35 mit cdi s6 di nudi ning, khdng c6 18 nhac thi mat cdi so di Kim nén” (73, 11.89]. Hiéu va trung cé lién quan mat thiét voi nhau boi theo cdc nha Nho “hiéu tir tic trung” tire la dire hiéu 1a géc ctia dite trung. Ngudi con c6 hiéu véi cha me thi ra xa hi ho méi trung véi vua boi vay hiéu va trung 1a cé cling mét géc. ‘Vay ngudi con thyc hién hiéu véi cha me nhu thé nao? Theo Nho giao, ho phai chim s6e cha me, dc biét khi chim s6c thi phai thinh kinh chit khong kinh thi khéng phai 1a hiéu. Sach Ludn ngi ghi chép rang, khi Tir Du hoi vé dao hiéu, g minh dai nudi néi cha me. Dén nhu loai ché, loai ngua cén cé ngudi nudi duge ma. Ching gt?” [66, tr.220]. Mat khdc, khi cdn nhé thi con cai khong nén di choi xa dé cha me phai lo ling va khi trudng thanh thi nén song gan dé c6 Khéng Tir néi “Ngay nay nhimg ngudi ty xung 1a hiéu déu noi kinh, lay gi lim phan digu kin phyng dudng cha me, Khéng Tir day rang: “Cha me con séng, ché di choi xa; di choi phai c6 mt noi nhat dinh” (66, tr.280] va hang ngay phai chim s6c cha me cén than: “Con hau cha me, Khi ga méi gay, rita tay stic miéng, chai dau, bui téc, ldy tram cai toc, chai toc, ddi mii c6 Iéo, cé dai, di ung, 40 c6 dai cai hét.. chd cha me. Dén noi cim hoi im tiéng, hoi vé quan 40 néng lanh..., hoi cha me muon gi dé dang lén” (73, t.57]. Khi cha me mat, cae nha Nho dua ra nguyén tic dé tang cha me nham to long hiéu dao, thanh kinh: “Phép dé tang m6t nam Ap dung (tir thudéng dan) cho t6i hang dai phu. Dé tang ba nam dp dung (tir chu hau) cho téi bac thién tir. é tang cha me thi nhu nhau (tire 1a ba nam), khong ké sang, hén” [66, tr.119]. Nhu vay, ddi v6i viée chim séc cha me thi Nho giéo yéu cau ngudi con phai thanh kinh, can thin va chu dao. Ngoai ra, cc nha Nho edn xy dug nguyén tic khi con cai can gin cha me. Khéng Tir néi: “Tho cha me, c6 khuyén can cting phai nhe nhang. Néu thay song than khéng theo, lai t cung kinh va dimg trai ¥. Vi cha me ma khé nhoc, chiing t6 vé oan gidin” [66, tr.279]. ¥ 6 day 1A con cdi khéng duge trai hiéu dao, ngudi ndo muén can ngan cha me cing nén ty xét lai, kéo rdi cir tong minh luén ding, cha me lu6n trai bi vi Nho gio d&u chii trzong cha me luén ding va con cdi phai nghe theo cha me. Ngoai vige nghe theo cha me thi ngudi con cé hiéu cOn phai ludn bao che tdi cho cha. Khi Digp Cong bao Khéng Tit: “Noi ching t6i c6 ngudi rét mye ngay thang: cha bit trém dé, con dimg ra kim chimg”, Khéng Tir tra loi: “Newoi36 ngay thing noi chiing ti Iai khae: cha che gidu cho con, con che gidu cho cha, tinh ngay thing ngu trong 6” [66, tr.512]. Nhu vay, véi viée ludn dit tinh cam, trich nhiém gia dinh lén hang dau trong khi giai quyét cac van dé xa hi thi viée thyc hanh dao hiéu cing dé lai hau qua tiéu cue dé 1a khéng tao diéu kign dé cho cai diing phat trién, Trong viéc thy hanh dao hiéu, Nho gio con dic biét dé cao viée tho cing t6 tién. Nho gido dua ra cdc nguyén tic trong th cing t6 tién dé 1a long thanh, kinh va su chu déo ciia con ngudi: “Lé cét 6 long thanh, néu xa xi, chang tha kiém uée. Viée tang cét 6 long thurong xét, néu lai stra sang qua ding, ching tha gidt nét mat buén rau lai hay hon” [66, tr.240]. Trong té 1é phai quan do chinh té, tam thanh tinh dé cing vai: “Qui than gia on, ddi dio thay! Nhin khéng thay duge, nghe khéng nghe duge, nhung thé hign & muén vat ching s6t digu nao, khién ngudi trong thién ha phai that long trai gidi, quan 4o chinh t8, dé ma cing vai” (66, 1.114} Tho céing 16 tién duige Nho giéo quan tim nhiéu & phan t8 18, Ngoai yéu clu phai thanh kinh khi té 18, cde nha Nho con yéu cdu con chau phai chu dio vé vat 18. Vé diéu nay, Tuan Tu cho ring: “Tang Ié [a cach t6 tinh cia ngudi séng déi voi ngudi chét, lim cho sy chét thém phan trang trong, la suy tir long ngudi séng ma téng ting ngudi chét, khong coi chét khéc séng, khéng coi mit khdc cén, cho sw cham dirt véi bat dau la mét” [86, tr.309]. Cho nén éng nhan manh: “Viée dat ra cai tang ba nam la dé tong xing voi ndi dau thuong cyc dd. Mic do s6 sé gau, chong gay tre, 6 Iéu, an chéo, nim gai, géi dat la hinh thite dé to long rat muc thuong dau . Mat cha me budi sang, budi chiéu quén lin! Dé mic ho thi, khi ngudi than mai vé diém d6, hg bang ca loai cam thir” [86, t.309-311]. Theo Khéng Tir, phai trinh viéc bat kinh trong thé cing td tién “Trong cude Té Dé, tir khi rét rugu cho t6i nhimg nghi tiét sau, ngudi ta thi hanh mot cach biéng nhac, bat kinh. Vi vay ta ching muédn tréng thay” [73, tr.77]. Nha cam quyén dé cao thd cing td tién bai ho cho ring dé 1a bién phap dé day dan hiéu thao véi minh, tir 46 quyén Igi cua ho duge cing c6 thém nhu Tang Tw noi: “Nha cam quyén than trong déi véi tang 18 cha me, té ty t6 tin di xu, thi dite ctia dan tr nén thudn héu vay” [66, tr.204]. Ngudi am con ¢é hiéu véi t6 tién, dng ba va cha me thi sé trung voi vua.37 Ngudi con c6 hiéu con phai biét tu thin dat t6i su hge thanh cong dé cb durge thién ha nhim lam cho cha me rang danh nhu Manh Tir néi: “Ché rat myc cla ngudi hiéu tir, khong gi bing khién cha me duge t6n trong, ch rat mye cua vie t6n trong cha me, khdng gi bing dua vao thién ha dé phung duting song than” [66, tr.1121] hay trong sach Hiéw kinh cac nha Nho cing khang dinh: “Lap than hanh dao, néu cao thanh danh dén doi sau dé lam vinh hién cho cha me” [73, tr.51] nén chai y 1a “vO vi" va 16, 1a vi pham I nghi nén “v6 vi? la déi xir voi cha me khéng duge trai I8, d6 1a: “Lite cha me edn séng, ly 18 ma this kinh; lite cha me qua ddi, Kiy 18 ma chén cat, ay 18 ma té tu” [66, tr.218]. Lé 1a hop nghia ly, la vira phai, chir kh6ng thai qua hay bat cp mign li “vita site nha gidu nha nghéo ma lam cho phai 8 thudng” [79, tr.148]. Con cai c6 18 vai cha me khi t6 long thanh kinh la mot trong nhiing cdch xay dung nén nép t6n ti trat ty trong gia dinh. “V6 cai” do 1a ngudi kim con trong ba nam sau khi cha mat khéng duge thay di dgo cita cha me “Lite cha me con séng, xem chi huréng cia ngudi, lie cha mat r8i, xem céch cur xir ciia ngudi; ba nam khéng thay di durdng 16i cita cha, kha goi Ia hiéu vay” [66, tr.206]. “V6 cai” con a biét ké thira va phat trién tu trong cla 6ng cha nhur trong sich Trung dung, Khong Tir ca nggi nét hiéu cia Va vuong, Chu céng “Oi! Con hiéu la ngudi biét ndi chi éng cha, gidi ké thira su nghiép cia 6ng cha vay” [66, tr.123]. Thue ra cic nha Nho dé cao tu tuéng “v6 cai” nhim muc dich sau xa la “ngan chan duge, gat duge nhiing digu “dang so” 6 “hau sinh” vé dao cita cha tite 1a dgo Nho, dao cita nha Chu, nhur vay cing 1a ng&n chin duge, gat duge nhimg digu di khac déi voi ché d6 va 18 gido nha Chu” [34, tr.180]. Sau nay, nha van L6 Tan da phan d6i quan diém “v6 cai” cia Nho gido khi 6ng nhan xét: ‘Ba nim khong d6i dgo cha, 06 thé 1d hiéu duge”, 1A mOt cu ndi nguge adi. Dé la cn bénh lam cho con cai thut Ini” [73, tr.98]. Khi ban vé ngudi. Manh Tir chi r6 t9i bat hig su, cdc nha Nho cho rang bat hiéu la toi 16n nhat ctia con la: Chan tay khéng cat nhie, ching dodi hoai t6i viée nudi dudmg cha me la ti bat hiéu thir nhdt, Téi ngay co bac..., ching doai hoai t6i vige nudi dudng cha me 1a t9i bat hiéu thir hai, Ham cia cai, riéng lo cho ver con, ching doai hoai toi viée nudi dudng cha me 1a t6i bat hiéu thit ba. Budng theo ham muén vé sic dep..., dé cha me phai tii hé 1a t0i bat hiéu thir tw.38 Cay khée, ham danh Idn, dé nguy hai t6i cha me la t6i bat hiéu thir nam [66, tr.1093-1094]. ‘Tham chi, Manh Tir con ndi: “Ti bat hiéu cé ba diéu, ma khong con néi doi 1a ning nhat” [66, tr.1054]. Vi dé cao viée thé cing t6 tién, dé cao tinh gia truong nén cde nha Nho rat coi trong viée phai c6 con trai dé ndi doi tong dudng. Tuy nhién, vie khéng thé cé con trai dé ndi doi tong dudng ma bi quy ve tdi bat hiéu thi day lA tu tuong qué phi ly, hi khéc va cue doan cia Nho gido. Vé sau, Han Nho da dua ra quy tic dao dire phi ly khi cho ring: vong, tir bat vong bat hiéu” - cha bao con chét con phai chét, néu khéng 1 mic tdi bat hiéu” [187, tr.71]. Cac nha Nho sau nay ciing khing dinh vai tro tuyét d6i cua cha me khi cho ring: “Trong thién ha khéng cé cha me nio 1a khéng phai” [73, tr.90]. Ching ta thdy rang, chinh tu duy cé hi nay da tao ra sy ngoan ngoain mot cach mign cudng va bao thi ciia con cai trong gia dinh. Dang thai, sur khiam nam va ngoan ngoain nay cita con cai déi Véi ngudi gia trudng 1a bude mé dudng cho sur khiim nam, ngoan ngoan cla ho déi voi ngudi bé trén ngoai xB hdi. Tir d6 c6 thé khing dinh ring: “Nho giéo qua ban tay “ché bién” ctia Ding Trong Thur thoi Han (hay cn goi li Han Nho) so véi thii Khéng Ti, tham chi ca véi thoi Manh tir, IA m6t bude thut ldi nghiém trong...., dé lai nhiing tam guong Hiéu- Trung mi qung (ngu hiéu ngu trung) ca cae thé hé nha Nho sau nay” [187, tr.71]. Tom lai, mic dit hiéu khong thuge trong ngii thung nhung cc nha Nho Iai quan niém hiéu la géc cia nhan- la pham chat hang dau cia ngii thudng nén ching ta thay ring thyc hanh hiéu la trach nhiém bit budc ciia con cai déi voi cha me va . Thue hanh dao hiéu nhur 1a mot ‘Minh dé 1 nén ting xAy dmg dgo dite cia con ngut dong chay quan trong tir thé hé nay dén thé hé khdc boi Nho giao cho rin; ma hiéu thao véi cha me, thi con minh sé hiéu théo véi minh, Minh ma bat hiéu, 18 nao con minh Iai c6 higu? Minh hiéu thudn, thi Iai sinh ra con hiéu thuan. Minh ngd nghich thi lai sinh ra con ng6 nghich. Ching tin hay xem nude dau thém, né cif nho gigt, nho giot mai khéng sai” [73, tr.64]. Mat khac, nguyén tic quan trong trong thye hanh dao hiéu d6 1a lun phai xuat phat tir nguyén IY: “Cha va con khdng cing cuong vi, thir béc, (con) phai kinh yéu néng hau (cha)” [22, tr.73]. Nho giéo Iuén luén yéu cau céch img xir b& dudi phyc ting bé tren, Boi trong quan hé cha con mic dii d8 cao dite tir, hiéu nhung Nho giéo nhin manh dite hiéu. Hiéu cita Nhogido vita déng vai tro tich cyte trong vige gido duc dgo dite cho con ngudi nhung ciing thé hién nhidu yéu t6 han ché dén mite tiéu cuc khi dua ra nhig quy tic cue doan trong viée thyc hanh hiéu va bat hiéu. Trong quan hé chéng vo, Nho gido dc biét dé cao vai trd cia ngudi chéng va yéu cau ngudi vg phai phuc ting, chung thity vai chong. ‘Cae nha Nho cho ring, trai gai nén duyén vo chong 1a phai do cha me sip dat chir khong durge tiyy tign tim hoi nhau: “Sinh con trai ma mong cho ¢é vg, sinh con gai mong cho cé chéng, long cha me nhu vay ai ai cing c6. Nhung ching dgi duge Ignh cha, ché 16i mai méi, ma khoét 16 héng nhdm nhau, tréo tung theo nhau, thi tir cha me t6i ngudi trong nude ai cing khinh bi” (66, tr.976]. Trong méi nay, Nho gido dé cao dire hoa thudn thiy chung cula ngudi phy nit. Theo ho, ngudi phy ni di lay chéng phai hoa thudn vi nha chéng nhu trong Kink Thi ghi 1: “Bao non mon mon, La xanh um tim, Cé kia vé nha chéng, hoa thudn v6i ngudi trong nha, Héa thufn véi ngudi trong nha thi sau moi cé thé day bao ngudi trong nuée” [66, 11.48]. Céc hd Nho tuyét déi héa vai trd ca ngudi chéng va yéu cu ngudi vo phai xtr theo dao tam tong va rén luyén minh theo tir dire. Khong Tir ndi: “Ban ba thi nup theo chéng, cho nén khéng duge phép tw chuyén lam vige gi. C6 ba diéu phai theo: & nha theo cha, qua nha ngudi theo chong, chéng chét theo con, khéng dam theo ¥ riéng minh” [73, tr.72]. Manh Tir cing nhan manh vigc hau hét cdc c6 gai khi di lay chong déu duge me dé dan ring: “May vé nha chéng, phai kinh, phai ran, cho trai Ibi chéng. Lay nhu thudn lam chinh yéu, dy la dao lam vo" [66, tr.971]. Ngudi vg khi vé nha cl sinh con néi déi tng dudng va nudi nang chim 1g c6 nhigm vu éng nh Manh ¢ gia dinh nha c! Tit ndi: “Lay vo khong phai dé My ngudi nudi nding, nhung cing c6 khi dé Ky ngudi nuGi nang” [66, tr.1173]. Dén Hau Nho, tur tong vé ngudi phy nit cang bi ce doan khic nghiét hon nhu Thai Cong néi: “ngudi ngu sg vo, gai hién kinh chéng” [73, tr.69] ding thoi cho ring “ngudi chéng rude ve mai vé ma ching nghiém day la digu kho” (73, 11.68]. Tu tuéng nay kim cho ngudi dan dng da tr tuyét déi héa vai trd cla minh tir d6 hinh thanh nhiing tng xir cue doan trong gia dinh gay ra nhiing bat Igi cho ngudi phu nit. Déng Trong Thu da ding thuyét “Am duong” (da bi tude bé mat duy vat), quy luat cua ty nhién va vién y troi dé bién minh cho hoc thuyét cia minh:40 Chéng la thuge khi “duong”, nén cé dite sinh, din dau - Vo la thude khi “am”, nén cé dite phu trg tuin theo, Trong sich Ni hiéu kinh théi nha Dudng c6 vit: “Vo li dat, chong 1a trdi, bo di mét phia déu khong duge. Nhung chong c6 thé di trim noi con ngudi vg chi cé mét long mét da. (Cho nén), nam gidi la c6 thé cuéi vg nhiéu ln, nhung phy nit thi khéng cudi lan nita” [22, tr.238]. Noi vé dieu nay, Vuong Troc cing dong tinh ing h6: “Tdi ngay ching thé hai vua, gai hién ching lay hai chéng” [73, tr.90]. Nhu vay, viée phai tuyét déi thé: chéng, chung thy véi chéng cia ngudi phy nit duge dé cao nhu bé t6i phai trung thanh véi nha vua. Day c6 1é 1a tu tong qua cue doan ha khic cita Nho giao boi khéng phai lic nao bé tdi cing nén trung thanh véi vua dic bigt 1A véi nhing vi vua bit tai va vO dao va khéng phai lic nao ngudi vg cing phai tong theo ngudi chong nhat la khi ngudi chéng da mat hod khéng 6 dgo dire Dic biét 6 Téng Nho, dao tam tong cang khic nghiét hon d6i véi phu nit nhu Trinh Y Xuyén cho ring khi din 6ng di cudi ngudi da that tiét thi chinh minh 1a ngudi that tiét. Theo dng, ké ca nhiing ba géa, nghéo d6i khong noi nuong tya, cing khong nén di bude nita boi vi d6i voi phy nt: “Doi chét 1a vige nho, that tiét moi 1a vige eye 16n” (73, 92]. Nhu va nit vao nhiing quy tic nghiém ngat nén da kim ham sy phat trién cua ho. 4 nhimg tu tuong nay déu bé chat ngudi phy Dieu dic biét khi nghién ctru gia dinh cia Nho gido ching ta thay rang van dé “cing huyét thong” lun duge céc nha Nho dat lén hang dau. Theo Ié thong thudng tinh vo chéng méi la co ban nhat dé xay dung gia dinh hanh phic nhung Nho giao lai cho dé 1a thir yéu. Bai theo ho vg chét c6 thé lay vo khac, nhung cha é tren me va anh em mit di thi khéng thé ly lai dugc. Nho giao dat chit hiéu, chit tinh vo chéng the chat 1 coi nhe méi quan hé vo chéng hon hai méi quan hé cha con va anh em. Noi céch khdc, Nho gido coi nhe yéu t6 co ban xay dung gia dinh hanh phic ma chi tap trung xAy dumg gia dinh v6i t6n ti trat ty trén dudi. Trong méi quan hé anh em, Nho gido 48 cao dite hoa thugn va t6n ti trat ty “trudmg Au hitu ty”, “huynh dé tuong than” nhu trong Kinh Thi viét: “Anh em hoa thudn, vui vé ma hap din” (66, tr.112]. Bén canh d6, trong gia dinh anh em phai ding phan trén du6i, c6 t6n ti trat tyr nhur trong sich Dai hoc ghi rd: “Nén anh, nén em. Nén anh, nén em, thi sau méi cé thé day bao ngudi trong nude” [66, tr.49]. Hoa thudn 1a gitr gin trat ty trén dudi: anh phai Lim tron bén phan cla anh dé 1a rin day,4l che ché, bao boc em; em kim tron bén phan cha em dé 1a kinh trong va tuyét d6i nghe theo 16i ciia anh. Trong su hda thufin thi anh em phai biét quan tim chia sé cho nhau nhu Manh Tir d cao: Nguoi nhin d4i véi em trai khong chat chita gidn gitt, khOng giit mai on hon, chi mét niém thuong mén ma thdi. Mén ai, mudn cho ngudi do due sang trong, yéu ai mudn cho ngudi dé duge gidu cd. Phong cho em 6 dat Hitu Ti, la khién em duge sang gidu vay. Ban than lam thién tir, ma dé em trai Lim ké tim thudng, cé thé bao 1a thuong mén em duge ching (66, tr.1115- 1116}. Nhu vay, Nho gido luén dat quan hé huyét théng Ién hang dau. Bao boc em 14 vita [a tinh cam via cén la trach nhigm cua anh vi em va né tré thanh quy luat img xir cia anh em trong gia dinh, Bén canh dé, déi véi em thi phai kinh trong anh: “Thuong yéu cha me la nhan, kinh trong huynh trudng la nghia” [66, tr.1298]. Nhan véi cha me, nghia vi huynh trudng va nhan nghia la géc ciia dao Jim ngudi. Da rit nhiéu Lin Manh Tir dé cAp téi van dé nay: “Ché thiét thye cla diéu nhan la thé cha me, ché thiét thyc ctia diéu nghia la thudn ting cae bac huynh trudng” (66, tr.1055]. Khi néi t6i quan hé anh em, Nho giao die biét dé cao dite 48. BB 1A sy hda thuan yéu thuong nhau, 1a cach img xtr cia em déi véi anh ma cy thé 1a em phai kinh anh va nghe ldi cua anh nhu vay thi gia dinh méi cé t6n ti trat t trong khéng kém hiéu nhur Khéng Tir ni: “Dé tir nhap tic hiéu, xuat tie dé” - “Cac dé tir khi vao phai hiéu véi cha me, khi ra phai kinh nhuong ngudi 16n tudi” [66, BE quan tr.201]. Hiéu va dé luén di cing véi nhau va c6 yéu cau nh nhau, em kinh trong va nghe Ii anh nhu con kinh trong va nghe Idi cha vay. Vi thé Nho gio mdi dé cao tu tuéng “quyén huynh thé phy” - anh nhu la cha, la ngudi thay cha (khi ving cha) lam chit va diéu hanh moi vige trong nha, em khéng duge trai y anh, phai ton kinh anh va lam theo ¥ anh tite 14 em lun phai “tiy” anh, Cha “d8” dé chi nhiing ddi hoi vé viée thc hién cac bén phan clia em déi voi anh. Dé 1a quan hé mét cua bé dudi vi bé trén- digu nay thé hién tinh gia trong sau sic. Theo céc nha Nho, vige giéo duc hiéu, 48 trong gia dinh déu nhiim mye dich lam cho con ngudi biét tén trong vua va bac trén: “hiéu véi cha me la dé tho vua, kinh anh 1a dé déi xtr voi ngudi trén” (66, tr.42]. Gido duc cla Nho gido déu di tt42 gia dinh ra xa hi vi vay gia dinh cé vai tro die biét quan trong trong vige gido duc dao dire con ngudi va xy dug xa hdi hoa mye. Thié ba, quan niém ctia Nho gido vé nguéi phy nit Ngoai ba méi quan hé trén, Nho gido tap trung nhiéu vao viée giao duc ngudi phy nit, Da cé nhieu sich cia Nho gido viét vé chi dé gido duc ngudi phy nit. Nho gio Nguyén thiy cd Kinh Thi, Kinh Lé va mot it trong Ludn ngit, Manh Tie, théi Han cé sich Mi gidi ctia Ban Chiéu; thoi nha Duong cé sich Mit hiéu kinh cia Hau Mae Tran, thoi Téng vé sau c6 cac tic pham khué huan néi tiéng nhu Ni nhi kinh, Nit tiéu nhi ngit, Nié Tam te kinh... Hau hét cac sach nay déu bat ngudi phy nit phai rén luyén minh theo thuyét “tam tong, tir dite”. “Tam tong” a: tai gia tong phu, xuat gid tong phu, phu tir tong tir. “Ter dite” la: cng, dung, ng6n, hanh, Tite 1a: ‘Thanh nhan trinh tinh, gitr tiét chinh 18, Kim vige ¢6 liém si, dong tinh c6 phép tic, nhur thé goi ld phy dite, Lya 16i ma n6i, khong noi loi xdu, ding lace méi néi, khéng bj chan ghét, nhur thé goi la phy ng6n, Rita sach cat by thé goi li phy dung. Chuyén tam kim Iyng khéng thich choi dia, com rugu tinh khiét dé mdi tan khach, nhu thé goi la nit cong [27, tr.156]. Khac vi ngudi con va ngudi em thuge vé nam gidi, ngudi v9 ndi Tiéng va in mac sach sé, thurng xuyén tim gi, ngudi khong edu ghét, nhur ngudi phy nit ndi chung chi nhan lay tat ca moi su giao duc trong nha nhu trong sich Lé fy vit: “Dan Ong khOng néi viée nha, dan ba khong néi vige ngoai dung” (27, tr.25]. Chinh tur tuéng nay da bé hep ngudi phy nit ca doi chi trong pham vi gia dinh cua minh ma khéng thé vuron ra ngoai x hoi. Cue doan hon, Khong Tir con at: “Chi cé bon dan ba va tiéu nhan 1a kh6 déi dai: than cfn thi ho khinh nhén, xa anh thi ho on trach” [66, tr.637]. 'Vé viée hoc hanh cia phy nit khong duge quan tam nhu cua nam gidi, Phan Vv Ion con gai khong duge cha me cho hgc hanh nhu con trai. Theo ho con trai doc séch 1a ra lim quan con néu con gai thi dgc sach Thi, Thu chi yéu 1a dé biét 18 nghi ma théi, Nhu hoang hau Chan thj cia Neuy Van dé thoi Tam quéc Iie con nho thich doc sich, anh ba cing thuimg ming “Ngudi nén hoe nit cong chit hoe sich v6, dinh kim nit Bae si a2” [27, tr.154]. Gi v6i hén nhan, ngudi con gai khong c6 quyén Iya chon ma hén nhén cia ho do cha me quyét dinh theo kiéu “cha mg dit dau con ngdi day”. Khi cha me4B khéng con thi chi, bac sé c6 quyén quyét dinh hn nhan ciia chau. Khi thich Cong Da Truong, Khéng Tir ga con cho Céng Da Trudng, dén khi thich Nam Dung thi khéng con con gai dé gi, Khong Tw ga con gai cla anh minh. Nhu vay, ngudi con gai chi biét vang theo di muén hay khéng muén. Nho giao lu6n dat ngudi phy nit vao vi tri bat Igi hon so voi nam gidi, tap tuc “that xuat” trong truyén thong Trung Quéc 1a m6t minh chimg vé diéu nay. “TI xuat” d6 la bay ly do lién quan dén ngudi dan ba dé bi ngudi dan dng bé. Cu tl mét la, kh6ng cé con trai; hai 1a, dam loan; ba la, khong phyng dung bé me chong; bén la, mém loa mép giai, lim Idi; nim 1a, trém cap; sdu 1a, ghen tudng dé ky; bay la, dc d6c. Dén doi Téng tre vé sau, cdc nha Ly hoc dé xuéng quan diém phy nit “khOng cé tai la dite”, “khéng c6 tai li phic” dong thoi dé xuat quan diém déi voi ngudi phy nif thi “chét d6i 1a chuyén nhé, that tiét méi 1a viée cue Ion”. Tir day 18 gido phong kién di vé hudng cye doan cimg nhic hoa. Danh gid vé ngudi phy nit theo quan diém ctia Nho gido, Quang Dam nhan xét: Nguoi phy nit tir ché 1 ngudi chi trong gia dinh va x4 hoi hoa vao nhau tro thanh ngudi bj giam ham, ap bite, bic It, ngoai cng viée nGi try chi c6 vai trd riéng han cia minh, ka dé con - gan nhu duy nat dang ké la dé con trai - dé néi d6i tong dudng va gidr gin gia tai tu hitu ciia cae gia trudng tir thé hé nay sang thé hé khac. Chi biét “sy”, “ty” va “ting”, nguoi phy nit khong hé va kh6ng hé nhac dén cai gi goi la quyén [34, tr.188]. Nhu vay, Nho gido dic biét dé cao tinh gia truéng - phy quyén ma da lam gidm di tinh céng bing gitta cac thanh vién. Xay dung nén nép t6n ti trat ty trong gia dinh chinh la xay dung tinh thir bac ngoai xa hi. Day | mt trong nhing nhan 16 giip xa hi tir “loan” thanh “tr” - d6 1A myc dich sau xa ciia Nho gio Thie tue, quan niém cia Nho gio vé tinh cam than tc Déng théi voi viée dua ra ba mdi quan hé chinh trong gia dinh thi Nho gido con dé cao tinh cam thin t6c. Dé li ngudi than trong gia dinh, dong ho phai thuong yéu, gitip d@ lan nhau nhu Khéng Tir khuyén ngudi quan tir phai: “(DSi vi nhimg ngudi than thude) ban cho dia vj cao, béng Idec trong hau, va cing chung nhimg diéu yéu thich ho%e ghét bé (cita nhimg ngudi 46) li dé khuyén khich vige thuong yéu ngudi than vay” [66, tr.136]. Manh Tir cfing dc bigt dé cao tur tuéng than tc khi Ong quy vige xa réi ngudi than la ti 16n nhat cita con ngudi: “Toi Kin nhat ctia44 ngudi ta Ki bo hét ngudi than thich, nghia vua ti, trén du6i” [66, tr.1321]. Bén canh mit tich cue la lam cho cdc cé nhan trong dong tc yéu thong gitip 46 lan nhau thi no cing mang lai nhiéu han ché khi nhimg quan hé trén bi chi phdi boi su cue doan vé huyét théng, sy tranh gianh vé loi ich kinh té, vé dia vi chinh tr x4 hdi da hinh thanh cha nghia gia dinh. Biéu hién cua chil nghia gia dinh la t6 chic x hdi theo m6 hinh gia dinh tri. Trong l6i mg xit, con ngudi ludn dat tinh nha cao hon phép nude, cat nhac ngudi vua Thuan than quen ma xem nhe ngudi tai. Khi hoc tr Dao Ung hdi vé viée mic t6i giét ngudi thi Cao Dao li quan dai than phai xir ly thé nao thi Manh Tir tra li Cao Dao cit bat bd minh. Nhung khi bit xong thi vua Thuan sé dua bé di trén: “Ong Thun sé coi viéc bé roi thién ha nhur thé virt bo chiée dép nat, lén cng cha di trdn, noi theo ché bo bién ma cu ngy, sudt doi vui vé, quén han chuyén thién ha” (66, tr.1323] Chi nghia gia dinh 1a nguyén nhin hinh thanh céch img xtr khong coi trong ngudi tai, xtr ly van dé khong khach quan tir d6 Kim thut Ii sur phat trién ciia x3 hoi. G Trung Quéc, Dam Ty Déng, Khang Hitu Vi timg nhiéu lan Jén dn sw bat binh dang trong dao ly “lun thuéng” cia Nho gido. Tén Trung Son thi nhan xét rang: “© nue ta (Trung Quéc) chi cé chii nghia gia t6c, chai nghia tong téc, nhung thiéu hain cha nghia dan tc” [73, tr.17]. 2.1.2. Quan nigm ciia Nho gio Viét Nam vé gia dinh 2.1.2.1. Nhiing ngi dung co’ ban ctia quan nigm Nho gido Vigt Nam vé gia dink Quan niém cia Nho gio Viét Nam vé gia dinh chi yéu duge viét trong cae vain ban phap ludt, hurong wéc Ling xém, ca dao tuc ngit va die biét ld cde tac phim thudc loai “gia hudn”. Ban vé vai trd cia gia dinh, trong cudn sich Khéng hoc dang, Phan BOi Chau chi r6: “nha tie 1a cai nude nh6, nude tite 14 cai nha 1én” [19, tr.255] vi tri” chi c6 mot 18, “gia, quéc” chung nhau mét géc” [19, tr.257]. Méi quan hé mat thidt gitta nha, nude va cach t6 chite quin ly trong gia dinh va ngoai x4 hoi thye chat giéng nhau vi vay cde nha Nho Viét Nam rat quan tim t6i vige gido dye dg0 dite gia dinh.45 Trong quan hé vé cha con, déi véi ngudi cha, phim chat quan trong edn c6 li mau mye, hién tir, ludn ¢6 tinh thin tu dudng dao dite, nhan cach dé kim guong cho con chau, Vé trich nhiém ctia ngudi cha déi voi con, Nguyén Trai néu: “Long hay cho bén dao Khéng mén,Tich dire cho con hon tich dite ciia... Nhi ton da c6 phic nhi ton” [39, tr.143]. Nguy8n Binh Khiém thi xc dinh cha - con la tinh than tt do va cha me phai cé trich nhiém “trong cay dite dé con an”, phai “tich dite cho con” [39, tr.143]. Ng6 Thi Nh§m cé ci nhin khdc hon khi éng cho ring trach nhiém ca ngudi lam cha pha c6 su hiéu iét dé dinh hung cho con, béi theo éng: “Ngudi lim cha lm anh, khéng hiéu biét y nghia cia viée img xtr trong lic bién, tat sé dura con em minh dén ché Idi Kim” [39, tr.144]. Nhur vay, Nho gido Viét Nam quan niém cha mg phai yéu thuong, day dé va dinh hudng cho con cai. Nho gido & Viét Nam dic biét coi trong dite hiéu. Hiéu 1a ton kinh, phung durdng cha me, khi cha me qua d0i vige tang phai chu dao nhur trong lugt triéu Lé so ghi rd: “Dao kim con phai hiéu kinh cha me, khi tudi gia phai sém khuya phung dudng, khéng duge dé thiéu thén, cing 1a khéng duge bit bude cde con lam viée qué khd nhge méi cdp cho &n udng. Cae vige t8 tyr va tang tang thi phai cn ett vao Lé ky; nhu thé méi hét dgo lam con” [28, tr.147]. Theo Nguyén Trai, “dao kim con phai biét nghe 10i cha me, phai biét quan tam biét lo ché an nghi yén dm va biét san soc, phung dudng, lo toan cho site khée cita cha me”, “phai c6 nghia vu gitr gin, tiép ndi duge Idi séng hoa hgp cua cha ng dé lai” [39, tr.148]. Nguyén Binh Khiém trong bai Tiz sie phu mau (Con thd cha me), da néu 15 dgo lam con phai “tron dao” ung kinh, tan tém phyng dudng cha me, s6m tdi siéng ning véi cha me, cu t chim séc, tn tinh thim héi, dit cho cha me cé gign hin “cang kinh thun”, khi ca cia ban than” [39, tr.148}]. day 6ng da tiép thu tr tuéng cua Khéng Tir khi dat ning trich nhiém cua ngudi duge sai khién cOng viée ché nén phan nan vé sit v con déi véi cha me, bugc ho phai tun theo trong moi trong hp. Ng6 Thi Nhim rat mye dé cao méi quan hé cha con bai “Cha phai dao cha, con phai dgo con..., da0 trong nha ngay thang thi thién ha binh tri” [39, tr.145] va ng quan nigm dite hiéu dimg dau céc tiéu chi dé din gia phim chat dao dite con ngudi boi vi “M6t chit hiéu tgo vi tri dimg dau méi giuong thir bac” (39, tr.147]. Hiéu lén nhat dé 14 ndi nghigp cha me dé gay dung nghigp lon nhu trude khi mat, chia Nguyén Phic Tran da trigu thé tir vao va noi: “Con nay ké nghiép, nén