iNFORMATIKA / DaRSVASAiTI iNFORMASIYA Va INFORMASIYA PROSESLORI iNFORMATIKA V9 iNFORMASIYA ; rnndainformasiyaprosesloriniSyrananelm-informati meydanacnch. cinformatikay iki onmaeans vo eavtomatikaesolrinin birlasdirilmasindan yaranib. Yani informatika sini a ila avtomatik ig» anlamunt verir. Ingilsdil Slkelarde sinformatika» avezine «computer sciences (kompaten trie hagainda elm) terminindan an Informatika asagidala elmiistiqamatlar r . D> nozeri_informatika (informasiya nezeriyyesi, kodlasdirma nazeriyyasi, riyazi mantiq, a Womatiy nazariyyesi va s.); : ; > hesablama texnikass (ferdi kompiterle, kompiterlerin ve kompiter sabokolorinin qurulusu), > algoritmlogdirma vo proqramlagdirma (algoritmlorin ve programlann yarachimasi); } tatbiqi informatika (tatbiqi proqramlar, informasiya sistemlari vo s.); > sini intellekt (obrazlann taninmast, nitgin anlasiimasi, masin tarclimesi, mantigi naticaler, éziing. Syretme algoritmler. Informatika elminin asas torkib hissaleri asagidalalardir: D> Hardware (texniki ve ya aparat taminat)- bu saho kompaterler, onlann qurulusu, qurgulan, on istifads qaydalanni ve.s 6yrenan sahodir. > Software (program taminat) - bu sahade kompiterde istifade olunan bitin programlar, onlann teyinati; tesnifaty, istifade qaydalan dyrenilir. > Brainware (algoritm taminat) - bu sahe algoritmik dillar vasitasi ile maselenin kompiterda halli tictn algoritrifarin islanmasi, onlann qurulmast ticin sul ve vasitaleri éyrenir. Informasiya nadir? informasiya termini informatikada ilkin oldugundan ona terif verilmir, informasiya latin dilindski qulag vasitasila ses informasiyast; > burun vasitasile qoxu informasi iyasi; D dil vasitesila dad informasiyas P io fomncl va de vastosl al (orlaran dil) informasiya ain informasiyarin -90%- ni géz (vizual), riz, 196-ni 1. Hesabi (ve ya roqem til - butin ededlari yazarkan bu tipden istifadi olunur. 2. Mata) (ve xa simvol tipli) - adindan gérlindiyd kimi metn va ya simvollardan ibaretdir. 3, Mentiq) tipli)~yalniz iki Giymet allir, Dogru (True - 1), Yalan (False ~ 0) Géstarici tipll- kompiiterda yaddas divanlan ile islemek Ucn. _ piilik > derkolunma vasitasila,ahnan informasiyad ve ya Dillkk = qerar qabul etmeye imkan veran informasiyadit) Yoni insan informasiyant emal etmakle bilife qazanur. Informasiya 0 zaman billye gevrilir ki, iz onunla manipulyasiva apara bilmak cn qayda, yaxud qaydalar toplusundan istifade edirik. ‘Masolen, 16121985 satrinin kiminse dogum gUnd (16 dekabr 1985) oldugunu bilirikso, biz natice gxare bilorik ki, hamin adamin yasi 18+ 8ttb ve 0, seckilerde istirak ede bila Burada biz “18 yasindan yuxan votondaslar seckilorda istirak ede bilar” qaydasindan istifade edarek informasiyadan bik olde etdik. Verilan, 1 Verilonlar simvollar yigunudir. Verilenlor &2i-b2liyiinda anlasumazdir. Hoansisa proqnoz vermak, mihakima yiritmak Ucin verilanlar yetert an Informasiya informasiya deqiqlesdirimis verlanlordi. Informasiyanin naticesianlamadir: Hansisa prognoz vermak, mihakit ima yaritmak Uciin informasiya yeterli olmur| Bilik lazimb, faydah informasiyadtr Biliyinnaticasi darketmedir. Bilikle proqnoz vermak,mihakima yirlitmek mimkindur, _INFORMASIYANIN SAS XASSOLORI, ie NOVLORI VO TEQDIMEDILMS FORMALARI formatika néqteyi-nezerinca informasiyanin asas xasselari asagidalalardir: obyektivliky tamhig dagiglik cadekvatlig) etibarliig faydaliliq u” Scanned with CamScannerae iNFORMATIKA _ DaRS VASAT TT aydinhq va anlasiqliltq ‘qivmatlilike aktualiq’) Oly Kimi sf oe et ac a an informasiva obyektiy i 3 " : ob hee kasin pot EE ban dsl Yon informasivans 0 zaman obyeltivhésab ens Todas ay sjeltielemeniore malik metodardan sade emesis ohisun. Moseon: tabi otyet fotocakilile-misahidesi hemin obyektin insan tarefinden cakilmis resmleri esasinda misahidasindon dah fotogailisle a spa rda have soyuqdur” malumat subyeltiv, “baynrda havan aha obyektivdit. Basqa bir misal: “bayrda ; , in temperatury “2°Cedit” mefimat: ise daha obyeleti informasiyadirager termometr dizgin isleyirse). Tarixin simagindan, xis, elmi tacrilbalorl stibuf olunmus informasiyant da obyektid hesab etmak olar. ‘Tamlig,)Informasiya ik névbada fam olmahdr! Informasiyarin tambigi obyekt ve ya hadise hagginds toplafimig informasiyanin migdan, ila mdeyyen olunur. Yarmeiq informasiya esasinda qerar qabul etmsk atin olur. Bir cox hallarda ise arzuolunmaz neticalare sabeb ola bilir. Maselan, xestani miayina eden hakim mimkiin qader cox informasiya elde et mays calisr ve yalnuz bundan sonra xesteye milalice tayin edir, Dagialikeinformasiyann dagialiyi —lazmi signalin vaxth-vaxtinda daha deqiq qeyd olunmasidy. Informasiyanin dagialiyi dedikda tabrif olunmayai informasiya basa dusillr. Yeni hansisa sas yazisi zaman, kilyden va ya basqa sabebden informasiya tahrif oluna bilar.( Tehrif - har hanst bir seyi asl macrasindan va ya malik oldugu voziwvetdan cotarmaq, yaxud onu dayismayi nazarde tutan demakdir) qasdon va ya tasadifon(gézlonilmaz) tohrif(deyisdiriimis) halinda D> Sas-kiyiin tasrinaticasinda (Masalan: xarab olmus telefon) D> real fakin qiymatinin kicildiimasi vo ya ssidilmasi(gayiolay,reklamlar va.s) Faydalilg, Ynformasiyanin faydahig onun her hanst masalenin hellinds faydah rolu olub olmamas la basa disilir. Informasiyanin faydaliheinin qiymotlendirilmagi hamisa subyektivdir (yani insanlann saxsi fikrina yénalikdi). Bela ki, kimse dctin faydah olan informasiya,basqasi Uctin tamamila faydastz ola biler. Masalen: bu kitabin igindakilari sizin Ugtin faydal informasiya hesab etmak olar (imtahanda ugur qazanmag istayirsinizse). ‘Aydinliq vo ya anlagiglilig \informasiya nozerde tutulan soxsin basa disdliya sekilde veriimaldir. Basga sézle, 0, anlaglan olmali. Masalan, not yazisi musigi maktabinin sagirdi Ugtin anlasiqhdir. Anceq notlan bilmayan sagird Uctin anlasiqh deyil. Grab alifbasim bilmayan kimsa arab dilinda yazlan yazidan heg n2 anlamayacaq-Yeni o informasiva o sexs Un aydin,anlasiqh Qiymatlilik) Verlen informasiyanin giymatli olmasi o anda onu alana(verilan problemin hellinds lam olmasi demakir = Aktualliq. Informasiya kéhnale bilir. Masalen, diinan Ugin hava proqnozu bu gin artiq aktual olmur. Yeni donan aktual olan informasiya bu gin aktuallgin itr bile. Informasiyanin aktuallig onun cari zamana uygunlugudur. INFoRMAsivaN IN. NOVLARI inforamsiyanin ndvlari (tiple) dedikde onun tosnifati i ta, mileyyen alamatlore gore qruplara bélmak demakdir. ee ee eee — insan tarefindan qabul olunma néviina gore vizual, goxu, audio, taktil, dad informasiyasina Scanned with CamScannere—- —— hort informasiyan kompéterin yaddasinda saxlanilmasi,étirillmasi, qabul edilmasi, emalt kimi informasiya oseslerinde istrakina gora ise asagidaki ndviaro ayn. a {nformasiyanin névierinin kompiteb Uzarindan tam siyahisi beledir. mantiqi “adedi ‘matn ‘audio (sasli) qrafiki video (goriintilii) multimedia» iNFORMASIYANIN TOQDiM OLUNMA USULLARI Informasiyanin taqdim olunma isullan asagdaki kimidir: “main adadi arafik sas kombinasiyalt va ya multimedia iNFORMASIYANIN FORMALARI 9.) (0% Informasiyanin 2 formas var: # L. analog informasiya (kasilmaz) 2. diskret informasiya (kasilan va ya reqamsal) Bizi ahate eden alemde gérdilyiimiiz tasvirlar, obyektler, mUeyyan zaman erzinds esitdiyimiz saslar analoq tiplinformasiyalara aid edilir. : z= Xiisusi kodlarla kompiitera, qurgjulara verilen informasiya ise reqeqamsal yeni diskret informasiyaya aid edili. Reqamsal_informasiya kodlagdinmis informasiayadhr, Masalan: kagiz Uzarinde eks olunan matn va ga sokiller, mikrofondan daxil dlan signallar analog tipi informasiyaya, kompiterde aks olunan metn ve ya sekillor, esidilon seslor ve ya milsahide edilon horeketlar ise reqemsal informasiyaya-aid edilir. Basqa sézlo Bhalog bizim basa diisdiiyiimiiz, reqamsal iso kompilterin basa dilsdiyd. informasiyadir. informasiyanin xassolori, névlari, formalani vo J taqdim olunma iisullarinin cedval iizarinde tasviri Scanned with CamScanneriNFORMATIKA | DaRS VASAT! iNFORMASIYANIN OLGU Vs ai komiyyatea digilmasi Ogin en kiik led eit Bir Crs alindo binary dig raqam séziindan gottrildb). Bite cjmoton brn la i 9 90 a sbob rhe eae li. Komp ig promamlarvestolo 2Uk sy stones va informasi ik, matn,s9s.video vo in Sy trac renin Ov i ti ca Bua a ear ay ll ed i : olan. Ne agar eee de taibiq etmek olmazdumi? Olbetta, olardi! Sadace, iki cea +r) on togunle migeyisedetenniki baxmdan gercekesdirmak daha asandir 1 ~ signal var, O= siggy 015 Informasiyanin Voxdip (gold 1.2). — imu @ 1 bya rate @| apatmaq i. ‘Agmaq Sokil 12 Kompiterin daxiinds elektriksiqnallan iki veziyyotdo ola bildiyinden: siqnal var (gorginik var}-1; signa) yoxdur (garginlik yoxdur)-0. Mahz bu sababdan de kompiter 62 isinde ikilik mantiqdan istifade edir. ~~ Bit Ox kicik lc vahidi oldugundan, kompiiter texnikasinda asas informasiya dl¢li vahidi kimi baytdon, {stifads olunuir. 1 bayt 8 bitdan ibaretdr, Bayt 8k vahidinib harfi il gare edirler. Lakin informasiyam siomal ‘ctin bayt kifayat etmaya bier. Ona gore bir cox hallarda daha béyik informasiya dlc vahidlarine cht duyulur. Maselen: Kilobayt (Kbayt ve ya Kb), Meqabayt (Mbayt ve ya Mb), Giqabayt (Gbayt va ya Gb),Terobayt (Thayt ve ya Tb) va.s 1 bit = 0 va yal) 1 bayt = Sits IKbayt = 1024 bayt= 2" bayt = 2" bit. 1Mbayt = 1024 Kbayt= 2 bayt = 2” bit 1Gbayt = 1024 Mbayt = 2” bayt = 2 bit 1Thayt =.1024 Ghayt = 2" bayt = 28 bit Bundan elave son zamanlar informasiya hacminin artmas ile alaqadar olaraq daha boyik bled vahidlerindsn de istifade olunur. 1Pbayt = 1024 Tbayt = 2 bayt = 2° bit IEbayt = 1024 Phayt = 2 bayt = 2° bit IZbayt = 1024 Ebayt = 2” bayt = 27 bit 1Ybayt = 1024 Zbayt = 2" bayt = 2" bit Informasiyanin dicii vahidlarinin cevrilmasi sxemi Kigik ian Bit boylkiore [2-8 jon Bayt = 2mto24 | | Kom fi .| Tomsios 3 Mbayt [2!1024 eke | Gbayt ager Scanned with CamScannerRMR reser et eseireverisaais Informasiyanin digi vahidleri +8 1024 «+1024 «+1024 = +1024 | om | Bit x8 «1024 «= «1024 «x 1024 x 7024 Verlonlerin hecriy informasiyanin lektron dagiyeinin yaddasnda saxlarimas talob olunan baytlann maar Oil Informasiva ie, iNFORMASIYA PROSESLORI apanlan emeliyyatlar, yani_onlann toplanmasi}\saxlarimasimsturilmest ye.emal olunmast formasiya proseslari adlanm, : ‘9sas olarag drd informasiya prosest secdinlir: ‘informasiyanin qabulu; —informasiyanin saxlanmasi; —informasiyanin tiiriilmesi; —informasiyanin emah. "INFORMASIYANIN QeBULU Fermasiyanin qebulu vo ya toplanmas: dedikde Gyrenilan obyekt haqginda malumatiann toplanmast basa digi. iNFORMASIYANIN SAXLANMASI ‘irsarlar topladiqlan malumatlan, biikleri Saxlaya bilmasaydilr, cemiyyat inkigaf ede bilmezdi. Insan beyni informasiyant saxlamaq Ugin en mikemmel vasitadir, Yaddasda olan informasiya isa tekca bir saxse axsus olut, Qadim zamanlarda insanlar iplore vuruimus diyiinlarden, agjac ve das Uzerinde nisanlardan, papirus yazilanndan,kagiadan informasiyam saxlamaq icin istifade etmisler. Informasiyanin saxlanmast iin daha sonralar- perfokartlar, perfolentlar, magnit lentleri ve magnit disklari, lazer disklar, fles-yaddaslar meydana ¢uxdi. Battin bunlar, yeni informasiyan: saxlamaq Uciin vasitalay informasiya dagiyrcilari adianir. informasiya dagryicilan informasiyant saxlamagia yanagl, hem de onun étirlimasine xidmet edir. Son ‘amanlar dinyada informasiyani saxlamaq Oin “Bulud texnologiyasendan genis istifade olunur. “Bulud “saxlanci” (Cloud storage). CiNFORMASIYANIN OTURULMesi > Tnformasiyanin étirdlmast onun yayilmasin temin edir. Mdasir dinyada informasiyanin dtirillmasi Ugiin qezet, radio, televiziya étiiriictlari, telefon, rabite sebakelari kimi qurgulardan istifade olunur. Bunlann hamust informasiyanin 6tirilme kanallandrr Informasiyam bir yerdan basqa yere géndarmak icin bele kanalin bir ‘ucunda dtirlcd (manbe), o biri ucunda ise qabuledici qurgu olmalidi. Informasiyanin informasiya manbayindan informasiya qabuledicisina Stuirlilma sxemi asagidaki kimidir. Informasiyant qabul edan ve ya dtiiran obyekt cank (masolen:insan) ve ya cansiz (masalan: smartfon) ol biler, Informasiya malumatlar seklinde har hanst informasiya menbeyinden onu gabul edena onlar arasindala ml kana vasitasil 6tdrdlor. Informasiya miibadilas?. Informasiya mibadilasi dedikde iki obyekt arasindaka apanian veri basa ligillir. Yani bir obyekt digorindan informasiyant as Femcinin Se ae bedeal onlar arasinda informasiya mibadilasi bas verir. Masalen: Iki insanin telefonla danismasi buna misal “ Scanned with CamScanner ": ivi i; iNFORMATIKA DRS VASAT! ————s - | Rabita kanal (mobil rabita) Tnformasiva ‘tUrdctso (Parviz) Sokil 1.5 Otarme kanallarinin asas xarakteristikast onlann étirriciliik qabiliyyatidir ve vahid zamanda étiirilan informasiyanin hacmi ila dlgalir Oturdilan informasiyanin hacmi bu dsturla hesablanr: Qe=vxt Burada v - kanalihétirucilak qabiliyyatiniyt ~ oturalme muddatini, Q— informasiyanin hacmini gésterix Verilanlarin 6tdrilma stratinin lcd vahidi olarag 1bit/san ve ya 1 bod qabul olunmusdur(1 bod = 1 bit/ san). Bozen buna 1 bps (bit per second) de 1 Mbod = 1 Mbit/san = 1Mbps eyniliyini cox vaxt dogru qebul etselar do bu tip yanagma Satin hemisa < dogrultmup> Otiiriilon informasiyanin hecmina aid izahh masale halli: 1 ADSL-baglant vasitasila verilanlarin otirdlme sUreti 8 Mbit/san-dir. Bu baglantida 16 Mbayt hace fay nega saniyaye Ottiriler? Hesablamalann rahatl ticiin har iki ededi 2-nin quwvati soklinds bitlerle ifade ed v= 2% 2® bit/san = 2” bit/san Q = 16 Mbayt = 2¢ x 2® bayt = 24 x 220 29 = 227 bit, Masoleni hall et mak dciin Q = v x t disturundan istifada etsok, informasiyanin 6tirdlmasina serf olunan zamant hesablamaq digin fayin hecmini dtirilme stratine bélmek lazimdir: 12 yy el Scanned with CamScanneriNFORMASIYANIN.EMALIS “Fpformasiyanin emali onun har hansi sakilde istar mazmununun, isterso da taqdimedilme formasinin deyisinkmosiit — Emalin dérd nbvi var: > jes! foreseen yaradilmasi ~ masslon, masalonin hesablamalar ve ya mentiqi mUhakimalor sls fall : > ~ bu zaman informasiyaniny mazmunu deyil, formas (xarici gérntisi)) dayisir; masalan, matninr basqa dile terclimasi. Kodlasdirmanin bir ndvii sifrlamadir ki, burada da maqsed informasiyanin fezmununun kenar sexslerderr gizledilmasidir, am > informasiyanin axtarigt - meselan: kitabda, kitabxana kataloqunda, sxemde ve ya internetda; > ‘cegidlama ~ siyahinin clementlarinin verilmis ardicilligla yerlagdirilmasi; masalan: adadlarin artan ve ya azalan sira ile dizilmasi, stzlorin alifoa tzre dizillmasi. Cesidlamanin bashca magsadlarindan biri informasiyanin axtansin asanlagdirmagdir. informasiyanin emal: miisyyen qaydalara uygun olaraq hansisa icraci - subyekt, yaxud obyekt (masalan: insah ve ya kompitter) tarefinden apanbir. Emalin icracisi atraf mihitls qarsiliqh alaqada olaraq ondan giris informasiyasi alr ve emal edir. Emalin naticasi atraf mihita verilan cous informasiyasidir. > Girig informasiyasi insanin, yaxud qurgunun qabul etdiyi informasiyadir. > Coag informasiyast insan, yaxud qurgu tarafindan emal olundugdan sonra alinan informasiyadir. > ae» Ss ng sxem informasiyanin emaliin mum sxemidir. Eman icragist can orqanizm ve ya texniki sistem ola E: Scanned with CamScanner