat (ROV) vasitəsilə məsafədən xidmət göstərilir.

- 170
-
 2007-ci ildə Statoil Tordis (TopNs) yatağında dünyanın ilk sualtı ayırma
modulları Subsea Separation Boosting anb İnjection (SSBİ) tərəfindən uğurla
quraşdırıldı. Ayırma sistemləri FMS Tecnologies tərəfindən hazırlanmışdır.
Separator xüsusi modullu qum təmizləmə sistemi ilə təchiz olunub, qum sonradan
laya vurulmaq üçün su ilə qarışdırılmışdır.
Nəqliyyat. Tordis yatağından hasil edilən neft sonrakı hazırlanması,
saxlanması və daşınması üçün hər birinin diametri 10” və uzunluğu 12 km olan
iki neft kəməri vasitəsilə Gullfaks C platformasına nəql olunur. Su, anbara
vurulmaq üçün 10” boru kəməri ilə platformadan sahəyə verilir.
Təchizat bazası Flore, Fülke Sogn-og-Phyorane bölgəsində yerləşir. Flore
üçün mühüm nəqliyyat mərkəzi helikopter meydançasından Şimal dənizindəki
neft platformalarına daşınan hava limanıdır.

6.2.4. Asgard yatağı

Yerləşdirmə. Asgard qaz yatağı 6406/3 Halten bankında 6407 / 2-3, 6506
/ 11-12 və 6507/11 Şimal dənizinin Norveç sektoru bloklarında yerləşir. Vilayətin
sahilindən təxminən 200 km Trondelag və Heidrun yatağından 50 km cənubda,
suyun 240-300 m dərinliyində yerləşir.
Yataq 1981-ci ildə kəşf edilib, neft hasilatına 1999-cu ildə başlanıb və
qaz - 2000-ci ildə. Ümumiyyətlə, Asqard yatağı Norveçin ən böyük yatağıdır və
yatağın operatoru Statoil Petroleum AS şirkətidir.
Əsas lisenziya sahibləri. Statoil Petroleum AS - 34,57%; Exxon Mobil
AS -7,24%; Eni Norge AS-14,82%; Petoro AS - 35,69%; Total- 7,68%.
Ehtiyyatlar haqqında. Yatağın çıxarıla bilən ehtiyatları belə
qiymətləndirilir
103,8 milyon m3 neft; 200,6 milyard kubmetr təbii qaz; 16,1 milyon m 3
kondensat. Neftin sıxlığı 0,793 q/sm3 təşkil edir. Kükürdün miqdarı 0,19-dur%;
nikel - 0,2 mq / g və vanadium - 1,5 mq / g. 2012-ci ildə 11,83 milyard kubmetr
qaz, gündəlik neft hasilatı isə 13672 m3 təşkil edib.

- 171
-
 Abadlaşma. Asgard yatağı sualtı mədən avadanlığı və üzən istehsal,
hazırlama və saxlama gəmilərinin (FSPO) köməyi ilə işlənib. Yataqda neft
hasilatı üçün Asgard A gəmisi və qaz hasilatı üçün Asgard B üzən platforması
yerləşir. Kondensat Asgard C gəmisinin çənində saxlanılır, sahənin
tənzimləməsinin ümumi görünüşü şək. 6.7 göstərilmişdir. Yataq 18 sualtı quyu
şəbəkəsi (qrup quyular) yerləşən 53 quyudan ibarət dünyanın ən böyük sualtı
hasilat obyektinə malikdir.

Şək. 6.7 Asgard yatağı. Sahənin tənzimləməsinin ümumi görünüşü

Norveç dənizində Asgard layihəsi çərçivəsində ilk dəfə olaraq əvvəldən

çəkilmiş boru kəmərinə sualtı kəmərin bağlanması həyata keçirilmişdir ki, bu da
həm bu layihə, həm də sualtı neftin işlənməsi üçün mühüm hadisə idi.
265 m dərinlikdə yerləşən Asgard B platformasının üçağızlı borusu su
altında istismar kəmərinə qaynaqlanıb. İşə uzaqdan nəzarət edilib, qaz axını
dayandırılmadan üçağızlı boruya qaynaq edilib. Qaynaq işləri başa çatdıqdan
sonra uzaqdan idarə olunan xüsusi alət ilə boru kəmərində deşiklərin açılması
təmin edilmişdir. Bu texnologiya istehsalı dayandırmadan boru kəmərinin
istənilən nöqtəsində birləşmələr etməyə imkan verir.

- 172
-
 Sualtı avadanlıq. Mydesh və Myske yatağının məhsuldarlığının
azalmasının yaratdığı problemlərdən qaçmaq üçün, sualtı qaz kompressor
stansiyasının quraşdırılmasına qərar verildi. 2010-cu ildə Akeg Stubs şirkəti sualtı
kompressor stansiyasının tədarükü üçün tenderin qalibi olub. 2015-ci ildə Asgard
sualtı qaz sıxma qurğusunun istismara verilməsi dünyada bu qəbildən olan ilk
layihə olub, Mikkel və Midqard yataqlarında hasilatı təxminən 280 milyon barel
artırılmasını proqnozlaşdırır.
2013-cü ilin iyun ayında Aker Solution polad çərçivəni - dibinə
bərkidilmiş 1800 ton ağırlığında sualtı kompressorun əsasını təhvil verdi və bu,
Asgard yatağında quraşdırılmış kompressor qurğusunun əsasını yaratmağa imkan
verdi (Şəkil 6.7). Bu, Aker Solution tərəfindən istehsal olunan ən böyük
strukturdur: çərçivənin uzunluğu - 74 m, eni - 45 m, hündürlüyü - 26 m.

Şəkil 6.8 Asgard yatağında quraşdırılmış kompressor

qurğusunun polad çərçivəsi
Nəqliyyat. Yataqdan gələn qaz 42” qaz kəməri ilə Stavangerin şimalında
sahildə yerləşən Karsto qaz emalı zavoduna verilir. Zavodda hazırlanan qaz
Eigorre P magistral qaz kəməri ilə Kaqzfdan Almaniya sahilindəki Poşitə nəql

- 173
-
olunur. Asqard yatağından Avropa ölkələrinə ildə təxminən 11 milyard kubmetr
qaz verilir.
Yağ və kondensat qarışdırılır, əldə edilən yüngül neft Asgard dərəcəli
adlanır. İstehsal olunan neft çənlərdə saxlanılır və oradan tankerlərə vurulur.
Təchizat bazası Norveçin qərb sahilində mühüm nəqliyyat mərkəzi olan
Kristiansund limanında yerləşir.
6.2.5. Ormen Lange yatağı
Yerləşmə. Ormen Lange qaz yatağı Norveç dənizində 6305/4-5 və 6305/
7-8 bloklarında, Norveçin qərb sahilində, Kristiansund kommunasından 120 km
məsafədə yerləşir. Bu, Norveçin ilk dərin dəniz layihəsidir. Yatağın ərazisində
suyun dərinliyi 850 ilə 1100 m arasında dəyişir. Norveç dənizində Ormen Lange
yatağının işlənməsi Norveçdə və dünyada indiyə qədər həyata keçirilən dəniz
karbohidrogenlərinin hasilatı üzrə ən mürəkkəb layihələrindən biridir.
Yataq 1997-ci ildə Norsk Hydra tərəfindən kəşf edilmişdir. İşlənmə və
istismar planı 2004-cü ildə təsdiq edilmiş və qaz hasilatına 2007-ci ilin
sentyabrında başlanmışdır (şək. 6.9). Yatağın operatoru AS Norske Shell.

Şək. 6.9 Ormen Lange qaz yatağı.

Əsas lisenziya sahibləri. Statoil Petroleum AS-28,92%; Exxon Mobil AS-

7 %; Petoro-36,48%;DONG AS-10,34%; AS Norske Shell-17,4 %. Yatağın
ərazisində şərait çox sərtdir, ilin əksər hissəsində sıfırdan aşağı temperatur hökm
- 174
-
sürür, dəniz çox fırtınalıdır. Sualtı axınlar güclü, dib relyefi qeyri-bərabər və
sıldırımdır.
Ehtiyyat məlumatları. Yatağın çıxarıla bilən ehtiyatları 297,0 milyard m 3
təbii qaz və 16,3 milyon m3 kondensat səviyyəsində qiymətləndirilir. 2012-ci ildə
21,23 milyard m3 qaz və 1,69 milyon m3 kondensat hasil edilib. Yataq dünyanın
ən böyük sualtı sürüşmələrindən biri olan Storegg Holosen sürüşməsinin səthində
yerləşir. Karbohidrogenlərin mənbəyi kimi tərkibində kömür aralıq təbəqələri
olan və üzvi maddələrlə zənginləşdirilmiş yura süxurları tanınır. Bu, Norveçin
şelfində ikinci ən böyük qaz yatağıdır, onun qaz yatağı dəniz dibinin səthindən
təxminən 3 km dərinlikdə yerləşir.
Abadlaşma. Yatağın işlənməsi Aukra şəhəri yaxınlığındakı Nyhamna
kəndində quruda qaz emalı və ixrac qurğusu ilə birlikdə sualtı hasilat
sistemlərindən istifadə etməklə həyata keçirilir. Sualtı mədən sahildən uzaqdan
idarə olunur.
Yatağın sualtı avadanlığına aşağıdakı qurğular daxildir: balıqçılıq
torlarından mühafizə olunan hər biri 8 quyu üçün (44x33x15 m) çəkisi 1150 ton
olan 4 sualtı hasilat kompleksi. Komplekslər manifoldlar, akustik sızma və
vibrasiya detektorları və çoxkanallı idarəetmə sistemi ilə təchiz edilmişdir.
Sualtı komplekslər diametri 7 "və nominal təzyiqi 70 MPa olan 20 üfüqi
sualtı fontan armature ilə təchiz olunub. Sualtı balıqçılıq diaqnostik vasitələrin
dövriyyəsi üçün sistemə malik bir PLET (boru kəmərinin son manifoldu) daxildir.
İdarəetmə sahildən iki şlanq-kabel və fiber optik kabel vasitəsilə həyata keçirilir.
Monoetilenqlikolun hidrat əmələ gəlməsinin inhibitorunun tədarükü sahildən iki
boru vasitəsilə həyata keçirilir.
Anbarda təzyiq azalmağa başlayanda yataqda pilot modeli artıq sınaqdan
keçmiş sualtı kompressor stansiyasının quraşdırılması nəzərdə tutulur. Dörd eyni
texnoloji xəttdən (biri ehtiyatda olan) ibarət sualtı kompressor qurğusundan
istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. Bir xəttin gücü 12,5 MVt, bütün sualtı qurğunun
qabarit ölçüləri isə 70x22x14 m, ümumi çəkisi 3100 ton təşkil edəcək. Bu

- 175
-
layihəni həyata keçirmək üçün uzun məsafədə yüksək gərginlikli elektrik
təchizatını təmin etmək lazımdır, müasir idarəetmə və prosesə nəzarət sistemləri.
Nəqliyyat. Boru kəmərləri sualtı Storeqqa sürüşmə yerində dəniz dibinin
çox dik və qeyri-bərabər səthində quraşdırılmalı idi.
Bundan əlavə, bütün sualtı qurğular Norveç dənizinin bu hissəsinin
müstəsna güclü cərəyanlarına, ekstremal küləklərə və dalğalara, dənizin dibində
sıfırdan aşağı temperaturlara tab gətirməlidir.
Sualtı manifolddan quyular iki 30 düymlük (120 km uzunluqda olan 762
mm çoxfazalı axın boru kəmərlərinə verilir, onlar vasitəsilə quru obyektlərə nəql
olunur.
Aukre quru qurğuda hazırlandıqdan sonra qaz 1200 km uzunluğunda sualtı
Langeled bir boru kəməri ilə Böyük Britaniyanın şərq sahilindəki İsinpondakı
qəbul mərkəzinə nəql edilir. Oppep Larks sahəsi 40 il ərzində Böyük Britaniyanın
qaz ehtiyacının təxminən 20%-ni ödəyəcək.
Təchizat bazası təxminən 24 min nəfər əhalisi olan Norveçin qərb
sahilində yerləşən Kristiansund limanında yerləşir.
6.3. Davamlı və sürəkli buz örtüyü olan ərazilərdə sualtı
hasilat sistemlərinin tətbiqi xüsusiyyətləri
Arktika hövzəsinin mühüm xüsusiyyətlərindən biri, ilk növbədə şimal
çaylarının böyük həcmdə axması ilə əlaqəli səth qatının güclü duzsuzlaşmasıdır.
Buz örtüyü iqlimin ümumi sərtliyini azaldır, çünki yüksələn donmayan hissə ətraf
havanın temperaturunu bir qədər artırır, həm də onun rütubətini sürətlə artırır, bu
da birlikdə yaş küləyin soyumasının təsirinin artmasına səbəb olur.
Beləliklə, Arktika qitə şelfində neftin və qazın hasil edilməsində əsas
çətinliklər ekstremal hidrometeoroloji (buz daxil olmaqla) şərait və mövcud sahil
infrastrukturunun aşağı inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır. Bu baxımdan, Arktikanın
karbohidrogen potensialının inkişafı probleminin həlli çərçivəsində hazırlanmış
demək olar ki, bütün layihələr texniki və iqtisadi risklərin artması ilə xarakterizə
olunur.

- 176
-
 Buna görə də, Arktika şelfinin dəniz yataqlarının işlənməsi obyektlərin
layihələndirilməsi, tikintisi və quraşdırılması, qazma, boru kəmərləri və
kommunikasiyaların çəkilməsi, eləcə də obyektlərin sonradan ləğv edilməsi və
həyata keçirilməsində bir çox mürəkkəb texniki problemlərin həllini tələb
edəcəkdir.
Dəniz neft-qaz yatağının işlənməsi və istismarı üçün zəruri olan texniki
vasitələrin seçimi texnoloji, coğrafi, hidrometeoroloji, geotexniki, istehsalat və
ətraf mühit amilləri ilə müəyyən edilir.
Beləliklə, son üç onillikdə Arktika şelfinin işlənməsi üçün stasionar
platformaların istifadəsindən ibarət dəniz yataqlarının işlənməsinə ənənəvi
yanaşma ilə yanaşı, dəniz neft və qazında getdikcə daha çox istifadə olunan sualtı
texnologiyalarından istifadə edilməsi təklif olunur.
Həll edilməli olan əsas problemlər, müəyyən dərəcədə konvensiya ilə,
son dərəcə çətin şərtlərlə əlaqəli texniki problemlərə və məhdud naviqasiya
müddəti, Ayur yatağı obyektlərinin əhəmiyyətli dərəcədə uzaqlığı kimi amillərin
olduğu nəqliyyat problemlərinə bölünə bilər. Arktika bölgəsi bütövlükdə bir sıra
əlverişsiz hidrometeoroloji amillərin təsiri ilə xarakterizə olunur, o cümlədən:
- hava şəraitinin yüksək dərəcədə dəyişkənliyi, aşağı hava temperaturu;
- duman və yağıntı səbəbindən məhdud görünmə, əhəmiyyətli sayda gün
fırtınalı şəraitdə;
- gəmilərin və dəniz strukturlarının atmosfer və sprey buzlanmasının
yüksək ehtimalı;
- tufan dalğalarla müşayiət olunan dəniz səviyyəsində və cərəyan
sürətlərində əhəmiyyətli dəyişiklikləri;
- buz örtüyünün uzun müddət mövcudluğu və onun müvəqqəti
dəyişkənliyi;
-dayaz sulu ərazilərdə çəpərlərin silsilələri olan sürətli buzların
mövcudluğu,;
- dayaz su ərazilərində buz birləşmələri ilə qabarması.

- 177
-
 - layihə vəziyyətində örtüyü aşağı səviyyədə və ya daha yüksək olduqda,
kessonun (sualtı işlər üçün suyun dibinə salınan kamera) buzadavamlı
konstruksiya kimi layihələndirilməsi zərurəti;
- dalğıcların kesson daxilində təhlükəsiz işinin təmin edilməsi zərurəti;
- kessonda quraşdırılmış sualtı avadanlığın optimal ehtiyata ehtiyacı.
Ümumi halda, təbii amillərin bütün dəsti Arktika şelfində sualtı mədənlər
üçün avadanlıqların seçilməsi ilə bağlı texniki qərarların qəbul edilməsinə
həlledici təsir göstərir. Ayrı-ayrılıqda qeyd etmək lazımdır ki, aşağı temperaturlar
sualtı boru kəmərlərində hidratların əmələ gəlməsi, parafinlərin və asfaltenlərin
çökməsi problemini daha da gücləndirir.
Arktika bölgəsi asanlıqla həssas ekosistem olduğundan (dünya
əhəmiyyətli böyük balıq ehtiyatları, dəniz quşlarının yüksək populyasiya sıxlığı
və nadir dəniz məməlilərinin populyasiyalarının olması ilə xarakterizə olunur),
ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi məsələləri inkişafda xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir.
2012-ci ilin mart ayında Şimal dənizində qaz sızması baş verib. Suya
daxil olan qaz kondensatı 11 km uzunluğunda zolaq əmələ gətirib. Qəza
insanların təhlükəsizliyinə və ətraf mühitə ciddi təhlükə yaradıb: partlayıcı qaz
buludu bütün qəza platformasını bürüdü və dənizə daxil olan qaz kondensatı
suyun səthində böyük neft ləkəsi əmələ gətirdi. Platformanın işi dayandırılıb,
şəxsi heyət təcili təxliyə edilmişdi. Qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılması 10
milyard dollara başa gəlmişdi.
Bundan əlavə, Kulluk qazma qurğusu Alyaska sahillərində quruya
çırpıldı. Onun təmiri 50 milyon dollara başa gəldi. ABŞ Daxili İşlər Nazirliyi
Arktika proqramı Sbe11-ə yenidən baxmağa qərar verib. Nəticədə şirkət 2013-cü
ildə Çukot və Bofort dənizlərində kəşfiyyat fəaliyyətini dayandıracağını açıqladı.
4,5 milyard dollar xərcləyən Shell orada bir quyu da qazmadı.

Arktikada neft və qaz hasilatı üçün yeni texnoloji həlləri olan ölkələr
Arktika yarışında karbohidrogen ehtiyatları şəklində dividendlər alacaqlar. Buna

- 178
-
görə də, bu gün Arktikaya ciddi elmi investisiyalar birbaşa Arktika şelfinin
yarımçıq qalan hissəsi ilə bağlıdır. Arktika layihələrinin taleyi əsasən
karbohidrogenlərin artımı ilə müəyyən edilir, əgər neft və qazın qiymətləri çox
aşağı olarsa, o zaman Arktika şelfində onların hasilatı sərfəli olmayacaq.

FƏSİL-7
SUALTI NEFTÇIXARMA KOMPLEKSİNİN
ƏSAS AVADANLIĞINİN TƏRKİBİ
Qitə şelfində neft və qaz hasilatı üçün sualtı texnologiyaların təkamülü
prosesində bir çox müxtəlif texniki həllər işlənib hazırlanmış və sınaqdan
keçirilmişdir, lakin son nəticədə sənaye bir neçə əsas strukturu mənimsəmişdir,
onların hər birinin tətbiq xüsusiyyətlərinə görə öz üstünlükləri və çatışmazlıqları
var.
Neft və qaz hasilatı üçün sualtı kompleksə dənizin dibində müxtəlif
işlərin aparılması üçün zəruri və kifayət qədər avadanlıq dəsti daxildir - bu, dayaq
strukturu, sualtı quyu ağzı və fontan armaturu, manifold, idarəetmə bloku, şlanq-
kabellər, axın ölçmə avadanlığı, ölçmə cihazları, qoruyucu qurğulardır və s.
Sualtı hasilat kompleksinin əsas elementlərindən biri fontan armaturunun
üzərində quraşdırılmış nəzarət-ölçü avadanlığı, quyuya nəzarət sistemi və hidrat
inhibitorunun vurulmasıdır.
Quyuağzı sistemi ilə birlikdə sualtı fontan armaturu və boru asılqanları
quyuları istismar zamanı sızmalardan qoruyur. Manifold, quyular və keçid
klapanları arasında idarəetmə sisteminin siqnallarını və hidrat əmələ gəlməsi
inhibitorunu paylamaq üçün modulları ehtiva edir, sonrakı nəql üçün quyulardan
mayenin toplanması problemini həll edir.
Bu bölmənin məzmunu dəniz yataqlarının işlənməsinin xarici
təcrübəsində istifadə olunan dəniz neft və qaz yataqlarının sualtı hasilatı
kompleksinin avadanlığının əsas elementlərinin təsvirinə həsr edilmişdir.

- 179
-
 Müxtəlif şirkətlər tərəfindən hazırlanmış sualtı mədən avadanlığı struktur
baxımından fərqli ola bilər. Bununla belə, o, funksional olaraq bütün dəniz neft
və qaz hasilatı üçün eyni olan problemləri həll etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

7.1.Sualtı hasilat kompleksi obyektlərinin mühafizəsi konstruksiyaları

Sualtı qurğulara təhlükəli xarici təsirlərin mümkün mənbələri balıq ovu
torları, lövbərlər və ya lövbər zəncirləri, buz silsilələri və aysberqlərdir ki, bu da
sualtı avadanlıqların sıradan çıxmasına səbəb ola bilər. Belə təsirin arzuolunmaz
nəticəsi neft və ya qazın nəzarətsiz buraxılmasına qədər zərərli ola bilər ki, bu da
ətraf mühitə ciddi ziyan vurur.
Sualtı quyuların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün qoruyucu
konstruksiyaların quraşdırılması təcrübəsi onların etibarlı istismarı üçün ilkin
şərtə çevrilir. Bu zaman sualtı emal avadanlığının üstündə ona düşən əşyaların,
lövbərlərin və balıq ovu alətlərinin təsirindən qorumaq üçün xüsusi mühafizə
edici konstruksiya quraşdırılır.
Sualtı hasilat sistemlərinin mühafizə strukturları-avadanlığı yoxlamaq və
bütün lazımi texniki xidmət əməliyyatlarını, o cümlədən quyulara müdaxilə üçün
avadanlıqdan istifadə etmək imkanı təmin etməlidir; habelə sahildən idarə olunan
qurğu və alətlərdən istifadə. Qoruyucu strukturlar (qurğular) aşağıdakı növlərdən
ola bilər:
-sualtı mədən işləri üçün avadanlıqların yerləşdiyi əraziyə balıq ovu
alətlərinin daxil olmasına mane olan beton bloklar;
-quyu ağzı armaturların təhlükəsizliyini təmin edən qoruyucu örtüklər və
qapaqlar;
- buzdan və aysberqlərdən qorunmaq üçün əsasən donan sularda istifadə
edilən fontan armaturunun qorunması üçün kessonlar (dəniz sənayesində - su
altında və ya su ilə doymuş torpaqda, sudan təmizlənmiş bir iş kamerasının
formalaşması üçün bir konstruksiya).
7.1.1.Sualtı kompleks obyektlərinin balıq ovu alətlərindən qorunması

- 180
-
 Sualtı neft və qaz hasilatı mədənləri su bioresurslarının yerləşdiyi, balıq
ovu gəmilərindən torların və lövbərlərin atıldığı yerlərdə yerləşə bilər ki, bu da
sualtı obyektlərə ziyan vura bilər. Böyük kütləyə malik və yüksək sürətlə hərəkət
edən müasir torlar sualtı mədən avadanlıqları üçün böyük təhlükə yaradır.

Şəkil 7.1 Yük və tor bortunun növü

Yük və tor bortunun növü şəkil 3.1 göstərilmişdir. Böyük kütləsi, iti kənarları və
yüksək sürətinə görə bu avadanlıq sualtı boru kəmərləri, şlanq-kabel xətləri və
sualtı strukturlar üçün təhlükə yaradır.
Şəbəkələrin keçidi zamanı quyu ağzı avadanlığın elementlərində yüngül
zədələnmələr mümkündür. Quyu ağzı avadanlığının kifayət qədər gücə malik
olmasına baxmayaraq, onun bəzi elementləri kəskin çəkmə qüvvələrinə məruz
qaldıqda zədələnə bilər. Potensial təhlükələrin başqa bir mənbəyi lövbər və ya
lövbər zəncirləridir.
Məsələn, üzən texniki avadanlığın enmə lövbəri quyu ağzında fontan
armaturunu zədələyə və bununla da dənizdə təhlükəli qaz və neft sızmasına səbəb
ola bilər. Belə bir vəziyyət yaranarsa, ciddi maliyyə və ekoloji ziyan dəyə bilər.
Ağır anker (dəstəkləyici bazada müxtəlif yollarla bərkidilmiş və istənilən
strukturu saxlayan bir konstruksiyadır) zəncirləri də quyu ağzı komponentlərə
zərər verə bilər.
Standarta uyğun olaraq, qoruyucu strukturlar aşağıdakı tələblərə cavab
verməlidir:

- 181
-
 - qoruyucu konstruksiya balıqçılıq avadanlığının elementlərinə zərər
vermədən sualtı avadanlığın üzərində sərbəst şəkildə bərkidilməsinə imkan verən
balıqçılıq avadanlığını əks etdirməlidir;
-tor və onun zəncirlərinin keçidini optimallaşdırmaq üçün qoruyucu
strukturun bucaqları üfüqidən 58 °-dən çox olmamalıdır;
-maili müstəvilər və digər konstruksiya elementləri dəniz dibi süxuruna
hərəkət zamanı daha da dərinləşə bilən tor elementlərinin təsirini əks etdirmək
üçün kifayət qədər dərinliyə qədər batırılmalıdır. Bu halda, konstruksiya və
torpağın zədələnməsi strukturun mühafizəsi altında olma ehtimalı nəzərə
alınmalıdır;

konstruksiyanın həndəsi ölçüləri elə olmalıdır ki, tor elementləri

qoruyucu konstruksiyanı tutmasın;
- şaquli bərkidicilərdən istifadə edilərsə, onların yerləşməsi tor
avadanlığının təsir etməsinə mane olmalı, əsaslı təmir və tədqiqat avadanlığı üçün
girişi təmin etməlidir;
-qoruyucu konstruksiyada balıq torları ilə zədələnə bilən çıxıntılı
hissələrin olmasının qarşısını almaq və ya minimuma endirmək lazımdır;
- bütün xarici və kənar elementlərin minimum əyrilik radiusu ən azı 250
mm olmalıdır.
Şəkil 7.2, sualtı quyuağzı üçün mühafizə kimi istifadə edilən polad
konstruksiyanı göstərir, bu da, mümkün zərərin qarşısını almağa kömək edir.
Kokoon şirkətinin qoruyucu sistemi. şəkil 7.3 b-də verilir.

- 182
-
 Şəkil 7.2. Quyuağzının mühafizəsi üçün polad konstruksiya

Şəkil 7.3. Kokoon şirkətinin qoruyucu sistemi

.
7.1.2.Sualtı kompleks obyektlərinin gəmi gövdəsinin alt hissəsinin
əsasını təşkil edən tirlərdən qorunması
Dəniz yataqlarının işlənməsi zamanı təbii-iqlim şəraitindən asılı olaraq
sualtı avadanlığın, quyu ağzı avadanlığının quraşdırılması yerində texniki şərtləri
sualtı quyuları (xüsusilə dayaz şelf sularında) tam və ya qismən dəniz dibi torpağa
basdırılmalıdır.
- 183
-
 Axınla hərəkət edən buz (dreyf) suyun üzərində toplanaraq, həm də dayaz
sularda buz silsilələri və aysberqlər yaradaraq dənizin dibini şumlayır.
Kessonun yerləşdirilməsi üçün tələb olunan dərinlik süxurun çıxarılması
ilə təmin edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu üsul çox bahalıdır və həyata
keçirilməsi üçün əlavə avadanlığın cəlb edilməsini tələb edir.

Şəkil 7.4 Quyuağzının dəniz dibinə qoruyucu ilə quraşdırılması

Quyuağzını açıq çuxurlarda yerləşdirmək də mümkündür, lakin intensiv
çökmə səbəbindən dayaz suda qoruyucu dam ilə istifadəsi daha məqsədə
uyğundur (Şəkil 7.4).
Bir neçə quyunun qazılması üçün nəzərdə tutulan inteqrasiya (hissələrin
bütövlükdə birləşdirilməsi prosesi.) edilmiş əsas lövhənin qoruyucu korpusunun
içərisinə quraşdırılması üsulu həyata keçirilir. Beləliklə, dənizin dibində
basdırılmış kesson daxilində quyuların çoxluğunu təşkil etmək üçün həll yolu
təklif edilmişdir.
7.1.3.Sualtı kompleks obyektlərinin aysberqlərdən qorunması
White Rose yatağında, okeanın dibində 120 m dərinlikdə sualtı kompleks
qurmaq üçün qazıntı işləri aparılmış və üç çuxur qazılmışdır. Hər bir çuxur
düzbucaqlı, uzunluğu 30 m, eni 20 m və dərinliyi 11 m; divarların mailik bucağı
3:1-dir.
Üç çuxurun hər birində avadanlıqlarının yuxarı hissəsi dəniz dibindən ən
azı 2-3 m aşağıda olan bir neçə sualtı komplekslər quraşdırılmışdır. Tota İoua
yatağında (suyun dərinliyi 90 ilə 100 m arasında) sualtı kompleksləri aysberqlərin
- 184
-
təsirindən qorumaq üçün dəniz dibinin altında yerləşən çuxurlara
yerləşdirildi(şəkil 7.5).

Şəkil 7.5. Sualtı kompleksləri aysberqlərin təsirindən

qorumaq üçün dəniz dibinə yerləşdirilməsi

7.2.Sualtı dayaq təməl konstruksiyaları

Sualtı təməl lövhəsi (sualtı lövhə, qayaq lövhə, şablon) dəniz dibinə
quraşdırılır və ümumiyyətlə dəstəkləyici çərçivədən və təməldən (əsas özül)
ibarətdir.
Sualtı kompleksin dayaq, təməl konstruksiyaları qaynaqlı metal
konstruksiyalardan ibarətdir. (şək. 7.6). Bu konstruksiyalar avadanlığın sualtı
modullarını yerləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

- 185
-
 Şək. 7.6. Dayaqlı sualtl fundamental konstruksiya: 1-quruyucu qapaq; 2-
quyuyla əlaqə üçün lyuk; 3-vakum dayağın lyuku; 4-ramalı konstruksiya; 5-
avadanlığın idarə edicisi; 6-anker tipli vakuum dayaq.
Müxtəlif konfiqurasiyalı (düzülüşlü) sualtı avadanlığın yerləşdirilməsi
zamanı dayaq və təməl konstruksiyalarının bir neçə variantları nəzərdə tutulur:
- tək sualtı quyular üçün dayaq və bünövrə konstruksiyaları;
- sualtı avadanlıqların ayrı yerləşən modullarının (məsələn, manifold
avadanlığı) dayaq və təməl konstruksiyaları;
-quyu şəbəkəsi üçün dayaq və təməl konstruksiyaları.
Dayaq lövhəsi aşağıda qeyd olunan avadanlığı yerləşdirməyə imkan verir:
-sualtı quyuağzı və armaturlar;
-boru kəmərlərinin manifoldları (layn məhsulları, inyeksiya, quyuların
sınaqı
ya kimyəvi maddələrin paylanması);
-sualtı idarəetmə modulu, hidravlik və elektrik birləşmələri kimi idarəetmə
sisteminin elementləri;
-quyuların qazılması və tamamlanması üçün avadanlıq;
-boru kəmərlərinin dartılması və birləşdirilməsi üçün avadanlıq.
Mürəkkəblik baxımından, dayaq lövhələr və ya bir manifoldlu bir neçə
quyu təsnif edilir. Quyu üçün dayaq lövhəsi çoxsaylı quyuların qazılmasında
bələdçi struktur kimi xidmət edir. Dayaq lövhələrin ən mürəkkəb konstruksiyası
kompressor stansiyasının quraşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Dayaq lövhəsinə sualtı manifold quraşdırıla bilər. Rayzerlərin (sualtı
quyuları platformanın üst tərəflərində yerləşən avadanlıqlara birləşdirmək üçün
istifadə olunur) təməlində olan təməl lövhələri yük birləşmələri də daxil olmaqla
bütün mümkün yüklərə tab gətirməlidir. Konstruksiya aşağıdakı yük növlərini
nəzərə almalıdır:
-daimi yüklər;
-ətraf mühitdən olan yüklər;
-montaj yükləri;
- 186
-
 -istismar yükləri;
-qəza yükləri (enən yüklər, tor xətaları və sahildən idarə olunan
cihazın işləməsi zamanı dinamik yüklər və s.).
Vakuum dayağı (lövbər, anker) sualtı dayaq strukturunun dibinə
bərkidilmiş, aşağıdan açıq və yuxarıdan qapaqla bağlanan polad silindrik stəkan.
Onun tətbiqi üçün müəyyən hesabatlar aparılmalıdır:
-dib süxurunun xüsusiyyətləri və onun təməlin işləmə qabiliyyətinə təsiri;
-uzununa, eninə, fırlanma və qarışıq yüklərə konstruksiyanın möhkəmliyi;
-təməlin quraşdırılma və çıxarılma prosesi.
Dörd vakuum dayağının konstruksiyalarının quraşdırılması, məsafədən
idarə olunan quraşdırılmış nasosdan və dayaqların hər birinə gedən ayrı-ayrı
xətlərdən istifadə edərkən şaquli vəziyyətin tez uyğunlaşdırılmasını (yəni
düzəldilməsi) təmin edir. Vakuum dayaqlarının içərisinə su vurula və ya çıxarıla
bilər. Hər bir dayağın şaquli mövqeyi bir neçə santimetr dəqiqliklə əldə edilə
bilər.

Şəkil 7.7. Yumuşaq süxurlar üçün ankerli vakuum dayaq

7.2.1.Sualtı sattelit (tək dayanan) quyuların dayağ konstruksiyaları

İstiqamətlindirmə dayağı quyuağzı avadanlığı və sualtı quyunun fontan
armaturu üçün dəstəkləyici struktur kimi çıxış edir. Bu dayağ dəniz dibində
yerləşir və quyuağzı avadanlığ üçün dayaq strukturudur.
Tək sualtı quyular üçün svay (dirək) bünövrəsi adlanan konstruksiyadan
- 187
-
istifadə edilə bilər. Konduktor özü təməl konstruksiyası kimi xidmət edir.

Şəkil 7.8. Dörd quyu və ayrıca yerləşdirilən modul üçün konstruksiya

Z
7.2.2.Sərbəst dayanan sualtı modullar üçün dayaq konstruksiyaları
Belə konstruksiyalar ayrı-ayrı kollektor, sualtı emal avadanlığının
modullarını, yüksəldici birləşmə cihazları üçün modulları və s. yerləşdirmək üçün
nəzərdə tutulmuşdur (bax. şək. 7.7 və 7.8).
Sərbəst dayanan sualtı modullar üçün əsasən vakuum dayağı (lövbər,
anker) istifadə olunur. Belə bir təməl konstruksiyanın əsas elementi silindrik bir
vakuum kessondur ki, bu da konstruksiyanın ağırlığının təsiri altında, həmçinin
daxili boşluğa suyun sorulmasi və vurulmasını, xüsusi sistemin köməyi ilə təməl
konstruksiyanın dərinləşdirilməsi və etibarlı fiksasiyasını (təsbit, qeyd etmə)
təmin edir. Sərbəst dayanan sualtı modullar üçün əsasən vakuum dayağı (lövbər)
istifadə olunur.
Sualtı modulun ölçüsündən və çəkisindən asılı olaraq, təməl
konstruksiyanın bir və ya bir neçə vakuum dayağı ola bilər:
- manifold modulunun təməl konstruksiyası üçün əsasən dayaq çərçivəsinin
mərkəzində yerləşən böyük diametrli bir vakuum dəstəyi istifadə olunur;
- sualtı hazırlıq prosesi üçün iri sualtı avadanlıq modullarının təməl
strukturu üçün dayaq strukturunun künclərində yerləşən dörd vakuum dayaqdan
istifadə edilə bilər.
7.2.3.Çox quyulu sualtı modullarının dayaq konstruksiyaları
Çox quyulu dayaq bünövrələri quyuağzı avadanlığ, fontan armaturu
modulları, eləcə də manifold modulunu yerləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
- 188
-
Çox quyulu dayaq konstruksiyası quyuağzı avadanlığın və hasilat quyuları üçün
fontan armaturunun modullarının yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş
slotlardan (yivlərdən) ibarət qazma çərçivəsidir.
Qazma çərçivəsi, qazma əməliyyatları zamanı qazma avadanlığını
istiqamətləndirir və həmçinin sementləmədən əvvəl konduktorun dayağı kimi
çıxış edir. Qazma çərçivəsinə həmçinin manifold modulu üçün uyğun bələdçilər
və tutucular daxildir.
Sualtı dayaq, təməl və qoruyucu konstruksiyalar poladdan açıq (bucaq) və
ya qapalı (düzbucaqlı) profillərdən, boru profillərindən, həmçinin təbəqə
metaldan hazırlana bilər. Müəyyən bir profilin seçilməsi, eləcə də profilin
materialı, onların istismarı zamanı sualtı konstruksiyalara mümkün olan yükləri
və təsirləri nəzərə almalıdır.
7.3.Sualtı quyuağzı avadanlıq
Sualtı quyuağzı sistemi (üzən qazma qurğusundan quraşdırılmışdır)
quyunun hermetikliyini təmin edir, kəmərin və qaldırıcı nasos-kompressor
boruların asılması üçün konstruktiv element kimi, quyunun qazılması, mexaniki
bərkidilməsində və sistemlərin birləşdirilməsində iştirak edir.
Dayaq lövhədə qazma üçün deşik mövcuddur. Bu lövhə quyuağzı
hündürlüyə nəzarət edir. Quyu ağzının hündürlüyünə nəzarət etməyə ehtiyac
yoxdursa, bu lövhə olmaya bilər.
İstiqamətləndirici lövhədə gövdəyə bərkidilməsi üçün qurğular və qazma,
quyuların tamamlanması üçün bərkidici avadanlıqlar (preventor, quyuağzı
avadanlığı) vardır. Hər iki lövhə birlikdə istifadə edildikdə, istiqamətləndirici
lövhənin arxa tərəfində şarnir quraşdırılır (çıxıntılı profil). Bu, dəniz dibinin
topoqrafiyasına və quyunun şaquliliyinə görə lövhələr arasında bucaq
uyğunsuzluğunu kompensasiya edir.
Sualtı quyuların quyuağzı avadanlığı - quyu ağzının etibarlı
hermetiklənməsini təmin etmək, qazma və təmir işləri zamanı fontan armaturu
modulu və üfürmə avadanlığının modulları ilə etibarlı əlaqəni təmin etmək üçün
nəzərdə tutulmuş quyu ağzında quraşdırılmış texniki vasitələr toplusudur. Montaj
- 189
-
(quraşdırma) və təmir rejimində partlamadan qorunma funksiyaları şaquli quyu
ağzı olan sistemlər üçün aşağı qaldırıcı blok, üfüqi quyu ağzı olan bir sistemdə
işləmək və quraşdırmaq üçün üfürmənin qarşısının alınması üçün rayzerlər
tərəfindən yerinə yetirilir.
Sualtı quyuağzı avadanlığı onu quyu ağzına və qaldırıcıya birləşdirmək
üçün qoruyucu kəmər və sualtı fontan armaturundan (həlqəvi fəzanın
hermetikləşdirilməsi) ibarətdir.
7.4.Sualtı fontan armaturu
Sualtı quyuların fontan armaturları quyuağzı avadanlığında quraşdırılmış
klapanlar və ölçmə cihazları olan və quyuların quyuağızlarının hermetiklənməsi,
quyu mayesinin axınına nəzarət və nəzarət üçün nəzərdə tutulmuş moduldur.
Fontan armaturları aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirmək üçün müştəri
tələblərinə uyğun olaraq müəyyən bir layihə üçün istehsal olunur:
- quyunun istismar rejiminə nəzarət;
- quyuya hidrat inhibitorunun daxil edilməsi;
- quyu ağzı avadanlığına girişin təmin edilməsi;
- qəza və fövqəladə hallar zamanı quyudan axının dayandırılması;
- quyudan axın parametrlərinin ölçülməsi (təzyiq, temperatur, hasilat, qaz,
kondensat, su);
- quyu məhsulunun axınının sərfinə nəzarət;
- manifold qarşısında müxtəlif quyulardan axının təzyiqinin
bərabərləşdirilməsi;
- axında qum və suyun olmasına nəzarət.

- 190
-
 Şəkil 7.9 Fontan armaturunun komponentləri
1-fontan armaturunun qapağı; 2-boru asqısının qoruyucu vtulkası (oymaqı); 3-
fontan armaturunun qoruyucu vtulkası (oymaqı); 4-boru asqısı; 5-fontan armaturunu
qoruyan vtulka (oymaq); 6-sualtı idarəetmə modulu; 7- fontan armaturun gövdəsi və
məsafədən idarə olunan aparatın paneli; fontan armaturunun özülü.

Fontan armaturlarına aşağıdakı komponentlər daxildir (şəkil 3.8):

- quyuağzı avadanlığı ilə birləşdirici qurğu;
- fontan armaturlarının gövdəsi və klapanları;
- fontan armaturunun qapağı;
- uzaqdan idarə olunan cihazın işləməsi üçün panel;
- sualtı monitorinq və idarəetmə modulu.
Sualtı nəzarət və idarəetmə modulu sualtı və quyu klapanlarını idarə edir,
sualtı və quyu sensoru (hissedici) məlumatlarını, o cümlədən axın məlumatlarını

- 191
-
emal edir və məlumatları platformada və ya quruda yerləşən istehsalat idarəetmə
mərkəzinə ötürür.
Ştuser modulu ya istehsal manifoldunda, ya da sualtı qoşulmuş fontan
armaturu çıxarıla bilən blokdur (moduldur). Modul cihaz saxlamağı və
dəyişdirməyi asanlaşdırır, qaz tənzimləyicisi moduluna aşağıdakı komponentlər
daxildir:
-hasilatın tənzimlənməsi üçün məsafədən idarə olunan tənzimləyici klapan;
- tənzimləyici klapanın işləmə elementinin vəziyyətinə nəzarət sistemi;
- qaz axınının sürətini ölçmək və lay suyunun mövcudluğunu aşkar etmək
üçün nəm qaz axınını ölçən cihaz ayrıca çıxarıla bilər (ştusers moduluna daxil
deyil);
- monoetilenqlikolun qidalanma və vurma sistemi;
- eroziya sensoru;
- akustik qum detektoru;
- təzyiq və temperatur sensorları (qaz klapanının aşağı və yuxarı axını,
ehtiyat);
- sahildən idarə olunan cihazı birləşdirmək üçün panel.
Sualtı fontan armaturu quyuya nəzarət etmək üçün klapanlar dəsti ilə
istifadə edilən monoblok tipli korpusdur. Sualtı fontan armaturlar blokunun
ümumi görünüşü şəkil 7.10 göstərilmişdir.

- 192
-
Şəkil 7.10 Sualtı fontan armaturlar blokunun ümumi görünüşü
Korpusun içərisində hidravlik idarəetmə xətləri, uzaqdan idarə olunan
aparatın işləməsi üçün paneldə aşağı və yuxarı fontan klapanları və s.
Sualtı fontan armaturu (SFA) iki əsas versiyada istehsal olunur: şaquli və
üfüqi klapanlar, aşağıdakı cədvəl 7.1-də iki SFA arasındakı əsas fərqləri
ümumiləşdirir.
Cədvəl 7.1
Şaquli və üfüqi SFA əsas fərqləri
Xarakteristika/Tip Şaquli tipli SFA Üfüqi tipli SFA
NKB asqı növü Boru başlığında NKB FA və NKB asqıları
asqısı
Əsas siyirtmələrin Şaquli lülədə əsas Şaquli lülədə əsas
yerləşdirilməsi siyirtmələr siyirtmələr
NKB cari vəziyyətdə 7” NKB 7” NKB
maksimal diametri

Sualtı fontan armaturu suüstü ilə eyni funksiyaları yerinə yetirir, lakin onun

- 193
-
konstruksiyası sahildən idarəetmə imkanı və sualtı texniki xidmət ehtiyacı nəzərə
alınmaqla hazırlanır (Şəkil 7.11).

a) b)

Şəkil 7.11.Vertikal (a) və horizontal (b) sualtı fontan

armaturunun ümumu sxemi şəkildə göstərilib.
1-fontan armaturunun qapağı; 2-tıxac; 3-fontan armaturunun gövdəsi; NKB asqısı; 5-
kəmər başlığının gövdəsi; 6-qoruyucu kəmərlərin asqısı; 7-NKB
Üfüqi armatur, quyuları sökmədən tamamlayarkən boruları götürmək üçün
nəzərdə tutulmuşdur. Avadanlığın asanlıqla dəyişdirilməsini təmin etmək üçün
fontan armaturu, hasilat ölçən (debitomer) və digər həssas və köhnəlmiş
elementləri ehtiva edən çıxarıla bilən idarəetmə modulu ilə mövcuddur. Sualtı
quyuların üfüqi tamamlanması texnologiyasının əsas üstünlükləri aşağıdakılardır:
- kompakt konstruksiya və uyğun çərçivə sayəsində fontan armaturu
istehsalının aşağı qiyməti;
- quyunun tamamlanması və təmir işləri üçün xüsusi qaldırıcı sistem tələb
olunmur;
- fontan armaturunu sökmədən quyu avadanlığının çıxarılmasını təmin
edir;
- fontan armaturu qapağında yerləşən möhkəm metal möhürlənmiş klapan
vasitəsilə ikiqat təhlükəsizlik maneəsi təmin edir.
Eyni səbəbdən, üfüqi fontan armaturu çıxarılarkən, ilk növbədə asılqan və
- 194
-
borunun özü çıxarılmalıdır. Fontan armaturu quraşdırılmış klapanların maksimum
diametri indi 7 "dir.
7” klapanlı ilk üfüqi fontan armaturu 2004-cü ildə Oqtep Lange yatağında
(Norveç) quraşdırılıb, eyni diametrli ilk şaquli fontan armaturu isə 2007-ci ildə
PoO sahəsində (Avstraliya) fəaliyyətə başlayıb. Ümumiyyətlə, şaquli fontan
armaturları böyük kapital qoyuluşları tələb edir, üfüqi fontan armaturları isə
yüksək quraşdırma və istismar xərcləri tələb edir.
Şaquli tipli sualtı fontan armaturu bir və ya iki əsas qazma quyusu və bir
həlqəvari (halqavari) çuxur var ki, bunlar bütün uzunluq boyunca şaquli olaraq
(şəkil 7.15-də göstərildiyi kimi) avadanlığın, alətlərin və qurğuların quyuağzından
keçməsini təmin edir.
Ardıcıl istismar klapanları müxtəlif səviyyələrdə şaquli quyuları bloklayır.
İki və ya daha çox üfüqi quyu şaquli buruqlarla kəsişir, bu da mayenin quyudan
çıxarılmasına və ya quyuya vurulmasına imkan verir. Hər bir yan qolda bir klapan
quraşdırılır və əsas dairəvi (borulararası) quyu keçidlərini birləşdirmək üçün
baypass klapanları quraşdırılır.
Şaquli tipli SFA olan struktur elementlər dəstinə yuxarı mandrel, axın
klapan bloku və çıxış xəttindəki qapı klapan, bələdçi, qoruyucu struktur, quyuağzı
muftası, quyu ağzının özü və boru başlığı daxildir. SFA quyuağzı ilə birbaşa
qarşılıqlı əlaqədədir, ona görə də uyğunluğu təmin etmək üçün klapan və
quyuağzı avadanlığını bir təchizatçıdan sifariş etmək daha yaxşıdır. Bu tələb
mümkün deyilsə, tələb olunan olanı təmin etmək üçün boru başlığı alt hissəsi
istifadə edilə bilər.
Üfüqi sualtı fontan armaturları quyuağzında quraşdırılır, sonra onun
içərisində boru ilə arasında əlaqə yaradan boru başlığı quraşdırılır. Şəkil 3.10
ümumi quruluşun bir hissəsi. Bu konstruksiya, axın xətlərini və şlanq-kabelləri
ayırmadan klapanı çıxarmağa imkan verir.
Beləliklə, quyu ağzının çıxarılması zərurəti ehtimalı az olduqda, onun
əsasının quraşdırılmasına daha az ehtiyac yaranır. Bu, tələb olunan əməliyyatların
sayını azaldır, lakin sistemin çevikliyini azaldır, yəni:
- 195
-
 - axın xətləri və şlanq-kabellər yalnız fontan armaturu quraşdırıldıqdan
sonra birləşdirilə bilər;
- fontan armmaturunun çıxarılması zərurəti yaranarsa, axın xəttini ayırmaq
tələb olunur.
7.5.Sualtı manifoldlar
Standart konstruksiya sualtı manifold konfiqurasiyaları geniş çeşiddə
mövcuddur. Manifold sualtı hasilat kompleksinin hissəsi olaraq, dayaq
çərçivəsində yerləşən quyulardan maye axınını toplaya bilir. O, həmçinin
müstəqil dayağa yerləşdirilə bilər, ondan müəyyən məsafədə yerləşən quyular ona
qoşula bilər. Sualtı manifoldlar istifadə olunarkən, hər bir qol xəttində ayrıca
klapanların istifadəsi ilə təmin edilir. Qalan hissədən hasilatı dayandırmadan
quyunun məhsulu ölçmə xəttinə yönəltməyə imkan verir.

Şəkil 7.12 Manifoldun ümumi görünüşü

1-idarə etmə modulu; 2-şlanqkabelin qoşulma yeri; 3-ərsinin keşməsi üçün kəmənd; 4-
qoruyucu qapaq; 5-kanar boru kəmərlərinin qoşulma yeri; 6-anod mühafizəsi; 7-sualtı
distan aparatla işləmək üçün interfeys;

Sərbəst dayanan manifold (şəkil 7.12) mayenin toplanması və

paylanmasına xidmət edən kollektorlar və boru kəmərləri sistemidir. Kollektora

- 196
-
xarici boru kəmərləri və ya şlanq-kabel üçün birləşmə nöqtələri, həmçinin hasilat
quyularından axın xətləri üçün birləşmə nöqtələri daxildir. Sualtı manifold sualtı
quyulardan mayelərin qarışdırılması və qaz toplayan seperatorlara çatdırılması
üçün istifadə olunur, borulardan və fontan armaturundan ibarət metal
konstruksiyadır.
Boruarxası fəzaya nəzarət, kimyəvi inyeksiya və hidravlik (elektrik)
idarəetmə xətləri eyni əsas lövhədə yerləşən ayrı bir manifolda və ya ayrıca şlanq-
kabel sisteminin manifolduna qoşula bilər. Manifold, bir qayda olaraq, alt lövhə
üzərində quraşdırılır və qoruyucu konstruksiya ilə təchiz edilir. Məqsədindən asılı
olaraq manifoldlar ölçü və formasına görə fərqlənir.
Manifoldun dəniz dibinə quraşdırılmasının iki əsas üsulu var, onlardan biri
şkivdir (intiqal qayışını hərəkətə gətirən çarx). Gəmi (solda) qaldırma
kompensasiyasını təmin edir, gəmi (mərkəz) manifoldu fəzada istiqamətləndirən
gəmi (sağ) ilə birlikdə manifoldu endirir və qaldırır. Digər, quraşdırma üsulu,
barja və gəmidən istifadə etməklə həyata keçirilir (Şəkil 7.13).

Şəkil 7.13. Monifoldun quraşdırılma prossesi

Bəzən əsas çərçivə və manifold boru kəmərinin son konstruksiyasına daxil
edilir. Bu halda, o, sualtı boru kəməri manifoldu adlanır. Digər hallarda, kollektor
üçün dəstəkləyici konstruksiya kimi ayrıca quraşdırılmış əsas lövhə istifadə edilə
bilər. Sualtı boru kəməri manifoldu məhsul axınını sualtı mədəndən əsas boru
kəmərinə yönəldir. Sualtı boru kəməri manifolduna həmçinin istismar zamanı və
istismara verilmə zamanı seçilmiş təmizləmə prinsiplərindən asılı olaraq ərsin

- 197
-
buraxılması və qəbulu üçün kameralar daxil ola bilər.
Funksional təyinatına, boru qovşağı kollektoru və ya ərsinlərin işə salınma
kameraları ilə təchiz edilmiş, iki və ya daha çox döngəyə malik olan, həmçinin
boruların uc elementi əyilməsiz, bəzən boru qovşağının ucunda yerləşən
kollektorlar işəsalma kamerası ilə təchiz edilmiş, qaldırıcıların bazasında ərsin və
manifoldlardan istifadə edilə bilər. Borunun sonundakı kollektor adətən dörd və
ya daha çox quyu olan yataqların işlənməsində istifadə olunur.
Bu tənzimləmə, zərurət yarandıqda, quraşdırma zamanı boru kəmərlərini
ayırmağa və başqa bir sahədə istifadə üçün ayrılan ərsin döngəsi ayrıldıqda,
manifoldu ayırmağa imkan verir. Məsafədən idarə olunan ərsin klapanları iki axın
xəttini ayırmaq üçün bağlana və ərsinlərin dairəvi hərəkəti üçün açıla bilər. Bu
kollektor məhsulu hər fontan armaturu iki manifolda paylamaq üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Məhsul fontan armaturu və manifold arasında quraşdırılmış axın
xətti birləşdiriciləri vasitəsilə daxil olur. Manifold boru kəmərinin terminal
cihazlarını qəbul etmək və birləşdirmək üçün xüsusi stendlərlə təchiz edilmişdir.
Onlardan məhsullar iki manifoldun hər birinə məhsulların paylanmasını həyata
keçirən kollektor sisteminə keçir.
7.6. Sualtı mədənin hasilat prosesinə nəzarət sistemi
Hazırda sualtı hasilata nəzarət və idarəetmə sistemi (şəkil 7.14) dənizdə
sahildən təxminən 100-120 km məsafədə yerləşən yataqlar üçün kifayət qədər
yaxşı işlənib hazırlanmışdır və məsafədən monitorinq və idarəetmə vasitələrini
özündə ehtiva edir.

Şəkil 7.14 Sualtı mədənin hasilat prosesinə nəzarət sistemi

- 198
-
 Sistem sahildə və ya dəniz platformasında yerləşən idarəetmə
stansiyasından və idarəetmə otağından, sualtı modula qoşulmaq üçün şlanq-
kabelindən və sualtı modulun idarəetmə və idarəetmə elementlərindən - klapanlar,
ştuserlər, idarəetmə mexanizmlərindən və s. ibarətdir.
Sualtı quyuağzı avadanlığının texnoloji proseslərinin monitorinqi və
nəzarəti sistemi daha da genişləndirilməsi imkanlarını təmin edən tam ehtiyatlı,
çevik konfiqurasiyaya malik multipleks fiber-optik və elektrohidravlik sistemdir.
Quyunun bağlanmasını işə salan uzaqdan idarəetmənin bütün elementləri quruda
yerləşir (operator tərəfindən idarə olunur).
7.6.1. Sualtı mədənlərin məsafədən idarə etmə sistemi
Sualtı quyuağzı avadanlıqları üçün uzaqdan idarəetmə sistemləri sualtı
yatağın tərkib hissəsidir və həm quyunun tikintisi zamanı, həm də onun sonrakı
istismarı zamanı sualtı avadanlığın uzaqdan idarə edilməsi üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Avadanlığın uğurlu istismarı və idarə olunması istənilən sualtı
qurğunun ən vacib elementlərindən biri hesab edilən seçilmiş sualtı idarəetmə
sistemindən asılıdır.
Sualtı idarəetmə sistemi texnoloji avadanlıqların vəziyyətinə məsafədən
nəzarət etmək üçün bir vasitədir. Qəza zamanı quyunu minimum vaxt
intervalında dayandırmağa imkan verir. O, həmçinin normal iş şəraitində
nəzarət/tənzimləmə sistemini təmin edir və təzyiq, temperatur və axın kimi
əməliyyat parametrləri haqqında məlumat verə bilər. Hal-hazırda altı növ standart
prosesə nəzarət sistemi mövcuddur (baxmayaraq ki, başqa variantlar
mümkündür):
- diskret hidravlik idarəetmə sistemi;
- hidravlik servo idarəetmə sistemi;
- ardıcıl idarəetmə ilə hidravlik sistem;
- elektrik hidravlik sistem;
- multipleks elektrohidravlik sistem;
- elektrik sistemi.
Diskret (istədiyi kimi hərəkət edən) hidravlik idarəetmə sistemi. Bu
- 199
-
sistemdə hər bir funksiya fərdi hidravlik xətt tərəfindən idarə olunur. Hər bir
sualtı funksiyanın onu idarəetmə otağına birləşdirən özünəməxsus xəttləri var.
Tipik olaraq, texnoloji avadanlıqlara, hidravlik təzyiqi təmin edən və saxlayan
hidravlik güc qurğusu və idarəetmə paneli daxildir.
İdarəetmə panelində quyudakı hər bir funksiya üçün bir nəzarət klapanı
var. Hidravlik güc qurğusunda hidravlik (işçi) maye, nasoslar, kollektorlar,
klapanlar, filtrlər olan konteyner var. Sualtı klapanın işə salınması zərurəti
yarandıqda, idarəetmə xəttindəki müvafiq klapan işə salınır, sualtı klapan
üzərində hərəkət edən hidravlik siqnal ötürülür. İşçi klapanın vəziyyətinin
dəyişdirilməsi operatorun idarəetmə panelindən məsafədən həyata keçirilir.
İki tərəfli gediş vəziyyətində, işçi maye çıxış xətti ilə geri qaytarılır. Yaylı
ötürücü istifadə edilərsə, yay ötürücünü bağlayacaq və yenidən idarəetmə xəttinə
daxil olacaq. Belə bir sistemin əsas çatışmazlığı tələb olunan nəzarət xətlərinin
sayı və ölçüsüdür. Mürəkkəbliyi və etibarlılığı səbəbindən qiymət baxımından
rədd edilə bilər. Bundan əlavə, hidravlik təchizat avadanlığının və idarəetmə
panelinin ölçüləri quraşdırmanın səthində (platformada və ya sahildə) kifayət
qədər yer olmaması səbəbindən istifadəsini məhdudlaşdıran amil ola bilər.
Hidravlik siqnal uzun bir məsafəni, məsələn, 5 km məsafəni qət
etməlidirsə, bu, sualtı klapanın yavaş reaksiyası ilə nəticələnə bilər. Birbaşa
hidravlik idarəetmə müəyyən bir həcmdə mayenin hərəkətini tələb edir və daha
böyük şlanq diametrləri mümkün olsa da, onların məruz qaldığı həcmi
genişlənmə təzyiq enerjisinin ötürülməsini yavaşladır. Yavaş ötürücülük də
klapan möhürlərinin aşınmasına səbəb olur.
Hidravlik birləşmələr hidravlik mayenin və ya kimyəvi maddələrin
manifoldlar, sökülə bilən kabel birləşmələri və fontan avadanlığı arasında
paylanması üçün istifadə olunur. Hər bir əlaqənin konstruksiyası - istifadə olunan
boru kəməri, iş təzyiqi - əməliyyat tələblərindən asılıdır. Tipik sualtı hidravlik
paylama sisteminə aşağıdakı avadanlıq daxildir:
- fırlanma anı alətinin istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş çoxmərhələli tez
açılan birləşmənin xarici konsolu (çıxıntı). İşi dalğıc da yerinə yetirə bilər. Bütün
- 200
-
panellər xüsusi qoruyucu qapaqlarla təchiz edilmişdir;
- hər muftadan gələn boruların qorunması və dayanıqlığı üçün hər paneldə
pərçim.;
- 13-ə qədər hidravlik xəttin daxil olduğu arakəsmə mexaniki zədələrdən
qorunmaq üçün spiral bəndə malikdir. Xüsusi tələblər üçün şlanqlar fərdi olaraq
qoruna bilər.
Hidravlik servo idarəetmə sistemi. Bu sistem həmçinin hidravlikadan
istifadə edərək hər bir sualtı funksiyaya fərdi nəzarəti öz üzərinə götürür. Bununla
belə, fərdi hidravlik xətlər daha kiçik diametrli pilot servo xətlərlə əvəz olunur.
Su altında hidravlik olaraq işə salınmaqla yanaşı, həmçinin servo-köməkli
dəyişdirici klapan və ayrıcı (çəngəl) quraşdırmaq tələb olunur. Hər funksiya üçün
bir motorlu idarəetmə klapan istifadə olunur. Servo idarə olunan idarəetmə
klapanı (pilot) idarəetmə otağından pilot xəttindən hidravlik siqnalla işə salınır.
Daha sonra o, işə salmaq üçün ayrıcıdan və ya digər mənbədən yüksək təzyiqli
işçi mayeni klapan ötürücüsünə yönləndir.
İkitərəfli ötürücü vəziyyətində, hər ötürücü keçidi üçün biri olmaqla iki
pilot klapan təmin edilməlidir (operatordan idarə olunan obyektə qüvvə ötürən
mexanizm). Bir servo-val işə salındıqda, ikincisi söndürülür və axıtma rejiminə
qoyulur, bu da yerdəyişmiş mayenin dənizə axıdılması və ya platformaya
qayıtması deməkdir. Yay yüklü ötürücü vəziyyətində pilotun işə salınması yayın
yüksək təzyiqli maye ilə sıxıldığı deməkdir. Yay dayandırıldıqdan sonra ya
mayeni pilot klapan vasitəsilə dənizə atır, ya da platformaya qaytarır.
Bu sistem, pilot xəttinin diametrinin daha kiçik olması səbəbindən
idarəetmə otağından gələn siqnalın iynə klapanına daha sürətli getməsi
səbəbindən diskret (istədiyi kimi hərəkət edən) sistemdən daha sürətli cavab verir.
Mayenin yerdəyişməsi də sürətlənir, çünki pilot klapan onu yerində dənizə axıda
bilər.
Ardıcıl idarəetmə hidravlik sistemi. Bu sistem yuxarıda təsvir edilən
pilotlardan istifadə edir, lakin pilotların müxtəlif təzyiq səviyyələrinə görə daha
az pilot xətləri ilə. Nəticədə bir servo-xətti bir neçə müxtəlif pilot klapanlara
- 201
-
xidmət edə bilər. Bu metodun əsas çatışmazlığı onun çevik olmamasıdır, çünki
klapanların işə salınması əməliyyatların müəyyən edilmiş ardıcıllıqla dəqiq yerinə
yetirilməsini tələb edir. Ardıcıl hidravlik sistemlər tez-tez multipleks elektro-
hidravlik sistemlər kimi qabaqcıl idarəetmə sistemləri üçün ehtiyat kimi istifadə
olunur.
Elektrohidravlik sistem. Belə bir sistemdə elektrik əmrləri platformada və
ya quruda yerləşən idarəetmə otağından çoxnüvəli kabel vasitəsilə sualtı bölməyə
göndərilir. Solenoid pilot idarəetmə klapanlarını idarə edən modul vasitəsilə
əmrlər elektrik siqnallarına çevrilir. Bu klapanlar hidravlik sistemlərdə olduğu
kimi hidravlik qüvvəni istədiyiniz sualtı klapanın ötürücüsünə yönəldir.
Elektrohidravlik sistemdə hər bir sualtı funksiya çoxlu sayda kabel tələb edən
ayrıca tel ilə idarə olunur. Sualtı kollektorları gücləndirmək klapanları idarə
etmək üçün yüksək təzyiqli hidravlik xətt tələb edir. Elektrohidravlik idarəetmə
sistemi aşağıdakılardan ibarətdir:
- platformada və ya sahildə operatorda yerləşən əsas idarəetmə pultu;
- hidravlik güc qurğusu;
- partlayıcı zonadan kənarda yerləşən və idarəetmə və həyəcan siqnallarını
elektrik enerjisi ilə təmin edən elektrik enerji bloku;
- çoxkanallı sualtı şlanq-kabeli.
İdarəetmə panelinin və hidravlik manifoldların bütün elektrik cihazları
partlayışa davamlı dizaynda, vibrasiyadan və nəmə davamlı konstruksiyada
hazırlanmışdır. Əsas idarəetmə paneli hidravlik, elektrik və ya pnevmatik ola
bilər. Paneldən müvafiq əmrlər hidravlik, elektrik və ya pnevmatik siqnallarla
əsas hidravlik güc qurğusuna (hidravlik klapan) verilə bilər ki, bu da onları sualtı
idarəetmə klapanlarına hidravlik impulslara çevirir.
Multipleks elektrohidravlik sistem. Bu sistem bu gün ən geniş
yayılmışdır, çünki o, quyuların fövqəladə bağlanması zamanı qısa cavab müddəti
və əhəmiyyətli sayda texnoloji parametrlərə nəzarət etmək imkanı verir. Belə bir
sistemin istifadəsi elektrik kabellərinin hidravlik idarəetmə şlanq-kabelinə daxil
edilməsini və ya ayrıca elektrik idarəetmə kabelinin quraşdırılmasını tələb edir.
- 202
-
Elektrohidravlik şlanq-kabel kabelinə həmçinin müxtəlif mayelər üçün bir sıra
hidravlik xətlər, o cümlədən hidravlik nəzarət mayeləri və sualtı avadanlıqda
texnoloji prosesin dəstəklənməsi üçün kimyəvi maddələr daxildir.
Tam elektrik sistemləri. Onlar sualtı texnologiyaların inkişafı üçün ən
perspektivli istiqamətdir. Bu cür sistemlərin istifadəsi hidravlik sistem mayesinin
dənizə axıdılması imkanlarının aradan qaldırılması, idarəetmə şlanq-kabellərin
dəyərinin azaldılması və sualtı avadanlıq elementlərinin texniki vəziyyətinə real
vaxt rejimində nəzarət edilməsi ilə ətraf mühitə təsiri azaltmağa imkan verir. Tam
elektrik idarəetmə sistemlərinin istifadəsi məhsulların mədən şəraitində
hazırlanması üçün sualtı texnologiyalarının inkişafı fonunda xüsusilə aktuallaşır:
sualtı separatorlar, kompressor stansiyaları və çoxfazalı nasoslar.
Qeyd etmək olar ki, bu gün bütün əsas sualtı avadanlıq istehsalçıları sualtı
hasilat kompleksləri üçün tam elektrik idarəetmə sistemlərinin yaradılması
üzərində fəal işləyirlər.
7.6.2.Sualtı idarə etmə sisteminin avadanlığı
- əsas idarəetmə postu (yardımçı stansiya);
- hidravlik güc qurğusu;
-fasiləsiz enerji təchizatı bloku;
- enerji təchizatı bloku və sualtı mədənlə əlaqə.
Əsas idarəetmə məntəqəsi sualtı hasilat prosesinin bütün zəruri
parametrlərinə nəzarəti və idarə olunmasını, habelə müvafiq idarəetmə
avadanlığına nəzarəti təmin edən və istər quruda, istərsə də dənizdə platformada
yerləşən elektron idarəetmə sistemidir.
Əsas idarəetmə postu aşağıdakı elementlərdən ibarətdir: ikili enerji
təchizatı; idarə etmə modulu; təhlükəsizlik sisteminin bir biri ilə əlaqəsi; hidravlik
güc blokunun; texnoloji proseslər və təhlükəsizlik üçün birləşmiş
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin əlaqəsi; motor idarəetməsi.
Sualtı kompleksin əsas idarəetmə postu ümumi idarəetmə şəbəkəsi
daxilində inteqrasiya olunmuş bölmə kimi quraşdırılıb və sualtı avadanlığın
monitorinqi və nəzarətinin bütün funksiyalarına uyğunlaşdırılıb.
- 203
-
 Bundan əlavə, sualtı idarəetmə modulu bütün zəruri avadanlıqla, o
cümlədən istehsalın dayandırılması və qəza dayandırılması sistemi ilə qarşılıqlı
əlaqədə olmalı və mərkəzi idarəetmə otağının idarəetmə paneli (paneli) ilə rabitə
şəbəkəsi vasitəsilə birləşdirilməlidir.
Hidravlik güc bloku sualtı idarəetmə sisteminə ikitəzyiqli (aşağı və yüksək)
hidravlika verir. Əksər hallarda bölmə müstəqil qapalı struktur kimi nəzərdə
tutulmuşdur.
Hidroelektrik stansiya sualtı kompleksin əsas idarəetmə otağından idarə
olunur və monitorinq edilir. Bütün elektrik nasosları əsas idarəetmə
stansiyasından idarə olunur və mühərrikin idarəetmə panelindən qidalanır.
Hidravlik güc qurğusu aşağıdakı əsas elementlərdən ibarətdir:
çərçivə/gövdə; su anbarları (təchizat və geri qaytarma); dövriyyə nasosu; ehtiyat
akkumulyatorlar, filtrlər, tənzimləyicilər və vurucu nasosları; elektrik
mühərrikləri; idarəetmə paneli; təcili dayandırma/söndürmə sistemi; alətlər.
Fontan armaturuna təzyiq akkumulyatorları quraşdırıla bilər, hidravlik sistem
qapalıdır və mayenin geri qaytarılması sualtı idarəetmə kabeli vasitəsilə həyata
keçirilə bilər.
Alternativ həll yolu açıq dövrəli hidravlik idarəetmə sistemindən və ya geri
dönüş xətləri olmayan açıq sistemdən istifadə etmək olardı. Ekoloji cəhətdən
təmiz hidravlik maye istifadə edin.
Enerji təchizatı və rabitə bloku aktiv sistemin işini pozmadan ehtiyatda
olan sistemin yenidən konfiqurasiyası vasitələrinə malik ikili ehtiyat kompüter
idarəetmə və monitorinq sistemidir. Bölmə adətən sualtı idarəetmə sisteminin
aşağıdakı komponentləri rabitə kanallarına malikdir:
- operator stansiyaları (adətən mərkəzi idarəetmə otağında yerləşir);
- güc hidravlik qurğusu;
- elektrik şəbəkələrinin və rabitə vasitələrinin sualtı bloku;
- fasiləsiz enerji təchizatı bloku;
- təcili dayandırma sistemi;
- prosesin dayandırılması sistemi;
- 204
-
 - paylanmış idarəetmə sistemi.
Standart sualtı enerji təchizatı sualtı idarəetmə modullarına və onlardan
çıxan fasiləsiz enerji təchizatı paylayır və onlarla əlaqə qurur.
Bölmə həmçinin siqnalları qəbul etdikdən sonra sualtı avadanlığın faktiki
monitorinqi və idarə edilməsinə cavabdehdir, əməliyyat vəziyyəti məlumatlarını,
prosesə nəzarət parametrlərini və daxili sistem mövqelərini - sualtı idarəetmə
modullarını təmin edir. Enerji və rabitə bloku, adətən, hər biri bütün sualtı
idarəetmə modullarını idarə etmək üçün kifayət edən iki ayrı enerji sisteminə
malik, müstəqil kabinetdir. Şkafda modemlər, mikrosxemlər, cihaz və idarəetmə
avadanlığı üçün filtr və raflər olan daşınan çərçivə var.
Sualtı modulu və idarəetmə blokunu gücləndirmək üçün fasiləsiz enerji
təchizatı (230 V, 50 Hz). Bu, elektrik şəbəkəsindən elektrik kəsilməsi zamanı
idarəetmə sistemini 30 dəqiqədən çox işləmək üçün kifayət qədər gücə malik
ümumi və ya ayrıca ehtiyat enerji təchizatıdır. Bu müddət balıqçılıq avadanlığını
təhlükəsiz izləmək üçün kifayət olmalıdır.
Sahə avadanlığının elektrik yükü üçün nəzərdə tutulmuş standart sənaye
tipli fasiləsiz enerji təchizatı. Mənbə seçərkən, 5-100 kHz diapazonunda
elektromaqnit uyğunluğu tələblərini rəhbər tutmaq lazımdır. Sualtı idarəetmə
sisteminə aşağıdakılar daxildir: sualtı idarəetmə modulu, sualtı paylama
sistemləri, sualtı cihazlar.
Hidravlik təchizatı və kommunikasiya xətləri sahildən göbək sistemi ilə
verilir və sualtı elektrik və hidravlik paylayıcı sistem vasitəsilə paylanır. Sualtı
idarəetmə modulu (şəkil 7.15) üst tərəfdəki idarəetmə stansiyalarından gələn
əmrlərə uyğun olaraq, manifoldda və fontan armaturundav klapanları idarə edir.
Sualtı idarəetmə sistemi yuxarıdakı kommunikasiyalar, yerli nəzarət və
monitorinq üçün tələb olunan elektrik və hidravlik avadanlığı özündə birləşdirən
sualtı elektro-hidravlik çıxarıla bilən cihazdır. Alətlər kompleksinə təzyiq və
temperatur tənzimliyəciləri, axını idarə edən drossellər (nizamlayıcı qurğu) və
qum detektorları daxildir.

- 205
-
 Şəkil 7.15. Sualtı elektrik və hidravlik paylayıcı sistem
Sualtı idarəetmə sistemi, həmçinin fövqəladə söndürmə və söndürmə
nəzarətini təmin edir və birbaşa platformanın üst bloklarından və ya qurudakı
idarəetmə otağından alınan əmrlər əsasında idarəetmə və idarəetməni təmin edən
elektrohidravlik qurğudur.
Blok, quyunun işini tənzimləyən müxtəlif klapanları açmaq və ya
bağlamaq, ştuserləri açıb və ya bağlamaq əmrlərini yerinə yetirir. O, kollektorda,
axın avadanlığında və quyularda quraşdırılmış daxili və xarici texnoloji
sensorların oxunuşlarına davamlı olaraq nəzarət edir, həmçinin tələb olunan
məlumatları yuxarı hissələrdə və ya quruda yerləşən sualtı idarəetmə blokuna
ötürür.
Bloka yüksək emal gücü və rabitə sürəti ilə sualtı idarəetmə sisteminin
elektronikası daxildir. Standart bloka müxtəlif kanallara qoşulmuş iki müstəqil
elektrik idarəetmə modulu daxildir. Qurğu təzyiq kompensasiyası üçün yağla
doldurulmuş xarici korpusdan, istiqamətləndirici klapanları olan hidravlik
manifolddan, təzyiq sensorlarından, elektrik birləşdiricilərindən və quru kimyəvi
- 206
-
azotla doldurulmuş möhürlənmiş kamerada quraşdırılmış iki sualtı elektrik
modulundan ibarətdir. Sualtı idarəetmə modulunun bloklama (bağlama) cihazı
yuxarı hissəsindəki mərkəzi mil tərəfindən idarə olunur.
Fontan armaturu quraşdırıldıqda kompaktlıq və optimal avadanlıq
qorunmasını təmin etmək üçün ötürmə/rabitə kabelləri qutunun yuxarı hissəsində
birləşdirilir.
Sualtı elektrik paylama sistemi sualtı şlanq-kabellər və idarəetmə modulları
arasında və idarəetmə modulları ilə müxtəlif sualtı sensorlar arasında elektrik
enerjisi və siqnalları paylamaq üçün istifadə olunur. Hər bir keçidin
konfiqurasiyası xüsusi əməliyyat tələblərindən asılıdır. Sualtı elektrik paylama
sisteminə sualtı nəqliyyat vasitəsi ilə su altında quraşdırıla və ya çıxarıla bilən
birləşdiricilər daxildir. Onlar elektrik əlaqələrini dəniz mühitindən izolyasiya
(təcrid) edən və qoruyan bir gel ilə doldurulur.
7.7. Sualtı şlanq-kabellər
Sualtı hasilat sistemlərinə nəzarət etmək, rabitə siqnallarını ötürmək,
kimyəvi maddələrlə təchiz etmək, hidrat inhibitoru və sualtı avadanlıqların enerji
təchizatı, habelə məsafədən idarə olunan sualtı nəqliyyat vasitələrini idarə etmək
üçün müxtəlif diametrli borular və kabellər dəsti olan müxtəlif növ sualtı şlanq-
kabellər istifadə olunur:
- sualtı sistemlərin idarə edilməsi üçün hidravlik mayenin ötürülməsi;
- sualtı idarəetmə sistemlərinə enerji təchizatı və rabitə siqnallarının
ötürülməsi;
- sualtı fontan armaturu və ya quyuya vurulmaq üçün kimyəvi maddələrin
və hidrat inhibitorunun köçürülməsi;
- qazlift quyusuna qazın verilməsi.
Elektrohidravlik sistemlərə gəldikdə, sualtı şlanq-kabellər bir və ya bir
neçə sualtı fontan armaturu idarəetmə modullarını və ya digər sualtı hasilat
sisteminin komponentlərini elektrik enerjisi, multipleksləşdirilmiş siqnal,
hidravlika və kimyəvi maddələrlə təmin edir; və cihaz sensorlarından gələn
siqnallar idarəetmə mərkəzinə qayıdır.
- 207
-
 Hidravlik idarəetmə sistemləri üçün sualtı şlanq-kabelləri hidravlik mayeni
platforma (və ya quruda) hidravlik güc qurğusundan sualtı fontan armaturlarına
ötürməklə sualtı fontan armaturundakı hər bir klapanın birbaşa hidravlik idarəsini
təmin edir.
Bu halda heç bir elektrik siqnalı tələb olunmur, klapanlar hidravlik enerjini
müvafiq klapana ötürməklə işə salınır. Bu, platformanın üst tərəflərində yerləşən
manifoldda müvafiq klapanı açmaqla həyata keçirilir. Bu tip şlanq-kabeldən
istifadə yalnız hidravlik idarəetmə sistemləri üçün nəzərdə tutulub.
Şlanq-kabellər sualtı nasoslar və məhsul idarə sistemləri üçün lazım olan
enerjini təmin edir. Onlara idarəetmə sistemi, hidravlik maye və quyuya vurulmaq
üçün kimyəvi maddələr üçün əlavə rabitə siqnalları daxil ola bilər və ya olmaya
da bilər.
Hortum kabelləri hazırlandıqları materialda fərqlənə bilər, termoplastik və
ya polad borular ola bilər. Onlar növü ilə fərqlənə bilər: onlar statik, dibində
yatan və ya su sütununda üzən dinamik göbəklərdir. Onlar hidravlik güc, kimyəvi
maddələr və elektrik siqnalını sualtı istehsal sistemindən gələn müxtəlif siqnallara
paylayan paylayıcı terminala qoşulmuş birləşdirici ilə bitir.
Şlanq-kabellər həm də işləmək və böyük həcmdə kimyəvi məhlulları
vurmaq üçün axın xəttini işlədə bilər. Sualtı kabellər, şlanq-kabellər və onların
komponentləri quraşdırma və istismar zamanı, xüsusən də böyük dərinliklərdə
əhəmiyyətli mexaniki gərginliyə tab gətirməlidir. Sualtı elektrik kabelləri və
şlanq-kabellər çəkildikdən sonra onlara qulluq olduqca çətin olduğundan onların
etibarlılığına tələblər çox yüksəkdir.

- 208
-
 Şəkil 7.16. Statik və dinamik şlanq-kabellər

Statik və dinamik şlanq-kabellər arasında fərq qoyulur (Şəkil 7.16). Statik

şlanq-kabellər, adlarına görə, onların dibində stasionar olduqlarını və mövqelərini
dəyişdirən qüvvələrə tabe olmadığını bildirir. Dinamik şlanq-kabellər səthdə,
məsələn, xidmət gəmisində və ya platformada yerləşən idarəetmə sisteminə
qoşulur və su sütunundan dibinə keçir, burada alt fiksasiya cihazına qoşulur.
Dinamik şlanq-kabellər təyin olunan nöqtə ətrafında proses qabının mövqeyinin
dəyişməsi səbəbindən dövrü gərginliyə məruz qalırlar.

- 209
-
 a) b)

Şəkil 7.17 Statik və dinamik şlanq-kabellərin nümunələri

a)-1-elektrik naqilləri; 2-lifli-optik naqillər; 3-qazlifti təmin etmək üçün qazın verilməsi;
4-kimyəvi maddələrin (metanol) vurulması xətti; 5-hidravlik xətt; 6-kimyəvi maddələrin
(inhibitor) vurulması xətti; 7-polad məftildən və ya karbonatdan olan buraz (tros).
b)-1-kimyəvi maddələrin (inhibitor) vurulması xətti; 2-lifli-optik naqillər; 3-elektrik
naqilləri; 4-hidravlik xətt; 5-kimyəvi maddələrin (metanol) vurulması xətti.

Dinamik şlanq-kabellər ümumiyyətlə statik olanlardan daha bahalıdır,

çünki onlar tsiklik yüklər altında funksional olaraq qalmalıdırlar, dinamik göbək
nümunəsi (Şəkil 7.17). göstərilmişdir.
Dinamik şlanq-kabellər kabelinin təyinatı: elektrik xətləri - sualtı idarəetmə
modulunu və digər sualtı və quyu avadanlığını və ehtiyat rabitə xəttini elektrik
enerjisi ilə təmin etmək; fiber-optik xətt - sualtı avadanlıqla yüksək sürətli rabitə
ilə təmin etmək; qazliftin təmin edilməsi üçün qaz təchizatı - qazliftdən istifadə
etməklə neft hasilatı zamanı quyuda hidrostatik təzyiqi azaltmaq; kimyəvi
injeksiyon xətti (metanol) - avadanlığı hidrat əmələ gəlməsindən qorumaq üçün;
- 210
-
hidravlik xətt - sualtı avadanlıqları hidravlik enerji ilə təmin edir.
Statik şlanqokabelin məqsədi: kimyəvi enjeksiyon xətləri (inhibitor) -
müxtəlif mayelərin vurulmasını təmin etmək (məsələn: korroziya, parafin əmələ
gəlməsinin inhibitoru); fiber-optik xətt - yüksək sürətli rabitə (1 Gb/s və daha
çox) təmin edir; elektrik xətləri - sualtı idarəetmə modulunu və digər sualtı və
quyu avadanlığını, habelə ehtiyat rabitə xəttini (əsasla fiber-optik xətt vasitəsilə)
elektrik enerjisi ilə təmin etmək; Hidravlik Xətt - Sualtı avadanlıqları hidravlik
enerji ilə təmin edir. Sualtı avadanlıq üçün aşağı təzyiq xətləri və quyu avadanlığı
üçün yüksək təzyiq xətləri; kimyəvi enjeksiyon xətti (metanol) - avadanlıqları
kimyəvi maddələrin əmələ gəlməsindən qorumaq üçün.
Şlanq-kabelləri bükülməkdən qorumaq üçün sualtı terminalda vintli
tıxaclara və bələdçi boru çıxışlarına sərt yastıqlar və/yaxud əyilmə dayaqları
quraşdırılmışdır. Platformanın üst tərəflərində və ya quruda, şlanq-kabellər
bələdçi boru vasitəsilə çəkilir. Xüsusi qaldırıcı gözü olan bir bağlayıcı şlanq-
kabellər ucuna bağlanır və şlanq-kabellər çəkmək üçün istifadə olunur. Asma dəst
platformanın üst tərəflərində şlanq-kabellərin mövqeyini təmin etmək üçün
istifadə olunur.
Hidravlik və kimyəvi xətlər termoplastik şlanqlardan və ya polad xətlərdən
hazırlana bilər. Şlanqlar gücləndirilməlidir, polad borular super dupleks poladdan
hazırlanır və davamlı boru (kanal) yaratmaq üçün bir-birinə qaynaqlanır.
Çatdırıldıqdan sonra bütün hidravlik və kimyəvi xətlər işçi mayesi ilə
doldurulmalıdır. Kimyəvi və hidrat inhibitor kabelləri təhlükəsiz saxlanmasını
təmin etmək üçün əlavə antifriz və biosidlərlə su ilə doldurula bilər.
Elektrik kabelləri, şlanq-kabellərə yerləşdirildikdə, onun kabel hissəsidir,
elektrik keçiriciləri daxildir. Birləşdirilmiş siqnal və enerji ötürülməsi üçün siqnal
ötürülməsi enerji verən xətlərin üzərinə qoyulur, rabitə siqnalının ötürülməsi isə
elektrik xətləri üzərində həyata keçiriləcəkdir. Hər bir kabel bölməsi qorunmaq
üçün iki maneə ilə müstəqil bir kabel kimi çəkilməlidir
Bükülmüş cüt/kabeldəki tellər fərqli bir izolyasiya rəngi ilə işarələnməlidir.
Qarşılıqlı əlaqəni azaltmaq üçün eyni cütün iki naqili hər dördlükdə bir-birinə
- 211
-
diaqonal olaraq keçməlidir. Hər bir kabel bölməsi tel izolyasiya rəngi və ya hər
bir kabel qurğusunu müəyyən edən digər daimi işarələrlə asanlıqla müəyyən
edilməlidir.
Üst tərəflərdə şlanq-kabellərin quraşdırılması. Sualtı kompleksin
platformadan əks əlaqəsi varsa, onu üst hissələrə yığmaq lazımdır. Şlanq-kabellər
bələdçi borudan çəkilir və üst quruluşa quraşdırılır. Üst tərəfə qoşulma sistemi
aşağıdakı elementlərdən ibarətdir:
- bələdçi borunun flansına qoşulmuş asılqan, o cümlədən bələdçi borunun
yuxarı hissəsi və içərisi arasında zəruri sıx möhürlər;
- hidravlik və kimyəvi xətlər üst borulara/şlanqlara xidmət edən
armaturlarla təchiz edilməlidir;
- elektrik kabelləri üst tikili kabellərinə xidmət edən muftalarla təchiz
edilməlidir.
7.8.Hasilat ölçmə avadanlığı və nəzarət-ölçmə cihazları
Nəzarət-ölçmə çıhazları (NÖC) maye axınının vəziyyəti haqqında
əməliyyat məlumatları əldə etmək üçün lazımdır. Buraya fontan armaturundan
məhsulların çıxışındakı təzyiq və temperatur sensorları, kollektor və sualtı boğucu
modullar, həmçinin bərk maddələrin tərkibi üçün sensorlar, eroziya sensorları və
s. daxildir. Bu cihazlar real vaxtda operatora istehsal olunan məhsulun
parametrləri haqqında məlumat verir.
7.8.1.Quyu hasilatının ölçülməsi üçün avadanlıq
Məhsul seçiminin monitorinqi və qeydiyyatının məqsədi onun işlənməsinin
səmərəli planlaşdırılması və idarə edilməsi, habelə texniki diaqnostikanın
aparılması üçün yatağın xüsusiyyətləri haqqında ən dəqiq məlumat əldə etməkdir.
Kollektor məhsullarının xüsusiyyətlərinin başa düşülməsi təkcə
infrastrukturun layihələndirilməsində deyil, həm də yataqların işlənməsinin
iqtisadi göstəricilərinin optimallaşdırılmasında, quyuların baha başa çatdırılması
və təmirinə yol verməməkdə mühüm rol oynayır.
Kommersiya qeydiyyatı quyunun istismar müddəti ərzində hasilatın
həcminə nəzarət etməyə imkan verir. Bunun sayəsində yataqların işlənməsi üzrə
- 212
-
mütəxəssislər məhsuldar təbəqənin məhsuldar xüsusiyyətlərinin pozulmasının
qarşısını almaq üçün optimal hasilat səviyyəsi kimi mühüm aspektlər haqqında
məlumat əldə edə bilirlər; ayrı-ayrı quyular üzrə hasilat normalarının dəyişmə
müddətini; qaz, kondensat və suyun nisbəti haqqında dəqiq proqnoz və məlumat;
işlənmənin idarə edilməsinin keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa və mövcud
karbohidrogen ehtiyatlarını tam hasil etməyə imkan verən bütövlükdə məhsuldar
layın tükənmə dərəcəsi haqqında məlumat (məsələn, quyunun məhsuldarlığını
aşağı salan kondensatın tıxanması ilə qarşısını almaq olar).
Quyuların hasilatını ölçmək üçün avadanlıq yatağın işlənməsinə nəzarət
etmək, quyunun çoxlu lay suyu hasil etməyə başladığı an, hasilatın paylanması və
ya vergi məqsədləri üçün qeydiyyatını aparmaq üçün lazımdır.
Quyu flüidi qaz, neft, su və qumun çoxfazalı qarışığı ola bildiyindən və
etibarlı çoxfazalı sayğaclar yalnız bu yaxınlarda işlənib hazırlandığından, belə
axının ölçülməsi əhəmiyyətsiz iş deyildi.
Son vaxtlara qədər yeganə çıxış yolu seperatorda axını komponentlərə
bölmək və tək fazalı axın sayğacları ilə ayrı-ayrı fazaları ölçmək idi. Hal-hazırda
çoxfazalı sayğaclar əsasən sualtı sistemlərdə istifadə olunur.
Quyuların hasilatını ölçmək üçün avadanlıq müxtəlif avadanlıqları əhatə
edə bilər - ayrı-ayrı quyuların hasilatını ölçmə üçün əsas cihaza yönəldilə bilən
xüsusi əlavə axın xəttindən quyularda yerləşən çoxfazalı debitometrlərə (hasilat
ölşənlərə) və ya toplama manifolduna qədər. Bundan əlavə, xüsusi axın təqlid
(simulyasiya) proqramlarından istifadə etməklə neftin, qazın və suyun axın
sürətini dolayı yolla qiymətləndirmək mümkündür. Onların işləməsi sualtı hasilat
sisteminin müxtəlif nöqtələrində axının təzyiqinin və temperaturunun yüksək
dəqiqliklə ölçülməsini tələb edir.
7.8.2. Axın parametrlərinin tənzimlənməsi və ölçülməsi
Quyudakı maye axınının ölçülməsi aşağıdakılar üçün tələb olunur:
-quyunu hasilat parametrlərinin ölçülməsi (təzyiq; temperatur; qazın,
kondensatın, suyun sərfiyyatı; axında qumun olması);
-quyuda maye axınının idarə edilməsi; ,
- 213
-
 - qaz axınına hidrat inhibitorunun vurulması;
- manifold qarşısında müxtəlif quyuların qaz təzyiqinin bərabərləşdirilməsi;
- maye axınında qum və suyun mövcudluğuna nəzarət.
Maye axını parametrlərinin ölçülməsi aşağıdakı sensorlar tərəfindən həyata
keçirilir:
- təzyiq sensoru;
- temperatur sensoru;
- çoxfazalı axın sayğacı;
- suyun mövcudluğu sensoru;
- akustik qum sensoru;
- eroziya sensoru.
Hidrat inhibitorunun vurulmasının tənzimlənməsi monoetilenqlikol (MEG)
dozator klapan tərəfindən həyata keçirilir. MEG verilməsi kəsici klapan
tərəfindən dayandırılır. MEG vurulduqddan sonra quyuda axın sürətini
tənzimləmək üçün istifadə olunan tənzimləyici klapan daxil olur. Qapayıcı klapan
ya avtomatik, ya da məsafədən idarə olunan sualtı nəqliyyat vasitəsi ilə fontan
armaturun üzərindəki idarəetmə panelindən idarə oluna bilər. Sahə məlumatlarını
tez bir zamanda əldə etmək üçün əlavə cihaz sensorları quraşdırıla bilər. Buraya
məhsulun çıxışında və fontan armaturunun həlqəsindəki təzyiq və temperatur
sensorları, manifold və sualtı qapayıcı modullar daxildir.
Bu alətlər operatora texnoloji mühitin təzyiqi və temperaturu haqqında real
vaxt rejimində məlumat verir. Təzyiq və temperatur sensorlarının həssas elementi
sahənin bütün istismar müddəti təmin edilən çox yüksək ölçmə dəqiqliyi ilə
xarakterizə olunur.
Zavodda hər bir sensor fərdi olaraq kalibrlənir, kalibrləmə faylları
idarəetmə sistemində saxlanılır və fontan armaturu təkrarlanan təzyiq və
temperatur sensorları ilə təchiz edilir. Hər bir sensor -30 ilə +50 ° C arasında olan
temperatur diapazonu və 0 ilə 690 bar təzyiq üçün ayrıca kalibrlənir. Bu
diapazonlar kifayət qədər böyük yataqların işlənməsi təcrübəsi əsasında qəbul
edilmişdir. Boru kəmərlərinin vəziyyətinə, korroziyadan mühafizənin
- 214
-
effektivliyinə nəzarət etmək, yoxlama və təmir işlərini planlaşdırmaq üçün fontan
armaturunda eroziya sensoru quraşdırılmışdır.
Əsas ərsin detektorları yerləşdiyi yerin idarəetmə sxemlərindən keçməsi
haqqında akustik siqnalları ötürmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Fontan armaturu
qum detektorları eroziyaya və ya korroziyaya ən həssas nöqtələrdə qum hasilinin
monitorinqi günü quraşdırılmış akustik sensorlardır. Akustik detektorlar hər bir
layihənin texnoloji parametrləri və xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla fərdi qaydada
əvvəlcədən kalibrlənir.

Şək. 7.18 Akustik qum detektoru

Quyudan çıxan qumu qeydə almaq və bu barədə idarəetmə sisteminin
operatorunu xəbərdar etmək üçün akustik qum detektorundan (şək. 7.18) istifadə
olunur ki, bu da lazımi tədbirlərin vaxtında görülməsinə imkan verir. Qum
detektorunun siqnalı çevrilir və sualtı idarəetmə modulu vasitəsilə cavab
meyarlarının təyin olunduğu üst tərəfdən idarəetmə sisteminə verilir.
Standart akustik qum sensoru sisteminə aşağıdakılar daxildir:
- akustik qum detektoru;
- akustik qum detektoru üçün əlaqə;
- iki 4 əlaqəli elektrik birləşdiricisi;
- elektrik birləşdiricisinin müvəqqəti saxlanması üçün yer;
- idarəetmə sisteminin proqram obyekti - üst tikililər (və ya sahil) - sualtı
avadanlıq.
Qum detektoru məhsulda qumun görünüşünü aşkar etmək üçün istifadə
olunur və o, həmçinin operatoru ehtiyat tədbirləri görməyə xəbərdar edir.
- 215
-
 Karbohidrogen sızması detektoru sualtı fontan armaturundan və ya sualtı
texnoloji boru kəmərlərindən karbohidrogenlərin sızmasına nəzarət etmək üçün
istifadə olunur.
Təzyiq və temperatur çeviriciləri sualtı fontan armaturunda, fontan
armaturunun manifoldlarında və modullarında axının təzyiqini və temperaturunu
ölçmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Kvars kristallı (təzyiq sensorları üçün) bir Burdon borusuna (oval en kəsiyi
olan həlqəvi borudur) qoşulmuş membrandan və müqavimət temperaturu
sensorundan gələn elektrik siqnalları gücləndirilir və 4-20 mA cərəyan dövrə
siqnallarına çevrilir və ya çeviricilər vasitəsilə rəqəmsallaşdırılır. İdarəetmə
modulu ilə əlaqə qurmaq üçün elektrik interfeysi (iki sistem arasında qarşılıqlı
əlaqə üçün istifadə olunan alətlər düşülür) həddindən artıq təzyiq altında
dielektrik, yağla doldurulmuş şlanqın içərisinə qoyulmuş elektrik naqillərindən
istifadə etməklə həyata keçirilir; naqillər ötürücünün yan tərəfindəki şlanq
fitinqində və birləşdiricidə bağlanır.
Təzyiq və temperatur ötürücüləri xüsusi layihə tələblərindən asılı olaraq
geniş xüsusiyyətlərlə təchiz oluna bilər, yəni təzyiq diapazonu, temperatur
diapazonu, dəqiqlik, artıqlıq və siqnal interfeysi. İnterfeys siqnalları 4-20 mA
cərəyan siqnalları kimi həyata keçirilə bilər. Ötürücülər üçün standart təzyiq
diapazonu: 0-345 və 0-690 bar.
Ştuser mövqeyi sensoru (diferensial transformator əsasında) qapanmanın
tərkib hissəsidir və sualtı əlaqə, idarəetmə modulu ilə əlaqə üçün birləşdiriciyə
malikdir.
Manifoldda ərsin detektorları quraşdırılmışdır. Sensorlar onun yerini
izləmək üçün ərsinin keçidi haqqında akustik siqnallar ötürür.
Qida inhibitorunun dozalı yeridilməsi üçün kimyəvi maddələrin dispenseri
tələb olunur. O, işləmə temperaturu və təzyiq diapazonunda real işləyən mayedən
istifadə etməklə əvvəlcədən kalibrlənir.
Dispenser, axın sürətini məsafədən dəyişdirmək imkanı olan bir idarəetmə
cihazıdır. Axın sürəti dispenser tərəfindən real vaxt rejimində ölçülür. Müəyyən
- 216
-
hədlər daxilində sayğac məsafədən kalibrlənə bilər, sayğac axınından kəsildikdən
sonra sıfır tənzimləmə aparmaq mümkündür.
Sıfır tənzimlənməsi iki təzyiq ötürücüsünün oxunuşlarının
bərabərləşdirilməsindən ibarətdir (heç bir axın mütənasibliyin giriş və çıxışında
eyni təzyiqə uyğun gəlmir). Kvars kristal Burdon ölçü cihazına (təzyiq
ötürücüləri üçün) və müqavimət temperaturu sensoruna (temperatur ötürücüləri
üçün) qoşulmuş diafraqmadan gələn elektrik siqnalları gücləndirilir və 4-20 mA
dövrə siqnallarına çevrilir və ya çeviricilər vasitəsilə rəqəmsallaşdırılır. Sıfır
tənzimlənməsi iki təzyiq ötürücüsünün oxunuşlarının bərabərləşdirilməsindən
ibarətdir (heç bir axın mütənasibliyin giriş və çıxışında eyni təzyiqə uyğun
gəlmir). Kvars kristal Burdon ölçü cihazına (təzyiq ötürücüləri üçün) və
müqavimət temperaturu sensoruna (temperatur ötürücüləri üçün) qoşulmuş
diafraqmadan gələn elektrik siqnalları gücləndirilir və 4-20 mA dövrə siqnallarına
çevrilir və ya çeviricilər vasitəsilə rəqəmsallaşdırılır.

FƏSİL – 8
SUALTI TEXNOLOJİ AVADANLIQ
8.1.Sualtı texnoloji avadanlığın istifadə edilməsi
Ümumiyyətlə, sualtı texnoloji avadanlıq anlayışına sualtı hazırlıq və
nəqliyyat sistemlərinin aşağıdakı elementləri daxildir: separatorlar, çoxfazalı
nasoslar, kompressorlar, lay təzyiqini saxlamaq üçün su vurma qurğuları və s.
Sualtı texnoloji avadanlıqların istifadəsi dəniz yataqlarının mənimsənilməsi
imkanlarını genişləndirməyə imkan verir.
Son illərin texniki sıçrayışı sualtı təmizləmə sistemlərindən istifadə edərək
dəniz yataqlarının işlənməsi üçün prinsipial olaraq yeni sxemlərin işlənib
hazırlanmasına imkan verdi ki, bu da innovativ sualtı separasiya və sıxma
avadanlığının yaradılması ilə asanlaşdırıldı. Məhsulların hazırlanması və
vurulması üçün belə texnoloji avadanlıqlardan istifadə, sahələrin göstəricilərini
yaxşılaşdırmağa imkan verdi. Məhsulların hazırlanması, daşınması və onların
təsnifatı üçün sualtı texnologiyaları arasında qarşılıqlı əlaqənin ümumi sxemi şək.
- 217
-
8.1.-də verilmişdir.

Şəkil 8.1.Flüidlərin hazırlanmasının və vurulmasının sualtı texnologiyası

Neft-mədən məhsullarının hazırlanması üçün onun daşınması zamanı

təzyiqin artırılmasına yönəlmiş sualtı texnologiyalar dərin dəniz yataqlarında ağır
neft hasilatı layihələrini həyata keçirməyə imkan verir. Neft nəqli üçün sualtı
gücləndirici sistemlər - separasiya aqreqatları və çoxfazalı nasoslar quyu ağzında
əks təzyiqi və quyudaxili neft boru kəmərində vurulan məhsulun yüksək
özlülüyünün yaratdığı təzyiq itkilərini azalda və ya kompensasiya edə bilər.
Sualtı ayırma texnologiyası lay sularını və səmt qazını ayırmaq üçün
səmərəli şəkildə istifadə olunur, neftin platformanın üst hissələrinə axmasını
asanlaşdırır və bununla da hasilatı artırır, eyni zamanda məhsulun hazırlanması
prosesi və platformanın üst hissələrinin avadanlıqlarının tərkibi xeyli asanlaşacaq.
Sualtı ayırma sistemləri tədqiqat işlərinin əsas sahələrindən biridir və sualtı suyun
vurulması sistemləri getdikcə daha çox dəniz işlənməsi layihələrində istifadə
olunur.
Sualtı qazın hazırlanması texnologiyaları əsasən məhsulun təhvil verildiyi
yerdən çox uzaqda yerləşən quyu ağzı təzyiqi aşağı düşən və ya qeyri-kafi olan
yataqlardan qazın vurulması üçün nəzərdə tutulmuş sualtı qaz kompressorunun
yaradılmasına yönəlib. Sualtı qaz kompressorunun istifadəsi xüsusilə böyük
yataqlarda sualtı ayırma və istilik mübadiləsi texnologiyaları ilə birlikdə istifadə
edildikdə effektiv olacaqdır.
- 218
-
 8.2.Sualtı separasiya avadanlığı
Sualtı separasiya sistemlərinin istifadəsi bəzi hallarda bahalı stasionar
dəniz platformalarından və ya üzən texnoloji gəmilərdən istifadənin qarşısını
almağa, zərurət yarandıqda isə dəniz platformalarından istifadə etməyə, üst
tərəflərin göyərtəsində yerləri əhəmiyyətli dərəcədə boşaltmağa imkan verir.
Bununla belə, sualtı separasiya qurğusundan istifadənin iqtisadi faydaları nəzəri
cəhətdən əsaslandırılsa da, hazırda bu cür əməliyyat qurğularının sayı azdır.
Sualtı separasiya avadanlığı aşağıdakı kimi fərqləndirilə bilər:
-ayrılmış fazalar və komponentlər üzrə: ikifazalı separasiya (qaz-maye),
birfazalı separasiya (neft-su), üçfazalı ayırma (qaz-maye-qum);
-separasiya keyfiyyətinə görə: ilkin, iki pilləli və lay sularının
təmizlənməsi;
-yatağın işlənmə dərəcəsindən asılı olaraq layihə üzrə: yeni və köhnə
yataqlar üçün.
Sualtı ayırma sisteminin bir hissəsi olaraq, nasoslar adətən ayrılmış maye
fazasının nəqli üçün istifadə olunur:
-qaz-maye ayrılması zamanı maye faza (neft və su) adətən sonrakı
təmizləmə üçün platformaya və ya sahilə vurulur. Eyni zamanda, nasosun
səmərəliliyi artır, axın riskləri azalır, nasos mayenin dəniz rayzeri vasitəsilə
daşınması ilə bağlı təzyiq itkilərini azaldır və axının tədarükünü məhdudlaşdırır.
Qaz fazası öz təzyiqi altında platformaya və ya sahilə daşınır;
-lay suyunun neftdən ayrılması zamanı ayrılan su uducu laylara vurulur ki,
bu da neftvermə (qazvermə) əmsalını artırır. Lay suyunun ayrılması və laya
vurulması mayenin platformaya verilməsi zamanı dəniz rayzeri vasitəsilə
daşınması ilə bağlı təzyiq itkilərini azaldır. Qaz və neft platformaya öz təzyiqi
altında və ya çoxfazalı nasosların köməyi ilə, ayrı-ayrı boru kəmərləri ilə və ya
birlikdə bir boru kəməri ilə verilə bilər.
Hazırda sualtı separasiya üçün əsasən qravitasiya tipli separatorlardan
(ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında axın komponentlərinin ayrılması prinsipinə
əsaslanaraq) və ya siklon separatorlardan (fazaların effektiv ayrılması üçün
- 219
-
mərkəzdənqaçma qüvvələrindən istifadə etməklə) istifadə olunur.
Siklon separasiya qaz-maye ayrılmasını yaxşılaşdırmaq üçün əlavə olaraq
istifadə olunur və çəkisi ilə ayırma ilə ardıcıl quraşdırılır. Bundan əlavə, suyun
keyfiyyətinin laya vurulması tələblərinə uyğun olmasını təmin etmək üçün ilkin
separasiyadan sonra qumun çıxarılması və suyun daha da təmizlənməsi üçün
siklonla ayırma üsulundan istifadə edilir.
Son illərdə sualtı separasiya texnologiyalarında əhəmiyyətli irəliləyişlər
əldə edilmişdir. Separasiya avadanlığının maya dəyərini azaltmaq üçün ənənəvi
separasiya üsullarına alternativ olaraq sıra daxili ayırma hesab edilir. İn-line
(arası kəsilməz) separatorlar ənənəvi separatorlarla eyni funksiyaları yerinə
yetirir, lakin daha kiçik ölçüdə olurlar. Onlar ənənəvi separatorlardan daha yüngül
və kiçikdirlər və qaz-maye və maye-maye fazalarının ayrılması üçün istifadə edilə
bilər.
Sualtı separasiya qaydalarına ümumiyyətlə aşağıdakılar daxildir:
- axın sürətinin və bərpa əmsalının artması;
- yataqların istismar müddətinin uzadılması;
- platformanın üst hissəsinin maya dəyərinin və ölçüsünün aşağı hissəsində
lay suyunu və qumu ayırmaqla azaldılması;
- qaz-maye nisbətlərinin geniş diapazonu üçün çevik həll;
- yuxarıdakı avadanlıqla müqayisədə ətraf mühitə təsirin azaldılması;
- sualtı boru kəmərlərinə, qaldırıcılara, üst yan avadanlıqlara yükün
azaldılması;
- axının təminatı problemlərinin səmərəli həlli;
- mayelərin ilkin daşındığı platformada istismar müddəti məhdud olan üst
yan avadanlığın sıradan çıxması və ya sökülməsi zamanı mayelərin başqa
platformaların avadanlığına və ya sahilə daşınması.
8.3 Sualtı separasiya avadanlığının inkişafı tendensiyası
Müasir ayırma avadanlığı üç fazalı ayırma qurğularından (mayenin
qazsızlaşdırılması, sonradan qazın maye damcılarından ayrılması və müxtəlif
sıxlıqlı bir-birinə qarışmayan mayelərin ayrılması) və bərk fazanın ayrılması üçün
- 220
-
cihazlardan ibarətdir.
Hazırda üfüqi və şaquli konstruksiyalı üçfazalı separatorlar axının
ayrılmasının qravitasiya prinsiplərindən istifadə etməklə və təmin edən:
pulsasiyanın azalmasını, qazın maye fazadan ayrılmasını, neftin sərbəst lay
suyundan ayrılmasını və ayrılmış suyun vurulmasını təmin edən üçfazalı
separatorlardan ən çox istifadə olunur.
Sualtı hasilat sistemlərinin inkişafında mühüm istiqamətlərdən biri də sualtı
separasiyadır. Quyu mayesi adətən maye və qaz halında olan karbohidrogenlərin,
su, qum və digər bərk maddələrin çoxfazalı qarışığı olduğundan, belə çoxfazalı
axını uzun məsafəyə çatdırmaq çətindir. Axına hidravlik müqavimətin baş
verməsi və onun axını sürətinin azalması və ya balıqçılıq avadanlığı üçün daha az
təhlükəli və zərərli olmayan axın pulsasiyalarının baş verməsi riskləri və yüksək
ehtimalı var.
Boru kəmərində suyun olması hidrat əmələ gəlməsinin təsirinə səbəb ola
bilər və boru kəmərini qaz hidratları ilə bağlaya bilər, buna görə də hidrat
inhibitorları quyu axınına mütləq daxil edilir.
Xüsusilə təhlükəli olan, maye axınında qumun olmasıdır ki, bu da müvafiq
tədbirlər görülmədikdə, axındakı qum aşındırıcı rolunu oynayan boru kəmərinin
nəqliyyat sisteminin axın yolunu çox tez poza bilər və onu sıradan çıxara və ya
qəzaya səbəb ola bilər və hətta. mayenin qoruyucu maneələri aşaraq ətraf mühitə
buraxılması. . Buna görə də, qum və digər bərk maddələrin sualtı hasilat
sisteminə daxil olmasından əvvəl onları ayırmaq üçün mayenin ayrılmasını
quyuya mümkün qədər yaxın, hətta quyunun özündə aparmaq məqsədəuyğundur.
Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, qumun çıxarılması üçün kifayət olmayan
aşağı axın sürətlərində o, boru kəmərində toplana bilər, qum təpələri əmələ gətirir
ki, bu da axına hidravlik müqaviməti artırır. Beləliklə, sualtı avadanlıq sistemində
qumun olması quyuda qum nəzarət filtrlərinin əlavə istifadəsinə ehtiyac yarada
biləcək ciddi problemdir.
Qum təzahürünə nəzarət etmək üçün qum monitorinq aləti quraşdırmaq
lazımdır. Mədən istismar olunarkən operator qum detektorlarının oxunuşlarına
- 221
-
əsasən qumsuz və ya az miqdarda qum olan mayenin maksimum icazə verilən
axın sürətini (axın sürətini) təyin edə və bu rejimləri saxlaya bilər.
Əgər sualtı hasilat sistemi kompressor avadanlığının istifadəsini nəzərdə
tutursa, onda onların etibarlı və problemsiz işləməsini təmin etmək üçün
kompressorun bütün işlədiyi müddət ərzində təmizlənmiş qaz kompressorun
girişinə verilməli, maye komponentlər və bərk hissəciklər kompressordan
ayrılmalıdır. Əks halda, yüksək sürət səbəbindən maye və bərk hissəciklər axın
yolunun aşınmasına səbəb ola bilər. Buna görə də, kompressora verilməzdən
əvvəl qaz mütləq xüsusi konstruksiyalı bir ayırıcıya göndərilir.
Sualtı və su üstündə keçirilən ayırma prosesləri çox vaxt müxtəlif
məqsədlər daşıyır. Məsələn, sualtı separasiya adətən hasilat səviyyəsini və bərpa
dərəcələrini artırmaq və ya saxlamaq, həmçinin platformanın yuxarı hissəsində
avadanlıqların yerləşdirilməsi ilə bağlı məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq üçün
bir üsul kimi istifadə olunur.
Sualtı hasilat sisteminə daxil olan separasiya avadanlığının digər vacib
məqsədi axının dayanıqlığını təmin etməkdir (hidratlarla, korroziya ilə, tıxaclarla
mübarizə), eyni zamanda separasiya prosesinin keyfiyyəti platformanın üst
tərəfində quraşdırılmış separatorlar tərəfindən təmin edilən səviyyəyə çatmaya
bilər, lakin məhsulların təhlükəsiz çatdırılması problemlərini həll etmək üçün
kifayətdir.
Neft və qazın ayrılması üçün sualtı sistemin inkişafının əsas istiqamətləri
daha uzun xidmət müddəti ilə monitorinq və səviyyəyə nəzarət üçün etibarlı
sensorların istifadəsi, idarəetmə sisteminin diapazonunun artırılması və sualtı
ayırma avadanlığının idarə edilməsi ilə bağlıdır.
8.4 Sualtı nasos avadanlığı
8.4.1.Sualtı çoxfazalı nasoslar
Hazırda dənizdəki karbohidrogen yataqlarında quyu mayelərinin vurulması
proseslərində çoxfazalı nasosların istifadəsi dərin dəniz yataqlarında, həm də
mədən sahələrində tətbiqini tapan real və səmərəli texnologiyaya çevrilmişdir.
Çoxfazalı sistemlər neft, su və qaz qarışığının hasilat quyularından hasilat
- 222
-
obyektlərinə nəqli üçün istifadə olunur. Bu məhluldan istifadə quyu hasilatının
ayrılması sistemindən istifadə etməklə yataqların işlənməsindən əhəmiyyətli
dərəcədə fərqlənir. Dəniz yataqlarında çoxfazalı nasosların istifadəsi quyu
məhsullarının dəniz dibindən boru kəmərləri və qaldırıcı vasitəsilə platformanın
üst tikililərə və ya birbaşa sahil qurğularına səmərəli şəkildə daşınmasına imkan
verir. Bu nasosların istifadəsinə qərar verərkən nəzərə almaq lazımdır ki,
çoxfazalı nasosların səmərəliliyi əsasən qaz fazasının həcmindən və digər
amillərdən asılıdır. Çoxfazalı nasosların istifadəsi aşağıdakı üstünlüklərə
malikdir:
-quyuağzı təzyiqi aşağı və yüksək səviyyədə sulaşmış quyular üçün
hasilatın artırılması;
-fazaların ayrılması üçün separatora və qarışıq (qaz və maye) fazalar üçün
ayrıca boru kəmərlərinə ehtiyac yoxdur;
-sualtı hasilat sistemində avadanlıqların miqdarının azaldılması;
-yatağın səmərəli istifadə müddətinin artırılması;
-neft-qaz qurğularının yuxarı göyərtələrində avadanlıqların tutduğu sahənin
azaldılması;
-dəniz platformasına və ya sahilə gedən boru kəmərlərində təzyiqin
artması.
Çoxfazalı sualtı nasos sistemi üçün avadanlıqların dəyəri standart sahə
avadanlığının dəyərinin təxminən 70%-ni təşkil edə bilər.
Sualtı hasilat sistemində çoxfazalı nasosların istifadəsi kollektorların
bərpasını yaxşılaşdırır və məhsulun sualtı hazırlanmasından istifadə etmədən,
standart dərinliklərdə ehtiyatları məhdud olan yataqlarda olduğu kimi dərin su
yataqlarının işlənməsindən eyni iqtisadi səmərə əldə edir.
Neft, su və qaz qarışığının nəqli üçün çoxfazalı nasosların istifadəsi
nisbətən yeni texnologiyadır və çoxfazalı nasosların müasir işlənməsi onlardan
müxtəlif növ sualtı yataqların işlənməsi texnologiyalarında istifadə etməyə imkan
verir. Tipik sualtı nasos sistemi aşağıdakı elementlərdən ibarətdir:
- mərkəzdənqaçma və ya vintli nasos, o cümlədən korpus,
- 223
-
radial/dayaqyastıqları, val möhürləri, klapanlar və boru kəmərləri;
- ötürücü kimi elektrik mühərriki və ya hidravlik turbin;
- nasos və ötürücünü birləşdirən val;
- elektrik ötürücü xətləri (elektrik və ya hidravlik);
- idarəetmə və monitorinq sistemləri, o cümlədən enerji mənbəyi olan
idarəetmə bloku;
- mühərrik yağlama və soyutma sistemləri, o cümlədən çənlər, nasoslar,
filtrlər,
istilik dəyişdiricisi, möhürlər və yağ.
İki vintli çoxfazalı nasoslar neft və qaz sənayesində geniş istifadə olunur.
Sualtı şəraitdə vurulan məhsulun tərkibini qaz və maye fazalara ayırmaq üçün
məhdud imkanlar olduğundan, həmçinin mayenin tərkibində çox vaxt bərk
hissəciklər olduğunu nəzərə alsaq, bütün bunlar sualtı nasosların
konstruksiyasının işlənib hazırlanması zərurətinə səbəb olur.
Çoxfazalı nasosların elektrik ötürücüləri üçün enerji sahildə və ya dəniz
platformasında yerləşən enerji mənbələrindən sualtı kabellər vasitəsilə təmin edilə
bilər. Sualtı hasilat mədənləri üçün enerji təchizatı sisteminin seçimi sahilə və ya
dəniz platformasına qədər olan məsafədən asılıdır. Çoxfazalı nasoslar üçün
monitorinq və idarəetmə sistemi sualtı hasilat sisteminin monitorinqi və idarə
edilməsi üçün uzaq sistemin tərkib hissəsidir və müvafiq sualtı modullar və şlanq-
kabellərdən istifadə etməklə təmin edilir.
Quyu mayesinin nasosa ayrı-ayrı fazalara daxil olmasından əvvəl qaz və
mayenin ayrılmasını tələb edən ənənəvi birfazalı nasoslardan fərqli olaraq,
çoxfazalı nasoslar quyu mayesinin təzyiqini əvvəlcədən ayırmadan artıra bilər və
bununla da sahəyə kapital qoyuluşunu əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
İkili vintli nasoslar. Onlar əsasən qaz fraksiyaları yüksək olan quyu
məhsullarının vurulması üçün istifadə olunur. Bu nasoslar hətta qaz fraksiyasının
həcminin 95%-ə qədər olması ilə də işlək vəziyyətdə qalır və maye fazanın xüsusi
həcminin qapalı sistemində resirkulyasiyadan (əks-dövriyə) istifadə etməklə
(əvəzetmə sistemi), hətta 100%-də belə qısa müddətə işləyə bilirlər.
- 224
-
 İkili vintli nasosların üstünlükləri arasında:
-əvəzedici sistemdən istifadə etməklə qısa müddət ərzində çox yüksək qaz
tərkibində (95%-dən çox) işləmək bacarığı;
-fırlanma sürətinin dəyişdirilməsi ilə məhsuldarlığın tənzimlənməsinin
mümkünlüyü;
-emulsiya əmələ gəlməsi riski azdır, çünki nasosun içərisində mayeyə
demək olar ki, heç bir kəsmə qüvvəsi tətbiq olunmur;
-çox ağır və özlü mayeləri vurmaq qabiliyyəti.
Çoxpilləli mərkəzdənqaçma nasosları. Sualtı nasoslar lay təzyiqini
saxlamaq və beləliklə də neftvermə əmsalını artırmaq üçün laya xam və ya
süzülmüş dəniz suyunun vurulması üçün istifadə olunur. Sistem nasos
modulundan çıxarıla bilən filtr modulu ilə çıxarıla bilən nasos modulundan
ibarətdir. Mərkəzdənqaçma çoxpilləli nasosun idarə edilməsi, eləcə də onun
elektrik enerjisi, kimyəvi maddələr və hidravlika ilə təchizatı platformadan qandal
vasitəsilə həyata keçirilir. Bu tip nasoslar ən yüksək başlığı yaradır, lakin onların
iş sahəsi maksimum qaz miqdarı 10% ilə məhdudlaşır.
Əsas əhatə dairəsi:
- qazın ötürülməsi riski olduqda mayenin qaz-maye separatorunun çıxışına
vurulması;
- tərkibində yüksək qaz olan mayenin buraxılması riski olduqda, əsasən
maye faza olan yataqlardan karbohidrogenlərin vurulması;
- hasil edilən mayenin tərkibində qaz və qumun miqdarı artdıqda mayenin
vurulması üçün yataqlarda quraşdırılmış nasosların dəyişdirilməsi.
8.4.2.Sualtı elektrik dalma nasosların tətbiqi
Geniş çeşidli hasilat quyuları ilə süni qaldırıcı sadə, ucuz başa gələn,
əsasən kiçik ştanqlı nasoslar, vintli nasoslar və hidravlik porşenli nasoslardan
istifadə edilən quyulardan dəniz neft yataqlarına qədər tətbiq oluna bilər. Bu
tətbiqlər arasında ikinci dərəcəli süni qaldırma üsulları ilə hasil edilən və ilk
növbədə elektrikli sualtı nasosların köməyi ilə əhəmiyyətli miqdarda qaz və neft
hasil edilə bilən çoxlu sayda istismar quyusu var.
- 225
-
Sualtı hasilat sistemləri üçün quyu nasos avadanlığından istifadə edilərkən,
konkret dəniz layihəsi üçün nəyin daha sərfəli olduğunu, quyu və ya dib
(çoxfazalı) nasosların istifadəsini müəyyən etmək üçün bir sıra amillər nəzərə
alınmalıdır.
Konkret layihənin tələblərinə uyğun olaraq, sualtı nasoslar həmçinin
quyuların yanında dəniz dibində ayrıca çəndə (kessonda) yerləşdirilə və ya dəniz
neft-qaz qurğusunun yanında hasilat qaldırıcısının özülünə quraşdırıla bilər.
Dənizdəki karbohidrogen yataqlarının sualtı quyuağzı avadanlıqları ilə
işlənməsi üçün mütərəqqi tikinti metodlarından və yeni texnoloji avadanlıqlardan
istifadə etmək lazımdır, çünki bunlar yüksək debitlə işləyən mürəkkəb və bahalı
quyulardır. Sualtı quyuların hasilatı quyuağzı təzyiqi hesabına nəql edilir, zərurət
yarandıqda vurulan qazın enerjisi hesabına artır, lakin quyular dəniz
platformasından xeyli məsafədə yerləşirsə, qazlift səmərəsiz olacaqdır.
Sonra süni qaldırıcıdan, xüsusən də sübut edilmiş sualtı elektrik
sistemlərindən istifadə etmək mümkündür, çünki onların işindəki çeviklik dərin
sulu və uzaq yataqların işlənməsi üçün əlverişlidir. Sualtı quyunun dibindən
neftin çıxarılmasının bu üsulu avadanlığın işinə və quyuların vəziyyətinə davamlı
monitorinqlə birlikdə süni qaldırıcının səmərəli və qənaətlə aparılmasına,
həmçinin proseslərə nəzarət etməyə imkan verir.
Qazliftlə müqayisədə sualtı nasosların səmərəliliyi quyu ilə platforma
arasındakı məsafədən o qədər də asılı deyil və bu süni qaldırma üsulu axın
sürətini artırmağa imkan verir. Sualtı quyularda sualtı qurğuların istifadəsi son
vaxtlara qədər çətin idi, lakin su mühitinə açıq olan birləşdiricilərlə etibarlı
elektrik əlaqələrinin inkişafı ilə vəziyyət dəyişdi. MEDN mühərrikinin giriş
tıxacının bu əlaqəsi dəniz dibində elektrik birləşməsinə imkan verir (şək. 8.2).

- 226
-
 Şək. 8.2. Şteker tipli cərəyan ötürücüsünün ümumi görünüşü
Quyu ağzında birləşdirilən elementlərdə hava qabarcıqlarının içəri daxil
olma ehtimalını istisna edən xüsusi flanş birləşmələri istifadə olunur.
Dəniz yataqlarında məhsuldar birləşmələr var ki, onları ənənəvi üsullarla
işlətmək əvvəllər sərfəli deyildi. İndi onlar sualtı sistemlərdən istifadə etməklə
istismara verilə bilər. Peyk quyularını dəniz platformalarından daha uzaqda idarə
etmək imkanı o deməkdir ki, daha az platforma tələb olunur və daha dayaz
sularda yerləşdirilə bilər. Buna görə də, ilkin xərcləri və istismar xərclərini
azaldan əlavə platformalar tikmədən zərərli yataqlar işlənə bilər. Quyu ağzında
birləşdirilən elementlərdə hava qabarcıqlarının içəri daxil olma ehtimalını istisna
edən xüsusi flanş birləşmələri istifadə olunur.
Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasosları neftin sualtı quyulardan süni
şəkildə qaldırılmasının digər üsulları ilə müqayisədə üstünlüyə malikdir, ən
mühüm üstünlüyü isə texnoloji dəniz platformasından böyük məsafədə yerləşən
quyulardan neft hasilatı üçün istifadə imkanlarıdır. Dəniz platforması ilə quyu
arasındakı məsafə qazlift imkanları və lay təzyiqi ilə məhdudlaşır ki, bu da
yatağın tükənməsi və suyun kəsilməsinin artması ilə azalır, üstəlik, 13 km-dən
çox məsafələr iqtisadi cəhətdən sərfəli hesab olunur.
Digər üstünlüklərə yaxşılaşdırılmış quyu konstruksiyası, azaldılmış kapital
- 227
-
məsrəfləri və azaldılmış quyu hazırlamaq vaxtı, artan enerji səmərəliliyi və ətraf
mühitə təsirin azaldılması daxildir. Digər üstünlüklərə yaxşılaşdırılmış quyu
performansı, azaldılmış kapital məsrəfləri və azaldılmış quyu hazırlamaq vaxtı,
artan enerji səmərəliliyi və ətraf mühitə təsirin azaldılması daxildir.
MEDN-nin əməliyyat parametrlərinə nəzarət etməklə, əməliyyat şirkəti
fəsadları baş verdikdə müəyyən edə bilər və problemin səbəbini bilməklə müvafiq
tədbirlər görmək mümkündür. Sensorlar real vaxt rejimində nasosun konstruksiya
məlumatlarının davamlı axınını təmin edir. Pompanın quyu işinə nəzarət etməklə
operator normal işdən kənarlaşmaları müəyyən edə və nasosun ömrünü uzatmaq
üçün tədbirlər görə bilir.
Nasosun giriş və çıxış təzyiqləri, quyu və mühərrik temperaturları,
izolyasiya müqaviməti, sistemin vibrasiyası və enerji təchizatı proqram təminatı
ilə qərar qəbul etmək, nasos problemlərini və vaxtından əvvəl nasazlığı müəyyən
etmək və düzəltmək, konstruksiyanın monitorinqi və əməliyyat ssenarilərinin
qiymətləndirilməsi üçün şərh edilir. Sonra sistemin yeni iş şəraitini imitasiya
etmək və mühərrik sürətini qiymətləndirmək üçün təhlil aparılır. Nəticələr yaxşı
olarsa, icra əmrləri quyuya göndərilir. Müasir dəyişən sürət ötürücüləri
mühərrikdəki elektrik cərəyanında dalğalanmaları aradan qaldırmaq üçün
quyudakı ölçmələrə və təxmin edilən fırlanma momentinə əsasən sürəti avtomatik
olaraq dəyişə bilər.
Sualtı quyuağzı olan quyularda süni qaldırıcı sistemlər çoxfazalı qaz-maye
qarışıqları ilə səmərəli işləməlidir. Beləliklə, yüksək qaz-maye amilləri olan dərin
və uzaq quyuların uğurlu istismarı üçün hidravlik reaktiv MEDN ilə birlikdə
istifadə edilə bilər. Nasosun girişinə daxil olan sərbəst qazın həcmini azaltmaq
üçün fırlanan qaz separatorlarının istifadəsi onun işinin səmərəliliyini artırır.
MEDN-in üstündəki boru kəmərində şırnağlı nasosun quraşdırılması
fırlanan ayrılma nəticəsində dairəvi boşluğa yönəldilmiş qazı sıxmağa və nefti
səthə qaldırmaq üçün onu yenidən sualtı nasosun üstündəki maye axınına daxil
etməyə imkan verir.Bu halda, işçi maye nasoslarına verilən sərbəst qaz fazası
olmayan bir mayedir.
- 228
-
 Şırnaqlı nasosun udduğu maye MEDN qəbul etməzdən əvvəl ayrılmış
sərbəst qazdır.
Quyuda neft və qazın ayrılması, suyun ayrılması və birbaşa quyuya
axıdılması, sualtı elektrik nasoslarının üfüqi sistemləri - bunlar gələcəkdə tətbiq
oluna biləcək müasir süni qaldırıcı texnologiyalardan yalnız bir neçəsidir.
Mənfəətliliyin artırılmasına yönəlmiş məqbul həlləri təmin etmək üçün quyuda
müxtəlif dib mayelərinin qaldırılması proseslərinin birgə istifadəsi süni
qaldırmanın ayrı-ayrı üsulları, eləcə də quyu və yerüstü avadanlıqların funksional
təyinatı arasındakı fərqləri gizlədir.
MEDN-ın çarxları və istiqamətləndirici qanadları təkcə mərkəzdənqaçma
deyil, həm də eksenel, burulğan, disk ola bilər və eyni zamanda bir neçə növ
qanadlı nasosların dizayn xüsusiyyətlərinə malikdir. Belə hibrid dizaynların
istifadəsi çətin şəraitdə işləmək üçün uyğun olan müxtəlif xüsusiyyətlərə malik
maşınlar yaratmaq məqsədi daşıyır.
Pompalanan mayedə çox miqdarda sərbəst qazın olması halında quyularda
işləmək üçün bir çox şirkət nasosların xüsusi dizaynlarından istifadə etməyə
başladı: konus və ya pilləli, çoxfazalı əlavələr və ya modullar, açıq çarxlar.
Baxışı başa çatdırmaq üçün sualtı istehsal sistemində MEDN-dan istifadə
edərkən yaranan çatışmazlıqları qeyd etmək lazımdır. Əsas problem məhdud
xidmət müddətidir. Pompa abraziv materiallar, bərk cisimlər və ya zibillə
zədələnə bilən yüksək sürətli mərkəzdənqaçma qaldırıcıya aiddir. Bütün əsas
nasos komponentləri dib zonasında yerləşir, ona görə də problem yarandıqda və
ya komponentin dəyişdirilməsi lazım olduqda bütün sistem çıxarılmalıdır.
MEDN-nin iqtisadi səmərəliliyi böyük ölçüdə fasiləsiz enerji təchizatından və
xüsusilə buz şəraitində kritik və bahalı olan elektrik sualtı nasosun quraşdırılması
və sökülməsi üçün xüsusi üzən qazma qurğularından istifadə ehtiyacından
asılıdır.
Sualtı hasilat sisteminin istismar quyusunda elektrik sualtı nasosun
quraşdırılması neft hasilatını artırmaq məqsədi ilə həyata keçirilir. Bununla belə,
sualtı quyuda MEDN -nin quraşdırılması avadanlıq üçün bir sıra risklər yaradır,
- 229
-
məsələn, korpusun daxili hissəsinə təsirlər, elektrik kabelinə zərər verə bilər və
həmçinin nasosun özünün bütövlüyünə təsir göstərir. Bundan əlavə, sualtı quyuda
iş şəraiti, xüsusilə yüksək temperatur və təzyiqlərin üstünlük təşkil etdiyi
yerlərdə, elektrik sualtı nasosun istismar müddətinə təsir edərək, onun əsaslı təmir
müddətini azaldır.
Buna görə də, sualtı quyuda MEDN-dən istifadə edərkən, elektrik sualtı
nasosun dəyişdirilməsi və onun sonrakı təmiri (yüksək quraşdırma və texniki
xidmət xərclərinə səbəb olur) işləri üçün quyuya daimi girişin təmin edilməsinə
ehtiyac var və bunun üçün üfüqi Xmas ağacından istifadə etmək
məqsədəuyğundur.
8.5. Sualtı kompressor avadanlığı
Müasir dəniz layihələrinin əksəriyyəti sualtı hasilat sistemlərinin tam və ya
qismən istifadəsi ilə hazırlanır. Sualtı qaz hasilatı sistemlərinin son inkişafının
əsas tendensiyalarından biri təbii qazın vurulması üçün sualtı kompressorların
yaradılmasıdır, çünki sualtı kompressorların istifadəsi maksimum hasilatın
həcmini genişləndirəcək və bununla da dənizdə qaz hasilatı layihələrinin iqtisadi
göstəricilərini yaxşılaşdıracaqdır.
Elektrik ötürücüsünün soyutma sisteminin seçimi vacibdir. Bəzi
konstruksiyalarda birinci mərhələnin sıxılmış qazı elektrik sürücüsü üçün
soyuducu vasitə kimi istifadə olunur. Lakin qazın soyuducu kimi istifadəsi yalnız
aqressiv qazlar olmadıqda və bərk çirklərdən təmizləndikdə mümkündür. Əks
halda, strukturda izolyasiya korpusları quraşdırılır və başqa bir növ soyutma
sistemi təşkil edilməlidir. Kompressor modulunun yerləşdirilməsi həm şaquli,
həm də üfüqi şəkildə aparılır. Bu, bütün kompressor qurğusunun ümumi
sxemindən, qəbul edilmiş avadanlıq quraşdırma sxemindən və texniki xidmət
sistemindən asılıdır.
Sualtı hasilat sistemləri sahildən (və ya platformadan) xüsusi idarəedici
şlanq-kabellər vasitəsilə idarə edilir. İdarəetmə siqnallarına (rabitə xətlərinə)
əlavə olaraq, ümumi qabıqda təşkil edilmiş ayrı-ayrı borulardakı bu xətlər adətən
quyunun işini təmin etmək üçün elektrik enerjisi, hidravlika və lazımi reagentlərlə
- 230
-
təchiz olunur. Qazın sıxılma xətləri vasitəsilə paylanması və sonradan yığılması
manifold modulundan istifadə etməklə həyata keçirilir.
8.6.Gələcəyin avtonom sualtı mədən konsepsiyası
Avtonom sualtı hasilat sisteminin konsepsiyası (Şəkil 8.3) hazırda quruda
olan yataqlarda və ya dəniz platformalarının üst qatlarında baş verənlərlə,
məsələn, layların ayrılması və yenidən vurulması ilə oxşar olaraq dəniz dibində
məhsulların hazırlanması vəzifələrini nəzərdə tutur.

Şəkil 8.3 Müasir avtonom sualtı mədən konsepsiyası

Gələcək sualtı hasilat sisteminə artan tələbat onunla bağlıdır ki, gələcəkdə
yataqların işlənilməsi sahildən və onun infrastrukturundan daha uzaqda, daha
böyük dərinliklərdə və daha soyuq və çətin ekoloji şəraitdə aparılacaqdır.
Sahildən uzaqda, dərin sularda, ağır buz rejimi olan təbii mühitdə yerləşən
yataqların inkişafı üçün tam muxtar sualtı hasilat sisteminin yaradılması həyati
əhəmiyyət kəsb edir.
Avtonom sualtı hasilat sisteminin yaradılması üçün əsas, ən mürəkkəb və
eyni zamanda həlledici texnologiya dəniz dibində işləməyə qadir olan
kompressorların və etibarlı enerji təchizatının, paylayıcı qurğuların
yaradılmasıdır. Məhz bu texnologiyalar ilk növbədə hazırlanmalı və sınaqdan
keçirilməlidir ki, bu da sualtı mədənlərin reallığa çevrilməsinə imkan verəcək.
- 231
-
 Güman edilir ki, dəniz dibində quraşdırılmış kompressor stansiyası
quyuağzına daha yaxın yerləşdiyindən platformadakı kompressor stansiyasından
daha səmərəli işləyəcək.
Beləliklə, sahənin məhsuldarlığını artırmaq və istismar müddətini uzatmaq
mümkündür. Sualtı kompressor qurğusu mövcud infrastrukturda və ya quruya
yaxın ərazidə istifadə üçün uyğundur, çünki problem enerjinin uzaq ərazilərə
çatdırılmasıdır. Avtonom sualtı hasilat sisteminin ən çətin hissəsi sualtı
sıxılmadır, lakin başqa problemlər var: ayırma sisteminin təkmilləşdirilməsi,
enerjinin uzaq məsafəyə çatdırılması - bütün komponentlərin uzun illər prosesə
müdaxilə etmədən işləməsi çox vacibdir.
Bir sıra layihələrdə sualtı nasoslardan və sualtı kompressor
avadanlıqlarının sınaqdan keçirildiyi və tezliklə reallığa çevriləcəyi bir vaxtda,
mühüm texnologiyalardan biri etibarlı enerji təchizatı, idarəetmədir. Sualtı qurğu
yalnız etibarlı enerji təchizatı deyil, həm də yüksək sürətli məlumat ötürülməsi
tələb edir, çünki bütün prosesləri uzaqdan idarə etmək olar.
Avadanlıqlara nəzarət etmək üçün insan müdaxiləsinə ehtiyac olmayacaq,
sensorlar sualtı zavodun avadanlıqlarının içərisində olacaq. Temperatur, təzyiq,
gərginlik, ötürücünün vəziyyəti, sürət və s. ölçüləri real vaxt rejimində sahildən
idarə edilməli olacaq.
Sualtı hasilatın muxtar sistemi 300 m-dən çox dərinlikdə yerləşdikdə,
dalğıcların müdaxiləsi təmin edilmir və uzaqdan idarə olunan sualtı robotun
istifadəsi məcburi və vizual müşahidə və balıqçılıq avadanlıqlarına nəzarət üçün
zəruri olur.
Sualtı neft və qaz emalı texnologiyalarının reallığa çevriləcəyi və sahilə
qədər olan məsafədən, dərinlikdən və suyun temperaturundan asılı olmayaraq
dənizin dibində quraşdırıla biləcəyi proqnozlaşdırılır. Dənizin dibindəki sualtı
zavod obyektlərini təmin etmək üçün quru qurğulardan elektrik enerjisi 50/60 Hz
standart tezlikdən və 100 MVt-a qədər gücdən istifadə etməklə dəyişən cərəyanla
200 km məsafədə təmin ediləcək. Aşağı tezlikli cərəyandan istifadənin həlli
sahildən məsafəni 400 km-ə qədər artıracaq, avtomatlaşdırma həlləri isə sualtı
- 232
-
qurğunun uzaqdan idarə edilməsini və idarə olunmasını təmin edəcək.
Elektrik enerjisinin uzaq məsafələrə ötürülməsi və paylanması
texnologiyası gələcək sualtı neft və qaz emalı texnologiyalarının yaradılması
üçün əsas əhəmiyyət kəsb edir. Gələcəyin yataqları konseptual olaraq tam istehsal
dövrü olan çox modullu komplekslər - öz elektrik təchizatı və kommunikasiya
xətləri olan bütün sualtı şəhərlər olacaqdır.
Bu texnologiyaların tətbiqi bazar iqtisadiyyatının qanunauyğunluqlarını
müəyyən edəcək, çox güman ki, o, sahildən uzaqda yerləşən yataqlarda dərin sulu
ərazilərdə, qısamüddətli buzsuz dənizlərdə, yataqların işlənməsinin ənənəvi
üsullarından istifadə olunduğu yerlərdə yayıla bilər. problemlidir və ya sadəcə
qeyri-mümkündür. Eyni zamanda, sualtı sahələrin müxtəlif modifikasiyaları
mümkündür, tərkibi onların tətbiqi sahəsindən asılı olaraq dəyişə bilər, bu da
layihələrin dəyərinə və geri qaytarılmasına təsir edəcəkdir.
Beləliklə, konsepsiyanın həyata keçirilməsinin mümkünlüyü ilə obyektiv
şəkildə əlaqəli olan bir çox aspekt var, lakin bir əsas problem var ki, tamamilə
avtonom sualtı mədənlər üzərində işləyən mühəndislər, yüksək etibarlı avadanlıq
və maşınlar hazırlamalıdırlar.
Fəsil-9
SUALTI OBYEKTLƏRİN ENERJİ TƏMİNATI
Dənizdə neft və qaz yataqlarının sualtı hasilat yolu ilə uğurlu
mənimsənilməsi üçün enerji təchizatı xüsusilə sualtı sıxılma kimi enerji tutumlu
sualtı texnologiyaların meydana çıxması ilə vacibdir. Bununla əlaqədar olaraq,
sahil sahəsindən xeyli məsafədə 100 MVt-a qədər və daha çox enerji tələbatını
ödəməyə qadir olan yeni enerji təchizatı sistemlərinin yaradılması zərurəti
müəyyən edilmişdir.
Yüksək yüklər sualtı elektrik kabeli üçün böyük kəsikli keçiricilərin
istifadəsini tələb edir. Elektrik təchizatı, sualtı mədənlərin idarə edilməsi və
nəzarəti sualtı elektro-hidravlik şlanq-kabeli vasitəsilə həyata keçirilir. Bu halda
idarəetmə kabeli əsas idarəetmə stansiyasını və dəniz platformasında (və ya
quruda) yerləşən hidravlik güc qurğusunu sualtı keçid qurğusuna və onun
- 233
-
vasitəsilə sualtı idarəetmə modullarına birləşdirir. Su altında elektrik cərəyanının
uzun məsafələrə ötürülməsi sisteminin yüksək qiyməti sualtı sahənin enerji
təchizatının təşkilinin mürəkkəbliyi ilə əlaqədardır. Elektrik cərəyanının
ötürülməsi sisteminin seçimi istehlakçıların faktiki imkanları və onların istismara
verilməsi qrafiki nəzərə alınmaqla hər bir konkret sahə üzrə texniki-iqtisadi
əsaslandırma ilə müəyyən edilir. Aparıcı xarici şirkətlərin sualtı neft və qaz
yataqlarının enerji təchizatı üçün texniki həlləri hazırda iki növ sistemlə müəyyən
edilir: yüksək gərginlikli dəyişən və yüksək gərginlikli sabit cərəyan.

9.1. Sualtı mədənin enerji təchizatı sistemi

Hazırda dənizdə neft və qaz yataqlarının işlənməsində ənənəvi olaraq
istifadə olunan yerüstü neft və qaz hasilatı qurğuları ilə yanaşı, sualtı yataqlardan
da istifadə olunur.
Bundan əlavə, dəniz neft və qaz yataqlarının işlənməsinin müasir texniki
səviyyəsinə və ümumiyyətlə, onların işlənməsinin rentabelliyinə təsir edən
müəyyənedici amillərdən biri də enerji təchizatı üçün qəbul edilmiş texniki
həllərdir. Dəniz yataqlarının elektrik təchizatının texniki məsələlərini həll
edərkən, bir qayda olaraq, bu texnologiyanın səmərəliliyinə təsir edən aşağıdakı
amillər nəzərə alınır:
- sahilyanı infrastrukturun inkişafı və sahildə elektrik enerjisinin
mövcudluğu;
- dəniz sahilindən istehlakçıya elektrik enerjisinin ötürülməsi;
- elektrik enerjisi istehlakçılarının - yerüstü, sualtı və ya birləşmiş
yerləşməsi;
- dənizdəki neft və qaz hasilatı yerüstü strukturlarının quruda yerləşən
elektrik stansiyasından və ya strukturda yerləşən elektrik stansiyasından elektrik
enerjisi ilə təchiz edilməsi imkanları;
- quruda və ya dənizdə yerləşən neft-qaz obyektində yerləşən elektrik
stansiyasından sualtı istehsal üçün avadanlıqları elektrik enerjisi ilə təmin etmək
imkanı;
- 234
-
 - neft və qaz yataqlarının işlənməsi obyektlərinin bütün istehlakçılarının
etibarlı, fasiləsiz enerji təchizatının təmin edilməsi.
Dənizdə neft və qaz yataqlarının işlənməsi, neft və qaz hasilatını təmin
edən qurğular mürəkkəb texnoloji komplekslərdir ki, onların səmərəli fəaliyyəti
bir çox amillərdən, o cümlədən onların enerji təchizatının səmərəliliyindən
asılıdır.
Dəniz neft-qaz qurğularından istifadə etməklə (yerüstü üsulla)
karbohidrogen xammalının istehsalı təşkil edilərkən, platformada yerləşən bütün
istehlakçıların enerji təchizatı ya orada yerləşən enerji kompleksindən, ya da
sahildən həyata keçirilir.
Dəniz neft-qaz qurğusundan və sualtı yatağından istifadə etməklə
karbohidrogen xammalının birgə istehsalını təşkil etmək üçün sonuncu, bir qayda
olaraq, yerüstü strukturun tərkib hissəsi olan enerji kompleksindən verilir.
Platformada enerji kompleksinin tərkibi elektrik enerjisi istehlakçılarının əsas və
fövqəladə iş rejimlərini təmin edən ənənəvi həllərin istifadəsini nəzərdə tutur.
Sualtı sahənin uzaq obyektlərini enerji ilə təmin etmək üçün yüksək
gərginlikli qeyri-sabit kabel xətləri və güc çeviricilərindən istifadə edərək
mürəkkəb sualtı elektrik ötürücü sistemi təmin edilir; bu metoda alternativ sabit
sistemlərindən istifadə edərək enerji təchizatının təşkilidir.
Bu gün sahil elektrik mənbələrindən məsafədə yerləşən sualtı mədən təşkil
etməyin ən parlaq nümunəsi Barents dənizində 140 km məsafədə Snovit yataqları
və 120 km məsafədə Norveç dənizindəki Ormen Lange . Həm Snovit, həm də
Ormen Lange, Norveç, idarəetmə kabellərinin bir hissəsi olan sualtı elektrik
kabelləri vasitəsilə qurudan enerji alır. Snovit və Ormen Lange yataqları üçün
şlanq-kabel uzunluğu boyunca enerji ötürülməsi itkiləri kifayət qədər yüksəkdir,
buna görə də sahildən verilən bu yataqlar üçün enerji bu itkilər nəzərə alınmaqla
həyata keçirilir.
Bu yataqların işlənməsinin digər mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
layda yüksək ilkin təzyiq olduğundan qaz və qaz kondensatı lay təzyiqi altında
sonrakı emal üçün sualtı boru kəmərləri ilə sahilə çatdırılır. İstehsal prosesində
- 235
-
layda təzyiq aşağı düşəcək və sonradan boru kəmərində nəqletmə təzyiqini lazımi
səviyyədə saxlamaq üçün sualtı kompressor avadanlığından istifadə tələb
olunduqda səviyyəyə çatacaq.
Asqardi yataqları üçün oxşar vəziyyətin gözlənilməsi ilə Ormen Lange
elektrik ötürücülü sualtı kompressor stansiyasının yaradılması üzrə pilot layihəyə
start verdi, onun 2015-ci ildə Asgard yatağında həyata keçirilməsi yatağın
işlənməsinin iki mərhələsini nümayiş etdirdi:
- ilkin mərhələdə sıxılmadan, qaz lay təzyiqi altında nəql edilir;
- sualtı sıxılma mərhələsi, laydakı təzyiq kritikdən aşağı düşdükdə.
Uzun məsafələrə yüzlərlə meqavat gücün çatdırılması zamanı sualtı
nasosları və kompressorları gücləndirmək üçün tələb olunan yüzlərlə meqavat
elektrik enerjisinin itkisini minimuma endirmək üçün səmərəli ötürmə sistemi
lazımdır.
Sualtı elektrik ötürücü sistemi üçün istifadə olunan elektrik
avadanlıqlarının növündən asılı olaraq yük aktiv və reaktiv (induktiv və kapasitiv)
bölünür. Müvafiq olaraq, elektrik şəbəkəsindən həm aktiv, həm də reaktiv enerji
istehlak olunur. Aktiv enerji faydalı işə çevrilir: mexaniki, istilik. Reaktiv enerji
faydalı iş görmür, elektrik mühərriklərində, transformatorlarda və digər
avadanlıqlarda elektromaqnit sahələrinin yaradılmasına sərf olunur.
Elektrik şəbəkələrində itkilər də aktiv və reaktiv bölünür. Ötürülmə zamanı
elektrik enerjisinin aktiv itkiləri cərəyan gücünün kvadratından asılıdır, buna görə
də onu uzun məsafələrə ötürərkən, gərginliklər müvafiq olaraq dəfələrlə artır və
transformatordan istifadə edərək cərəyan gücünü eyni miqdarda azaldır. Reaktiv
itkiləri azaltmaq üçün elektrik şəbəkələrindən onların meydana gəlməsinə səbəb
olan bütün amilləri azaltmaq və ya istisna etmək lazımdır.
Belə bir amil induktiv yükün mövcudluğunda gərginlikdən axan cərəyanın
faza geriləməsidir. Elektrik şəbəkələrində reaktiv itkiləri azaltmağın yollarından
biri reaktiv gücün kompensasiya sistemlərinin istifadəsidir. Bu sistemlərin
məqsədi faza irəliləməsini tətbiq etməklə ümumi faza sürüşməsini kompensasiya
etməkdir. Bu, şəbəkələrdən keçən cərəyanın azalmasına və müvafiq olaraq
- 236
-
keçiricilərdə və paylayıcı şəbəkədə aktiv itkilərin azalmasına gətirib çıxarır.
Elektrik şəbəkələrindəki itkilərin başqa bir növü kabel xəttinin uzunluğuna
mütənasib olaraq ötürülən gücü azaldan şarj cərəyanı (kabel izolyasiyasından
sızma cərəyanı) ilə əlaqələndirilir. Yüksək gərginlik sistemi ilə elektrik enerjisini
ötürərkən, kabel izolyasiyası vasitəsilə sızma cərəyanı ilə əlaqəli itkilər və reaktiv
yüklə əlaqəli itkilər yoxdur. Ötürücü xəttdən keçən enerji axınının istiqaməti
klapan şəbəkəsinə nəzarət cihazlarında avtomatik dəyişdirmə yolu ilə dəyişdirilə
bilər. Elektrik qəbuledici sistemdə qısaqapanma cərəyanları ötürücü sistem
vasitəsilə ötürüldükdə və əksinə arta bilməz, çünki çevirici qısaqapanma nöqtəsini
qidalandırmır.
Elektrik kabelləri üçün icazə verilən elektrik sahəsinin gücü alternativ
cərəyan kabellərinə nisbətən 5-6 dəfə yüksəkdir (35 kV nominal gərginliklə
işləmək üçün nəzərdə tutulmuş kabellər 200 kV sabit gərginlik üçün istifadə edilə
bilər).
Beləliklə, aşağı itkilərə görə, yüksək gərginlikli sistemdə güc və məsafədə
heç bir məhdudiyyət yoxdur. Bununla belə, terminal elektron cihazların
(düzəldicilər və çeviricilər) yüksək qiyməti, şoklar və kondensatorlarn
yerləşdirilməsi üçün tələb olunan böyük boşluqlar xüsusi layihələr üçün belə
enerji təchizatı sistemlərindən istifadə imkanlarının xüsusi nəzərdən keçirilməsini
tələb edir. Yuxarıda göstərilənlər, avadanlıqları platformada və ya sahildə
yerləşən yüksək gərginlikli DC sistemlərinə aiddir. Belə sistemlərin qəbuledici
hissəsinin avadanlıqlarının su altında yerləşdirilməsi hazırda həll olunmamış
problemdir.
İndiyə qədər məqbul ölçüdə sualtı kapsullara yerləşdirmək üçün tələb
olunan gücün kiçik ölçülü çeviriciləri yaradılmamışdır. Həmçinin, hazırda sualtı
yüksək gərginlikli konnektorları yoxdur. Eyni zamanda, cavab müddətini
minimuma endirməyə imkan verən (fövqəladə bağlanma zamanı bağlanma vaxtı
da daxil olmaqla) və səmərəliliyi azaltmadan demək olar ki, istənilən dərinlikdə
istifadə edilə bilən bütün elektrik idarəetmə sistemləri geniş istifadə olunur,
həmçinin sualtı hidravlik akkumulyatorların istifadəsi. Sualtı sensorlardan yerüstü
- 237
-
“idarəetmə sisteminin avadanlığına və idarəetmə siqnallarının yerüstü idarəetmə
sistemindən sualtı avadanlıqlara ötürülməsi fiber-optik kabellər vasitəsilə həyata
keçirilir və operatorların monitorlarında sistemin vəziyyəti haqqında məlumatlar
göstərilir. Sualtı texnologiyalardan istifadə edərək neft və qaz yataqlarının
işlənilməsi ilə məşğul olan şirkətlər hazırda sualtı yataqları enerji ilə təmin etmək
kimi təcili vəzifəsi ilə üzləşmirlər, çünki əksər şirkətlər quruda elektrik
stansiyalarının tikintisi və avadanlıqların çatdırılması üçün inkişaf etmiş ərazilərin
yaxınlığında yerləşən yataqları işlədirlər. bu mümkündür tikinti. Buna görə də
dənizdəki neft-qaz obyektlərini elektrik enerjisi ilə təmin etmək üçün qurudakı
mənbədən yüksək gərginlikli kabellərdən istifadə olunur. Qrafikdən görmək olar
ki, istismar olunan karbohidrogen yataqlarının yarıdan çoxu 60 km-ə qədər
məsafədə yerləşir, cədvəldə. Müxtəlif növ neft və qaz yataqları üçün tərtib
edilmiş cəd. 9.1-də yataqdan sahilə qədər olan məsafə və enerji təchizatı
mənbəyinin yeri göstərilir.

Şəkil.9.1. Sahildən müəyyən məsafədə olan enerji təchizatı mənbəyinin yeri

Uzaqdan sualtı mədənə nəzarət sistemi texnoloji proseslərin fasiləsiz gecə-

gündüz monitorinqini, əsas avadanlığın iş rejiminə avtomatik nəzarəti və

- 238
-
tənzimlənməsini təmin etməlidir. Elektrik təchizatı və rabitənin ənənəvi üsulları
bu tələblərə cavab verə bilmədiyi üçün yeni yanaşmaların işlənib hazırlanmasına
ehtiyac var.
Cədvəl 9.1.
Dəniz neft-qaz yataqlarının elektro-enerji mənbələri

Şirkət Yatağın adı Sahildən məsafə, Dərinlik, Enerji təminatının mənbəsi

m
Nile (qas) 10 1100 Sahə kompleksi
BP Thunder House (oil)
Thunder House (oil) 15 2100 Sahə kompleksi
Na Kika (oil) 15 2300 Sahə kompleksi
Shell Popeye (qas) 90 400 Dəniz platforması
Mensa (gas) 100 1600 Dəniz platforması
A/S Norske
Ormen Lange (gas) 120 850-1200 Sahə kompleksi
Shell
Diana (gas) 20 1500 Dəniz platforması
Exxon
Mica (oil) 45 1400 Dəniz platforması
Mobile
Сахалин-1 11 14 Sahə kompleksi
Statoil Troll A 70 303 Sahə kompleksi

Statoil Snohvit (gas) 140 400 Sahə kompleksi

Yüksək sürətli lif əsaslı rabitə sualtı məlumat şəbəkələri üçün standart
olaraq getdikcə daha çox yayılmışdır. Genişzolaqlı xətlər sualtı neft və qaz
yataqlarının idarə edilməsi üçün zəruri olan böyük həcmdə məlumatların
ötürülməsinə imkan verir.
Ehtiyatsız idarəetmə sistemi sualtı idarəetmə modulları üçün enerji
təchizatı nəzarəti probleminin effektiv həllinə çevrilə bilər. Bu sistem ayrı-ayrı
sualtı idarəetmə modullarının enerji təchizatını idarə etməyə imkan verəcək. Bu
yanaşma həm də sualtı sistemdə gərginliklərin və cərəyanların aktiv monitorinqi
imkanlarını açır. Bu halda əldə edilən məlumatlara əsasən, hər hansı qeyri-normal
enerji istehlakı ilkin mərhələdə aşkar edilə və sualtı cihazların istismara yararlılığı
yoxlanıla bilər ki, bu da sistemin ümumi etibarlılığını və məhsuldarlığını artırır.
9.2. Sualtı neft və qaz mədəninin elektrik enerjisinin əsas istehlakçıları
Elektrik ötürücüsü olan qurğular: nasos qurğuları (nasoslar,
kompressorlar); enjeksiyon qurğuları (suyun təkrar vurulması, inhibitor inyeksiya

- 239
-
nasosları).
Böyük bir yatağın işlənməsi üçün sualtı neft-qaz mədəninə daxil olan
avadanlıqların enerji sərfiyyatının təxmini diapazonları cədvəl 9.2-də verilmişdir.

Cədvəl 9.2
Sualtı hasilat sisteminin elementlərinin elektrik enerjisi sərfiyyatı
Sualtı avadanlıq Enerji istehlakı, kVt
Fontan armaturu 1-350
Manifold sistemləri 30-100
İnjeksiya nasosları 1000-5000
Çoxfazalı nasoslar 2000-5000
Quyu nasosları 100
Kompressor modulu (bir texnoloji xətt) 5000-12500
Qazın hazırlanması modulu 100-500

Quyuların sayı üçün sualtı modulun sxematik axın diaqramı cədvəl 9.2.
göstərilmişdir. O, kifayət qədər yaxşı işlənib və heç bir əhəmiyyətli dəyişiklik
olmadan əksər mədənlərdə istifadə olunur. Buna uyğun olaraq, tək quyuları əhatə
edən sualtı hasilat üçün elektrik enerjisinin əsas istehlakçıları aşağıdakılardır:
- fontan armaturları, detektorlar və manifold sensorları;
- fontan armaturları, axın sayğacları, tənzimləyici modulların detektorları;
- sualtı fontan armaturları və manifold idarəetmə modulları.
Fontan armaturları aşağıdakı klapanlar və sensorlar quraşdırılmışdır:
- həlqəvi fəzada təzyiqə nəzarət edən təhlükəsizlik klapan;
- həlqənin bypass qapağı (quyi və həlqəvi fəza arasında əlaqəni təmin edir);
- boruarxasından çıxış klapanı;
- fəvvarə klapan;
- təzyiq tənzimləyicisi;
Hər bir quyudakı inhibitorun miqdarına nəzarət etmək üçün qaz sərfindən
və orada hesablanmış suyun miqdarının ölçülməsi əsasında inhibitor
dispenserindən istifadə olunur. Manifold aşağıdakı əsas siyirtmələrə, klapanlara
- 240
-
və sensorlara malikdir:
- akustik sızma detektoru;
- kollektor hasilat klapanları;
- təzyiq / temperatur sensorları.
Şəkildə göstərilən quyuların sayı üçün sualtı modulun prinsipial axın
diaqramına uyğun olaraq 9.1-də 6 quyu üçün üçün enerji sərfiyyatının təxmini
parametrləri müəyyən edilmişdir ki, bunlar cədvəldə verilmişdir. 9.3, hazırda
geniş istifadə olunan elektrohidravlik idarəetmə sistemi üçün.
Görünür ki, tək sualtı modul üçün elektrik enerjisinin əsas istehlakçısı
sahənin səth qrafiki üçün idarəetmə sisteminin avadanlığı - sualtı kompleksin
idarəetmə bloku və hidravlik enerji bloku, istehlak olunan elektrik enerjisi isə 30
ilə 60 kVt arasında dəyişə bilər.
Dəniz yataqlarının işlənməsinin dünya təcrübəsində quyu məhsullarının
hazırlanması və sahilə/texnoloji platformaya çoxfazalı nəqli üçün sualtı
qurğuların istifadəsi ilə dənizdə neft və qaz yataqlarının çoxlu sayda sualtı
işlənməsi layihələri həyata keçirilmişdir.
Cədvəl 9.3.
Göstərici sistem enerji istehlakı parametrləri 6 quyu üçün sualtı
hasilat

dövrü yük yük

İstifadə əmsalı

İstifadə edilən

İstifadə edilən
Ümumi sayı
Bir blokda

sabit yük
miqdarı

Gücü,

Avadanlıq
kVt

Fontan armaturu 6 0,64 0,06

Sualtı idarəetmə modulu 1 12 100 0,035 0,8 0,53 0,0
%
Təzyiqin və temperaturun quyudaxili 2 12 100 0,002 0,8 0,03 0,0
sensorları %
Təzyiqin və temperaturun sensorları 2 12 100% 0,001 0,8 0,02 0,00
Fontan siyirtməsi 1 6 10% 0,015 0,8 0,01 0,01
Atqı xəttinin siyirtməsi 1 6 10% 0,015 0,8 0,01 0,01
Tənzimləyici klapan 1 6 10% 0,015 0,8 0,01 0,01
Qoruyucu klapan 1 6 10% 0,015 0,8 0,01
Boruarxası klapan 1 6 10% 0,015 0,8 0,01 0,01
Hidrat əmələgətirən ingibitorun 1 6 10% 0,015 0,8 0,01 0,01

- 241
-
ötürücüsü klapanı
Drossel (nizama salma) modulu 6 0,98 0,03
Nəm qazın sərf ölçəni 1 б 100% 0,03 0,8 0,23 0,00
Hidrat əmələgətirən ingibitorun sərf
1 6 100% 0,03 0,8 0,23 0,00
ölçəni
Təzyiqin və temperaturun sensorları 6 36 100% 0,001 0,8 0,05 0,00
Qum dedektoru 1 6 100% 0,03 0,8 0,23

о
м
о
о
Akustik qum detektoru 1 6 100% 0,03 0,8 0,23 0,00
İstismar ştuseri 1 6 10% 0,015 0,8 0,01 0,01
Kimyavi reagentin dozalanması
1 б 10% 0,015 0,8 0,01 0,01
klapanı

Cədvəl 9.4.
Yatağda enerji istehlakçısı
İstehlakçı Fərdi yüklənmə Miqdarı Cəmi yüklənmə
Fontan armaturu
(1 quyu) 15 kVt 32 480 kVt
Sualtı qaz sıxıcı
5 МVt 2 10 МВт
stansiya
Qazın sualtı
250 kVt 2 500 кВт
hazırlanması sistemi
Əks vurucu nasoslar 1,0 MVt 4 4 МVt
Sıxılma olmadan cəm yük 5 МVt
Sıxılma olanda cəm yük 15 МVt

9.3. Enerji ötürmək üçün sualtı avadanlığın yaradılmasının müasir

ideyası (qayəsi)

Hazırda dənizdə neft və qaz yataqlarının sualtı hasilatı üçün enerji təchizatı
əsasən platformalarda və ya üzən strukturlarda quraşdırılmış enerji təchizatı
mənbələrindən həyata keçirilir. Sahildən aralıda yerləşən sualtı neft-qaz
mədəninin elektrik təchizatının təşkili, texniki və ya iqtisadi səbəblərdən dəniz
platformalarının quraşdırılması mümkün olmadıqda, asan məsələ deyil. Arktik
şəraitdə yerləşən uzaq sualtı neft və qaz yataqlarının etibarlı enerji təchizatı üçün
sistem yüksək səmərəli olmalıdır. Ənənəvi enerji təchizatı üsulları bu tələblərə
cavab verə bilmədiyi üçün yeni yanaşmaların işlənib hazırlanmasına ehtiyac var.
Sualtı kompressorlar ilə sualtı neft-qaz mədəninin enerji istehlakı artır, ona
görə də sabit cərəyanın ötürülməsi texnologiyası təbii seçimdir, çünki qeyri-sabit
cərəyan sistemləri ilə müqayisədə uzun məsafələrdə kabel enerjisi itkiləri daha az

- 242
-
olacaqdır. Sabit cərəyan ötürmə sistemi olan avadanlıq yüksək hidrostatik təzyiq
və korroziyalı mühit şəraitində işləməlidir, bütün əməliyyat funksiyalarını təmin
etməlidir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, suyun altında, xüsusən də Arktika
şelfində quraşdırılmış istənilən avadanlıqa giriş son dərəcə məhduddur. Buna görə
də, dərin su şəraitində quraşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş elektrik sistemi yüksək
dərəcədə etibarlılıq və minimum texniki xidmətlə layihələndirilməlidir.
Elektrik sistemi kifayət qədər kompakt olmalıdır ki, onun sayı məhdud və
icarə xərcləri baxımından bahalı olan xüsusi gəmilərdən və üzən kranlardan
istifadə etmədən quraşdırmaq mümkün olsun.
Hazırda sualtı neft-qaz mədəninin istehlakçılarını elektrik enerjisi ilə təmin
edən sistem texniki layihələndirmə mərhələsindən keçərək sistemin bütün
komponentlərinin suyun altında yerləşdiyi zaman sınaq mərhələsinə keçib-bunlar
transformatorlar, paylayıcı və nəzarət cihazları. Bütün bu komponentlər dəniz
dibində yerləşən ümumi strukturda quraşdırılmışdır.

Şəkil 9.2. Modul-smart tipli cihaz

Modul smart (ağıllı) cihaz şəkil 9.2-də göstərilmişdir. Kompleksin
parametrləri və göstəriciləri eyni tipli blokların sayını artırmaq və ya azaltmaqla,
- 243
-
onları paralel birləşdirməklə geniş hüdudlarda dəyişə bilər ki, bu da müxtəlif
yataqların işlənməsi layihələrinin enerji təchizatı ehtiyaclarını təmin edəcəkdir.
Qurğu platformadan və ya quruda yerləşən obyektlərdən 3000 m-ə qədər
dərinlikdə, yüksək təzyiq və temperaturda ekstremal şəraitdə istismar üçün
nəzərdə tutulmuşdur. Transformatorlar, keçid qurğuları və dəyişən sürət
ötürücüləri dəniz dibində yerləşdirilən ümumi baza çərçivəsinə quraşdırıla bilər.

Şək. 9.3. Sualtı paylayıcı blok modul.

Sualtı paylayıcı blok (şək. 9.3) modul konstruksiyaya malikdir. Onun
birləşdiriciləri möhürlənib və sualtı konstruksiya üçün nəzərdə tutulub. Tezliklə
idarə olunan variator sürücüsü (şək. 9.4) uğursuzluqdan qorunma sxeminə
malikdir. Korpusun və bütün elektronikanın hidrostatik təzyiqə məruz qaldığını
nəzərə alaraq, xüsusi olaraq dəniz dibi tətbiqləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

- 244
-
 Şək. 9.4. Paylayıcı blokun ümumi görünüşü.

Sualtı azaldıcı transformator (şəkil 5.5) sualtı ötürmə və paylayıcı xətlər

arasında əsas interfeysdir. Möhürlənmişdir, xarici təzyiqi kompensasiya etmək
üçün maye dielektriklə doldurulur, əsas transformator kimi istifadə edilə bilər.

Şəkil 9.5. Sualtı transformator

Transformatorun konstruksiyası qurudakı konvertorlara bənzər ənənəvi
konstruksiyalara əsaslanır, lakin səmərəliliyi artırılmış təcrid sistemi və təbii
passiv dəniz suyunun soyutma sistemi ilə təchiz edilmişdir. İstismar zamanı
- 245
-
texniki xidmətin və təmirin həcmini minimuma endirmək tələbi nəzərə alınmaqla
hazırlanmış transformatorun konstruksiyası dayaz suda sınaqlar zamanı təsdiq
edilmişdir.
Sualtı transformatorda sistemin monitorinqi üçün quraşdırılmış sensorlar
var ki, bu da idarəetmə sisteminə asanlıqla inteqrasiya (birləşə) oluna bilər ki, bu
da operatoru transformatorun vəziyyəti haqqında davamlı məlumatla təmin edir
və təhlükəsizliyi artırır.
Bütün sualtı infrastrukturun (şəbəkənin) fasiləsiz enerji təchizatının təmin
edilməsi geniş ərazidə yerləşən mədənlərin tam miqyaslı işlənməsini mümkün
edir. Sistem əlavə monitorinq, nəzarət və məlumat ötürmə sistemlərini
birləşdirmək üçün çevik interfeysə malikdir. Sistem real vaxt rejimində izlənilir.
İstifadə dərinliyi - 3000 m-ə qədər Sistem elementləri standart baza çərçivəsinə
yerləşdirilir.
Belə ki, hazırda sahildən xeyli aralıda, platformaların quraşdırılması çətin
olan və ya çətin təbii-iqlim şəraitinə görə iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmayan
yerlərdə yerləşən yataqlar üçün sualtı yatağın enerji təchizatı asan iş. Bununla
belə, bir sıra şirkətlər tərəfindən tapılan həllər enerjinin sahildən 200 km
məsafəyə qədər ötürülməsini həyata keçirməyə imkan verir. Etibarlı enerji
ötürülməsi və paylanması sualtı yatağın əməliyyat bütövlüyü üçün həyati
əhəmiyyət kəsb edir.

- 246
-