Liosta LEABHAR an Seabhac, cag. (Muinntir C.S, gComhar le hOifig an tSolithair, 1929), idraig Ua Maoileoin, cag. (C16 Talbot, 1973), + mBlascaodai, [An Seab 1 Rialtais, 1935). mBlasceodat, Caoilthionn Nic Phaidén, eag, , cag.) (Oitig in Tiar, Robin Flower a sgrfobh, Séamus {Comhlucht Oideachais na hKireann, Tta., Béaloideas Eireann, 1956). Mascaod, Breandin © Conaire, eag. agus Tomas, Cleiti Gé én mBlascaod Mér, hta, eag. (An Sagart, 1997). Jslandnan, Robin Flower, trans. (Chatto & Al, Gighhean uasal 6 phriomhchathair Eireann ge, 1992). Cnuasach Focal dn gCom (Goiscéim, 1993). tudies in Europe and other essays (Geography \ tin, eag., Oidhreacht an Bhlascaoid ‘olaim Focal (A) 6 Chorca Dhuibhne (Acadamh » 1984). Chorca Dhuibhne (Institidid Teangeotafochta ue d'un pater irlandais de Kerry, (Paris, 1 Description d'un parler irlandais de Kerry oithne Aniar Dhuibhne, 1982). xlvibliana do bhios sarar baineadh do dheol me. Is me driodar an scuimhin liom me a bheith ar bhrollach mo mhathar. Cheithre I hrdiscin, deireadh an in é an réastin gur figadh comh fada ar na cini me. Bhfos im peata ina theannta san. Ceathrar deirféar agam, agus gach nduine acu ag cur a ghoblaigh féin im béal. Bhfos mar 'bheadh gearrcach éin acu: Maire Dhénaill, Cait Dhénaill, Eibhlin Dhénaill agus Néra Dhénaill, Padraig Dhénaill agus Tomas Dhénaill. Té Maire f6s beo insan Oiledn so. Ta beirt eile acu beo i Meirice. Ta Padraig beo. Cailleadh Cait agus an pinsean! rdithe aici. Sin iad an t-al do bhi againn ann. Bhiodar so ar fad mor le linn mise do bheith im bab, insa tsli ndrbh iontas dom a bheith im peata eatarthu. Ni raibh mérshail chuige liom san am gur bhuaileas chithu. Fear na raibh ard dob ea m’athair, teann téagartha. Bhf mo mhathair in aoirde péilin go rabach; { scafanta lifar ldidir fionna- ghléigeal. Ach le linn mise do bheith ar a brollach aici nf raibh an scamhard ar an mbainne cf’ agus, rud eile, me fhéin im ghamhain seanabhé agus deacair a thégaint. "Nota ag an Seabhac ina thosach: ‘Nuair a fuaireas-sa an chuid tosaigh don scribhinn seo, bhé athscriobh déanta ar chaid do ag Brian O Ceallaigh, agus ni raibh an chéad scribhinn ar fil.” 1 ; Ls, pinsitinJar dis an tsaoil, bhi siotalacha bredtha ag an régaire bais 4 bhveith leis, agus € ag tabhairt deireadh domhsa. Is décha gurb amhlaidh narbh fhid leis me a aistriti, Bhios ag dul i geruacht, agus ag imeacht dom féin faid ba mhaith liom dul, ach bhfodh faire amuigh orm sara raghainn ar bhruach na mara. Céta do ghlas na caorach orm, caipin cniotalta. Cineal agam 4 dh’thail: obh circe, blir ime, bliire é bairneach agus miogain? — bliire do gach ni 6 fharraige agus thalamh. Tigh beag caol gur mhaireamair ann; luachair én genoc air. Is ininic do bhi nead circe in airde ina dhrom agus dosaon obh inti. Bhi leabaidh shocair insa chiinne ann, agus dha leabaidh i dtdin an ti. Bhiodh dha bh6 ann, dhé mhuic; na cearca agus a gcuid obh istigh, agus asal — agus an méid seo again féin. Bhi cal an ti le muintir, 'sé sin, bia dhoras 6 thuaidh agus doras na coda eile go Iéir 6 dheas. Bhi tigh eile as ar gcoinne amach agus a dhoras linn. Bhiodh lucht an dé thf ag caint lena chéile gach 14. Bhiodh bean an ti sin gacl uile néimeat isteach agus amach chiinne; is ana-mhinic do bhiodh rud ¢igin 'o bharra na dturas aici. Aithiseoir beag gliobach but midheas yan toirt dob ea i, scéalach bothanach. Is minic adeireadh si lem mhathair na t6gfadh Eire gamhain seanabho, agus is décha na raibh gamhain riamh age b6 chrionna nad 6g ba thruaillithe na i féin, ly gairid go rabhas ag eascar go maith agus go raibh an cota glay ag [ail gearra dhom, Me i mblianta na tuisceana an uair seo. Is gaiid go rabhas ag dul in aitheantas ar an seanachailligh agus go rabhas ag abhairt gachara seo dhi Bhiodh dream an da thi gach Dombnach ‘ar dtighna agus an Chordin Phéirteach agem athair ar sil. Deireadh bean an tf amuigh ansan lem mhathair: ‘Fagfair an cota glas air n6é go mbeir ag lorg mn dho, Nach maith ata sé ag fas, bail 6 Dhia air!" adeireadh si, agus cleithire do hearin dr thiar ina bolg aici = miongéinAN TOILEANACH M’ATHAIR © Dhin Chaoin treabhchas m'athar; phés sé insan Oiledn so. O Phardiste Fionntré treabhchas mo mhdthar. Do bhfodar araon toilteanach le chéile. Ni raibh an galar orthu do bhfonn ar a thuilleadh acu go geaitar maide do thabhairt do chuid mhaith acu. Do chuireadar chéithu i mbothén bhocht ag dul i leith sealgaireacht na farraige, agus do bhi piosa talin acu, agus iad araon go dianmhaith chuin earrafocht do bhaint as mhuir agus thalamh. Ni raibh aon asal insan Oiledn so an t-am so ach cléibheanna ar dhrom gach fir agus mné, ’sé sin, aon bhean nar pheata f né régaire gurbh fhearr Iéi gorta né obair. Sealgaire iontach dob ea m’athair, agus an-fhear oibre. Saor id dob ea é, agus fear cliste chuin gach dloiche agus captaein ba gnotha. Is mé gné do dheineadh sé do dhaoinibh ile, mar nd raibh ina bhformhér san am tid ach mar ’bheadh scata asal ar phirc. Ana-bhliain éise dob ea an bhiiain seo agus an céta glas ormsa, agus gan me réshaor ar bhreacshiil do thabhairt ar bhrollach mo mhithar. Dar liom gur cheart dom a bheith ag siolpaireacht na gcint fs; is décha néich mé6 na bliain do bhios figtha iad an uair seo. Bhi m’athair ag dul ag iascach an mhaidean so. Bhi cruach bhrea mhéna acu isteach insa mbliain, agus tuairisc acu go raibh sf ar fad goidtithe 6 inné roimis sin. Déirt sé lem mbéathair saothar éigin do dhéanamh ar chuid don mhéin do thabhairt abhaile — go raibh an ld bred. Do bhuail sia cliabh ar a drom, agus do bhi sé cléibheanna insa bhaile aici sarar mhiiscail an peata as a shuan. Dob éigean dom mhathair staonadh don mhéin, agus cluas do thabhairt don pheata do bhi tar éis miscailt as a chodladh. Cuireadh an céta glas orm, tugadh gréinsedil le n-ithe dhom, agus an uair ba cheart dom a bheith sista nf rabhas. Do chuir mo mhathair an chliabh i bhfearas chuin tabhairt fén genoc aris, ach do bhios ag faire ina diaidh, agus dob éigean di me a scaoileadh in aonacht Iéi, leis an sért lamhancain sidil do bhi agam. Nir6fhada do bhios an t-am go bhfuaireas cortha, agus dob éigean diTomas © Crromurmain nna iteach’on chlébh agus me a thabhairt Iii gent anchni, Chirstcipla mallacht im Ahiaidh, rud nar locht wit muir do on sian chlabh don mhéin, elo bhagair som g heith ag bogadh fiom sios le fanaidh, ach ba dhitire ag teacht me ng agdal cvinbin om go maith gur chur sf barra na coise fin agus urthigothalamh me, agus chui achar bres 6 bhaile me, agus din agin vi nd rath’ ort!” ar sise; ‘maran bred até an li loitithe agat orm.” Dob igan di mea thabhairt Iéi ar a brollach abhaile, agus an cbt comb bin agus do bhi sf riamh, Do chaith sf isteach ar an urlir me, agus diirt le Maire me a churiseach fbhéal eéibhe, agus ligeant dom maireachi dihil Dé mhéid na crosa do dheineas, do thug si fiche cliabh mbna ld an Ii sin, Bhf an chruach mh6r mhéna age baile fé Diomhnach aici, Do bhi chaig mhile éisc agem athair an tseachtain sin, Bhiodh mo mhithair ag hel dts int na nithe seo don seanachailligh Lone na nite Buuf Biuin ghia db ea an bhliain do bhuail an Jong so i gclodach insa twibhthaidh don Oiledn so, Deineadh mionrabh don loing, agus igh ane ina lumpat ar snd ar fuaid na mara. fle dhaor dob cai.agusissuarach do bheadh age duine bocht di an uair do bheadh Feathphaca do mhin bhdin aige, Nf raibh min bhuf ann an uair seo. ‘hi garda costa i nDXin Chaoin an uair seo, agus gné dhiobh am, mar do bhiodh loingeasa 4 chur i dufr go tiubh, toise gan cur amach do bh sea. Archos dos na fir ghorma — sin é an ainm do bhiodh orthu insa cheantar — go raibh an long bhdite insan Oiledn so, agus fios cad do bhi in, ni raibh codladh lae nd ofche orthu ach ag rith isteach gch am, mar do bhi bid greanta acu féin go deighthearais, agus iad fn go deigheokich. Do chlipeadar san an crof ages na ar aon ghiéiseanna eile chuin a dtiomdint ach 1s gataAn TOLLEANACH hoileanaigh, a d'iarraidh na n-ailpeanna do chur i bpoill in aiteanna na raibh sé i gcumas cait na madra dul go dti iad. Tar éis an tsaoil, do mbair na daoine go maith an bhliain sin insan Oiledn, dé fheabhas do dhein na fir ghorma a ndicheall. Thugadar cuid mhér do trasna Bhd an Daingin, agus do dhioladar thall é gach oiche, cé gur thug na fir ghorma cion a gefosa leo, leis, do. ‘Thainig an bad isteach 14 acu, agus nf raibh inti ach ceathrar. Bhi bad an Oiledin tagthaithe direach rompu, agus sé ailp mhéra inti. Do thég na fir gharda isteach ina mbad féin gan mhoill iad, agus is iad do bhi go sdsta, Bhi digbhean ar an gcaladh, agus stocin mér doiche aici siar, Do chuaigh isteach go bad a hathar, agus nior bhraith na fir ghorma faic n6 go raibh an stocén curtha sios thrid an mbad aici agus an fharraige mhér thrithi anios. B'eo amach na fir ghorma. B’eo amach na hailpeanna don ile bhui ar snamh aris. Do shabhail na mné aris iad. Do chaith fir an Ri ambdd do tharrac anfos agus paiste stdin do chur uirthi, agus an uair do fuaireadar deisithe { do chuireadar a dha ldimh ar an dtigh abhaile. Is déigh liom! nach mor an turaséireacht do thugadar as san amach faid do bhi an putty ar sitil. Tamall ina dhiaidh seo, do bhi fearaibh sa chnoc, agus do chonacadar caora titithe sfos i gclodach. Do chuadar sfos ag triall uirthi chuin fa thabhairt leo ach, stilfhéachaint dar thug duine acu, chonaic sé bolta prais f€ chab lice. Do bhog é agus do bhain. Bhi cheithre troithe ar faid ann. Bhi an clodach lin don sért san, ’dir phras agus umha, N’fheadair éinne cad do shabhail an bheirt seo an 14 so don sért so mianaigh, mar is insa chlodach so do briseadh an. long, agus do bhf cliathacha mora istigh insan dit seo fés di, lan dos na boltaf luachmhara so. Nil aon fhios cad do dhein na hoilednaigh dos na boltaf luachmhara so. Drochbhlianta dob ea iad agus, mara mbeadh an long so a bhualadh, nf bheadh duine beo ann, adeireadh na seandaoine. Chloisinnse go maith an chailleach bhéal doiris 4 ra “Ls. ds d6il liomTomas O Criomurnaiy goninie gab € Dia do chur mease na mbochtn f. Do mhaiteadar go math ciple biain dé deascaibh, an uair do bhi an ceantay Iasmuigh ag sllagar, agus ganntar a ndéthain ag breith orth, Anus do thugadh m'athai abhaile i bpaca leis walach dos na i Fiomsa ceann acu do chs bola seo, niocbh ina sheasamh, ‘n{Sacateadh an briste orm, do chailleas mo mheabhair nach mir Nirah aon sad agam le déanamh ach mar "bheadh coiledn i, Cheapas nit ghd dom faic a dh’ithe, agus nior dheineas, ach ag rihanach agi isteach, anonn agus anall, Bhiodh duine Cigin ag faire im dish ‘Sea, twas dr thugas go dtf an tine, d’fhéach mo mbithair cum agus do chomac san briste glas flinch baite, “Tana gléigeal!’ ar sse; ‘cad a fhliuch do bhriste? Biodh geall sab édomhin do dheinis ann!” Dit li gurbh é, agus go ndirt le Néra na cnaipi do scaoileadh hom agus nit dhein. Is €écha gurbh { sin an chéad bhréag adkrt Fiamb, mar né dirt le Néra bhoche é, cé gur thug mo mbithair ana- nui dindrdhein sé, Is m6r an trua an té do bhionn & dhaoradh isan dag ach féch gur ath do ceapadh an régaireacht domhsa, Do ghabh n’atair chuin an bhriste arfs, mar is € a dhein ar dtdis é, agus do shocragh go dliste é go raibh sé oiritinach chuin gach snithaas san amach gan aon dua. Ochi mbliana, adgirt_ mo mbithair, do bhfos an 14 san Lamambsivach, b'eo liom ar fuaid an bhaile, agus Eibhlin in aonacht liom, 6 thigh go tigh. Nos é sin do bht an uair sit ui do bheadh ball nua né culaith nua ar gharsiin, dul is gach tigh, ann: an hea pingin is dh phingin le cur id phdca is gach tigh. Ar theacht inn, bhi ti sclinge® insa phéea ghlas. Dom athair do thugas iad, arashon gurmheasa dhom mo mhdthair nd é, mar is {is m6 do fuair dlom dua. Ach tois m’athar do bheith ag 61 an tobac, bht na pinginé oirinach cig. * Ls. salineAn TOILEANACH NA MUCA MARA Ni r6fhada go raibh ton an bhriste ghlais briste agam, agus mo Iéine thrid sia, Ditirt mo mhathair go gcaithfeadh si paiste do chur air sara raghadh sf a chodladh. Do dhein, leis, agus do fuaireas uaithi slin ar maidin é, agus d'thégair orm aire do thabhairt do, agus gan € a bhriseadh aris go luath, né go mbeadh str4iméad don slait® le fail agam’, Bhf an ld ana-bhred san am go raibh obh circe thiar agam, cupa bainne, agus pé rud do bhf agam leo — prataf, is décha. Nior chaitheas an méid sin i gan fhios don seanachailligh bhéal doiris Ach do bhf a caint ag athrit an uair do chonaic sf go rabhas ag dul i gcruacht agus in anaméilacht. ‘A ghra ghil,’ adeireadh si, ‘teannaigh leis; déanfaidh san fear maith fos! Ni raibh si fior sa méid sin, leis, mar ni diiirt éinne 6 shin go raibh aon ghaol agam le hOscar, Is ar mhaithe léi féin do bhiodh si ag crénén, ar nés an chait, mar do thugadh m’athair gach sért seilge chuin an tf leis, ach nf raibh fear na cailli oilte chuin na nithe seo; latilai enoic is gort dob ea é, Leis sin, do bhuaileadh greim suaimh- neasach do shior Iéi *ér dtighna. Bhios ag Iéimeadh as mo chorp ar an urlr an uair seo; mértas orm; mo bhriste glas faiscithe suas orm; mo bholg lin go smeig. Agus, pé duine go raibh cios, c4s nd cathit air an t-am so do lA, is ormsa né raibh pioc do. I mbéal eadartha, scaoileadh chuin na Tra Baine me agus Maire in aonacht liom. Ar dhul ar an dtraigh dom, bhios ag rith as mo chorp. Stilfhéachaint dar thug Maire, chonaic st an Gob aneas an rath dos na muca mari agus nfor stadadar n6é gur thinadar as ar gcoinne amach ar bholg na tra, seolta méra in airde acu, agus iad comh dkith ar a chéile agus do bheadh aon iasc eile. Chonaic Maire go minic roimis sin na gceann is ina gceann iad, ach nf fheacaigh si © Ls. slat T Ls, Do fuaireas uaithi shin ar maidin é [anso aris don tarna huair).Tomds O CRIOMHTHAIN riamh an rath mhér so, Do cheap sf go dtiocfaidts isteach ar an irdigh, agus do thainig eagla uirthi. Do ch si mise ara drom gur bhainearair an tigh amach, Le linn sinn do bheith age baile, d'Thégair mo mhathair go raibh na biid ag teackt, agus go raibh cuid acu ag teacht timpeall ar na muca mara, a diarraidh iad do chur isteach ar an dtrdigh, ‘Tri Did mora shaighne do bhi insan Oiledn an uair sin, agus seacht inn inDain Chaoin, Bhi gach ceann don méid sin bad laithreach* na tmuca mara an tam so, béid an Oiledin a d’iarraidh iad do chur ar an diedigh, agus mvinir Dhin Chaoin ag magadh fithu gan cor asta. Fé dhcineadh, do chuaigh ceann suas ar an dtraigh, im glan. Do thar fear maith éigin a cuid fola agus, an air do fuair an chuid «ile bach na fola, as go bréch leo f@ dhéin na fola suas tirim glan ar an durdigh Nuaie do chonaic baid Dhin Chaoin an saibhreas tirim istigh agus lucht na tr ag tarrac a geuid fola, b’eo isteach iad chuin kin na shad do thabhain leo abhaile acu, ach nf ligfeadh an dream istigh ceann leo acu, Nior r6fhada go raibh fuil ar dhaoine ann chomh rmaith isa bhi ar na muca, gur chuir na hoilednaigh thrid an dirdigh mach iad, gearrtha goirtthe. Bhi aon bhéd amhdin 6 Dhiin Chaoin nar chorraigh cos nd Limh leo. Do thug muintir an Oiledin an mhuc dub hearra bhiar an dirdigh déibh sin, agus do chuaigh na sé mbaid cile abluile gan a mblaiseadh, agus cuid acu na raibh dbalta air Obair an domhain da bhi ar iad a thabhairt abhaile; iad do chur ar solann, Ach is beag an leisce do bhi orthu, mar san am td is faa go bhfaighfd ceann acu ar mhuic ti, Bht aghaidh m'athar dearg lena chuid fola féin agus fail na muc. Ach nior chuaigh sé as waithne, mar bhios cabanta an uair seo. Bhinn ag magadh fn seanachailligh an wair do thagadh sf agus liabh mih6r dos na muca thiar ara geidirne, agus gur dhéigh leat gur aumach as cheann dos na muca do thainig sf in comb kin san d'fhuil. Ach bhi céim creidivina bveag nar mhaivbh si capuaein b isan chliabh, bhi si id 6 Dhiin Chaoin le buille 'shluasaid. % ss lathai; ef Seanchas én Oilesn Tiar, 4, 25.Niraibh caspa muictheola ka agus bliain orthu tar éis an lae tid, agus nf bheadh nd dha bhliain mara mbeadh ar bhain leo do ghaolta is gach dit lasmuigh go rabhadar, Ni raibh aon dul age cuimhne an ue id scartint liom, da mairfinn dhé chéad bliain: gach nduine do bhif le feiscint dearg le fuil in inead do bheith bin né but. Rud eile, a ghiorracht do chuas féin do bheith marbh roim mhuic né banbh ar an dirdigh, agus Maire im theannta ba bhaolach, da mbéarfadh an cogadh beag agus na muca orainn ann, Is againne do chaith an lleach a cuid bidh tar éis an lae. Le linn me a bheith ana-bheag, do chloisinn trécht thar Loing na Cruithneachtan. Sampla eile is ea f ar an rud a thagadh le hanaithe na farraige agus a dheineadh maitheas ditinne, tar éis olc daoine eile a bheith déanta thar fir? An bhliain do bhuail an t-Arthach so ar an dTraigh Bhdin, nf cuimhin liomsa san, mar nd rabhas ann nA stil go mbeinn, Ach ta colas agam ara himeacht, agus ar an méid do shabhail si 6n mbas sa Drochshaol, agus cuntas beacht agam ar conas mar ‘imigh si, agus mar ‘chaill si féin a critt agus { buailte ar an diraigh, agus nar feadadh aon duine amhain do shaoradh acu. 'Si an bhean bhéal doiris agus mo mhathair gur thégas-sa mo cheacht uathu, mar bhiodh a gcomhra i dteannta a chéile go minic. Nf raibh luid seolta ar an loing seo ach aon ghiobal amhain do bhi ar an gcrann tosaigh. B'éigean do! {a scaoileadh fén d'Trdigh Bhain. Do bhuail sf i bhfad amach, toisc fa bheith ladalta. Do chuir na fearaibh do bhi ar bord ailp adhmaid ar cheann téide, ach niorbh théidir leo teacht i dtir, Dirt na daoine na feacadar riamh aon ar stoirmeach ba mhé né é bhi an ghaoth thrid an dtrdigh amach éisan tsaoil, do thainig bloc 6n loing isteach in dit éigin don dtraigh. Do thaivrig an dream istigh agus na fearaibh amuigh ar an dtéid, ‘Le linn... thar féir” Nit fail ar an alt so ach sa leabhar amhdin, i.e, eagréin an tSeabhaic, “ie. don geaptacin, nf foldirTowds 0 CriommTuain ach, mo ki, do bhris an téad, agus b’eo leis na fearaibh thrid an anaithe 6 dheas Niorbh fhearndede na hoilednaigh 6 shin an radbare wan. Do woilt an long tamall ina dhiaidh sin, ach ma chaill sf fearaibh féin, do mhair na mite di deascaibh an bhliain ba mheasa don Drochshaol. Do shabhail na hoilednaigh na mite mala don do dhein a ndéthain agus déthain ar bh «hruithneache' leo ar feadh i bhfad, Ni bheadh éinne beo insan Oiledn so mara mbeadh f, agus nior chuaigh sé gan rd dn geailligh né gurbh € Dia do chuir ‘cuin na mbocht Niraibh Eibblia ach seachtain ar an saol so an uair a bhuail an Jong, maireann si insa Talamh Ur fos. Tri bliana até an pinsean agena combaois insa tir seo, Figann san trf bliana déag agus tri fichid i Bhi mo mhithair ar an dtrdigh, cé gur sé la do bhi 6 leabaidh an lui sheoll aici, Bhi Padraig, mo dhearthair, comh cruaidh is go rrubh sé fen, les, ann, ach is mé an diobhail do dhein sé ann ni do ribaitheas, mar nd raibh ciall a dhothain aige gan stil do bhei hiaidh Bhi méran nudat ag teacht isteach, agus moran eile nd tagadh wise na gaoithe do bheith amach. ina Bhi an chruithneacht ag bogadh, leis, aisti, comh luath agus do scoilt s'S€ mo thusirim ni raibh aon mhala ina timpeall, gur caite sion inti do bhi si, mar ‘bheadh gual n6 salann, mar is ar an mbarra ar fa bhailid, Is fada Eireann do sheasaimh tint ag teacht sisti dhi — chuin caoi do thabhairt déibh hin (a shibhailt, adeiteadh na daoine lena chéile, Bhf orthu fa nf an siile do bhaint aisti, agus (a chur le gréin ansat i ay at i ge tavide is mé do dheimidis 1s don tine, N'fheadair éinne cad do chuaigh thar stile anuich di go dtios na daoine muinteartha. Cuirtaf ag beirit i né ge mbiodh si leachta; ansanbhiodh si ina praisigh rambar, Pé rud cile do bhuaileadh leo, ba mbaith an chabhamr chuin maireachtaint é.'* thugadh na davine ai "1s. den chrudineacht cura og an Seabhac san dit nd raibh ach ‘dla’ og Brian Oi Cathagh "2 -Njleadatr ene... muinteartha’ ina dhiaidh seo aris i scréobh Bhriain 10AN TOILEANACH Chloisinn an tseanachailleach 4 ra go minic lem mhathair gurbh é an chuid is fearr da saol do chaith si féin riamh é, an fhaid do sheasaimh sf dhi. Bhi cir dhiibalta aici, agus an da chorran ag meilt in aonacht aici. Bhi sé raite go mbiodh sf ag athchogaint ar nés na b6. Le linn an bhriste ghlais a bheith orm, agus me ag imeacht dom féin, do bhinn ag dul f€ bhraid na mbad gach trathnéna. Is é sért éisc do bhiodh ann an uair sin na seirdini, agus do bhidis lin do chnamha. ‘Ta ana-chostilacht acu so le scadain. Ni bhiodh aon mholadh ages na hiascairi orthu: jase mion, agus do théadh cuid mhér diobh chuin puint; agus, rud cile, lobhaidis na lionta. Do ghlaoigh m‘athair isteach ‘on bhad orm trathnéna, faid do bhi an t-iase 4 chaitheamh amach, agus do chuir sé ar an dtaobh thiar do me i ndeireadh an bhaid. Bhios ag glidimail ansan, agus niorbh fhada go bhfeaca dort agus smut do sheirdin ar a dhubhan. Cad deire liom na gur chaith amach an baoite! Do chonaic m'athair me 4 dhéanamh, ach nfor chuir sé suim ann, mar cheap sé na beadh aon iasc comh fada isteach do bhéarfadh ar an mbaoite. Niorbh fhada gur rug breac air, agus do bhi an dort casta ar mo daigh an breac amach ‘on pholl me. Do scread a raibh ar an gealadh ar m’athair, ach, an uair do chas sé siar, chonaic sé an chosa. D’ peata ar snamh do féin, Do chuir sé an gatha ceangailte insa bhriste ghlas, thi bhaid; do thairrig sé an dora, agus do bhf a dhéthain céirim air an breac do thabhairt isteach — eascti mhér ghrof go raibh sé troithe ¢ in ard mo thon do thug isteach me go deireadh an int . Is € eagla is mé a bhi ormsa go marédh mo mbathair me i dwobh mo bhriste do bheith fliuch, Bhi na mné oga ag scartail ghdirt chim, ach n4 raibh aon choinliocht ionam chuin aon mhustar a bheith ag baint liom — fairceallacha @’6igmbhnd an uair sin, amach go dtina mboilg ag folmba na mbéd, agus iad comh teann, comh™ ini do bhi riamh in Firinn. téagartha le haon chai |S As so sis go dti deireadh an chaibidil bunaithe ar eagrdn an tSeabhaic, toisc gan fail a bheith ar bhunscriobh Thoméis nd ar athseriobh Bhriain. It——$$< Towis O CriomuTHatn ach, mo kit, do bhris an téad, agus b’co leis na fearaibh thrid an anaithe 6 dheas, Niorbh fheardede na hoilednaigh 6 shin an radhare san Do scoilt an long tamall ina dhiaidh sin, ach ma chaill st fearaibh fein, do mhair na milte di deascaibh an bhliain ba mheasa don Drochshaol, Do shabhail na hoileénaigh na milte méla don hrvithneacht", do dhein a ndéthain agus déthain ar bhain leo ar feadt i bhifad. Ni bheadh éinne beo insan Ciledin so mara mbeadh §, agus nior chuaigh sé gan r4 én geailligh n4 gurbh é Dia do chuir chuin na mbocht Niraibh Eibblin ach seachtain ar an saol so an wair a bhuail an long; maireann si insa Talamh Ur fs. Tri bliana até an pinsean agena comhaois insa Ur seo. Fagan san trf bliana déag agus ui fichid §. Bhi mo mhithair ar an dirdigh, cé gur sé 14 do bhi 6 leabaidh an lui sheoil aici. Bhi Padraig, mo dhearthdir, comb cruaidh is go rah sé in, leis, ann, ach is m6 an diobhail do dhein sé ann nd do mhaitheas, mar nd raibh ciall a dhéthain aige gan stil do bheith ina dhiaidh, Bhi moran rudai ag teacht isteach, agus méran cile nd tagadh toise na gavithe do bheith amach. Bhian chruithneacht ag bogadh, leis, aisti, comh luath agus do ‘colts. Sé mo thuairim né raibh aon mhéla ina timpeall, gur caite lo bhi siosi mar ‘bheadh gual né salann, mar is ar an mbarra tavide is m6 do dheinidis Kimh ar fa bhailid. Is fada Kireann do sheassim roinnt ag teacht aisti dhi — chuin cavi do thabhairt déibh chun {a shabhail, adeireadh na daoine lena chéile. Bhi orthu fa nf in uisce chuin an siile do bhaint aisi, agus f a chur le gréin ansan, head siile amach di go dios na daoine muinteartha. Cuirtaf ag be ‘agus as an j geéngar don tine. Ginne cad do chuaigh thar ind go mbjodl sf beach ansan bhiodh si ina praisigh rambar. Buighredn a thugadh na daoine air, Pé rud eile do bhuaileadh leo, ba mbaith an chabhair chuin maireachtaint é.!" "1s. den chruthncackt curtha og an Seabhac sam dit nd raibh ach ‘dhi ag Brian 0 Caallagh 12 “Nifleadatr éinne . .. muinteartha’ ina dhiaidh seo aris i scrtobh Bhriain. 10An TOILEANACH Chloisinn an tseanachailleach 4 14 go minic lem mhathair gurbh € an chuid is fearr da saol do chaith sf féin riamh é, an fhaid do sheasaimh si dhi. Bhi cir dhiibalta aici, agus an dé chorran ag meilt in aonacht aici. Bhi sé rite go mbiodh si ag athchogaint ar nés na bd. Le linn an bhriste ghlais a bheith orm, agus me ag imeacht dom féin, do bhinn ag dul fé bhrdid na mbéd gach trathndna. Is € srt éisc do bhiodh ann an uair sin nd seirdini, agus do bhidis ln do chnamha. ‘Ta ana-chostilacht acu so le scaddin, Nf bhiodh aon mholadh ages na hiascairf orthu: iasc mion, agus do théadh cuid mhor diobh chuin puint; agus, rud eile, lobhaidis na lionta. Do ghlaoigh m’athair isteach ‘on bhad orm trathnéna, faid do bhi an t-iasc 4 chaitheamh amach, agus do chuir sé ar an dtaobh thiar do me i ndeireadh an bhéid. Bhios ag glidmail ansan, agus nforbh fhada go bhfeaca dora agus smut clo sheirdin ar a dhubhin. Cad deire liom na gur chaith amach an baoite! Do chonaic m’athair me 4 dhéanamh, ach nior chuir sé suim ann, mar cheap sé nd beadh aon iasc comh fada isteach do bhéarfadh ar an mbaoite. Niorbh fhada gur rug breac air, agus do bhi an dort casta ar mo chosa, D’ardaigh an breac amach ‘on pholl me. Do scread a raibh ar an gealadh ar m’athair, ach, an uair do chas sé siar, chonaic sé an peata ar sndmh do féin, Do chuir sé an gatha ceangailte insa bhriste ghias, thiar in ard mo théna; do thug isteach me go deireadh an bhaid; do thai breac do thabhairt isteach — eascti mhér ghroi go raibh sé troithe ig sé an dord, agus do bhi a dhéthain cdirim air an inti. Is € eagla is m6 a bhi ormsa go marédh mo mbhathair me i dtaobh mo bhriste do bheith flinch. Bhi na mné 6ga ag scartail ghairi chim, ach né raibh aon choinlfocht ionam chuin aon mhustar a bheith ag baint liom — fairceallacha d’éigmbnd an uair sin, amach go dtina mboilg ag folmha na mbéd, agus iad comh teann, comh'® téagartha le haon chailini do bhi riamh in Eirinn. |S As 0 sis go dif deireadh an chaibidil bunaithe ar eagrin an tSeabhaic, toise gan fail a theith ar bhunscriobh Thomdis né ar athscrfobh Bhriain. ILTomAs O CrromHTHaIN Ar theacht abhaile dhom, agus me ar liimh age Nora né go rabhamair in aice an ti, do chuiteas staile suas ansan, agus dirt le Nora nd raghainn a thuilleadh, mar go marédh mo mbhathair me. Bhi an bhean eile ag bladaireacht liom, 4 r4 na déanfadh, B’é toil an twaoil gue thainig m‘athair orainn, agus cliabh éise air. ‘Cad td ancan uait, a Nora? N4 tabharfi é sin abh é fuar fluch*” ile leat agus Niraghadh sé liom,’ ar sise; “td eagla air roime mham. ‘O,1éanam leat, a Thomais, a bhuachaill, Mise f€ ndeara thu a bheuh fliuch, mar is me a ghlaoigh ort,” arsa m’athair, Rug sé ar liimh orm, agus do bhogas leis chuin siti, An uair do chuas isteach, ni raibh oiread mire nd cleas ag baint liom agus ba liom. D'aithin mo mham go raibh rud éigin sa treis agam. m shuiin aice na tine me, mar do cheap sf gur rud éigin eile do bhi orm, ach is gairid go raibh leac na tine fliuch baite agam Thainig m’athair isteach, hi Chuit 9 “Ar bhainis a chuid éadaigh do san fds, agus é fliuch baite air?” ar seisean, Bhi an easci ¢ 4 tharrac ina dhiaidh. Do thug isteach f, do bhi faid an tintedin inti. gus ‘Dhera, anb amblaidh do chuaigh sé i bhfarraige? °N4 ficeann td an breac bred mor san marbh ge? Agus, 6s é an jh alge,’ arsa m‘athair, Dinis sé an wéal ar fad ansan di, a “dhéad bhreac aige €, 14 sé gon us do fuair sé saor me. igus do cuireadh éadach itn an brite liom a fuaireas, mar ceann do bhi Caitheadh diom anuas a raibh in airde or tnim onn, Nior d dob ca é, agus paisti air. Ni té, leis, do chuir sf chim, ach ga levtean agus bainne, tar éis mo chuid snamha dhom. 122 AN SCOIL hainig l4 ana-bhred. La Domhnaigh dob ea é. Do thug rud éigin bid mér 6 Dhin Chaoin isteach; nf raibh aon chur amach ar naomhéga an uair sin, nd is fada ina dhiaidh go raibh. An uair do shroich an bad an caladh, ditirt na daoine go raibh bean uasal inti, ach b'f bean { nd maistreds scoile. Ar chlos an scéil sin dhomsa, nior chuir sé puinn suilt orm, mar is sid é an t-am direach do bhfos ag tosnt ar bheith ag imeacht ag slatfhiach dom féin 6 thraigh go choc, agus gan inne ag faire im dhiaidh an uair seo, mar bhios im chleithire fir, dar leo, slat bheag agam agus dubhan : ceangailte ina barra, Bhiodh fiche donnan bainte amach as phoill ¢#{7! age gach garsin againn — seilg neamaitheach, ach bhiodh peatai faoileann againn agus bhiodh na donndin an-disidil doibh. "Sea, Dé Luain, tar éis bidh na maidine do bheith caite, nf raibh fear an bl ullamh chuin scoile J ghilais le Bhi na gearrachai Te fail. C ach thug sf cuntas chuin mo mhathar go rabhas ag lorg dhonndn, agus beirt in aonacht liom, Sean Mharaod agus Micil Pheig. ‘Biodh an 14 inniu leis, agus go raibh m’anamsa age Dia amdireach ma shleambnafonn sé i gan fhios” domsa!’ ar sise. ach ni raibh an readh Maire amach ar mo thuairise, {1 loi, "Ls, giorachaili fan bhéim ar an dara siolla] * Ls, gannas [an bhéim ar an gcéad shiolla] 13Tomds O Criomutnarn ‘Thana go dim ghulaf (faoileann 6g); do thugas mo chuid donnan di, An uair do chuas isteach nf rabhas comh mértaiseach is do Uhinn lacthanta eile: do bhraitheas an lion déanta agem mhatl ir bhi an chaillichin bhéal doiris istigh romham dom agus, rud eile chuin go mbeadh siag féachaint ar an mburdail do gheobhainn, mar do bhinnse ag magadh go laidir chitithi an t-am so, ach bhi mo mhiathairse réghlic di. An air do thdinig na cailing abhaile 6 scoil, bhi mo mhathair aig cur ceisteanna orthu cad & an s6rt mn f, macinta n6 mallaithe. Dairt gach nduine acu gur bhean bhrea mhacanta f, nar thug si buille ni strdiméad déibh. Sin é an uair do chuir mo mhithair an scéal im bithairse, “Féach an teallaire sco ag imeacht i rith an lac 6 mhaidean, agus 61 gcomtdirt dul ar bhior a chinn sios i bpoll éigin ag solithar éisc da ghulaf, ach biodh ‘fhios ag an mbuachaill a bheith ullamh ar maidin agus bheith in aonacht libh suas, le cGnamh Dé,’ ar sise. dh an cleas céanna déanta fa air.’ BY ceann ba chabanta dos na deirféaracha {, agus ba lit go raibh cion agamsa uirthi. ‘“B'théidir, arsa Cait, ‘go mb ‘anvdireach aige leat, 6n uair nar chuiris aon ¢% *, beidh sé seo ina bhuachaill mhaith amdireach, a Chait; bionn gach tosni lag,’ arsa mo mhathair. Bhiomair go sioch grich lena chéile né go raibh aimsir codlata ann, jad san ag tracht thar an scoil agus ag insint dom mhathair an ainm do bht ar an méistreds, Ach chuaigh ddibh an ainm do thabhaitt leo, gach nduine acu a d’iarraidh na hainme do thabhairt leo ar a ndicheall ar feadh i bhfad don ofche, né gur chuadar chuin cocafochta lena chéile, insa tsli an méid sedigh do bhi acu san ormsa é dheireadh, do thug Maire an ainm Ii — b'i an ceann ba shine acu , leis — Neans Nf Dhonnché, Ainm chrosta ar a leithéidi dob ea i, leis, mar nar chualadar a leithéid d’ainm riamh san Oile4n so. B’eo gach nduine ag prapail chuin dul a chodladh. An mubaidean so bhi gach nduine chuin a bheith ina phost {éin, agus do bhi an bia ullamh cufosach moch, mar ni fhanann udigh le i dtosach a hofche go raibh sé agam orthu an t-am so. 14An TOILEANACH dartha. Bhi Padraig an uair seo i gcoinliocht go maith; dob é an tarna duine don Al ba shine é, ach bhi Maire roimis. Bhi m'athair ag solithar téadan agus corrdin ar fuaid an ti do féin agus do Phadraig; bhi Maire, leis, le beith in aonacht leo agus mo mhathair, L4 rabhart: dob ea 6, agus aimsir feamnaf duibhe do bhaint chuin leasaithe. Bhi Céit le beith mar bhean ti, Eibhlin agus Néra agus mise chuin scoile —sin mar ‘bhiomair socair né riartha insa ld san. Corcin pratai do bhi beirithe, agus iasc agus braon bainne leo. Do phramsdlamair siar lan ar mboilg acu, crionna agus 6g. I dtaobh tricht thar thé, nf raibh éinne insan Oiledn san am so a chonaic riamh citeal, né i bhfad ina dhiaidh. An adhare séidte, b’eo amach lucht na tra, b’eo amach lucht na scoile; Cait istigh agus { go scanachrionna ann. “Bi macdnta ar scoil, a‘Thomidis, a bhuachaill,’ arsa mo mhathair Tiomsa, agus nfor fhég sf aon smuga ar mo shréin leis an éadach le linn imeacht chuin na tra dhi. Deich mbliana do bhfos an 14 so ag dul 3 ar scoil dom, adiiirt mo mhathair, t npeall sa mbliain 186! Ar dhul isteach dom go tigh na scoile, do bhios go hanamiil agus go cruaidh agus me ar Idimh age Nora. Do cheap Nora bhocht go ndéanfainn se6 dhi, ach nfor dheineas. Bhi an mhiistreds age béal an doiris agus do shin sf till brea chim, agus do bhi ionadh orm an uair do chuas isteach na feaca aon dill ag éinne eile. Ach ni raibh si chuin ill do thabhairt gach la dh raibh. Ull sealbhaithe dob ea é seo le tabhairt do gach scolaire an chéad in, cé gur cheapas-sa an uair seo go li, ach dob € seo an chéad la agamsa agus an réastin go bhfuaireas €, Nior mhér an fharaireacht do dheineas istigh né go raibh m’all meilte agam, ach nfor mhér an aimsir do chaitheas 4 dhéanamh san, mar do bhi an muileann meilte go maith agam an uair Gd, rud na fuil inniu agam le ré leis, Nior réfhada gur scaoileas an radhare do bhi im shGile mérdtimpeall an tf, Chonac leabhair agus p4ipéir thall agus abhus ina mbuilc bheaga, ckir dubh ar crochadh leis ar an bbfalla ann, agus marcanna bana thall agus abhus breacaithe air mar ‘bheidis déanta le caile, lontas na gile do bhi ‘om bualadh cad é an § 1846 sa téacs (i ldimh an tidair): 1866 san imeall (i ldimh Bhriain Ui Cheallaigh?) 15Tomas O Crromurnain bon do bhi leo so n6 go bhfeaca an mhiisteds ag glach a cant ba mh chin an elie huibh, cipin ina limi ai, teaypint na marcanna so dhsibh, agus do tuigeadh dom go ra sin gin dimes chant ai lubhairt leo, Do phriocas Peats Mhig dobhile ha om ar an stl —'€ seo an Peats Mhief céanna aig Ri orion imu agus le fad agus is € an postaire até again é ing cheannta san, Thugas cogar do cad é an sért brilléise cainte do bk ar sil ag an mais leis nacailiné timpeall an chltir dhuibh, fanam ‘on fiabhal, né feadary ar seisean, ‘ach gur d6igh liom gur cant nd wight anso go deo, arsa an Ri liom, Do cheapas gu Ean vocra do chuisfeadh chuin bais ar scoil me ach, ambasa, nich ambsidh do bh, mar nér réfhada ar fad gur kabbair an mhdistres: ‘poi’, ar sie, Bhain an focal so leathadh as mo shiile mex aitheadar cad € an srt bri do bhi leis. Chonac laithreach an méid iramaise do bai istigh ag preabadh ina seasamh agus ag bualadh amach an dors. Beéigeant do Nora breith ar kéimh ormsa sarar bhogas don stl Do bhain gach nduine again a thigh féin amach, Bhi dom pritaffuarbheirithe romhainne. Buaileadh cois na tine ad. asc agann leo — gabhair bhui, agus is tase ana-mhilis is €2 iad. Bhi mo mhathair agus griscin bairneach 6n drdigh aici, mar do Uhiodar wgihathe 6n dirdgh faid do bhfomairna ar scoil. Bhi na buimnigh réstaaic ar an dtine, ceann 4 chaitheamh chéinne aici’ mar “bead cea na sii, ‘Niméran chaint do bhi age triir againne 4 dhéanamb, ach ag nt gah sin acu so siar n6 go rabhamair i mbuille do bheith sasta. Sin é an vair do chuir mo mhathair caint ormsa i dtaobh na scoile, mar do bhi eagla vith go dtachfadh an ghreamatail me an uair do bheinn ag freagait “'Sea, a Thomdis, a bhuachaill, nach bred a bheith ar scoil!” ar sis. Conas a thaitn an bhean uasal leat?" ‘A Mhuire, an tall mér grof do thug si dhol!” arsa Nora. Ni rabhas baoch do Nora nér lig dom féin é a fhreagairt. 41s, leathais fic no Teahs' passim — an bhéim ar an geéad shiolla) 51s, ceunn aia chaitheamh chughain-ne aici 16AN TOILEANACH ‘An bhfuairis, a Thomais?’ “fuaireas, a mham, ach bhain si seo smut as, agus Eibhlin smut eile.” ‘Ach bhi an tll ana-mhér; bhi do dhéthain ann "ér ndiaidh,” arsa Eibhlin. ‘Sco libh arist, a chro,’ arsa mo mham linn. ‘Thagamair tamall eile ar scoil agus do bhiedh an Ri le hais liom féin ar an stol, agus ba bhrea sochma an balcaire garsiima é, agus do lean sé dho. Comhaois dob ea sin. Bhiodh sé ag sineadh a mhéire go minic chuin garsain eile do bhiodh crosta; duine acu ag scréachaigh; beirt uair eile d6kimhach ag gabhail da chéile; smuga mér buf ar sileadh anuas as shréin balcaire eile thall agus abhus. Nior mhaith leis an Ri na radhaire seo, agus do bhfodh sé i geénaf 4 dteaspaint domsa. Féach an mianach do bhionn ginte as a éige i nduine gur gndthach leis gan scar‘int leis. Brin n6 ag an Ri é: nior mhaith leis na radhairc ad suim do chuireadh an chuid cile go Iéir iontu, Niorbh ionadh, mar sin, an wair do ghaibh na hiidair timpeall, agus gur mhaith leo ainm Ri do bheith insa Bhlascaod, gur dheineadar amach an té do bhi abalta chuin na hainme do ghlacadh agus d'iompar. Niorbh fhada liom an lé 6s ar scoil, agus ba lnath liom an uair adiirt an mhdistreds ‘home now’ (‘abhaile anois’), Chuaigh cuid acu i ngreim sa doras le feac chuin béthair, Canta do chiste do bhi rombainne agus braon bainne leis. Bhfodh iasc le hanman na marbh i gcnaf beirithe, ach bhfodh col againn leis go minic, mar bhi thuathalach shalach so d'fheiscint ar scoil i duis a 6ige agus a laigh Pidraig agus oiread seilge aige lem athair an uair seo, agus raidhrse agus fldirse insa bhothdn again, tine iontach, anlann ar ndéthain chuin gach sort bidh do thagadh trasna orainn do shlogadh siar go faobhrail. Ar an d'Tidigh Bhdin ansan linn an chuid eile don la. Amiireach b’i an scoil 4r getiram ar fad, mar bhi rabharta na feamnai imithe. Do chonac a cuid éadaigh nua ar mo mhithair, agus dob ait tiom san. Do rith si anall chtim agus do rug si ar dimh orm; do chroith mo chuid éadaigh agus do thug pég dom. “Bi id bhuachaill mhaith anois’ ar sise, ‘nd go dtiocfadsa abhaile; tabharfadsa milsedin én nDaingean chit. Dein rud ar 17Towds O Criomutian ur Chait agus téire a chodladh ina dte Mhaire ag J, ach nfor leanas withada air ‘annta.’ Chromas. ars) Do bhualeas amach chuin scoile in aonacht le Nora agus nan Maire agus Cait i bhfeighil an tf toise mo mbhathar a Ethiia. 0 bith ag dul salle, Ardhul isteach diinn, bhfan ghramaise ar fad ivighycé nd rab mo phairté féin isthaithe fs, an té dob ansa liom. pi leabhair bheaga & thobhairt amach an 1 so; elir dubh agus rudat sqvoinartha chur air agus na seanarud: 4 lat; rudaf mora eile thall agusabhosar aodiadh Ieisan bhfalla, Bhi mo shail ar gach ceann acu. Bhibr cu so agam an uair do bhuail an Ri isteach, agus ba gheal liom & Bhf a shli féin roimis agus do ithnitt déanta ar gach nf Luin amach ile hais liom, agus ar an sli go bhfeaca ag péiccail € a diarraidh a bheith le hais liom do thuigeas go raibh oiread do ghean aige orm agus do bhi agam air, “aim déanach, ar seisean Tiomsa i geogar. nig a bhformhor isteach,’ arsa mise lei: ‘Anois do tha Ba dhoigh leat go raibh wi blia bh ach uf rdithe. Do sméid an na aoise aige ormsa toise an fualarfonta do bheith f@, ach nf ra mbaivteds orainn go dti an cir dubh; do theaspain sf dhiiinn na Jeiteacha do bhi air sé huaire. Avine an Li vo, agus an uair do bhf an Id istigh agus sinn chuin dul phaith le cuid mbaith abhaile dairt silinn gan teacht go Luan, Dob an: acu an tubhadh san d'thdil, ach nfor chuir sé sceitiminf méra ormsa, mar b'fiearr om teacht; is décha nach le dil sa Iéann é, ach gur bhreé, hom a bheith i dtreo an phaint do bhi im threo, "sé sin an Ri. Néraibh mo mhathair le teacht 6n nDaingean go Domhnach, tng raghainn in aonacht leo a ayus do cheap Méite agus ( chodladh bin ni dearg, agus do bhfodar ag briadaireacht liom agus ag dul chuin ddithinteacht liom; sara raibh am codlata chuige ani do thiteas im mheig ar ghldin m‘athar, agus diirt san leo me a thabhairt a chodladh leo, agus do bhi san déanta gan mhoill. 1s 6 an coileach do dhiisigh ar maidin me agus an t-eadartha ann, ‘Toise nix chuiteas codladh na hoiche ami orthu, bhi gach nduine acu im chit n: nf rabhas gan friothéladh 6 gach nduine acu. Ni rabhas im ghliogaire comh mér agus do cheapadar dom; dar 18AN TOILEANACH nddigh, bhi na fiacla anois agam, agus me Abalta ar gach ni do mheilt leo, agus me insa tslf nar cheap éinne dhom a bheith insan aois do bhi agam, Combartha leis sin gur stop an chailleach bhéal doiris 6 wo rik 2 ea: Z -.™, * bheith ag ra faic liom. Chaith sf uaithi ‘an peata’ agus ‘gambain seanabhé’ agus rudaf mar seo adeireadh sf lem mbathair im thaobhsa, ara shon go dtabharfadh duine an leabhar an bhé gur Iéi { fhgin go raibh sf caogad blian, Mo MHATHAIR ON NDAINGEAN La Domhnaigh do thdinig mo mhathair abhaile 6n mbaile mér. Bhi mila bin agus mala garbh aici. Bhi a lin rudat iontu, ach nf raibh blaiseadh do thé na do shitiicre ina measc, n4 aon chur amach orthu insan am std. Me féin do thug an mala ban abhaile liom, agus nior bhe’ liom d'ualach 6, cé gur balcaisf chuin na geailini ba mhé a bhi ann, agus do bhi an chailleach liath romham istigh chuin go mbeadh seéalta nua 6 bhean an Daingin aici. Caipin go raibh dha adhaire air do thég si amach ar dtd agus do bhuail ar mo cheann é. “Dar Muire,' arsa m’athair, ‘t4 sé ina phéilin dhéanta agat!” ar sciscan, agus do chrom a raibh istigh ar scartail ghairf. ‘B'héidir go mbeadh post éigin fs aige,’ ar sise; ‘ta sé 6g agus rad le foghlaim lena linn, agus coimeddadh sé an scoil né go bpriccfaidh sé a mbeidh inti Is maith is cuimhin liom f6s an chaint sin, mar d'athraigh ainnise an tsaoil an port san. Bhi filla agus milsedin agus cécaf, builinf, tobac chuin m’athar, feidhre brog chuin Padraig, éadai bana chuin na n-infon, agus a thuilleadh ruda, leis. Do fuair an bhean liath blaiseadh do gach sort, mar rud granna go raibh miagnas® ag baint Iéi dob ea i. Ar scoil gach l4 ansan sinn, ach Padraig do bhi mér groi agus € ag sealgaireacht in aonacht lem athair. Nor mhor an t-achar do chaith Maire, leis, ar scoil mar bhi sf ina mnaoi san am so. Bhi ceathrar againn ag déanamh go maith, sinn féin ag méiineadh a chéile. miangas 19Tomds O CrromuTHatn BAp ALEX An li 90, tar éis sinn do ligeant amach 6 scoil i Mir an Ine, chonacamair a raibh do dhaoine ar an mbaile ar bharra an chaladh, agus do bhi iontas ar an mdistreds agus orainn ar fad cad do bhf ar sitil. Thug garsiin sil dir € agus Ceann Sléibhe, agus d'fhéach sé ge: ‘A Mhuire, féach na b. ar seiean, Tugadh suas na bid — nd ficfat éinne da raibh ionta go corp na scribe agus na farraige,’ deo aris. Do bhi bd an Oiledin ceangailte as bhad na raice agus { 4 lastuas do tarrac, agus an fharraige ag gabhi Ih, Do shroicheadar an caladh fé dheireadh, mar do bhi an taoide leo, agus cabhair mhér aici 4 thabhairt doibh. Bad theat, agus corrinach timpeall sé déag do bhlianaibh agus gan ann ach an phuth né an dé. Togadh amach as an mbéd ar an dtalamh é, hoill. [4 sé curtha i Rinn an Chaisleain, ‘sé sin mar groi ab ca bid na raice, an captaein inti agus beirt eile agus d€ag ga 4 tabh cusledn Phiarais Feirtéar an uair do bhi sé i gecannas. Niorbh fhéidir le combacht na hdite ar fad an bad raice do shabhail, a 1s do thug an mhuir mhér léi arise {. Bhf m'athair inti, agus mar chuptacin fein uirthi, Alex ainm an chaptacin, fear mér 104, 14 an ain seo beo fos insa Bhlascaod, agus beidh a thuilleadh in do rugadh agus an chuid acu do achait, mar is combaois’ don bhad imé bhhain sin, Fuaireadar faltas as iad do shabhail, thug éstaiocht doibh dioladh go maith iad, Toireasc do thug m'athair aaisti ni Lu do scar si finn, PosapH MHAIRE Bhi mo dheitfidr Maire ina scafaire do mbnaoi acfainneach an uair seo agus, toise tridir eile do bheith ann, do bheartaiodar ar {a chur ath amach i dtigh éigin eile. 'Sé an toiseach dob fhearr do bhi insan Oiledn an uair sin nd Peaidi Mbdirtin, Bhi deich cinn do bha 1s cémbaois 20AN TOILEANACH bainne aige ar feadh i bhfad, ach n'fheacasa riamh an méid sin ba aige, mar bhi beirt mhac leis pésta i dtithe amuigh, agus cuid don dtalamh tugtha aige dhéibh, agus ba gan amhras, ach chiiig cinn do bhi an uair seo aige, agus an mac dob dige ina theannta istigh gan pésadh fos, Mairtin Og. Socraiodh cleamhnas 'deir Mhaire agus Mhdirtin, mar bean deigheolais chuin gnétha agus dbalta ar é a dhéanamh do bhi uathu, agus dob { sin Maire gan bhréag, agus ni ar shon f a bheith mar dheirfir agamsa é Nior loirgeadh aon airgead ar m’athair mar do bhi “thios acu nd raibh sé ann; saothar maith do dheineadar sin a choimedd sas i saol nd raibh rémhaith, Bhi Mairtin, a athair agus a mhathair sa tigh an uair seo, ceathrar, Maire, an uair a phésadar. Bliain do mhair Mairtin tar éis air Méire casadh abhaile ar a muintir féin aris, mar chuaigh dearthair do Mhdirtin isteach go dtf an mbeirt aosta, gan fonn orthu faic do thabhairt do bhean Mhairtin, cé go raibh leanbh mic ina dhiaidh. D'fhdg Maire an leanbh againne agus do bhain sf amach Meirice. Tri bliana a thug sf thall. An uair a chas si, chuir sf chuin na dif iad agus bhain sf amach cuid an athar don mhac. Niorbh thada ina dh na scoile am na bInide chuin pésta. D'fhag san an scoil dinta ar feadh tamaill né gur thainig srangaire do mhaistir, Roibeard Gabha. Ni raibh so réchneasta leis an ngramaisc scol posta, agus b’éigeant dom dhei idh seo gur glaodh abhaile ar mhdistreds irf do bhf roimis. Nior thaitn sé leis an bpairti do bhi agamsa, ’sé sin an Ri. Bhf cuma fhiain air. Deireadh an Rf liomsa i gcogar gurb 6n Riis do thdinig sé. Pus or x, bolgshiile, sleamhain bui stranfhiaclach, tor anuas as a Ni hé an tor san ball ba mheasa dho, mar do bhi finneacht ann, agus € ag cltidach na coda dho do bhi annchumtha, shrdin mar ‘bheadh meigeall: gabh: AN MHAIsTREAS POSTA Do phos si srdidbhaile i bPardiste an Fheirtéaraigh. Gabha dubh dob a an fear, agus do bhi an sagart pardiste baoch do, is décha. Fuair sf 21Towdks O CrromutHain ‘coil ar an mbaile sin agus do chaith sfa saol ann no go raibh pinsean avan sco aie aguya pinsean as a haois, taille an ghabha as a cheird n acu, ach tid san uaigh le ciipla bliain, tar éis a gceithre fichid blian gach nduine acu. Crich agus pinsean as aaois, Bhf airgead a ndétha leis an chéad mhiiinteoir scoile do thi ig go dif an Blascaod, Niorbh thada go raibh fead 4 dhéanamh f€ Roibeard age garslin agus gdire age giairsigh agus, a mhic 6, pantaléga méra grof ag dul go dti an «oil insan am tid. D’aithin Roibeard go maith ni féadfadh sé an bheart do dhganamh ina mease agus nior thug sé again ach tri mbis d'fhag ansan sinn, AOINE AN CHEASTA Av dhaitheamh mo. ghri bheag bhidh maidean® an lae seo hom, bhiodh sail abhus agus sail thall agam. Ghaibh mo mhathair an doras isteach agus bior iarainn ina iim aici, smut do ghraidhp baid. Nior shuigh si, agus do chrom si ar bheith ag lorg rud éigin eile, ach sa lorgaiveacht di is mala do thug si Iéi. Bhios féin ag faire mar ‘bheadh cat ar luich, mar do thuigeas gur fuadar tr do bhi chaithi. ar sise, ‘an bhfuil éinne agaibh gur mhaith leis dul ‘on in ld bre trdigh, 6 44 Is nés até riamh ann dul ‘on traigh agus cine an Chéasta age gach nduine a ann dm dtraigh do bheith / bheadh ina chumas. Mhuire, a mham, beadsa in aonacht leat,’ arsa mise, ag preabadh én mbord, cé nich € mo dhéthain do bhi ite a fa bhac ort ach, mo chrof thu, ith do dhéthain; fanfadsa leat, ar sive. “Raghadsa, les, ann, “Beaulsa, leis, le har gcois,’ arsa Eibhlin, “Nil a bhac oraibh,’ ar sise, ‘mar do dhein an saol go maith oraibh é an scoil do bheith diinta,’ arsa mo mhdthair, Bhéa'athair agus Peaid’ ag rémhar sa ghort, Cait i mbun an ti, re thal sa Stit arsa Nora Ma ‘h bhf an nafondn ar chomraf Chdit an uair seo, * Ls. air muidean 22An TOILEANACH agus d'fhégair mo mhathair uirthi gan é a thabhairt ar chaman na ar liathrdid n6 go sroichfeadh sf féin abhail Do bhu na ta, agus ma bhi éinne again Marta a tri is mise é, bhi a oiread san Thugamair 4 n-aghaidh chuin nair amach an dot sccip orm chuin a bheith ag lapadail insa tsdile lem briste glas. Ar shroistint na tr dhdinn nf raibh aon stocin na go raibh bean, leanbh agus pdiste ag baint bhairneach, cnuasach agus miogain, agus gach s6rt do bhuaileadh leo. Bhi tréigh mhér rabharta ann, agus do bhf oiledn laistiar go dtugaid siad Oiledn Ban air, agus njorbh fhéidir dul air ach le ana-thraigh, agus bhiodh bairnigh agus cnuasach ana-shaibhir ann, toise gan an priocadh do bheith air. Bhi géilin doimhin 4 dheighilt 6n Ait istigh, ach néor mhér an truisce do bhi ann an uair seo. Niorbh fhada go bhfeaca mo mhathair ag cruinnedilt a cuid éadaigh lena chéile agus 4 tharrac aniar ‘deir a dhécois, Niraibh naire ormsa cosa agus colpai mo mhathar do bheith le feiscint ag an saol, mar nar chearnég nd alpachan { ach fainge fionn gléigeal 6 bhaitheas go sail. Is oth liom nr chuaigh an chuid ba mhé dhiom léi, ach is décha gur dhein sé dochar dom me a bheith im ghambain seanabhé mar do bhi an chuid eile don al go halainn. Bhi siil ina diaidh agam féachaint cad é an fuadar do bhi chiithi, ach do ghlaoigh sf Kéithreach ar na mna do bhi in aice léi chuin dul ar in. D'fhreagair ceathrar f go tapaidh: an chailleach bhéal do’ deirfidr m’athar do bhi pésta age fear go raibh Kerry (Ciarraf) mar anoil Ss, ainm air, Siobhdn Bhan agus Ventry (Fionntr4). Do chuaigh an t-uisce thar gliine orthu, ach do thainig scabhait® ar an gcailligh agus ar nraintin do thug a dtriopall in airde, Agus ba mhaith an mhaise é 6 Venuy: do chuir sf crtica im aintin agus do thugadar in airde iad. “Thabharfadh aon duine an leabhar gur in aon bholg amhdin do bhi an chailleach agus m’aintin — comhghné, comhaoirde agus comhimeacht — agus gurbh ionann athair déibh comh maith. Do bhios féin ag pusail ghoil i dtaobh a fhaid do bhi mo mbathair as m’amharc. Is amhlaidh do bhiodh Nora ’om ghriosadh chuin a dhéanta, ach bhiodh Eibhlin ag cur staonadh orm. Bhiodh Nora i ge6naf insa mhullaigh orm, agus sinn araon ana-mhichéatach ° Ls, spabhat 23TomAs O Crromutnain lena chéile, ach do thuigeas cad é an ith do bhi leis sin an v thana chuin coinliochta, agus do bhiedh an chaillea ir do i ach, leis, go minic {chor j diuiscint dom, mar natbh thearr léi ae bpaidear go minic again nd an toirmease. Bhi Nora chitig bhliana ina peata rombamsa; nf raibh aon tsdil Hiomsa acu an tam gur bhuaileas chithu, ach an uair do chonacadar mise do cuireadh Nora as aibh an gradam age Nora pheatafocht, agus dob in é an fath nd dhom sochas an chuid eile. Nior r6fhada gur seread bean thall agus abhus go raibh an goilin lionta ar na mna do bhi ar an oiledn agus na raibh duine acu le feiscint, B'eo leis gach nduine ag teache i radhare an ghéilin, ach do bhi suas le aoirde fir d'uisce ann an uair seo, agus is in é an uair direach do bhiodar ag teacht "dr radharc, agus na malaf lin age gach bean acu. B'éigeant déibh fandint mar a raibh acu, Diirt a raibh timpeall gurbh é a staitse go maidean é, ach bhios gan mheabhair ar chloisint sin dom. Bieo le cuid doyna cailiné do bhi insa traigh ag tabhairt tuairisc don muintir do bhi insa goirt go raibh lan ar na mné do bhi ar Cilcén Ban. Thug na fearaibh a n-aghaidh ar an diraigh, ach is ar an diigh do thug m’athair a aghaidh ag trial ar dhréimire, mar do lualaigh sé gur lena leithéid a tugadh mnd cheana as. Nf raibh sé rothada an tam go bhfeaca chim é agus dréimire ar a ghualainn aige go raibh fiche toigh ann, Do chuireadar i dtreo é chuin dul t cheart. trasna an ghoilfn, ach bhi sé réthrom chuin é a chur san Béigeam dom athair bocht dul ‘on tsndinh agus breith ar cheann an dréimire agus € a chur i moirtfs insa chloich. Is f mo mbithair an chéad bhean do chuaigh wrasna ar an ndréimire agus ir ima agus do thinadar go rabach, agus do chuaigh an thaobh eile, agus toisc dh air. Bhi beint ar thaobh agus duine gan é a bheith cothrom diompaigh an dréimire, agus do buaileadh sios ‘on pholl iad. Bhios féin go haerach an uair do bh mo mhathair agam, agus me ag seinm Dhénaill na Gréine, ach niorbh fhada do bhi an port san agam, mar b'éigeant dom athair preabadh ‘on tsndmh arist, a dheirfidr do chur i dtfr ar an dtaobh so agus crtica eile do chur i Siobhiin Bhan, agus do bhf an chailleach bhéal doiris ag dul 2425