paRADIGMATIESE LEKSIKALE 7 PeENOORGESTELDHEID EN 4) Jeksikon van “n taal be BETREKKIN GE: PONIMIE SINONIMIE, n nie : bloot uit + pie a uit nk rer woorde nic "n deurmieka Tomp Tos leksikale items nie, Dit is and Mav Versameling 5 m te yyeorbeeld dimes ie rineting Sonder enige struktuur of orde nie. word § yve kwels epaalde vethouding 5 seld van “n net gebruik en praat y: ing tot ander woorde. Ons beeld vs n praat v {werk van semantiese verhoudings. . an nn Mar teksikale items op verskillende maniere aan ander iteme in og 0 “"n netwerk verbind erk en ‘n aantal ander items se bete- rd, Gebruik cen item in so “n semantiese netw. word ook opgeroep. kan die wo! sis maak ‘n mens kennis met asic begtippe sok vor keomeacerme Paradigma en sintagma, In die s oy wy a fat dit verskillende tipes semantiese verhoudings tussen woorde beskryf. De Villiers (1975: 55) stel die paradigmatiese ver- houding tussen woorde voor as ‘1 vertikale as en die sintagmatiese verhouding as ‘n horisontale as (sien die diagram hieronder). Woorde verbind sintagmaties op bepaalde wyses met mekaar om betekenisvolle sinne te vorm. In geskrewe taal is hierdie verbindings horisontaal van links na regs te cien (in sommige tale van regs na links, natuurlik), In ’n paradigmatiese verhouding staan woorde weer op ’n bepaalde kontrastiewe manier teenoor woorde wat nie in die- selfde sin voorkom nie. Woorde wat tot dieselfde paradigma (die vertikale as waarop Ieksikale items voorkom) behoort, kan (maar hoef nie noodwendig nie) ook bepaalde semantiese verhoudings met mekaar aangaan. Vergelyk die volgende sintagmas en paradigmas: 1 2 3 4 5 Die meisie koop die lekker appels. Die dogter verkoop die slegte vrugte. stipe mF Die selfstandige naamwoorde in paradigma 1 staan in ’n verhouding van sinonimie 4 staan weer in "n verhouding van teen- tot mekaar; die woorde in paradigma 2 en Y n uding van te oorgesteldheid; en dié in paradigma 5 in ’n verhouding van hipo ie. Sinonimie en hiponimie het te make met semantiese insluiting, en teenoorgesteldheid met seman- tiese teéstelling (Gouws, 1989). 7.41 Sinonimie Omdat ons die taal wat ons praat, ken, weet ons intuitief ‘dat daar woordpare is wat * baie root betchenisnorseakoms vertoon. op grond van dieselfe intuisie wees ors 0" dat sommige woordpare “meer sinoniem”’ is as ander. Soos Cruse (1986: 265) dit stel: “These two intuitions seem to point to something like a scale ofsynonyait” In die Tesourus van Afrikaans (De Stadler & De Stadler, 2007) ry ons bones die volgende leraihata emg wat almal die betekenis “doodgaan” uithrwl) CT Serf, beswyk, sneuwel, heengaan, afsterf, aklops vrek, wegval, die ewigheid , le lewe laat, ontslaap, val, omkom. Dit is 00 aalkennis dat ons weet wa ook 'mneer ons afklop kan gebruik en wanneer lie k deel van ons t dat ons | wer nie, Ons sal ook nie die w ord HOOFSTUK & ArninARnsG serant Ea AFRIKAANSE SEMANTIEK kas iemand in sy S138! FsTUK oo 00} p heengegaan het nie. Daar is dus bepaalde = vie leksikale items, 00 al beteken hulle almal “om dood te gaan» ic lel . : vale (199 Fy ‘omskryf sinonieme as twee of meer vorme met Gata ante bee. Yule (1 9e vels, maar nie altyd nie, plaasvervangend 1 SInhe Ee ruik kan wong kenisse, wat di wes ” die eerste plek woorde wat tot dieselfde paradigma behoort 1 inonieme is dus k " | ab Site ne ewaarde vir sinonimie is dat identiese verwysing noodsaaklik is wannee, jerdere : , ara die leksikale items na iets vet | ; ; ih sekere kontekste, waar hulle dieselfde referent het, sal Iyk en liggaam as sing. nieme kan optree, in ander nie: EEN Die polisie het die vermoord FEE Die polisie het die vermoorde meisie se lyk in ’n verlate stegie gekry, EEE Jy moet jou liggaam goed oppas deur reg te eet en genoeg te oefen. [EGA “Jy moet jou lyk goed oppas deur reg te eet en genoeg te oefen, neuwel gebruil skille tussen hie e meisie se liggaam in ’n verlate stegie gekry, Op grond van verskille tussen sinonieme, verskille wat ook dikwels ’n kwessie van graad kan wees, tref taalkundiges ’n onderskeid tussen absolute of volkome sino. nieme en gedeeltelike sinonieme (vergelyk byvoorbeeld Cruse, 1986 en Gouws, 1989). Cruse (1986: 268) merk in dié verband op dat ’n mens by sinonieme ’n skaal kan voorstel met géén verskille aan die een kant van die skal nie (absolute sinonieme) en op die res van die skal kleiner grade van semantiese verskil tussen die sinonieme, tot by die punt op die skaal waar die verskille te groot raak om nog van sinonieme te kan praat. ™@ ABSOLUTE EN GEDEELTELIKE SINONIEME Absolute sinonieme deel alle betekenisonderskeidings met mekaar, toon geen beteke- nisuitbreidings waarin albei woordpare nie deel nie, en kan mekaar in alle optredes vervang sonder dat die waarheidswaarde van die sinne waarin hulle optree, verander. Daar is ook geen klein, subtiele betekenisverskille tussen absolute sinonieme nie. Die woorde wenteltrap en draaitrap is voorbeelde van sulke absolute sinonieme. Wanneer ons kyk na woordeboekdefinisies van hierdie twee woorde, sien ons dat hulle beteke- nisse volkome oorvleuel. Wanner ons hulle in sinne gebruik, kan hulle mekaar altyd sonder probleme vervang. Te veel woorde wat presies dieselfde beteken en wat mekaar in alle kontekste kan vervang, sou egter onnodig wees. Taal is in wese ’n baie ekonomiese stelsel en verdr® normaalweg nie oortolligheid nie. Dit is asof daar baie gou klein verskilletjes i sluip wanneer mense woorde met dieselfde betekenisse gebruik, Absolute sinoniem® is daarom baie skaars, , te nen ya oni i beer beeld, wat hulle betekenisse betref, ee ome paket botanie ~ planitundes aber : hae verskil aantoon nie: pediater — kinde end? van die situasie, die e n ~ buik ~ mag — pens. Tog sal n mens, afhangere sn abdomen sf se Sen. woord bo die ander verkies. Met 'n kind sal 'n mens "° a asa ha pe Die, maar in ‘n hospitaal sal dit heel or i ‘ee woorde te gebruik. Die register, dit ¥"HOOFSTUK 8 AFRIKAANSE SEMANTIEK P Of 'n sekere sosial Of selfs verhewe, 0 vatiasie is baie alg staan, Die oorgro' ‘at Cruse Voorstel le groep, of die styl (die jen sterk Krag wat absolute sinonimie te Je daarom dan ook iewers op die skal w: nieme. emeen in taalgebruik. Dit te meerderheid sinonieme | —hulle is gedeeltelike sino- pie hele kwessie van polisemie (afdeling 8) is olisemie (a van belang as mens i praat, By gedeeltelike sinonieme is daar altyd betekenisonderskeidinge wat verski s il en hulle kan mekaar nie in absoluut alle kontekste vervang nie. Vir die begrip dronk . ron wees is daar in Afrikaans ‘n hele aantal uitdrukkings, soos dronk, besope, beskonke, aangeklam, hoenderkop, hoog in die takke, geswael, ensovoorts. Behalwe vit die sti listiese variasie wat hierdie items vertoon, is daar nog ‘n rede waarom mens hulle nie absolute sinonieme kan noem nie. Kom ons kyk bietjie na die betekenisonderskeidings van dronk, besope en beskonke onderskeidelik. (Die o-teken dui aan dat 'n word nie die spesifieke betekenisonderskeiding het nie.) Betekenisonderskeidings | dronk besope beskonke 0 onder die invloed van | onder die invloed | onder die invioed drank van drank van drank (i) duiselig, lighoofdig ° 2 il) waggelrig, slingerend | 9 o w) ekstaties, in vervoering | @ o conteks waar Dronk, besope en beskonke kan mekaar sonder probleme vervang in ‘nk die eerste betekenisonderskeiding ter sake is: As hy dronk is, huil hy maklik. EDA. As hy besope is, huil hy maklik. EDX As hy beskonke is, huil hy maklik. nderskeidings van dronk deel nie 3 daarom semantiese sim- Omdat besope en beskonke nie die ander betekeniso! dronk natuurlik ook nie in (hulle het elk net die eerste petekenisonderskeiding a plekse waar dronk ’n semanties€ kompleks' és), kan hi ‘ kontekste met die ander betekenisonderskeidings vervang nie: My kop voel 'n bietjie drank. *My kop voel 'n bietjie besoPe- aso *My kop voel ’n bietjie beskonke. Hy is dronk van liefde. *Hy is besope van liefde- *Hy is beskonke van liefde-orsrune at seme in “0 aNte UIEUTUIBKINE OPCS, 0s jp, A sey van 1 F60kS SHC gm drank en. sy sinionieme mekaar gy fe Wanneet & neh nk ei “ sone donk 1 dae "D ve in witdrubkings SeOs hierdie het naamlik tot vaste vet a ye ie ee ele onathianklike betekenisse prysgegee tense “wersteed enin an woorde wal net gedeeltclik oorvleucl wat hulle oe Nog 'm yonbcel 4an ST slank dia en skrai, Mule is all semantigg ya y cheadings beret, Is Maer. piel “ r nserseii een petckenisonderskeiding: ‘sonder vet. Al vier kan ee chs en deel slegs &¢ pleks en d szaamsbou te Verw) vont onv na femand se HEA bo EEA Die meisic is mae vy stank en skraal Kan nic Bs ; Me un back mtn cr/sTank/skraat book. Maer word ook hus oh. Vergel nerfs . i seein aitdrukking soos “miner jae”, waar diut/skraal en slank nie gebruik kg ech ‘ (shank (dun ‘skraal. bruik word om "n bock mee te beskryF nie, maar, word nic. i X Dun kan gebruik word om aan te dui dat iemand honger is, byvoorbeeld: Ek yey mnon dun, waat skraal, maer en slank nie gebruik kan word nie. Ons het al daarop gewys dat taal nie hou van oortolligheid nie, maar dat sinonieme wel sorg vir stilistiese verskeidenheid, Nog ’n rede vir die voorkoms van sinonieme hou verband met die taal se geskiedenis en die manier waarop woorde in 'n taal se woordeskat opgeneem word. Die baie sinonieme in Afrikaans is onder andere te danke aan die feit dat die lede van sinoniempare van verskillende taalfamilies afkomstig is So kry ons rronk uit Maleis en gevangenis uit Nederlands. In Afrikaans is daar verdet “n groot aantal begrippe waarvoor daar ’n Germaanse woord sowel as ’n sinoniem van Romaanse herkoms bestaan. Die rede waarom hierdie sinonieme naas mekaar oly Voortbestaan, is dat hulle leksikale betekenis soms ’n bietjie kan verskil of dat hulle Veral stilisties van mekaar verskil. Die leksikale items se morfologiese gedrag kan ook verskil. Daar is byvoorbeeld ’n werkwoordelike afleiding van motief (van oorspron: Romaanse woord), naamlik motiveer, maar geen werkwoordvorm van die Germans sinoniem, dyfieer, nie, Motief het dus op morfologiese gronde bestaansreg naxs do veer. Hier is "n paar sinoniempare waarvan die lede onderskeidelik van Germasnsé Romaanse herkoms is: Germaans — Romaans vie Quevitad) dryfveer motief, hol konkaaf toestand kondisie eetmaal dinee sie! schunde Psigologie walkunde linguistiek digter poéet aanhaal siteer Jargety seisoen staatsman i “ Politik 'ykskouing Guiana letterkunde me Wteratuurgor die algemeen word die Gery Coane beskow en Word die Rom, Yaieet Die Germaanse woorde is dike tie Romaanse ekwivalente, Verwelyk ty potanie * plantkunde, trigonometrie x hierdie woordpare sta Sm t deursi Voorbee| a \d . ndatio * huldigingswoord diabetes * sui im comme Wichocksmeting . NSe Woord tel ikersiekte. (In gikwels hulle deur t in die al rd telkens eerste.) Die frekwensic (hee il. Een va 7 Algemeen gel 7 c ook verskil. Een van die woorde Bemeen gebruik word) van sinonieme kan IN so "n Wor ane word meer gebruik, ordpaar is byvoorbeeld meer hekend en Meer bekend/word meer get * Minder be poltkus inder bekend/word minder gebruik an Staatsman S jaargety dokter arts Aangesien Romaanse woorde minder dew: ook omdat hulle intemnasionaal bekend is, taal en terminologie kom. Vergelyk verder ook De Vill waarop sinonieme kan verskil. rsigtig is as hulle Germaanse eweknieé en word hulle gewoonlik verkies as dit by vak- iers (1975: 89-90) vir’n uiteensetting van die maniere 7.2 Semantiese teéstelling Die term antonieme word tradisioneel gebruik vir twee woorde met teenoorgestelde betekenisse. Die volgende woordpare is tipiese voorbeelde van sulke teenoorgestel- des: goed * sleg; warm x koud; groot klein; dood x lewendig; bo x onder. Ons is geneig om aan teenoorgesteldes soos warm en koud te dink in terme van uiterstes en die semantiese afstand tussen die woorde staan voorop, maar Cruse (1986: 197) wys daarop dat teenoorgesteldes tipies ten opsigte van net een betekenisaspek verskil en dat hulle in der waarheid ’n hele aantal betekeniseienskappe deel. Dit mag dalk vreemd Klink, maar twee of meer woorde moet genoeg eienskappe gemeen hé om as teenoor- gesteldes beskou te kan word. Hierdie onderliggende ooreenkoms is ’n voorvereiste vir antoniempare. Warm en koud deel die belangrike kenmerk [temperatuur] en hulle Ie by twee teenoorgestelde pole van die temperatuurskaal: warm koud [+temperatuur] [+temperatuur] [+hoog] [-hoog] Guiters] [+uiters] iseit ii ie, i i ssi ‘an teenoor- Indien daar geen gedeelde betekeniseienskappe is nie, is die kwessie van te gesteldheid nie ter sake nie. Dit maak byvoorbeeld geen sin oa ca oe as teenoorgesteldes te dink nie. Die woordpaar seun * dogter mae teenoorgesteldes beskou word omdat hulle teenoorgesteld p a ee ed eee pees spesie ce ele eenoorgesteld is wat ligging betref, leerbare antoni skou word, aangesi l orgest faging bei maar halle is ened in die sin dat beide na rumtelibe orinreing es ys In die uiteensetting wat volg, konsentreer ons op drie sooHOOFSTUK 8 AFRIKAANSE SEMANTIEK 7.2.1 Komplementére teenoorgesteldes Komplementére teenoorgesteldes verteenwoordig twee uiterstes Van "h ko, domein wat in twee wedersyds uitsluitende kompartemente verdee, word mo, die een kompartement val, val nie in die ander een nie ~ die ontkenning mat tid van ‘n komplementére paar (byvoorbeeld waar) impliseer die bevestine” deen ander (byvoorbeeld vals): Mevang, KEGEL wat hy sé, is nie waar nie, FEE wat hy sé, is vals. Die volgende sine is daarom onsinnige sinne: EEX “Die deur is nie oop of toe nie, FED *Die hasie was nie dood of lewendig nie. De Stadler (1989: 84) gee ook die volgende voorbeelde van komplementére pa re: manlik * vroulik, getroud ongetroud; redelik x redeloos; adellik x burgerlik 7.2.2 Gradeerbare antonieme 0 % n graderingskaal. Die ontkenning van die een lid iimpliseer nie noodwen " ander lid nie. Die sin Ons hond is nie juis oud nie beteken du: dwendig dat dt h " IS Nie NOOK 7 se ouerdom °P dle ander uiterste van die skaal (baie jont) Ie nie, StTUksies nie (oe lementére teenoorgesteldes kry mans nie vergelykence kor ie (Vergelyk *doder, of *meer dood), en soos hierbo gesé, impliseer d# ‘TWee belangrike implikasi " ers pret , ceviteit en vemerkthl word Bradering, naamlik normatiwiteit en g “ervolgens bespreck (vergelyic Lyons (1977: 273 e.v.) en De Stadler (1989: 8) ie 262 72.24 Normatiwiteit Met normatiwitei yotd in samehang mag eee! Ons dat die betekeniswaarde van ‘n antoniem beP#! vat Norm ten opsigte a eae tak Waara daar verwys word. Dats ee rvan "n sq ” an Die waarde van die woord dep att yi woorbeeld “lank” of “kon beskt d ial ae? I byvoorbeeld verskil in die woordgr0eP®MOorstun @ Aree can 1 Diep bad is ste nerer, Die sai eds vlakker as ‘n vlak K rivier. D ic HOM Op Mm , et be ae lede van die a MONIEMpaar toepeken : 1 on word ak (hier ondersket Nek lersket- ekking lot dic hetekenisinhoud wat NS vind om hierdie rede ‘n sin soos N toot dier Stik And ow 7HVIC7 EE AS as y aan [OE 8 Klein hameetperiic i at kta ~yrvemd nic, omdat die sy me , fe saak (kamectperd) as “t ware sy ei shap graotte betref. are sy cie norm het wat die cien- 7.2.2.2 Gemerktheid oniempare bes itn geme 5 Antonie c nuit “Nn gemerkte en ‘n ongemerkte lid. In ‘n spesifieke v spesifieke vraagsin ardit gewoonlik die ongemerkte Tid van di an die paar wees wal C vraag Wi ae at gebruik wor ant- woond op die vraag word sodoende nie vooruitgeloop nie. vn Mens vad d, Die ant Mens vra dus: Hoe lank is hy? / Hoe ver is die skool? / Hoe diep is die dam? /Hoe oud is haar ma Indien die gemerkte lid egter gebruik word, word ‘n bepaalde vooronderstelling ge- maak: _ EEE Hoe kort is hy? (Die vooronderstelling is dat hy kort is.) EXE Hoe naby is die skool? (Die skool is met ander woorde naby.) 7.2.3 Omkeerbare teenoorgesteldes Sckere woordpare word as omkeerbare teenoorgesteldes beskou. Vergelyk die volgen de pare: pa x seun; gee * neem; dokter * pasiént; koop * verkoop; vasmauk * losmaak. Daar is ‘n ander verhouding tussen die lede van hierdie soort woordpare as by die 7.2.1 en 7.2.2 hierbo bespreek is. By hierdie soort teen- soorte teenoorgesteldes wat in die sine waarin die leksikale items gebruik word. oorgesteldheid moet 'n mens kyk na Asons sé EXE Jan is Piet se pa hou dit die volgende in: EEE Piet is Jan se seun. EA Jan verkoop die boek aan Piet impliseer EG Pict koop die boek by Jan. *n pasiént is, los- “n Woord soos gee veronderstel dat daar gencem is, dokter dat daa sovoorts i (sintakties beskou tn sin deur die and indirekte voorwerp (byv maak dat iets vasgemaak was, en In hierdie gevalle is die een li Indien die een teenoorgestelde in werp (byvoorbeeld Jan in sin 36) en die 36) plekke om: 1) dig omgekeerde van die ander Jer vervang word, ruil die onder orbeeld Pier in sin yy a @se SEMANTI. NOOFSTUK & AFRIKAANSE SE BEE tan gce vir Piet die sleutel. eI Piet ont ang die sleutel van Jan. i ie naastenby alle aspekte i nerk dat ons hier nog Me naastenby alle aspekte in Verband my Ten slotte moet a oriek het nic. Die werk van die strukturele semantikus John ty" seed vir *n baie volledige uiteensetting van hierdie fassinerese teenoorgesteldheid ons kan gertadpleeg Wor taalverskynsel. 7.3 Hiponimie iporinekangodefivieer word a" semantese verhouding van insting ug 1996: 98) gee die volgende voorbeelde: affodil — blom; hone ~ der; poedel ~ hong vowel groente. Inshiting beteken dat indien its nafs, dit ook noodvenigy Blom is; indien its *n hond is, dt ook noodwendig "n dier is; indien iets “n poede is, dit ook noodwendig ‘n hond is en so meet. Die betekenis van hond word ingeslitby die betkenis van poedel. Wanneer daarna hiponimiese verhoudings gekyk word, gan dit om die betekenis van woorde in *n hiérargiese verhouding. Kyk na die volgende voorbeeld: plant gras boom struik populier eik wilger bloekom Figur 8.2 Hiponimie: 'n semantiese verhouding van insluiting Die begrip hiponimie word baie maklik verduidelik deur te kyk na biologiese Klass fikasie. Dirven en Verspoor (1999: 45) verwys na die werk van die antropoloog Berlin wat verskillende vlakke, van die mees algemene tot die mees spesifieke, onderskei by hitrargiese Klassifikasies. In die kategorie plante, byvoorbeeld, vorm die wood boom die basisvlak, eik, wilger en populier is op die spesifieke viak en plant op é algemene viak. Kinders leer gewoonlik eers die basisvlakwoorde aan, soos hond, kar Koei en vieis, en later algemene terme soos troeteldier, voertuig, kos en spesifcke tenne $008 labrador, veteraanmotor, kalfe, Hop, en so meer. ent Soord wat °n oorkoepelende klas of algemene term (byvoorbeeld soogd” tenoem, best nicuberordinaat, en die woorde wat die ingeslote Klas (S008 ee meer algemoe eltme (of subordinate). Die betekenis van die superordinat fk Dit gaan by hip ne atend en die betekenis van die hiponiem(e) is meer sPes! Y hiponimie om *n reeks oorganklike verhoudings: der is die superordinaat deri van hond; ond is die Superordinaat van terriér en lerrié i ‘er die superordinaat van SfoksterrieHOOrstUK 8 aren sm: Hond is "7 biponiem van die hoy OCT Sur An s. is weer hiponieme va Petordinag oe nsw oor EME van ho, inaat dier, 1 Sq hiponiem van dier. nd. Omdst poedel ‘ny hipon poodel,folster- i ae Serskillende hiponieme van ‘n bepaad iem van hond is, ad le superordinaa of honipo™! Pevordinaat staan bekend as mede- or s08 sit cn Oe t voorbeclde Wat Zewoonlik gezee Die rm woorde. In 'n WordNetenmy oa om biponimie t ' senive naa n WordNet fe Verduidelik, is self geraak 920 insluiting en troponieme. Tus sere nouding van insliting: 2 jy snork, how dit in da serine dig ManieF ¥22r0p ‘n handeling make Oe anit Van Sin cling uitgevoer word. Neurie is byvoorbeeld * tepaalde mani 2. s by n Phe 'n mens die hele woordeskat van A Bias mens byvoorbeeld kyk na die kategone klein Gienjes, fs dane ibaa Icksikale items s00s kalf, lam en welpic. Ons het egter nie in Afrikaans, “ Os . fee pes byvoorbeeld het, cha isalente ir diten en puppy (en touens nog ineclwat ander fic diertjcs) nie. Engels weer, het byvoorheetd nie ‘n ekwivatent vir die Aftikaans oord yrect nie. Hierdie Teemtes in die hipenimiese struktuur noem ons leksikale ga- pings, Wast dua ‘n duidelike beharfie aan “p wooed, len ons soms ‘a woord ut 'n et aaat so "h gaping nic voorkom me. Mense gchruik bysoorbeeld die woord sibbe venneer hulle met ccn woord na hrvers en susters tegelyk wil verwys ons het hierdie oord na die Engelse siblings pevorm 8 POLISEMIE Alhoewel daat potensicel ‘n oneindize aantal woorde in elke individuele taalgebruiker se woordeshat sou kon wees, 1s dit ook ar dat ons Woordeskat en die mani¢r waarop ditgestruktureer is, taamlik minimalistics is. Hiermee bedoel ons dat ons brein allerlei Jcmullige maniere het om sovecl as moontlik betekenisse wit bepaalde woordvorm te up. Die vethouding tussen vorm en betehenis is touens cen an die fassinerende aspehte van die betehenisleer. De Villiers, met verwysing na Bolinger, metk die vol- Fende in dig Verband op: “as woorde nie polisemies was me ~ altans polisemies kon ees nie ~ sow hulle oneindig baie van hulle waarde as instrumente van denke en me- dedeling ingeboet het” (De Villiers.1975: 74). ; Dat 'n woord verskillende verwante betekenisonderskeidings of betekeniswaardes Aan hé,s deel van die hennis wat ons het van woords en hulle betckenisse. Ons weet hee om sin te maak van die volgende twee sinne ~ hoe om dle betekenis van (40) in etband te bring met di¢ in (41), byvoorbecld Ov. hennetjie broci al vir “n week. + (Wit "Vahansiebrie!™ van DJ. Opperman) “My hart broci oor die stad.” a " betel , maar ~op eiers sit en hulle warm hou” beteken, Ons vers 7 tan dat brog/ in (40) letter ik ick nog nduidelike verband in(g}y '$1)“dink, nadink™, Anders as by homonimie sien on! semanricnHOOFSTUK 8 AY 266 aw aanse SeMANTIER vce betekenisonderskeidings van broei. Die meeste won, raak tussen hierdie twee es konica ekenissirukiuur. Hierdie woords 2 Aiba veo en aiesspt, Daat i ook woorde Wat net een bet ue ei nyoorbcld weer die woorde besope en beskonke. Sulke woorde j aaeil Sener die verskynsel dat ’n word verskillende, m eae betckensonderskeidings (ook genoem polisemiese waardes) kan he. Ho. monimie daarteenoor, kom voor waar dieselfde vorm twee of meer totaal Oonverwante ee issen polisemie en homonimie is nie altyd baie skerp te trek nie. Po. semie word dikwels in taalkundeliteratuur saam met homonimie as voorbeelde van ambivalensie bespreek, omdat dit by beide hierdie verskynsels gaan om die verhou. ding tussen (klank)vorm en betekenis. . Die woord polisemie het ’n Griekse herkoms. Dit kom van die word polysemos en is saamgestel uit poly (“baie”) en sema (“teken”). Die verskynsel het lank gelede reeds die ou Griekse filosowe geinteresseer. Vir die leksikografie is sowel polisemie as ho- monimie belangrike verskynsels. In ‘n woordeboek word woordvorme met verwanie betekeniswaardes (met ander woorde ‘n polisemiese word) onder een lemma (die woord wat ons opsoek, die soek- of trefwoord) gelys, gewoonlik met Arabiese syfers genommer. Identiese woordvorme met verskillende betekenisse (homonieme) daaren- teen, kry meer as een trefwoordinskrywing, een vir elke homoniem. Dit is nie altyd so maklik om te besluit of 'n woord polisemies is of nie (kwessies soos die verskil tussen vaagheid en polisemie is ook belangrik), en die skeidslyn tussen polisemie en homonimie mag ook problematies wees. Die oordeel hieroor hang dik- wels af van die taalkennis en insig van individuele taalgebruikers. Leksikograwe (in die volksmond bekend as woordeboekmakers) is taalkundiges wat navorsing doen oor woorde en woordbetekenisse, maar selfs hulle verskil soms van mekaar oor die kwes- sie van homonimie en polisemie. Die volgende voorbeeld toon byvoorbeeld aan hoe Nederlandse en Afrikaanse leksikograwe van mekaar verskil oor die word veer — en tog kom die twee betekenisse wat hier ter sake is, in beide tale voor In die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT) word vier woorde, almal met die vorm veer, as homonieme hanteer. Daar is byvoorbeeld: veer, bedekking van ‘n voel, pluim en de in Seman. Enis hey S mon. Neer, reguit, ronde of spiraalvormige stuk metaal wat sal terugspring as dit gerek of gedruk en dan gelos word. dikwels as voorbeel isemie te verduide- ok her gab eee Id aangehaal om polisemie te verduil gebruik word. kyk eers na ‘n aantal sinne waarin skoo!Die skoo! bied nou sowat 35% vq MOOFSTUK# ArmKAANSE sania Engels) en die res van sy klasse in page Se it dub {iy Die vervalle Mphemphe-skool het 31 ea ae oD rae nge gehad, Gi) Die museum, wat *n replika is ond wanda in pebr 3” de shoo! sar Bosman ondernper was (iv) Omdat jou lees- en skryfvaardi ; is (..) ighede daagliks getocts w. j ‘ord terwyl jy op skool ai (v) Ons is almal al lankal klar met skool, (vi) Die skool het die polisie ontbied en albei leetln (vii) OP skool het ek aan sport deelgeneem omdat el (viii) Eers nd skool het sport begin lekker raak, (ix) Die skool sing die skoollied uit volle bors, (x) Na skool wag daar ‘n lekker bord warm kos in die kombuis (xi) Hy is gebrei deur die skool van die lewe. , (xii) Hy behoort tot die liberale skool in die ckonomie. nge is in hegtenis geneem. k moes. Die betekenis van skool in die bostaande sinne is nie telkens presies dieselfde nie. Ons kan uit die voorbeeldsinne die volgende polisemiese waardes afei: (a) Inrigting waar mens onderwys of opleiding ontvang (sine i, iv, v en vii) (b) Gebou of geboue waar die onderrig plaasvind (sinne ii en iii) (0) Lestyd of onderrigtyd (sine iv, viii en x) (A) Die onderwysers en/of die leerlinge (sinne vi en ix) (e) Leergeleentheid (sin xi) (f) Rigting in die wetenskap, die kunste, ensovoorts wat deur ’n groep mense aange- hang word (sin xii) mie beteken dat ‘n word soos skool verskillende, maar verwante, betekenisonderskeidings kan hé. Hierdie definisie gee aanleiding tot 'n be- langrike vraag, naamlik: wat beteken dit as ons sé die verskillende betekenisonder- skeidings of polisemiese waardes is verwant aan mekaar? Wat is dit wat die polise- mmiese waardes van ’n woord soos skoo! aan mekaar verbind? Ons gaan in die volgende Paragrawe hierdie vraag probeer beantwoord. je polisemiese waardes is al grondig onder- pee ji ekap tussen die polisemiese waardes a a et omanti binne die kognitiewe semantiek. Dit is soek binne die leksikale semantiek en veral ook bi nl . veral die werk wat gedoen is rondom kategorisering wat gelei het tot bepaalde insigte in die ard van die polisemiese struktuur van pce Een van die basiese aannames van die kogpitowe Nn onderdeel van ons konseptuele vermoé, wat beskry’ han Ferdi aanname impliseer alle begrippe wat menslike wesens reeds hel, of RUN’ 1 it i enslike a acorn sa v8 ae nao Konseptuele sroktuur, Binne hierdie siening van (2a! WO Konseptuele aard van polisemie. Ons het hierbo gesé polise emantiek is die volgende: taal is f kan word as die somtotaal van9 HOMONIMIE ‘ny Woord bestaan uit “n vorm (klankvorm of ge skrewe vorm) en betekenis ‘bitrére aard van betekenis, is daar geen Moodwendiz °° tussen “n woord se vorm en sy betckenis nie. Dit kan dus gebeur te al gesé het oor die dat ong Wong Fi oon Wat hu 'S'M soont 4 . ; r lets wat die Potensiaal hey “s m om wat toevallig dieselfde vorm het, maar wat geen Ooreenkom: betekenisse betref nie. Hierdic verskynsel noem ons homonimie, Di of toevalligheid in taal en kan lei tot begripsprobleme — doelirefiende kommunikasie in die wiele te ry. Gouws (1989: 389) wys daarop dat die nieverwantskap tussen woor ondersteun word deur etimologiese getuienis. By onbetwisbare, monieme, soos wat De Villiers (1975: 68) hulle noem, het die homonieme Op twee maniere ontstaan: twee verskillende klankvorme het as gevolg van Klankverandering nader aan mekaar beweeg, of die twee klankvorme het elk ’n ander herkoms ~ hull, het in Afrikaans beland uit twee verskillende tale. In Afrikaans het ons byvoorbeel vandag die homonieme aar, uit Nederlands aar (“koringaar”) en aar, (“buis waar deur bloed vloei”), Aar, het in Afrikaans klankverandering ondergaan (sinkopee of wegval van die -d-) uit die Nederlandse ader. Die woord kraal (die ronde voorwerpe wat ’n mens kan inryg) kry ons uit Frans (coral) en die homoniem kraal (“omheining waarbinne vee aangehou word”) kom weer uit Portugees curral.® Waar daar ’n homonimiese verhoudin: lik in woordeboeke as afsonderlike lemi de dikwels Of historiese hoe ig tussen woorde bestaan, word hulle gewoon- mas Opgeneem en verklaar: daar is dus twee afsonderlike soek- of trefwoorde, soos ons reeds wroeér uitgewys het. Die leksikograaf spreek hom of haar dus uit oor die betekenisverhouding tussen daardie leksikale items. Ons kan grade van homonimie onderskei. Waar woorde tot dieselfde woordsoon behoont, is daar *n baie sterk vorm van homonimie, soos by as, en as,. Homofonie en homografie is twee onderafdelings wat as swakker vorme van homonimie beskou kan word. Beide is voorbeelde van gedeeltelike homoni ; . imie (heteronimie) waar die vorm- like ooreenkoms beperk is tot een medium, hetsy spraak of skrif, 9.1 Homofonie Homofone is woorde wat verskillende Spelvorme het, maar wat dieselfde uitgespreek Word. Ons sien die verskil tussen die woordvorne het wanneer hulle geskryf word. Voorbeelde is: reis x rys; fee x vee; sty! X steil; leier x Iyer; leun x Teuen; fonds x vond emeen in Afrikaans is, kan mens ook pare soos /eier x luier baie mense spreek hierdie woorde dieseltile uit Omdat ontronding so alger en lig * lug hier insluit — 9.2 Homografie Homograwe is woorde wat dieselfide skrifvorm het, maar wat verski word. Die verwantskap tussen die woorde le dus net op Klankvorme is nie dieselfde nie Vergelyk byvoorbeeld die vol lend uitgespreek vlak van spelling - die wende woordpare: