W I L K O C H

TABLICA CHRONOLOGICZNA w- Włochy, F - Francja, H - Hiszpania, N - Niemcy, A - Ang

1000 900 800 700 600 500 400 30C
I I I I I I
OKRES CIEMNY. STYL PROTO-
GEOMETRYCZNY 1100 - 900
STYL GEOMETRYCZNY
900 - 700
I
l
OKRES ARCHAICZNY
700 - 500
OKRES KLASYCZNY
500 - 300
II
GRECJA ....
RZYM ....
POCZĄTKI RZYMU· LATYNOWIE· SABINOWIE ETRUSKOWIE OKRES REPUBLIKI 500 - 27
VI-IVw.

450 500 550 600 650 700

DZIEDZICTWO SZTUKI RZYMSKIEJ I WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ· BIZANTYNIZM
Cesarstwo architektura Rawenny 402 - VIIIw.
I Zachodniorzym. 402 - 476 1 Ostrogoci 476 - 540 Bizancjum 540 - VIIIw.

F SZTUKA MEROWIŃSKA 480 - 750

H POŁĄCZENIE TRADYCJI ARCHIT. RZYMSKO-BIZANTyJSKIEJ, IBERYJSKIEJ,

CELTYCKIEJ I WANDALSKIEJ ZE SZTUKĄ WIZYGOTOW od początku V w. sztuka islamu

N SZTUKA MEROWIŃSKA 480 - 750

A NASTĘPCY RZYMIAN DUŃCZYCY

950 1000 1050 1100 1150 1200

F ROMANIZM 1000 -1150

wczesny romanizm
romanizm dojrzały 1080 - 1150 gotyk dojrzaly (klasycz
1000-1080

H ROMANIZM 1000 - 1200

jeszcze: mudejar do XVI w. gotyk wczesny i dojrzaly

N ROMAN IZM 1020 - 1250

okres Staufów 1140 - 1250

A ANGLOSASI ROMANIZM (SZT. NORMAŃSKA) 1066 - 1200

. - -_ _----1
Early English Style 117

cinquecento
1500 1550

barof
wczesny renesans 1420 - 1500 163C

F PÓŹNY GOTYK NURT KLASYCYZUJĄ(

Ludwik XIII LU!
1610 -1643 164

H PÓŹNY GOTYK SAROI

desornamentado
1550 -1600

N PÓŹNY GOTYK RENESANS 1520 -1660

renesans dojrzały i manieryzm
(SONDERGOTIK) 1550 -1620

A
wo 100 o 100 200 300 400 500
I I I I I I I I
IKRES HELLENISTYCZNY 330 - k. I w. p.n.e.
Rzym od 150 p.n.e. do II w. n.e. pod wplywami hellenistycznymi

WĘDRÓWKI LUDÓW 11- VIII w. najazd Hunów

375

ES HELLENISTYCZNY DO k. Iw. p.n

SZTUKA KARO 750 -1000 OKRES PRZED

premier art

KA I WIZYGOCKA • PREROMANIZM -1000

492 mudejar 900 - XVI w.

KA 750 - 930 SZTUKA KA 919 -1040 ROMANIZM

Karola Wielkiego karolińska
768 - 815 815 - 875

ANGLOSASI (SAKSONI) 450 -1066

GOTYK 1135 - 1520 gotyk

styl promienisty (rayonnant) 1270 - 1380 styl tlamboyant 1380 - 1520

GOTYK 1200 -1510

jeszcze: mudejar do XV I w. późny gotyk 1420 - 1510

GOTYK 1235 - 1520

p óźny gotyk 1350 - 1520 (Deutsche Sondergotik)

SZTUKA
regencja (regence) Ludwik XV
1715 - 1723 1723
WSPÓŁCZESNA
SZTUKA
WSPÓŁCZESNA
STYLE W ARCH ITEKTURZE
Mojej Żonie Hildzie
WILFRIED K o C H

W ARCHITEKTURZE
arcydzieła
budownictwa europejskiego
od antyku
po czasy współczesne
Opracowanie graficzne i ilustracje:
Wilfried Koch

Tytuł oryg i nału : BAUSTILKUNDE

Przekład z języka niemieckiego:

Waldemar Baraniewski , Robert Kunkei ,
Małgorzata Omilanowska, Jakub Sito,
Antoni Zięba, Krzysztof Żak

Koordynator przekładu : Lech Krzyżanowski

Przekład leksykonu z języka niemieckiego na język

angielski:
Johannes i Patricia Goehl, Monachium
francuski :
A. Frederico Caiola, Wenecja, Claudi Schinkievicz, Monachium
włoski :
Rosina Callegari , Wenecja, Michelina Russo, Kolon ia

Opracowanie redakcyjne : Maria Łotysz

Opracowanie graficzne okładki i strony tytułowej :

Marek Goebel l Towarzystwo Projektowe

Koordynacja wydawnicza:
Elżbieta Gomulińska , Małgorzata Szumna,

Published in its Original Edition in 1991

wit h the title BAUSTILKUNDE by Wilfried Koch
By Wissen Media Verlag GmbH , formerly Berteismann
Lexikon Verlag, GOtersloh/MOnchen

Copyright © 1991 Wissen Media Verlag GmbH , formerly

Berteismann Lexi kon Verlag GmbH , GOtersloh/MOnchen.
Copyright © for the Polish edition by Berteismann
Media sp. z 0 .0 ., Warszawa 1996, 2005

Świat Książki
Berteismann Media sp. z 0 .0.
ul Rosoła 10
02-786 Warszawa

Druk: MOHNDRUCK, GOtersloh

ISBN 978-83-7129-288-0
ISBN 83-7129-288-0
Nr1515
 Spis treści 5

Budownictwo przedkarolińskie Dolna Nadrenia

Wprowadzenie 54-55 i rejon nad Mozą 110-111
Kościoły merowińskie 56 Rejon nad Skaidą 111
Kościoły ostrogockie Alzacja 111
SPIS TREŚCI i wizygockie 57 Dorzecze Sekwany 111
D = mapa Anglosaskie kościoły w Anglii 58-59 Normandia i Bretania 112
Tab!. chronologiczna na wyklejce D D Monumentalne budowle D Rejony typologiczne
przedkarolińskie 60-61 archi tektury sakral nej
Podziękowania, źródła 8
Przedmowa 9 we Francji i Nadrenii 113
Architektura karolińska D D Romanizm między
Wprowadzenie 62-63 Renem a Bretanią 114-115
ARCIDTEKTURA Formy architektoniczne 64 C1uny i Burgundia 116
SAKRALNA Główne elementy rozwiązań D Romanizm w Burgundii
Grecja starożytna przestrzennych budowli i na graniczących
podłużnych 65-67 z nią obszarach 117
Wprowadzenie 10-12
I;ormy architektoniczne 13-17 Klasztor, bazylika 68 Akwitania 118-119
Budowle centralne 69 Poitou , Saintonge 119
~wiątynia dorycka 18
Krypta z obejściem i konfesją 70 D Romanizm w Akwitanii 120
~wiątynia jońska 19
Swiątynia koryncka 20 Krypta korytarzowa, krypta Owernia 121
20 halowa 70 D Romanizm w Owernii 121
Tolos
D Wielka Hellada 21 Westwerk 71 Prowansja 122
D D Grecja Właściwa i lonia 22-23 D Monumentalne budownictwo D Romanizm w Alpach
karolińskie 72-73 Francuskich, Prowansji
Hellenizm i na Korsyce 123
Wprowadzenie 24 Budownictwo Ottonów
i Kapetyngów Francja Południowo-Zachodnia 124
Typy architektoniczne, elementy D Romanizm we Francji
budowli, kompleksy zabudowy 24 Wprowadzenie 74-76
Południowo-Zachodniej 125
Miejskie założenia hellenistyczne 25 Formy architektoniczne 76-77
Budowle podłużne 78-79 Roussillon i Katalonia 126
Teatr 26 D Romanizm w Roussillon
Miejsca kultu, wielkie świątynie 26 Budowle centralne 80
D Monumentalne budowle i w Katalonii 127
Budowle wielokondygnacyjne 26 Hiszpania Północno-Zachodnia 128
ottońskie 81
Ołtarz 27 D Architektura wizygocka,
Grobowiec 27 Islam w Hiszpanii mozarabska i romańska
Budowle obrzędów misteryjnych 27 Wprowadzenie 82-84 w Hiszpanii i Portugalii l29
D D Hellenistyczne założenia Formy architektoniczne 85-86 Normańska architektura
miejskie i miasta Wzajemne związki 87 w Anglii 130
zhellenizowane 28-29 Styl mozarabski 87 D Romanizm w Anglii
Fragment mapy: Azja Mniejsza Styl mudejar 87 i Irlandii 131
Kordowa 88 Północne Włochy 132
Antyk rzymski
Wprowadzenie 30-31 D Islam i mudejar D Romanizm w północnych
w Hiszpanii i Portugalii 89 Włoszech 133
I;ormy architektoniczne 31-32
~wiątynie na planie prostokąta 33 Środkowe Włochy:
Romanizm Protorenesans w Toskanii 134
Swiątynie okrągłe 34 Wprowadzenie 90-94 Abruzja 134
Grobowce 35 Formy architektoniczne 95-101
Grecki i rzymski teatr, amfiteatr 36 Rzym 134
Katedry cesarskie 102 D Romanizm w środkowych
D Rzym antyczny 37 Nadreńskie założenia Włoszech 135
Wczesne chrześcijaństwo trój konchowe 102 Południowe Włochy:
i Bizancjum D Katedry cesarskie Apulia 136
Wprowadzenie 38-40 i nadreńskie założenia Sycylia, Kampania 136
Formy architektoniczne 40-41 trójkonchowe 103 Kalabria 136
Rozwój bazyliki Terytoria na wschód od Nadrenii: D Romanizm w południo-
wczesnochrześcijańskiej 42-43 Westfalia 104 wych Włoszec~ 137
Rawenna 44 Dolna Saksonia 104 Europa Północna i Srodkowa 138
Wielkie budowle centralne 45 Frankonia, Niemcy Norweskie kościoły
Małe budowle centralne 46 Środkowe 104 słupowe i masztowe 138-139
Bazyliki kopułowe 47 Niemcy Północne 105 D Romanizm w Skandynawii 139
Kościoły kopułowe na planie Austria 105 Architektura zakonu cystersów 140
krzyża 47 Węgry 105 Polska 141
Rozpowszechnienie bizantyj- D D 130manizm w Europie Budowle centralne 142
skiego kościoła kopułowego: Srodkowej 106-107 Kościoły obronne 143
Grecja, Syria, Afryka Fragment mapy: Westfalia Architektura okresu przejściowego:
Północna 48-49 Reforma hirsaugijska 108 Francja 144
Armenia, Gruzja 50-51 D Klasztory reformy Włochy 144
Ruś 51 hirsaugijskiej 109 N~m~ 1~
D D Świat wczesnochrze- Tereny pomiędzy Renem Anglia 145
ścijański i bizantyjski 52-53 a Loarą 108-111
6 Spis treści

Gotyk Budowle podłużne we Francji 233 ZAMEK I PAŁAC

Wprowadzenie 146-152 Budowle podłużne Wprowadzenie 286-290
D Katedry francuskie w Niderlandach 233
i belgijskie 153 D J3,enesans w Europie Grecja
Formy architektoniczne 154--167 Srodkowej 234 Pałac i warownia:
Gotyk wczesny: D Renesans we Włoszech 235 Kreta 291
Francja 168 Troja 291
Niemcy 168 Barok Warownie mykeńskie 291
Hiszpania, Włochy 169 Wprowadzenie 236-241 Ateny 291
Gotyk dojrzały : Formy architektoniczne 242-248
Francja 170 D Barok południowoniemiecki 249 Rzym
Niemcy 170 Willa i pałac 292
Hiszpania, Włochy 171 Budowle podłużne: Castellum 293
Gotyk późny: Schemat II Gesu 250 Pałac cesarski 293
Francja 172 Rozwój kościoła
Niemcy 172 ścienno-filarowego 250-251 Średniowiecze
Hiszpania, Włochy 173 Hiszpania 251 Cesarski zespół palatialny ·294
Kościoły halowe późnego Portugalia 251 D Przedkarolińskie
gotyku w Niemczech 174 Schemat vorarlberski 252 i karolińskie zespoły
Architektura ceglana 175 Kościoły salowe palatialne 295
Kościoły zakonów żebrzących 176 niemieckiego Zamek
Polska 177 późnego baroku 253 Formy architektoniczne 296-297
Belgia, Holandia 178 Rokoko południowo­ Typy zamków 298
Skandynawia: niemieckie 253 Główne elementy

Dania, Norwegia 179 Budowle centralne:

zamku 298-306
Finlandia, Szwecja 179 Schemat średniowiecznego
Włochy 254-255 zamku 298
Gotyk kataloński 180 Niemcy, Morawy,
Styl plateresco . 180 Osiedla obwałowane,
Szwajcaria 255 gródki stożkowe, zamki
Portugalia 181 Budowle centralno -podłużne:
D Gotyk w Hiszpanii Dobudowa bocznych
pierścieniowe 299
i Portugalii 182 Wieża mieszkalno-obronna 300
lokalności 256 Założenia czworoboczne
D Gotyk we Włoszech 183 Rosnące znaczenie
Europa Srodkowa i Wschodnia i ośmioboczne 301
grzestrzeni centralnej 257 Założenia zamkowe
Czechy, Polska 184 Swiątynia podłużna złożona
Węgry , Rumunia 184 regularne
z jednostek
Budowle centralne 185 i nieregularne 302-303
centralnych 257-260 Zamek sprzężony
D D yotyk w Europie Centralizacja budowli
Srodkowej z miastem 304
podłużnych 260-261 Zamki zakonów
i Wschodniej 186-187 Integracja przestrzeni 260
Fragmenty mapy : Budowle podłużne
rycerskich 305
Westfalskie kościoły halowe Nieregularne założenia
z guariniowskimi
Klasztory mołdawskie zamkowe i pałacowe 306
sklepieniami 260-261 Gotyckie i renesansowe
Palladianizm i barok
Gotyk w Anglii pałace weneckie 307
Wprowadzenie 188-192 w Anglii 262-263
Formy architektoniczne 193-204 Renesans
D Sredniowieczne katedry Klasycyzm, historyzm, eklektyzm Włochy:
w Anglii 205 Wprowadzenie 264-268 Pałace miejskie 308-309
Early English 206 Klasycyzm: Willa i pałac 310
Decorated Style 207 Włochy 269 Francja 311-312
Perpendicular Style 208-209 Rosja 269 D Zamki nad Loarą 313
Styl Tudorów 209 Polska 269 Hiszpania 314
D Decorated Style 210 Francja 270 Niemcy 314--315
D Perpendicular Style 211 Anglia 271
Dania 271 Barok, klasycyzm, historyzm
Renesans i manieryzm Niemcy 271 Barok włoski 316-317
Wprowadzenie 212-217 Od klasycyzmu Klasycyzm francuski:
Formy architektoniczne 218-225 do eklektyzmu 272 Ludwik xm 318
Budowle centralne Neogotyk 272-273 Ludwik XIV 318-320
we Włoszech 226-227 Neoromanizm (RundbogenstiI) 273 Regencja, Ludwik XV
Budowle podłużne Neorenesans, neobarok 273 (rokoko) 321
we Włoszech 228-230 Od Ludwika XV
Fasady 229 Secesja i architektura do Ludwika XVI 322-323
Schemat II Gesu 230 współczesna Dyrektoriat 324
Budowle podłużne w Hiszpanii 230 Wprowadzenie 274-279 Empire 324
Budowle podłużne w Portugalii 231 Formy architektoniczne 280-281 D Klasycyzm we Francji 325
Budowle podłużne Secesja 282 Barok w Niemczech
w Niemczech 231-233 Architektura współczesna 283-285 i Austrii 325-327
 Spis treści 7

Klasycyzm i historyzm targowe 357 Rozwój urbanistyki

Niemcy 327-328 Uniwersytety 358 średniowiecznej 394-397
Rosja 329 Szpitale 359 Rozbudowa miast
w średniowieczu 397
Zamki i pałace w Anglii Renesans
Zamki normańskie Budynki mieszkalne i komunalne: Rozplanowanie miasta
i gotyckie 329-330 Włochy 360 średniowiecznego
Styl elżbietański Włoska urbanistyka 361 Kolonizacja wschodnia 398
i jakobiński 330-331 Belgia, Holandia 362 Włochy 398
Palladianizm 331-332 Niemcy j in. kraje Francja 398-399
Palladianizm niderlandzki Europy Srodkowej 363-365
w Anglii 332 Anglia: styl elżbietański Miasta-państwa w późnym
Barok 332-333 i jakobiński 366-367 średniowieczu i w czasach
Neopalladianizm epoki nowożytnych
georgiańskiej, styl Adamów 333-334
Barok Włochy 400-401
Klasycyzm i historyzm 335 Włochy 367 Miasta morskie i morskie
D Zamki i pałace w Anglii 335 Francja (klasycyzm) 368 potęgi 402
Rosja 368-369 Miasta Rzeszy 403
Polska 369
Holandia 369-370 Place miejskie 403
ARCIDTEKTURA Niemcy 370
Miasto idealne: utopia
MIESZCZAŃSKA Anglia (palladianizm) 371
i realizacje 404
I KOMUNALNA Klasycyzm
Wprowadzenie 336-341 Budownictwo mieszkaniowe Renesans 404
Postmodernizm 341 i komunalne 372-373 Barok 404--405
Kultura egejska, grecka, Historyzm, eklektyzm Fortyfikacje, twierdze
hellenistyczna Budownictwo mieszkaniowe Elementy i systemy 406--409
Budownictwo mieszkaniowe: i komunalne 374-376 Fortyftkacje miast 409
Epoka prehistoryczna Od historyzmu do żelaznych
Troja, Tiryns 342 konstrukcji szkieletowych 377 Idealny rozwój miasta
Miasta strefowe 342 Wiek XIX, domy robotnicze 378-379 Stan ok. 1250 410
System hippodamejski 342 Stan ok. 1350 411
Secesja Stan ok. 1550 412
Labirynt, megaron 342 Budownictwo mieszkaniowe
Dom z prostasem, Stan ok. 1750 413
i komunalne 380
Dom z pastasem 342 Cechy secesji 380-381 Odnawianie, rozbudowy
Dom perystylowy 342 Główne centra secesji 381 i przebudowy
D Obszar kultury egejskiej 343 miast XVII-XIX w. 414--416
Budownictwo komunalne: Architektura współczesna
Agora 343 Deutscher Werkbund 382 Reformy socjalne w projektach
Buleuterion 344 Frank Lloyd Wright 382-383 miast
Wieża , brama 344 Ekspresjonizm 383 Wprowadzenie 417
Biblioteka, zegar wodny l In. 345 Bauhaus 383-384 Wczesne projekty 418
Futuryzm 384-385 Miasto-ogród, przedmieście-
Rzym Konstruktywizm w Rosji 385 -ogród 418--419
Dom mieszkalny 346 De Stijl 386 Osiedla robotnicze 419--421
Italski dom perystylowy Styl międzynarodowy 387
Dom czynszowy 346 Le Corbusier 388 Typologia nowych miast
Budownictwo komunalne: Pozostała Europa 389 XX w. 422--423
Fortyfikacje miejskie 347
Rynek, targ 347
Bazylika 348 LEKSYKON
Forum 349 ROZWÓJ MIAST
ILUSTROWANY 424--494
Obszar kultury egejskiej
Budownictwo romańskie i gotyckie Epoka brązu 390
Domy mieszkalne: 350 Greckie miasto w okresie
Włochy 350 SŁOWNIK
geometrycznym i archaicznym,
Francja 351 okręgi kultowe 390-391 TERMINOLOGICZNY
Niemcy j in. kraje Grecja klasyczna 391 Angielski 495--499
Europy Srodkowej 352 Francuski 500-504
Anglia 353 Okres późnoklasyczny Niemiecki 505-510
Belgia, Holandia 353-354 i hellenistyczny Włoski 510-515
Budynki komunalne: System hippodamejski 392
Brama miejska 355 Rzym. Od castrum do miasta 393 INDEKS
Ratusz 355-356
Domy kupieckie Początki miast germańskich MIEJSCOWOŚCI 516-525
i siedziby cechów 357 Sytuacja po zakończeniu
Domy handlowe, hale wędrówki ludów 394 INDEKS OSÓB 525-528
8

PODZIĘKOW ANIA
Przede wszystkim chciałbym wyrazić wdzięczność mojej żonie, której wieloletnia mądra współpraca,
insp irujące uwagi krytyczne i dar syntetycznego porządkowania zjawisk przyczyniły się w sposób istotny do
powstania tej książki. I jeśli wynikła z tego książka dobra, to tylko dlatego, że moja fascynacja tematem
znalazła oddźwięk i akceptację mojej żony.
Mojemu synowi, Wilfriedowi Marii, dziękuję za współpracę w kompletowaniu materiału i za satysfakcję, jaką
odczuwałem, gdy w samodzielny sposób towarzyszył ojcu w wędrówce po drogach historii sztuki.
Szczególne podziękowania składam też wszystkim, od których mogłem się uczyć , bez względu na to, czy
znałem ich osobiście, czy tylko z ich dzieł.
W końcu dziękuję wszystkim przyjaciołom, którzy, mimo naszej wieloletniej izolacji, zachowali do nas
sympatię.

ŹRÓDŁA ILUSTRACJI RYSUNKOWYCH

Rysunki zamieszczone w książce oparte są częściowo na własnych szkicach i fotografiach autora. Za
udostępnienie licznych podkładów do ilustracji jestem wielce zobowiązany zarówno uczonym , jak instytucjom
państwowym i kościelnym, miejskim i prywatnym w całej Europie. Wśród nowszych opracowań cenię sobie
szczególnie wysoko graficzne dzieło profesorów Doreen Yarwood i Sergio Coradeschiego. Dr Herbert de
Caboga t pozwolił mi na dokonanie przerysów z ilustracji w jego pracach o architekturze zamków. Wiele
rysunków w rozdziale " Rozwój miast" zaczerpniętych zostało z prac na stęp ujących autorów (co oznaczono
odpowiednimi skrótami): E. Bacon (Bc), A. Bohrend (Bo), W. Braunfels (Bs), F. Choay (Ch), H. Coubier (Co),
E. Egli (Eg), P. Favole (Fa), H. Gebhard (Ge), K. Gruber (Gr), F.J. Himly (Hi), F.R. Hiorns (Hs), H.
Luckenbach (Lu), M. Morini (Mo), H. Muthesius (Mu), H . Planitz (Pl), A. Pletsch (Pt), H. Rosenau (Ro), Fr.
Scholl (Sc), J. StUbben (St), U. Thiersch (Th), E. Viollet-le-Duc (Vi). Reprodukcje oryginalnych rysunków
oznaczone są literą ,,0 " umieszczoną po skrócie nazwiska autora. Pozostałe ilustracje stanowią przerysy
z repertuaru rysunków, który narósł w literaturze z zakresu historii sztuki w ciągu pokoleń , bywał wielokrotnie
przepracowywany, a jego źródła najczęściej tkwią jeszcze w nie znającym praw autorskich XIX stuleciu.

ŹRÓDŁA FOTOGRAFII
Ali nari , Florencja: 236; Bildardtiv der Osterreichischen Nationalbibliothek: 286; Bord Failte Eireanne,
Dublin: 54; Deutsches Archaologisches Institut, Rzym: 30; Emmett Brighl: 212; Ente Provinziale per il
Turismo, Vicenza: 336; Foto Marburg: 38, 62, 90, 146; Karquel , Aulnay-sous-Bois: 274; Biblioteka
Królewsk.a, Kopenhaga: 264; Paul Popper, Londyn: 188.

ŹRÓDŁA MAP
Mapy "Monumentalne budowle przedkarolińskie" i "Monumentalne budownictwo karolińskie" zostały
w uproszczeniu przerysowane z map sporządzonych przez prof. Albrechta Manna, z jego uprzejmym
zezwoleniem. Mapa "Romanizm w Anglii i Irlandii" oparta jest na " Britannia romanica" Roberta Th. Stolla.
Mapy dotyczące gotyku angielskiego stanowią nową redakcję prac Jeana Boneya ("The English Decorated
Style' ') i Johna Harveya ("The Perpendicular Style' ') . Dr Roar Hauglid pozwolił mi , za co składam mu wyrazy
wdzięczności, na włączenie opracowanej przez niego lokalizacji norweskich kościołów masztowych ("Norske
stavkirker") do mapy " Romanizm w Skandynawii". Prof. Waltberowi Buchowieckiemu (t) zawdzięczam
cenne wskazówki dotyczące rozmieszczenia zabytków w Austrii i na Węgrzech. Ważna była pomoc, której
udzielił mi mgr Edmund Błażejewicz (t) przy kartograficznym opracowaniu polskiej architektury. Podział
romańskiej Francji na regiony artystyczne przejęty został z książki Marcela Auberta "Cathedrales et abbatiales
roman es de France". Pozostałe mapy oraz teksty objaśniające opracował autor niniejszej książki .
 9

PRZEDMOWA
Intencją autora książki było monograficzne przedstawienie architektury sakralnej, zamków i pałaców, domów
mieszkalnych i budownictwa komunalnego, a także rozwoju miast i osiedli od zarania dziejów po dzień
dzisiejszy. Poszczególne części miały stanowić samodzielne, kompleksowo ujęte całości. W kolejnych
wydaniach materiał faktograficzny był weryfikowany i rozszerzany, a mapy aktualizowane i uzupełniane.
System odsyłaczy pomaga w korzystaniu z informacji i rysunków znajdujących się w różnych miejscach
książki. Gwiazdka (*) oznacza ilustrację na tej samej stronie. Ilustrację na innej stronie wskazuje gwiazdka
poprzedzona numerem tej strony. Odsyłacze do leksykonu mają formę strzałki (~), która wskazuje konkretne
hasło. Zorientowanie się w bogatym materiale książki ułatwia odpowiedni układ , np. prezentacja form
stylowych znajduje się po tekście wprowadzającym, plany są umieszczone w środkowych kolumnach itp.
Hasłowe potraktowanie cech stylowych ułatwia przyswojenie i zapamiętanie zgromadzonych informacji.
Każdy rozdział stanowi zamkniętą całość i jest zrozumiały bez konieczności czytania poprzednich, dlatego
zdarzają się czasem niewielkie powtórzenia.
Chronologiczne rozgraniczenie epok jest tylko środkiem pomocniczym w uzyskaniu szerokiego spojrzenia na
cały rozwój architektury. Istotą są zmiany epok stylowych.
Historia sztuki i architektury w Anglii obrała zupełnie inne drogi rozwoju niż w pozostałej Europie. Z tego
powodu gotyk angielski (s. 188 n.), jak również zamki i pałace w Anglii (s. 329 n.) zostały omówione
w osobnych rozdziałach.
Ilustrowany leksykon jest zarazem indeksem rzeczowym. Zawiera on także elementy wyposażenia wnętrz,
które nie należą bezpośrednio do historii architektury.
Uzupełnieniem leksykonu jest wielojęzyczny słownik terminów. Niestety, w niektórych przypadkach nie
można było osiągnąć całkowitej zbieżności fachowych terminów i trzeba było posłużyć się zastępczymi
formami bliskoznacznymi lub opisowymi.

Wilfried Koch

OD WYDAWCY PRZEKŁADU POLSKIEGO

Dzieło Wilfrieda Kocha fascynuje swoim zakresem, imponującą objętością i bogactwem materiału
ilustracyjnego. Jest to opracowanie jednego autora, nosi zatem cechy indywidualnego spojrzenia na
architekturę europejską, wydobywa pewne zagadnienia, traktując je w sposób bardziej szczegółowy , inne
pozostawiając jedynie naszkicowane.
Pozytywna opinia fachowców, a także brak na rynku książki tego typu, sprawiły , że podjęliśmy decyzję
o przekładzie. Polskiemu Czytelnikowi książka ta może przybliżyć nie tylko obraz ośrodków rozwoju
architektury europejskiej , ale też mniej u nas znane budownictwo Hiszpanii, Portugalii czy Sk~ndynawii.
Rekompensuje to pobieżne omówienie architektury Polski i niektórych innych krajów Europy Srodkowej.
Zespół doświadczonych tłumaczy, w większości historyków sztuki, i rzetelna koordynacja zapewniły
przekładowi odpowiedni poziom merytoryczny. .
Niełatwe były zadania redakcji - polegały na ujednoliceniu w miarę możliwości terminologii oraz na
skomplikowanych zabiegach związanych z układem tekstu i rysunków. Mimo jednak naszych starań, w tak
ogromnym dziele mogą zdarzyć się drobne pomyłki. Naszych Czytelników, na których życzliwą dociekliwość
zawsze możemy liczyć , prosimy o wszelkie uwagi, które postaramy się uwzględnić w następnych wydaniach.
10 Architektura sakralna

ARCHITEKTURA
SAKRALNA
Ateny, Akropol. Rekonstrukcja.

GRECJA STAROŻYTNA Od XII w. p.n.e. ludy doryckie z północy Grecji podążały na południe,
Zasięg terytorialny aż po Peloponez, i na południowy wschód, ku wyspom Morza
Egejskiego, i dalej aż po Kretę i wybrzeże Azji Mniejszej - ni szcząc
tamtejsze cywilizacje: mykeńską i achajską.

Megaron Dorowie przejęli wszakże z budownictwa tych kultur rozwiązanie,

13,1 *; 291 *; 342* które miało przetrwać tysiąclecia: egejski megaron (13, l *) stał się
podstawą dla wszelkich wariantów greckich i rzymskich świątyń oraz
nawiązujących do nich bezpośrednio różnorodnych, nowożytnych
układów przestrzennych.

Megaron był pomieszczeniem usytuowanym w środku mykeńskiego

pałacu. Terakotowy model wotywny z vrn w. p.n.e. (13,2*) daje
wyobrażenie o kształcie megaronu, z jego stromym, dwuspadowym
dachem, rozpiętym nad cellą, której boczne mury wyciągnięte są do
przodu (= anty) i wydzielają otwarty od frontu westybul - pronaos.
W budynkach skarbców epoki archaicznej, ale także i w małych
świątyniach w późniejszych czasach forma ta powraca w typie
Świątynia wantach świątyni wantach z parą kolumn pomiędzy nimi (13,3* i Eleusis, 18*).
W świątyniach w podwójnych antach występ uje podobny portyk od
tyłu (opistodomos), jednak bez własnego połączenia z cellą (13,4*).
Plany świątyń Przez dodanie kolumnady przed elewację z wejściem do świątyni
wantach powstaje prostylos (13,5 *).

Dostawienie takiej kolumnady także od tyłu świątyni w podwójnych

antach daje typ amfiprostylosu (13,6*). A jednak nie te formy, lecz
wielkie świątynie w typie klasycznego peripterosu (13,7 * i 13,8*)
i hellenistycznego dipterosu (13,10*) - otoczone z czterech stron
kolumnadami, z dwoma frontonami - wyznaczają dziś nasze
wyobrażenie ogólne o architekturze greckiej.
 Grecja starożytna 11
Gdy w VIII i VII w. p.n.e. niektóre miasta Grecji rozwinęły się Kolonizacja
w państwa, rozpoczęła się kolonizacja, polegająca na budowie nowych
miast, a sięgająca aż po wybrzeża Morza Czarnego. Na Zachodzie
koloniści zasiedlają obszary południowej Italii i Sycylii, nazwane
potem przez Rzymian Magna Graecia - Wielka Hellada. Przenoszą tam Wielka Hellada
typy swych świątyń i rozwijają je do gigantycznych rozmiarów.
Elewacje frontonowe liczą 8-9 kolumn; schody prowadzą ku ołtarzowi
i ady tonowi - niedostępnemu dla ludu sanktuarium za cellą (13,9*).

Wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego, gdzie rozwija się sztuka Jednorodność sztuki

grecka, jest obszarem ogromnym, rozdzielonym przez morza, mimo politycznego rozdrobnienia
rozdrobnionym na niezliczone wyspy . Aż po czasy Aleksandra
Wielkiego Grecy nie osiągną jedności narodowej . Ich państwa-miasta
toczą między sobą krwawe wojny. A jednak mówią oni tym samym
językiem, a ich sztuka podąża wspólną drogą rozwoju. I jakkolwiek np.
tylny fronton świątyni wprowadzony zostaje w Koryncie, a porządek
joński przez długi czas pozostaje wyróżnikiem architektury
mieszkańców wysp i miast małoazjatyckich - to przecież zasadnicza
forma ś wiątyni jest zawsze i wszędzie taka sama. Akropol ateński
ukazuje wyraźnie , jak łatwo mógł się w V w. p.n.e. połączyć
"rodzimy" porządek dorycki z porządkiem jońskim.

Wspólne jest całej sztuce greckiej i to, że jej wytwory - począwszy od

świątyni po przedmioty użytkowe - powstają niemal zawsze jako dzieła
o funkcji religijnej . Nawet teatr (36*) stanowi okręg religijny, miejsce
uroczystych "nabożeństw", a przed hellenistycznym buleuterionem
w Milecie, antycznym odpowiednikiem budynku rady miejskiej, na
dziedzińcu wejściowym stoi ołtarz (344*).

Poszczególne elementy architektury greckiej zmieniają się z upływem Rozwój poszczególnych form
czasu. I tak, gruby i solidnie wyładowany na zewnątrz echinus
w archaicznym kapitelu doryckim stanie się w epoce klasycznej
węższy , masywna kolumna archaiczna zyska na eleganckim
uwysmukleniu, a jej początkowo rozdęta entasis przemieni się w linię
niemal prostą. Skomplikowana baza jońska w wersji małoazjatyckiej
zostanie zredukowana do trójczłonowej bazy attyckiej. W tym ujęciu
pozostanie wzorcem jeszcze dla architektury romańskiej. Pierwotny,
zdecydowanie wydłużony kształt celli ulegnie w epoce klasycznej
znacznemu skróceniu. Odpowiedniej do tego przemianie podlegać
będzie stosunek liczby kolumn przy krótkich i długich bokach budowli.

620 p.n.e. , Thermos, świątynia Apollina: 5/15 archaiczna

590 p.n.e., Olimpia, świątynia Hery: 6/16
560 p.n.e. , Syrakuzy, świątynia Apollina: 6/17

po 47l p.n.e., Olimpia, świątynia Zeusa: 6/13 klasyczna

449 p.n.e., Ateny, Partenon: 8/17

ok. 300 p.n.e., Didyma, świątynia Apollina: 10/21 hellenistyczna

(długość = 2 x szerokość + 1)

W IV w. p.n.e. budowle stają się na ogół jeszcze szersze (Priene: 6/ 11).

Porządki dorycki i joński rozwinęły się w czasach archaicznych na

obszarach, gdzie zaznaczała się dominacja odpowiednich plemion
- Dorów i Jonów.
12 Architektura sakralna
Okręgi kultowe (temenoi , l. poj.
temenos)
Świętymi miejscami są m.in .:
- szczyty górskie - najczęściej kult
Zeusa
- skaliste przylądki - kult Posejdona,
np . Sunion
- skaliste wzgórza - częs to kult Ateny
- źródła na żyznych równinach - kult
Demeter (inne znaczenie kultowe
mają źródła w Delfach, Didymie i in.)
- jaskinie - kult Zeusa, np. na Krecie;
Pana i nimf - w Attyce
- drzewa - w Dodonie, przy
Erechtejonie w Atenach, w Heraj on ie
(w św iątyni Hery) i na Samos
- ruiny mykeń s ki e - Ateny, Mykeny,
Herajony w Argos i na Samos
- grobowce m ykeń skie - Olimpia,
Nemea, Istmia.
Szczególne, ponadregionalne znaczenie
mają:
- p a nh elleń sk ie igrzyska w Olimpii ,
Delfach, Nemei i Istmos
- wyrocznie: Dodona, Delfy, Olimpi a,
Didyma, Klaros, Efira, Amfiarejon,
Trofonion, Ptojon, Abai , Sura, Cumae
- miejsca kultów leczniczych:
Asklepiejony = św i ąty nie Asklepiosa
w Epidauros, Kos i Pergamonie ;
Amfiarejon
- kulty misteryjne - Eleusis, Samotraka.
Temenoi umiejscawiane są pierwotnie
poza za bud ową miejską.
Sanktuaria miejskie znajdują s ię na
ogół na gÓ lUjącym nad polis
(= miastem) akropolu (akropolis) :
Ateny, Korynt, Lindos, Kameiros,
Ialysos, Milet, Perga mon , Priene,
Syrakuzy, Selinunt, Akargas. Inne
sytuowane są w o brębie miast lub w ich
pobliżu: w Atenach - Hefajstejon
i Olimpiejon ; Tegea, Sardes, Metapont,
Segesta, Paestum.
Ofiary składane są na ołtarzach lub
w dołach ofiarnych. Po sąg i bogów
- ustawiane w naosach wznoszonych
w tym celu świąty ń. Posągi wotywne
- stawiane albo pod gołym niebem, albo
przechowywane w skarbcach (thesauroi ,
l. poj. thesauros). Niejednokrotnie
kultowym uroczysto śc iom s łuż ą teatry
i stadiony. Por. też 390 n. *
Tylko porządek koryncki jest wynalazkiem epoki klasycznej. Za jego
twórcę uchodzi Kallimachos. Od czasów klasycznych różne porządki
występują obok siebie. W Propylejach Akropolu, 437-431 p.n.e.,
zestawione zostały kolumny doryckie i jońskie. Porządek koryncki
początkowo występuje tylko we wnętrzach świątyń - po raz pierwszy
ok. 420 p.n.e. w celli doryckiej świątyni Apollina w Bassai (15*), i to
obok kolumn jońskich! (por. też Tegea, 13*; Epidauros, 20*; joński
tolos w Olimpii , 20*). W elewacji porządek koryncki wystąpi dopiero
we wczesnym okresie hellenistycznym (Ateny, 20*) .
Przegląd
Okres geometryczny 1100-700 p.n.e.
Architektura tej epoki jest zachowana szc zątkowo. Nazwa okresu
pochodzi od typu ornamentyki stosowanej w ceramice (wotywny model
świątyni, 13 *).
Okres archaiczny 700-500 p.n.e.
Mykeński megaron staje się w VllI w. p.n.e. pierwowzorem wczesnych
św iąty ń wantach, wznoszonych z suszonych cegieł i drewna. W VII w.
p.n.e. ś wiątynie są budowane już wyłącznie z kamienia. W tym czasie
- przez wprowadzenie drugiego frontonu i otoczenie budowli kolum-
nadą - powstaje peripteros. Cella staje się trójnawowa i otrzymuje
pronaos (otwarty przedsionek kolumnowy) od wschodu oraz
opistodomos (otwartą halę kolumnową) od zachodu (w Wielkiej
Helladzie zaś - ady ton = zamkniętą halę tylną). Około 700 p.n.e.
powstają porządki dorycki na Peloponezie (Argos, Korynt) i joński na
wschodzie. Cienka kolumna drewniana zastępowana jest mas ywną
z kamienia. Architektura kamienna przybiera formy monumentalne.
Okres klasyczny 500-330 p.n.e.
Lata pomiędzy najazdem perskim a powołaniem Peryklesa w 459 p.n.e.
uznawane są za etap przejściowy . W świątyni Zeusa w Olimpii,
rozpoczętej po 47l p.n.e. , stworzony zostaje wzorzec
wczesnoklasycznej św iątyni greckiej, 18*. Punkt kulminacyjny
rozwoju architektury klasycznej wyznaczają budowle wznoszone od
449 p.n.e. w Atenach. W okresie klasycznym stosowane są w sposób
dość swobodny elementy tradycyjne obok nowo wynalezionych:
- umieszczanie czoła ścianyantowej na osi trzeciej kolumny
dłuż szego boku, 13,8* (najpierw w świątyni G w Selinunt na Sycylii,
ok. 520 p.n.e.); w okresie klasycznym zasada ta nie zawsze bywa
przestrzegana (np. Olimpia, świątynia Zeusa, 18*; ś wiątynie
Apollina na Delos i w Delfach)
łączenie porządków - doryckiego i jońskiego (Bassai, 15 *; Ateny,
Propyleje na Akropolu)
wygięcie stylobatu (najpierw w świątyni Apollina w Koryncie, poło
VI w. p.n.e.) oraz belkowania, lekkie nachylenie kolumnad i ś cian
celli do wewnątrz (Ateny, Partenon)
współzależność wszystkich rozmiarów, modularno ść (po raz
pierwszy: Korynt, świątynia Appolina)
- uwysmuklenie doryckich kolumn
- wprowadzenie attyckich baz w porządku joń s kim
- pojawienie się kapitelu korynckiego
- budowle na planie kolistym (tolosy, znane od vm w. p.n.e.)
- pierwsze sklepienia i łuki z bloków klinowych w architekturze
wczesnohellenistycznej (Vergina, tzw. Grobowiec Filipa II, zm. 336
p.n.e.)
Okres hellenistyczny 330-30 p.n.e. (patrz: s. 25-29)
 Grecja starożytna 13

FORMY ŚWIĄTYŃ

lo ,

:
• • li .0• •••
.....
0"0<>0
.......
I=C=C=--()~oll!!!!!!!o-O."rO-o-iiiiBiiii;jj«,~II·· .. r -:
~A ;~
r- J. .~I ------.!, c

o o <> ""." o
.........
o ,
_I
• Q

Thermos (Etolia), megaron i świątynia . Tolos - okrągła budowla otoczona kolumnami ,

A okres mykeński: megaron z apsydą z wydzielonym wnętrzem; monopteros - bez wnęt­
B okres geometryczny: megaron z (późniejszym) wieńcem drewnianych słupów , ok. X w. p.n.e. rza.
C okres archaiczny, VII w. p.n.e.: świątynia Apoll ina, 5/ 15 kolumn na 1-stopniowej krepidomie,
z wydłużoną cell ą, szeregiem wewnętrznych kolumn i przypuszczalnie spadzistym dachem
dwuspadowym nad tylną halą.
3 4
2

b a
[[]]
świątynia wantach świątynia w podwój- Ad 3. Olimpia, skarbiec Megaryjczyków, VI w.
a cella (naos) nych antach p.n.e. Typ świątyni wantach .
b pronaos = przedsio- d opistodomos = tylna
nek, c anty hala

Argos, Herajon, wotum w kształcie świątyni , Ad 6. Amfiprostylos. Ateny, świątynia Nike, ok.
okres geometryczny. prostylos amfiprostylos 430 p.n.e., 19*.

'----_':'
7 8

Ateny, Hefajstejon , 440 p.n.e. Klasyczny dory-
cki peripteros, 6/13. 3-stopniowa krepidoma.
3-nawowa cella z kolumnami w 2 kondygnac-
jach. Brak zrównania ant z osiami kolumnady.
~ ~:::::::I ~
Tegea , świątyn i a Ateny Alea, ok. 340 p.n.e.
Postklasyczny peripteros dorycki 6/14. Zrów-
nanie ant z trzecią osią bocznych kolumnad .
Półko lumny korynckie we wnętrzu celli.
Ad 7. Dorycki peripteros . Egina, świątynia Afai ,
zaczęta ok. 500 p.n.e. C - cella podzielona na
3 nawy przez 2 dwukondygnacyjne kolumnady.
Tu: " galerie", powstałe na emporach naw bocz-
nych. Ps - perystaza (peristasis) = wieniec ko-
lumn; Pt - pteron = hala obejścia ; Pd - peridromos
= posadzka obejścia .

Selinunt (Sycylia), świątynia C, 550 p.n.e. Kolum-
nady 6/17; wielkohelladzki typ świątyni z 4-stop-
niową krepidomą, zewnętrznymi schodami, po-
dwójną kolumnadą frontowej hali. A ady10n = hala
tylna. Bogate miasta kolonialne stosowały ele-
menty porządku doryckiego w swobodny sposób.
Didyma koło Miletu, świątynia Apollina , zaczęta
313 p.n.e . Wczesnohellenistyczna wielka świą-.
tynia jońska z podwójnym wieńcem kolumn
= dipteros, 10/21. System rastrowy w rozplano-
waniu kolumnad i hypetralnej (nie zadaszonej)
cel li, 26*.
o 20
'-----------'
Chryse (Troada) , świątynia Apollina (Smintejon),
III lub II w. p.n.e., hellenistyczny, joński pseudodip-
teros : wieniec kolumn , 8/14, otacza obejście (pte-
ron) o podwójnej szerokości , lecz bez wewnętrz­
nego w ieńca kolumn .
14 Architektura sakralna

ORNAMENT

meander swastykowy
anthemion: palmety kimation joński Uajownik,
meander z kwiatami lotosu " wole oczy")
(meander " podwójny")

wstęga falista, " biegnący pies" astragal, perełkowanie kimation lesbijski (kwiatowy)

AKROTERION

akroterion szczytowy akroterion akantowy akroterion palmetowy

ANTEFIKS

Płytka tarczowa zasłaniająca złącza dachówek

= antefiks. Po lewej: archaiczny (Tiryns) . W środ­ Dachówki. Po lewej: lakońskie , S - strotere (płaskie dachówki) lekko wygięte , K - kaliptere
ku : przedklasyczny (Egina) . Po prawej: klasyczny. (dachówki przykrywające) półokrągłe. W środku : sycylijskie, płaskie strotere , półokrągłe kaliptere.
Po prawej: korynckie płaskie strotere , przełamane kaliptere.

SIMA, RZYGACZ,

KASE~

U góry: sima: l - z archaicznym rzygaczem (Olimpia, Herajon, ok. 600 p.n.e.) , 2 - z klasycznym
rzygaczem w kształcie lwiej głowy , 3 - z płytką czołową.
Po lewej: kasetony dorycki i joński. S - strotere, kamienna belka poprzeczna, K - kalimation ,
uskokowy element wypełniający.
 Grecja s tarożytna 15

dorycki joński koryncki eolski KAPITEL

typ archaiczny typ archaiczny

Korynt, ok. 540 p.n.e. staroattycki, VI w. p.n.e.

kapitel akantowo-wolutowy ze kapitel eolski, archaiczna świątynia Neandrei w Eo-

spiralami, najstarszy znany przy- lidzie (płn. -zach. Azja Mniejsza), ok. 600 p.n.e.;
kład , przypisywany Iktinosowi praforma kapitelu jońskiego: ponad rzędami zwi-
Bassai, świątynia Apollina, ok. sających liści dwie woluty i palmeta
420 p.n.e.

typ wczesno klasyczny typ archaiczny

Egina, 480 p.n.e. Efez, świątynia Artemidy,
zaczęta ok. 550 p.n.e.
STEREOBAT
świąty ni doryckiej

typ klasyczny; po lewej - mało­ kapitel akantowo-wolutowy

typ klasyczny azjatycki , Priene, świątyn ia Didyma koło Miletu, młodsza
Ateny, ok. 430 p.n .e. Ateny, 350-330 p.n.e.; po pra- świątynia Apolina, zaczęta 313
wej - attycki , bez astragalu , p.n.e. , Sala Dwóch Kolumn,
z mniejszymi palmetami por. 26'

dorycki kapie I antowy joński kapitel antowy kapitel papirusowy

Ateny, Wieża Wiatrów, I w.
p.n.e., por. 345'

,i
Fanai (Chios), świątynia BAZA KOLUMNY
Apollina VI w. p.n.e.
2 Samos, Herajon ok. 560 p.n.e.
3 Efez, świątynia Artemidy 3 JIlJWUUUUUlJWll

~ ~8~uuU~UU~UU~IUU~
ok. 530 p.n.e.
4 Priene , świątynia Ateny
ok. 335 p.n.e.
5 Persepolis, Sala Dareiosa
ok. 500 p.n.e.
6 Delfy, Hala Ateńczyków
ok. 478 p.n.e.
7 Ateny, świątynia Nike

iiiii
ok. 430 p.n.e.

2
8 Ateny, Erechtejon ok. 415

=~4
p.n.e.
~-torus UUUU0UUUll
UUUUULW.
~-sPlra
plinta

1, 2 - bazy kolumn z wysp jońs­ 3, 4 - jońskie bazy kolumn

kich, ze spirą i torusem, bez z Azji Mniejszej, z plintą, spirą
stopa kolumny doryckiej, stoją­ plinty (1 - z podwójnym trochilu- podwójnym trochilusem i toru- baza attycka: 5-8- rozwój od formy dzwonkowatej
ca bez plinty na stylobacie sem) sem do późnego układu torus - trochilus - torus (9)
16 Architektura sakralna

PORZĄDEK DORYCKI Porządek dorycki

Kolumna = stylos
- skapos = trzon stoi bez bazy i plinty
akroterion Tszczyt
na stylobacie (podstawie kolumn), sima

t
górnym stopniu trzyschodkowej geison
krepidomy (krepis) rzygacz
geison
- stereobat (mocna podstawa) mutula
= krepidoma + fundament, 15* z guttami
entasis = zgrubienie dolnej części (łezkami)

trzonu; u góry śred nica trzonu tryglif

belkowanie
zmniejsza się aż do 1/4 średnicy partii metopa
dolnej
kanelury = 16 do 20 (rzadziej 24) tenia
płaskich, pionowych żłobień trzonu
regula z
guttami
- scamillus (rowek) = 1 do 3 poziomych
żłobkowań pod hypotrachelionem architraw
hypotrachelion (dolna część szyi)
= szyjka kolumny abakus
- anuli (I. poj.: anulus) = wąskie
pierścienie pod echinusem
- echinus = kolisty wałek, we
anuli
echinus
hypotrachelion
I~;===~~~~~~~~~~~ci~-:! kapitel
---l--
wczesnym okresie - wydatnie scamillus Sposoby rozwiązania
16 do 20 kanelur narożnika belkowania
wybrzuszony, od okresu klasycznego
- mniej wystający
- abakus (deska) = kwadratowa płyta
nad echinusem pokrywająca kapitel.
Filary ant, ze stopą lub bez stopy,
z gładkim, nie zwężającym się trzonem.
Różne formy specyficzne, np.
- tenia, fascia = nieznacznie wysunięta a - budowla drewniana b - archaiczna c - klasyczna
listwa szyi
- echinus z kimationem, por. 14*. a - budowla drewniana: tryglif narożny ustawiony jest dokładnie na krawędzi belkowania a zarazem
Belkowanie = architraw + fryz + gzyms na osi narożnej kolumny; b - wielka świątynia archaiczna: poszerzony architraw wychodzi poza oś
kolumn; w związku z tym poszerzona została ostatnia metopa; c - świątynia klasyczna: zmniej-
(geison) szenie odległości między ostatnimi kolumnami i przez to wyrównanie szerokości metop
- architraw (belka nośna), epistyl ,
epistylion (nadkolumnie) = główne
belki, wyżej:
- tenia = wąska listwa, pod którą
umieszczone są:
regulae (I. poj.: regula, listwa)
= wąskie płytki z sześcio m a
- guttami = kroplami lub łezkami
(pierwotnie główki gwoździ); nad
każdą regulą na tenii osadzony jest
tryglif = prostokątna płytka z dwoma
żłobkami i półżłobkami na
krawędziach; tryglify tworzą
w przemiennym układzie z metopami
fryz
- metopy = malowane lub
płaskorzeźbione płytki prostokątne na
fryzie, między tryglifami
- tryglifon = fryz
- geison = gzy ms wieńczący, łącznik
między belkowaniem a dachem ;
Ma skośnie ściętym podniebiu gzymsu
umieszczone są
mutulae (I. poj.: mutula, gruba deska)
= szerokie płytki z trzema rzędami po
6 guttae (łezek) nad każdym tryglifem
i metopą.

Narożnik świątyni. Ateny , Akropol , Partenon , zaczęty 449 p.n.e.

 Grecja starożytna 17
Porządek joński
na Wyspach Jońskich i w Attyce
PORZĄDEK JOŃSKI
Kolumna.
r gzyms - Trzon smuklejszy niż w porządku
wieńczący
+ (geison)
doryckim, czasem zdobiony reliefami
(Efez, 19*, Didyma, Sardes, Chryse,
Kyzikos)
I fryz
- entasis - w porządku jońskim dopiero
Kapitel joński
(zophoros) od końca okresu klasycznego
p - pulvinum (poduszka) , B - balteus (pa-

t
- kanelury - do 24 głębokich żłobków,
sek), K - kanalis (połączenie wolut).
zaokrąglonych u góry i u dołu
Joński kapitel narożny - Baza = stopa kolumny. Typy baz ( 15*):
architraw Kapitel joński przeznaczony jest do oglą­ a) Wyspy Joń skie. W bazie samijskiej
wydatny wałek = torus stoi na lekko

t
dania od frontu. W związku z tym w naro-
żach świątyń dwie woluty zespalano w je- wklęsłym bębille = spirze. Spira
dną. podzielona jest poziomo pasowymi
kapitel profilami , torus - płytkimi kanelura-
mi.

t b) Azja Mniejsza. Popularna jest tu

baza efezyjska: kwadratowa plinta
= płyta stopy kolumny; spira z trze-
ma pojedynczyrru lub zdwojonymi
profilowaniami ; pomiędzy nimi
Porządek joński w Azji Mniejszej
- trochilusy (czajki) = żłobkowania .
Torus kanelowany często jedynie
sima
z rzygaczem w dolnej połowie.
c) Baza attycka (zakończenie linii roz-
ząbkowanie wojowej), dopiero w czasach rzym-
jajownik skich ustawiana na plincie. Szeroki
i perełkowanie
torus dolny oddzielony jest od węż­
fasciae
architrawu szego, spłaszczonego torusa górne-
go trochilusem rozszerzającym się
-
-~i~;i~E~~~~ kanalis
abakus
echinus z jajownikiem
w dolnej partii. Pomiędzy illmi
- prosty, wąski uskok trochilusa
woluta narożna bądź profil pasmowy.
kanelury
- Kapitel. Echinus z jońskim
kimationem = jajownikiem, poniżej
Porządek koryncki - zwłaszcza w Jonii - astragal
(perełkowanie). Powyżej pulvinum ,
antefiksy zwinięte z obu stron w woluty.
sima Z przodu i z tyłu woluty łączy kanalis,
z odptywem w VI w. p.n.e. na ogół wypukły ,
~~~~~~ff~Ff~====~_WOdY
w V w. wklęsły. Z boków pulvinum
ząbkowanie
dekorowane motywem anthemionu,
(geisipodes
= czoła belek) akantu itp. lub przewiązką
(balteusem). Narożniki między
- + - - - - - fryz
wolutami a echinusem często
zamaskowane palmetami. Abakus
płaski , z klimationem.
- Kapitel narożny *
Belkowanie z różnyrru architrawami:
a) Azja Mniejsza. Fasciae = trzy listwy
kamienne + geisipodes (podstawy
gzymsu, czoła belek) = ząbkowanie
+ geison + sima.
b) Wyspy Jońskie i Attyka. Zophoros
= fryz reliefowy ; brak ząbkowania.
c) Typ mało azjatyc ko-hellenistyczn y :
fryz + ząbkowanie;
- pomiędzy elementami poziomymi
zawsze fryzy kimationowe.

Narożnik świątyni attycko-jońskiej. Ateny ,

Akropol , Erechtejon, k. V w. p.n.e.
J8 Architektura sakralna

ŚWIĄTYNIA DORYCKA
Styl dorycki rozprzestrzenił się głównie
na Peloponezie i w Wielkiej Helladzie.
Formy stosowane w budownictwie
drewnianym w VII w. p.n.e. przenikają
od VI w. do architektury kamiennej.
Architektura dorycka jest kombinacją
konstrukcyjną elementów pionowych
(podpór) i spoczywających na nich
elementów poziomych, poddanych
modułom jjczbowym. Od tej reguły
w stylu doryckim nie ma odstępstw.
Części leżące : stereobat (15*),
belkowanie, szczyt, dach
elementy stojące : kolumny, tryglify,
ścian y celli na l-stopniowej Eleusis , świątynia Artemidy Propylaja. Występy
podbudowie = toichobat. boczne = anty mają bazę , trzon i kapitel an-
towy, w którym krajnik z kimationem zastępuje
Wymiary echinus kapitelu doryckiego.
- Liczba kolumn od strony szczytu
w stosunku do ich liczby przy
dłuższym boku budowli: 5:15 , 6:17,

~ la:::: ~ ~
6:16, 6:15 (św iątynie archaiczne,
wąskie); 6: 14, 6: 13 (świątynie
klasyczne, zharmonizowane); 9: 18,
6:17,8:17 (szczególne formy
w Wielkiej Helladzie)
- interkolumnium (rozstęp kolumn,
liczony między ich osiami): 2,5 dolnej ,
20

śred nicy kolumny

wysokość: 5-6 dolnych śred nic
kolumny
zwężenie ku górze: 1/4 dolnej
średnicy kolumny.
Olimpia, świątynia Zeusa, V w. p.n.e. , wzniesiona po ustaleniu nowej konstytucji Elidy i zrefor-
mowaniu igrzysk w 472/71 p.n.e. Dorycki peripteros 6 x 13 kolumn o wys. 10,5 m. Stynna dekoracja
rzeźbiarska tympanonów. Pomiędzy dwukondygnacyjnymi kolumnadami wewnątrz celli - posąg
Zeusa o wys. 13 m, na cokole, dłuta Fidiasza. Zamknięcie tendencji rozwojowych architektury
archaicznej.

Szczyt
- Tympanon = dekorowane najczęściej
rzeźbiarsko trójkątne pole
zwieńczenia, zamknięte od góry
ukośnym geisonem i s imą
sima = listwa rynnowa w kształcie
krajnika, malowana często w motywy
palmet; na dłuższych bokach
- prostopadłe rynny odpływowe z
- rzygaczami (14*), na ogół w kształcie
lwich głów; rynny te zastępowane
bywają też przez:
antefiksy = płytki tarczowe,
zasłaniające krawędzie dachówek
(14*)
akroteriony = rzeźbiarsko opracowane
ozdoby na skrajach i wierzchołku
szczytów.

Ściany celli pozbawione są ozdób,

z wyjątkiem cokołu oraz fryzu
obiegającego ich górne partie.

Akragas (Agrigento , Sycylia) , świątynia Zeusa, V w. p.n.e. Pseudoperipteros , 52 ,7 x 110 m,

7 półko l umn od frontu i 14 przy ścianach bocznych; między nimi figury gigantów o wys. 7,75
m pełniły rolę wsporników belkowania. Dwa szeregi filarów w celli. Rozwiązanie niezwykłe nawet
dla specyficznej architektury sycylijskiej. Por. Selinunt, 13*.
 Grecja starożytna 19

ŚWIĄTYNIA JOŃSKA
Zasięg rozpowszechnienia świątyń
jońskich obejmuje wyspy Morza
Egejskiego, Attykę i kolonie joń skie
w Azji Mniejszej. Ich projektowanie
i budowa odbywają się według bardziej
ścisłych zasad niż obowiązujące przy
wznoszeniu świątyń doryckich.
Skłonność do rastrowego rozplanowania
zwraca uwagę szczególnie przy
realizacji wielkich świątyń (Samos,
Efez*, Didyma 26*).

Dzięki mnogości nowych motywów

ornamentalnych ś wiątynie jońskie stają
s ię bardziej ozdobne od doryckich.

Dekoracja skoncentrowana jest przede

wszystkim na elementach takich, jak
bazy kolumn, kapitele, profile gzymsu.
Najchętniej używanymi ornamentami
są: astragal (perły i krążki) , kimation
joński, czyli " wole oczy " rozdzielone
spiczastymi listkami , i kimation lesbijski
(listek sercowy na zmianę z ostrym
li stkiem). Również meandry, plecionki,
palmety, spirale, anthemiony, liście
akantu i łuski ozdabiały fryzy i gzymsy,
a w budowlach hellenistycznych także
Ateny, Akropol , świątynia Ateny Nike, ok. 430 Ateny, Akropol , Erechtejon , k. V w. p.n.e. spód belkowania.
p.n .e. Attycko-joński amfiprostylos, po cztery V - portyk, D - trójząb , O - portyk wschodni ,
kolumny przy ścianach krótszych , skrócona cel- A - przybytek Ateny, E - sala Erechteusza,
la. wewnątrz posąg Ateny Nike. S - źródło słonej wody, K - portyk Kor. Pola kasetonów stropów w budowlach
drewnianych powstają w sposób
naturalny jako przestrzenie pomiędzy
krzyżującymi się belkami.
W kamiennych budowlach doryckich
i jońskich powstałe - w wyniku
4., naśladowania przez kamienne belki
(strotere) stropów drewnianych - puste
miejsca są wypełniane kalimationami ,
o o o o o o czyli uskokowo ułożonymi płytkami
o o o o o o kamiennymi , których krawędzie
o o o o zdobiono płaskorzeźbionym
• o o ~ i polichromowanym ornamentem,
• o o zob. 14*.
• o o

l
• Wymiary (bez uwzględnienia form
• szczególnych)
• S wysokość kolumny: 8-9-krotna dolna
• średnica
•
• ~
zwężenie ku górze (z entasis): 1/5 do
• 1/7 dolnej ś rednicy kolumny
• - kanelury: 24, przedzielone
• listewkami , których szerokość wynosi
• 1/4 szerokości kanelury
• - interkolumnium: trzy dolne średnice
• ••• kolumny.
• •••••

Efez, archaiczna świątynia Artemidy, rozpoczęta w połowie VI w. p.n.e. Dipteros, 57,3 x 119,6 m,
przypuszczalnie 11 7 kolumn o wysokości 19 m, z których 36 wschodnich pokrytych jest u dołu
reliefami. System rastrowego rozplanowania kolumn i celli (s) . Zniszczona przez Herostrata w 356
p.n.e. potem odbudowana według tego samego planu, jednakże z 13-stopniową krepidomą
o wymiarach zewnętrznych 72,7 x 137,8 m. Jeden z siedmiu cudów świata.
20 Architektura sakralna

PORZĄDEK KORYNCKI ŚWIĄTYNIA KORYNCKA

różni się od jońskiego kapitelem
w kształcie kielicha.(kalathos), okolone-
go 1-2 rzędami liści akantu; spomiędzy
nich wyrastają pośrodku boków i na
narożach pędy, które pod profilowaną
płytą abakusa zwijają się w woluty
(helices). Wynaleziony rzekomo przez
Kallimachosa (późny V w.), zastosowa-
ny najpierw we wnętrzu świątyni w Bas-
sai (I projekt Iktinosa). Kapitele z wień­
cem liści pojawiły się około połowy VI
w. p.n.e. w Eolii i występują np. w Del-
fach (skarbce Klazomenai iMassalii),
Atenach, Pergamonie (budowle hellenis-
tyczne) i Milecie. Czterostronny kapitel
koryncki ma przewagę nad dwustron-
nym kapitelem jońskim (por. joński
kapitel narożny, 17*). W epoce klasycz-
nej stosowany wyłącznie w celi ach
świątyń, dopiero w okresie hellenistycz-
nym pojawia się na zewnątrz budowli.

TOLOS
TaJasy są rotundami, które często otacza
wieniec kolumn . Stojące wewnątrz kolu-
Ateny, plan i ruiny Olimpiejonu (świątyni Zeusa Olimpijskiego). Monumentalną świątynię wzniósł
Antioch Epifanes , 175-164 p.n.e. , na miejscu archaicznej z ok. 515-510 p.n.e.; ta ostatnia
zastąpiła jeszcze starszą z ok. 555 p.n.e. Z nie ukończonej budowli Sulla kazał usunąć kolumny.
Dopiero za czasów cesarza Hadriana świątynia została w pełni wykończona (do 124 r. n.e.).
Późnoarchaiczny dipteros miał 108 kolumn, późnohellenistyczny zaś 104 kolumny o wys. 17,2 m.

mny i półkolumny nie muszą należeć do

tego samego porządku, co znajdujące się
na zewnątrz. Tolosy są w Grecji często
budowlami kultowymi (Epidauros),
w czasach przedhellenistycznych jednak
nie były to świątynie.

Okrągłą budowlę kolumnową bez celli

nazywa się manapterosem. Nazwą tą
określa się także wszelkie proste świąty­
nie na planie koła, w odróżnieniu od
~ dipterosu.

Olimpia, Filipejon, 338 p.n.e. Ufundowany przez Filipa II Macedońskiego. Joński peripteraltolos ,
którego ściany wewnątrz rozczłonkowane są przez 9 korynckich półkolumn. We wnętrzu 5 figur
macedońskich królów i królowych, wykonanych w technice chryzelefantyny.

Epidauros, Asklepiejon, zaczęty 370 p.n.e. (?), Poliki et. Thymele = miejsce ofiarne, ołtarz . Zewnątrz 26
doryckich kolumn, wewnątrz 14 korynckich. Wejście systemem labiryntowym w fundamentach.
 Grecja starożytna 21

WIELKA HELLADA

ŚWIĄTYN I E :

- doryckie
~ jońskie

50
,
100 km
!

Metapont eTarent
Posejdonia (Paeslum) _e
e_

Przy!. Krimisa

Przedgórze
Lakińskie

Lokry Epizefyrejskie

Himera Tauromenion -

Akragas
e __ (Agrigenlo)
_
22 Arc h't
l e ktura sakralna

-.
-
-fi
Olimpia
-.
fi_
Argos
Teg~ .
Bassai
-..! .-
Lykosura

.-Sparta

Prinias-;
.~rtyna
 GRECJA / Grecja starożytna 23
WŁASCIW A I JONIA

cCn\ ŚWIĄTYNI E :
SAMOTRAK~
- dorycka
- jOńska

'J koryncka

!.Troja fi rolunda

50
J lQO km

_~' ~.ChrYSa

.-
Pergamon
<:J -

o')) CHIOS V ~ ~
..0,
-.Sardes

--::0e Elez

c?:;~~f~""~l"". ~frodYZjada

0> '%
=~'Iet
• O,dyma- Euromos .- -.Hekate

~. :'0. • <:J .
lagina

'" • o

,.~
Cś·,

~o

• Ankara

Antiochia
Apollonia • <:J
<:J . <::J
~ Sagalassos • (\
dar:::::;:{ . - . . °o Q u",
r'I o. ' Ol - Alrodyzjada \>
v 6> • ~o a ma Oiocezareja ;p
~ t) ~ Q

" ."'·C
:?d.
A CYPRU
24 Architektura sakralna
Architektura hellenistyczna kon- OKRES HELLENISTYCZNY I )
tynuuje tradycję grecką, jednak jej Okres hellenistyczny jako epoka polityczna zaczyna się wraz z pod-
obraz zmienia się dzięki wprowa- bojem Persji przez Aleksandra Wielkiego, od 334 p.n.e. Po śmierci
dzanym innowacjom. Wnoszą one Aleksandra w 323 p.n.e. , jego naczelni wodzowie, diadochowie,
tylko nieliczne nowe typy budowli. podzielili między siebie państwo (mapa s. 28-29) ; ich następcy ,
Przede wszystkim zaś wzbogacają epigoni, utrwalili ten podział. Końcem istnienia państw hellenistycz-
lub przezwyciężają niejednokrotnie nych stała s ię ich sukcesywna inkorporacja do Cesarstwa Rzymskiego
skostniały repertuar dawnych form .
(Macedonia 168 p.n.e., Hellada 146 p.n.e., Pergamon 133 p.n.e. ,
TYPY ARCHITEKTONICZNE
małoazjatyckie państwo Seleucydów do 63 p.n.e., królestwo Ptoleme-
Świątynia uszy w Egipcie 30 p.n.e.).
- Wielkie świątynie w formie dipterosu: Efez,
świątynia Artemidy, po 356 p.n.e. , późno·
klasyczno·wczesnohellenistyczna, 19'; Didyma, Hellenizm jako pojęcie historii kultury pojawiło się ponad 300 lat
świątynia Apollina, ok. 300 p.n.e., wczesnohel· temu. W krajach hellenistycznych pomiędzy Numidią a Morzem
lenistyczna, 26' (rozbudowana z archaicznej
świątyni , z dodaniem nowych elementów, np.
Czarnym, od Pendżabu do Morza Tyrreńskiego rozwija się stopniowo
wielostopniowej krepidomy) jednolita kultura grecka, która połączyła odrębności starych państw­
- pseudodipteros = dipteros, w którego wnętrzu
brak wieńca kolumn (rozwiązanie jeszcze z cza· -miast. Wspólnym językiem stała się "koine" , powstała z dialektu
sów archaicznych): Sardes , świątynia Artemidy , attyckiego. Aleksandria, Pergamon, Antiochia, Rodos i Ateny stanowi-
zaczęta w końcu IV lub na początku III w. p.n.e.,
ły główne centra tej kultury. Filozofia i nauka kwitły , artyści byli
wczesnohellenistyczna; Messa/Lesbos, świąty·
nia Afrodyty, III w. p.n.e.; ChrysefTroada, świą· sprowadzani ze starych greckich miast. Arystoteles, nauczyciel Alek-
tynia Apollina , III lub II w. p.n.e. , 13'; Magnezja,
świątynia Artemidy'; Lagina , świątynia Hekate,
sandra, stworzył kategorię nowej erudycji. Z przemieszania oriental-
II w. p.n.e.; Alabanda, świątynia Apollina, II w. nego ducha i greckiej kultury w Azji Mniejszej i Egipcie w późnohel­
p.n.e.
- peripterosy nie występują już w zachodniej czę'
lenistycznym okresie rozwinął się synkretyzm, przeniesiony następnie
ści kolonii , a w Grecji Właściwej i na wyspach na europejski obszar kultury antycznej.
Morza Egejskiego tylko sporadycznie (Messe·
na, Asklepiejon ; Tenos, świątynia Posejdona, II
w. p.n .e. ; Olimpiejony w Atenach i Lebadei , II w. Architekturę od późnego IV do końca II w. p.n.e. znamionuje
p.n.e., częściej w zachodniej Azji Mniejszej racjonalne i intelektualne eksperymentowanie z klasycznym aparatem
(Priene , świątynia Ateny, wczesnohellenistycz·
na; Troja, 1 poło III w. p.n.e.) form (zob. kolumna obok), rozdzielenie aspektu artystycznego od
- liczne małe świątynie z antami i prostylosy (por. użytkowego, włączenie problemu rozwiązania wnętrza do zadań
Pergamon, 25')
- jedyny pseudoperipteros: Epidauros, świątynia architekta; addytywne zestawienie członów budowli archaicznych
L, początek III w. p.n.e. i klasycznych zostaje zastąpione architekturą skomplikowanych brył
- świątynie okrągłe (tolos, wynaleziony w VIIIw.
p.n.e. , okres późnogeometryczny): Olimpia, Fili· i przestrzeni, mającą kulminację w budownictwie cesarskiego Rzymu
pejon , 338 p.n.e. , wczesnohellenistyczny; Sa· (Praeneste, 26*).
motraka, Arsinoejon , 27*; Stymfalos, świątynia
Hery. W trakcie politycznej ekspansji Rzym grabi, kopiuje liczne klasyczne
Budownictwo świeckie utrzymane w duchu trady· i hellenistyczne dzieła sztuki, sprowadza artystów i przenosi formy
cyjnym , lecz unowocześnione : agora, 343'; buleu·
terion, 344'; dom mieszkalny, 342', 346' sztuki greckiej: "Hellada zos tała podbita, sama podbijając zwycięzcę"
Biblioteka - wynalazek hellenistyczny (Horacy). Przejście hellenistycznej sztuki budowania w architekturę
Monumentalny teatr: Ateny, Syrakuzy, Epidauros,
pocz. III w. p.n .e., rozbudowany II w. p.n .e., 36'; rzymską dokonało się w okresie wczesnego cesarstwa (I w. n.e.).
- skene : Ateny, teatr Dionizosa, 338-331 p.n .e.;
Priene, 26'
- parodos (przejścia dla chóru) : Epidauros, Dodo· Hellenistyczne zasady budowania, jak osiowość i symetria, św iątynie
na. z podium, wielokondygnacyjność, i wiele innych, zostały nie tylko
Stadion: Ateny, ok. 330 p.n.e. ; Epidauros , Nemea,
Rodos; przejęte przez architekturę rzymską, lecz dalej rozwinięte (np. tarasy
- kolumnada nad linią startową: Epidauros, Kos. były sytuowane już nie tylko na podłożu naturalnym czy na słupach
Brama miejska z fasadą: Tazos, brama ,Zeusa
i Hery, koniec IV w. p.n .e.; Milet, Brama Swięta; kamiennych, lecz na podbudowach sklepionych beczkowo lub krzyżo­
Perugia wo). Hellenistyczne miasta przebudowywano, powiększano i upięk­
Grobowiec
- grobowiec wieżowy : Halikarnas (Karia), 27' ;
szano w imperialnym stylu rzymskim (Efez), rozwijając tradycję
Ptolemais (Libia); Olbia (południowa Anatolia) ; dziedzictwa hellenistycznego, wyraźną w nowych budowlach rzyms-
tzw. punickie grobowce wieżowe w Tunezji i Al-
gierii
kich - zwłaszcza w Azji Mniejszej - aż po II w. n.e.
Dokończenie na s. 26

: : ,

= : : ~:)l1 : :; Pojęcie " hellenizm" zostało wprowadzone w 1836 przez J.G. Droysena. Wiąże się ono z VI

-
1)
rozdziałem " Dziejów Apoętolskich ". Pierwotne wspólnoty chrześcij ańskie dzieliły się na: " Heb-
raioi" i " Hellenistai", czyli Zydów ciążących ku kulturze greckiej Uak św . Paweł) . Przez historyków
=
........... ,.,. ......... : I niemieckojęzycznych pojęCie hellenizmu rozumiane jest dość precyzyjnie. Natomiast francuskie
hellenisme oznacza sposób artystycznego wyrazu wedle greckiego stylu lub szerzej - według
.~ wzorów ku ltu ry greckiej; podobnie angielskie hellenism to przede wszystkim ideał życia określony
Magnezja nad Meandrem, świątynia Artemidy. według modelu greckich wartości kulturowych; jeszcze bardziej ogólne jest włoskie ellenismo,
Pseudodipteros, 150-125 p.n .e. Hermogenes. odnoszone do zjawisk dotyczących Hellady (Wolfgang Orth).
 Hellenizm 25
Miejskie założenia hellenistyczne
na przykładzie Pergamonu
Między trzema wielkimi państwami diadochów:
Macedonią, Syrią i Egiptem po śmierci Aleksandra
powstały mniejsze królestwa . Lizymach , generał
z rozwiązanego sztabu Aleksandra, wycofał się
z pieniędzmi kasy wojennej do twierdzy Pergamon
i rozbudował ją. Jego następca Filetajros, 281-262
p.n.e. założył dynastię Atlalidów. Wspierała ona
budowę twierdz i osiedli, nabywała okoliczne tere-
ny, w 261 p.n.e. stała się politycznie samodzielna.
Za panowania Atlalosa ISotera, 241-197 p.n.e.,
Pergamon stał się królestwem. Kolejne trzy gene-
racje monarchów gromadziły na swoim dworze
poetów i uczonych, powstała biblioteka z około
200 000 pozycji. Pergamon został główną ducho-
wą metropolią świata hellenistycznego. Atlalos III ,
138-133 p.n .e. , przekazał w spadku królestwo
potężnemu Rzymowi. Pergamon stał się stolicą
prowincji Azja.

Kształt miasta prezentuje ideał hel-

lenistycznego programu budowlane-
go, w którym reprezentacyjność,
indywidualność i racjonalizm łączą
się integralnie, Starsze budowle
stoją na wzgórzu zamkowym, Są to:
świątynia, ołtarz, teatr, stoa - znane
greckie typy architektoniczne; jed-
nak nowe i typowe dla hellenistycz-
1. taras (gó rny): pałace , magazyny, Traja- nych założeń miejskich jest ich
neum
2. taras : okrąg świątyni Ateny z biblioteką
ukształtowanie przestrzenne, zesta-
3. taras : okrąg świątyni Zeusa wienie w grupie, Budowle połączo­
4. taras: górna agora (rynek)
5. taras: teatr ze świątynią Dionizosa, od- ne w kompleksy zostały ustawione
budowany w czasach Hadriana lub Ka- na licznych tarasach. Widoczna
rakalli
staje się sekularyzacja architektury
A - stary pałac w formie domu z pery-
stylem, Attalos I, III w. p.n .e. (?)
hellenistycznej . W Pergamonie
B - nowy pałac w formie domu z pery- w II w. p,n,e. w formie prostylosu
stylem (z dorycką kolumnadą) ,
Eumenes II lub Attalos II , 1 pol. II w. powstają już tylko małe hellenis-

C
p.n.e .
- Trajaneum ze świąty nią Trajana i Had-
tyczne świątynie (zob, ił. poniżej),
rjana , koryncki peripteros, rozpoczęty Monumentalny ołtarz Zeusa z tego
za Trajana, poświęcony prze z Hadriana
w 129 n.e. samego czasu był już bardziej sym-
D - biblioteka, Eumenes II bolem zwycięstwa nad Galatami niż
E - świątynia Dionizosa, joński prostylos,
Eumenes II , 1 pol. II w. p .n.e., przebudo- ~wiątynią w dawnym znaczeniu,
wana w czasach Hadriana 130 n.e. lub Swieckie budowle komunalne, takie
Karakalli ok. 215 n .e.
F - świątynia Ateny Polias, dorycki peri- jak stoa, rynek, brama targowa
pteros, ok. 320 p .n.e., wzniesiony przez
Barsine, wdowę po Aleksandrze Wiel-
(Milet, 344*), gimnazjum, teatr,
kim biblioteka, urządzenia wodne i in"
G - teatr, Eumenes II, 1 pol. II w. p.n .e.
H - taras - teatr, 1 pol. II w. p .n .e. decydują o społecznej funkcjonalno-
I - brama zamkowa, Eumenes II , mur ści miasta, Tendencja ta przygoto-
częściowo bizantyjski
- ołtarz Zeusa , Eumenes II i Attalos II , wuje grunt dla technicznych osiąg­
166-156 p.n .e., 27"
K - górna agora (rynek) z doryckimi por-
nięć rzymskich architektów i in-
tykami kol umnowymi (stoami), Attalos II żynierów, którzy o budowlach Gre-
(?) polowa II w. p.n.e.
L - świątynia Zeusa , prostylos, jońskie ba- cji klasycznej będą mówić później,
zy i kanelury, kapitele toskańskie , doryc- HlO
' - - - - - - - - - ', że były one "godne czci, ale bezuży­
kie belkowanie, Attalos II , polowa II w.
p.n.e. teczne" .

2 3 4 5
Pergamon , założenie
miejskie. Koncentrycznie zgrupowana wokół teatru zabudowa akropolu

8
piętrzy się tarasami na stokach wzgórza. Tarasy wmocnione są od strony zbocza murami
oporowymi. Założenie hellenistyczne zostało w czasach rzymskich po raz kolejny rozwinięte
i upiększone.
Po prawej: świątynie typu prostylos z II w. p.n.e. Miasto górne: 1. E -świątynia Dionizosa, jońska ,
11 ,8 x 22,2 m; 2. L - świątynia Zeusa, dorycko-jońska , 6,7 x 12,3 m. Miasto dolne: 3. świątynia
Hery, dorycka, 7 x 11 ,8 m; 4. świątynia Asklepiosa, 9 x 16 m; 5. świątynia Hermesa i Heraklesa,
koryncka , 7 x 12 m.
26 Architektura sakralna
Priene, wczesnohellenistyczny teatr, zaczęty TEATR
w końcu IV w. p.n.e. , proskenion II w. p.n.e. ,
przebudowany II w. n.e. P - proskenion = hala L T
portykowa na kolumnach z trojgiem drzwi dla
aktorów i czterema pinakes = wymiennymi ścian­
kami kulis dla wystawiania dawnych dramatów,
z obowiązkowym chórem w orchestrze (O). Nowe
sztuki wystawiano zapewne na logejonie (L) przed
dwukondygnacyjną skene = sceną z thyromatami
(T) = malowanymi iluzjonistycznie kulisami. Pr
- prohedria = rzędy miejsc z honorowymi siedze-
niami i ołtarz Dionizosa (D). Pa - paradoi = boczne
wejścia , K - koilon (cavae) = widownia z (później
50) rzędami siedzeń. Por. teatr grecki i rzymski ,
36'.

Dokończenie s. 24
- przesklepione wnętrza grobowców: Macedonia;
Canosa (Apulia)
- fasady grobowców: Macedonia
- grobowce perystylowe: Aleksandria.

ELEMENTY ARCHITEKTONICZNE
Kolumny doryckie występ ują jeszcze często , lecz MIEJSCA KULTU· ŚWIĄTYNIE
dominują jońskie i korynckie (w obu porządkach

Q~~ ~ [I ~umn[
z plintami)
- kanelowanie kolumn doprowadzone często tyl-
ko do etapu sfazowania, często dolna część
trzonu niekanelowana, gładka
- mieszanie kolumn różnych porządków w archi-
tekturze świątyń (Epidauros , 20') i przy wielo-
kondygnacyjnym układzie rzędów kolumn (np .
stoa, 343'); hierarchia porządków: w parterze • •••
dorycki, w wyższych kondygnacjach i we wnęt­ •••••••••••••••••••
• •
rzach bardziej dekoracyjny joński lub koryncki
- wprowadzenie półkolumn .

Wielokondygnacyjność wprowadzona przez So-

stratosa z Knidos, budowniczego latarni morskiej
na Faros w Aleksandrii , III w. p.n.e. Występuje
w halach, dziedzińcach portykowych , bramach •• • •••
miejskich, fasadach grobowców, grobowcach wie-
żowych , prospektach scenicznych , domach mie- Didyma , nowa świątynia Apollina, ok. 300 p.n.e.-IV w. n.e., Dafnis z Miletu i Pajonios z Efezu .
szkalnych. Wyrocznia , joński 10/21-kolumnowy dipteros, 118 x 67 m, kolumny o wys. 1g,7 m. Kolumny i cella
Wysokie cokoty (z tradycji archaicznej) pod świą­ rozplanowane rastrowo. W sekos (adytonie = części sanktuaryjnej) - stanowiącej otwartą w formie
tyniami, halami kolumnowymi, ołtarzami , 27", gro- dziedzińca , hypetralną cellę (z gr. hypaitron = pod gotym niebem, bez dachu) - mała świątynia
bowcami , 27" kultowa (naiskos) nad świętym źródłem . Wolno stojące schody do sali " dwu kolumn". E - portal dla
kapłana wyroczni przed trójprzęsłowym , pięcionawowym pronaosem. Brak przyczółka.
Sklepienia
- sklepienie beczkowe: grobowiec, teatr, brama BUDOWLE
-luk z kamiennych klińców : Priene , brama agory.
Wyłamane szczyty: od I w. p.n.e ., Petra, 27"; WIELOKONDYGNACYJNE
Pompeje, malarstwo II stylu pompejańskiego
Formy krzywolinijne: tolos, apsyda, łuk , sklepienie ,
kopuła , koncha, wklęsłe kolumnady, eksedry w bu-
dowlach i wolno stojące
Ornament architektoniczny regularny, głęboko cię­
ty (efekty światłocieniowe)
Większy nacisk położony na kształtowanie wnęt­
rza

KOMPLEKSOWOŚĆ ARCHITEKTURY
I ARCHITEKTURA ZESPOŁOW
Ścisłe połączenie poszczególnych budowli w ra-
mach zespołu

Kompleksy budowli , w których budynki są zesta-

wiane nie autonomicznie, lecz hierarchiczn ie, tzn.
uszeregowane lub spiętrzone wg ich ważności.
Założenia tarasowe: Kos, Asklepiejon, ok. 300
p.n.e. ; Lindos , świątynia Ateny, ok. 300 p.n.e. ;
Didyma, ok. 300 p.n.e:; Pergamon , 25'; Pale-
strina, I w. p.n.e. , założenie rzymsko-hellenistyczne
Osiowość i symetria w pojedynczych i zespoło­
wych założeniach
Ciągi kolumnad otaczające place: Pergamon , Pa-
lestrina Po lewej: Palestrina (Praeneste) w Lacjum , Włochy , sanktuarium Fortuny Primigenii, I w. p.n .e.
Monumentalne wolno stojące schody: Kos , Pale- Siedziba wyroczni z prawem azylu. Surowa symetria. Zewnętrzne schody i rampy (R) prowadzą
strina poprzez tarasy z eksedrami (E) i górny taras z trzema portykami kolumnowymi (T) do teatru
kultowego (K) z półkolistą kolumnadą. Powyżej tolos z posągiem Fortuny. Słynna mozaika
przedstawiająca Nil. Po prawej: Pergamon , propylon Antenajona, 1 poło II w. p.n .e., dwukondyg-
nacyjny, porządek dorycki w dolnej, joński w górnej kondygnacji.

H
M
e
~ • ••
I I • •
• •
• •
• •
• ••
Pergamon, ołtarz Zeusa, 166-156 p.n .e. Zało­
żona na planie podkowy jońska kolumnada na
cokole , z otwartymi schodami i perystylem.
Rzeźba wnika w formy architektury (.. baroko-
wość" ): wąż wije się wzdłuż biegu schodów,
jeden z wojowników klęczy na stopniu schodów.
Halikarnas (Karia), przedhellenistyczny grobo-
wiec satrapy Mauzolosa (stąd nazwa mauzole-
um), ok. 350 p.n.e. Wg Pliniusza 33 x 39 m,
wys. 42 m. Na pokrytym reliefem cokole jońska
hala portykowa, 9/11-kolumnowa, z cellą. Dach
schodkowy zwieńczony kwadrygą.
"I
Samotraka, budowle obrzędów misteryjnych.
U góry: Arsinoejon , 289-281 p.n.e., 0 cokołu
ze schodami 19 m, drewniane ławy wokół stołu
ołtarzowego. Mury obwodowe z galeriami, ze-
wnątrz doryckie pilastry, wewnątrz jońskie pół­
kolumny. U dołu: Hieron, III lub II w. p.n.e., sala
z apsydą przekryta drewnianym stropem kase-
tonowym , ognisko kultowe, po bokach marmu-
rowe ławy.
Petra (Jordania), grobowiec skalny Khazne el-
-Faraun , początek n.e. Wydrążona w skale hel-
lenistyczna, dwukondygnacyjna fasada z prze-
łamanym szczytem i okrągłą świątynką; 6 po-
mieszczeń wewnętrznych.
Hellenizm 27
OŁTARZ
Jako miejsca rytuału ofiarnego ołtarze
przybierają różne formy zależnie od kultu
i miejscowych tradycji, jednak zawsze
stanow i ą budowle wyniesione ponad
otoczenie. Grecy i Rzymianie wznoszą
ołtarze w świętych miejscach, położo­
nych także przy ulicach i na placach,
w gajach, przy grobach, na granicach
zdobytych terytoriów. Są one na ogół
zorientowane. Towarzysząca świąty nia
leży na tej samej osi co ołtarz, dzięki
czemu posąg kultowy może "obserwo-
wać " składanie ofiary przez otwarte
wrota świątyni.
Ołtarz na ofiary całopalne (Olimpia)
dorycki ołtarz blokowy: krepis, podest,
stół ofiarny, założony na planie pod-
kowy mur chro niący przed wiatrem
(Paestum, św i ątyn ia Ateny)
monumentalne budowle ołtarzowe - już
od czasów archaicznych (Samos, ołtarz
proj. przez Rojkosa; Efez, ołtarz w Ar-
temi zjonie; później Pergamon*; Tenos ;
Magnezja; Priene; Kos; Rzym, Ara
Pacis .
GROBOWIEC
BUDOWLE
OBRZĘDÓW
MISTERYJNYCH
Podczas służby w świątyni wyznawcy
pozostają na ogół poza budynkiem, nato-
miast przy obrzędach misteryjnych wtaje-
mniczeni zajmują miejsce wewnątrz bu-
dowli . Rozwinęły się różne formy ar-
chitektoniczne. Samotraka*, Eleusis* .
Eleusis, Telesterion , sala misteriów. Stan z cza-
sów Cesarstwa Rzymskiego, po 170 n.e., na
planie budowli proj. Iktinosa z ok. 440 p.n.e.
Wcześniejsza budowla z czasów Kimona nie
ukończona. A - anakteron, Th - tron. Linia
przerywana - Telesterion z czasów Pizystrata,
VI w. p.n.e.
28 Architektura sakralna
HELLENISTYCZNE ZAŁOŻENIA MIEJSKIE Nikomeda
I MIASTA ZHELLENIZOWANE

- - , państwo Aleksandra Wielkiego

. Oorylaion
, -_ _
200 km
~I
Stratonikeia
Adramyttion
~ , • Attaleia Pessinus.
Thermai Apolloma Aisonaia •
Lts60~ erga!!1 0n ~ " Nakrasa .Ookineion
'- Mitylena Pilane. Algal 'Th ale'ra • Kadoi
.GrynelOn , Y I
FOkai~y~me
. Myrina .~~~~~oan~ tf" Syn nada •
"~~ Larissa ' Magnezj<l'"'Sardes
. Smyrna •
Hierapolis.
,
OM 'I.--L
E;;'rea Klazomenaja Fi ladelfia Eumenela FIlomelion .
'l.''-L (KląsQmąnai) • Blaundos . C> Apolloma. AmlOchl8-Plsld
" Teos , LeoeoosKlaros '-T rypo I'~s .Oionysopolis • Peltal' , ~
Apo Ioma
Nouon • Efez • Ny~a. , ' • Hierapolis Seleuqa .

~
mo Priene Trallels AntIOchela • Leodycela ~
ilel
• M Alinda •
yces / Alabanda Afrodyzjada
(Leodlkea) V . Saga Iassos
J...~1 fi •
J Euromos .Labranda ,
OidymaJJ'C. '. ~Lagma " • • .Komana
lasos Mylasa Strato nike la Temizonion Olbasa • Selge
Myndos Kera os (Themisonion) Perge . Sillyon
~Halikarnas Kaunos Termessos' '0spmidos ~
er' , ,Kos . Kalynda El I' Analel8 S'd
Knido .Kadyanda· ma I Ie
Telmessosl: ~ Tlos Olimpia. Faselis
Rodos Pmara Limyra
• Ksantos •
Palara
1 Herakleia Antifellos
2 Seleucydia

I
c Z A R N E I
/ Anaxala·
/
/
Amastris

ieros
Nikomedia
rusias-Kleros
·Nikaa ~igranokena
roja • Prusa • Ariaraleja ''lle:etrios
0? • . FI I Mazaka"
Sybaris Aleksandna- Troas ~. I o ena Oaklmeon. Filomellon Eusebla . Edessa
Pergamon Lyslas. ' Tyana • Anuochl8. Apamea Karrhe

MQns
Th rioi·

RhegiOn~
co o
~ II '"
Pto~mejada-Lebe~
fSmy~na Sardes Apolloma •• S
•• Filadelfia
• L · Hleropohs E
aodlkea Adana . S: leucrJoPos. Ichni
e~~~c~a Tarsos. • • /'---eAleksandn
•
NlkephorlOn
e~~o) Lokry Er'~.eleucJa.
. · Apo II onla Aspen· dos gS I S"'Ir~ntiócllia
M II - ·Aleppo AmfIpOIIS
P[len Antlochla • • e euqa • eeuqa a os •
Solunto . Centuripe .Telmes[J~lemeJada . -:':--~~moe -"'... ć'ufrat

1 O(}
Magnez a· Lyslas· Chalcyda
"'--leoJ).tinoi. ~egara Hyblaea AnUO~o,arSI Laodlkra . Apamea • Palmira
~ Syrakuzy
Q
Patar
•
I B I ~ . La[lssa
aanea • Eplfanla
/ ' .... _ - .....
"
I Pafos· Laodlk a.· Areluza '
KRETA U TrYPoliS" /
~ CYPR BYbIOS4~ChaICYda (Chalkis)
~ Sydon/t • Damaszek
Arsmoe . Seleucja
Ptolemejada Seleucja-Abila
M o R Z E Ś RÓD Z E M N E Apollonia 1. . Beremka
Asdod ·3 • Rabal-Ammon
Askalon • Filadelfia
Sabrata Rafia Gaza ~risa
Ptolemejada .
I
. Arsinoe · Kyrene __ / . Petra
Leptis Magna
· Berenice

1 Skythopolis
2 Gadara
3 Samaria
 Hellenizm 29

'-1
// I
/ I
_ -:Aleksandria Eschale
"."",,- "
",'" Kyropolis· ..........

I '" Aleksandria . L- '- -

,,
Bak~a.
I • Maracanda
(Samarkanda)
,,
, I
I
Nautaka·
.Oerbent
Aornos

,
• Taksila ,
Aornos .
• Baktra . Sukelala'
I IZariaspra)
•
I Nikea
I • Aleksandria
/ • Aleksandria
/ . Kabura

........ ,
I
I'" -- -- ","
Aleksandropolis •
. Suzja
•
Aleksandria (Ghasni)

(' • Aleksandria
I
\ Zadrakana
\

" -- ·Hekatompylos
•
Aleksandria Profthasia
• Aleksandria

• .Apamea
Europos (Ragy)

. Aleksandria (Arbela)
• Epifania
• Seleucja Leodycja . .Heraklea
(Leodikea)
. Chala

.Pura
.Methone Aleksandria
• Antiochia •
jPersepolis)

almena

M O R Z E

A R A B SK IE
30 Architektura sakralna
ANTYK RZYMSKI
Pierwowzory etruskie
Adaptacja kultury greckiej
i maloazjatyckiej
Grecki i rzymski schemat świątyni. U góry: grecki
peripteros na trójstopniowym stylobacie ; Ateny, He-
fajstejon, V w. p.n.e. U dołu: rzymski pseudoperip-
teros na cokole, przed fasadą zewnętrzne schody
flankowane murkami, będącymi przedłużeniem co-
kołu , Nimes, tzw. Maison Camie , k. I w. p.n .e.
Rzym , Forum Romanum . Rekonstrukcja .
Pochodzenie rzymskiej architektury od pierwowzorów etruskich i grec-
kich jest niewątpliwe. Pierwsza świątynia Jowisza na Kapitolu (33*)
została wybudowana na fundamentach budowli etruskiej. Swiątynia
kapitolińska stała się wzorem dla całej rzymskiej architektur~ sakralnej.
Rotundy z czasów cesarstwa, od mauzoleum Augusta, zaczętego w 28
p.n.e., do mauzoleum Hadriana (Zamek św. Anioła) , ukończonego 139
n.e. (35*), wywodzą się również z tradycji etruskiej; podobnie słynna
Wilczyca Kapitolińska jest w istocie rzeźbą etruską.
Od 200 p.n.e. Rzym rozciągał
swe panowanie na Helladę i Azję
Mniejszą. Zwycięzcy przejęli z zapałem dziedzictwo kultury greckiej:
pismo (za pośrednictwem Etrusków lub od italskich Greków) , panteon
bogów (bóstwami greckimi są Herkules, Apollo, Eskulap, Bona Dea,
Sol, Luna); rabowali dzieła sztuki ze świętych przybytków; kazali
kopiować w marmurze rzeźby. Grekami byli również budowniczowie
np. świątyni Jowisza Statora i Junony Reginy z 146 p.n.e. (Hermodoros
z Salaminy), a nawet jeszcze Forum Trajana z 111 n.e. i Panteonu
z 120-125 n.e. (proj. Apollodoros z Damaszku, ale wedle rzymskiego
sposobu budowania).
Greckie świątynie nigdy nie były kopiowane. Przejmowano wprawdzie
i modyfikowano porządki greckie (32*); i w Koloseum (3 6*),
i w innych budowlach kolumny różnych porządków stanowiły artykula-
cję poszczególnych kondygnacji (od dołu: doryckie, jońskie , korync-
kie). Jednakże architekci rzymscy odchodzili od tradycji greckiej ku
praktyczności, reprezentacyjności, dokumentowaniu wydarzeń poli-
tycznych (Rzym, płaskorzeźby figuralne: Ara Pacis Augustae, 13 p.n.e.;
Łuk Tytusa, po 81 n.e., Kolumna Trajana, 113 n.e.).
 Antyk rzymski 31
W epoce Augusta (31 p.n.e.-14 n.e.) sztuka grecko-hellenistyczna Rzymskie zasady budowania
przechodzi wreszcie ostatecznie w sztukę rzymską.
Architekturę grecką charakteryzowała tektoniczna zasada równowagi
elementów pionowych (nośnych) i poziomych (ciążących). Najważniej­
szym elementem konstrukcyjnym była kolumna.
W budownictwie rzymskim pierwszeństwo zyskała ściana jako ograni- rzymska wstęga falista
czenie, zamknięcie przestrzeni. Różnice między greckim sposobem
budowania, ukierunkowanym na zewnętrzny efekt, a rzymskim,
koncentrującym się na wnętrzu, ukazuje najwyraźniej:
- porównanie greckiej świątyni z kolumnowym obejściem, np. Par-
tenonu (l0*) i rzymskiego Panteonu (34';');
- typowa rzymska bazylika (42 n.* , 348 n.*), " która przez swe fryz z motywem bukranionu (czaszki byka)
kolumnady we wnętrzu jest porównywalna do przenicowanej łączonego girlandą

świątyni greckiej" (Pevsner).

Funkcja i dekoracja elementów architektonicznych stają się rozdzielne
od I w. p.n.e.
Kolumna występuje często jako element jedynie dekoracyjny (Rzym,
Forum Nervae, ok. 100 n.e., 349, 28 *).
Oblicowana półkolumna, będąca jedną z hellenistycznych innowacji,
dzieli z murem funkcje wspierające, np. pseudoperipterosy (Nimes,
fryz kanelurowo-listkowy (liść w formie języka) na
tzw. Maison Carree, 33*). geisonie porządku rzymsko-korynckiego (por.
Preferowane są dekoracyjne porządki kolumn (koryncki i kom- H6chst, 64')
pozytowy), z bogato zdobionymi elementami (belkowania, bazy
kolumn, 32*).
Mury, sklepienia, 'kopuły , wykonywane z kruszywa kamiennego
zalanego zaprawą, pokrywane są oblicowaniem kamiennym lub
tynkiem.
Łuki, sklepienia (znane już w epoce wczesnohellenistycznej), kopuły
(występujące od II w. p.n.e.), liczne nowe techniki wznoszenia muru,
symetria i osiowość, wywodzące się z tradycji hellenistycznej,
znajomość napięć kierunkowych są ważnymi środkami w konstruowa-
niu i komponowaniu takich budowli, jak mosty, -7 akwedukty*, galerie
(Rzym, Forum Trajana, 347*), -7 łuki triumfalne* , -7 termy*, teatry
i amfiteatry, 36*.
Budowle świeckie zob. także 292 n.* , 340*, 344 n.* , 393.
KONSTRUKCJE
ŁUKÓW

1 - Ferentinum, etruski łuk bramny; podwójny łuk półokrągły z kamieni klinowych, rozkładający
nacisk; 2 - Rzym , Łuk Septymiusza Sewera, 203 n.e., wydzielony klucz, kliny włączone w wątek
muru; 3 - Rzym, Koloseum , 70-80 n.e. , kliny nad profilowanymi gzymsami, podział na przęsła
pilastrami (J.Durm).

Cegła

Nimes. Akwedukt zw. Po nt du Gard, I w. n.e.,

środkowy fragment (całość -7 akwedukt'). Kon-
4 - Rzym , Koloseum, 70-80 n.e. - półokrągły łuk odciążający nad łukiem wspierającym. 5, strukcja z bloków kamiennych bez stosowania
6 - Rzym, bazylika Maksencjusza, 306-312 n.e.; 5 - łuk odciążający ponad łukiem wspierającym; zaprawy. Wsporniki do zamontowania rusztowa-
6 - łęk nad prostokątnym otworem (J.Durm). nia (próba rekonstrukcji w środkowej kondygnacji).
32 Architektura sakralna

PORZĄDKI mutulae
sima ze spływem -~E~~~====
RZYMSKO-DORYCKI albo ząbkowanie
tryglif
I TOSKAŃSKI pół metopy narożnej
metopa
Rzymsko-dorycki porządek modyfikuje grecko-do- płaski architraw
rycki pierwowzór przez: abakus
- dodanie w kolumnie bazy echinus z jajownikiem
Porządek toskański.
- dodanie pierścienia pod echinusem pierścień szyi -----$===~
Bez ozdób, bez kanelur. Rzym.
Podobny jest porządek toskański (tuskijski = etru-
ski) , który charakteryzuje się następującymi ele-
mentami:
- kolumna często bez kanelur, ale z bazą baza toskańska :
profil plaski (plata)
- pierścień szyjki często z astragalem (perełkowa-
niem)
- echinus z jońskim kimationem Uajownikiem)
plinta
torus -=====~~===~l---,
- abakus z profilem krajnika
- architraw niższy niż w porządku grecko-doryc- P orządek toskański. Albano, I w. p.n.e. Porządek rzymsko-dorycki. Bogate zdobienia,
kim pierścień szyi z astragalem. Rzym.
- tryglify narożne na osi kolumny
- pola metop z rozetami, emblematami, bukranio-
nami (bukranion = czaszka byka jako symbol
zwierząt ofiarnych) , 31' ząbkowanie
- mutulae czasem zastępowane ząbkowaniem .
fryz _ _ _ _ _ _---<

PORZĄDEK
RZYMSKO-JOŃSKI kapitel wolutowy Bogato zdobiony kapitel wolutowy.

Zasadnicze różnice w stosunku do greckiego pier-

wowzoru:
- kanalis między wolutami nie jest wk l ęsły
- niski architraw
bazaattt)Y~C~ka~~====~~~~~~
plinta _ __

- bogatsze rozczłonkowanie belkowania

- powszechne stosowanie ornamentu.
Porządek rzymsko-joński. Rzym , tzw. świą­
tynia Fortuny Virilis , I w. p.n.e.
PORZĄDEK
RZYMSKO-KORYNCKI wydatny
gzyms
Porządek odpowiadający rzymskiej potrzebie prze- wieńczący
konsole
pychu, rozwinięty z form greckich, wzbogacony,
wolutowe
najozdobniejszy, szczególnie chętnie stosowany.
- Baza - skopiowana forma attyckiej lub małoaz­
jatyckiej jońskiej
- trzon kanelowany jak w porządku grecko-koryn- fasciae

ckim , ale dolna część trzonu do 1/3 wysokości

dekorowana laskami w kanelurach, albo gładka,
albo pokryta płaskorzeźbami
- kapitel: kalathos = kosz otoczony liśćmi -+ akan-
tu , ułożonymi 2 x 8 lub 3 x 8 w dwu rzędach ; nad
nimi osiem par pędów roślinnych , zwijających
się w woluty i wznoszących się ku narożom
i środkowi każdego boku głowicy ; w kapitelu
plinta

Porządek
-----:=:E===L_
rzymsko-koryncki. Rzym,
greckim tylko woluty narożne , w rzymskim
świątynia Kastora i Poll uksa, 6 n.e.
wszystkie wspierają abakus, dekorowany u dołu
lub pośrodku każdego boku motywem kwiato-
wym
- gzyms podtrzymywany przez konsole wolutowe;
kasetony w spodniej partii gzymsu (-+ rozeta').

KAPITEL fasciae

KOMPOZYTOWY jońskiewoluty
- Koryncki kalathos z dwoma rzędami liści akantu nad korynckim
wieńcem akantowym
+ cztery pary wolut jońskich , które jednak nie są
połączone przez kanalis
- astragal (rzadko) i jajownik pod echinusem.
plinta -----_fE~~~L_
Porządek kompozytowy. Rzym, Rzymsko-koryncka kolumna z bogato
Łuk Tytusa , 81 n.e. zdobioną bazą.
 Antyk rzymski 33

ŚWIĄTYNIA
~ NA PLANIE
PROSTOKĄTA
Tylko jedna świątynia Rzymian, świąty­
nia Romy i Wenus, z czasów Hadriana,
• • • • w Rzymie, ma zewnętrzny wygląd
greckiej nie ukierunkowanej hali z kolu-
• • • •
Świątynia etruska, hipotetyczna rekonstrukcja Borrmanna i Wieganda wg Witruwiusza. Z podium
mnowym obejściem i wielostopniową
krepidomą ze wszystkich stron. We
wnętrzu zestawione są już zupełnie nie-
lub bez, drewniana lub kamienna. Drewniany dach, pod którym w głębokim portyku daleko od
siebie ustawione kolumny. Trójdzielna cella (służąca kultowi trzech bóstw) w tylnej połowie greckie dwie apsydy. Chociaż znaczenie
świątyni. Brak tylnego portyku , za to czasem wydzielony skarbiec. Greckie wpływy wykazują architektury greckiej jako źródła in-
szczególnie toskańskie kolumny, jednak zaopatrzone w okrągłe plinty i pierścienie szyi ; tryglify , spiracji jest w pełni doceniane, a jej
bogata dekoracja terakotowa (-4 ceramika). - Oddziaływanie na Rzym: frontalność, podium ,
porządek toskański , 32'. Plan etruskiej świątyni Junony Curitis (Civita Castellana) jest prawie pozostałości na terenach rzymskich
identyczny z planem świątyni Jowisza w Rzymie' . liczne, to w rzymskiej architekturze nie
chodzi o kopiowanie greckich wzorów.
Za cellą św iątyni nigdy nie znajduje się
• • tylna hala portykowa, odpowiadająca
hali wejściowej. Rzymska świątyn ia ma
• • wyraźnie osiowy charakter. Od przodu
szerokie zewnętrzne schody, ujęte we
• • flanki , prowadzą na podium do kolum-
• • • • • • nowej hali wejściowej. Z tyłu znajduje
się celi a, otwarta tylko ku fasadzie.
• • • • • • Z rzadka bywa ona otoczona ze wszyst-
kich stron kolumnami (peripteros). Z re-
• • • • • • guły jej ściany są rozczłonkowane pół­
o
I
20
I
kolumnami (pseudoperipteros). Wnętrze
przykryte jest pł askim stropem lub
Rzym , świątynia Jowisza na Kapitolu . Wznie- Efez, świątynia Hadriana, II w. n.e. , restaurowa- sklepieniem kolebkowym; gurty bądź
siona z greckich spoliów (kolumny) , jednak we- na IV w. n.e. " Architraw syryjski" z łukiem
dług etruskiego wzoru z zewnętrznymi schoda- pośrodku . Reliefy w przedsionku przedstawiają­ belki są podtrzymywane przez kolumny
mi i podium. Trójczęściowa cella dla Jowisza, ce m.in. chrześcijańską rodzinę cesarza Teodo- przyścienne. Tylna strona świątyni nie
Junony, Minerwy, ukończona 509 p.n.e. , od- zjusza obok pogańskiej Artemidy! ma znaczenia, ponieważ nie jest prze-
nowiona I w. n.e.
znaczona do oglądania. Por. 30*.

10
,
Rzym, świątynia Romy i Wenus, zaczęta w cza-
sach Hadriana, 121 n.e., ukończona po 138
n.e. za Antoniusza Piusa. Pseudodipteros, cella
podzielona przez dwie apsydy. U dołu: frag-
ment przekroju.

Baalbek (Syria), tzw. świątynia Bachusa, II w. n.e. ,

Nimes (południowa Francja) , tzw. Maison Carree , 19-13 p.n.e. , poświęcony Lucjuszowi i Gajuszo- koryncki peripteros z podwójną kolumnadą od
wi, adoptowanym synom cesarza Augusta. Klasyczno-koryncki pseudoperipteros (6/ 11): obejście frontu . Kolumny przyścienne we wnętrzu pod ot-
i wieniec kolumn zredukowano do półkOlumn przy ścianach celli. Głęboki trójprzęsłowy portyk. wartym , drewnianym wiązaniem dachowym. Dwie
Podium 31 ,8 x 14,9 m, wys. 2,8 m, 20-stopniowe schody między murowanymi flankami. Motyw kondygnacje ślepych okien stanowią podziały
półkolumn wystąpił po raz pierwszy w świątyni Zeusa w Akragas (Agrigento) , ok. 480 p.n.e. , 18'. ścian wewnętrznych.
34 Architektura sakralna
ŚWIĄTYNIE OKRĄGŁE
Również rzadkie w Rzymie świątynie
okrągłe otrzymują wydzielony c i ąg
schodów przed portalem. Są one naj-
częściej otoczone wieńcem kolumn.
",
Rzym, okrągła świątynia nad Tybrem, tzw. świąty­
nia Westy, k. II w. n.e. Cella otoczona 20 korync-
kimi kolumnami. Kapitele wmontowane wtórnie
- ich średnica nie odpowiada średnicy trzonów.
'",
Po lewej i u góry: Rzym , Panteon ,
= wysokość = 43,6 m. Jedynym źródłem światła jest oculus (0 9 m) kopuły. Liczne łuki odciążające
w murach i podwyższony mur zewnętrzny
półkulę . Po prawej: Rzym, dom i okrągła
odbudowa po pożarze w 191 n.e.
Baalbek (Syria), okrągła świątynia , 250 n.e. Bu-
dowla późnorzymska, na wysokim podium,
z prostokątnym przedsionkiem. Zewnętrzne
schody z flankami.
zaczęty 118 n.e. w czasach Hadriana. Wnętrze: średnica
wspierają kopułę , która wewnątrz tworzy dokładną
świątynia westalek na Forum Romanum, ostatnia
 Antyk rzymski 35

Rzym , mauzoleum Hadriana (Zamek św . Anio-
la), ukończone 139 n.e. Rekonstrukcja z za-
mkniętą lub otwartą cylindryczną nadbudówką
pod kwadrygą Hadriana.
GROBOWCE
Na kolistej lub kwadratowej podstawie
wznoszone są bogato ukształtowane
budowle. Szczególne formy prezentują:
podziemne mauzoleum Augusta* i skali-
sty grobowiec Nabatejczyków w Petra
(Jordania), 27 *. Formy okrągłe mają
genezę etruską, pochówek następuje
jednak na ogół nie w zamkniętym pod-
ziemnym systemie pomieszczeń , jak
w Etrurii , lecz urna stoi w środku
rotundy, do której prowadzi naziemne
wejście.

Rzym, mauzoleum Augusta , zaczęte 28 p.n.e .
Murowany, cylindryczny tumulus z koncentry-
cznie ustawionymi ścianami pod stożkowym
nasypem ziemnym.
L
r
Rzym, mauzoleum Hadriana, plan . P - Pons
Aelius (Most św. Anioła) , G -wejście, V -wes-
tybul , R - pierścień obejścia , K - pomiesz-
czenie grobowe.
St-Remy (Glanum), południowa Francja, julijski
cenotaf (grobowiec bez pochówku) , k. I w. p.n.e.
Na pokrytym reliefem cokole , bez komory grobo-
wej , wznosi się czterostronnie otwarty luk triumfal-
ny (tetrapylon) i lO-kolumnowy monopteros.

Saloniki (Grecja) , Łuk i mauzoleum Galeriusza, po 300 n.e. Wolno stojąca rotunda. W ścianach
o grubości 6,3 m przesklepione nisze w dwu kondygnacjach. Kopuła w dolnej części bardziej
plaska, de'(orowana późniejszjmi mozaikami. Od V w. kościół chrześcijańsko-bizantyjski. Po
prawej: przekrój przez mauzoleum.
36 Architektura sakralna
TEATR Teatr grecki Teatr rzymski
Grecja
Epoka archaiczna. Widownia: drew-
niana trybuna, później niecka stoku
wzgórza ze wstawionymi miejscami
do siedzenia (theatron, koilon, lac.
cavea). Miejsce akcji (orchestra)
w formie trapezu lub półkola , ze
świątynią i ołtarzem pośrodku, póź ­
niej z boku (Torikos*).
Forma klasyczna została rozwinięta
od 420 p.n.e. w Atenach i rozpo-
wszechniona w świecie greckim.
Epidauros*:
1 starszy koilon z 12 sektorami (kerkides) Torikos (Attyka). 1 _ świątynia Apollina, Aspendos, II W. n.e.
2 młodszy koi lon z 22 sektorami 2 _ ołtarz .
3 chodniki podestów (diazoma), obejmujących
widownię, i schody rozchodzące się promieniś-
cie między sektorami
4 scena (orchestra)
5 joński portyk kolumnowy (proskenion)
6 boczne ryzality (paraskenia) przed
7 dwukondygnacyjnym budynkiem (skene) z ga-
rderobami i z drzwiami dla aktorów
8 boczne szerokie przejścia (parodos) dla chóru
9 rampa prowadząca na dach ponad portykiem
10 mur oporowy
Teatr wczesno hellenistyczny 26*
Rzym
Początkowo budowle drewniane
z półkolistą widownią (cavea) lub
bez widowni. 55-52 p.n.e. budowla
kamienna na Polu Marsowym we- Epidauros, III W. p.n.e. Schemat teatru według Witruwiusza.
dług wzoru greckiego. 40 lat później
powstał Teatr MarcelIusa (---7 teatr*)
jako wzór dla całego imperium. Nie
jest to już założenie wydrążone
w naturalnym zboczu, lecz wolno
stojąca budowla miejska z otoczo-
nymi wysokim murem rzędami
miejsc, które są dostępne przez
liczne wejścia i schody. Poza tym
istnieją nadal, często przebudowane,
greckie teatry na stokach górskich.
Schemat teatru według Witruwiu-
sza*:
1 sektory cavea, które tworzą dokładne półkole
otoczone murem
2 schody
3 pierścień podestu (praecinctum)
4 górna kolumnada jako forma artyku lacji i zara-
zem obciążenie pionowe , które wzmacnia pod-
dawane sitom rozpierającym mury zewnętrzne
5 półkolista orchestra
6 drzwi w
7 ścianie skene (scenae frons) z iluzjon istycznie
malowaną architekturą, przed nią
8 estrada (proscenium) z bocznymi
9 obrotowymi kulisami (periaktae) Rzym, amfiteatr Flawiuszów (Koloseum) , 70--80 n.e. Eliptyczna arena przeznaczona do walk
Maszty z napiętymi powrozami dźwigają namioto- gladiatorów, 187 x 155 m, wys. 51 m. Pierwowzór dla wszystkich późniejszych amfiteatrów
we osłony nad estradą (aspendos*). (Werona , Arles , Pozzuoli , Nimes, El D żem itd.). Pod areną przejścia , schody, klatki , wyc i ągi
i zaplecze dla organizacji przedstawień. Za cavea 7 kręgów przesklepionych arkad filarowych ,
AMFITEATR częściowo w układzie wie lokondygnacyjnym, 80 ścian radialnych, połączonych przez sklepienia,
jako wsparcie dla rzędów siedzeń, system schodów do szybkiego opuszczania miejsc. Filary
Zob. również ---7 teatr *. zewnętrznych arkad z półkolumnami w porządkach : licząc od dołu doryckim, jońskim , korynckim .
 Antyk rzymski 37
RZYM ANTYCZNY

mury serwiańskie
..a....a- muryaureliańskiE'

wodociągi

c::::::J
cyrk
Gajusza i Nerona
38 Architektura sakralna
WCZESNE
CHRZEŚCIJAŃSTWO
I BIZANCJUM
Jerozolima, kościół Grobu Świętego, zaczęty 326
z fundacji Konstantyna Wielkiego. Rotunda ta , obok
kościoła Narodzenia Pańskiego w Betlejem, 43*,
pozostaje aż do późnego średniowiecza pierwo-
wzorem licznych, budowli centralnych. Od lewej:
rotunda Grobu Sw. z dwukondygnacyjnym obej-
ściem i trzykondygnacyjną, nakrytą kopułą częścią
środkową, dziedziniec z kolumnowymi krużganka­
mi, pięcionawowa bazylika, atrium.
Rawenna, kościół S. Apollinare Nuovo, ok. 500.
W III w. rozpad potężnego państwa rzymskiego mógł być po-
wstrzymany już tylko z pomocą wojsk prowincji , gdzie narastały przy
tym roszczenia do przejęcia władzy. Karakalla w 212 musiał przyznać
wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa prawa obywatelskie,
a Aleksander Sewer nadać wojskom przygranicznym dziedziczne
lenna. Najbardziej znaczący cesarze II i III w. pochodzą nie z Rzymu,
lecz z prowincji (Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Dioklecjan). Ciągły
napływ nowych, obcych religii z podbitych prowincji działa jednocząco
i równocześnie rozkładająco . Chrześcijaństwo odnosi sukcesy szcze-
gólnie wśród wojska. W czasach Dioklecjana (285-313) rządy mógł
sprawować jedynie skomplikowany aparat administracyjny, kierowany
przez czterech współcesarzy (tetrarchów). Rzym jako stolica stracił swe
znaczenie. Konstantyn, 306-337 (od 326 władca samodzielny), prze-
niósł w 330 stolicę do prowincjonalnego, lecz z wielu względów
korzystnego Bizancjum (odtąd Konstantynopol lub Drugi Rzym
- Secunda Roma, od V w. również nazywany Nowym Rzymem
- Roma Nova). W edykcie mediolańskim z 313 Konstantyn gwarantuje
wolność wszystkim kultom religijnym. Chrześcijaństwo, jeszcze za
Dioklecjana narażone na krwawe represje, jest przez Konstantyna
faworyzowane; chrześcijanie uzyskują przywileje i możliwość pias-
towania stanowisk państwowych . Cesarz zarazem ingeruje w dog-
matykę religijną, np. przez potępienie arianizmu i wyniesienie nauki
św. Atanazego do rangi doktryny prawomocnej (ortodoksyjnej) - sobór
nicejski, 325. Rzym odstępuje wprawdzie rangę stolicy Konstan-
tynopolowi, ale staje się - obok Palestyny, Trewiru i in. obszarów
- jednym z centrów rozwoju budownictwa sakralnego.
 Wczesne chrześcijaństwo i Bizancjum 39
Rzym, budowle podłużne: bazylika lateraneńska (S. Giovanni in Laterano) , pięcionawowa , arkady
międzynawowe , transept, apsyda, dł. 130 m; kościół św. Apostołów (dzisiaj kościół salowy św.
Sebastiana), bazylika filarowa, trzynawowa , bez transeptu ; bazylika w pałacu Sessorium (dziś
S. Croce in Gerusalemme); bazylika św. Piotra na Watykanie' . Budowle centralne: baptysterium
S. Giovanni in Fonte na Lateranie , dwukondygnacyjny, kolumnowy oktogon wokół starszego
basenu chrzcielnego; S. Constanza, 46' .
Konstantynopol: pierwszy kościół Hagia Sophia, zaczęty 326; .
Palestyna: Betlejem, kościół Narodzenia Pańskiego , 43' ; Jerozolima, kościół Grobu Swiętego , 38';
Trewir: bazylika podwójna, po 324, 105 x 135 m, 110'; aula lub sala tronowa, zwana bazyliką (od
1856 kościół ewangelicki) , hala 73 x 28,5 m, wys. 33 m.

Cechy charakterystyczne bazylik konstantyńskich:

osiowe następstwo przestrzeni: atrium - narteks - 3-5 naw
- prezbiterium
rozwój planu w kształcie krzyża łacińskiego (symbolika nawy
i krzyża)
zaniechanie stosowania sklepień , rozpowszechniony płaski strop
z kasetonami lub otwarte wiązanie dachowe
architraw lub archiwolty nad kolumnadą nawy podłużnej
mury najczęściej nietrwałe z cegieł, tufu, rzadko z ciosów
spolia (powtórnie użyte części wcześniejszych budowli) z budynków
antycznych: kolumny i kapitele, zależnie od potrzeb skracane lub
wydłużane; również belkowanie nad kolumnami, późniejsze na-
śladownictwa antycznych wzorów lub zredukowane formy porządku
korynckiego; kolumny często bez entasis
małe okna, najczęściej bez oszklenia, zasłonięte tkaniną lub cien-
kimi, ażurowymi płytami z alabastru albo marmuru (zob. transenny,
40*).
Następcy Konstantyna, 337-379, wspierają kult relikwii oraz roz-
budowę i wyposażanie coraz wspanialszych świątyń w miastach
i memorii na cmentarzach poza miastami. Od pustelnika św. Antoniego Rzym , kościół św . Piotra, 326. Największy kościół
chrześcijański , zbudowany na polecenie Konstan·
(251-356) zaczyna się też historia europejskiego monastycyzmu. tyna na miejscu grobu św. Piotra, rozebrany 1506
Mediolan: kościół S. Lorenzo Maggiore, 45' ; Rzym: kościół S. Clemente , 43' ; i zastąpiony dzisiejszym. Bazylika pięcionawowa.
Konstantynopol: pierwszy kościół Hagia Sophia , konsekrowany 360. 92 kolumny. między nawowe to spolia z budowli
rzymskich. Sciany nawy głównej oparte na archi-
Teodozjusz Wielki, 379-395, uczynił chrześcijaństwo religią państwo­ trawach , ściany między nawami bocznymi na ar·
kadach. Plan krzyża łacińskiego przejęty później
wą, zakazał kultów pasterskich i przyczynił się do rozkwitu sztuki przez całą architekturę zachodnioeuropejską.
chrześcijańskiej ("renesans teodozjański"). Był on ostatnim władcą
samodzielnym. Między jego synów zostało w 395 ostatecznie po-
dzielone cesarstwo: Honoriusz otrzymał zachodnią część, z Rzymem,
która wkrótce uległa germańskiemu najazdowi, Arkadiusz zaś - coraz
bardziej usamodzielniające się ziemie wschodniorzymsko-bizantyjskie
(zob. mapa 52/53).
Rzym: bazylika S. Paolo fuori le Mura; Mediolan: mauzoleum, później kaplica św. Akwilina,
k. IV w.; Chiusi: bazylika, ok. 400: Spoleto: kościół S. Salvatore, k. IV w. (VIII w.?), prezbiterium
sklepione krzyżowo .

V wiek. Z upadkiem granic cesarstwa w 404, rozpoczyna się upadek

imperium zachodniorzymskiego. Mimo to w V w. w Rzymie powstały
znaczące kościoły.
Budowle podłużne: Titulus Aemilianae (dzisiaj S. Quattro Coronati) , 401-407, Titulus Sabinae (S.
Sabina) , 422-432, Titulus Apostolorum seu Eudoxiae (S. Pietro in Vincoli) , 432-440, S. Mariae
Maior (S. Maria Maggiore). 430-440. Budowle centralne: rozbudowa baptysterium laterane·
ń skiego. S. Giovanni in Fonte , 432-440; S. Stefani sui Celio (S. Stefano Rotondo, 45') .

Cesarze zachodniorzymscy od czasu wędrówki ludów przebywają

w różnych rezydencjach. W 402 Honoriusz przenosi się z zagrożonego
Mediolanu do chronionej przez bagna Rawenny. Ucieka on przed Rzym , bazylika św . Pawła za Murami (S. Paolo
fuori le Mura) , pięcionawowa , z arkadami między­
wizygockim Alarykiem, który w 410 plądruje Rzym, jego zaś następca, nawowymi. Zaczęta za cesarza Konstantyna ,
Athaulf, wkrótce wycofuje się do Galii ("państwo tuluzańskie" , ze ukończona ok. 386. Po pożarze w 1823 odbudo-
wana, ze znacznymi zmianami w detalu architek-
stolicą w Tuluzie). Rawenna odzwierciedla w szczególny sposób politycz- tonicznym, m.in. kolumny wymienione na granito-
ną i artystyczną ambiwalencję okresu wędrówki ludów, por. 44*. we i założony strop kasetonowy .
Mimo zmian , ta postkonstantyńska budowla, jako
Podłużne budowle bazylikowe są preferowane we wszystkich częściach
jedyna w Rzymie, zachowała układ przestrzenny
cesarstwa. wzorujący się na cesarskich bazylikach na Latera-
Dokończenie na s. 40 nie i na Watykanie.
40 Architektura sakral na
Dokończenie s. 39 GŁOWICE
Budowle centralne na planie krzyża
ze środkową kopułą powstaną
w przyszło śc i głównie na obszarach
wpływów bizantyjskich. Mimo to
przez długi czas zostaje zachowana
jedność religijno-kulturowa, jakkol-
wiek sztuka Cesarstwa Wschodnio-
rzymskiego i terenów w zasięgu
jego wpływów (Rawenna, 44 n. *)
coraz bardziej się usamodzielnia,
przybierając cechy bizantyjskie.

Tessaloniki (= Saloniki): bazylika św. Demetriu-

sza, zaczęta 4 t 2, 634 rozbudowana do 5 naw,
empory, transept, 44'; kościół św. Jerzego -budo- Bizantyjsko-wczesnochrześcijańskie głowice koszowe. Lewa i środkowa : z nasadnikiem (impos-
wla centralna. Syria: Kalb Loze , trzynawowa ba- tem), Rawenna, VI w. ; prawa: Konstantynopol , kościół św. Sergiusza i Bakchusa, VI w.
zylika filarowa, dwuwieżowa fasada; Turmanin,
49', Kala'at Sem'an , k. V w., wokół centralnego
oktogonu zgrupowane krzyżowo cztery trójnawo-
we bazyliki , 44', 49'. Dolina Eufratu: Kodża­ OKNA

.e.
-Kalessi, ok. 500, bazylika kopułowo-emporowa.
Egipt (wybrzeże libijskie): Menapolis, centralne
baptysterium oraz dwie bazyliki na wspólnej osi.
•
•••••
.....
..
W VI stuleciu istotną rolę odegrał
Justynian l, od 527 do 565 panujący
w Cesarstwie Wschodniorzymskim. .......
•••••••:.:...
• •••
•••
..
•••••••••••••
Z ogromną energią przepędza pogańs­
kich bogów z Italii, zwycięża Wandali ..............
••••••
~

• ••
w Afryce Północnej i odnawia dawną
jedność państwa (bez Brytanii, Galii,
•••••••••••••
•••••••
•••••••••••••
•••••••••••••
_ eGD.
a także wizygockiej północnej Hisz-
panii, por. 57 i mapa 52 n.). Jego
fundacje uchodzą za "kulminację
••••••••••••• •••
wczesnochrześcijańskiej, a jednocześ­ Transenny: ażurowe, cienko szlifowane ptyty alabastrowe lub marmurowe, zasłaniające otwory
nie za korzenie bizantyjskiej sztuki okienne. Lewa i środkowa: Rzym; prawy: Grado (lstria).
budowania" (Pevsner).
Konstantynopol: kościoły św. Sergiusza i Bak-
chusa, 45', św. Apostołów , 47', Hagia Sophia,
ORNAMENT
47* , Hagia Eirene, zaczęty 532, bazylika kopuło­
wo-emporowa; Grecja: Filippi, bazylika, przed
540; Azja Mniejsza: Efez , bazylika św. Jana, 47* ,
kościół P. Marii; Italia: Grado, katedra, baptys-
terium i S. Maria delie Grazie, Rzym, S. Lorenzo
fuori le Mura, bazylika emporowa; Istria: Parenzo
(Porec); Syria: zob. 49' ; Palestyna, Egipt, Af-
ryka Północna , por. 49; Galia merowińska: Vien-
ne, 56' .

W VII W., między 640 a 650,

Arabowie podbili Egipt, Syrię, pół­
nocną Mezopotamię. Państwo bi- Wczesnoc h rześcijański ornament z Rawenny, kościół S. Apollinare in Classe, VI w.
zantyjskie, do połowy okrojone,
koncentruje się wokół ziem grec-
kich. Istotne stały się wpływy hel-
lenistyczne, wypierające rzymsko-
-łacińskie, a także silne wcześniej
semickie. Około 500 kościołów
i 300 klasztorów Konstantynopola
z czasem przepadło , wraz z uboże­
niem miasta; 12 z nich istnieje
jeszcze jako monastyry. Por. 84,
~ sztuka bizantyjska.
Bizantyjski ornament z Konstantynopola, kościół Hagia Sophia (Mądrości Bożej).
 Wczesne chrześcijaństwo Bizancjum 41

KOPUŁA NA PENDENTYWACH KOPUŁY

(~ kopuła*)

SKLEPIENIE
Z PUSTAKÓW
Kopuła na pendentywach. Przejście od kwadratowego planu budowli do okrągłej podstawy kopuly,
za pomocą trójkątów sferycznych , czyli pendentywów (P). W środku: kopuła na pendentywach CERAMICZNYCH
i tamburze (Tb). Po prawej: kopuła z łukami i żebrami usztywn iającymi , Konstantynopol, kościót
Hagia Sophia. (AMFOROWE)
KOPUŁA NA TROMPACH

Albenga Rawenna
- baptysterium - tzw . mauzoleum
Galii Placydii
Kolonia - baptysterium
--- ------ - kościół
św . Gereona
Ortodoksów
- kościól S. Vitale

Po lewej i w środku: kopuła na trompach. Czworoboczna podstawa przechodzi przez założone Sklepienie amforowe: naczynia ceramiczne ukła­
w narożach cztery pótstożkowe trompy w ośmiobok, na nim pótkulista kopuła lub ośmioboczne dane spiralnie w powłoce kopuly zmniejszaly jej
sklepienie klasztorne. Po prawej u góry: trompa kątowa; po prawej u dotu: trompa na narożniku. ciężar.

KONFESJA

o '0
'-----'

Po lewej: Rzym, tzw. Krypta Papieży w katakumbach św. Kaliksta, ok. 200. Katakumby - od nazwy
doliny w Rzymie ad catacumbas; w starożytności znane jako coemeterium (stąd cmentarz) z grec.:
miejsce spoczynku. Prawnie zatwierdzone miejsce pochówku rzymskich chrześcijan. Występują
także pod Neapolem, Syrakuzami, Aleksandrią i na Malcie. Budowane szczególnie w latach 250
-350. System korytarzy w skarpach ziemnych lub pod powierzchnią ziemi z wnękami grobowymi Konfesja (łac. confessio): komora grobowa świę­
(-> kolumbarium') i sarkofagami. W czasach Konstantyna Wielkiego rozpowszechnily się komory tego lub męczennika pod głównym ołtarzem , którą
z niszami grobowymi, czasem przesklepionymi (arcosolium). Odprawiano tu wyłącznie nabożeńst­ pielgrzymi mogli oglądać przez otwór z otaczają­
wa za zmarlych. Po prawej: Rzym, system korytarzy w katakumbach św. Sebastiana. cego ją korytarzyka.
42 Architektura sakralna
ROZWÓJ BAZYLIKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
(zob. też 348*)
• • • • • • • • • • •• •
• Bazylika chrze ś cijańska nie pojawiła s ię samoistnie. Typ ten wywodzi
• s ię z różnych źródeł. Jedno jest pewne, iż nie pochodzi od starożytnej
••••••••• ••• ś wiątyni greckiej. Ta bowiem uważana była za miejsce zamieszkania
bóstwa i wchodzić do środka mogli wyłącznie kapłani. Lud tyLko
okrążał budowlę w uroczystych procesjach i składał ofiary na
Pompeje , bazylika , ok. 80 p.n.e.
ustawionym przed nią ołtarzu. Pierwsi chrześcijanie potrzebowali
jedynie miejsca zgromadzeń dla członków gminy, wielkich i małych .
W pierwszych stuleciach odżegnywali się wręcz od budowli kultowych,
ołtarzy i wizerunków. Pierwsze wyobrażenia figuralne w katakumbach
pochodzą dopiero z końca II w. i ograniczają się do symboliki
dotyczącej głównego oczekiwania wiernych: zbawienia i życia wiecz-
nego (Dobry Pasterz, oranci, ryba, krzyż itp.). Przedstawienia nowotes-
tamentowe, np. Maria z Dzieciątkiem, pojawiają się dopiero w III w.
Nabożeństwa odprawiane były początkowo w domach prywatnych. Dla
wzra s tających liczebnie gmin poszukiwano jednak wzorów budowli
wielkoprzestrzennych, w których można by połączyć zgromadzenie
,
10
wiernych z miejscem na ołtarz i tron biskupi. Wprawdzie niektóre
Rzym, bazylika podziemna przy Porta Maggiore,
rzymskie świątynie zakończone bywały apsydą, lecz nie miały
I w. p.n.e . typowego dla bazyliki podwyższenia przestrzeni środkowej i tylko
wyjątkowo dzielono je wewnątrz na równoległe nawy. Potrzebom
chrześcij an lepiej odpowiadała bazylika foralna, która w miastach
służyła jako budowla sądowa i targowa. Jej wyższa , pro s tokątna nawa
ś rodkowa otoczona bywała nawami bocznymi (Pompeje*), nad którymi
znajdować się mogły galerie (Rzym, Bazylika Ulpia na Forum
Trajana*, 348*). Stałym elementem wyposażenia był fotel sędziego lub
nadzorcy targowego, umieszczony na podwyż s zeniu lub w apsydzie,
oraz ołtarz przy jednej z krótszych ścian. Mała, pogańska bazylika*
podziemna z I w. p.n.e., za murami Rzymu, jeszcze wyraźniej pokazuje
ten typ układu przestrzennego: trzy nawy sklepione kolebkowo Guż nie
obiegające przestrzeni środkowej), przedsionek i apsyda na początku
i końcu budowli. Bazylika pałacu Flawiuszów* w Rzymie, wzniesiona
w tym samym czasie, jest przekryta płaskim stropem i ma dwu-
poziomowe nawy boczne.

Rzym , bazylika w pałacu Flawiuszów (Pałacu Do-

micjana), I w. p.n.e., zob. 293'.

Hortus

50
I

Starożytny dom atrialny, schemat planu. Atrium, Rzym, Forum Trajana, pocz. II w. (zob. s. 349'). Plan całości zespołu prezentuje układ z transeptem
tablinum i oba skrzydła (alae) tworzą plan krzyża . i apsydą, podobny do tego, który później będzie wykorzystany w rozwiązaniu bazyliki chrześcijańskiej.
 Wczesne chrześcijaństwo i Bizancjum 43
Znacznie mniej pewne jest pochodzenie transeptu. Możliwym wyjaś­
nieniem jest oparcie się na planach starożytnych domów atrialnych,
w jakich odbywały się początkowo nabożeństwa (42*). W znajdujących
się po bokach atrium dwu skrzydłach (alae) można widzieć pierwotną
formę transeptu chrześcijańskiej bazyliki. Istotne jest także rozwiązanie
przestrzenne forów cesarskich - Augusta, a przede wszystkim Trajana
(42*). Ten wielki plac targowy pokazuje, pomimo przemienności
części odkrytych i zadaszonych, założenie bardzo zbliżone do planu
bazyliki chrześcijańskiej: wejście i ujęte w apsydialny półokrąg miejsce
kultu (świątynia) leżą po przeciwnych stronach, pomiędzy nimi hale
kolumnowe wzdłuż dziedzińca podobne są przestrzennie nawom
bocznym, dwie apsydy na końcach ustawionej poprzecznie Bazyliki
Ulpia tworzą swego rodzaju transept. Przeniesienie kultu monoteistycz-
nego z osoby cesarza na Chrystusa może też wyjaśniać adaptację Schemat wczesnochrześcijańskiej bazyliki kolum-
nowej typu rzymskiego: narteks w formie atrium,
architektury cesarskiej przez kościoły chrześcijańskie . Dodajmy jesz- przechodzący (" rzymski") transept, apsyda środ­
cze, że transepty stosowano w wielkich kościołach fundowanych przez kowa. Brak sklepień, empor i pastoforiów.
cesarza Konstantyna (Rzym, Konstantynopol, Palestyna), a obywały się
bez nich kościoły wznoszone bez udziału cesarza w prowincjach
małoazjatyckich czy afrykańskich.

Rozwinięty typ bazyliki ma dwie lub cztery nawy boczne (B), wyższą
od nich nawę główną (A), czasem też empory, ściany między nawowe
spoczywające na architrawach lub (rzadziej , bo to droższe rozwiązanie)
na arkadach, nawę poprzeczną, czyli transept (H). Trzony kolumn,
głowice i architrawy wyrywane były często z dawnych budowli
(-7 spolia), a następnie upraszczane lub przekuwane. Z Bizancjum
pochodzi typ głowicy koszowej czy kielichowej z trapezowym
impostem. Decyzja Konstantyna o zastosowaniu w bazylikach drew- Rzym, bazylika S. Clemente , IV w. Przegrody
nianych stropów skazała na zapomnienie na okres 700 lat rzymską chórowe z ambonami , 872.
technikę sklepiania dużych przestrzeni (pierwsze wielkie sklepienie
okna nawy
w katedrze w Spirze wykonano dopiero ok. 1100, sklepienie zaś nawy głów nej

głównej w kościele Benedyktynów w Cluny ukończono ok. 1120). Od apsyda

zachodu znajdowało się otwarte atrium (1) ze studnią (L) i kolum-

nowymi krużgankami (K), narteks, czyli przedsionek (I) w zachodniej
części kościoła , oraz przegrody chórowe (F) z ambonkami (G)
ograniczające chór, za którym kolejno znajdował się ołtarz (E) i apsyda
(D) z tronem biskupim, czyli katedrą (C). Wieże wznoszono zwykle
znacznie później i stały one obok kościoła.
Schemat bazyliki wczesnochrześcijańskiej.

':'
D
B

F
La J A

K B

Plan idealny bazyliki wczesnochrześcijańskiej (wg

rzymskiego kościoła S. Clemente).

,
40

~::i····"···"·······:?
2lJ
!

...................
Betlejem, kościół Narodzenia Pańskiego , IV-V I w. Justyniańska przebudowa części wschodniej , ...........................
pięcionawowej bazyliki (architrawowej) na założenie trójkonchowe. Pierwotne , z czasów Konstan-
tyna Wielkiego , założenie części wschodniej zaznaczono linią przerywaną (rekonstrukcja hipo-
tetyczna , przez niektórych kwestionowana). Aspendos, bazylika rzymska
44 Architektura sakralna

RAWENNA
Pierwsza faza. Architektura Rawenny
pod wpływami zachodnio rzymskimi.
Honoriusz, 402-423 ; Galla Placydia,
425-450 jako regentka ze swym synem
Walentynianem 1lI, 425-455.
Bazylika S. Giovanni Evangelista, zaczęta 424;
Basilica Ursiana (katedra S. Orso), konsekrowana
450, pięcionawowa; bazylika św. Apostołów
(przebudowana na kościół św. Franciszka) , kon-
sekrowana 451 ; kościół S. Giovanni in Fonte ,
dawne baptysterium Ortodoksów, zaczęte ok.
400, oktogon z czterema konchami (zob. 46"); tzw.
mauzoleum Galii Placydii (zob. 46").

Druga faza. Architektura fundacji

germańsko - ostrogockich, 476-540
(57*). Teodoryk, królostrogocki od 473,
zakładnik w Konstantynopolu
(461-467), pokonał Odoakra na polece-
nie cesarza wschodniorzymskiego,
w 493-526 cesarski namiestnik w Italii,
rezydował w Rawennie. Ariańscy Ostro- krypta okrężna
goci wznosili dla siebie kościoły nieza-
leżnie od kościołów miejscowej ludno- '--_ _ _~'I'
ści katolickiej.
Bazyliki: katedra ariańska (dziś S. Spirito) za-
częta k. V w.; S. Apollinare Nuovo, 500--504 (38") ; Rawenna , kościół S. Apollinare in Classe, 535-549. Bazylika trójnawowa kolumnowa z arkadami
międzynawowymi , bez transeptu (redukcja schematu bazyliki rzymskiej, 43"). Okrężna krypta
S. Apollinare in Classe", konsekrowana 549 .
- Bazylika trójnawowa , beztranseptowa, pas- kory1arzowa pod ławą dla duchownych w apsydzie środkowej. Pastoforia późniejsze. Do korpusu
toforia późniejsze , środkowa apsyda nawowego przylega atrium oraz dwa kwadratowe pomieszczenia flankujące fasadę . Kolumny
- kolumny (spolia) bez entazis , na nich archiwolty; z warsztatów konstantynopolitańskich. Wewnątrz bogaty wystrój mozaikowy. Dzwonnica X w.
wzór: Rzym, kościół S. Paolo fuori le Mura (39")
i kościoły Cesarstwa Wschodniego ,
20

- oprócz rzymskiej tradycji budowlanej (schemat

s. 43") widoczna jest również zależność od
Bizancjum w lekkości tektoniki, głęboko ciętej
ornamentyce marmurowych głowic , niosących
trapezoidalne imposty (40") , konfesji otoczonej
półkolistą kryptą, przebiegającą pod ławą dla
duchownych w apsydzie (S. Apollinare in
Classe") i w bogatym, mozaikowym wystroju
wnętrza
- bizantyjskie środowiska artystyczne preferowały
bazyliki z emporami dla kobiet (Saloniki, kościół
św. Demetriusza" , zaczęty 412) , oraz bez
transeptu (Konstantynopol, bazylika św. Jana
Chrzciciela, 463) ; Rawenna przyjmując liturgię
zachodnią zrezygnowała z empor
- ściany budowli artykułowane z zewnątrz ar- Saloniki, bazylika św. Demetriusza, zaczęta 412 , 634 powiększona do pięciu naw. Widok
kadami (półkoliste łuki na lizenach) . południowego ramieniśt transeptu. Bizantyjski układ przestrzenny, różniący się od rozwiązań
Budowle centralne: S. Maria in Cosrnedin rzymskich (por. 43"). Sciągi konsJrukcyjne łączące elementy budowli zapewniają trwałą, solidną
= baptysterium Arian , 493-526, oktogon z cztere- strukturę. Przemienność podpór. Sciany pokryte rnozaikami. Posadzka nawy głównej inkrustowana
ma apsydami , nawiązujący do baptysterium Orto- kolorowymi marmurami. Empory dla kobiet (rnatronea) , zgodnie z liturgią bizantyjską (por.
doksów (zob. wyżej) ; S. Vitale (s. 45"); mauzole- Konstantynopol , Hagia Sophia , 47").
um Teodoryka (57").

Trzecia faza. Epoka bizantyjska, od

540 do VIlI w. Justynian I, 527-565,
władca Cesarstwa Wschodniego, wygnał
Gotów z Italii. Rawenna od 540 była
egzarchatem bizantyjskim; utracona po
najeździe Longobardów, w 751 , strac iła
znaczeme.
Ukończenie S. Vitale (45") i S. Apollinare in
Classe" , gdzie po raz pierwszy pojawiła się wolno
stojąca wieża , pełniąca jedynie funkcje dzwonnicy.
W Syrii wieże stanowią czasem element korpusu
(Turmanin , 49").

Po lewej: Kala'at Sem'an (Syria), kościół klasztorny św. Szymona Słupnika, 460--490. Cztery
bazylikowe korpusy zestawione ze środkowym ośmiobokiem (pierwotnie przekrytym kopułą?) . Korpus
wschodni zakończony trzema apsydami. Pośrodku ośmioboku kolumna św. Szymona. Po prawej:
Rzym, bazylika S. Agnese fuori le Mura, ok. 630. Empory dla kobiet wg obrządku bizantyjskiego.
 Wczesne chrześcijaństwo i Bizancjum 45

WIELKIE BUDOWLE
CENTRALNE
Najwcześniejszym wielkim kościołem
tego typu jest S. Lorenzo, wzniesiony
ok. 360 w pozostającym pod wpływami
bizantyjskimi Mediolanie. Kopuła cent-
ralna otoczona jest czterema dwupozio-
mowymi eksedrami zwieńczonymi pół­
kopułami (por. Hagia Sophia, 47*).

W Syrii są przykłady jednopoziomo-

wych, centralnych budowli z przylegają­
cym od wsch. chórem, uj ętym w aneksy;
część środkowa w formie czworoliścia ,
Mediolan, kościół S. Lorenzo Maggiore, 355-372. Kwadrat z czterema narożnymi wieżami , otoczona obejściem z czterema niszami
pomiędzyktórymi dwukondygnacyjne eksedry, obejście i empory. Atrium od zachodu . Kaplice IV-V zewnętrznymi (Bosra, katedra*, 512;
w. Budowla silnie oddziałała na projekty świątyń centralnych w okresie ręnesansu .
Ezra, kościół św. Jerzego, 517).

Konstantynopol , kościół św. Sergiusza i Bakchusa, VI w. Część centralna na planie ośmioboku

z czterema eksedrami wpisana w zewnętrzny kwadrat z niszami w narożach. Obejście dwukondyg-
nacyjne, kolumny dolne niosą architrawy , górne łuki arkad. Głowice kolumn 40·. Bosra (Syria), katedra, 512. " Dwuwarstwowa" bu-
dowla centralna. Apsyda główna z zewnątrz wielo-
boczna.

Rozczłonkowanie eksedrami wewnętrz­

nego ośmioboku występuje w innych
bizantyjskich kościołach (Rawenna,
S. Vitale*; Konstantynopol, św. Ser-
giusz i Bakchus*). Arkady górnej kon-
dygnacji mają charakterystyczny podział
potrójny. Od wsch. prezbiterium.
Kościół S. Stefano Rotondo w Rzymie*
z 2 poło V w. , wzniesiony na wzór
Rawenna, kościół S. Vitale , 522- 547. Rozwinięty system kościoła św. Sergiusza i Bakchusa. rotundy Zmartwychwstania (A nastasis)
Ośmioboczna część centralna z siedmioma eksedrami i z prezbiterium; dwupoziomowe obejście w Jerozolimie (38*), jest wyjątkowy:
z arkadami.Kopuła murowana z użyciem amfor. Wzór dla cesarskiej kaplicy w Akwizgranie.
wielkie rozmiary (0 64 m)
przekrycie stropem (wg tradycji
z epoki Konstantyna Wielkiego)
zasada konstrukcyjna jak w bazylice
św. Piotra (39*), dostosowana do
centralnego planu - dwa obejścia
odpowiadają nawom bocznym; kolu-
mnady między częścią centralną
a obejściem architrawowe, między
obejściami arkadowe
ostatnia monumentalna budowla cent-
ralna w Rzymie (następną będzie
dopiero renesansowy kościół św. Piot-
ra na Watykanie) i w całym Cesarst-
wie Zachodnim; wyjątek sta nowią
tereny pozostające pod wpływem
bizantyjskim, jak Rawenna.
Rzym , kościół S. Stefano Rotondo (konsekrowany 470) na planie koła z wpisanym krzyżem, W następnych wiekach kontynuowana
przedstawia wczesnochrześcijański symbol krzyża w okręgu. 1 - część środkowa , 2 - obejście
wewnętrzne o tej samej wysokości co ramiona krzyża (4), 3 - obejście zewnętrzne , 5 - dziedziń­ będzie jedynie tradycja małych budowli
czyki. Przeniesienie koncepcji konstantyńskiej bazyliki stropowej na plan centralny (wg Schmolla). centralnych (baptysteria i mauzolea).
46 Architektura sakralna

MAŁE BUDOWLE
CENTRALNE
Małe budowle centralne nje służyły
zgromadzeniom gminy, lecz jako:
baptysteria (tylko jedno w mieście);
w ich środku - zagłębione baseny
•
chrzcielne, do których wiodły schodkj •
mauzolea, mieszczące sarkofag •
memoriae, nad uświęconymi miejscami
(kościół Narodzenia Pańskiego
•
V; Betlejem, 43*; kościół Grobu
Swiętego w Jerozolimie, 38*).
Pierwowzorami były starożytne
budowle centralne: kopułowe caldaria · ' ,0
w termach , z basenem w środku ,
mauzolea i okrągłe świątynie Split, mauzoleum w pałacu Albenga (północno-zachodnia
często stosowany był układ Oioklecjana, ok. 300. Italia), baptysterium, V w.
przestrzenny jak w bazylikach:
środkowa, przekryta kopułą
przestrzeń była podwyższona i miała
okna w górnej części ścian,

Rzym , sala w termach Rawenna, baptysterium

Oioklecjana, k. III w. S. Giovanni in Fonte , V w.

Rawenna, tzw. mauzoleum Galii Placydii, ok. 440

spoczywających na arcrutrawach lub

arkadach kolumnady (Rzym,
S. Constanza*)
plany koliste lub wieloboczne
z półokrągłymi lub prostokątnymi
niszami
w Cesarstwie Wschodnim i na
terytoriach pod jego wpływami
występuje plan krzyża greckiego
o czterech ramionach tej samej lub
zb l iżonej długości (tzw. mauzoleum
Galii Placydii * w Rawennie). Od VI
w. plan taki będzie punktem wyjścia
dla typu bizantyjskiego kościoła
krzyżowo-kopułowego , 47 n.*
Rzym, mauzoleum Konstancji (S. Costanza), IV w. Zapewne naj starsze mauzoleum chrześcijań­
wnętrza jednoprzestrzenne lub skie, wzniósł je cesarz Konstantyn dla swej córki ; ma plan kola otoczonego na przemian
z obejściem. półko listymi i prostokątnymi niszami ; część środkowa sklepiona kopułą, obejście kolebką.
 Wczesne chrześcijaństwo i Bizancjum 47

Konstantynopol , kościół św . Apostołów , 527-
565, zniszczony 1463. Jeden z pierwszych koś­
ciołów chrześcijańskich na planie krzyża grec-
kiego .
BAZYLIKI KOPUŁOWE
Wyróżniającym się przykładem jest
kościół Hagia Sophia w Konstantynopo-
lu * z kopułą
o podobnej konstrukcji
żebrowej, jak w kościele ś w. Sergiusza
i Bakchusa (45*). Kopuła centralna
spoczywa na pendentywach pomiędzy
czterema potężnymi filarami. Łuki mię­
dzy pendentywami wspierane są od
północy i południa przez system przypór
w nawach bocznych, a od wschodu
i zachodu przez półkopuły , podparte
z kolei czterema mniejszymi półkopuła­
mi eksedr. System sklepienny nadaje
temu bazylikowemu kościołowi charak-
ter budowli centralnej. Liczne spolia
z Efezu i Baalbeku (por. Wenecja,
S. Marco, 132*).

KOŚCIOŁY KOPUŁOWE
NA PLANIE KRZYŻA

Po lewej: bizantyjski kościół krzyżowo-kopułowy

(schemat dziewięciopolowy albo quincunx). Budo-
wla centralna z kopułą nad środkową częścią
Konstantynopol , Hagia Sophia (kościół Mądrości równoramiennego (greckiego) krzyża. Tutaj nad
Bożej), 532-537, konsekrowany 562, Antemios kwadratowymi polami między ramionami krzyża
z Tralles i Izydor z Miletu. Bazylika o charakterze znajdują się cztery narożne kopuły .
budowli centralnej. Półkopuły od wschodu i zachodu Po prawej: kościół krzyżowo-kopułowy z bocznymi
oraz nawy boczne od północy i południa wspierają kopułami nad ramionami krzyża .
centralną kopułę. Nad narteksem empora cesarska,
po bokach galerie dla kobiet (gynaikeion) . Wedle wzorów takich , jak tzw. mauzole-
um Gaili Placydii w Rawennie (46*),
powstawały kościoły na planie równo-
ramiennego (greckiego) krzyża. Należy
je również zaliczyć do budowli central-
nych. Wybitnym przykładem był (zbu-
rzony) kościół św. Apostołów w Kon-
stantynopolu* o pięciu kopułach tej
samej (i) wysokości.
(Por. Perigueux, St-Front, 118*).
Przez dodanie od zachodu szóstej kopu-
ły i tradycyjnych elementów narteksu
i atrium można było przekształcić ten
typ na kościół o rzucie krzyża łacińs­
kiego (Efez, bazylika św. Jana*).
Bazylikakopułowa i ko ściół krzyżowo­
-kopułowy to ostatnie nowe rozwiązania
przestrzenne w architekturze wczesno-
chrześcijańskiej. Późniejsze rozwiązania
podzielą się na architekturę bizantyjs-
kiego Wschodu i architekturę Zachodu,
Efez, kościół św. Jana, 550-564. Pierwotne założenie centralne na wzór kościoła św. Apostołów ; która doprowadzi do budowli karolińs­
później rozbudowany na zachód o jedno przęsło z szóstą kopułą, narteks i atrium , dzięki czemu
uzyskał kształt bazyliki na planie krzyża łacińskiego (rekonstrukcja).
kich i romańskich.
48 Architektura sakralna

ROZPOWSZECHNIENIE Grecja
BIZANTYJSKIEGO
KOŚCIOŁA
KOPUŁOWEGO
Grecja, Syria i Afryka Północna miały
już w III w. jednonawowe domy modlit-
wy i małe bazyliki. Chrześcijanie greccy
osiedlający się poza Bizancjum i miesz-
kańcy otaczających cesarstwo krajów
pogańskich (Syria, Armenia, Gruzja,
kraje słowiańskie), chrystianizowani
przez bizantyjskich misjonarzy, przej-
mowab również - ponad granicami
politycznymi - bizantyjską wiedzę ar-
chitektoniczną. Bazyliki wznoszono rzad-
ko (północna Grecja, Bułgaria, Syria).
Od VI w. rozpowszechniają się nato-
miast kubiczne budowle z kopułą jako
kosmicznym symbolem chrześcijańs­
kiego wszechświata (por. Castelvetrano,
136*). Również kanon malarskiej deko-
racji ścian i sklepień dostosowany był do
tego typu wnętrz . Z powodu trudności
technicznych przy budowie dużych kopuł
kościoły były stosunkowo niewielkie.
Ich zasadniczy kształt to (por. schemat
na s. 47*) sześcian z kopułą lub grupą
kopuł, z których środkowa przewyższa
pozostałe. Pojawia się on już w V w.
(Saloniki). Od IX w. forma ta jest
całkowicie skodyfikowana. Formy bar-
dziej zindywidualizowane powstawały
przez zestawianie różnych elementów
Saloniki (Grecja), kościół św. Apostołów, Stiris (Fokida, Grecja), mały kościół klasztoru
typowej budowli. 1312-1315. Obejście z bocznymi kopułami Hosios Lukas, pocz. XI w. Na skrzyżowaniu
z trzech stron rdzenia budowli. Zamkni ęcie dwóch kolebek kopuła na pendentywach, wspar-
Kościoły krzyżowo-kopułowe: wschodnie apsydą główną i dwiema bocznymi. ta czterema kolumnami. Ponad częścią wscho-
Separatyzm wnętrz . Okna i ślepe arkady roz- dnią (P - protesis, D - diakon ikon, C - chór)
- kopuła na pendentywach lub trom-
członkowują elewacje i tambury. Wątek warst- znajduje się empora, przed nią ikonostas. L - li-
pach z czterema albo ośmjoma pod- wowy ceglano-kamienny. Podwyższone łuki. tai = przedsionek (narteks) .
porami
- kopuła flankowana czterema lub wię­
cej kopułami bocznymi
- kopuła pomiędzy sklepieniami ko leb-
kowymi
kopuła pomiędzy sklepieniami krzy-
żowymi
- zróżnicowane wysokości tamburów
- różne sposoby rozbudowywania pla-
nów
- empora w części wschodniej
apsyda (na ogół wyodrębniona) i dwa
aneksy o charakterze zakrystii
(= pastoforia: protesis i diakon ikon)
tworzy trójdzielne sanktuarium
przedsionki
- boczne galerie lub obejście
- wydatne gzymsy
- ślepe arkady
lizeny
~-\- \ -
- okna biforyjne i tryforyjne
- transenny (płyty przezroczowe) za-
miast oszklenia okien
cegła, zwłaszcza w Konstantynopolu,
--------
Nerezi (Macedonia). kościół św. Pantalejmona, 1164. Kościół krzyżowo-kopułowy z narteksem
i wyodrębnioną apsydą, z ośmiobocznym tamQurem nad częścią środkową i czterema kopułami
bocznymi. Mury z kamienia łamanego i cegły. Slepe arkady obramiają okna przesłonięte cienkimi
pły1ami kamiennymi z przewierconymi otworami (transenny).
 Wczesne chrześcijaństwo i B izancjum 49
Salon ikach, Macedonii, zach. Azji
Mniejszej
kamień łamany , szczególnie w Grecji
równoczesne stosowanie w jednej
budowli cegły , kamienia ciosowego
i łamanego : I. warstwy cegły wzmac-
niające mur z łamanego kamienia (np.
Saloniki, 48*) ; 2. cegła wykorzys-
tywana do budowy łuków i kopuł; 3.
ornamentalne wzory z cegły; motywy
kwiatów, girland, szczególnie efek-
towne w zestawieni u z kamieniem
i białą zaprawą (Mistra); 4. użycie
ceramiki z brązową lub zielo n ą pole-
wą

rzadko stosowane rzeźby na fasadzie

(Ateny, Armenia, 50*)
rzadko wznoszone dzwonnice, zapew-
ne pod wpływem Zachodu.
BAZYLIKI
W Syrii w IV-VII w. wzniesiono ok.
500 bazylik i kościołów salowych.

rJ~ DP ~
. --1. Il
V""
r
D
"'::1 n-
I [W
1\
Ir D~ P ~
,
>O
20
I

Dafni (Attyka, Grecja), kosciół klasztorny, 2 poło
XI w. Kopuła na trompach opartych na osmiu
podporach , brak empor, obejscie zostało po-
dzielone na małe pomieszczenia. Wyod rębnio­
ny z bryły budowli chór z półkolistymi niszami.
W aneksach i przedsionku sklepienie krzyżowe.
Staranne opracowanie lica muru z ciosów ka-
miennych i cegły.
Syria
Po lewej: Turmanin , bazyli ka, V-VI w. Fasada dwuwieżowa z narteksem. Po prawej: Kalb Loze,
kosciółpielgrzymkowy, V w. Bazylika emporowa z narteksem m i ędzy dwiema wieżami. Podwyż­
szony chór (bema) w nawie głów n ej ; szerokie arkady m i ędzy nawowe dla uzyskania lepszej
widocznosci z naw bocznych .
Gracan ica (Serbia) , kosciół klasztorny, 13 13-
13 15. Kopuła na pendentywach opartych na
czterech filarach. Trójdzielny narteks z częs ­
cią srodkową p rze k rytą kqpułą. Zamknięcie
wschodnie- z pastoforiami. Sciany zewnętrz n e
o ozdobnym wątku z zestawionych warstw cegły
i starannie obrobionych ciosów kamiennych.
Wyciąg n ięcie bryły budowli w górę.
Turmanin (Syria) , V-V I w. P - pastoforia (pomiesz-
czenia fl ankujące chór).
Bazylika: także z fasadą dw uw ieżową
i narteksem (Turmani n*, Kalb Loze*).
Podpory między n awowe w formie
kol umn lub filarów, na nich archi-
trawy lub arkady
szerokie arkady w płn. Syrii (diecezja
Antiochia, od V w.), w nawie głównej
przedłużony chór - bema (Kalb
Loze*, Ruweha, Rusafa)
trójdzielne sanktuarium (zob. wyżej)
w płn. Syrii również artykulacja
kolumienkami zewnętrznych murów
naw i apsyd (Kala' at Sem'an, 44*;
Kalb Loze*)
profilowane obramienia drzwi, okien
i łuków arkad
rzadko występuj e transept
w płd. Syrii także hale emporowe
o stropach z płyt granitowych, opar-
tych na przeprutych arkadami murach
poprzecznych (Schakka).
Klasztor jako przylegający do kościoła
zespół budynków mieszkalnych pojawił
się j uż w IV w. w Afryce Płn. i Syrii .
Bazylika jest centrum zespołu , z którego
w miarę rozwoju reguł zakonnych wy-
kształci się średniowieczne założenie
klasztorne.
50 Architektura sakralna

ROZPOWSZECHNIENIE Armenia i Gruzja

BIZANTYJSKIEGO
KOŚCIOŁA
KOPUŁOWEGO
Armenia i Gruzja
W VI w. mjasta na wybrzeżach Azji
Mniejszej w centralistycznym państwie
bizantyjskim straciły swe dawne znacze-
nie. Drążonym w grotach kaplicom
eremitów, z kopułami, apsydami, łukami
i kolumnami oraz malowidłami ścien­
nymi, zwłaszcza w okolicach Miletu
i Urgup w Kapadocji , towarzyszyły małe
kościółki na planie krzyża.

Armenia i Gruzja od VII w. stały się

ważnymi centrami' sztuki architektonicz-
nej. Od X w. oba te kraje, czerpiąc
QL - - - 10
Zwartnoc (Armenia) , 641-661. Rotunda empo-
rowa o trzech poziomach , czytelnych w bryle;
część środkowa na planie czwórliścia. Rekon-
strukcja.

10
l

Bagaran (Armenia) , katedra, 624. Plan kwadrato- Thalin (Armenia), katedra, VII w. Kombinacja
wy, kopuła z czterech stron wsparta apsydami. planów prostokątnego i trójkonchowego. Kopuła
oparta na kolumnach (wpływ bizantyjski).

zarówno ze źródeł małoazjatyckjch ,

jak i bizantyjskjch wykształciły sobie
tylko właściwe formy i cechy charak-
terystyczne:
liczne odmiany założeń na planie
krzyża z czterema apsydami
centralne plany cztero-, sześcio- i oś ­
mioosiowe, ujęte z zewnątrz w formę
cylindryczną (Zwartnoc*)
centralność planu wyraźnie podkreś­ Po lewej (na sąsiedniej szpalcie): Mccheta, Ahtamar (Armenia) , kościół św. Krzyża , 915-
lona w bryle budowli kościół Dżwari (Gruzja) , ok. 630. Tympanon 921. Przypory (od wsch.) i nisze wspierają
portalu zach.: dwa anioły podtrzymujące krzyż, część środkową na planie kwadratu , zwieńczo­
również bazyliki lub kombinacje
otoczony nimbem. Tego typu rzeźba architek- ną kopułą. Ozdobione płaskorzeźbą elewacje są
planu podłużnego z trój konchowym tonicznajest, poza Kaukazem i Armenią, prawie jedyne w swoim rodzaju. U góry: elewacja płd.
(Thalin *) nie znana w krajach bizantyjskich. U dołu : elewacja wsch . z płaskorzeźbami.
 Wczesne
Ruś
Moskwa, katedra Wniebowzięcia Marii, XVI w.
Typowe założenie pięciokopułowe, z fryzem ar-
kadkowym.
,
10
,
10
u góry i po prawej: Moskwa, katedra Opieki
Matki Boskiej - sobór Pokrowski (później zwany
soborem Wasyla Błogosławionego), 1555-
1560. Cerkiew upamiętniająca zdobycię Kaza-
nia przez Iwana IV. Cztery wyższe i cztery
niższe boczne wieże nad małymi kaplicami
otaczają główną wieżę wieńczącą środkową
cerkiew. lukipółokrągłe i w ośli grzbiet.
Kijów, katedra Mądrości Bożej (sobór Sofijski).
1045-1050. Ten krzyżowo-kopułowy kościół był
punktem wyjścia cerkiewnej architektury Rusi.
Empory. Do głównej kopuły dostawione kopuły
boczne. U góry: elewacja wschodnia, u dołu:
mozaiki we wnętrzu.
chrześcijaństwo i Bizancjum 51
nad skrzyżowaniem kopuła nakryta
s tożkowym dachem
technika murowania w opus incertum,
licowanie ciosem kamjennym
wyjątkowo bogate dekoracje płasko­
rzeźbione (na zewnątrz) i malarskie
(wew nątrz).
Ruś
W Nowogrodzie i Kijowie wznoszono
w początkach XI w. niezbyt liczne
świątynie o charakterze bizantyjsko-
-ruskim. Obie katedry pod tym samym
wezwaniem, Mądrości Bożej (sobory
Sofijskie), są jakby zestawieniem kolej -
nych obejść części centralnej , złożonych
z małych , kwadratowych i prostokąt­
nych pomjeszczeń między szerokimj
filarami , w przeciwieństwie do wczesno-
chrześcijańskich obszernych wnętrz.
Cerkwie kopułowe na planie krzyża
greckiego:
wysokie apsydy wschodnie
- pięć naw
- kopuła na skrzyżowaniu
- 4-12 bocznych kopuł, pod nimi małe,
słabo oświet l one pomieszczenia
- kopuły na wysokich, cylindrycznych
bębnach.
Epoka rozkwitu architektury Rusi rozpo-
czyna się ok. 1400, wraz ze skoncent-
rowaniem władzy państwowej w Mosk-
wie. Wznoszone wówczas cerkwie nie
mają europejskich analogii:
to głównie świątynie pięciokopułowe
- bęben pod kopułą części centralnej na
kilku poziomach dekorowany monu-
mentalnymi , ośmiobocznym i pasami
fryzów arkadkowych
- cebulaste i inne fantazyjne kształty
zewnętrznego pokrycia kopuł.
52 Architektura sakralna

A N A

Dunaj

Paryż .

Germigny-des-Pres.
• Auxerre
G A L L A

.Tours

· Poitiers

· Oviedo

H I S Z P A N I A

• Toledo

A F R y K A
 Wczesne chrze ścijań stwo i Bizancjum 53
ŚWIAT WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKI I BIZANTYJSKI

największy zasięg imperium

bizantyjskiego w czasach
Juslyniana (527-565)

ważniejsze cenIra
D wczesnego chrześcijaństwa
'i'KijÓW

kościoły kopułowe
l
pod wpływem bizanlyjskim

granica między Cesarstwem

Wschodnio- i Zachodniorzymskim A e Mechela
w czasach Teodozjusza (395) Bolnisi e

A R M E4?1 A
j' e Eczmiadzin/
An~ T~ałin Zwartnoc
Bagaran

(!:jez.wan
Acht'amar

M o R

Leplis Magna

/
54 Architektura sakralna

Tzw. oratorium Gallarusa na półwyspie Dingle (zachodnia Irlandia). VII w.

BUDOWNICTWO Zawsze, gdy w antyku jakiś cywilizowany naród podbijany był przez
PRZEDKAROLIŃSKIE mniej cywilizowany, zwycięzcy przejmowali od pokonanych istotne
składniki ich dziedzictwa kulturowego.

Powstanie zachodn iego kręgu kulturowego

Także w Europie Zachodniej po rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego
zespoliły się w podobny sposób cywilizacja rzymska, późnoantyczne
chrześcijaństwo i germanizm w nowy, " zachodni" krąg kulturowy. Od
końca V wieku coraz bardziej odgradza się on od bizantyjskiego
Wschodu. Ale nowi germańscy władcy mieli przez długi czas
Starania o dorównanie wzorom rzymskim
niewielkie sukcesy w staraniach o udokumentowanie swoich roszczeń
do sukcesji, także w zakresie dziedzictwa kulturowego.

Potrzebabyło zatem stuleci, aby rozwinąć budownictwo, które

odpowiadałoby nowym strukturom władzy .

Także organizacja państwowa miała niewiele do zaoferowania w cha-

rakterze ekwiwalentu dokładnie zorganizowanego rzymskiego aparatu
państwowego . Wczesne cesarstwo frankońskie nie dysponowało bo-
wiem, jak Rzym, biurokratycznym systemem władców i urzędników
państwowych. Nowe cesarstwo było nie tyle państwem , ile raczej
wspólnotą plemion, powiązanych zasadą posłuszeństwa i rządzących
się własnymi, odrębnymi prawami. Brakowało jednego centralistycz-
nego "Rzymu". Także nowo przyjęte chrześcijaństwo , pojmowane
początkowo bardziej jako magiczne czary obronne aniżeli prawo
etyczne, jest za mało zorganizowane, aby odegrać rolę państwowotwór­
czą. Dopiero powstanie cesarstwa frankońskiego (Chlodwig, 482-511)
i jego stały rozwój , aż po imperium Karola Wielkiego (768-814)
stworzyły z czasem, wraz z postępującą chrystianizacją Germanów,
podstawy niezbędne dla przejęcia politycznego i kulturalnego dziedzictwa
 Architektura przedkarołińska 55
Rzymu. Działalność misyjna VIII stulecia (św. Bonifacy, św. Willi-
brord i in.) wiąże ponownie Kościół frankoński z Rzymem. Zarazem
Rzym chroni się pod opiekę cesarstwa frankońskiego. Dzięki temu
układowi udaje się Karolowi wykorzystać chrystianizację
do wzmocnienia władzy państwowej. Następstwem wpływu władzy
świeckiej na Kościół jest natomiast spór pomiędzy cesarzem i papiest-
wem, będący przez stulecia głównym przedmiotem polityki zachodniej.

Znaczne różnice w kulturze i wykształceniu pomiędzy Rzymianami

i Germanami, a także brak dużych miast i tym samym zapotrzebowania
na budowle miejskie prowadzą do tego, że budownictwo ogranicza się
prawie wyłącznie do wznoszenia kościołów. Ale dokonania są
niewielkie, nie powstają nowe typy architektoniczne. Wprawdzie
w budowlach centralnych i bazylikach Rawenny obserwuje się twórcze Rawenna
nawiązanie do antyku, lecz tam działali rzymscy budowniczowie, a nie 44'
Germanie. Także grobowiec Teodoryka, przypominający monolitycz-
nym przekryciem grobowce Hunów, wzniesiony jest przez Rzymian. 57*

o zniszczonych germańskiech świątyniach drewnianych mogą dać Przełożenie germańskiego sposobu

pewne wyobrażenie późniejsze norweskie kościoły masztowe budowania w drewnie na budownictwo

z kamienia
(słupowe). Nieśmiało i po omacku zbliża s ię germańska budowla 56 n.*
drewniana do swojej wersji w kamieniu. Wizygocka hala królewska 138 n.*
w Naranco w Hiszpanii (848 konsekrowana na kościół P. Marii) jest
naj prawdopodobniej jednym z naj wcześniejszych rezultatów tego
procesu. Współcześni chwalą jej niezbyt okazałe sklepienie kolebkowe
jako majstersztyk.

W budowli podłużnej i centralnej wypróbowywane są najróżnorodniej­

sze formy rzutów poziomych. Jeżeli niektóre z tych rozwiązań mogą
wskazywać na tradycję bazylikową, to początków specyficznych,
bocznych przybudówek w kościołach angielskich i w hiszpańskich
kościołach Wizygotów, z ich wąskimi przejściami, chciałoby się szukać
w germańskim budownictwie drewnianym. Jego najdobitniejszą trans-
pozycję w kamieniu znaleźć można w "kamiennych fachwerkach"
niektórych kościołów angielskich, a najpiękniejszym ich przykładem
jest powstała w X w. wieża Earls Barton (58 *).

Architektoniczna rozbudowa zamków rozpoczyna się dopiero w cza-

sach karolińskich , 294* , mapa s. 295.

Ogólnie rzecz biorąc, mało znaczące pod względem artystycznym

budownictwo czasów przedkarolińskich prezentuje bezskuteczne usiło­
wania Germanów, aby dorównać w dziedzinie sztuki niedostępnej im
w gruncie rzeczy tradycji rzymskiej.
56 Architektura sakralna

KOŚCIOŁY
MEROWIŃSKIE
Germanie, między którymi byli Fran-
kowie, napływający na tereny obecnej
Belgii i Francji , przynosili wyłącznie
znajomość budownictwa drewnianego.
W okresie wędrówek ludów znajomość
konstrukcji słupowych lub palisadowych
z ustawianych pionowo bali, pomiędzy
które wkładano poziomo dranice, po-
zwalała na budowę wielonawowych,
prostokątnych hal królewskich, jak ta,
opisana w Pieśni o Beowulfie. Zapewne
już w tym samym czasie powstawały ,
choć zachowały się dopiero później sze
budowle, podobne do skandynawskich koś­
ciołów masztowych. Typ ich pozostawał
w zasadzie niezmienny mimo przemian
struktur i materiałów budowlanych.
Większe bazyliki kamienne według wzo-
rów wczesnochrześcijańskich z południo-

,o
,
00

'------

Wurzburg, kaplica P. Marii, 706. Sklepiona rotun- Borgund (Norwegia), najstarszy zachowany Poitie rs, baptysterium św. Jana, pocz . V w.
da z niszami wg wzorów antyczno-wczesnochrze- drewniany kościół masztowy (słupowy) , 1150. Rozbudowa z VII w. zaznaczona cienkimi linia-
ścijańskich. Chór nad kryptą. Lina przerywana Zob. też 138', mapa s.139 i ..... kościoły masz- mi. Merowińskie. Dekoracja przyczółka wska-
- przebudowa chóru , 1603. towe'. Konstrukcja z powiązanych ze sobą słu­ zuje na wpływy budownictwa rzymskiego; trój-
pów pokazuje , jak wyglądały bardzo liczne, kątne arkadki i "opus reticulatum" (siateczkowy
a nie istniejące już kościoły drewniane z czasów wątek ścian) wcześniejsze od podobnej dekora-
wej Europy pojawiły się w czasach przedkarolińskich. cji budynku bramy w Lorsch (62').
Chlodwiga (482-511) w ważniejszych
centrach chrześcijańskich (kośc i oły św.
Marcina w Tours; Notre-Dame w Cler-
mont-Ferrand ; później św . Remigiusza
w Reims; św. Apostołów w Paryżu ).
Jedyny lepiej zachowany kościół św.
Piotra w Vienne*, z V lub VI w.,
świadczy o ich cechach:
trójnawowa bazylika kolumnowa bez
transeptu
- półko l ista apsyda środkowa
lIllL C
0 0 0 ®
- wewnątrz śc iany rozczłonkowane śle-
pymi arkadami
dekoracja płaszczyzn murów
możliwe empory. ® 0 0 0
)
~
Budowle centralne są nieliczne i niewiel-
kie. Baptysteria zachowały się w Venasque,
Poitiers*, Aix, Riez. Najstarszą budowl ą
kamienną na terenach niemieckich jest, być
może, kaplica P. Marii w Wiirzburgu*

Budowle salowe spotykamy na terenach

wschodniofrankońskich (Lorsch I; Ratyz- Breberen (Nadrenia), plan reliktów archeologi- Vienne , kościół św. Piotra, k. V lub VI w.;
bona, św . Emmeram, 67*). cznych drewnianego kościoła , VIII w. trójnawowa bazylika kolumnowa.

,
10
Rawenna, grobowiec Teodoryka, przed 526.
Wzorowany na mauzoleach antycznych; przy-
ziemie na planie dziesięcioboku, wewnątrz plan
krzyża greckiego, sklepienie z dwóch krzyżują­
cych się kolebek. U góry: fryz cęgowy . Łuki
półkoliste arkad z wzajemnie zahaczających się
klińców.
lilio = Naranco (Asturia), wizygocka hala króle-
wska, VII I/IX w. , 848 konsekrowana jako koś­
ciół. Sala sklepiona kolebkowo, mało staranny
wątek murów; spiralne, toczone kolumienki de-
korujące wnętrze mogą nawiązywać do słupów
germańskich budowli drewnianych.
(lilio = Lino)
Architektura przedkarolińska 57
KOŚCIOŁY
OSTROGOCKIE
I WIZYGOCKIE
Odoaker, germański dowódca w służbie
rzymskiej , po buncie w 476 został zarząd­
cą Italii. Teodoryk, królOstrogotów,
działając z polecenia cesarza wschodnio-
rzymskiego, pokonał w 493 Odoakra,
otrzymał tytuł cesarskiego namiestnika
Italii i rezydował w Rawennie. Wielkie
budowle, fundowane tutaj przez Ostro-
gotów, są bezpośrednią kontynuacją za-
chodnio- i wschodniorzymskiej tradycji
budowlanej (44 n*). Służyły one także
legitymizacji ich władzy jako spadkobier-
ców i kontynuatorów cesarstwa, wznoszone
też były przez rzymskich budowniczych.
Wizygoci byli bodaj najsilniej zromanizo-
wanym ludem germańskim. Stopili oni do
VII w. elementy rzymskie, iberyjskie,
celtyckie i wandalskie, zarówno politycz-
ne, jak artystyczne, w jedną hiszpańską
całość. Osiedli na Półwyspie Iberyjskim
od 410 jako sojuszn icy Rzymu , począt­
kowo ariańscy , potem katoliccy. W VI w.
przejściowo zepchnięci na północ przez
wojska J ustyruana, w 612 pokonali Ostro-
gotów, przejęli też bizantyjski styl dworski.
Bazylika trójnawowa z otwartą drew-
nianą więźbą dachową
- wąskie , wysokie arkad y międzynawo­
we
- łuki podkowiaste Ueszcze przed sztuką
isl a msk ą!)
- dekoracja o motywach bizantyjskich
(winna latorośl , gołębie) i germańskic h
(plecionki, rozetki, kółka)
- prymitywna technika murarska
- głowice kolwnn: spali a rzymskie lub wizy-
gockie uproszczenie głowic korynckich.
W 711 - 720 zepchnięci
przez Arabów do
północno-zachodniej Hiszpanii, gdzie od
k. vrn w. architektura wi zygocka zaczęła
nabierać cech sztuki przedromańskiej
(Naranco*) .
- Bazyliki i kościoły salowe kryte stro-
pem lub prostą kolebką na gurtach
- w późniejszym okresie bardziej skom-
plikowane plany, także krzyż grecki
- cylindryczne filary zestawiane w gru-
pach, szerokie łuki arkad
dekoracja malarska naśladująca detal
architektoniczny.
Por. 87*, 128*; mapa s. 129.
Cłu'ześcijanie,tolerowani na terenach
zajętych przez islam, wykształcili styl
mozarabski (mieszany, wizygocko-is-
lamski), zob. 87*, 128 n.* :
- trzy- lub pięcionawowe bazyliki z trze-
ma apsydami
- drewniane stropy
- łuki podkowiaste, również w planach
- głowice islamskie, rzymskie, wizygockie.
58 Architektura sakralna

ANGLOSASKIE
KOŚCIOŁY
W ANGLII

PORTALE, OKNA

U góry: portal w wieży (Earls Barton, X w.). Okno dwudzielne (biforium) , ciosowy detal w murze
z kamienia łamanego (Worth, X w.). U dołu: okienko z wtórnie użytych rzymskich cegiełek
(Leicester, kościół św. Mikołaja , IX w.). Biforium zamknięte łukami dwuspadowymi na kanelowa-
nych filarkach (Deerhurst).

WĄTKI MURU

wątek w rybią ość (" opus spi- mur z kamienia polnego wątek z kostki kamiennej
catum") i ciosu

WIEŻE, GŁOWICE

Po lewej: tzw. fachwerk kamienny , narożniki ciosowe (Earls Barton, X w.). Po prawej: filar z głowicą
anglosaską (Sompting, pocz. XI w.)

Escomb (Durham), kościół św. Jana, pocz. VIII
w. Długa , wąska i wysoka budowla z prostokąt­
nym prezbiterium, połączonym z nawą jedynie
ciasnym otworem. Dużych rozmiarów, słabo
obrobiony kamień, częściowo wykorzystany
wtórnie z budowli rzyrnskich. Portal północny
i łuk tęczowy wykonane z ciosów. Dobudówka
od strony południowej pochodzi z XII w.; ostro-
łukowe okna gotyckie.
Architektura przedkarolińska 59
ANGLOSASKIE
KOŚCIOŁY
W ANGLII
Budownictwo przew aż nie drew niane
(z dranic)
budowle murowane z kami enia łama­
nego i cegły, materiał często odzys-
kiwany z ruin rzymskich (Leicester,
58*)
mało skomplikowane plany; nawy
wydłużone, ciasne, wyciągnięte w gó-
rę, zwykle jednoprzestrzenne, z od-
dzielonymi chórami (Esco mb*)
dodatkowe aneksy, dostę pne jedynie
drzwiami lub ciasnymi przej ściami
arkadowymi, mają charakter oddziel-
nych pomieszcze ń - separatyzm wnętrz
(B radford *)
- od 674 wpływy założeń benedyktyń­
skich
•
)
•
o 1,0
Worth (Sussex) , kościół św. Mikołaja, X w. Wyraź­
ny separatyzrn wnętrz; nawa z dostawioną wy-
dłużoną apsydą i aneksami bocznymi.
nad drzwiami i oknami łuki półkoliste
lub dwuspadowe
bardzo małe, silnie rozglifione okna
szczelinowe
- większe otwory dzielone krępymi kolu-
mienkami
pozostałośc i kościołów ang losaskich
(także w i eże) znaleźć można przeważ­
nie w budowlach póź njejs zych , np.
w Ripon pod gotycką katedrą znajduje
się krypta św. Wilfryda z VII w.
tzw. fach werk kamienny - elementy
struktury drewnianej przeniesione do
dekoracji budowli kamiennej (Earls
Barton, 58*).
u góry i w środku: Bradford-on-Avon (Wilt-
shire), kościół św. Wawrzyńca , X w. Wąska
i wysoka nawa z wąskimi przejściarni do prez-
biterium i bocznych aneksów. Na zewnątrz pas
ślepych arkadek. U dołu: Canterbury, kościół
św . Piotra i P awła, VII w. Próba rekonstrukcji.
Od wschodu prawdopodobnie przechodzący
("rzymski") transept z półkolistą apsydą. Od za-
chodu narteks; po bokach nawy cztery aneksy.
60 Architektura sakralna
MONUMENTALNE BUDOWLE PRZEDKAROLIŃSKlE do r. 768 (wg Albrechta Manna)

1222 budowle sakralne, wśród nich 837 klasztorów, kolegiat i przeoratów, 285 katedr (głównie z Vi VI w, we Włoszech i Francj i)

• klaszJor, kolegiata, przeorat

o katedra
rezydencie (pałace) zob_s.295
.Torhout Ouercolo.dora
~
50, 100
, km Tronchiennes . • Gandawa
Boulogne Wormhoudt. Yp~rn .Moorseele Mechelen
Samer aux-BOIs . St O.rger Bruel, Grammont •• Oickelvenne
,. Renty Renaix' .
MontreUlI . • Blangy Tournalo' Soignies NlVelles
; Auchy. · Hasnon' .' •
Forest-Montiers. Neuville-St-'o' 1: C2 nde•• '5 MonsAulne 7

h
Ponbello • \
Le Ham
Montlvlllmrs
Sept-Meules

Pavllly
A
Vaast • Arras 2 3' 4 6. O '
St-Valery Baralle C b o. Hautmont lobbes B
a~ raI
mlens,r Honnecoun
• · ~:essi65
• ' Fescau
.'

St Marcouf' J/Oeux.)umaux
. SV
r llllebonne· ' St Saens BCorble' I Pironne
Belclnfc
. Oomplerre
St Ouentm St Ouentln .1 0 RewIO
Ile de Batz TregUler J: C 5 Bayeuxo' 1. IgŁCau-aebequ~ -Wandnlle Sl Pierre r~teuNo on '. B • en lisie ••
c/ss ontanC80. • . Revlers . ~ "_:,,~ Rouen . 8UX BOIx . L'Orver y o . a~sIS"(!;Laon Thln I _
St Pa~1 de [eon ' St Tugfual MI} Jl A ) CerE,sy la-~orel llsleuxO ",,,~ ~",<:J; (St Germer. <łBeauVaISn:1>~' Breugny Mouuer
~ 1_1t a", • nSlQn ~\\_v 10"" 0':

landevennec '
BeuZl1 . Plouneour
Menez i
"St 1-191' ' '1""
Bourbnac' S Bo St Jacut· 'Ale~ • Avr;nch/taudane
" \'" Andelys' St Paur
.St-Sever du plvados la CrOlx St L. Chaussy·. I:\lO\'\~\I'''''' SOIssons
oExmes Evreux~ Gishna~~t :.:Paryz </,'b\\.... <;."'",
St Thlerry
:",Relms
• Montfaucori
t neuc ' 001 Almeneches. St Evroult ,t~n\eu\\ .....:. ił ",\-",-$' Aven~y ' St Basie
OUlmper Corseul o Monueul I' ·o • Brou ~ \len~' S" .
\ ó', .1Chelles ' 'Jouarre r ais oCh'la ons
' 0 b
St Meen' R Javron. Sees . Mouuer en S\ I:\OUtes lagny. Rebais .Oyes ,
'o~ nnes St Cenery le Gire. ' St longis .Perche Corblon \lNó'; tethoU\\et;" ' Nesle St Memmle
O
Jublajns , Fecamp. Monagne. ~Chartri~ Ue\ut\i\l~ Chaumes en Bne M' d
' Paimpont Evron .~~:: ' Tuffe ' St-Ceronne Champeaux- - ~'Provins Mante~~~mr.en er
en
St-Almir' ""Le Mans • - . , Ste-Co lombe-[-~ens' Troyes . Puellemontier
St-Gildes-de-Rhuis Amlle- Chateaudun F -'r s : 0'

~
Busiacense1' St-Rimay' St-Calais Orleans eme e. " Sens • Sexfomaine'
An er • B_eaugency • Fleury-St-Benoit St-Cyr- Isle-A~mont
Loe r'<} g St-Georges,du- BOIs- Blois Si-Mesmin- A •• les-Colons larrey
Basse-Indre St-Mau Tours. d M uxerre ••o: -' .' ~
Noirmoutier. -~ d •• antes Gennes. St-loup . ' St-Oye. e- ICy St- .atur Molosme' . Tonnere _
/,n re .Venou Cunault' . • MarmoOtier.Selles _ '\ Fonuouge. Mouuers- Alrse _
St-Philiben-~e' ' St-Macaire Candes, 'Ouincay St-Outrille . Mery S _ Moutlers' • , · St-Jean. t;Seme-
Grandlreu-Oeas St'Georges- St-Jouin Chinon loches' M ', o' t lauren~ Cessy St-~,erel- Flavlgny IAbbay
\ de-Montagu ' assay • ••• Bourges l'a Chariti s.- eza y Oi·on.
les fontene~s . St-Generoux· . Vaux, St -M ich~l-en-Bresn: Preuilly Jone.t' n Nevers J
..~ . lu,on Tounenay 'poitiers Meobeco' · Oelos St-Jean-de-losni
St_MiChel_en-I-He]me. ' 0' ' MairHEvescault Isle-sur.Marm Autun:~. St-Marcel. ,
St-Benoit' . Lisuge Charenton' St-Plerre-Ie-M\ ' l C II
' Nouaille Voulon' ' Mazero II es .saCiergeS-St-BenOit "%~~
a e eChalon
le Dorat . , Colombier Tournus
St-Amant- - Gueret. · ,
S · Saintes de-Bonni~ure ~ha.~~nJ'\n' . St' Pourcain St-Germain- Macon o Trefon
Limo ~s ~~: .St-leo~ard .Mou!ler- Menat. . des-foss~s

t'
aUI n. o' St-Am ant -, _•
1 Marchienne de-Bolxe 'oAngouleme g .0 ' Cadlllac? Rozellle Ch anto in' .Amblerle St-Tnvler
la Couronne' A' Solignac' • . Poussanges 'Mozat .Thiers ~ Monthleu'x
2 St-Amand
3 Valenciennes
Ste- CoIom be Aubeterre • Ignes - Eymouuers
. St-Ynax Chamalieres' c:~~rmon t-f erran d Savlgny:: -. . lyo

~
, • Periqueux - - T Ile Beaunmont' ouron - 'l1 ...
4 Crespin-en-Hainaut ·
St- Astler- o Vlgeols •• u Chantoin' • ' Manglreu <l i G - , ":Vienne
p l" 15 ire o ngny. .~.
5 St-Chislain Terrason. • au lac • ' Mauriac '-J St-Ch'el-
EJ Moustier-en-F.
ordeaux ' Moncaret . Calabre Brageac St-Ramben St-Colombe Arcisse
Croix-d'Hinso • Sariat. • Velay ,,-- •
7 St-Chislain
8 Malonne
Posensac .St-Maixent Bonal Souillac ~o 0tl~eP~~nastier Champdor
9 Hastiere Bazaso Caho[~ .Camburat ~ Valence
~ ~
10 St-Michel-en-Thierache
11 St -laurent 0Mende Melas;} Oie o
. ., Viviers o . Oomerra
12 Cunura .St-Sever t-Emmle oVaison
13 Pratz-la-8aume oAire ' Nant Orange .Bodon
14 St-Hymethiere °Bayonne oAuch St-paub 'o'uz~ ' s o ."carpentras
15 St-lupicine '
lescaro St- l~ zer lodeve ' Vllleneuve
St-Salvy o Nlmes~' 17. Awinion olB A
16 St-Claude Pt
Oloron-Ste,Marie o o ' Rustang • St-Hilaire . o St-Gi!les Arleso • 19.
17 Montmalour Tarbes Montpelller •. St-Remy o Menerbes
18 Venasque ommlnges Carcassonne Beziers MagB~~gues- Cavillon
19 St-Eusebe ·Camon o Narbonneo o • ones OAIX
gde CSt-Maximin.
20 Cagli
21 Malelica \: Cous~rang 'St-Polycarpe MarSYl i a~
22 Cingoli
23 Nocera-Umbra Elneo
24 Term lavedan'
 Architektura karolińska 61

Alden-Eyck
ISI- MunSler · Susteren
Truiden brlz~n Maastricht
.Orpen • oTongeren
9- · .
Akwlzgran .-
•••
NamUl · Ruenen
Liege ~ .Chevrement
·Ohrdrul
E; noenne ·Linemala
•
Ocquier Stablo • · Malme
d
y •
Kesseling
_Kobern ~
·Celles Munslermalleld. arden
Prum- •
· SI-Huben L Goa
Echternach . • Moguncja Anso h .
·Cougnon ••: alzel Schornshelm . Oieburg yv zburg
r·-
~
Longwy Oisibodenberg· Amorbach • Kltzmgen
.. ~'1> :ew" • Wormso Lorsch · • Ochsenlun
St-Manrn 01,'0 Menlach Tholey Altrip . Tauberbischolshelm
• ~ Metz Saarbrucken
Verdun •• •• . Hornbach jCSpeyer
.chammunster
St Germain St Avold . . .WeiBenburg
St Minie '. I • · Gorze r.
Neuweller. ·Surburg
Hohenburg· !In EIIwangen . Helde.nhelm . ._ Ralyzbona
·OT I · St Plent. .Schunejl-- . Schwarzach Solnholen. ~chstan . Weitenburg
ou Marmoutrer·
Moyenmoune~ cSenones I c Slrasburg

L
St DIS. "Etrval . Gengenbach
Honau. •• EbeJshelmmunster
\
euse Remrr~mont .Mu~ii:llt ·Enenhelmmunster
oLangres
r St Maurrce
• • '-!- .;MUlbach
. Roullach
·GeosmasLuxeull linnegray St Amarm
.Bez~ 7 ·LUle Au st
~ I, Baume- Bazylea c acki~ en c _Konstancja
Burgille. les-OaTes St-Ur~anne : Vmdonrssa . St-Gallen
I esan,on . • ·Vermes Sch~nenwerd .Hupoldeszell
C.osance. / Mouner-GrandvaITrudpenszell ·Lutzelau . Kninelleld
St-Lotham .Mouthier-Hauteplerre
Plalers
.chateaujChaIO~Avanches • Lucerna
· Baume-L -M . . Baulmes r-e(l oChur
. Cousanca ·Romainmotier Oisentis Brixen-Saben o
11 Le-Grandvaux Lozanna Cazi;
;3- 1
: . ·:La Mourl e St-MaUlice-
t"4 1 5t"6~YOn 'Agaune
N"anjtua · : Genewa c Sion (Jualredda•.tf-Piona
Manigny h Trydenl o
Bellu no
o.Cividale
\ qB II oAosta Sesto Comc· ·Civate Feluec c
l.J e ey C - 1 Monza Asolo c o Akwileja
cMoutlers-Tarantalse .oBiella arrate•. •• c CSergamo ć1'

OSt Jean de Maurrenne

Ivreac ··r
cNovara Mediolan
oVercelh Orona· cLodl J.
Valp~ltcella •
~. 0Vlcenza
°Grenoble Novalese Locedlo A ••~. L Brescla Werona o
• CQUI '. Pawia eno ' Padwa Adria
o
Le- Monstier. de-Briancon °Asti Brondolo·
Paa
oAlba .Bobbio Parma Ferrara • · p'omposa _
Ro~ene cEmbrun avigliano c . o. .Nonantola C'"\.5<tomacchro
Gapc Sestri-Ponente Regglo c· v.~
S,steron Borgo S_ Genua S. Ve~erio Modena :b Bolonia '::;>. Rawenna
dei Tlno • _ .... _
o Olgne .OalmazlO o Ibenga ezia Luni Pitiliano Imolac oFaenza cZrvla . .
· Lure o
o
'tlandeves p Palauolas· • .Lamporecchro ForlioC~sena •• R~lmlnr
Risz °Senez . .. Lucca:a~ ~ Flesole Sarsina o po _ II'
. Clmlez . Pistoia : 0 c G II · esaroo enlga la
Grasse o N I~o • . . . Piza . • Florencja ., a lata . Fanoo .oAnkona
.Nans Oraguignan c"lience Vennmlglla · Grado Cma de Urblno oJesl - \
AOIlbeS Volterra c ArezlO Cast~la "Gubb i ~ oFoss~moo.ne
Tulon .
~Plgnans
?
La· Celle Frsjus Lerins \

PlombmiP Mte Amlata

l.
. o Gualdoo .0 20 b1 c OSlmo
Massa Marrwmą, SI~nat\Monaste~o AlfYzc J20Ca~rl,~~nn~Fermo
Ch lU SI T d Perugla023 oS EUliZIO \
Orvreto~ 00' Trevlo ·Senona o! .Nursla
Montecrrsto.
S~ana:,- Toscanella. oAmella • ';~.Spoleto Fohgno \
I...-,..Montelra.,scone. CO /~~~IO . Ferentlllo
Tuscanla VlterOo One Naroi cRleli
62 Architektura sakralna

Lorsch , hala bramna prowadząca na teren klasztoru , ok. 800.

ARCHITEKTURA Podbój państwa Longobardów (774) czyni z Karola Wielkiego

KAROLIŃSKA
Architektura jako legitymizacja
protektora Włoch. Wraz z jego koronacją na cesarza przez papieża
w Rzymie (800) Frankowie uzyskali dwa ważne uprawnienia: zrów-
nanie z cesarzem bizantyjskim jako patronem chrześcijaństwa i dzie-
władzy dzictwo Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Karol widzi w tych godnoś­
ciach zarówno polityczne, jak i duchowe zadania. Jest to widoczne
w budowlach karolińskich. Karol zapoczątkowuje renesans wczesno-
chrześcijańskiej architektury. Już same wymiary poszczególnych
budowli mają antyczną wielkość i przekraczają wszystko, co w ostat-
nich 300 latach wybudowane zostało w państwie frankońskim . Przy
tym budownictwo sakralne przeważa zdecydowanie nad świeckim.
Większość budowli powstaje we wschodniej części kraju Franków.

Sztuka państwowa Rozwija się swego rodzaju sztuka państwowa dzięki zarządzeniom
władcy (capitula missorum), podejmowanym na zjazdach państwowych
i synodalnych. Rozporządzenia te były ogłaszane przez wysłanników
króla (missi domini ci) w każdym okręgu (missaticum), a ich prze-
strzeganie kontrolowane w trakcie pobytów Karola w zamkach,
klasztorach czy kolegiatach , przy okazji jego licznych podróży po
kraju. Decyzja Karola Wielkiego dotycząca przyjęcia liturgii rzymskiej
otwiera drogę dalszemu rozwojowi bazyliki.
Budowla centralna Na czele niewielu zachowanych pomników architektury karolińskiej
69*
plasują się niewątpliwie, wraz z akwizgrańską kaplicą pałacową ,
budowle centralne według wzoru bizantyjsko-raweńskiego. Nasuwa się
przypuszczenie, że Karol łączy swoje uwielbienie dla Teodoryka
z dążeniem do jego naśladowania, przy czym powtarza on w Akwizg-
ranie schemat architektoniczny S. Vitale z Rawenny. Z Rawenny
pochodzą także kolumny i kapitele akwizgrańskiej budowli.
 Architektura karolińska 63
Jednak prototypem karolińskiej architektury sakralnej staje się bazyli- Bazylika
ka. Nawiązuje ona do rzymskiego sposobu budowania, m.in. przejmuje 66-68'
biegnący w poprzek transept. Niekiedy transept podzielony jest na
pojedyncze przestrzenie według wzoru syryjsko-bizantyjskiego (tran-
sept komórkowy, por. bazylikę Einharda w Steinbach, 67 *, z klasz-
torem Hosios Lukas, 48*) . Pomimo to należy zaspokajać także nowe
potrzeby. I tak np. kościoły klasztorne jako ośrodki licznego ducho-
wieństwa (każdy z kapłanów musi odprawiać codziennie mszę) , a także
gwałtowny rozwój kultu świętych domagają się nowych ołtarzy. Można
je umieszczać w dodatkowych apsydach transeptu lub - mniej
szczęśliwie - w nawach podłużnych (plan St. Gallen, 67 *). Także
wydłużenie prezbiterium (Corvey, 67 *) stwarza nowe możliwości.
Wprowadzenie podwójnego chóru, jak wskazuje kilka przykładów Założenie dwuchórowe
z tego okresu (Fulda, 66*), przynosi rozwiązanie , które bywa często
stosowane w karolińskich bazylikach, jednak dzięki temu budowla taka
traci tradycyjnie ukierunkowany charakter wnętrza na rzecz swego
rodzaju braku ukierunkowania. Dopiero wczesna sztuka romańska
znajduje idealne rozwiązanie dzięki obejściu wokół prezbiterium
i promienistym kaplicom (Tournus, St-Philibert, 75*, 76*).

Poświęcony w 816 kościół opata Heito na Reichenau , Mittelzell, 67*, Skrzyżowanie naw
"zdaje się być naj starszą zachowaną budowlą , gdzie, w nawiązaniu do
podobnego, bizantyjskiego podziału przestrzeni, daje się uchwycić
- technicznie niezbyt jeszcze doskonałe - wydzielone skrzyżowanie
naw " (W. Erdmann). Tutaj pojawia się także prezbiterium na planie
kwadratu, które w czasach karolińskich nie jest jeszcze pewnie
poświadczone. Dopiero sztuka romańska podzieli ostatecznie całą
prze s trzeń kościelną na bloki przestrzenne, poprzez rozczłonkowanie
ścian i zastosowanie jednostek sklepiennych.

Westwerk jest natomiast doskonałym, czysto frankońskim wynalazkiem. Westwerk

Jest to kilkukondygnacyjny ryzalit bazyliki (wyjątek: Akwizgran - budow- 71'
la centralna), w którym cesarz ze świtą uczestniczyli w nab9żeństwie .
Przeważnie wznosi s ię w nim ołtarz św. Michała Archanioła . Sw. Michała
uważa się - podobnie jak cesarza - za wojownika walczącego z demonicz-
nymi mocami pogaństwa, którego domeną jest Zachód, w przeciwieństwie
do przynoszącego zbawienie Wschodu. Westwerk ze swoimi wieżami
przedstawia nie tylko "zamek" broniący od zła, ale jest także monumen-
talnym wyrazem bipolarnej jedności Kościoła i państwa.

Ostatecznie antyczne confessio (41 *) rozwija się w kryptę tunelową Krypta

i w kryptę halową (por. 70*). Część prezbiterium ulega przez to 70'
podwyższeniu. Do krypty można zejść bądź z nawy środkowej , bądź
z ramion transeptu (Fulda, 66*). To rozwiązanie będzie stosowane aż
po późną sztukę romańską.

Istotne dla całej przyszłości stają się także założenia klasztorne. Idealny Klasztor
plan klasztoru St. Gallen, 68*, został sporządzony na podstawie ustaleń
synodu opatów w Akwizgranie w 817. Jego kopia została w Reichenau
dla potrzeb St. Gallen opisana (zob. legenda s. 70) i wysłana, ale
zapewne nigdy nie doczekała się realizacji. Zgodnie z regułą św.
Benedykta z 529 wokół kościoła i krużganków klasztornych zgrupowa-
na jest zabudowa jakby samodzielnego " miasta" , z budynkami
mieszkalnymi, stajniami, gospodą i szkoŁą (por. Maulbronn, 140*).
Bazylika charakteryzuje się ołtarzami przy poprzecznych podziałach
w nawach , transeptem od wschodu i zachodnią apsydą, otoczoną
półkolistym atrium (jak w Kolonii, 67*, w IX w.).
64 Architektura sakralna
Tworzenie się podstaw romanizmu Architektura karolińska osiąga nową jakość, dzięki której Zachód
wyzwala się z antyku. Liczne znamiona karolińskiego budownictwa
sakralnego zapowiadają sztukę romańską: addycyjność brył i prze-
strzeni oraz bazylikowy układ z transeptem i trójapsydowym za-
mknięciem wschodnim; westwerk, wieże nad skrzyżowaniem naw (w
Fuldzie, 66*, i Centuli, 68*, jeszcze okrągłe i częściowo z drewna) i po
bokach chóru, prowadzące do wielowieżowej formy "zamku Bożego ";
silne zaakceptowanie wschodniego i zachodniego zamknięcia budowli,
widoczne w Centuli i w planie klasztoru St. Gallen (68*); masyw
skrzyżowania naw i ~ system wiązany przęseł.

ORNAMENT

fryzy plecionkowe

GŁOWICE

Trójstrefowa głowica z wolutami i liśćmi
w kształcie języków. Werona (Italia), krużganek
katedry.
Po lewej: trójstrefowa głowica koryntyzująca z wyrażną środkową żyłką na liściach w formie
języków. Brescia (Italia), S. Salvatore, 2 poło VIII w. Na kapitelach z Werony i Brescii wzorują się
głowice z Hóchst'. W środku: czterostrefowa głowica koryntyzująca, dwa górne rzędy li ści w formie
języków przedzielanych ornamentowanymi zagłębieniami. Na liściach zaznaczone środkowe żyłki.
Narożne woluty ujęte listewkami. Nasadnik (impost) , zob. 40', głowicy kanelowany, według
antycznych rzymskich wzorów, zob. 31'. Hóchst, kościół św. Justyna, zaczęty 834. Po prawej:
głowica naśladująca porządek joński. Fulda, kościół św. Michała , ok. 820.

Głowica koszowa. Asyż , S. Giacomo di Muro Po lewej : wczesny typ głowicy kostkowej w formie koszyka. Fulda, kościół św. Michała, ok. 820.
rupto, IX w. (7). W środku: głowica kielichowa z ornamentem roślinnym. Reichenau , Mittelzell, ok. 810. Po prawej:
karolińska głowica półkolumny kompozytowej. Lorsch , budynek bramny , ok. 800.
 Architektura karolińska 65
o układach przestrzennych większości kościołów przedkarolińskich GŁÓWNE ELEMENTY
i karolińskich nie wiemy prawie nic. Spośród ponad 800 klasztorów
ufundowanych w tamtych czasach, które A. Mann zaznaczył na swej
ROZWIĄZAŃ
mapie (s. 60-61), przetrwało do dziś, oprócz kilku kościołów salowych, PRZESTRZENNYCH
zaledwie około dziesięciu bazylik. Co do pozostałych , dzięki wciąż BUDOWLI
kontynuowanym pracom wykopaliskowym poznajemy jedynie kolejne, PODŁUŻNYCH
mniej lub bardziej pewne plany tych świątyń. W poniższym ze-
stawieniu podjęto próbę systematyki znanych planów budowli karolińs­
- korpus jednonawowy 1-6, z aneksami 13, 14
kich. Ich różnorodność w rzeczywistości nie ma bezpośredniego - korpus wielonawowy 7-22
odniesienia do typologii układów przestrzennych, które należy rekon- - jedna apsyda 2, 3, 6, 7, 8, 10, 13, 21
- większa liczba apsyd 4, 9, 11 , 14-20, 22
struować z dużą ostrożnością. Wiele pytań dotyczących tych układów - kaplice tworzące pseudotransept 10, 13, 16, 20
pozostaje bez odpowiedzi. Tak na przykład nie zachowała się - trójdzielny masyw zachodni 16
w pierwotnym układzie żadna karolińska bazy lika emporowa. Roz- - transept przechodzący 6, 11 , 18
- wydzielone prezbiterium 3, 9, 10, 18, 20- 22
ważania na temat ich analogii z budowlami wcześniejszymi można - plan trójkonchowy (trójlistny) 5
przeto prowadzić jedynie z dużym przybliżeniem , gdyż z setek - skrzyżowanie naw na planie kwadratu 14, 17,
21 , 22
zniszczonych świątyń karolińskich dotrwało do naszych czasów - kwadrat skrzyżowania jako moduł dla ramion
zaledwie kilka. Z tego samego powodu dołączenie hipotetycznej transeptu 17, 22 nawy głównej 21 , 22 oraz
wydzielonego prezbiterium 22
rekonstrukcji karolińskiego kościoła w Reichenau, Mittelzell do grupy - wydzielone skrzyżowanie naw jako podstawa
świątyń z wieżą na skrzyżowaniu naw spowoduje konieczność uznania pod wieżę 21 , (?) , 22
- zalożenie dwuchórowe 11, 19, 20
go za naj wcześniejszy przykład i wzór dla tej grupy. - atrium 19-21

II - krypta w postaci półkolistego obejscia (krypta

okrężna) 10,15
- krypta w postaci korytarza 16, 18
- krypta halowa 11
- krypta zewnętrzna 10, 15

10 111- westwerk (masyw zachodni) 7, 10, 18, 21

10
I
IV - wieże

- Goldbach (nad Jez. Bodeńskim ), kaplica sw.

Sylwestra, k. IX-pocz. X w. , przedsionek X w.
- salowa na planie prostokąta
- prosto zamknięte prezbiterium

2 - Schopfheim (Badenia), kosciół sw. Michała ,

2 IX w.
- salowy, z apsydą i przedsionkiem
- wschodnia częsć zapewne oddzielona prze-
grodą ołtarzową (lektorium)
10
' - -_ _ _---'''0 I

I. . . . . . LD
3 - Besora/Katalonia, kosciół z IX-XI w.
- salowy na planie prostokąta
- niewielkie prezbiterium, zamknięte półokrągłą
apsydą
- sklepienie kolebkowe z XIX w.
II .......-..11 4 - Chur, kosciół sw. Marcina, 769
- salowy , zamknięty trzema apsydami (rozwią­
zanie rozpowszechnione VIII/IX w. , na wzór
3 4 Graubunden w Szwajcarii)
- apsyda srodkowa większa niż boczne

10
I

5 - Werden (koło Essen) , kosciół sw. Stefana,

pocz. IX w. (rekonstrukcja)
- założenie trójkonchowe
:~_-.::==:.~:"W_-_~. . . . . - przestrzeń srodkowa na planie kwadratu
' I - zapewne sklepione konchy i obramienia czę-
:' sci srodkowej
::
"

I I
- w nawie zapewne sklepienie kolebkowe, 69·
' I
II 6 - Ingelheim, kosciół krzyżowy na terenie rezy-
~= :::~~---~...IIIIiiJlk dencji, kaplica pałacowa , późnokarolińska lub
X w.
6 - budowla na planie krzyża, zamknięta apsydą
- arkady pomiędzy skrzyżowaniem nawa ra-
mionami transeptu późniejsze
66 Architektura sakralna

7 - Lorsch II, 768- 774 (rekonstrukcja)

- bazylika trójnawowa, filarowa
- brak transeptu
- prostokątna wnęka ołtarzowa
- westwerk (" castellum")

8 - Rzym, kościół S. Maria in Cosmedin,

odbudowany ok. 777
- bazylika trójnawowa z emporami
- brak transeptu
- nawa główna zamkni ęta półokrągłą apsydą,
7 OLI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ~~
8 ,
20

boczne niszami
- przemienność podpór A-B-B-B-A (A - filar,
B - kolumna)

9 - Agliate koło Monzy, kolegiata św. Piotra,

824-859
- bazylika trójnawowa, kolu mnowa
- brak transeptu, ale sklepione przęsła
poprzedzające trzy apsydy
- korpus nawowy z otwartą więźbą dachową

10 - Werden koło Essen , kościół Zbawiciela (St.

Salvator) , 804-875
- bazylika trójnawowa; nawa główna zamknięta
apsydą
- pastoforia: diakonikon (D) i prothesis (P) 20
tworzą pseudotransept 9 I

- najstarszy północnoeuropejsk i przykład

przemienności podpór A-B-B-A
- pod prezbiterium konfesja z obejściem , krypta
zewnętrzna
- westwerk (71")

11 - Fulda, kościół klasztorny 791-819

- bazylika trójnawowa, zwrócona na zachód
- nawa środkowa zamknięta apsydami
- przechodzący (" rzymski") transept
- dwa chóry - zachodni i wschodni
- pod chórami krypty halowe

12 - Fulda, kościół klasztorny

- okrągłe wieże drewniane nad skrzyżowaniem
naw i nad częścią wschodnią (wg malowidła
z XVII w.)
11 12

13 - Como, kościół św. Apostołów, k. V w.

- kościół salowy, z bocznymi aneksami
połączonymi z nawą przejściami arkadowymi ;
(układ pseudotrójnawowy)
- apsyda półkolista
- symetryczne aneksy tworzące pseudotransept

14 - Neustadt nad Menem, kościół św. Piotra

i Pawła , IX (?) w.
- plan z wyraźnie wyodrębnionych ,
kwadratowych części zgrupowanych wokół
skrzyżowania
- trzy apsydy od wschodu
- prezbiterium na planie kwadratu
- ramiona transeptu przedłużone w kierunku
zachodnim tworzą jakby nawy boczne lO
13 14
 Architektura karolińska 67

15 - Ratyzbona, kościół św. Emmerama

- krypta z obejściem (okrężna), VIII w., na osi
apsydy w zachodniej ścianie obejścia nisza
z mensą ołtarzową, za nią komora grobowa
z sarkofagiem (70'). Krypta zewnętrzna od
wsch., 980

16 - Steinbach, bazylika Einharda, 815-827

- bazylika trójnawowa, filarowa
- trzy apsydy wschodnie
- od wsch. pastoforia jako wydzielone aneksy
- część zachocnia w formie trzech wydzielonych
15 16 aneksów
- krypta kory1arzowa (zaznaczona linią
przerywaną) , pięć skrzyżowań kory1arzy pod
wschodnią partią budowli (70')

17 - H6chst, kościół św. Justyna, zaczęty 834

- pierwotna forma wydzielonego skrzyżowania
naw: skrzyżowanie oddzielone arkadami od
ramion transeptu i nawy głównej, nie ma jednak
kwadratowego prezbiterium

18 - Corvey, kościół klasztorny, 844

- przechodzący transept
- krypta korytarzowa na wschód od transeptu
17 '--_ _ _',,0 18 ,
30 i chóru
- westwerk, 873-885 ("capella regia"), z wieżą
centralną i dwiema wieżyczkami schodowymi
(71')

19 - Kolonia, katedra, stan z IX w. (rekonstrukcja)

- korpus nawowy z dobudowanym od zachocu
półkolistym atrium
- dwuchórowa
- chór wschodni z umieszczonym w przegroczie
chórowej podium dla śpiewaków
- prawdopodobnie dwie wieże od zachodu

20 - SI. Gallen, kościół klasztorny, plan

z 820-830 (rekonstrukcja - G. Binding)
- modułem planu jest kwadrat
- dwuchórowy
- ołtarze rozstawione we wszystkich częściach
budowli
- półkoliste atrium od zachodu
- dwie wieże od zachodu

21 - Centula (St-Riquier) , kościół opacki,

790-799 (rekonstrukcja)
- prawdopodobnie wydzielone skrzyżowanie
naw
- westwerk, transept
- wieże nad skrzyżowaniem naw i w westwerku
- cztery wieżyczki schodowe
- krypta pod zachodnim wejściem
- atrium od zachodu (68')

22 - Reichenau, Mittelzell, kościół opatów Wal do

i Heito, poświęcenie chóru 799 , ukończony
816 (rekonstrukcja)
- wydzielone skrzyżowanie naw, nad nim wieża (?)
- kwadrat chóru z dwiema podkowiastymi apsydami
- skrzyżowanie naw jako moduł dla chóru ,
ramion transeptu i nawy środkowej
- wieża zachodnia ok. 825
68 Architektura sakralna

KLASZTOR BAZYLIKA

'",

Centula (St-Riquier) , kościół opacki, 790-799

(rekonstrukcja). Bazylika kolumnowa z atrium,
westwerkiem, transeptem i okrągłymi wieżami.
Skrzyżowania naw zapewne wydzielone arka-
dami (wg J.A. Schmoll-Eisenwertha).

- strop
drewniany
- górny
rząd okien
- łuktęczo.ly---------~~_..~~~~~~~~~~~~-I

Przepisy dotyczące życia klasztornego - malowidła

ścienne
ustalone zostały w czasach karolińskich.
Plan zespołu klasztornego oparto na
dyspozycji rzymsko-brytańskiego obozu
wojskowego, koncepcję claustrum (po-
(O"OńS~i~e)~--------B~OOII!~~ffl~~~~~~~!
-fryz
- arkady
z półkolistymi
mieszczeń połączonych zamkniętym łukami
czworobokiem krużganków) na rzyms- -w ejście

kim domu z perystylem (346*). Nie do halowej

zrealizowany plan idealny (schemat
funkcjonalny) klasztoru Sankt Gallen*,
820-830, uwzględniał przepisy reguły
zakonnej, porządek liturgii i zarządzanie
dobrami klasztornymi. Dyskusyjna jest
skala przedstawionego założenia i wąs­
kość przejść między budynkami. Koś­
ciół zob. 67*
Sankt Gallen, plan idealny klasztoru
(ok. 820-830) i model. Rekonstrukcja.
Legenda do planu zob. s. 70.
krypty
- kolumny
z głowicami
kielichowymi
Reichenau , Oberzell, kościół klasztorny św. Jerzego, 896-913. Bazylika kolumnowa, stropowa,
z wysoko umieszczonymi oknami nawy głównej. Założenie dwuchórowe. Pseudotransept w postaci
aneksów, nad wydzielonym skrzyżowaniem przysadzista wieża. Część wschodnia znacznie
podwyższona na skutek umieszczenia pod nią krypty (70*). Wejścia do krypty z nawy głównej.
Podwyższony chór wschodni i apsyda zachodnia wyraźnie wydzielone. Malowidła ścienne z X i XI
w. Zachodni przedsionek z XI w. Kielichowe głowice kolumn.

....
plan przyziemia ......~II!~!I!IIIt
10
1
plan kondygnacji emporowej
Akwizgran , kaplica pałacowa , 788~k. 800. Na
wzór kościoła S. Vitale w Rawennie (45"). Prze-
kryty sklepieniem klasztornym ośmiobok z szes-
nastobocznym obejściem sklepionym kolebkami
z lunetami. Tron cesarski z X w. na emporze.
Kolumny empor są spoliami z Rawenny.
Germigny-des-Pres, oratorium w rezydencji bp.
Teodu lfa, 806. Na planie krzyża greckiego,
o ramionach sklepionych kolebkowo. Kopuły
nad n aroż n ika mi pomiędzy ramionami krzyża
i pierwotnie zapewne nad skrzyżowaniem naw
(wpływy bizantyjskie) . Gurty i apsydy podkowia-
ste (wpływy wizygockie) . Nawa późniejsza.
Architektura karolińska 69
BUDOWLE
CENTRALNE
Fulda, ok. 822. Kościół cmentarny św. Michała
J)rzy klasztorze. Ideowa kopia rotundy Grobu
Swiętego (38"). Rotunda z wewnętrznym wieńcem
podpór, z wczesnoromańskimi emporami i oknami
w części środkowej. Krypta z okrągłą częścią
środkową i kolebkowo sklepionym obejściem.
Werden (koło Essen), kościół św . Stefana,
819-827 (rekonstrukcja). Założenie trójkonchowe
z kubiczną częścią centralną o boku 8 m. Naj-
wcześniejsze północnoeuropejskie rozwiązanie
w typie wczesnochrześcijańskiej " cella trichora"
z prostokątną nawą od zachodu .
70 Architektura sakralna

KLASZTOR KRYPTA Z OBEJŚCIEM KRYPTA

Legenda do planu klasztoru Sankt Gallen (s. 68")
I KONFESJĄ KORYTARZOWA

1. Kościół
a. skryptorium w przyziemiu , nad nim biblioteka
b. zakrystia w przyziemiu , nad nią izba do
przechowywania szat liturgicznych
c. izba dla podróżujących mnichów
d. izba przełożonego szkoły
e. izba furtiana
f. przedsionek domu gościnnego i szkoły
g. przedsionek dla Odwiedzających klasztor
h. przedsionek domu pielgrzymów i domu ubogich
oraz przejście do budynków gospodarczych
izba administratora
j. rozmównica mnichów
k. wieża Archanioła Michała
I. wieża Archanioła Gabriela część zachodnia pastofo-
2. pomieszczenie do przygotowywania chleba do w postaci wydzie- ria
konsekracji i oliwy lonych aneksów
3. w przyziemiu kalefaktorium, nad nim sypialnia
mnichów
4. latryna mnichów
5. umywalnia i łaźnia mnichów
6. w przyziemiu refektarz, nad nim szatnia
7. w przyziemiu piwnica na wino i piwo dla l I
I I
mnichów, nad nią spiżarnia , l

8. kuchnia dla mnichów :k~~;~~korYta-r~o-~~ >,)'--- '~':

9. piekarnia i browar dla mnichów
10. kuchnia, piekarnia i browar dla gości
---r
L_C__~~J- --- -.--
I

y- -- - - ~_1-.'
11. dom dla gości
12. szkoła
13. dom opata
14. kuchnia, piwnica na wino i łaźnia opata rrrnrrmmr.--'
15. dom do zabiegów chirurgicznych i puszczania
krwi
16. dom lekarzy ,
10

17. nowicjat i infirmeria (szpital)

a. kaplica nowicjuszy
b. kaplica chorych
c. krużganek nowicjuszy
d. krużganek chorych
Ratyzbona , kościół św. Emmerama, krypta z Steinbach (Odenwald). Bazylika Einharda, 815-
18. kuchnia i łaźnia szpitalna 827. Pod wschodnią częścią kościoła krypta
obejściem (okrężna). Konfesja z ołtarzem (A)
19. kuchnia i łaźnia nowicjatu
we wnęce , za nim grób męczennika (M). korytarzowa tworzy pięć skrzyżowań.
20. dom ogrodnika
21 . gęsiarnia
22. dom nadzorcy kurnika i gęsi arni
23 . kurnik
24. stodoła na zboże KRYPTA HALOWA
25 . główny dom dla rzemieślników
26. dodatkowy dom dla rzemieślników
27. młyn
28. folusz
29. suszarnia
30. warsztat bednarski, tokamia i spichlerz na zboże
dla piwowara
31 . dom dla pielgrzymów i ubogich
32 . kuchnia, piekarnia i browar dla pielgrzymów
33 . stajnie dla koni i wołów i pomieszczenia dla
koniuchów
34. dom dla świty cesarskiej (?)
35. owczarnia i pomieszczenia dla owczarzy
36. koziarnia i pomieszczenia dla pasterzy kóz
37. obora i pomieszczenia dla pastuchów
38. dom dla żołnierzy cesarskich (?)
39 . chlew i pomieszczenia dla św iniarzy
40. stajnia dla źrebnych klaczy, źrebiąt i ich
opiekunów
W. wirydarz
X. ogród warzywny
Y. cmentarz i sad
Z. ogród z ziołami leczniczymi

(wg W. Horna i E. Borna)

Reichenau , Oberzell, kościół św. Jerzego. Po obu stronach chóru schodki prowadzą do korytarzy-
ków zbiegających się w jeden korytarz, na osi kościoła, który wiedzie do czterokolumnowej ,
halowej krypty (wczesny przykład takiego rozwiązania) .
 Architektura karolińska 71

WESTWERK

o o o
C.iJOO
oO
O O
oOOO

westwerk kościół krypta koryta-

rzowa

Werden (koło Essen) , kościół Zbawiciela (SI.

Salvator), 804-875. Westwerk póżnokarol i ński ,
zaczęty ok. 875 jako samodzielny kościół św.
Piotra pełniący funkcje parafialne, dostawiony do
zachodniej fasady kolegiaty. Najwcześniejszy w
północnej Europie przykład przemienności pod-
pór międzynawowych .

Najwcześniejszy westwerk znajdował się w nie

istniejącym dziś kościele w Centuli (68") , najstar-
szy zachowany przykład istnieje w Corvey. West-
werk wywodzi się z karolińskiego typu zachod-
niego transeptu z emporą (lub emporami) służące­
go liturgii parafialnej. Centralizująca forma umoż­
liwia jego wykorzystanie także jako kościoła
chrzcielnego. Bryła westwerku z wieżą lub wieża­
mi legła u podstaw koncepcji fasady zachodniej
kościoła romańskiego. Przyziemie mogło być skle-
pione na czterech podporach (westwerk pełny) lub
przekryte płaskim stropem. Służyło jako przed-
sionek do kościoła dla chrztów, pochówków i są­
dów kościelnych . Piętro , dostępne schodami w bo-
cznych wieżycz kach , wykorzystywane było jako
kościół parafialny, empora mniszek albo kaplica
dla cesarza, który uczestniczył w liturgii ze swego
miejsca na zachodniej emporze westwerku. Po
okresie największej popularności w czasach karo-
l ińskich i ottońskich , w wiekach XI i XII westwerk
był redukowany do układu trójwieżowego (Maria
Laach , 111 ") lub do kubicznego masywu zachod-
Corvey, kościół klasztorny . Westwerk 873-885. Ponad skl epioną halą przyziemia, zwaną tu kryptą niego (Minden, 104"), pojawiając się jeszcze
(77") , znajduje się na piętrze kaplica z empo rą dla tronu cesarskiego (na dole po lewej widok w koncepcji trójwieżowej fasady (wschodniej!) go-
wnętrza od wschodu). Na przekroju (u góry) l inią przerywaną zaznaczono widoczność ołtarzy tyckiego kościoła św . Seweryna w Eńurcie. Zob.
z empory w westwerku. 63 i -> westwerk.
72 Architektura sakralna

MONUMENTALNE BUDOWNICTWO KAROLIŃSKIE

Od 768 do pol. IX w. wzniesiono (wg Albrechta Manna) 444 budowle sakralne, z tego 417 klaszlorów
kolegiat i przeoralów oraz 27 katedr, przebudowujac czasem lub rozbudowując slarsze świątynie

• klasztor, kolegiala lub przeorat

I, kaledra

rezydencje zob. s.295

50
!
100 km
,

. Arques

Nivelles•

• St-Vaast St-Saulve
Lon uei •St-Riquier-Centula

• Neulchatel
• St-Ouentin

Allemant
Morienva I. ·Sois;ons
Mours. Reez. ·Reims
Conches-en-Ouche·
St-Oenis·

Cha~res
~arolles
. Masserac
·Redon : he Mans Bray· .T
royes
Noyen. · Lebrath •
· Ferrieres . Montieramey
Montoire. SHlorentin
Germigny-des-Pres •• .L·

~
Auxerre Igny Poultiers
T • Rougemont
ours .Cormery Vierzon . Vez!'ay · \
.Villeloin · . St-GeorgetOevres .Cervon ·Flavigny
Perrusson. 1>. · La-Chapelle-
Estrees-Strade· Bourges d'Angillon · Saulieu
Naintre· St-G~nou- ·St-Ambroix
Poitiers· St-Sa~in de-I'Estrees
• Aslonnes . St-Benoit- . Audes
. Charroux du-Sault
• Evaux
Rullec. • Alloue St-Vaury ·
St-Jean~d'Angely · Nanteuil
.Limoges
. Bernac
· Oignac Volvic·

· Brantóme .St-Angel

• Paunat • Collonges
·Beaulieu
•Ste-Foy-Ia-Gra nde
• ·Lareole-Sours
Vertheuil
Cahors 6 Figeac. ..Conques
Q. Flagnac· ·Campuac Druas
"'ro/)/)aMOIssa~Meauzac
~ odei io
Sorde . • . Condom T rn Goudargues. Q: Montauban.
Hagetmau Serres Pe C b ..
• • • ssan Besalu? . Vadala St-Guilhem- ~ neres
Saramon .Faget · ~ T I Castres Joncels. . Ie-Desert de-Castillon
.
Simorre Venerque ..
.r
uuza •• VlIemagne
Bellecell I • · Amane Arles
•

Lavedan .
St-t=FraJOU Pa~ers. Oenterra? ~t-Chlgna~·St-Laurent

Le-Mas-d'Azll· St-Papoul Montredon.

.FOIx SHaurent.
~Agde
ar onne
Cuble r"es-en-Rasez
J
Montoheu Caunes . Monestler · St-Thlbery
· Algues-Mortes

St-Mlchel-de-Cuxa. t-AndrHe-Sorede
Arles-sur-Tech· ·S -Genls-des-Fontames
 Architektura karolińska 73

ameln I,Hildesheim
Vreden o MOnsterl, ON" der-Oornberg L~m spnnge
Nottuln ° ~<!.'I-~\s\ o • o I, Halberstadt
Brunshausen 0Gandersheim
Xanten° r\ecv- Liesborn° o6paderboni Corvey °Windhausen
Odilienb~o o
oEssen
Werden
°Herdecke
Herzfeld" Boddeken

( Neuss o

KornelimOnster O
Kolonia Neuenhof
Hersfeldo °Eflurt
" h n Bonn
Hoc hkuc HOnfeld
e 00 Godesberg
MOnstereifel Fischbach o oRohr
GeomOnden
Westen° o °Johannesberg Milz-
Ketlenbach SchlOchtern °Sa;1
::g o Hochst WolfsmOnster o oBrachau
':) Fr3llkfurt o Einfirs~ ~
Seligen~tadt <"1: Karlstiacn ~ \.
NeuStadt O
: Zellin'gen
\

Holzkirchen° 'V °MOnsterschwarzach

Lor;ch o" Wenkheim
Stelnbach
Baumerlenbach
Herrieden
Bockweiler o o o oSpalt Ralyzbona
KlingenmOnster Feuchtwangen o Gunzenhausen
Monheim o """ o Pfaffe~mOnster
Haslacho / oHirsau oEsslingen Herbrechtingen~~ MOnchsmOnster Metten oKarisbach
Aluwml Mons :Eś~~~s~urg
o
Stettwang? o Be °EngelbrechtsmOnster °Osterhofen
Nledermunster~ rg o o L Niedernburg
Leberau
o
0Lauterbach OtJ(1~i o Fre'ising MOO~nster-
Ma o °Marehthal Alderichszell / o,""~ Rmdpach
o
oMasmu ter Buchau °Hirschzell Chiemsee o °iitting ° Mattsee
Adalungszell ~ Frauenworth
Rhe~uo!....;Sch~nen Lindau Schliersee
o
Salzburg
e
0 (l KonstanCja
Zurych
Einsiedeln o o
Schanis

oSpiez

°Mustair
ó",,0
\,\0
oBourg-St-Pierre../l II
· St-Bernhard O!
O
oCa~epno
Sesto oAkwileja

Vezzolano o Novar"
o
Bre~cia (j Bardolino
01,0
Werona

... Rawenna

Sesto
Luce}. o " Fiesole
Cerasolo o FlorenCj~o o oMonte Asinario
Badia di Rapoli" °Rosano Monte Nerone
Arezzooo o
Siena o oDofana

°Perugia
Martana Insul2 " " oSpoleto
San Gemml
Viterbo o o oRieti • Casauria
74 Architektura sakralna

Kolonia, kościół św. Pantaleona, westwerk, 984/991-ok. 1000.

BUDOWNICTWO Ogromne plany państwowe Karola Wielkiego załamały się już w czasach
OTTONÓW jego syna i następcy, Ludwika Pobożnego, 814-840. Decyzja cesarza,
aby podzielić kraj pomiędzy trzech synów (traktat z Verdun, 843)
I KAPETYNGÓW ugruntowuje rozpad cesarstwa na zachodnio- i wschodniofrankońską
grupę ludnościową. Spory plemienne i walki o tron osłabiają naród.
Historia W sytuacji kryzysu władzy uderzają Normanowie z północy, Węgrzy ze
wschodu i Saraceni z terenów śródziemnomorskich. Wraz z cesarstwem
upadek przeżywa też przez prawie sto lat budownictwo.

Karolińskie dążenie do jedności przyniosło dopiero wtedy owoce, gdy

Normanowie osiedli w Normandii, saski król Franków Henryk I
(919-936) zwyciężył Węgrów , a Otton I Wielki (936-97]) został
koronowany przez papieża w Rzymie w 962 na cesarza Swiętego
Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Otton wiąże się
z organizacją kościelną, przy czym umieszcza on episkopat na szczycie
swojej administracji i tym samym neutralizuje separatystyczne dążenia
plemienne. Cesarstwo nabiera nowego znaczenia.

Rozwój budowlany W dolnosaksońskim kraju Ottonów (Henryk I, 919-936, Otto I ,

936-973, Otto n, 973-983 , Otto III, 983-lO02 i Henryk II, lO02-1024)
77* rozpoczyna się od końca tysiąclecia rozwój budowlany, który
w połączeniu z innowacjami przyjętymi z architektury karolińskiej,
przygotowuje kanon formalny sztuki romańskiej. Bazylika staje się
bardziej przestronna, jej wschodnia i zachodnia część jest mocniej
uwydatniona. Sciany otrzymują, dzięki kolumnom i niszom, nowe
podziały. Przemienność podpór międzynawowych uwydatnia podział
korpusu powtarzający elementy rzutu poziomego. Te coraz częściej
powtarzają wielkość kwadratu skrzyżowania naw. Kościół św. Michała
w Hildesheimie, 79* , jest najstarszą zachowaną budowlą, w której
 Architektura ottońska 75

skrzyżowanie naw jest wydzielone czterema łukami w stosunku do

skrzydeł transeptu, nawy głównej i prezbiterium. Kościół ten, ze
schodami prowadzącymi na wieże , wieżami nad skrzyżowaniem naw,
kryptą, chórem wschodnim i zachodnim, dwoma transeptami i rzutem
poziomym jeszcze nie całkiem konsekwentnie opartym na module
kwadratu skrzyżowania naw - jest prototypem bazyliki ottońskiej.

Po wielorakich próbach nadania geometrycznej formy antycznemu,

korynckiemu kapitelowi roślinnemu , ustala się rozwiązanie w postaci Głowica
76'
głowicy kostkowej . Rozwija się dalej karoliński wynalazek krypty
halowej pod podwyższonym poziomem prezbiterium. Ma ona Krypta halowa
pokrewne poprzedniki w podziemiach westwerków , ale także 71'
w - często dwukondygnacyjnych - kryptach zewnętrznych.

Sklepienie (kolebkowe, krzyżowe, kolebkowe z lunetami, klasztorne)

ogranicza s ię w Niemczech jeszcze ciągle do krypty i małych bocznych Sklepienie
przestrzeni . Przesklepienie nawy środkowej pozostanie zadaniem do
rozwiązania dla sztuki romańskiej.

Małżeństwo Ottona II z Teofano, cesarzówną bizantyjską, ma

znaczenie przede wszystkim dla rozwoju rzemiosła artystycznego. Wpływy bizantyjskie
Importuje się dzieła sztuki, artyści przybywają za księżniczką na
północ. Z Bizancjum, będącego od czasów Karola Wielkiego rywalem
i zarazem wzorem dla Zachodu, podziwianym m.in. ze względu na
bogactwo relikwii, napływają (aż do XII w.) nie tylko pożądane
relikwie, ale także główne typy kunsztownych relikwiarzy: stauroteka
i relikwiarz kopułowy , który naś laduje wschodniorzymskie budowle
centralne. Wpływ ich na architekturę jest jednakże niewielki.
Znaczącym, ale także unikatowym świadectwem jest kaplica św .
Bartłomieja (79*) z 1017 przy katedrze w Paderbom, którą wzno s zą dla
siebie greccy budowniczowie, bogato zdobiąc ją bizantyjskimi
głowicami. Jest ona pierwszym znanym kościołem halowym na ziemi
niemieckiej .

Tournus, St-Philibert,
obejście chóru , ok. 950.
76 Architektura sakralna

Francja We Francji w czasach ottońskich panują Kapetyngowie.

W odróżnieniu od Cesarstwa Wschodniego są to obszary
politycznie znacznie bardziej samodzielne. Nie można tutaj mówić
o osobnej epoce stylowej. Ponadto w wyniku rozwoju budowlanego
w końcu XI w. kościoły zostają przebudowane lub rozbudowane
tak, że nie ma dziś żadnego założenia, które - odpowiednio do
ottońskich kościołów wschodniej Frankonii - zachowałoby styl
budowli kapetyńskich w czystej formie. Niemniej rozwinęły się we
Francji w tym czasie dwa typy rzutów poziomych, które przejęła
sztuka romańska, a potem gotycka: ukierunkowana na wschód
Prezbiterium schodkowe
budowla na planie krzyża łaciń skiego, z częścią prezbiterialną
z obejściem i wieńcem kaplic uskokową w planie (po raz pierwszy w Cluny II*, 981) oraz
z obejściem wokół prezbiterium i wieńcem kaplic. Początkowo
kaplice te są prostokątne (Tournus, St-Philibert*, ok. 950), ale około
przełomu wieków otrzymują one w Vignory* formę półokrągłą,
powtarzaną potem w kościołach romańskich.

r-l.
I .. · lir I
o o •
•
'""'T,. . . . . . . . . . . .- - -

LJ. . . . . '·'··L· __-

---oo_ o
o _j~_o

o 10
L--'

Cluny II, konsekrowany 981 Tournus , St-Philibert, ok. 950. Vignory, k. X w.

GŁOWICA

Głowica z nasadn ikiem Głowica grzybkowa. Głowica kostkowa, belkowanie

(impostem). Ouedlinburg, Ouedlinburg , krypta św. i impost. Hildesheim, kościół św.
krypta św. Wiperta, X w. Wiperta , ok. 1020. Michała, zaczęty 1010.

Głowica z dekoracją figuralną i z motywem ząbkowym . Głowica z dekoracją figuralną. Typ głowicy z ornamentem akan- Głowica filara przyściennego.
Kościół kanoniczek św. Cyriaka, 2 pol. X w. Rasdorf (Hesja) , IX lub X w. towym. Grenoble , St-Laurent. Essen , obecna katedra, X w.
 Architektura ottoń s ka 77

PRZEMIENNOŚĆ
PODPÓR

•
przemienność podpór typu nad reńskiego
•
przemienność podpór typu dolnosaskiego
•
A-B-A A-B-B-A

KRYPTA HALOWA

Corvey, przyziemie westwerku , Essen , katedra (pierwotnie kościół kanoniczek),

873-885 , tzw. krypta; poprzednik krypty konsekracja 1051 . Krypta halowa (sarkofag
halowej. gotycki).

NISZE W ŚCIANACH
Por. również Vignory, 76*, wewnętrzne mury naw
bocznych.

I;reckenhorst, kościół kanoniczek, XI w. Essen , kościół późnogotycki (obecna katedra) ,

Slepe arkadowanie północnej ściany korpusu . 1 poło XI w. Nisze w murach zewnętrznych .
78 Architektura sakralna

BUDOWLE PODŁUŻNE
Wielonawowe kościoły podłużne tak
w Niemczech, jak i we Francji były
prawie wyłącznie typu bazylikowego.
Jednak podczas gdy na obszarze państwa
Ottonów przeważały założenia
dwuchórowe, we Francji preferowano
raczej układy na planie krzyża
łacińskiego, z wyraźnym
akcentowaniem części wschodniej
(76*). Szczególnie na trasach
pielgrzymkowych do Santiago de
Compostela oraz w benedyktyńskich
kościołach konwentualnych (Cluny)
wznoszono bogato rozczłonkowane
partie chórowe, by zapewnić miejsce
licznym ołtarzom. Problem ten
rozwiązywano , stosując chóry o planie
schodkowym oraz obejścia (ambity)
z kaplicami .

Również w Niemczech plany i układy

przestrzenne stają się coraz bardziej
usystematyzowane.

Bazylika
- Założenia dwuchórowe lub
orientowane (skierowane ku
wschodowi)
krypta
występują również założenia krypta i chór zach.
wsch.
z 1130 na miejscu wydzielone
trójkonchowe (Kolonia, kościół westwerk wieży środkowej
skrzyżowanie

P. Marii na Kapitolu, 103*) z wieżą

naw
gotyckie
- skrzyżowanie naw wydzielone prezbiterium
arkadami, częściowo zabudowanymi transept wsch.
wstawionymi w nie ściankami
okna nawy głównej
skrzyżowanie naw stanowi moduł dla
ramion transeptu i nawy głównej,
rzadziej również dla naw bocznych
często wydzielone prezbiterium
transept (lub transepty)
przemienność podpór
międzynawowych (77*),
nadreńska A-B-A
saska A-B-B-A
rozczłonkowanie dolnych partii SClan
wewnętrznych szeregami arkadek lub
półkolistych nisz
strop lub otwarta więźba dachowa
sklepienia tylko w pomieszczeniach
bocznych i budowlach centralnych
głowice kolumn kostkowe,
antykizujące lub grzybkowe
łęki nad otworami
znaczne wymiary budowli
westwerki (masywy zachodnie)
wielowieżowość
krypty halowe
wyraziste malarstwo ścienne .

Po lewej u góry: Reichenau, Miltelzell. Od góry:
stan z I. 888-913 ze wsch . i zach. transeptem ,
podwójną apsydą od wsch. oraz z wieżą i chó-
rem zach. Rotunda św. Krzyża za wsch. chó-
rem po 925 (wg Erdmanna). Poniżej: stan po
przebudowach średniowiecznych (późnogotyc­
ki chór przed 1555) i nowożytnych.
Po prawej i u dołu: Gernrode, kościół kanoni-
czek, 961-983. Trójnawowa bazylika emporo-
wa z przemiennością podpór. Wydzielone ar-
kadami skrzyżowanie naw przebudowane
w XIX w. przez wzniesienie luków płn . i płd. Od
wsch. trzy apsydy , krypty wsch. i zach., masyw
zach. w obecnej formie ok. 1130.
 Architektura ottońska 79

wieża na zach .
't--------- skrzyżowa niu naw
+-- - - -- -----=- transept zach.
~<\I-""r~"dff..~t---------.fłt.- obejście krypty
--"'. .. - -- - - - -ii'lI-- nawa główna

wschodni

apsyda główna

L.tII-- + -apsyda boczna

t + 3 + 5 =9 kolumn na kolej-
nych poziomach empor w ramie-
niu transeptu symbolizuje 9 chó-
rów anielskich (-> anioł')

a wydzie lone zach.

sk rzyżowan ie naw
b wydzie lone wsch.
skrzyżowanie It
naw
c zach. chór z ap-
sydą, tzw.
J
Chór Anielski
d wsch . chór !1- 4
~
z apsydą

strop polichromowany
~~~,]';t'1i1rli- 11 93
u u__......_ poziom okien

pasiasty wątek muru

- z dwubarwnego
kamienia
r-HIIIł-- luk tęczowy

d~""- apsyda wsch .

'P'i'llilt-- kolumny z głowicami
+H' \oI;.ł-- kostkowym i i filary
niosące półkoliste
luki arkad
5
6

emporywramionach --~~-t~~~~~~H-~Y-~~~~~~~~~~~
transeptu
(empory anielskie)

sklepiona krypta prz e mi ennoŚĆ podpór

Hildesheim, kościół św. Michała, 1010-1033. Założenie dwuchórowe. 1. Izometria, wyrażne

zestawianie prostych brył stereometrycznych (addycyjność brył) ; dwie wieże na skrzyżowaniach Paderborn , kaplica św. Bartłomieja , wzniesiona
naw, cztery wieżyczki boczne. 2. Trójkondygnacyjne empory " anielskie" w ramionach transeptu ; tu w 101 7 przez warsztat przybyły z Grecji, który
empora płn.-zach ., przed nią tzw. anielska przegroda chórowa , k. XII w. 3. Nawa środkowa na pracował przy katedrze biskupa Meinwerka. Jest
planie trzech kwadratów wyznaczonych rozstawem filarów skrzyżowania naw, jest w przybliżeniu to najstarszy kościół halowy w Niemczech. Głowi­
tej samej długości co transepty ; przemienność podpór A-B-B-A. Szerokie nawy boczne. Trzy ce kolumn bizantyjskie. Sklepienie składa się z 12
apsydy wsch. 4., 5. - Halowa krypta . 6. Wnętrze , widok w kierunku wsch. 7. Przekrój podłużny. kopułek.
80 Architektura sakralna

BUDOWLE
CENTRALNE
Świątynie centralne w planie i układzie
przestrzennym często nawiązywały do
kaplicy akwizgrańskiej. Ośmiobok planu
kaplicy czasem zastępowany
sześciobokiem (Wimpfen) lub
nawet okręgiem (Fulda, kościół św.
Michała , karoliński, 69*). Część
centralna przekryta zwykle wieloboczną
kopułą (sklepieniem klasztornym),
obejście zaś kolebką lub szeregiem
sklepień krzyżowych. Empory otwarte
do wnętrza części centralnej
przezroczami arkadowymi , dzielonymi
ko lumienkami.

Czasami budowli podłużnej

towarzyszyła mniejsza, okrągła lub
wieloboczna, często
wielokondygnacyjna, umieszczona na
osi kośc i oła za apsydą wsch. (rotunda
chórowa) . Mogła być wolno stojąca lub
połączona z chórem (Reichenau,
Mittelzell, 78*). Służyła jako
mauzoleum, skarbiec relikwii lub
kaplica mariacka.

poziom piętra ,
'0

Ottmarsheim (Alzacja), 1030-1049. Wewnętrz­
ny oktogon przekryty sklepieniem klasztornym.
Obejście sklepione krzyżowo na poziomie przy-
ziemia i kolebkowo na poziomie empor. Empory
otwarte dwukondygnacyjnymi przezroczami na
kolumienkach według wzoru kaplicy akwizgrań­
skiej.
Essen, obecna katedra. Pierwotnie kościół ka-
noniczek, ok. 1050. Obejście i empora zach.
chóru wzniesione na wzór trzech boków akwiz-
grańskiego ośmioboku . Wraz ze wznoszącą się
nad nimi wieżą i dwiema wieżyczkami schodo-
wymi two rzą r9dzaj masywu zach., poprzedzo-
nego atrium. Sciany wewnęt rzne artykułowane
niszami.
 Architektura ottoń s ka 81
MONUMENTALNE BUDOWLE OTTOŃSKIE

częsciowo ko ńczone w czasach późniejszych

50
, 100
, km

Osnabrucke

Munsler
e e Oue d li~burg
FreckenhorSl Paderborn e
e Gernrod e

eKaulungen Merseburge

Nivellese
>
FU~~
eOberndort

eUnterregenbach
e
Wimplen

Augsburg : kaledra
e Lambach
Bamberg : katedra
EichsUill : katedra II
Halberstadt : NP Maria
Kolonia : Św. Andrzej
Św. Cecylia
Św. Panlaleon
Św. Seweryn
Św.Apostołowie Friesach e
Św. Heribert
Św. Wojciech
NP Maria na Kapitolu Spieze
Liege· Św. Jan
e Amsoldingen
Św. Lambert
Św. Dionizy
Maastri cht · Św. Serwacy
NP Maria
Moguncja: kaledra
Św. Stelan
Merseburg : kaledra
Melz : katedra
Św. Wincenty
P Maria
Św. Piolr
Paderborn : kaledra
kosciół dworski
kaplica Św. Bartłomieja
Ratyzbona : katedra
Św. Emmeram
Górny Klasztor
Stara Kaplica II
Reichenau : Mitlelzell
Soest Św. Patrokles
Trewir Św. Maksym
Wiirzburg Św. Stefan
82 Architektura sakralna
ISLAM W HISZP ANIT
Cechy architektury hiszpańsko-islam­
skiej
1. Umajjadzi, VIII- XI W., Kordowa
88 n. *
Ornamenty
- kaligraficzne: poziome rzędy pisma
w charakterze fryzu ś ciennego lub na
obramieniach bram, pisane w alfa-
becie arabskim , pismem kuficznym
- geometryczne: z cegły wypalanej,
przeważnie na zewnętrznych murach
budowli (Toledo, Cristo de la Luz,
87 *),
okna typu celiosa = ażurowe płyty
marmurowe lub gipsowe z plecion-
kowymi wzorami, 86*
- roślinne: maureski na fryzach lub
powierzchniach ściennych w rodzaju
paneli , z mocno stylizowanymi roś­
linami , przeważnie w układzie symet-
rycznym, zaczynające się falującą
łodygą, niekiedy plecioną, i kończące
palmetami lub kwiatami , 86* ; także
na ceramice o jasnym tle i często
metalicznie lśniącej polewie (tzw .
lustro) - z płytkim reliefem - która
została wynaleziona w Maladze
w XI w. i używana była w stylu
mudejar aż do XV w.
Toledo , S. Maria la Blanca, głowica islamska, ok. 1180.
W ciągu 1000 lat, pomiędzy VIII i XVIII W., kiedy to sztuka islamska
rozwijała się i upadała, islam rozprzestrzenia się na obszarze, który
sięga od Hiszpanii, przez Afrykę Północną, Azję Mniejszą, Palestynę ,
Sytię i Persję aż do Indii. Przy tym nie zachowuje on ani dynastycznej,
ani etnicznej jedności . Arabowie i Mongołowie, Berberowie i Turcy
prowadzą dalej podboje na swoją korzyść. Ich wewnętrzne walki
o władzę sprawiają, że ośrodki władzy i kultury przesuwają się. Każda
dynastia przetwarza zastane dziedzictwo kulturowe według własnych
wyobrażeń. W rezultacie, przy całej jedności religijnej , obraz po-
szczególnych form dekoracyjnych i architektonicznych jest niezwykle
zróżnicowany .
Po bitwie pod Jerez de la Frontera w 711 Hiszpania dostaje się pod
panowanie islamskie. Wraz z północnoafrykańskim Magrebem kraj ten
tworzy obszar zachodniego islamu i staje się jego kulturalną twierdzą.
Tymczasem w Egipcie, Syrii, Mezopotamii i Persji rządzą umajjadzcy
kalifowie. Ich przeciwnikami są Abbasydzi, którym udaje się w poło­
wie vm wieku przepędzić Umajjadów. Ich wódz, Abd ar Rahman l,
ucieka w 755 do Hiszpanii i zapoczątkowuje tutaj nowe umajjadzkie
panowanie, z Kordową jako centrum politycznym i kulturalnym, które
przetrwa prawie trzysta lat. Jego przeciwnikiem jest Karol Wielki,
który uniemożliwia mu zdobycie Europy. Jednocześnie w Hiszpanii
rozwija się nowy styl artystyczny , który przetwarza wpływy syryjsko-
-umajjadzkie, wczesnoabbasydzkie i północnoafrykańskie i osiąga
w X w. okres największego rozkwitu. Znajduje on swoje uwieńczenie
w Wielkim Meczecie w Kordowie, 88* .
W XI w. przeciwko ciągnącym z północy chrześcijanom przywołani
zostali berberyjscy Almorawidzi z Maroka. Podbijają oni jednak
 Islam w Hiszpanii 83
Hiszpanię i pozwalają podupaść hiszpańskiemu państwu Umajjadów, 2. Almohadzi, k. XI-XIII W., Sewilla
jako marokańskiej prowincji (1087-1147). Marrakesz staje się stolicą - Przeważnie budowle ceglane z szero-
i kolebką nowego kierunku mauretańskiego w sztuce, łączącego kulturę kimi geometrycznymi pasami relie-
fowymi (minaret La Giralda w Se-
mauretańską z andaluzyjską.
willi) , zastosowanymi później raz
jeszcze w aragońskim stylu mudejar
Tymczasową stolicą panujących następnie Almohadów (1147-1230) (Teruel, 87*)
zostaje Sewilla. Oni to zaczynają tracić terytoria w czasie rekonkwisty. - artesonado = strop kasetonowy z geo-
Ich następcy, Nasrydzi (1231-1492), zostają ostatecznie zepchnięci do metrycznymi wzorami, 87*, często ze
Andaluzji. Rozwijają tutaj styl Grenady i Alhambry, który oddziałuje stalaktytami, 85*
aż po Afrykę Północną . W 1492 ma miejsce podbój Grenady przez
- ostrołukowe, karbowane łuki pod-

królów katolickich, Ferdynanda Aragońskiego i Izabelę Kastylijską, kowiaste (Kordowa, 85 *), także ob-
ramione girlandami (Aljaferia w Sara-
który kończy islamskie panowanie w Hiszpanii. Jego wpływ na gossie)
architekturę chrześcijańską Hiszpanii staje się widoczny w budowlach - fryzy kaligraficzne, wykonane pis-
mozarabskich (57, 87, 128*) i w stylu mudejar (87*, 302*). Wspania- mem kuficznym z motywamj kwiato-
łość sztuki i nauki islamskiej oddziałała jednak na cały Zachód wymi ("kwieciste kufi "), 86*, oraz
chrześcijański aż po współczesność. kursywą (naschi)
- azulejos = zewnętrzna i wewnętrzna
dekoracja z pierwotnie niebiesko
W Hiszpanii można jeszcze znaleźć budowle islamskie, takie jak (azul) barwionych płytek ceramicz-
Alhambra w Grenadzie, pozostałości pałacu Abd ar-Rahmana w Kor- nych, zastosowana po raz pierwszy
dowie, łaźnia w Geronie, czarujące synagogi w Toledo; także charakter w XII w. w Sewilli ; malowane wzory
niektórych miast w Andaluzji określa przeszłość arabska. Symbolem geometryczne, obwiedzione linearnie
islamsko-hiszpańskiej architektury sakralnej pozostał jednak Wielki techniką zw. cuerda seca lub inkrus-
Meczet w Kordowie. Dla lepszego zrozumienia tej architektury należy towane częściami glazurowanymi.
omówić tutaj rozwój meczetu.
3. Nasrydzi, XIV-XV W., Grenada
- Subtelna elegancja form dekoracyj-
Nie jest to dom bożyani budowla kultowa w znaczeniu kościołów nych
chrześcijańskich, tylko miejsce zgromadzeń na modlitwę . Jest on - drewniane łub półkoliste, wielolistne,
z reguły obszerną budowlą, pozbawioną sprzętów kultu , a także stalaktytowe, obramowane delikat-
dekoracji figuralnej, ponieważ islam odrzuca wizerunek Boga. Twórcze nymi stiukowyrru i ceramicznymi
dokonania islamu widoczne są przede wszystkim w dekoracji. Przez ornamentami (Grenada, Dziedziniec
Europejczyków ornamentalna abstrakcyjność form natury, wielkopłasz­ Lwów w Alhambrze); wzór yeseria
= drobne sztukaterie na ścianach
czyznowe kompozycje barwne z malowanej ceramiki, ze sformalizowa- i głowicach, 86*
nymi motywami roślinnymi i ożywioną grą linii, są odbierane raczej - arkady, drzwi i okna traktowane jako
jako przejaw bajkowego przepychu aniżeli pobożności. elementy przyciągające wzrok na
fasadach i we wnętrzach.
Meczetem (arab. masdżid = miejsce rzucającej na ziemię mo~Uitwy)
nazywano pierwotnie tylko AI-Kaba w Mekce, meczet Umara, świąty ­
nię " Kopuła na Skale" - Kubbat as-Sachra w Jerozolimie i świątynię
Mahometa w Medynie. Do X w. nazywa się meczetem każdy dom
modlitwy , później tylko małe domy modlitwy. Duże meczety, w któ-
rych odmawia się piątkową modlitwę (chutba), noszą od tego czasu
nazwę masdżid-i-dżum 'a, ulu dżami lub tylko dżami (= gromadzący). Meczet

Meczet Mahometa wybudowany był w tradycyjnym typie domu,

którego dziedziniec (= sahn) miał dołączone przekryte obejście na
pniach palmowych.

Meczet
dziedzińcowy

~
~
~ ~
Medyna, świątynia Mahometa, •••••••••••••••••• 1-1-
56 x 53 m. • •••••••••••••••••
84 Architektura sakralna
Meczet obozowy W Iraku założenie z dziedzińcem jest rozszerzone przez obejścia
z trzech stron dziedzińca oraz salę modlitw z kilkoma rzędami podpór.
Służy ono wojsku jako meczet obozowy. Jego dwudzielny system
złożony z dziedzińca i sali modlitw jest pierwowzorem większości
późniejszych meczetów, a także dzisiejszy ryt modlitw wywodzi się
z wojskowego porządku modlitwy. W późniejszym okresie pnie
palmowe zastąpiono kolumnami, które często są przejmowane z budo-
wli antycznych (--7 spolia) .

....
Bagdad, Wielki Meczet, typ meczetu w Kufie
(meczet obozowy), 100 x 100 m.

Meczet transeptowy W XIII i IX w. środek założenia podkreślany jest przez podwyższoną

nawę na wzór wczesnochrześcijańskich bazylik. Ponieważ przecina ona
szeroko rozłożoną budowlę w poprzek, nazywa się ją także transeptem.
Meczet wyposażony jest w trzy bogato zdobione elementy: niszę
(mihrab) w ścianie skierowanej na Mekkę , lożę kalifów (maksura),
kazalnicę (minbar).

Przy meczecie już od VII w. stoi minaret (wieża służąca do zwoływania

na modlitwy) , początkowo kwadratowy (pierwowzory: rzymskie
strażnice i chrześcijańskie wieże kościelne), później okrągły , wreszcie
cztero- i sześciokątny .

....
schemat meczetu transeptowego

Meczet kopułowy W Syrii i w Turcji, gdzie na początku panowania islamskiego nie

rozwinęła się żadna własna architektura, przekształcane są na meczety
kościoły chrześcijańskie (bizantyjskie kościoły kopułowe) , które jedynie
dzięki temu przetrwały. Jeszcze w 1492 Hagia Sophia uznana jest
w podbitym Konstantynopolu za islamską świętość i staje się pierwo-
wzorem wielkich meczetów Sinana, słynnego budowniczego islamu
(1489- 1588).

Maureska, XVI w. , Peter Fletner.

Adaptacja wzorów islamskich
przez renesans niemiecki.
 Islam w Hiszpanii 85

SKLEPIENIA ŁUKI

D A

OWQ
g
1 2 3

D B

~~ ~
\G C

2 3

Siedem elementów sklepienia stalaktytowego

opartych jest na trzech formach przekrojów: kwad-
ratu , trQjkąta równobocznego i trójkąta prostokąt­
1. Kopuła na trompach i pendentywach , Istambuł, Topkapi. 2. Kopuła mihrabu na gurtach, nego. Scianki boczne tych elementow pasują do
Kordowa, meczet, 961. 3. Kopuła na gurtach, Toledo , meczet Bib-Mardum (obecnie kościół Cristo siebie i umożliwiają różnorakie zestawienia (wg
de la Luz), k. X w., Br. 4. Trompy niszowe wspierające ożebrowaną kopułę , Al Kajrawan , meczet Hansa Helfritza).
Sidi Aqba.

Po lewej: łuki podkowiaste i półkoliste, Kordowa. Po prawej: łuki wielolistne , przekształcone Stalaktytowa kopuła i zwis z ociosanych klocków
w wachlarzowe, w zdwojonym układzie jedne nad drugimi, wyżej spłaszczone łuki podkowiaste. drewna. Tanger, pałac cesarzy Maroka.
Przemienność dwukolorowych klińców . Kordowa, meczet.
86 Architektura sakralna

Arabeska. Po lewej: namalowana. Po lewej: maureska, ornament z silnie stylizowanych liści i wici roślinnej. W środku i po prawej:
Po prawej: stiukowa. celosia = aźurowa osłona okna (z dekoracją plecionkową) , Kordowa.

FRYZ INSKRYPCYJNY

Fryz z pismem kuficznym na tle arabeski ukształtowanej z półpalmet , k. XI w.

AJIMEZ I ALFIZ
GŁOWICE

Po lewej: głowica Almohadów, Marrakesz, meczet Kutubija, poło XI w., w stylu Alhambry. W środku:
Ajimez = łuki bliźnie nad oknem lub drzwiami. Alfiz głowica stalaktytowa. Po prawej: głowica z dekoracją yeseria (= stiukowa, filigranowa, czasami
= ich obramowanie od góry. malowana, także o formach stalaktytowych), Grenada, Alhambra.

Toledo , pierwotnie wizygocka kaplica , 999
przebudowana na meczet Bib-Mardum, od XV
w. kościół katolicki Cristo de la Luz. Ceglana
budowla w stylu kordowańskim . Dziewięć przę­
seł kopulastych sklepień o odmiennym rysunku ,
dźwiganych przez arkady o łukach podkowias-
tych , wspartych na marmurowych kolumnach
z wizygockimi głowicami .
U góry: Teruel , wieża św . Marcina, XV w.
Ceglana, w stylu mudejar, dekoracja z różno­
barwnych płytek ceramicznych. W środku : strop
artesonado. Salamanka, k. XV w. U dołu : Tole-
do, S. Maria la Blanca, wzniesiona ok. 1180
przez islamskich budowniczych jako S-nawowa
synagoga; podkowiaste arkady na S-bocznych
filarach , dekoracje yeseria. Od 1405 kościół.
Islam w Hiszpanii 87
WZAJEMNE ZWIĄZKI
pomiędzy architekturą islamską,
chrześcijańską i ży dowską w Hiszpanii.
Islam w Hiszpanii wykazywał w zasadzie
wielką tolerancję religijną. Kościoły
katolickie często kupowano lub dzieląc
budynek korzystano z nich wspólnie
z chrześcijanami , albo też wynajmowano
(Toledo, Cristo de la Luz*), natomiast
rzadko je wywłaszczano.
STYL MOZARABSKI
Mozarabowie, czyli chrześcijan i e
mieszkający na obszarach pod
panowaniem arabskim, mogli bez
przeszkód wznos i ć kościoły na tych
terenach. Ich styl w architekturze
(IX-XI w.) łączy elementy wizygockie
(57*) i islamskie.
- Trzy- lub pięcionawowe bazyliki z trzema
apsydami
- łuk podkowiasty (wynaleziony niezależnie przez
sztu kę wizygocką i islamską) , stosowany także
w planie
- brak wyczucia tektoniki , np. smukłe kolumny
dźwigają masywne mury
- drewniane stropy
- krzyżowe sklepienia beczkowe lub kopułowate
- islamskie, bizantyjskie i wizygockie głowice
i ornamenty
- słabe , " mistyczne" oświetlenie .
Przykład: S. Miguel de Escalada, 128*
STYL MUDEJAR
Po wygnaniu Arabów wiele budowli
islamskich było wykorzystanych jako
kościoły chrześcijańskie . Katoliccy
władcy Ferdynand i,Izabela wypędzali
także hiszpańskich Zydów i niszczyli
bądź zajmowali ich synagogi . Islamscy
rzemieślnicy , mudejare, którzy pozostali
na odzyskanych przez Hiszpanię
terenach, budowali od X do XVI w. na
zlecenia chrześcijan i Żydów (Toledo*).
Dominująca w ich twórczości islamska
stylistyka łączyła się z elementami
architektury europejskiej. Styl mudejar
wpłynął na hiszpański gotyk i sty l
plateresco (180*).
- Cegła , płytki glazurowane (azulejos)
- łuk podkowiasty
- gwiaździste sklepienia żebrowe
- pasy płaskiej dekoracji na fasadach
- stropy artesonado; okna z ażurowymi oslonami
(celosie) , 86'
- w dekoracji elementy arabskiego (kuficznego)
pisma, także w kościołach katolickich (Sewilla,
Alkazar)
- stiukowe, ceramiczne, emaliowane stylizowane
formy roślinne
- wieże w kształcie zbliżonym do minaretu.
STYL DWORSKI
z czasów Almohadów i Nasrydów: Tordesillas,
kościół św. Klary, zaczęty 1340; Las Huelgas,
kaplica Alfonsa VIII, pocz. XII I w. ; Sewilla, Alkazar,
XII-XVI w.; Toledo, synagoga'.
STYL LUDOWY
ślepe arkady w Kastylii (Sahagun , Arevalo,
Toledo'), dekoracja z płytek ceramicznych na
dzwonnicach wAragonii (Teruel' ).
88 Architektura sakralna

KORDOWA. Wielki Meczet

Założony 786 przez Abd ar Rahmana I
wg schematu północnoafrykańskiego (me-
czet w Al Kajrawan w Tunezji).
I etap budowy:
- 11 naw, szeroka nawa środkowa, dzie-
dziniec
- rzędy podpór biegnących prostopadle
ku kibli (kierunek ku Mekce, w którym
zwracają się muzułmanie w czasie
modłów)
n etap budowy:
- za panowania Abd ar Rahmana n,
822-850, dalszych 7 przęseł
- za panowania Abd ar Rahrnana III,
912-961, odnowienie minaretu przy
północnym murze dziedzińca, kwad- ,
50

ratowego w planie na wzór syryjski,

powtórzonego potem w minarecie La
Giralda w Sewilli
lIT etap budowy: za panowania AI-
-Hakama II, 961-997, powiększenie
o 14 przęseł w kierunku kibli oraZ
dobudowanie traktu mihrabu od płd.
i trzech poprzedzających go kopuł (z
ułożonymi w kwadrat gurtami , 85*)
utworzyło formę typowego meczetu
transeptowego
N etap budowy za panowania wielkiego
wezyra Al-Mansura (Almanzor),
2
976-1009:
- 8 naw od wsch. i powiększenie dzie-
dzińca (wymiary całości 176 x 128 m) F
- arkady dziedzińca z przemiennymi
podporami (wzór: Damaszek, Wielki
Meczet, 706-715)
- mury zewnętrzne podparte filarami
przyściennymi, 23 bramy z fryzami
arkadowymi ponad podkowiastymi łu­
kami
- we wnętrzu rzędy arkad (wys. 10 m),
o łukach ułożonych w dwóch pozio-
mach na wzór rzymskich akweduktów,
podkowiastych wg tradycji budowli
Umajjadów (meczet w Damaszku)
i świątyń wizygockich (85*)
- przemienny układ klińców: czerwone
cegły i biały kamień
- krzyżujące się wzajemnie wielolistne
łuki (abbasydzkie) z dekoracją stiukową
- złocone głowice korynckie i rzymskie
kompozytowe
- mihrab (nisza wskazująca kierunek
modlitw) ośmioboczny z muszlową
kopułą (umaiiadzką); wejście - rząd
blend arkadkowych zamkniętych łuka­
mi wielolistnymi ponasd monumental-
nym łukiem podkowiastym, 89*
- bogata dekoracja: mozaikowy ornament
kandelabrowy na złotym tle (dzieło
artystów bizantyjskich)
- inskrypcje kuficzne (abbasydzkie).
Kordowa, Wielki Meczet, założony 786, powiększony w IX i X w. do 176 x 128 m. Wbudowanie katedry
1523-1607. M - mihrab, T - minaret (Torre dei Alminar) , P - Patio de los Naranjos, C-Capella Real,
Dokończenie na s. 89 F - Puerta dei Perdón, G - gotycka kaplica, K - katedra katolicka.
 Islam w Hiszpanii 89

ISLAM I MUDEJAR
W HISZPANII I PORTUGALII
budowle islamskie
o budowle wslylu mudejar
o budowle islamskie i mudejar

sakralne budowle islamskie

i-c sakralne budowle islamskie,
później chrześcijańskie
ch sakralne budowle chrześcijańskie
p budowle świeckie

Wmiastach, w których istniały zarówno

budowle islamskie, jak i mudejar skróty
oznaczające budowle islamskie stoją
przed znakiem łamania _

Azpeitia pO l"'.... ~O 190 km

c,j l~O;: ;:' ,h

..... \.-, ;--.-
..,,-- \r-""
. h Sos dei Rey ,-"' ..... ...".....
Olll~ c oCatólico ch
Villalón ch o o Burgos P ' Alquezar P Gerona P/P0
Fuentes de Nava ch o Becerril ch
(
../1, ........,'.. --; ;:;;'1> Samo Domingo de Silos ch o
Sigena ch Samas Creus ch
oBraga - «:: M°Ucero ch . o 0 "d P/po
de A~~~an P Saragossa i P/ ch P l eo a
Cue arch-Po Gormaz P' , 0Calatayud P/ ch \ ,.r:-) .
Coca ch·Po o Piedra ch o '6Malueme ch oAlbalate del-Arzoblspo ch 'Tarragona i-c
Arevalo ch- po Sepulveda ch Buiuage dei Morata de Jiloca ch
lozoya ch-P oS' .. h
Segovia ch-po o Iguenza c
I
( Guadalajara ch-P
Alcala de Henares cho o ,Albaracin P
..,\ ola Abadia ch Madryt chO o
Teruel ch P
"I
t:
Talavera de Maqueda ch olllescas ch
la Reina ch o
Toledo i- c P/ ch P
rag
,Caceres P
oGuadelupe ch

Merida P
Gwa o''1>",'1> °Ciudad Real P
Albacete ~ o
Villena P'

Beja ' Banos de la Encina ~ Canena B--.

Aracena P/ch Kordowa~
i-c P/ch, ir Baeza p~Ubera { Orihuela P'

.
0 .
Madmat al-Zahra O",s'Haena P/ h
Sanuponce ch 0 c
, '@II<''''
'"J ae~' P/ ch r
Sanlucar la Mayor i-c P/ch 0Carmona P/ch 'poego de Cordoba P
Moguer cho 0 0Sevilla P/ ch P lucena ch Aicala de Real P ,GuMix P
Alcala-de Guadaira P' oMarchena ch , Grenada P
'\ ,v',lebrija i-c , Amequera P
Sanlucar de Barrameda cho Arcos de la Fromera P Mala a P/ch
Jerez de la Fromera'P P0 Ro d . P' )",--~-v--....../"-,,--
Pueno de S. Maria o on a I'C

Dokoń c zeni e s. 88
Później sze zmi any w Kordowie:
XV w. gotycka kap lica koło mihrabu
1589 renesansowe zwień czenie minare-
tu , Hernan Ru iz; 1650 nowa okładzin a
1523-1607 wbudowanie katedry chrześ ­
c ij ań skiej. Karol V: "To co tu zbudowa-
li śmy , s potkać możn a wszęd zi e; to co
było tu przedtem, nie istnieje na cały m
św i ec i e". Dzisiaj oceniane jako : " bli zna
po bolesnym szczepieniu, które jednak
zapewni ło dalsze trwanie całośc i " (Edu-
. Kordowa, meczet, mihrab, 965 (kopula zob. 85' ). ardo Camara) .
90 Architektura sakralna

Murrhardt, apsyda późnoromańskiej kaplicy.

ARCHITEKTURA Niezbyt szczęśliwa

nazwa "romanizm" sprawia wrażenie, że sztuka
ROMAŃSKA ś redniowieczna była tylko przedłużeniem późnego antyku śródziem­
nomorskiego. W rzeczywistości jest to słuszne jedynie w od-
niesieniu do czasów karolińskich i ottońskich. W sztuce romań­
skiej są bowiem widoczne paralele do Bizancjum, Rzymu, Azji
Mniejszej, Syrii i Armenii. A przecież wykształcają się właśnie
w tej epoce także nowe, nordycko-zachodnie, dotychczas nie zna-
ne formy, które określają na długi okres całą architekturę euro-
pejską·

Przesłanki historyczne Po upadku Rzymu coraz bardziej wysuwają się na pierwszy plan pod
względem politycznym, a od czasów Karola Wielkiego także
artystycznym, kraje leżące na północ od Alp. Władza książąt
niemieckich rozciąga się aż po Włochy i Hiszpanię; dopiero w Xl w.
osiągają samodzielność wielkie miasta lombardzkie. Normanowie
osiadają w XI w. w Anglii, południowych Włoszech i na Sycylii. Na
północy i wschodzie Europy prowadzi się działalność misyjną wśród
" pogan " w celu podbicia ludów zamieszkujących obszary sięgające
aż po Bałtyk, tereny zachodniosłowiańskie z jednej strony i węgiers­
kie z drugiej. Mniej długotrwałe, ale równie znamienne dla potęgi
Zachodu są konfrontacje z islamem podczas wypraw krzyżowych
(1096-1270). Jednakże krzyżowcy ze wszystkich starych krajów
europejskich poznają się nawzajem i przezwyciężają różnice
wynikłe z własnych tradycji kulturowych. Wspólnota europejska
prezentuje system lenny, który organizuje Europę pod względem
społecznym, militarnym i administracyjnym. Hierarchia stanowa,
którą tworzy szlachta i rycerstwo, duchowni , mieszczanie
i chłopi, organizacja kościelna w parafiach i diecezjach, rozkwit
klasztorów w całej Europie, są oznaką duchowej i realnej jedności
europejskiej.
 Romanizm 91

Religijne reformy wychodzące z burgundzko-benedyktyńskich zako-

nów z Cluny, Gorze i Ci'teaux spowodowały długotrwały spór
pomiędzy papieżem i cesarzem. Zestawienie dwóch ważnych budowli
XI w. - Cluny III i salickiej katedry cesarskiej w Spirze nad górnym
Renem jest dziś w uproszczony sposób postrzegane jako historyczny
wyraz tej dwubiegunowości. Spór o inwestyturę pomiędzy Rzymem
i salickimi cesarzami był przyczyną wstrząsów, których nie ustrzegł się
ani Kościół, ani cesarstwo.

Okres sztuki romańskiej nie zna jeszcze pojęcia narodów w nowoczes-

nym tego słowa znaczeniu. Kiedy się zatem wymienia Niemcy,
Włochy lub Francję jako tereny przodujące przemiennie w rozwoju
architektury, to nie znaczy, że można zapominać o wkładzie mniej-
szych krajów, jak Niderlandy, Szwajcaria, Skandynawia i środkowo­
-wschodnia Europa, które dopiero później osiągnęły narodową samo-
dzielność. I tak jedynie w Niderlandach istnieje jeszcze 10 krypt
romańskich.

Polityczna odnowa w całej Europie od końca X w., z którą wiązało się

przenikanie wszystkich dziedzin życia przez idee chrześcijańskie ,
prowadzi do niezwykłego rozwoju budownictwa. Dominują budowle
sakralne. W obrazie świata człowieka epoki romańskiej władza cesarza
jest odbiciem wszechwładzy Boga. To, że monumentalne kościoły,
"zamki Boże", są podobne do zamków rycerskich, a Ukrzyżowany
dźwiga koronę królewską (później zastąpi ją cierniowa) jest dla niego
alegorią zrozumiałą.

Najpierw zakony zreformowane (benedyktyni kluniaccy, później Architektoniczny język form jako wyraz duchowej,
politycznej i regionalnej specyfiki
premonstratensi, cystersi) używają form architektonicznych dla ukaza-
nia rozdziału cesarstwa od papiestwa. Papież Grzegorz VII, być może
dawny mnich z Cluny, który w Canossie w 1077 przeciwstawił się
cesarzowi, stanie się symboliczną postacią zgubnego rozdziału władzy
kościelnej od świeckiej. Poza tym, zarówno samodzielność niemieckich
państewek, jak i etniczna różnorodność ludności francuskiej (Ger-
manie, Celtowie, Galowie) powodują regionalne zróżnicowanie roz-
wiązań architektonicznych. Do tego dochodzi potrzeba przedstawiania
w odrębnym języku formalnym specyfiki samodzielnych w znacznym
stopniu biskupstw, przede wszystkim jednak klasztorów, rozwijających
własne szkoły budowlane. Pomimo to wspólny duch chrześcijański
oraz tradycja rzymskiej budowli z kamienia, w powiązaniu z ogólnie
stosowanymi formami architektonicznymi, jak łuk półkolisty i odmiany
głowicy kostkowej oraz blokowe formy brył budowli, tworzą podstawy
europejskiej jedności artystycznej.

Klerycy i mnisi zajmowali się zarządzaniem budową. Nie ma

wiarygodnych wskazówek, że sami byli murarzami i kamieniarzami.
Wydaje się też wątpliwe, aby do XII w. (oprócz takich partii, jak
fasady, portale, okna) plany budowli były związane lub wynikały
z reguły " empirycznej zgodności przebiegu prac budowlanych i moż­
liwości materiałowych" (R. Oertel).

Kiedy wkracza się od północy lub południa do nieOlientowanej

budowli o podwójnym prezbiterium, nie można rozpoznać na pierw-
szy rzut oka ważniejszej pod względem liturgicznym części wschod-
niej (Hildesheim i Wormacja, 97 *). Natomiast ukierunkowana na
wschód budowla o jednym chórze jest łatwo zrozumiałym symbo-
lem chrześcijańskiej drogi życiowej od świata doczesnego (korpus
92 Architektura sakralna

nawowy) do tamtego świata, który objawia się w ołtarzu (Hersfeld

i Autun, 97*). Płaskie stropy i sklepienia kolebkowe pozwalają także
optycznie kierować się w takiej przestrzeni ku ołtarzowi w apsydzie
wschodniej.

Rozczłonkowanie korpusu nawowego. Wkrótce ta podłużna przestrzeń zostanie rozczłonkowana. "Rozczłon­

Sklepienia.
kowanie" jest zwykle używanym , ale niejasnym terminem. Nie można
go naturalnie rozumieć dosłownie, ponieważ ani środkowa, ani boczne
nawy nie są podzielone murami poprzecznymi (najbardziej byłoby to
jeszcze trafne w odniesieniu do łuków odporowych włoskiego proto-
renesansu, 134*). W rzeczywistości rozczłonkowanie wnętrza polega
na optycznym wrażeniu, jakie sprawia rozczłonkowanie jego ścian
i przekrycia. Takie rozczłonkowanie przechodzi w XI w. wielostop-
niowy proces rozwojowy (por. 96*, 97*). Około połowy stulecia ściany
wewnętrzne nawy głównej są jeszcze w znacznym stopniu nie
podzielone (Hildesheim). Ale w strefie arkad zaczyna się już pewna
rytmiczność za sprawą alternacji filarów i kolumn (przemienność
podpór). W Jumieges między filarami arkad międzynawowych znaj-
dują się sięgające stropu półkolumny, nie pełniące funkcji nośnej.
Przenoszą one zasadę podziału, wynikającą z alternacji podpór, ze
strefy arkad na wysokie partie ścian, dzieląc je na pojedyncze płyciny .
Podczas gdy tego rodzaju podpory kończą się w Spirze jeszcze
okrągłymi łukami przyściennymi, w Cluny III dźwigają już one gurty
sklepienia kolebkowego. Podpory wraz z gurtami zaznaczają podziały
wnętrza, biegnące od ziemi, poprzez strop i znowu do ziemi. Pomiędzy
takie gurty rozpięte zostały w Spirze, ok. 1090, kozuby sklepienia
krzyżowego. Wczesne, prawie równoczesne żebra krzyżowe nie mają
jeszcze funkcji nośnej , tylko czysto estetyczną (Caen, Ste-Trinite,
112*), podczas gdy w Wormacji niosą same siebie i podpierają kozuby
sklepienia (patrz także 102*). Wszystkie te sklepienia krzyżowe tworzą
wraz z podziałami ściany pojedyncze, przypominające baldachimy
elementy: końcowy etap "rozczłonkowania przestrzeni " . Występujące
w niektórych regionach rzędy kopuł wzmacniają jeszcze wrażenie
System wiązany , otwory ścienne
wydzielonych kompartymentów (Akwitania, 118*).

Niemiecki " system wiązany" otrzymuje swój moduł nie z długości

nawy głównej i transeptu, ale z wielkości powierzchni kwadratu
skrzyżowania nawy głównej z transeptem. Powtarza się on w ramio-
nach transeptu, w prezbiterium, w nawie głównej i - zmniejszony do
połowy - w nawach bocznych.

Od przełomu wieków ściana nawy głównej, aż do strefy okiennej,

ożywiona jest otworami: nieśmiało - blendowaniem, śmielej galeriami
empor, w Normandii i Anglii nawet podobnymi do empor, otwartymi
tryforiami i przejściami przed strefą okienną budynku (Caen, 112*,
Peterborough, 130*). W fazie przejściowej do gotyku dodanie empory
i tryforium prowadzi konsekwentnie do czterosferowego podziału
ściany (Laon, 114*; Limburg; Noyen 96*). Dopiero gotyk przekształci
poziome pasy ścian - przez zrezygnowanie z empory - w uproszczone,
biegnące w górę elementy.

Skrzyżowanie nawy środkowej z transeptem two-

rzy, przy ich szerokościach, w rzucie poziomym
kwadrat, będący jednostką miary " systemu wiąza ­
nego". V - skrzyżowanie nawy środkowej z tran-
septem , Vt - wieża nad skrzyżowaniem , Q - ramię
transeptu , Ch - prezbiterium , A - apsyda, N - kap-
lice po bokach prezbiterium, z apsydami , M - na-
wa środkowa , S - nawy boczne.
W katedrze w Trewirze (110*) pojawia się po raz pierwszy arkadkowa
galeryjka. Jest ona w Nadrenii i górnych Włoszech ulubionym
sposobem rozbicia zewnętrznej ściany na dwa poziomy (101 *). Okna
rozwijają się od rygorystycznie okrągłołukowej formy, aż do barokowo
pobrzmiewających fantastycznych kształtów stylu przejściowego (dziu-
rka od klucza, palmeta, lilia, 144 n. *).
 Romanizm 93

Francja wcześnie wynalazła dwie fOImy prezbiterium, które rozwiązują Prezbiterium

96'
problem rozmieszczenia oharzy: część prezbiterium uskokowa (schodkowa)
i obejście wokół prezbiterium z kaplicami (76*). Są one jeszcze od siebie
wyraźnie oddzielone i dopiero w gotyku staną się zwartym wieńcem kaplic.

Po wydzieleniu skrzyżowania nawy głównej z transeptem, na planie Wieże

100'
kwadratu, można wznieść nad nim w organiczny sposób wyprowadzo-
ną wieżę. Wraz z dwiema wieżami fasady , które wywodzą się
z wczesnochrześcijańsko-syryjskich wzorów (Turmanin, 49*) i karoliń­
skich wież westwerkowych, powstają wielowieżowe "zamki Boże "
(Hildesheim, 79*; Tournai, III *; Limburg).

Krypty' romańskie są zawsze sklepione i przybierają niekiedy duże o 20

Krypty
rozmiary (Spira*, Gurk, 105*). Niekiedy są otwarte do nawy środkowej '-----'

(Werona, S. Zeno; Wormacja). Przeważnie znajdują się pod prezbiterium

i są podzielone dwoma rzędami kolumn na trzy nawy; rozciągają się
jednak także pod transeptem i daleko w głąb nawy środkowej .
Spira, katedra ,
Od antyku aż po XVIII w. ciągle pojawia się typ prezbiterium krypta,
zakończonego elementem centralnym. Jest to pod względem formal- ok. 1030-1041
nym przeważnie dwukondygnacyjna, okrągła lub poligonalna budowla
na osi Brezbiterium. Jej pierwowzorem są rotundy Grobu Marii lub Rotundy przy prezbiterium
78', 142'
Grobu Swiętego w Jerozolimie (38*). Niekiedy stanowi późne prze-
kształcenie krypty zewnętrznej (Halberstadt). Jako mauzoleum fun-
datorów i władców jest budowlą wolno stojącą i dopiero wtórnie
włączona bywa do kościoła (Genewa, stara katedra). Na ogół jednak
służy jako miejsce przechowywania relikwii lub grób świętego.
Później, zwłaszcza w gotyku angielskim, jest ona przeważnie kaplicą
mariacką (Lady Chapel).

Ottońska głowica kostkowa, swoista nordycka transpozycja antycznego Głowice

kapitelu, w coraz większym stopniu staje się wyrazem narastającej 98'
w sztuce romańskiej skłonności do dekoracji. Zdobią ją motywy
tarczowe, palmety, figurki ludzi, zwierząt i bestii; bywa robiona nawet
z wypalanej cegły; późną formą jest głowica kielichowa.

Prosty portal ścienny staje się wkrótce ukośnie obramowanym por- Portale
talem, o profilu z kolumn, uskoków lub obu tych elementów 99'
architektonicznych na przemian. Począwszy od xn w. pojawiają się po
obu stronach portalu posągi , początkowo jeszcze nie podporządkowane
określonym członom budowli, tylko luźno rozmieszczone na elewacji
(Ripoll; Ratyzbona, św . Jakub; Pawia, S. Michele, 132*). Wkrótce
posągi stają pomiędzy lub przed kolumnami obramienia (Bazylea,
Chartres). W tympanonie przedstawiany jest często Chrystus jako
Pantokrator w Sądzie Ostatecznym. W Prowansji przejmuje się schemat
rzymskiego łuku triumfalnego, zdobionego posągami, które stoją
w niszach pomiędzy pilastrami (Arles i Sankt GilIes, 122*). W Poitou
dzieli się całą fasadę na kondygnacje, które wypełnione są posągami
w niszach (Poitiers, Notre-Dame-Ia-Grande, 119*). W Niemczech sfery
portalu rzadko wyposażone są w dekorację figuralną, natomiast częściej Lektorium
101 '
pojawia się ona we wnętrzu kościelnym. Lektorium, którym oddzielona
jest od przestrzeni wiernych przestrzeń prezbiterium, jest ulubionym
miejscem do umieszczania cyklów przedstawiających proroków i apos-
Rzeźba apotropaiczna
tołów. Wykrzywione twarze, zwierzęta i oranamenty plecionkowe na 101 '
zewnętrznych ścianach kościołów, na odrzwiach (antaby), a także na
sprzętach liturgicznych (chrzcielnice), mają funkcję apotropaiczną
(odstraszającą demony).
94 Architektura sakralna
Kamienie budowlane
Dopiero w XI w. używane zwykle do tej pory małe, grubo ciosane
kamienie z dużą ilością zaprawy zastępowane są przez pieczołowicie
opracowane wielkie ciosy, które potrzebują niewiele zaprawy. Ten
proces doskonalenia techniki budowlanej znajduje początkowo wyraz
w dwukolorowej zmianie warstw, później w drobnych formach fryzu
Budowla centralna i bujnej późnoromańskiej dekoracji XIII w. (Neuss, 143*).
142*

Budowla centralna występuje rzadziej i są to przeważnie baptysteria,

kostnice, i - rzadko - kościoły wiejskie. W nadreńskich trójkon-
chowych założeniach wschodnia część centralna łączy się od zachodu
z budowlą podłużną. Patrz także ~ dwupoziomowa kaplica.
Przegląd

Sztuka Dynastia saska Henryk I 919-936 Zachowanie karolińskich form arcbitektonicz-

przed- Otto I 936-973 nych
romańska Otto II 973-983 budownictwo monumentalne
(ottońska) Otto III 983-1002 kolumny lub filary , przemienność podpór
X w. Henryk II 1002-1024 łuki pełne
płaskie stropy
gładkie powierzchnie ścian
rozpowszechnienie kwadratowego planu
skrzyżowania naw (po 1000)
Przodują Niemcy

Wczesna Dynastia salicka Konrad II 1024-1039 Zróżnicowanie bryły budowli przez zmianę
sztuka Henryk III 1039-1056 podpór
romańska Hneryk IV 1056-1106 filar wiązkowy , łuki pełne
1000-1100 służki przy ścianach nawy głównej
wydzielony kwadrat skrzyżowania nawy
głównej z transeptem, nad nim wieża
sklepione nawy boczne
sklepienie nawy głównej pod koniec wieku
zewnętrzne galeryjki arkadkowe
ciosy zamiast kamienia łamanego
Przodują: Niemcy, później Normandia, Bur-.
gundia
Dojrzała Dynastia Henryk V 1106-1125 Całkowicie przesklepione budowle
sztuka salicka Lothar III 1125-1137 systematyzacja wszystkich części konstruk-
romańska Sasi Konrad III 1138-1152 cyjnych
1100-1180 Staufowie Fryderyk I 1152-1190 plastyczne uformowanie poszczególnych
Barbarossa członów budowli
tryf01ium
zewnętrzne galeryjki arkadkowe
sklepienie krzyżowo-żebrowe i konstrukcja
przyporowa
mnożenie wież
fasady
pierwsze łuki ostre (Burgundia)
bogata rzeźba architektoniczna (płd. Francja)
Przoduje Francja (gdzie w 2 poło XII W .
pojawia się gotyk)
Późna Staufowie Henryk IV 1190-1197 W znacznym stopniu ograniczona do obszaru
sztuka i Welfowie Antykrólowie 1198-1218 Niemiec
romańska Otto IV 1212-1250 najbogatsza dekoracja architektoniczna
1180-1240 Fryderyk II 1267-1268 wyłącznie budowle sklepione
Konradyn łuk ostry wypiera półkolisty
we Francji i Anglii czysty gotyk
 Romani zm 95

FRYZY
ORNAMENTOWANE
pilasty meandrowy

zygzakowy maszkaro nowy

ząbkowy astragalowy

~ :::~illil ll~I~~IUIII<~::::I!~IIIII(:~:::~~II(
rombowy rolkowy

plecionka rombowa z główkam i ćwieków szachownicowy, kostkowy

diamentowy sznurowy

ODmo
krążkowy

l\{)(\()I
arkadkowy
0000
===<'I~~~
płytkowy , tafelkowy

w rybią Iuskę , lu skowy

z przecinających się arkadek

I) I.
plecionkowy (.. entrelacs")

lizeny (L) i fryz arkadkowy

z wicią roślinną

zoomorficzny blendy arkadowe

96 Architektura sakralna

ARTYKULACJA ŚCIAN
WNĘTRZA

OlOl OlOl o empora

arkady
okrąglołukowe

okna nawy
bocznej

Hildesheim, 1010-1033 Jumieges, 1060, 3 kondyg- Spira, pierwotna budowla Cluny III, ok. 1100,
nacje; empory , przemien- z 1050, 2 kondygnacje; służ­ 3 kondygnacje z tryfo-
ność podpór. ki nałożone na każdy filar; rium; służka na płaskiej
nie ma przemienności podpór. zdwojonej lizenie.

a) Płaski strop: Hildesheim

Jumieges
Spira

b) Kolebka ostrołukowa: Cluny III

c) Sklepienie krzyżowe: Knechtste-

den

d) Sklepienie krzyżowo- Wormacja

-żebrowe: (system
wiązany)
Noyon Knechtsteden, zaczęty 1138, Wormacja, ok. 1160, 3 kon- Noyon, 1185-1200, 4 kon-
(prostokątne 2 kondygnacje ; przemien- dygnacje (blendy arkadowe dygnacje z emporami i try-
ność podpór, podział na jako druga strefa). forium ; system przejściowy
przęsła) przęsła sklepienne. do gotyku.

CHÓR

Chór schodkowy, Gengen- Plan trój konchowy, Kolonia, Chór zamknięty półkolis ­
bach , kościół klasztorny. kościół św. Apostołów. tą apsydą, Piza , katedra .

~~
. ~

....
Yf

.l P

at><
-
~

Chór zamknięty wielobocznie Proste zamknięcie chóru , Obejście z kaplicami ułożony­ Apsydy przytranseptowe,
(w architekturze późnoromańskiej stosowany pod Limburg n. Hardt, kościół mi promieniście , Tuluza, Salerno, katedra.
wpływem rozwiązań lotaryńskich). klasztorny. St-Sernin.
 Romanjzm 97

TYPY PLANÓW

o 20
'------'
Hersfeld, kościół klasztorny, 1038-1144. Nawa
główna ma tę samą długość i szerokość co
transept, tzn. podstawą rozmierzenia budowli
jest długość korpusu. Skrzyżowanie naw niewy-
odrębnione. Jest to ukierunkowana świątynia
jednochórowa, tzn. apsydy i prezbiterium są
tylko w części wsch.
Hildesheim, św. Michał, 1010-1033. Najstarsza
budowla z wyodrębnionymi skrzyżowaniam i
naw. Kwadrat modularny czytelny jest w nawie
głównej (filary w narożach modułów, między
nimi kolumny tworzące przemienny układ pod-
pór) i w transeptach , ale nie w nawach bocz-
nych. Budowla dwuchórowa nieukierunkowana.
Ely , katedra, po 1080. Trójnawowa bazylika typu
anglonormańskiego z transeptem, długim chórem
i przemiennością podpór. Trójkondygnacyjna ścia­
na nawy głównej: arkady, otwarte tryforium za-
miast empor, galeryjka na wysokości parapetów
okien nawy głównej w grubości ścian między­
okiennych. Linią przerywaną oznaczono pierwotne
obejście chóru.

o~-
~
2V

Wormacja, katedra, 1125/30-1230. Wiązany

system przęseł: kwadrat skrzyżowania nawy
o
l
20
I

Autun , St-Lazare, XII w. Kwadrat skrzyżowania

głównej i transeptu stanowi moduł dla przęseł
nawy głównej i ramion transeptu, podzielony
zaś na cztery - dla przęseł naw bocznych.
Mocniejsze filary międzynawowe stoją na naro-
żach kwadratów przęseł nawy głównej. Dwu-
chórowa.
nawy głównej i transeptu jest podstawą roz-
mierzenia przęseł wszystkich naw. Nawa głów­
na sklepiona kolebkowo podzielona jest gurtami
na prostokątne przęsła równe szerokością
przęsłom naw bocznych Uuż protogotycki sys-
tem przechodzący). Jednochórowy.
Clermont-Ferrand, Notre-Dame-du-Port, k. XI-XII
w. Chór z obejściem i kaplicami w układzie promie-
nistym. Nawa główna sklepiona kolebką bez po-
działów gurtami na przęsła. Skrzyżowanie nawy
głównej i transeptu przekryte kopułą.

SKLEPIENIA,
KOPUŁY

2 3 4 5

1 Kolebka półkolista. K - kozuba , kapa, W - kole-

~
ba
2 Kolebka zaostrzona (ostrołukowa)
3 Kolebka z gurtami jarzmowymi
,. ... --- -- - ----- .... (przy kolebce zaostrzonej - gurty ostrołukowe)
4 Sklepienie krzyżowe. K - kozuba, kapa
_ _ _ __ _ _ _ _ _ _ __ ... ,.,. J-
5 Sklepienie krzyżowo-żebrowe , kopulaste
(żebra krzyżowe na półkolu)

,D
//-------'~~\ /u//------"~\
6 Sklepienie żagielkowe (kopuła sferyczna).
H - spływ sklepienny, F - koło podstawowe
(wpisane)

D
/
I ,
/ F \ 7 Kopuła na pendetywach. P - pendentyw,
,,
,I '\ F P \
, F - koło podstawowe (opisane)
i : I
\
I
I 8 Kopuła na trompach. T - trompa,
\\ ,
\

, /
! "
,
\,
\. P p,/
"
, KI - ośmioboczna czasza (sklepienie klasztorne
na ośmioboku)
/ P P 9 Kopuła półkolista na tamburze (bębnie).
' ....... - ... _---_ .......... " ......... _---_ ... , Tb - tambur, P - pendentyw, F - koło
podstawowe (wpisane)
6 7 8 9
Zob. -> sklepienie, -> kopuła , 41'.
98 Architektura sakralna

GŁOWICE

głowica kostkowa głowica kostkowa głowica kostkowa

z półkolami z palmetami

Romańskie głowice anglonormańskie

ceglana głowica głowica z ornamentami
głowica figularna
Northampton, S. Peter, ok. 1160.
kostkowa zoomorficznymi

głowica zoomorficzna głowica karbowana , głowica kielichowo-

fałdowa , piszczałkowa -blokowa

KOLUMNY

I I
1 - Kolumna przewiązana , W - przewiązka. 2 - Kolumna bliźnia z pętlami i głowicą pączkową.
3 - Kolumna skręcona spiralnie z głowicą antykizującą. 4 - Kolumna zoomorficzna. 5 - Baza
attycka. 6 - Baza attycka z żabkami na narożach plinty. 7 - Szpony (żabki) narożne .
 Romanizm 99

Wczesnoromański portal o pros- Portal uskokowy z półkolumienkami w uskokach. Portal uskokowy z kolumienkami w uskokach.
tychosieżach . Archiwolty z przewiązkami.

Portal baldachimowy, typu lombardz- Rozwinięty typ portalu podwójnego z dekora-

kiego. Fidenza, katedra, k. XII w. cją figuralną. Strasburg, katedra, XIIIw.

OKNA

okno okrągłe (oculus)

rozeta tryforium z łękiem

okno czwórlistne

ookno wachlarzowe
arkadka trójlistna, o łuku
półkolistym i ostrym ościeża uskokowe
100 Architektura sakralna

WIEŻE

St-Leonard Saintes Morienval

(Haute-Vienne , (Charente , (lIe-de-France ,
Francja) zachodnia Francja) Francja)

Piza Werona Neuss

(Toskania, (Veneto, (Dolna Nadrenia,
Wiochy) północne Wiochy) Niemcy)
 Romanizm 101

GALERIE ARKADKOWE

/'
II .. : II
~= ~

~·łUłft~
~!n
~D\ ,!f\ ~ /\\~

mt l\1 l[lIł"llł'~rr
I I II I

Dolnoreński typ galerii arkadkowej: obejście
sklepione ciągłą kolebką; kolumienki galerii sto-
jące na parapecie. Schwarzrheindorf, kaplica
dwupoziomowa, konsekrowana 1151.
Środkoworeński typ galerii arkadkowej: obej-
ście sklepione kolebkami poprzecznymi, któ-
rych czoła formują arkady. Brak parapetu. Mo-
guncja, katedra, chór wschodni , pocz. XII w.
U góry: Wormacja, galeria arkadkowa na apsydzie
katedry, ok. 1140. U dołu: wczesny typ lombar-
dzki, spotykany również w południowej Francji.
Tutaj : St-Guilhem-Ie-Desert, Langwedocja, XII w.,
galeria arkadkowa apsydy (forma wczesna - bez
obejścia).

LEKTORIUM

Naumburg, lektorium chóru wschodniego.

.- RZEŹBA
APOTROPAICZNA

Freckenhorst, chrzcielnica. Lwy jako symbol Marienmunster.

pokonanego zła. Maska chroniąca przed złem.
102 Architektura sakralna

KATEDRY CESARSKIE Katedra cesarska Założenia trój konchowe

Moguncja, 1081-1137 (1239)
Spira, 1030 do XII w.
Wormacja, 1125 do XIII w.

Te trzy cesarskie katedry ucbodzą za

szczytowe osiągnięcie romańskiej archi-
tektury w Niemczech. Koncentrują się
w nich wszystkie najważniejsze formy
nadreńskiej romańszczyzny (por. I lOn.).

Bazylika filarowa
- Wiązany system sklep i eń; w konsek-
wencji rozróżnienie architektoniczne
podpór silniejszych i słabszych
- dwuchórowość
- nawa poprzeczna (transept)
- sklepienie krzyżowe oraz (w później
przesklepionych budowlach) krzyżo­
wo-żebrowe (we Francji stosowane
były głównie sklepienia kolebkowe,
spotykane od XI w.; sklepienie krzyżo­
wo-żebrowe zastosowano już w 1093
w Durham w Anglii)
- wewnętrzna artykulacja dwu- lub trój-
strefowa
- empory nad przedsionkami (w Spirze
od zach., w Moguncji od wsch.)
- założenia trój konchowe (zach. chór
w Moguncji);
- ściany artykułowane:
niszami ściennymi,
ślepymi arkadami,
lizenami, Wormacja. Część wsch. 1125-1140, korpus Kolonia, kościół św . Apostołów , ok. 1200. Trój-
nawowy ok. 1160, część zach. XIIIw. Trój- nawowa bazylika; nawa glówna później prze-
fryzarni arkadkowym i
- bogata dekoracja arch itektoniczna
i rzeźbiarska: ornamenty, przedstawie-
nia apotropaiczne (szczególnie w Wor-
macji)
- zgrupowania wież od wsch. i zach.
- wieże na skrzyżowaniach nawy głów-
nej i transeptów
- krypty (93*).

NADREŃSKIE
ZAŁOŻENIA
TRÓJ KONCHOWE
Kolońska szkoła architektury romańskiej

- Półkoli ste konchy od płd., płn. i wsch.

skrzyżowania naw (wzory z architek-
tury rzymskiej: willa Hadriana, 292*;
Trewir, termy cesarskie, 340* i in .)
- w dolnej części konch rzędy małych ,
półokrągłych nisz;
- w górnej części konch obejścia (gale-
rie)
- kształt trój konchowy czytelny głównie nawowa bazylika z wiązanym systemem skle- kryta sklepieniem sześciodzielnym. Od zach.
z zewnątrz budowli pień krzyżowo-żebrowych. Kopuły na skrzyżo­ transept i pięciowieżowy masyw. Prezbiterium
- galerie arkadkowe waniu naw i pod zachodnią wieżą centralną. i ramiona transeptu zamknięte półkolistymi kon-
- wieża na skrzyżowaniu naw Arłykulacja ścian wewnętrznych nawy głównej chami (a - ślepe arkady, b - galerie arkad-
dwu- i trójstrefowa. Założenie dwuchórowe kowe). U dołu: przekrój poprzeczny przez tran-
- głównie wiązany system sklepień. z sześcioma wieżami i galeriami arkadkowymi. sept wschodn i.
 Romanizm 103

KA TEDRY CESARSKIE I NADREŃSKIE ZAŁOŻENIA TRÓJ KONCHOWE

'---_ _ _....:2"",5_ _ _---'5,0 km

,
10

Kolonia, kościół P. Marii na Kapitolu , ukończony Schwarzrheindoń, kaplica dwupoziomowa. Tetra-

1065. Wczesna, salicka forma nad reńskiego zaloże­ konchos (zalożenie czterokonchowe) z 1151 , 1170
nia trójkonchowego o wyjątkowo doskonałym planie. dobudowana nawa.

KOLOŃSKIE ZAŁOŻENIA
TRÓjKONCHOWE
104 Architektura sakralna

TERYTORIA Westfalia t' Frankonia

NA WSCHÓD
OD NADRENII
Pierwotny pejzaż Westfalii i Dolnej
Saksonii tworzyły głównie wielkie, choć
nieliczne założenia romańskie. Czasem
włączano do nich fragmenty starszych,
ottońskich budowli. Często przebudowy-
wane w okresie gotyku . W Górnej Szwa-
bii , Bawarii i niemieckich marchiach
wschodnich większość kościołów romań­
skich została później zbarokizowana.

Westfalia
- Bazyliki trójnawowe z wiązanym ukła­
dem sklepień
- przewaga kościołów halowych - są to
jednak głównie budowle już w stylu
przejściowym (Minden*, OsnabrUck,
Paderborn, Lippstadt, Billerbeck)
od poł o XII W. są na ogół w całości
sklepione (sklepienia krzyżowo-żebro­
we lub ośmiodzielne, kopulaste z żeb­
rami tarczowymi)
- jeden lub dwa transepty
- chór zamknięty apsydą lub ścianą
prostą
- masywne filary z nałożonymi pół­
kolumnami
- potężne czworoboczne wieże prawie
bez podziałów, flankowane okrągłymi
wieżyczkami
- masywy zachodnie (westwerki) z wie-
żą środkową, czasem flankowane wie-
żami bocznymi.

Dolna Saksonia
Wznoszone są kościoły halowe, jednak
przeważają bazyliki, od X do XII W.
przemienność podpór (filar-kolumna-fi-
lar lub filar-kolumna-kolumna-filar)
- płaskie stropy
- chóry zamknięte trójbocznie (czasem
o planie schodkowym), z reguły o bo-
gatej artykulacji architektonicznej ,
z rzeźbami , fryzami arkadkowymi,
nieraz z wieżyczkami flankującymi
- dwu strefowy podział ścian nawy głów­
nej
- artykulacja ścian zewnętrznych gzym-
sami i ślepymi arkadami
potężne masywy zach . z wieżą ś rod­
kową oraz wieżyczkami flankującymi.

Frankonia, Niemcy Środkowe

Wielkie katedry w Bambergu* i Naum-
burgu przejęły z Nadrenii m.in. wiązany
system sklepień , wielowieżowość i gale-
rie arkadkowe (Bamberg), z Francji zaś
formę wież (Laon 144*) i upodobanie do
Minden (Westfalia), katedra, zaczęta po 1064 Bamberg, katedra, 1 terCja XIII W . Bazylika
bogatego detalu architektonicznego. jako romańska bazylika, w poło XIII w. kon- trójnawowa, sklepiona krzyżowo w systemie
Wraz z Magdeburgiem, WUrzburgiem, tynuowana jako gotycka hala. W nawie okrągłe wiązanym , z transeptem zach. , dwoma poli-
Arnstadt i MUhlhausen w Turyngii należą filary ze służkami. Szeroki masyw zachodni. gonalnymi chórami i 4 wieżami. Chór wsch.
już od stylu przejściowego między roma-
Późnoromańskie prezbiterium z arkadowymi z galerią arkadkową pod wpływem nad reńskim.
podziałami ścian (dolny rys.). Pierwotny chór Wieże zach. na wzór wież katedry w Laon.
nizmem a gotykiem. z XI W. oznaczony na planie linią przerywaną. Wybitne dzieła rzeźby architektonicznej.

Austria
'9l
II i Wczesnoromańskie katedry i kolegiaty
\
Gurk (Austria) , katedra, 1140-1200. Bazylika
trójnawowa. Słynna stukolumnowa krypta, skle-
piona krzyżowo (dolny rys.). Od wsch. przy
transepcie trzy apsydy różnej wysokości; roz-
wiązanie spotykane w płd. Europie, tu jednak
wnętrza są smuklejsze, a mury solidniejsze.
Hełmy wież barokowe.
Węgry
u góry i w środku: Pecz (Węgry) , katedra, po
1064. Wpływy architektury włoskiej i wschod-
nioniemieckiej. U dołu: Jak (Węgry) , konsekra-
cja 1256. Główny portal kościoła opackiego ,
późnoromański. Ornamentyka o charakterze
normandzkim (wpływ Bambergu i Ratyzbony) ;
kolumny oparte na lwach (lombardzkie).
Romanizm 105
Niemcy Północne
Przeważają bazyliki transeptowe, stropo-
we; podpory międzynawowe przemienne
(Quedlinburg, Halberstadt, Hecklingen!
Anhalt), filary (Konigslutter) albo kolum-
ny (Jerichow - budowla ceglana!).
Austria
Również tutaj romańskie kościoły
w wię­
kszości zostały
przebudowane lub za-
stąpione nowymi budowlami gotyckimi
i barokowymi.
Węgry
nawiązują do tradycji architektury włos­
kiej i bawarskiej.
Kościoły salowe bez transeptu, z szeroką
wschodnią apsydą
Rotundy jako kościoły grodowe
Bazyliki trójnawowe, stropowe, od
k. XI w. z trzema apsydami, bez transeptu
czasem występuje dolny kościół
dwie wieże od wsch. lub zach. , albo
czterowieżowe (Pecz*; elewacja płd.
przekształcona w XIX w. na histo-
ryzującą fasadę z 11 ślepymi arkadami
i galerią arkadkową w stylu romani zmu
toskańskiego)
możnowładcze fundacje klasztorów
rodowych z dwiema wieżami zach.
i emporą zach. od XII w. tworzą
charakterystyczne dla romanizmu wę­
gierskiego zespoły (Akos, Kapomack,
Pecz), od XIII w. sklepione, z bogatym
detalem architektonicznym typu nad-
reńskiego , bamberskiego i normandz-
kiego (Jak*, Lebeny, Zsamb€k).
106 Architektura sakralna

,~---~~~
. Osnabruck .°0
o,
Oe~ede •• :.
o o o • Oo e. Herford -
· Vre<len ,', ' o o 'M~nslef o ' o, .Le~go o
Coesfeld· o o 0 ·,'0 o 'freikenh:rsl. Marienfeld o • ; .o • LOgde
i Rheda Externslerne8
~ . ~
o • •
u

'"'"
.
Segeberg. .Neuklosler
Lubeka • GGslrow
. ViellObbe
· Gadebusch
• Benlhen
leens· APpinge~am
Winscholen . I '{
Anloo • . CI\)\.
LICZNE KOS / Gransee.
o • r ....I Havelberg
Sandau
zagęszczenie kościołów romański~h 1.._
• zachowanych całkowicie lub częscrowo (161) Berlin.
o zachowana Iylko wieża (82)

- lehnin

Nossen
Altenburg. . •
• Wechselburg
Kloslerlausnilz
· Paulinzella

. Tepl.

• Pilzno

NOry~berga

Heilsbronn •
Feuchlwangen.
Oberslenfeld .
Ellwangen.
. lorch . Bopfingen
• Schwar~ach • Sinde~lngen • ·Schwab. Gmund Neuenbg .
Hlrsau S~ttgart· Fau~dau Biburg
Bebenhausen
Alpir~bach .Moosburg
Augsburg . • • Freising
Indersdorf

Keferloh ·

. Allensladl
Steingaden .

)
'ndau

'/
... ............ .....
\L,..ł0s se n
\
.1--
(l,... Thaur
) · Bludesch . Sleinach,.. ~
'- ........ \... N d s --..".", ( Matrej -
\..,rr .,.!U er ~ " Obergoltesfeld. •
~0'l!')
' Wallensburg. . Chur / \..- \ . Slein Millslalt
. Sp"z Zillis. '- _ _ _

«.oÓ~0,.. '1',ornlC~
"P~gias';!-
) \
l" I
Ponw{,ina• ...,
Heiligenkreuz ...... -;::;_
/'
( ~ " Biasca· I '--......\~ \.
l ) , Loc:rno . Bellinzona )-
\ ... r ..".-- J
("' -" (
Mendris\ )
L'l
1 Gehrden
 Romanizm 107
ROMANIZM
EUROPIE ŚRODKOWEJ
50
!
100 km
!

ff
rf'l---------
_---.. . . ", zob. również mapy
na s.104, 109, 114n, 141

\
\
\
~~~'~"'; \
\
\
\
V . KOlbacz \
• Banie )
"../
Mogilno.
. Slrzelno
/
Trzemeszna • I
• - Gniezno
Ostrów lednicki
• Ląd
. • Konin . Tum
Str.Miasto

• Kalisz Inowlódz

Kotłów ' Sulejów·

Lubiąi
Legnica Żarnów ' Wąchock .

Zlotoryja ' . • . •
Lwówek SI. • • . Sroda SI. Wrocław
$1 I f-"l. ' Swierzawa. . Str.Zamel< Op:tów
Gożlice •
San domlerz
. )I
1. t.e.. " WIerzbna . Strzelin • Koprzywnica • "..
Biały KOśCiólJ Sfęża Sobótka • ~-~ . ~~ /
\1''' • Siewierz . /
Ooksany ) Henryków
e
Aip'
eVinec rr:-- ... Nysa
'"' , KalKów"- '\
Miechów . Prandocin • Wiślica I
' '--'I Wysocice Krako: Kościelec I
l.StBoles~v \.,./" ~ 'Rudy
Tyniec • Mogiła PrzemYśl . J
p Z'b .. \,ł\..
raga a r~Jakub Utomyśl .
\ : Cieszyn (
) e Mor.Hebova \ ,.. \

)
e Kondrac ",-,,_( '.... /',....~ J~----' I
Zvikov - Borilov / ,,/ - \
•"'P~ k' Milevsko Hul'" " L..JVelka.LomniCa '.....T"'"
"
I e Trebu:: . I ~~ I'

J
~_
_ 0HorsCiilil
,-...,.....
Raabs • ..... " . ZnOlmo
SChw"g{ed••~II,,~sladl . p,ill;';u-''\... /

Oberr, nna _
SI. ~olten Wleden
. ~-
,sskii.-'
\. :/_RI!ggers •• lro jIOb:'IZ _ . MIC~elslette~ DechlICe
-. ' GrOBgerUng,wett GarsSchongrabern
~ .Klosterne~b~rg
I
/ .Trenć"

Kostolany.

Dl. .Altenburg Cierny Brod

'wel~rsc I g ' Ardagger Heiligenkreuz He~nir d~rl'b" ojP~tronell ' ' Oiakovce
Banska S

• Nitra
.
Bańska.BYSlrzyca

. ' Bzovik .....,1

• LeVlce
(' - -
Sivelice
Kraskovo. •
,/I :J~~WntC~,maVSkeJanOvce.
Bilapatlalva'
I "-
r
_ _ .r"-

Szal~nna
. Boldva
• Koszyce

. Vizsoly
Cisa
(
J
.TornaszentandraS\...r::1\,
Karc~a ~--~
Gsaroda'
J

J
/
\. .......... "",
-
.I

KremsmtinslerSellenstetten • KI . •
Ulienleld ei~warra-
~ Modling Im erg \
)
~ muliakovo Bilia. L Nagybórzsony
~
rr
.Wiener Neustadt \ r
Thernberg J ~benymiklós • . . \
.. . •• ......... • ....." G Zsambek
~ Hidegseg yor . Pannonhalma • I
h •

Schelbllngklrchen
. Purgg Stoob· • Oroszlany-•
• GoB ( ' Sopronhorp;cs Vertesszentkereszt (
'OberwOl~ Seckau <.
. Gsempeszkop;cs Szekesl:herv;r (
°Murau , 'm Felsoors. (1
i nesach
Gurk. . Altholen
· Voilsberg

SI. Velt. GlIffen ' Wolfsberg \

r J
~""" . Bode
\ Heviz-Egregy'
Dorgicse .
,.r
O. h ••SI.Paul -..... "-
ssrac ' Vólkermarkt- - , r , J
. ~~ ~
Keutschach .r./..... .'-........ Pecs~arad --
;- -.IJ
\., Pecz . '""
'-....
~-
'--"'"
/
.I
lOS Architektura sakralna

REFORMA
HIRSAUGIJSKA
Kluniacki ruch reformatorski od 1079
rozpowszechniał się wśród około 200
benedyktyńskich klasztorów prowincji
niemieckojęzycznych za pośrednictwem
klasztoru w Hirsau. Wiele z tych klasz-
torów stosowało w ślad za Hirsau formy
przestrzenne warunkowane przez zrefor-
mowaną liturgię. Jednakże na ich proje-
ktowanie przeważający wpływ wywiera-
Alpirsbach (Schwarzwald) , pocz. XII w. Bazylika
ły na ogół lokalne tradycje budowlane, kolumnowa, stropowa; od zach. przedsionek;
tak że pojęcie budowli ze "szkoły transept z wydzielonym skrzyżowaniem naw.
Hirsau" nie jest całkiem oczywiste.

Bazylika kolumnowa
Dwuwieżowa fasada zachodnia
od zach. trójnawowy przedsionek-
-"galilea" (na wzór Cluny II, 116*)
wnętrza przekryte stropem
transept wsch.
a- chorus maior (dla śpiewających)
pięcioczęściowe chóry schodkowe
b- chorus minor (dla nie śpiewających)
chór "benedyktyński" , tzw . otwary c- prezbiterium
arkadami do bocznych aneksów d- boczne chóry otwarte do prezbiterium
wydzielone skrzyżowanie naw - e- przedsionek
f- wieże zachodnie
"chorus maior"
wschodnie przęsło korpusu wydzielo-
ne filarami i przegrodą chórową
tworzy "chorus minor"
dalsze, zachodnie przęsła korpusu
kolumnowe
skromny detal dekoracyjny: głowice b
kostkowe z motywem półkoli, bazy
kolumn attyckie ze szponami, arkady
i portale obramowane fryzami szacho-
wnicowymi
brak krypt, empor i westwerków .

TERENY POMIĘDZY
RENEM A LOARĄ
bez Burgundii i Normandii

W regionie, w którym znajdowała się

główna rezydencja Karola Wiel.kiego
(Akwizgran), w kolebce dynastii salic-
kiej (Górna Nadrenia) i staufijskiej ,
oraz królewskiej domenie Francji, po-
wstało w pełnym średniowieczu najważ­
niejsze środowisko artystyczne Zacho-
du, charakteryzujące się wieloma wspól-
nymi cechami.
Przeważają bazyliki na planie krzyża
łacińskiego:
sklepione w systemie wiązanym , lecz
także z przęsłami prostokątnymi,
Maria Laach, III * (system prze-
chodzący)
wydzielone skrzyżowanie naw
transept Hirsau (Schwarzwald), kościół św. Piotra i Paw- Paulinzella (Turyngia) , 1112-1132. Trójnawo-
ła ,1082-1 tercja XII w. Trójnawowa bazylika wa bazylika kolumnowa, stropowa, przedsionek
"wertykalizm" w artykulacji wnętrz kolumnowa. Chorus minor (wschodnie przęsło zach. trójnawowy, z emporami i parą wież.
(Spira, 96*) korpusu) wydzielony parą filarów. Chór schod- Chór schodkowy z półkolistymi apsydami.
kowy. Od zach. trójnawowy przedsionek. W środku: fryz szachownicowy między arkada-
a - gzyms nad arkadami , b - lizena dzieląca mi ponad filarem wydzielającym chorus minor.
przęsła ponad kostkową głowicą z półkolami.
 Romanizm 109

KLASZTORY REFORMY HIRSAUGIJSKIEJ

50
t
100 km
,

Konigslutter.
Ammensleben·

MarienmOnster.
.Ballenstedt

Reinsdorf <'.;,
• (5<;>
Hom~urg B~sau. Lausick

RelOłiardsbrunn .Erfurt • ·Schkolen

BOrgel

.Michelfeld ·Kladrau

Kastl.

Odenheim Reichenbach
• Monchsrot
•
.Gottesau ."
Widersdorf. .Graufthal Kentheim .LOrCh. .DegglOgen
" helm
LIX " . ( H e"
• SI. Johann • Ahausen. Heres <"
/ 'le/fil
"" \ Reic~enbach. Irsau Blaubeu,;n. Elchingen
Odlhenberg. RiP~oldsa~ " Urspring. / Benediktb~uern
Hugshofen. ~ ·Alplrsbach .Zwiefalten
Alspach. ~ter
SI. G~
.SI. • Attel
SI. Marx
• Friedenw~~Amtenhausen
Grafenhausen.•
Schallhausen. •
SI. Georgenberg

;J'O
Wagenhausen
• ·Mehrerau •
Beinwil
•
HerlOgenbuchsee· MiIIstadt. SI. Paul.
Arnoldstein·

RosazlO
•
110 Architektura sakralna

- podział ś cian wewnętrznych nawy Alzacja Nadrenia

głównej dwu- i trójkondygnacyjny:
arkady międzyn a wowe - empory
(rzadko) - pas okien ; w stylu przej ś ­
ciowym do gotyku również cztero-
kondygnacyjny: arkady - empory
- tryforia - pas okien (Limburg)
- wszystkie wnętrza sklepione od razu
lub (jak liczne stropowe budowle z XI
i xn w.) przesklepiane wtórnie
- filary kwadratowe, z półokrągłymi
służkami , lub krzyżowe
- przemiennie filary słabsze i mocniej-
sze, czasem również kolumny i filary
- spotykane też bazyliki kolumnowe
- łuki wyłącznie półkohste
- chóry przeważnie za mknięte półkoli s -
tymi apsydami
- ślepe arkady często oparte na kolu-
mienkach
- głowice kostkowe
- fryzy arkadkowe, lizeny
- galeryjki arkadkowe, najwcześniejsze
w Trewirze*
- rzeźba architektoniczna, nieraz także
figuralna
- często fasada dwuwieżowa +
w wielkich ko ściołach zgrupowania
wież (w Tournai aż siedem, 111 *)
przestronne krypty. + •
Swoiste, wyodrębniające cechy wykazu- krypta krypta
ją :l - Górna i Dolna Nadrenia, 2 - do- 10 krypta zach . środkowa wsch.
,
rzecze Mozy, 3 - dorzecze SkaIdy,
zrąb murów rzymski
4 - Alzacja, 5 - dorzecze Sekwany.
W regionie nadmozańskim dominujące MarmoOtier, Dolna Alzacja , poło XII w.
są wpływy Nadrenii, które w regionach Monumentalny masyw zachodni z trójna-
nad SkaIdą i Sekwaną przeplatają się wowym przedsionkiem , trzema wieżami
i fasadą artykułowaną lizenami.
z elementami normandzkimi.

Dolna Nadrenia i rejon nad Mozą

tworzyły w średniowieczu rozległy jed-
nolity historycznie i architektonicznie
krajobraz kulturowy. W diecezjach ko- • • ••••• O •
lońskiej , trewirskiej , leodyjskiej i ut-
rechckiej budowle są bardzo różnorod­
Wczesnochrześcijańska bazylika
ne, dominują jednak modele dolnoreńs­ podwójna z dwoma atriami ,
kie (102 *). Przykładem z czasów ottońs­ zachowana w reliktach
kich może być Nivelles, kościół św . pod katedrą i obok niej.
Gertrudy, konsekrowany 1046. Jest on Rekonstrukcja. Por. 39.
wprawdzie dwuchórowy, jak ottońskie
budowle wschodnich Niemiec (Hildes-
heim, 79 *), dwutranseptowy i stropowy,
jednak kwadrat skrzyżowania naw nie
stanowi modułu planu, a poszczególne
wnętrza - nawy boczne, ramiona tran-
septu, nawa g łówna - mają zróżnicowa­
ne wysokości.

Również w końcu XI i xn w. nie

obserwujemy skostnienia formy. Oto
dwa z licznych przykładów: Maastricht
(lII *) jest odmianą wiązanego systemu
sklepień kwadratowych , natomiast Ma-
Murbach, Górna Alzacja, ok. 1135. Prosto za- Trewir, katedra. Kwadratowa budowla rzymska.
mknięty chór, sklepiony krzyżowo-żebrowo , W XI w. przedłużona od zach. W XII w. do-
dwie wieże po obu stronach przęsła poprze- stawiony poligonalnie zamknięty chór wsch . (z
dzającego chór; krótkie ramiona transeptu . pierwszą galeryjką arkadkową) .

Nadrenia Rejon dorzecza SkaIdy
Maria Laach , 1393-pocz. XIII w. Krzyżowo
sklepiona bazylika filarowa z prostokątnymi
przęsłami naw. Od zach. podobny do atrium
wirydarz. Dwie grupy wież od wsch. i od zach.
Maastricht, kościół P. Marii. Masyw zachodni ,
zaczęty ok. 1000 (ottoński) , górne partie ok.
1200. Korpus nawowy i transept do pol. XII w.
Chór i krypta ok. 1200. Sklepienia XV w.
Tournai, katedra 1140-XIV w. Trój nawowy kor-
pus z czterokondygnacyjnym podziałem ściany
nawy głównej . Pięć wież w obrębie chóru , pier-
wotnie zamkniętego trój konchowo.
Francuska domena królewska
Reims, St-Remi. Pierwotnie stropowa bazylika
z szeroko otwartymi emporami. Silnie rozczłon­
kowane filary ze służkami dżwigającymi wysoko
zawieszone sklepienia.
Romanizm 111
ria Laach (lII *) ma przęsła prostokątne
na wzór burgundzki (Vezelay, 116*).
Ponowny rozkwit architektury między
Renem a Mozą przynosi czas panowania
dynastii staufijskiej, od poło XII W .
(Trewir, zac h . część katedry, 1 l 0* ,
MUnstereifel; Kolonia, św. Andrzej, św.
Marcin; Schwarzrheindorf, kaplica dwu-
poziomowa, l03 *; Neuss, św . Kwiryn,
145*; Moguncja, zach . chór katedry ;
i in.)
W rejonie nad SkaIdą znajduje się
centrum flandryjskiej architektury ro-
mańskiej.
Bazyliki
Długie i wysokie nawy
empory równe wysokością nawom
bocznym , szeroko otwarte (jak w Re-
ims St-Remi*)
- wieża na skrzyżowaniu naw
Soignies, St-Vincent - główna budowla
wczesnoromańska:
- trójkondygnacyjny podział wewnątrz
nawy głównej
- przem ienność podpór, na głównych
filarach nałożone służki do wysokości
stropu
Tournai, katedra* - główna budowla
dojrzałego romanizmu:
- czterokondygnacyjny podział we-
wnątrz nawy głównej bez przechodzą­
cych nałożonych shlżek, horyzontalne
podziały gzymsami ; pierwotnie strop
- kondygnacja dolna: kwadratowy
człon filara z nałożonymi półkolu­
mienkami ; kondygnacja górna: trzon
ośmioboczny i wieloboczne kolu-
mienki
- kondygnacja okien z galeryjką typu
normandzkiego
pierwotnie założenie trój konchowe
z wąskim obejściem i emporami,
przenoszące tradycyjne rozwiązanie
nadreńskie do budowli wczesnego
gotyku jak Noyon i Soissons.
W Alzacji od połowy XII W. obser-
wujemy zamiast gómo- i dolnoreńskiego
wertykalizmu szersze horyzontalne po-
działy śc ian i przysadziste, masywne
bryły budowli (Rosheim, Sigolsheim,
113,2*) z precyzyjną artykulacją fasad
(MarmoGtier, II 0*; Murbach, 110*).
Dorzecze Sekwany
- Bazyliki z reguły stropowe
tylko duże kościoły mają wewnętrzny
podział na trzy lub cztery kondygna-
cje
- służki na ścianach nawy głównej.
Budowle centralne najczęściej wzoro-
wane na Akwizgranie (Ottmarsheim,
ottoński , 80*).
112 Architektura sakralna

NORMANDIA
I BRETANIA
W Normandii w połowie Xl w. rozwija
się pod wpływem burgundzkiej architek-
tury wczesnoromańskiej (Cluny n, 116*)
prawie niezmienny, swoisty model bazy-
liki.
W Bretanii powstało niewiele interesują­
cych budowli romańskich. Wykazują one
wpływy normandzkie.

Forma wczesna (typ Jurnieges, 96*),

jeszcze pod wpływem burgundzkim:
s mukła fasada dwuwieżowa z wysunię­
tą do przodu częścią środkową
smukłe wnętrze nawy głównej
trójkondygnacyjny podział ścian nawy
głównej - arkady z przemiennością
podpór (filary ze służkami i kolumny),
podzielone kolumnami przezrocza em-
por, strefa okien
- prawdopodobnie pierwotne łuki przy-
porowe
kwadratowa wieża nad wydzielonym Boscherville, St·Georges, 1 poło XII w. Trój-
skrzyżowaniem naw nawowa bazylika ze schodkowym w planie chó-
prezbiterium z obej ś ciem rem. Plan prawie identyczny z kościołem St-
-Etienne w Caen. Tryforium i galeryjka w strefie
- u·ansept z korytarzykami w grubości okien jak w kościele Ste-Trinite w Caen.
muru.

Forma późniejsza (typ Caen, Ste-Trini-

te , St-Etienne*):
bazylika filarowa ze służkami
w nawie głównej strop lub otwarta
więźba dachowa
od lat 1115/20 w kościołach typu Caen
krzyżowo-żebrowe sklepienia sześcio­
dzielne (por. 130)
w nawach bocznych podzielone gur-
tami przęsła sklepione krzyżowo
- trójkondygnacyjny podział ścian nawy
głównej , z emporami bez przezroczy
kolumienkowych albo z tryforiami
(czasem ś lepymi ); w strefie okien
wąska galeryjka w grubości muru
( wcześniej w zachodniej części katedry
w Trewirze, 110*)
chór o planie schodkowym
ujednolicony system sk lepi eń w tran-
sepcie
wieża na skrzyżowaniu naw i fasada
dwu wieżowa.

Caen , Ste-Trinite, k. XI-XII w. Trójnawowa ba-
zylika filarowa z tryforium i wąską galerią na
wysokości okien nawy głównej . Głowice pisz-
czałkowe. W nawach bocznych sklepienia krzy-
żowe , w głównej wtórnie założone sześciodziel­
ne sklepienia krzyżowo-żebrowe . Chór o planie
schodkowym. Fasada dwu wieżowa.
Caen, St-Etienne, k. XI-XII w. Trójnawowa ba-
zylika emporowa, pierwotnie stropowa (rekon-
strukcja na dolnyrn rys.). Rozpór później zało­
żonych sklepień krzyżowo-żebrowych zrówno-
ważono przesklepieniem empor półkolebkami.
Na wysokości okien wąskie galerie. Chór na
planie schodkowym.
 R omanizm 113

REJONY TYPOLOGICZNE ARCHITEKTURY SAKRALNEJ

WE FRANCn I NADRENII
~______19~
O ______~
190~
l Dolna Nadrenia (por. 102 n., 115)
bazyliki
empory
wiązany system sklepień
założenia trój konchowe
galeryjki arkadkowe
• Kolonia, ŚW Apostolów, ok. 1200,
przekrój przez transept

2 Górna Nadrenia (por. 108, 110 n., 115)

bazyliki
wiązany syslem sklepień
łuki półkoliste i ostre
• Rosheim, St·Pierre et St·Paul, XII w.,
plan
• Sigolsheim, XI I w., przekrój

3 Normandia (por. 112, 114 n.)

bazyliki emporowe

[f]
chóry schodkowe
• Caen, St·Etienne, XI-XII w.

4 Burgundia (por. 116 n.)

bazyliki
kolebki ostrolukowe na gurtach B urgun d'la
łuki półkoliste i ostre ~
chóry schodkowe o
przęsla w nawie głównej i bocznych lej samej
długości
• Autun, St·Lazare, XII w.
m······
6
·· r
.... 1
• • • • • •• ..-

~S~~d~~~~y\~r~~~~o~~)
transept "schodkowy"
_
• ~ .~ .~ _
,. ,.f~
Y! " 19
~- [H-~:;::;i...i~;:i
1
n
obejście chórowe z wieńcem kaplic ~
• Clennont·Ferrand, Notre·Dame-du·Port, XI- XII w. ~ \
7 Poitou 5
6 Poitou (por. 119, 120) _
pseudobazyliki ~
sklepienia kolebkowe ~
• St·Savin, kościół opacki, ok. 1100 .
7 Akwitania
kościoly kopułowe
jedno· lub trójnawowe
• Angouleme, St·Pierre, ok. 1170 ~AkWitania
> ' .

.
.
Owernia

( I III>
g
8 Prowansja (por. 122 n.) . . Prowansja
bazyliki _,FranCJa południowa [
wąskie , wysmukłe wnęlrza naw
kolebki ostrolukowe '-, \;
• Aries, SI·Trophime, XII w. '-\
\. ........., I -
~
9 Południowa i połudn iowo·zachodnia Francja ----
(per. 124-127) ",-_
kościoly salowe, filary przyścienne
• St·Gabriel, XII w.

S zkoły architektoniczne. Jest to poj ęc i e rzadko ju ż d zi ś stosowane, okreś lające charakterystyczny typ architektoniczny j aki ejś
ograni czonej gru py budowli sakraln ych. Mniej lub bardziej stypizowane św i ąty ni e m ogą w i ęc tworzyć grupy
a) n a l eżące do okreś l o nego regionu geograficznego (np. owemiacki e hale emporowe, 118 i 121 ) lub
b) od zw i e rc i edl aj ące w pływ po d z i ałów politycznych, kulturowych albo przepi sów liturgicznych (np. reforma hi rsaugij ska, 108
n., archi tektura cysterska, 140 n.).

Wyróż n ieni e gru py budowli charakterystycznych dla danego regionu wcale nie oznacza, że wys tępuj ą tam tylko one, czy nawet
że przeważają li czebnie. Tak na p rzy kła d w Akwitanii (1 18, 120), obok licznej jak ni gdzie indziej grupy kośc i ołów ko pułow ych
(60!), spotykamy bardzo wiele św i ąty ń salowych i hal sklepi onych kolebkowo, czy też w południ owej Francj i, gdzie wraz
z licznymi , typowymi ko ści ołami salowymi w ystępuj ą także interesuj ące hale emporowe i bazy liki .

Rów n ocześ n ie
jeden typ architektoniczny m oże występow ać w wielu wariantach. Tw orzą s i ę one pod w pływe m surowych
przepisów budow lanych albo też lokalnej tradycji architektonicznej (reform a hirsaugij ska, arc hitektura cysterska).
114 Architektura sakralna

ROMANIZM MIĘDZY RENEM A BRETANIĄ

50 100 km
'-------'-,-----',
zob. również mapę na s.l 06

. le Waast

Gourna~

St-Germer.

Bayeux- Meuvaines
. I F -t .~
Censy-a-ore . ~\ • •
Thaon
O' t hm
le~say \\"'i:;1>,"\'~_~. ~ Caeu~s re a
• - ~W~ ~\~, • Lisieux
Saint-l~~cll.\\~~' Falais~
1
coutan s •

Mont-\
S\"\,IC! ·Bernay

St-Michel . Avranches
,-_...;.::.-" . Morta in . Sees

. Chartres
Yvignac .
oange= \

Chatea j
Mal~troit

Montoire Ve~~ ome

• · Areines .B
lavardin suevry eaugency
St-Gildas-oe-Rhuis •
Orchaise. . Blois
~

· St-Philbert -de -Grand-lieu

 Romanizm 11 5
Oeventer.

Utrecht.

• Essen
'9:<:0/ •Werden
Zedelgem • Brugia ~~~
..!.Gandawa..!. ( t.~,{y?-?/ -,s.'" ,::.~
• urnes •• · Oostkamp Termond ",'> 'X>""";;:'
Ichteghem

Ha~b\~k~nlsJestrem Brukse~?~"'.<'\\·t~~~
S O /!/L--.J Aud " "'0'% I l §;
() . Ypern . Kerkrade
,,~e~~ ~ Anderlecht .·~ ~)' ~
",,>'

SOIgn:~sHulpe~ ~'1>1l!~Urp_~!:Gren
: . Anzegem iit' . ;'!'<!' . St-Trond
, / L II\...el ....
1e.
~.
/ Cordef . Ren3lx CerouLa M
\ Aubechles . Ath
'{l, --!
oustye '<;
a · ..W· Tongeren
·'
Glam. Klost:rra~h Akw'
IZgran
Tourn'!,! . "'\ • • Chlevres·
• · NIveII es '?","'.;.:'?e
0-0, rand ' lege-Luttlch
,Blaton ~
Frasnez~eZ-Gossehet.6'~1!.Y d St-Sevenn-en-Condroz
·Llllers J L bb • 0~4e LOuposBse . o ave .HamOlr
...,.. "\.......
o es • Foss
F e et015-· Bor • · Tohogne • Stavelot . Limburg
. Arras Montlgnles-St-Chnstoph'e' Gerpmnes • urnau;h su OcqUler
• '"r Hastiere. · . ynes . • Cheram
• Lucheux Cambrai t\ Celles Waha
",
_
\...... .....

• Ce rny-en-Laonnais
Oise Laon
Tracy-Ie-Val ·.Presles
.?. • Urcel. • ' -~. Merzig
b
am ! onne
I'Com pie gne
Orrouy , . Soissons
NouvlOn-le-Vineux
,,
Villers_~ Monenval ...... r..... ,......
St-Paul ",~'>. St-Vaast-de-Longmont . Reims '.r-~ ....
<>'> Senlis • Aube-en-Saulnois 'W' -r"
-Issem bourg
......• - -
• Neuwiller · Surbourg

St-Jean-Saverne •• Haguena ~
Marsal
•
Marmoutier. Saverne
Rosheim
Strasburg
.
•
• Andlau.
, Senones · Epfig
Vignory. Samt-Oie, Selestat·
Champ-Ie-Ouc· Slgolsheim ·
~ . Rultach
Boesse Relanges·
• Remiremom. Lautenbac\
Murbach. Jluebwiller
\
Ottmarsheim·
116 Architektura sakralna

CLUNY I BURGUNDIA
Cluny, największy kiedykolwiek zbudo-
wany klasztor na zachodzie Europy,
założony w 910, był oparciem dla idei
wypraw krzyżowych , hi s zpańskiej rekon-
kwisty i odnowy liturgicznej klasztorów,
która do 1200 objęła prawie 1500 opactw
i przeoratów Zachodu (por. też reformę
hirs augijską , 108). Liczne kościoły
w Burgundii nawiązywały do Cluny,
jednak że architektura burgundzka nie
stała się (jak u cystersów) obowiązującym
wzorem dla podległych klasztorów. Veze-
lay - w opozycji do systemu wiązanego
" ad quadratum" - miało system sklepien-
ny o tej samej długości krzyżowego
przęsła w nawie głównej i bocznych.
Rozwiązanie to wytycza już drogę do
s klepień gotyckich. W licznych anty-
kizujących detalach architektonicznych
odzwierciedla s ię natomiast s kłonność do
naśladowania pozostałych w Burgundii
ruin budowli rzymskich.
- Nawy boczne przedłużone poza transept
- chór na planie schodkowym, półokrąg-
łe apsydy

r 1 -I:-:-·"1- ....
T
-1;-:..I[

LJ.....· _
... .!.............
r"
~ L___
a a aa

Cluny, kościół opacki II, 981 . Cluny , kościół opacki III , 1088-1135. Bazylika
o nawie głównej sklepionej ostrołukową koleb-
ką, z dwoma wschodnimi (!) transeptami, obej-
ściem wokół prezbiterium i wieńcem kaplic oraz
dwiema wieżami na skrzyżowaniach naw; od
- jeden lub dwa transepty zach . narteks i wieże , późniejsze. W grubości
ścian korytarzyki obejść. Por. 96".
- przedsionek podwójny (narteks)
- krypta o 20
'------'
wysokie nawy boczne
trój kondygnacyjny podział ścian nawy
głównej: arkady, obejście tryforyjne
(rzadko empory: Nevers), poziom
okien
- łuki półokrągłe , w arkadach między­
nawowych i sklepieniach także zaost- Vezelay (chór gotycki ok. 1200).
rzone
kolebki w przekroju półokrągłe lub
zaostrzone (także kolebki poprzeczne:
Tournus)
- czasem sklepienia krzyżowe
w nawach bocznych, ale zdarzają się
i w nawie głównej (Vezelay*)
- antykizujące kolumny
- kanelowane pilastry
- filary ze służkami (Vezelay i kilka Autun
mniejszych kościołów)
- naj staranniej opracowane rzeźbiarsko Vezelay , Ste-Madeleine i Autun , St-Lazare, oba Paray-Ie-Monial, 1090-1110. Po raz pierwszy
portale, zwłaszcza tympanony i głowi­ z XII w. Trójnawowe bazyliki , w których jed- ostrołukowe arkady międzynawowe i kolebki
ce nemu kwadratowemu przęsłu nawy bocznej od- sklepienne; filary antykizujące; w drugiej kon-
powiada prostokątne przęsło nawy głównej (sy- dygnacji ściany ślepe arkady. Na skrzyżowaniu
- dwie wieże zach. i wieża na skrzyżo­ stem przechodzący). naw ośmioboczna kopuła. Okna obejścia ponad
waniu naw. dachami kaplic.
 Romanizm 11 7

ROMANIZM W BURGUNDII
I NA GRANICZĄCYCH Z NIĄ OBSZARACH
50 IDO km
~------~! ------~!

CLAIRVAUX
•

.
u>
<l}; v"
. Ponugny • Tonnerre~::> • Chalillon-s . -Seme
Langres
· Chabhs ."
. lrancy
, . Vermemon .Fomenay

~
Pregllben . • Sacy
• Avallon
Vezelat · Pomauben
Mangny I Eghse

~
es • • Sauheu
~ • Bard le-Reguher CIT~UX
La-Charile-s.
Petlle- Vęmere . Curgy Echar~an~
AUlun . . Beaune
Laizy. SI. Sernin Chalon-s,- ,· Clel
SI- Pierre-le- MOUlier. ! _ Toulon- . SI-ChnslOphe Ba~me- Ies-M
Issy~ Eveque. s,-~, Gourdon Monl- Lons-Ie-Saunier·
Bourbon-I'Archambauh . . SI-Menou, Sle-R.a~egonde.. • . SI-Vincenl Tournus • Cuisery
Vllry-s -L Perrecy- . •
· Souvigny , S les- Forges • Cha palze Farges · Gi n
Meillers· SI-Algna n-.... Mornay . Uchizy gy
HUflel. Paray-Ie- M onia l CLUN SI- Hymetiere .
I. Berze-la-Vill e· •
Anzy- Ie- Ouc Macon SI-AndrHe-Bage
Bourg- Ie-C,· · Semur-en-B. • Varennes- • Bourt-en-Bresse
.
Ebreuil • Ligny .) L-M" .
Chalea~neuf SI-Sym~Oflen
<;Po
/
SI-Paul-de-Vara,
,,~

Lyon
118 Architektura sakralna

AKWITANIA Akwitania Owernia

Obejmuje terytoria wokół Poitiers, Limo-
ges, Saintes, Bordeaux, Angouleme i Pe-
rigueux . W odróżnieniu od kościołów
lle-de-France, dorzecza Loary, Norman-
dii i Bretanii, które często miewały
otwarte więźby dachowe, tutaj wszystkie
korpusy nawowe były od początku skle-
pione. Swoistym wyróżnikiem Akwitanii
jest grupa ok. 60 kościołów kopułowych
z XII w. (mapa na s.120):
- przeważnie jednonawowe kościoły
z 2--4 kopułami nad naw ą, czasem
o du życ h rozp i ętości ach (do 24 m
w Perigueux, St-Front*)
- czasem kopuły również nad chórem
i ramionami transeptu (Perigueux,
Solignac)
- kopuły zbudowane z ciosów nie maj ą
wi ęźby dachowej i pokryte są bezpo-
średnio płytami wapiennymi (niedo-
statek drewna budowlanego)
- w dużych kościołach, na wysokości
XlIX IXI

D
"1""'1 ~ ~ J
FA
)
o,
.-
~~
~

D
2f
tl 1:
Angouleme, katedra, zaczęta 1110, konsekracja AB - przekrój z rys. na s. 121 .
Strzałką oznaczono kierunek patrzenia z rys.
po 1159. Kościół salowy z rzędem 4 kopuł. Cztery
kaplice chórowe przylegają bezpośredn i o do pół­ na s. 121 .
koliście zamkniętego prezbiterium .

parapetów okiennych, w grubości mu-

rów wspartych na ślepych arkadach,
przebiegają galerie
- w kijku kościołach Angoumois is tni eją
przejścia w gr ubości potężnych filarów
wspierających kopułę, ułatwiające do-
stęp do chóru
- w Perigueux, w St-Front* przejścia są
we wszystkich filarach
- obejście prezbiterium (ambit) z w i eń­
cem kaplic
- w większych ko śc iołach nieraz 3-7
kaplic chórowych otwiera się bezpo-
średnio do półkoliście za mkniętego
prezbiterium (Angouleme*).
Kościoły salowe sklepione kolebką
o przekroju półkolistym lub ostrołuko ­
wym występują częściej niż bazyliki,
które, choć rzadsze, są na ogół w i ększe Perigueux (Akwitania) , St-Front, 1120-1173. Clermont-Ferrand (Owernia) , Notre-Dame-
(St-Hilaire w Poitiers) . Kościół kopułowy zapewne oparty na schema- -du-Port, k. XI-poł. XII W. Pseudobazylika em-
Kościoły halowe cie kościoła św. Apostołów w Konstantynopolu, porowa. Nad nawą główną kolebka, nad nawa-
- Nawa główna z reguły sklepiona koleb- 47' , i św. Marka w Wenecji , 132'. Budowla mi bocznymi sklepienia krzyżowe , nad empora-
centralna na planie krzyża greckiego, z pięcioma mi półko lebki. Ambit z wieńcem kaplic. Tran-
ką, boczne ko lebkami lub krzyżowo kopułami na pendentywach. Krzyżowe przejścia sept podwyższony na odcinku korpusu nawo-
- fasady ze szczytami w formie trójkąt­ w filarach sklepione kolebkowo. Dach pokryty wego tworzy potężny masyw skrzyżowania
nych przyc zółków , jeden lub kilka płytami kamiennymi. naw, charakterystyczny dla Owernii , 121 '.

Poitiers (Poitou) , Notre-Dame-Ia-Grande, 1 poło
XII w. Kościół halowy ze znacznie podwyż­
szoną nawą główną (pseudohala), sklepioną
kolebkowo, i wąskimi nawami bocznymi. Bar-
dzo ozdobna fasada. Trzy (z czego dwa ślepe)
portale uskokowe, bogato profilowane, nad nimi
rzeźby figuralne , umieszczone w pasach śle­
pych arkadek. Wieżyczki narożne na wiązkach
półkolumn .
Poitou
\ - jak w bazylice - jednak bez okien
'l
.t
-- -71 4 '..: - '\
G~~8f ~ -, =-
-=-"'-'-~~=
St-Savin-sur-Gartempe (Poitou), kościół opac-
ki , ok. 1100. Kościół halowy z podwyższoną
nawą główną, nie mającą jednak własnego do-
świetlenia. Kolebka sklepienna bez gurtów,
z bogatą polichromią. Okrągłe w przekroju , ma-
rmoryzowane filary. Kolebki naw bocznych
przecinając się z kolebkami poprzecznymi two-
rzą przęsła krzyżowe, które otwierają się na
nawę główną arkadami międzynawowymi.
Romanizm 119
poziomów ślepych arkad (por. Lombar-
dia i płn. Hiszpania)
w miarę rozwoju romanizmu coraz
bogatszy detal rzeźbiarski i ornamen-
tyka architektoniczna (ząbkowane łuki ,
inkrustacje)
głębokie , uskokowe portale
prezbiterium zamknięte półkoliście lub
wielobocznie; trój strefowy podział
ścian (cokół, okna i pas arkadek
poniżej dachu), czasem podział dwu-
lub czterokondygnacyjny
niekiedy też chóry schodkowe lub
obejścia z wieńcem kaplic
poniżej strefy oporów sklepiennych
nawy głównej wysokie arkady między­
nawowe, w XII w. ostrołukowe
cylindryczne filary-kolumny; w Xli w.
filary na planie czteroli ścia , złożone
z czterech kolumienek
zwykle brak transeptu
interesujące malarstwo na ścianach
i stropach
nad korpusem jednolity dach dwu-
spadowy
nieliczne wieże.
POITOU, SAINTONGE
Wytworzył się tu szczególny typ fasady:
elewacja zachodnia rozwiązywana jest
jako ozdobny parawan, nie odpowiadają­
cy rzeczywistemu przekrojowi korpusu.
Pierwowzorami były antyczne luki trium-
falne lub bramy miejskie. Bogato profilo-
wany główny portal flankowany jest
z każdej strony jedną lub dwiema ślepymi
arkadami. Górna kondygnacja jest po-
dzielona analogicznie albo wypełnia ją
jeden czy dwa rzędy ślepych arkad,
bogato opracowanych rzeźbiarsko. Wie-
życzki narożne stoją czasem na wiązce
półkolumn (Poitiers*).
Również na tym obszarze typowe są
kościoły halowe:
trzy nawy, z których środkowa sklepio-
na jest kolebką okrągłą lub ostro-
łukową, w Xl w. bez gurtów, potem
z gurtami; nawa środkowa wyższa
nawy boczne znacznie węższe niż
środkowa, sklepione półkolebką (cza-
sem podkowiastą) lub przęsłami krzy-
~ żowynu
czasem budowano wyniosłe wieże,
w których narożniki górnych kondyg-
nacji ujmowane bywały filarami lub
kolumnami
polichromie we wnętrzach.
OWERNIA
Zob. s. 121.
120 Architektura sakralna
ROMANIZM W AKWITANII
kościoły kopułowe

50 100 km
~------~
' ------~'

C.?er
Mehu -s.-Vevre Les~ix-d'Angillon
Gracay· '\ . Bourges
Thouars . Plalmpied · •
.\ Jussy-Champagne

J
Chezal-Benoit • Pnmelles Oun-s.-Auron
•
Lencloitre
Oeols · \ . . . Chalivoy-Milon
/ U' : La Celle-Bruerhf . •
Coussay-Ies-Boiso Noirla~ · NeUllly-en-Oun

J
Parthenay . C9 Fontgombault . CMteauroux
Chauvigny • · St-Gaultier ~ .
o Poitiers
o
St-Savin-s.-Gartempe . NeUvy-St-Sep~lcre .
No~aille . Gargilesse ~h ateaumel II an t
Montmorillon ~
La Souterraine Toulx-S!e-Croix
• . Civray ••
Clussalx • e Le Oorat Chambon-s.Voueize
C~ ""e Surgeres AI ~charroux • (

~
• u nay . Nanteuil-en-V. •
"le Ruffec • \ Benevent-I'AbbaYll Le Moutier-d'Ahun
'll .
EchI ais Geay• Fenioux
. . Varaize Co
\.. • Licheres
_ e \
Pt-I'Abbe!d'Arnoult e • Mesnac o ,,\ · Matha . /" Cellefrouin F II r
v \ S. •
te~ ljemme . le a~~ '"'
o Ch erves Gourvllle
o . , . St-Amant- de-BUlxe' e St-Le' onard e e 10
Sablonc~auxoo COOnaco~
Thez~c •• 2 ogna c '"
haues Fleac
. 4 ~.;Angouleme
L Eymoutiers .
Retaud~ Gensac-Ia-Palue 6 · St-Michel-d' Entraigues U S N
• RlOux Po~s • Eche- Q ela Couronne
Talmont' "- M ' • brune Roullet e6 P yrat
, ' , angnac Plassac. a7 d
, ' . ~
o Legulllac-de-1 Auche/. .
,e.
' 1,.'0'
Begadan
• ~
Blanzac. ~ . 10 11'" Boschaud S J d C"I
Porcheresse e ge Chervalc. 01 2 '" '" t- T~an - e- o e Uzerche
. : "e.
. St-Manlal-de-Vlveyrol"'", "'1 {·~3 lem~~'g~:s Vigeois
Vertheull. Chalals. ye~elllac "'15 '" gO~~L~u(ux • •
~ p Allema~s'" Grand-", 18. 1~ ,..,g St-Robert
Brassac ~engueux
D c:.:.
f R
. Gultres
b nn .pO
I \~e.G 20 O R O
",Alat

o "'St-Philippe-d'Aiguille Paunat ",Tursac

, '" · Tayac
r-,,.....,"'~T_remolat Temniac'"
Ooraogne
Q · Cadouin
St-Avit-Senieur
l Corme-Royal Loupiac·
2 St-Romain-de-Benet '" LaurenQue
3 Bourg-Ch.
4 Bassac
5 Champmillon
6 Mouthiers ", Fontanes
7 Pereuil "'Saux
BPerignac IMontpezat-du-Quercy)
9 Puyperoux
10 Gardes
11 Vieux-Mareuil
12 leguillac-de-Cercles
13 Brantóme
14 Paussac
15 Bourg-des-Maisons
16 Aubeterre
17 Bourdeille
l BMerlande
19 Chancelode
20 Mareuil
 Romanizm 121

ROMANIZM W OWERNII OWERNIA

- hale emporowe Charakterystyczna dla tej prowincji jest
grupa hal emporowycJl z XII w. (Cler-
50, 100
, km mont-Ferrand, I 18*). Sciśle rzecz biorąc
są to pseudobazyliki , ponieważ nawy
główne są wyższe niż poziom sklepień
empor.
W nawach głównych sklepienia koleb-
kowe bez gurtów oparte na gzymsach
w nawach bocznych sklepienia krzyżowe
ponad nawami bocznymi empory z ok-
nami, sklepione półkolebkami
" owerniacki masyw krzyżowy " , tzn.
potężny masyw poprzeczny na skrzy-
żowaniu naw, między prezbiterium
a korpusem ; transept podzielony jest na
pięć przęseł; skrajne z nich sklepione
są kolebkami poprzecznymi , dwa zaś
nad nawami bocznymi sklepione pół­
kolebkami, otwarte są do skrzyżowania
naw arkadami, nad którymi umiesz-
czono przezrocza
wieża skrzyżowania ośmioboczna ,
z oknam i, trompami i sklepieniem
klasztornym
chór nakryty płytami kamiennymi,
niższy od nawy głównej, z obejściem
i wieńcem niskich kap lic, nad którymi
(jak w bazylice) rząd okien
mozaikowy wątek śc i an z ciosów i łu­
panego krzemienia
bogato rzeźbione głowice.

przęsło
zewnę ­
trzne
z kolebką
przęsło
nawy
bocznej
z półko­
wieża
skrzyżowa-
nia ze skle-
pieniem
l
empora
nad nawą
boczną

poprze- lebką klasztornym sklepienie

czną kolebkowe
nawy
głównej
Charakterystyczny dla Owernii masyw na skrzyżo­
waniu naw.
Clermont-Ferrand, Notre-Dame-du-Port, k. XI-pot.
XII w. Przekrój przez północne ramię skrzyżowa­
nia naw, nawę główną i nawę boczną z emporą
(wg P. Meyera), zob. 118".
122 Architektura sakralna

PROWANSJA
Kościoły halowe
- Nawa środkowa sklepiona kolebką
okrągło- lub ostrołukową
nawy boczne sklepione kolebkowo
lub krzyżowo
kamienne pokrycie niezbyt stromego
dachu spoczywa bez drewnianej więź­
by bezpośrednio na sklepieniach

Bazyliki
Nawa środkowa, wąska i wysmukła ,
sklepiona kolebką okrągło- lub ostro-
łukową
górny rząd okien na ogół tylko z jednej
strony
wąskie nawy boczne, sklepione koleb- St-Gilles, ok.1135. Trzy portale z bogatą deko-
racją figuralną. Wzory późnorzymskie (łuki
kami, często podkowiastymi
triumfalne). Dalsze przykłady rozwiązań fasad
ramiona transeptu i kopułowe skrzyżo­ trójportalowych we Francji południowo-zachod­
wanie zwykle tej samej wysokości co niej znajdują się w Cadouin , Civray, Gensac,
nawa główna Ruffec , Pons, Surgeres, Maillezais, Petit-Pala-
- wschodnia partia niska, czasem od- is, Melle, Saintes, Abbaye des Dames , St-
-Amant-de-Boixe , St-Jouin-de-Marnes. Por.
dzielona od nawy ścianą z arkadam i Poitiers , 119*.
wspaniałe figury portalowe (Arles*,
St-Gilles*) wykazujące wpływy anty-
cznej rzeźby rzymskiej
liczne antykizujące detale architek- ...
toniczne
J
Kościoły salowe
- Sklepione ostrołukową kolebką na
[ )
gurtach (St-Gabriel, l J 3*)
często po bokach nawy rzędy kaplic
sklepionych poprzecznymi kolebkami .''--
D 20
,
(Orange*; por. Francję południowo­
- źachodnią, L'Escale-Dieu, 124*)
apsydy na ogół wieloboczne, artykuło­
wane gęsto ślepymi arkadami, pilast-
rami i kolumienkami
na skrzyżowaniach naw okrągłe lub
kwadratowe wieże
ważnym elementem są krużganki , nie-
raz bogato zdobione rzeźbą (Arles*) .

Arles, St-Trophime, XII w. Bazylika trójnawowa
z ostrołukową kolebką w nawie głównej i pół­
kolistymi kolebkami w wąskich nawach bocz-
nych. Portal i krużganek (w którym skrzydła
zach . i płd. są gotyckie) mają bogatą dekorację
Arles, St-Trophime, krużganek. figura ln ą. Znakomita rzeźba głowic.
Orange, katedra , XII w. Kościół salowy w typie
prowansalskim: sklepienie kolebkowe na gur-
tach , boczne kaplice z kolebkami poprzeczny-
mi. Punkty oparcia gurtów i ich klucze tworzą
trójkąty równoboczne.
 Romanizm 123
ROMANIZM W ALPACH FRANCUSKICH,
PROW ANSJI I NA KORSYCE
,0 _ _ _ _---'
'--_ _ _ _ _5..... 190 km

~'"\
Val·des·Pres . \
. _ Briancony- "
Vllle VallOUlse •• Les Vigneaux "
L'Argentiere· St V'· \
Mazan · Guillestr - eran ("-
. Ste-Marie-de- Vars
( '
,
Seyne· ~
SHtienne-de-Tinee . ' _
.... - -,
Isola
---,I
• .
Forcalquler.
Senez• • Vergons ------J.
• Castellane
Utel e Saorge·
Sospel. r
\
/
I

. Saignon Moustiers-Ste-Marie
• Mirabeau
·Peyrolles

Murato·
Mariana•
La Canoni a
124 Architektura sakralna

FRANCJA
POŁUDNIOWO­
-ZACHODNIA
W południowo-zachodniej Francji prze-
platają się wpływy architektury sąsiadują­
cych prowincji. Aż po tereny zach. Hisz-
panii przeważa typ kościoła halowego.
- Filary ze służkami przechodzącymi
w gurty wspierające kolebkę nad nawą.
Hale emporowe
Empory przekryte półkolebkami
wspierającymi kolebkę nawy głównej ,
po raz pierwszy zastosowane w Con-
ques lub w Tuluzie, St-Semin * ~

- w Tuluzie, w największym zachowa-

nym do dziś romańskim kościele na
świecie, również transept jest trójna- ~'nr;:
wową halą emporową (podobnie jak
w Limoges i w Santiago de Compostela)
- obejście prezbiterium z wieńcem kaplic
'~~.~
kwadratowe filary z nałożonymi pół­
kolumienkami, biegnącymi aż do po-
ziOlnu oparcia kolebki sklepiennej
i wspierającymi jej gurty
- bogata dekoracja głowic i portali.
Bazyliki (sporadyczne przykłady)
- Plan krzyża łacińskiego
- w nawach sklepienia kolebkowe
- czasem górny rząd okien tylko po
jednej stronie kościoła.
Kościoły salowe
Na ogół bez transeptów (St-Gabriel,
113*; Rhedes*; St-Macaire, 125*) ,
20

Bardzo liczne założenia jednonawowe

- Nawa prostokątna, okna tylko po jednej St-Guilhem-Ie-Desert (Langwedocja), XI w.
stronie kościoła (RMdes*) Bazylika filarowa, sklepienie kolebkowe, szero-
- z wydzielonym prostokątnym prez- ka główna apsyda; nawy boczne wąskie i smuk-
biterium lub bez niego łe. Słabe doświetlenie . Galerie arkadkowe 101'.

- półokrągła lub wieloboczna apsyda,

z reguły bogato rozczłonkowana
- czasem wieża nad chóJ·em.
Powszechne jest budownictwo ceglane.

St-Pierre-de-Rhedes (Herault), 1 poł. XII w. Koś­ Tuluza, St-Sernin , 1095-1135. Pięcionawowa

ciół salowy. Sklepienie kolebkowe z gurtami ponad L' Escale-Dieu (płd.-zach. Francja), konsekracja pseudobazylika emporowa z trójnawowym tran-
gzymsem i zdwojonymi kolumienkami przyścien­ 1160. Kościół cysterski. Ceglana sala sklepiona septem i z kaplicami przytranseptowymi, obej-
nymi. U góry: widok na ścianę płn . kolebkowo z rzędami kaplic (por. Prowansja, 122). ście prezbiterium z wieńcem kaplic.
 Romanizm 125

ROMANIZM WE FRANCJI POŁUDNIOWO -ZACHODNIEJ

5.0 IDO km
~------~-------~I

Beaulieu
•
Tremolal Carennac Therondels
• Souillac . SI-Jean •
Oordogne Brommes· . Chaudes-Aigues
•• Cadouin . Thegra
SI-Avil-Seigneur Rocamadour· . Le Bourg . Entraygues . Nasbinals
Ouravel figeac . ConQues Aubrac.
• :t erse . Chi rac Allenc
Monsempron. SI- Pierre- BessuejOul~ .... _ s , a~~~~M d ~
. TOIraElai~aux Bozouls-----SI-SalUrnin en e . Lanuejols
Vallhourles ~C~ •
• Rodel SI-Oalmaly. Ispanac
Varen Comberoumai .
• 00 Caslelnau-pegayrolles. Millau . le ROlier
Aveyr Montjaux. : · SI-Jean-de-Balmes
. Nant SI-Gilles-du-Gard
Montauban lUlen,on
Mont-de-Marsan ~Sle- Eu lalie-de-Cernon
Ules· •
•
Sylvanes. . Marnhagues Nimes .
SI-Guilhem-. · SI-Manin
le-Oesen
•
SI-Pons- SI-Pierre-de-Rhedes
de-Thomieres·
,., Rieux-Minervois.
Ouarante.
\I \
/ /( Pamlers Carcassonne ;c..ude
~..1
" _ Sle-Engrace
..... " ~ /
.
SI-Savm. 'Escal:- Valcabrere.
Montgauc h .. . Vals 1agrasse. fo~tfroide
SI-Beal • . SI-llller foix. Alei · SI Manin-
~.... J Oieu SI-Benrand-· . Aulignac Surbas • • Mercus des-Puils
'" '-'" '- de-Commmge

--"
'\ .... SI-Aventin. I ""' - - ..... Salau Vernaux
-- ...... _-> '-- · Unac
\
'\
\
....,-",--,-."..",/ --

St-Macaire, kościół salowy St-Sauveur. Trójkonchowa

część wsch. z XII w. , nawa z XIII w.; na skrzyżowan i u
kopula_ Sześcioboczna dzwonnica z XIV w.
126 Arch itektura sakralna

ROUSSILLON Na sąsiedniej szpalcie: Corbera (Katalonia),

I KATALONIA
Do poło XIII W. Katalonia i południowa
Francja stanowią po l ityczną i kulturową
jedność. Kilka setek różnego typu kościo­
łów romański ch daje temu rejonowi
pierwszeństwo wśród innych krajów eu-
XI W. (?). Budowla jednonawowa z tran-
septem i trzema apsydami , kwadrat skrzyżo­
wania sklepiony kopułą, ponad nim smukła
dzwonnica.
Po lewej: Tahull (Katalonia) , 11 23. Cały trój-
nawowy kościół oświetlony jest tylko przez
okienka w apsydach . Wnętrze z cienkimi ,
gładkimi śc i anami , na cylindrycznych kolu m-

ropejskich w dziedzinie budownictwa nach, z otwartą więźbą dachową robi wraże­

nie prowizorki. Trzony kolumn otoczone ząb­
wczesnoromańskiego. kowymi fryzami ; lizeny i fryzy arkadkowe
zdobią z zewnątrz chór i wolno stoj ącą
- Przeważają kościoły halowe z trzema dzwonnicę . Interesuj ące polichromie. Podo-

apsydam i oraz bne budowle są w Lombardii.

jednonawowe kościoły salowe, czasem Po prawej w środku: Ripoll (Katalonia) , 977
z transeptem o układzie halowym, -1 032. Bazylika pięcionawowa , pierwotnie
wież ą na skrzyżowaniu i jedną lub stropowa, ze sklepionym transeptem. Po-
trzema apsydamj dwójny k rużg anek . Bogato rzeźbio ny portal.
- rzadziej chóry prosto zamknięte lub Po prawej u dołu : Ste-Trinite (Roussillon),
z obejściem XII w. Kościół salowy, sklepiony kolebką na
sklepienia ko lebkowe, czasem z gur- gurtach; mroczne wnętrze .
tami ; przy niedostatku drewna i z oba-
wy przed pożarem pachy s klepień
wypełniano zaprawą lub ziemią i kła­
dziono bezpośrednio , bez w i ęźby da-
chowej , kamienne płyty niezbyt stro-
mych dachów, jednolitych nad całym
korpusem lub z małymi uskokami
rzadziej otwarte więźby dachowe (Ta-
hull*)
okrągłe , kwadratowe lub bardziej zło ­
żone przekroje fi larów, także z nałożo­
nymi służkami ; rzadziej kolumny

~
J:::
,

[ I
" _; L-'~~ I
~

'---- ---,
10

- wielobarwne polichromie (obecnie naj-

częściej przeniesione do muzeów)
10

a '------~

- wnętrza mroczne, słabo dośw i et l one

oknami
- z zewnątrz bryły krępe, ściany z rzadka
artykułowane lizenami i fryzami arkad-
kowymi
- wien iec małych wnęk pod gzymsami
dachów
drobny wątek z ciosów lub łamanego
kamienia
wyjątkowo krypty lub większe wieże
- często krużgankj z bogatą rzeźbą ar-
chitektoniczną.

- Rzadkie, lecz interesujące bazyliki

nawy główne sklepione kolebkowo
rzadziej drewruane stropy (Rjpoll*,
obecne sklepienie z XIX w.)
- czasem doświetlerue tylko z jednej strony.
 Romanizm 127
ROMANIZM W ROUSSILLON I W KATALONII
F _ pohc~romle
- wkoscIele
El = polichromie
przeniesione
do muzeum

L---'-_---',
10 km
Millas St-Esteve .

.Villeneuve- ~
Formigueres. de-Ia-Raho rtf
• • onastir- .Elne
St-Michel-de-Cuxa F • . • • . del-Camp
' Corneilla- Boule-d'Amont Calxas Fourques C b ~rouilla . Taxop'Aval
de-Conflent La Trinite . . Cr'meilles a anes. . St-AndrHe-Sorede
Villelongue-d~ls- onts • St-Genis-des-Fontaines
Odelllo · St-Martin-du-Canigou N. O. de Aoure Le Boulou" '. N Od T
• ~ Montesquieu N.-O.- ' .-.~ e- anya
Angoustrine! • . Via Montbolo. X\ St-Martin~ du-Vilar St-Laurent
• Planes
• Estavar F St-Pierre-de-Riuferrer ~ec' de-Fenoli ar 'Llcluse . , ......... ".. _.... Banyuls~
-.1'_'\ H 'Uo • ,..J'- St-Martin-L'Albere \ sur-Mer
( ~x " Montferrer. .Arles-sur-Tech ./) '" ".._
'I
· Caldegas F
I'
".._ - _oJ 'J"\~
""'..... Pra s:lle-Mollo /-
_, J
J
_
\ f' - ....
\ -' '- .., Serralongue· Coustouge: .. 1

Powiększenie wycinka zob. wyżej

Ta~II EI
\
\'--, - ....... ,
I' .... L L O N

.
Erill . Boi F Elins
•
~ Bo~F foCal11P ,'"
1
,........ -
Angulasters Fl
~.
St-Ma rtin-de- Fenollar

• IS. Ćolomą.F,. - ..........

Argolell F • _ r
Bellv
• ..... _ / PlanesEl ,t
Rus" •
Broea. • Montgrony •
.Lillet Segliries Il
Saldes.
Frontanya
PUlgrod~n \RIPOII
Covldases Campmajor.
• Rotgers • .Banyoles Marenya !J
.Besora •
Berga. r pedret
. !J ~ Galhfa • Cabrera
, (5 Sagars lu,a
St. P. d Eseales. Fabregues
CJ et. -.caśSer s •
O-~ SerrateIX -
Ol Sassorba r.-l •
• Tavernoles Savassona
c!>.... • S Cu at Vleh. : •
• Madrona • • de Si,ou Terr ssola Rludeperes
e Ponts Cardona I • . •
-~ C~stellno . S. Joan d'Olo V,lalleons . Cerdans
San FeliIi
Vallman a. •S. eMateu
Bages ( ~UII El de Guixols
Caslellfollit. . Fruitos
de Riubregós . de Bages Granera '
Castellfolht . SC · \ . S. Pere de Aiu.
dei Boix. Manresa d· pre,u • S.Sadurnl
S. Pere "deIV· ) • e a ou • \

~
. Im . S. Uoren, Montm;.or S. Pol de Mar .
Montserrai dei Munt F
Igualada. • "'_ • • La Roea
S. Pere de l'Erm . .Montbui ~ °Terrassa F
S. Christofol de Que{alt. . S. Isele F
S. Adjuto~
Corbera.

La Tallada ~ ',0 20
'-------'-._---', km
128 Architektura sakralna

mSZPANIA
PÓŁNOCNO­
-ZACHODNIA
Z elementów wizygockiej " arte prero-
manico" (57*) i wpływów architektury
islamu powstaje wczesnoromański styl
mozarabski (zob. też 87; S. Miguel de
Escalada*). Z tej samej politycznej
i budowlanej tradycji oraz wpływów
południowo-zachodniej Francji wyrasta
romań s ka sztuka Hiszpanii. Do poło
XI w. z wyjątkiem Katalonii nje wznosi
się tam jednak bardziej znaczących
świątyń.

Rekonkwista s ięga w poło XI w. do linii

Ebro-Duero, w pocz. XII w. do Tagu,
w pocz. XIII w. do Guadiany. W tym
samym tempie, z przerwarlli , posuwa s ię
na południe budownictwo kościelne.
Większe i mniejsze budowle pojawiają
s i ę w północnej Hiszpanii od 2 poł.
XI w., niektóre z nich tak wybitne, jak

.n r- ~
katedra w Jaca, ok. 1060, S. Isidoro ~
1,0
w León, 1054-1067, oraz - nawiązująca
do planu kościoła St-Sernin w Tuluzie
(124*) i do najlepszych przykładów
rzeźby architektonicznej z XI i XII w.
- ś wiątynia w Santiago de Compostela,
zaczęta 1075. [J
Przeważają kościoły halowe. Forma ich ]
w zasadzie nie różni się od kościołów
Kataloni i i południowo-zachodniej Fran-
cji . Charakterystyczne dla Kastylii są
J
Segowia. S. Millan . X w.-1200. Kościół halowy
przylegające do jednego lub obu boków z portykami od płn . i płd . Wewnątrz strop w ty-
kościoła arkadowe, stropowe lub skle- pie artesonado; przemienność podpór nietypo-
pione portyki. wa dla Hiszpanii.

Wielkie kościoły późnoromańskie i ro-

mańsko-gotyckie w południowej pro-
wincji León (Salamanka, stara katedra*,
od 1152; Zamora, 1151-1174; Toro, od
1160) i we wschodniej Aragonji (Tar-
rago na, od l 171; Lerida, od 1203 ;
Huesca, pocz. XlII w.) są krzyżowo
sklepionymi bazylikami.
Ciężkie formy architektoniczne
- ostrołukowe, niskie arkady niosące
grube, z rzadka artykułowane ściany
nawy głównej
- sklepienia żebrowe z grubymj żeb­
rami , gurtami i zwornikarru
pełne fantazji formy rzeźbiarskie
( wieża katedry w Salamance*)
głowice figuralne i liściaste
kopuły żebrowe.

Oprócz nich nadal występują hale (La

Coruna) i hale emporowe, kontynuujące
typ Santiago de Compostela (Coimbra).
S. Miguel de Escalada. konsekracja 913. portyk Salamanka. stara katedra . zaczęta
1152. PÓŹ­
1050. Trójnawowa bazylika w stylu mozarabs- noromańska wieża kopułowa na skrzyżowaniu
kim. Łuki podkowiaste w arkadach i w planie naw jest przykładem bogactwa form stylu przej-
trzech apsyd . Pierwotną świątynię wizygocką ściowego . poprzedzającego wczesny gotyk.
zburzyli Maurowie w 711. Zob . 57 . Wpływy bizantyjskie.
 Romanizm 129
ARCHITEKTURA WIZY GOCKA, MOZARABSKA I ROMAŃSKA
W HISZPANll I PORTUGALII
IDO 200 km
~------~!------~!

Naranco u s. Mi9u~ LillO ~

La Coruna diilillo . mo a
• Salas. . ~. ~tullan~tO'>la~anta er
Cambre ~ Ovmdo Valdedios Bedon· • • ......
· Me"a Tunon· Pola de Lena "' L b • Saptlllana d M ,..... I.
( Lu o Sta Cnstlna' . " e ena ! · SlOnes .... ł!loJl.cesvalles
· Santlago · VI ~ O de Lena S Mana de Arbas .S-~alvado~ de Cantamuda )tAVA RRA ~Slre.a ,...
deco~postela lar e onas ~S Mlguel de i:'e~s ~ '.Eunate•• Pamplo~a • \' ,.,-....J, ...... _'-"
Osera f Ponferrada León . la Escalada ; B Ona A~ojiana ~ • Sa~g~esa ~y~~ I S Cruz Gavlp "l_ "..
i L ~"J'
~
• Ibas de Sil o O Ol • • Sahagun . ......• Puente .' '" Jaca de la • . : SI.c ..... ... ' R d o
ul adaVI • o Santiago'" C "d I C d . as :?oJ' Ol< Nalera . orres~ la Rema f'S Juan 'rJ' .Seros · Lar[ede ~Pe d10 ue o a
o Orense d p' Ib amon) on es . Huelgas.. ·'t.>e S MII ' d...... C II' d I Pena ·L
CI
y?nota .Taboadela e ena a Vlllacazar de Suga· ~ . ArIanza. o I an e'l! ogo ~ I oarre i' . Roda o

t
Moncao Ba~de

Rate1.
.
Sao F~utuosa
e
raga ••Tlbaes
. G· '
ulmaraes
S Manm· Sta Mana de
(J",,-deJ;llS1a ned a~l a Tera· ~'1>. ~navente
de la N ve.
Tm o
Palencl~ rO~lsta • ~ ·Jaramlllo d I Fuente.~nela · Luna · Huesca;
Braganca . S, Pedro~" Banos de Cerrat~· ,;..",~'I;
Bamba
:Oumta~,~,,'\)\"s • Oumtan la d I V ..i ...Tąrazona
Silos Sona . S Juąn diiTIuero
Vuero Ber anga;
S,Ce rian de Mazote •
.:
Almazan
!.Albelda
.'
~... Saragossa F '. · Lenda
v/'"o "" raga,
1\ " :
Pedret
Tarrasa.
La. Garrrga

Jravaoca. · ·Amarante . • • • Gmmaz Os B d i"d B I ~

Sao ManinhO 09 ..... J'erreira -" ••' . Maderuelo . au. e e er anga C, \.)
Cedofeita vono ~~amego ./lIrevalo. ·Sepulveda ~ '" ~
Balsemao .Tarouca : ..... l>-
I · Sąlamanka "'Segowia .....•. ,..'\~~ __r';l
Viseu · ł . Ciudad Ródrjg-o' • Avila \ ~ \'" I ,~// (--,
o.Lourosa
\ •••• •••••• ..: " ' e '\ '{ '- . Madrid \.".) TerUr ,-t L,,\
·Coimbra ~: "t"" -",."\
) Pla~,ęncia.. c..~_J ,
~ ___ ..._ / _J-
.P"T-"="" \ I
~~/ I
.I-~~'-(

o
.... ,

ar
1.....) JlJC

,- /
/-- ""./--2,.--
- ..... _ ...... ~~ilII~V>'-.... -,....-
.Las Navas de Tolosa

.
._."-- ~
K~. Gwaa,aTKi~\ (
PANSTWO ALMOHAOOW

. Granada
°Bobasuo

....... granica królesIwa chrześcijańskiego

--- granica panowania islamu ok. 1200

• wizygocki

° mozarabski

romański

'" mozarabski i romański

Kalalonia zob. leż s.127

130 Architektura sakralna

NORMAŃSKA
ARCHITEKTURA
W ANGLII
Wkrótce po zwycięstwie Wilhelma Zdo-
bywcy pod Senlac Hill (1066) rozpoczyna
się na zlecenie normańskich możnowład­
ców żywa działalność budowlana. Już 2 3 4
wieczorem po bitwie nakazano budowę
opactwa (Battle Abbey). Z drugiej strony
zniszczone zostały prawie wszystkie
świątyn i e anglosaskie. Normańscy bis-
kupi i wyszkoleni w Rzymie budow- 5 6 7
niczowie wprowadzali przy ich odbudo-
wie oraz budowie nowych kościołów styl
romań ski z Normandii. W Durham *,
w 1093 po raz pierwszy wykorzystano
możliwości sklepienia krzyżowo-żebro­
wego (znacznie większe niż krzyżowe­ 8
0001 ?2253 9 10
go); wkrótce zastosowano je w Caen
(112*) jako sklepienie sześciodzielne .
Surowe i masywne formy i detal
architektoniczny
- duże kościoły na planie krzyża łacińs­ 11 12
kiego, chór z reguły długi
Otwory w ścianach: 1 - okno , 2 - okno dwudzielne (biforium) z łękiem odciążającym , 3 - galeryjka
zamknięcie prezbiterium ścianą prostą
wewnętrzna na poziomie okien , 4 - ślepe arkadki z przecinającymi się lukami. Ornamenty i fryzy:
(Southwell*) lub półkolistą apsydą; 5 - zygzakowy, 6 - astragalowy ("double cone"), 7 - sznurowy, 8 - diamentowy, 9 - płytkowy ,
czasem obejście prezbiterium (Dur- tafelkowy, 10 - łuskowy , 11 - rolkowy, 12 - meander, 13 - maszkaronowy ("beakhead").
ham *; Ely, 97*)
- Lady Chapel (kaplica mariacka) na
wschód od chóru, dobudowana po raz
pierwszy w XIV w.
wieże zwykle kwadratowe; wieże na
skrzyżowaniach naw; fasady dwuwie-
żowe; jednowieżowa katedra w Ely
oparta na wzorach niemieckich
- łuki półkoliste, filary cylindryczne
- głowice karbowane, 98*; charakterys-
Durham, katedra , zaczęta 1093; zakreskowane
tyczne typy fryzów* pierwotne obejście prezbiterium. Kaplica wsch .
w dużych kościołach ściany wnętrza z XIII w. , przedsionek zach . 1180.
nawy głównej trój kondygnacyjne: arkady
- tryforia otwarte jak empory - poziom
okien z galeryjką w grubości mUfil
- mury wnętrza przeprute licznymi ot-
worami (Peterborough*)
- stropy lub kamienne sklepienia.
Okres wczesny:
wątek muru surowy, jednak precyzyj-
niejszy niż w budowlach saksońskich
szerokie spoiny - " wide-jointed"
młotkowana ornamentacja
archiwolty bez dekoracji.
Okres późniejszy:
staranniejsze opracowanie wątków
cienkie spoiny - "fine-jointed"
archiwolty i głowice głęboko i starannie
opracowane dłutem ; fryzy zygzakowe
i z przecinających się arkadek są typo-
wymi motywami dekoracyjnymi.
- płaskorzeźbione tympanony (Ely, Barf-
reston).
Southwell, katedra. Wieża skrzyżowan i a i płd. PetertJorough, katedra, zaczęta 1118. Prezbrterium,
Zachowały się tylko trzy budowle cent- ramię transeptu. Partia zach. i transept anglo- ściana płn.Tryforium otwarte. Sklepienie drewniane
ralne: normańskie z 1108, partia wsch. z XIII/XIV w. z XV w.; fasada zach. z pocz. XIII w. (Early English,
Northampton, 1100-1125; Cambridge, 1130 Zakreskowany pierwotny chór schodkowy. 165"); Lady Chapel od wsch., sklepienie wachlarzo-
(131"); Londyn , 1185. Kwadratowa wieża z fryzem arkadowym. we, ok. 1500 (styl perpendykulamy).
 Romanizm 131

ROMANIZM W ANGLII I IRLANDII

c,,[!7
~CJ
50 IDO km
'--_---.::..'~_......J'

~D

Cambridge, kościół Grobu Świętego , ok. 1130.

Mury średniowieczne zaczernione , rekonstruo- Waltham Abbey, zaczęte
wane 'zaznaczone linią przerywaną. ~Lindisfarne 1062. Kolumna z dekoracją
KeisD . zygzakową i głowicą karbo-
waną (fałdową).
Jedb~rgh
.
!!
_·.'.:-:, 4 Hexham . . Jarrow
. Houg hton-Ie-Spring
Ourham • • Pitting ton
Appleby. Escomb. · Church KeiiDe
Auckland

Mellifont· •
o .Gosforth Kendal
• . Kirkby.Lonsdale Rievau~ Abbey
Fountains Abbeyo. Atpon · Stonegrave
oM
Selby .
Barton-upon-Humber·
. Clonmacnois oBJY1!L . Stow
Clonfert· Worksopo .l.in.i;Jllit
• Killenora Glendalough.

.
• Southwell
MoDne Osweslry Melbourne o astle Rising
Ourrow. • Wroxham
· Castleder Buildwas Abbey Breedon-on-the-HiII · Oakha~ . Barnack /IorMoo Hales
· · Shrewsbury Wtttering. o . ~g!l . )
• Ahenny Much Wenlock •
. Brigstock o Castor . Haddiscoe·
Leominste r Bmworth f!y_
• Pitsford : Earls Barton fu!ry- t. dmunds
Eardisleyo Wor~ester Northampton O • B~!ord Cambridge · Ipswich
Spretton Sugwas . o Tewkesbury Orford o
• •lifuJ..oIl!.. oeerhurst . . Ounslable Colchester.
Rowlstone · Kilpeck . °1 0 ,,0" 0 1", S Al '
~ Oxford ~ Greensted Bra dwell
Langford o ·. Iffley •• •
oMalmesbury 000rchester Waltham Abbey
. Bristol . Avebury . Londvn- --:z:;-;;:-'
- Reculver
Rea dmg RocheSler.~p. b
0Bradford-on-Avon ~anterburY•• a\m Durne
OK k - . - -. oBarfreston
noo ~ Worth Staplehurst~Godmersham
Glastonbury·
Romsey. r ·Cla ton • Brookland
• Old Shoreham.· y . ~
Bere Regis O~~ó3: . BtShopstone
• &. ~~~. ~~
<.1. <) ~1, "?o,,'>-~'óo?
"'. 0 '?ą Ol';
"'1>-?; "1"0
0-"1
132 Architektura sakralna

PÓŁNOCNE WŁOCHY
Piemont, Lombardia, Emilia, Veneto

Wczesnochrześcijańska bazylika kolu-

mnowa, bez transeptu i masywu zach. ,
jest zasadniczym wzorem dla wczesno-
romańskich (i nie tylko) kościołów Italii .
Filary, empory i transepty, wydzielone
skrzyżowania i dwuchórowość pojawia-
ją się wyjątkowo.
- Jedna lub trzy apsydy od wschodu
prosta ściana zachodnia
cegła , kamień łamany lub drobny
wątek ciosowy
fryzy arkadkowe łączące lizeny
rząd arkadek pod gzymsem dachu
cienkie mury
dzwonnica (campanile) wolno stojąca.
Fidenza, katedra, k. XII w. Przed-
W okresie rozwiniętego romanizmu sionek z portalem baldachimo-
wym (" protiro") i podtrzymujący­
formy bardzo zróżnicowane mi kolumny rzeźbami zwierząt
Drewniane stropy lub ludzi (" stylophori"). Bez ko-
podział na przęsła czasami wyznacza- lumn jest to "pseudoprotiro".
ne łukami jarzmowymi, także prze-
mienność podpór, system wiązany
dwukondygnacyjny podział wnętrza
nawy głównej
kościoły sklepione żebrowo , z em-
porami , ale często bez okien w nawie
głównej (Mediolan , S. Ambrogio*)
kolumny, filary krzyżowe ze służkami
fasady płaskie, bogato artykułowane,
z portalami (baldachimowymi), ok-
nami, fryzami rzeźbiarskimi , galeryj- ,
20
,
20
kami arkadkowymi w grubości mu-
rów (Pawia*)
wieża na skrzyżowaniu naw
Piacenza , katedra XII/XIII w. Bazylika trójnawo- Wenecja, S. Marco, XIIXII w. Krzyżowa bazyli-
krypty, często obszerne (Piacenza*). wa z halowym transeptem ; sklepienia gotyckie; ka kopułowa o charakterze budowli centralnej
od wsch . wielka krypta; trzy, wysunięte przed wg wzorów bizantyjskich.
Budowle centralne jako kościoły lub lico fasady , portale zachodnie.
baptysteria należące do zespołów kated-
ralnych
Ośmioboczne, okrągłe, czasem czte-
ropodporowe
także z emporami, obejściem i pod-
wyższoną częścią centralną.

Pawia, S. Michele, XII w. Fasada parawanowa Mediolan, S. Ambrogio, XI/XII w. Pseudo hala
z trzema portalami , artykułowana wiązkowymi emporowa bez transeptu , ale z kopułą na bęb­
półfilarami , galeryjką arkadkową i płaskorzeź­ nie, wieńczącą wschodnie przęsło nawy głów­
bionymi pasami. Okna zestawiane w grupy. nej. Sklepienia żebrowe. Od zach. atrium.
 Romanizm 133

ROMANIZM W PÓŁNOCNYCH WŁOSZECH

50 100 km
'------'-,------',

8ressanone/Brixen .San Candido/ lnmchen

•

Cavalese
Egna· •

.
Madern
Brescia Valpolicella
• 8ardohno· • Werona
Si ~Tl1one . - - . Padwa.
A San Bonifacio Abano T•

.
Mantua

TOrlana
'parma Carpl. Cent~ Elliaril •
Saluzzo. • AcQui
·Cherasco I Modena •• Nonantola
Toano. - - L I
. • . Bolonia .
P,eve Trebblo - - A Rawenna
Bagnacavallo . ••
Classe

Wenecja, S. Marco. 2 pol. XI w.-1093. Bizantyjski schemat budowlany i elementy zachodnioeuropejskiego stylu romańskiego (np. halowa krypta pod
sanktuarium) dały w efekcie specyficznie wenecką architekturę . Po 1204 nadbudowano na kopulach wysokie hełmy , wnętrze zaś pokryto mozaikami;
rozbudowano narteks i dostawiono nową fasadę z kolumnami. W 1385 rozpoczęto późnogotyckie zwieńczenie górnej partii ścian , ozdabiając rzeźbą fiale
i ośle grzbiety luków. W końcu XV w. dobudowano zakrystię i kaplicę św . Teodora.
134 Architektura sakralna

ŚRODKOWE WŁOCHY
Protorenesans jest to określenie użyte
przez Jacoba Burckhardta na oznaczenie
nawrotu do form starożytnych w nie-
których budowlach kościelnych XI i XII
w. w Toskanii i - mniej może wyraźnie
- w Prowansji. Kościół S. Miniato* al
Monte we Florencji jest główną budowlą
tego kierunku ze wzg l ędu na swą wczes-
nochrześcijańską formę i konsekwentn ie
stosowane inkrustacje zewnętrzne oraz
nieco późniejsze wewnętrzne. Równie
istotne znaczenie dla kościołów proto-
renesansowych miała architektura ze-
społu katedralnego w Pizie (401 *). Jak-
kolwiek plan i przekrój katedry* nie
zna lazły bezpośrednich naśladowców , to
arkadowe galerie górnych partii fasady
powtarzano później wielokrotnie (Pawia,
132*, Lucca, Pistoia, Prato, Empoli).
Inkrustacje marmurowe spotykamy po-
tem w licznych kościołach Florencji
(katedra, 173*; baptysterium, 142*;\
S. Maria Novella, 171 *; i in.), w Pistoi,
Pizie i in.

Kościoły omawianego okręgu są w zasa-

dzie indywidualnymi kombinacjami ele-
mentów architektury romańskiej.
Przeważają bazyliki kolumnowe, trój-
nawowe, zwykle bez transeptu i bez
empor, kryte stropem lub otwartą
więźbą dachową ,
30

kolumny monolityczne, murowane fila-

ry okrągłe lub prostokątne
- przemienność podpór
- krypta otwarta na nawę główną
- bezwieżowa fasada odpowiadająca
przekrojowi bazyliki
wolno stojąca dzwonnica
we wczesnym okresie kamień łamany
lub wątek muru z drobnych ciosów
- później wątek z dużych ciosów i bogata
dekoracja zewnętrzna: fryzy arkad-
kowe łączące lizeny, blendy arkadowe,
luki na pilastrach lub przyściennych
kolumienkach, galerie arkadowe
- wyjątkowo spotykane wieże na skrzy-
żowan iach , obejścia prezbiterium, za-
łożenia dwuchórowe, fasady dwuwie-
żowe, transepty, galerie niszowe, mury
ceglane z motywem przecinających się
arkadek.

W Marche i Abruzji występują kościoły

halowe oraz grupa kolebkowo sklepio-
nych bazylik kolumnowych, z kopułą na
skrzyżowa niu naw (Ankona, 135*).

Rzym nie ma w XI i XII w. większego

znaczenia, jednak warte wzmianki są
bogato dekorowane krużganki , prace
mistrzów Cosmatich i późnoromańskie
inkrustacje.
Florencja, S. Miniato al Monte, 1018-XII w.
Bogato inkrustowane marmurami elewacje ze-
wnętrzne. Otwarta więźba dachowa. Podział
przęsłowy wyznaczony przemiennością filarów
o czterolistnym przekroju i kolumn (A-B-B-A)
oraz łukami jarzmowymi. Krypta pod wywyż­
szonym chórem. Posadzka mozaikowa z 1207.
Piza , katedra, zaczęta 1063, konsekracja ok.
1120. Kolumnowa bazylika pięcionawowa , stro-
powa, z dwunawowymi (!) emporami i trójnawo-
wym transeptem . Kopuła eliptyczna. W tran-
sepcie empory na arkadach. Bogata artykulacja
fasady galeriami arkadowymi i marmurową inkrus-
tacją, XIII w. Por. Basilica Ulpia w Rzymie, 348'.
 Romanizm 135

ROMANIZM W ŚRODKOWYCH WŁOSZECH

50
, 100
, km

• Lukka Prato· Fiesole

• Piza tP Artimin; • Florencia
S/ś:g\~g· ·s. Miniato al Tedesco .Ramena 4 • Ankona
~.\lil1lignano.. • .Gr~sassoferr
S. Piero a Grado· • • Mo~tengglOnI Arezzo
\ Volterra y • Siena

o
l
Ma~t~f~~·
S. Quirico d'Orcia
--- •
.&- ·S.Antimo

Tarqui~a

Vasto.
A

D
o

Ankona (Marche) , katedra S . Ciriaco, XI-XIII w . Kościół należy do grupy kolumnowych bazylik (tu pseudobazylika) w Ankonie i okolicach (do Lugnano),
wzniesionych na bizantyjskim planie krzyża greckiego, sklepionych kolebką, z kopułą na skrzyżowaniu. Portyk z portalem baldachimowym ("protiro"),
k. XIII w.
136 Architektura sakralna

POŁUDNIOWE WŁOCHY

Apulia
Normanowie podbili południe Italii, po-
czynając od 1030, w którym opanowali
wybrzeże wschodnie, niegdyś podlegają­
ce Bizancjum. Szczególnie grupa apulijs-
kich kościołów wokół Bari*: Barletta,
Trani* , Bitonto i Troia wykazuje pewne
wpływy normandzkie. Długi okres budo-
wy kościoła S. Nicola w Bari spowodo-
wał, że późniejsze, jednak w krótszym
czasie wzniesione kościoły , wzorowały
się na kolejnych fazach jego realizacji.

Bazyliki kolumnowe, o wyciągniętych

w górę wnętrzach, stropowe:
- transept przechodzący, trzy wysokie Trani (Apulia), XII w. Apsydy przy transepcie,
apsydy (może na wzór Salerno, 96*)
- przemienność podpór
- szerokie, o półkolistych łukach, arkady
międzynawowe; nad nimi empory,
odpowiadające zewnętrznym galeriom
kolumnowym
- do 5 wież (nie wolno stojących)
- czasem chór z obejściem (Acerenza)
- czasem rząd kopuł (Molfetta).
Bari (Apulia), S. Nicola, 1088-1197. Bazylika
Sycylia, Kampania, Kalabria trójnawowa; transept przechodzący, z trzema
Po wyparciu Arabów, osiadłych na Sycy- wysokimi apsydami; kopuła na trompach ; prze-
mienność podpór A-B-B-A w stropowej części
lii od 917 , Normanowie stworzyli w bu- nawy; empory ponad sklepionymi krzyżowo na-
downictwie eklektyczny styl arabsko- wami bocznymi; dwie flankujące korpus nawo-
-bizantyjsko-normański. Jego wpływ się­ wy wieże zachodnie, dwie wieże wschodnie
ga Neapolu, a czasowo obejmuje okres przy transepcie.
panowania dynastii staufijskiej (od 11 94).
Kilka mniejszych kościołów (Palermo, S.
Cataldo, przed 1161; Castel vetrano*) ma:
- kubiczne formy
- 1-5 półkolistych kopuł (wpływy arabs-
kie)
- ostre łuki na podciętych lizenach, w ich
obramieniu ostrołukowe okna.

Głównymi budowlami są północnosycy­

lijskie katedry w Palermo, Cefalu, Mon-
reale*.
Bazyliki kolumnowe
- Arkady ostrołukowe , także lancetowe
- brak empor
Castelvetrano (Sycylia), S. Trinita di Delia, XII
płaski strop, otwarta więźba dachowa w. Maty, kubiczny kościół normański z central-
(Cefalu, Monreale) lub arabskie stropy ną kopułą.
stalaktytowe (Palermo, Cappella Pala-
tina)
- transept i chór podwyższone (wyższe
od nawy głównej)
- trzy apsydy wsch. przy transepcie
(Palermo) lub przy prezbiterium i anek-
sach przychórowych (Monreale*)
- grupy wież , fasady dwu w i eżowe
- bogata dekoracja: fryzy ostrołukowe na
wydłużonych lizenach i przenikające
się ostrołukowe blendy; inkrustacje
lawą i kolorowym i marmurami; mozai-
ki (wpływy bizantyjskie); posadzki
typu artesonado (wpływy arabskie). Monreale (Sycylia) , katedra, zaczęta 1174, zaliczana obok katedr w Cefalu , zaczętej 1131 ,
i Palermo, zaczętej 1161, do największych osiągnięć romanizmu sycylijsko-normańskiego. U dołu:
mozaiki ściany północnej (wg D.B. Gravina, 1869).
 Romanizm 137

ROMANIZM W POŁUDNIOWYCH WŁOSZECH

O_ _ _~
'--_ _---..:;5'L 190 km

S. Maria • ermoli
i Caneto Petrel;:'la~---"------:Vieste
~
•
Volturno
• ' Tefermna)
S. Maria de aStrada
. ..------
• Campobasso lucera
Manfre doOla
S. leonardo . •
. . Monte Sant ,Angelo
. Siponto
Ferrauano • A.Foggla \l.a
o . •~ ~a\\~\a~\ '\~
Teano TrOla Bovino p '\ .~c~9.'
Sessa Aur nca .. .Montan~ro • Andria' ~\\~\\a
• Carmola S. Agata Can sao o Ruvo B' Bari
• Capua ;fdei Goti .Benevento • o 'lonto~ e\<;ano .
S. Angelo in Formr~ C · • (1. ~~\\C~ S. Guglielmo U oBltetto t.un~ "unu9U\\
o o.~'
\ • aserta . "0. A A Monticchio· Valencano (' Alberobello
Aversa ' ''7
) ~eapol · Nola ,tO . °Altamura /'
C:;) ~S~ lrinita Salerno Monte Vergine B indisi
Gragnapo~_ ~Atrani
o V -Amalfi Eboll-1--
-t Acerenza o
Matera O

1 Maria di'cerrate
°Tarenl •

•Rocca Imperiale
)
o CasHovlllarl
S. Maria dei Patiro
R~ssano

S. Giovanni in Fiore
o

KALABRIA

Cefalu, katedra ,
zaczęta 1131 .
Cefalu
. Castelbuono
Salemi.

Mazaria
. Castelvetrano SYCYLIA
oEnna
Abb. di SS. Pietro
et Paoloo

dei Vallo Caltanisetta o Paternó·

Agrig'irto °Badia di S. Spirito

· Caltagirone

•
138 Archjtektu ra sakralna

EUROPA PÓŁNOCNA Skandynawia

I ŚRODKOWA
Nie wykształciły się tu własne odrruany
stylu romańskiego. Nowo zasiedlane
tereny i nowe diecezje otrzymywały
architekturę o zależnosciach sty listycz-
nych od Anglii (Skandynawia), krajów
ruemieckich i romańskjch. Przeważały
małe , salowe koscioły. Występują rotun-
dy, czasem z wydz i e l oną fi larami partią
środkową. Zdarzają się wpływy zachod-
nie i bizantyjskie (Słowenia).

Norweshle drewniane kościoły słupo­

we i masztowe:
- podwalina (rama dolna)
- slupy zew nętrzne , naroż nikowe, i wewnętrzne,
wolno stojące (maszty), nie wbijane w ziemię
- śc i any palisadowe, szczeliny okienne
- usztywnienie konstrukcji masztów belkami i des-
kami poprlecznymj (grupa Kaupanger, zob. ni żej ),
w grupie Borgund również krzyżow ni ca mi w ks z tał­
cie krzyży ś w. Andrzeja (zob. ni żej); natomiast
śc ian zew nę trznyc h deskami poprzecznymi
- salowe albo część środkowa bazylikowo podw yż·
szona
- nawa ś rodkowa z obejśc i em lub bez, jednak bez
rzeczywistyc h naw bocznych.
Z repertuaru fann gotyckich zjawiają się zewnętrzne
podcienia, wimpergi, sygnaturki, wieżyczki nad
apsydami (perivalium), okna.
Por. te ż Borgund 56*; -4 kośc iół masztowy'.

Lund (południowa Szwecja), katedra, XII w.

Legenda do mapy na s. 139: System wiązany, ślepe arkady i galerie arkad-
Typ A: kościół słupowy jako mały kościół salowy kowe wskazują na wzory nadreńskie.
czteroslupowy 1-6 > niż cztery slupy 7-11

z masztem środkowym
jako podporą sygnaturki
•
typ przejściowy
z 4 masztami 15
I
~~~
~ = I
12-14 I
l:.:f',' -:~

D~ ~
I
- , - l-T

d~k"'OiÓ"La~,śCiany ~
.l......
....!
,
TYP 'B' "'kloJ ",wioi",.
grupa Kaupanger 16-20 I~
konstrukCja
~ .'~ -
r:::
'l
~-
.::I
r
I

~~ '-,-
I

~ ~ ~
~
- T - n

b~ I r~II!~~
fffftJ lJ~h r ~ ~U
Wrn n~"
",.,,"koj'
OC,"",
00:-'
WW
A R U
I,

wg Gunnara Bugge
~ Pmg'. k"oO/ : . J'"'go co Hm"',"o~h.
1142. Stropowa bazylika emporowa. Empory
części wschodniej sklepione. Pod prezbiterium
krypta.
Trondheim (północna Norwegia) , katedra, XII
w. Głowice karbowane , fryzy zygzakowe i gale-
ryjka na wysokośc i okien nawy głównej oparte
na wzorach angielskich. Zob. 179'.
 Romanizm 139
un holm (Nidarholm)
-Trondheim (Nidaros) , Are
o ROMANIZM W SKANDYNAWIJ
I Friisiin o 50 100 km

,
L-_....:.IL...-_--'I
\ o kościoły słupowe in silu; pierwotnie ok.700 kościołów
)
l Holtślen @ kościoły słupowe przeniesione na inne miejsce
( zeslawil Rear Hauglid )
I • kościoły romańskie

\ Alniin

~) I , '-
\
1
I
(-J
24 Gol o 4 ReinIl
21 Torpo '"
l
II oo ' " 0 5 Hedalen \
I o Ne~ o Gnnaker
\ 17
13 Uvdal o Fiś l
(
o
12 Nore I Fagerstao
011 Roldal /
Hjarldal o r J
22 Heddal
o \
6 Eidsborg
o
r
\
)
I
,/

Norweskie drewniane kościoły slupowe Hedared oSiidra Ving

i masztowe
Typologia s.138 °Giiteborg
Hilleloftao
Typ A : kościoły slupowe malosalowe Norra Ljunga o VaJlSjii..vetlanda
Czteroslupowe : Więcej niż czteroslupowe :
1Hollalen, 2 poł. XI w. 7 Grip, XII w. NydalaO ° Hjalmseryd
2 Undredal ? 8 Rodven, XII w. o
3 Rollag? 9 Kvernes, k. XII w. oSvartra Orev oOadesjii
4 Reinli, XIII w. 10 Garmo, 1021 r.
5 Hedalen, XII w. 11 Roldal, XIII w. ? Vaxjii o
6 Eidsborg, 1 poł . XIII w. oJat
Zmasztem środkowym Typ przejściowy :
pod sygnalur ką : 15 Oye, 1747 r. olaholm
12 Nore, k. Xllw. (Vang, przeniesiony
Hjort~berga
13 Uvdal, k. XII w. w1841 r. do Bieru-
14 Hoyjord (zniszczony) towie wKarkono- Herrevadskloster Fi ~ ja ~umlósa
szach) Raus .. ~ Ignab~rga
Typ B: duże kościoły masztowe
Grupa Kaupanger :
~ ~
Ci "" (J ~ Rostanga
, ,-Ven ° Bosjiikloster
Kopenhaga o 0Gśrdstan a I
° Bac askog
Va° )ł~

g
d
16 Kaupanger, k. XII w. Kalundborg, d0i'0,v LUlId oD Ib g °Ravlunda Kyrka
17 Umes, poł. XI-XII w.
18 HoppersIad, 1 poł . XII w. . E
Biern~de Roski lde
Som . .
r' _
(
b ~imrishamn
Anderslov.
C/ra y••
19 Fortun, XII w. .A,be J:! Ringsled ......... Ma~aleberga
20 Lom, k. XII w. o
Haderslev °SlOre Heddinge SI. Olof~lerlar
Grupa Borgund : • .Horne Ny o

~ ''S~~~
21 Torpo, 2 poł. XII w.
22 Heddal, ok. 1250 r.
23 Borgund, .""
24 Gol, 1 poł. xn w.
25 Hegge, 1 poł. XII w. ?

~~A
26 Hurum, k. XII w.

l
27 Lomen, k. XII w.
28 Flesberg ?
29 Ring.bu, k. XII w.
30Vaga

(zeslawlll Real Hauglld I Gunnar Bugg.)

140 Architektura sakralna

ARCHITEKTURA Po lewej (od góry do dołu): Fontenay (Burgundia) ,

ZAKONU CYSTERSÓW
Reforma benedyktyńska Cluny (1 J6*),
nie zaspokoiła potrzeby odnowienia
życia monastycznego. Nową próbę pod-
jęli cystersi . Powstało prawie 600 kon-
wentów na Zachodzie, które rozprze-
strzeniały wzory architektoniczne z bur-
gundzkich ośrodków klasztornych w Cl-
teaux (założony J098), Clairvaux (zało­
żony 1115) i Morimundu. Niezależni
politycznie i gospodarczo cystersi zago-
spodarowywali nieużytki i zakładali
duże gospodarstwa rolne. Ich kościoły
łatwo rozpoznać. Do poło XII W. ściśle
przestrzegano surowych ograniczeń bu-
dowlanych, nałożonych przez konstytu-
cje zakonne; później to się zmieniło pod
naciskiem fundatorów , dążących do
maksymalnej wspaniałości opactw.
W niektórych krajach europejskich, jak
Niemcy, Hiszpania, Italia, Anglia, PoI-
ska budowle cysterskie stały się zwias-
tunami gotyku.
krużganek. Założone w 1118 przez Bernarda z Clair-
vaux, najstarsze w pełni zachowane opactwo cyster-
skie. Maulbronn (Badenia-Wirtembergia). XII/X III w.,
wzory francuskie. A - wirydarz z krużgankiem ,
B - studnia (umywaln ia) , C - bazylika filarowa z kap-
licami przytranseptowymi , prosto zamkniętym prez-
biterium i H - przegrodą chórową pomiędzy częś­
ciami kościoła dla mnichów i dla konwersów (rys.
dolny). Od zach. przedsionek (paradisum). D - kapi-
tularz, E - refektarz Uadalnia), F - parlatorium (roz-
mównica). w przyziemiu , nad nimi na piętrze dor-
mitorium (sypialnia). G - skrzydło konwersów z ich
refektarzem i dormitorium.
U dołu: Maulbronn, kościół klasztorny.
Po prawej: Pontigny (Burgundia) , kościół klasztorny
1150-1180, gotycki. System przęseł prostokątnych
(przechodzący - travee) w korpusie i transepcie.
Prezbiterium wieloboczne z obejściem i wieńcem
kaplic. Służki filarowe kończące się na wspornikach.

Bazylika
Zamiast wież drewniana sygnaturka
nawy stropowe, później sklepienia
krzyżowo - żebrowe
służki na murach i filarach nadwie-
szone, kończące s ię w połowie wyso-
kości ściany , podparte wspornikami

,
20

Riddagshausen (Dolna Saksonia), 1 poło XIII W.

Bazylika trójnawowa w systemie wiązanym. Tran-
sept i prosto zamknięte prezbiterium z obejściem
i kaplicami.

transept z dwiema lub czterema prosto

zamkniętymi kaplicami od wsch.
- prosto zamknięte prezbiterium, za nim
czasem kaplice, później także prosto-
kątne lub wieloboczne obejścia
z wieńcem kaplic (Riddagshausen *,
Pontigny*)
prostokątne przęsła sklepienne w Bur-
gundii - system przechodzący ,
w Niemczech przede wszystkim sys-
tem wiązany
brak dekoracji figuralnej i witraży ,
wyjątkowo staranna kamieniarka
brak krypt i empor
arkady krużganka stojące na ciągłym
cokole.

Budownictwo ceglane w płn. Europie

-7 architektura ceglana, rys.: Chorin

Kruszwica , kolegiata św. Piotra 1120-1140.
Trzynawowa bazylika z transeptem i 5 apsyda-
mi od wschodu ; od zachodu jedna wieża za-
miast pierwotnej dwuwieżowej fasady. W poło
XIX i XX w. purystyczne restauracje.
o w Trzebnicy, 1219.
Kraków, kościół św . Andrzeja, 1079-1098,
ukończony 1 poło XII w. Trzynawowe, bazyliko-
we przęsło korpusu , poprzedzone transeptem
i prezbiterium zamkniętym apsydą. Między wie-
żami zach. empora; być może także empory
boczne. Wnętrze zbarokizowane , k. XVII-pocz.
XVII I w.
U góry: Kraków, katedra na Wawelu , krypta św.
Leonarda, ok. 1190-przed 11 18. Trzynawowa,
z półkolistą apsydą. Sklepienie krzyżowe na
gurtach, wsparte na kolumnach z kostkowymi
głowicami. U dołu: głowica z kościoła św. Gere-
ona na Wawelu, 1 poło XI w.
Tum pod Łęczycą, kolegiata P. Marii i św .
Aleksego, 1161 konsekracja. Przekrój aksono-
metryczny dwuchórowej, filarowej bazyliki
z emporami. Dwie kwadratowe wieże flankują­
ce od zach. korpus nawowy oraz dwie półokrą­
głe wieżyczki przy wsch. przęsłach naw bocz-
nych. Główny portal od północy z dekoracją
rzeźbiarską i figuralnym tympanonem.
Romanizm 141
POLSKA
Bazyliki. Po chrzcie Polski w 966
powstało pierwsze biskupstwo w Po-
znaniu, a w 1000 arcybiskupstwo
w Gnieźnie. Oba grody stanowią ośrodki
stołeczne państwa polskiego, a ich
katedry - wznoszone z kamienia i za-
chowane w reliktach - stają się ducho-
wymi centrami obu miast i całego kraju.
Większość wczesnośredniowiecznych
kościołów stawiano zapewne z drewna,
zgodnie z tradycją budownictwa podkar-
packiego w formje blokowo ukształ­
towanych brył i wolno stojących, chro-
niących przed złymi siłami dzwonnic.
Przy gotyckich kośc i ołach znajdują się
jeszcze znaczne partie romańskich budo-
wli kamiennych. Przykładem ich są
pozostałości katedr w Krakowie na
Wawelu: przedromańskiej z pocz. XI w.
i romańskiej z ok. 1070-1142, dwu-
chórowej , wykazującej zależności od
architektury nadreńskiej ; z katedry tej
przetrwała m.in. krypta św . Leonarda*'
Podobne powiązania wykazuje dwu-
chórowa kolegiata P. Marii i św. Alek-
sego w Tumie pod Łęczycą, przed 1161.
Relikty romańskie znajdują się również
w obrębie renesansowej katedry w Płoc­
ku .
Przykładami dobrze zachowanych budo-
wli romańskich są: kościół św. Andrzeja
w Krakowie* , 1079-1098; kolegiata św .
Piotra w Kruszwicy* , ok. 1120-1140;
wspomniana kolegiata w Tumje; kole-
giata św. Marcina w Opatowie, ok. poł.
XII w. ; kościół Norbertanek wStrzelnie
(z bogatą dekoracją rzeźbiarską, m.in.
trzonów kolumn międzynawowych, k.
XlI w. - przed 1216); kościół cysterski
- Drzwi brązowe: Gniezno, katedra,
2 poł. XII w. , ze scenami z życia
i męczeństwa św . Wojciecha, przed-
stawionymi w 18 kwaterach. Płock ,
katedra (obecnie w soborze Sofijskim
w Nowogrodzie Wielkim), ok. poł o XII
w., z obrazami ze Starego i Nowego
Testamentu oraz z postaciami alegorycz-
nymi i historycznymi, wykonane zapew-
nie w Magdeburgu.
- Klasztory cystersów, zakładane w Ma-
łopolsce jako filie opactw burgundzkich
(Morimund) w 1 poło XIII w. , a jeszcze
bardziej klasztory z 2 pol. XIII w.,
pochodzące jak Mogiła z Lubiąża, mają
już wiele elementów architektonicznych
czysto gotyckich (por. 140).
Kaplice - rotundy, 142*.
142 Architektura sakralna

BUDOWLE CENTRALNE
Najważniejsze romańskie budowle cent-
ralne pochodzą z okresu rozwiniętego
i późnego romanizmu. Najczęstszymi
ipspiracjami dla nich były kościół Grobu
Swiętego w Jerozolimie (38*) i kaplica
cesarska w Akwizgranie (69*).
Typy planów:
okrągły (rotunda)
- sześcio-, ośmio- i dwunastoboczny ,
a nawet siedmioboczny z cztemasto-
bocznym obejściem (Rieux koło Car-
cassonne)
kwadratowy
plan krzyża greckiego
z aneksami: przedsionkiem, apsyda-
mi, prezbiterium, wieżą
kwadrat z czterema wewnętrznymi
podporami, szczególnie w kaplicach
zamkowych, które w XII w. wznoszo-
no jako budowle dwupoziomowe Segowia, kaplica templariuszy Vera Cruz, 1208. Dwunastoboczny, dwukondygnacyjny trzon
budowli z dwoma biegami schodów. Od wsch. trzy apsydy. Wieża późniejsza.
(~ dwupoziomowa kaplica) .

Po lewej: Kraków, kaplica P. Marii , później św.

Feliksa i Adaukta , w obrębie grodu na Wawelu ,
k. X w. (rekonstrukcja planu wg A. Szyszko-
Bohusza).
Po prawej: Cieszyn , rotunda św. Mikołaja, 2 poło
XI W.

Florencja , baptysterium przy katedrze, XI-XII St-Michel-d'Entraigues, XII W. Ośmioboczne zało­

W. Ośmioboczna budowla z trójkondygnacyjną, żenie z półkolistymi niszami przy każdym boku
inkrustowaną fasadą. Wewnątrz dwukondygna- (plan ośmioliścia). Z zewnątrz podziały ślepymi
Strzel no, św. Prokop, ok. 1200. Rotunda z kwad- cyjna ze sklepieniem klasztornym i bogatą ar- arkadami. Sklepienie klasztorne z latarnią.
ratowym prezbiterium i emporą w wieży. tykulacją za pomocą kolumn i pilastrów.

Agde (płd. Francja), kościół salowy, zaczęty
w IX w., sklepiony kolebką.
Hunawihr (Alzacja), cmentarz obronny. Otacza-
jący mur z sześcioma basztami datowany jest na
XII w. Pierwotny kościół romański zastąpiony
został gotyckim (wieża XIV w. , kościół XV w.).
Ighi~ul Nou (Siedmiogród) , kościół obronny ,
wznoszony do XV w. (gotycki).
Prejmer (Siedmiogród). kościół obronny, zaczę­
ty ok. 1200. Kościół otoczony murami i basz-
tami. Po stronie wewnętrznej murów dobudo-
wano w XV w. 275 pomieszczeń mieszkalnych
dla okolicznej ludności na czas oblężenia.
Romanizm 143
KOŚCIOŁY OBRONNE
czyli obwarowane kościoły ś redniowie­
czne, otoczone solidnymi murami (cza-
sem jest to umocniony mur cmentarza),
z krenelażem i machikułami , a nawet
wieżami obronnymi . Spotykamy je na
terytoriach pogranicznych i w małych ,
nieobronnych osiedlach, gdzie stanowiły
schronienie dla mieszkańców. Najbar-
dziej znane są założenia tego rodzaju
z terenu Siedmiogrodu (Ighi~ul Nou*,
Prejmer*, Sighi~oara , Vorumloc = Valea
Viilor, Dealul Frumos i in.) i połud­
niowofrancuskie kościoły obronne (Ag-
de* , Les-Stes-Maries, Royat, Montma-
jour*), wznoszone czasem jako schro-
nienie przed piratami. Spotyka się je
także w Szwabii (GroBsachsenheim,
Merklingen, Lienzingen), w Alzacji
(Hunawihr*), w Szwajcarii (Sitten) i Au-
strii (Maria-Saal, Weissenkirchen).
Montmajour pod Arles (Prowansja), opactwo be-
nedyktynów, założone w X w. , zabudowania
i krużganek z XII w. Wysoka (26 m) gotycka wieża
wzniesiona 1369, służyła jako schronienie dla mni-
chów w czasie wojen.
144 Architektura sakralna

ARCHITEKTURA
OKRESU
PRZEJŚCIOWEGO
Francja
Fasady niektórych kościołów francus-
kich z 2 tercji XII w. , szczególnie
w Pikardii , nabierają już charakteru
wczesnogotyckiego. Powstała po 1170
katedra w Laon * jest prawie w pełni
dziełem wczesnego gotyku, jakkolwiek
jej detal architektoniczny wykazuje
jeszcze wyraźne cechy romańskie.

Formy romańskie:
- przęsła sklepienne są jeszcze sześcio­
dzielne
- opory sklep ień spływają do poziomu
empor, czterokondygnacyjna ściana
nawy głównej
- pęki s łużek z pierścieniami przewią­
zek
- przemienność podpór
- łuki arkad i okien półokrągłe lub słabo
zaostrzone, szczególnie na dwóch
dolnych poziomach fasady Laon , katedra, 1155-1235. Fasada zachodnia. Wnętrze nawy głównej , przekrój przez jedno
- zwarte, ciężkie i przysadziste elemen- przęsło .
ty budowli, takie jak rozbudowane
portale, wieża na skrzyżowaniu czy
pinakle
- silnie rozglifione otwory (por. Liz-
bona, katedra romańska).

Cechy gotyckie:
- niespokojna rytmika fasady
- ażurowe bloki wież z narożnymi
otwartymi klatkami schodowymi
- sklepienia krzyżowo-żebrowe i łuki
przyporowe
- odejście w zachodnim przęśle od
przemienności podpór (156*), która
jeszcze w prawie współczesnej kated-
rze w Noyon zakłóca płynność prze-
strzeni, podkreślając podział przęs­
łowy śc ian
- daleko idące odmaterializowanie
ścian wnętrza nawy głównej
- tryforium
- szerokie zastosowanie ostrołuków.

Włochy
Wielokondygnacyjności północnofrancu­
skich kościołów XII w. odpowiadają
w północnej i środkowej Italii fasady
z głębokimi niszami arkadowymi i gale-
riami (134*), w kilku kondygnacjach.
Natomiast wnętrza nie mają prawie
podziałów architektonicznych, czasem są
jedynie inkrustowane. Sklepienia krzyżo­
wo-żebrowe i empory występują tylko Padwa, S. Antonio, 1232-1307. Bazylika filarowa. Połączenie form architektonicznych romańskich,
na północy. Elementy francuskiego gotyckich i bizantyjskich. Wzorami były włoskie kościoły zakonów żebrzących (trójnawowy korpus
z szerokim transeptem). francuskie katedry (chór poligonalny), bizantyjskie założenia pięcio­
gotyku za sprawą opactw cysterskich kopułowe (por. Wenecja , S. Marco, 132*), tu wydłużone przez dwie dodatkowe kopuły, oraz
pojawiają s ię w Lombardii (Fossanova, lombardzkie fasady (ślepe arkady, galeria arkadkowa) .

Neuss, św. Kwiryn , po 1209. Bazylika emporo-
wa, sklepiona, system wiązany, z trój koncho-
wym chórem. Masyw zachodni (u góry) i chór (u
dołu) odznaczają się bogatą, późnoromańską
artykulacją.
u góry i w środku: Canterbury, chór katedry,
1175. Sklepienie sześciopolowe, łuki półkoliste
i ostre , przemienność podpór.
U dołu: Ripon , katedra. Tryforium i galeria na
wysokości okien.
Romanizm 145
1180-1208; Casamari , zaczęty 1217)
oraz w Toskanii (S. Galgano, zaczęty
1227). Formami stylu przejściowego
odznaczają się też kościoły S. Andrea
w Vercelli (zaczęty 1219) i eklektyczna
bazylika św . Antoniego w Padwie 144*).
Niemcy
W Niemczech architektura stosunkowo
długo posługiwała się repertuarem ro-
mańskich form stylowych. Do połowy
XIII w. powstawały budowle romańskie,
choć często wykorzystywano elementy
typowo gotyckie, jak choćby łuki ostre,
oraz wzorowano się , szczególnie w Nad-
renii, na rozwiązaniach architektonicz-
nych kościołów francuskich . Normandz-
ka konstrukcja szkieletowa po raz pierw-
szy pojawiła się w Saksonii (po 1209,
Magdeburg). Katedra w Laon służyła
jako wzór niemjeckim kościołom
w Limburgu (czterokondygnacyjna na-
wa główna), Bambergu (wieże), Naum-
burgu i zapewne Wlirzburgu. W ostat-
njej , " barokowej " fazie stylu romańs­
kiego ściana zachodnia z dwiema flan-
kującymi ją wieżami łączy się w bogato
artykułowaną fasadę , okna otrzymują
wykrój wachlarzowy, czteroli stny lub
kluczowy. Stosowane są tradycyjne
konstrukcje sklepień krzyżowo-żebro­
wych w układzie wiązanym .
Bazylika emporowa
System wiązany
sklepienia krzyżowo-żebrowe
tryforium rzadko spotykane
stosowane również założenia trójkon-
chowe
- okna czterolistne, kluczowe, wach-
larzowe, okulusy i rozety
głowice pączkowe
prezbiteria zamknięte półkoliście lub
poligonalnie, z bogatą artykulacją
architektoniczną
- fasady zachodnie z bogatą dekoracją
architektoniczną
krypty
czasamj lektoria z bujną dekoracją
rzeźbiarską.
Kościoły halowe wznoszone są przede
wszystkim w Westfalii.
Anglia
W Anglii styl przejściowy ("Transitio-
nal") występuje pomiędzy 1175 a 1200.
Jest on punktem wyjścia do wczesnego,
angielskiego gotyku ("Early English").
Szczególnie niezwykłe są ostrołuki
obramowane półkolistymi łękami, przy
równoczesnym wykorzystaniu norman-
dzkiej galerii na wysokości okien.
146 Architektura sakralna

Chartres, katedra, ok. 1200. Sklepienie.

GOTYK Gotyk daje się podzielić na trzy fazy, które w krajach europejskich
zaczynają się i kończą w różnym czasie.

Fazy gotyku 1. Przejście od sztuki romańskiej do gotyku. Zaczyna się ono we

Francji ok. połowy XII w. , w Anglii w 1175, a w Niemczech po
1200. Lokalne nawyki architektoniczne są przezwyciężane powoli.

Gotyk dojrzały 2. Przemiany w polityce (zdobycie przez Francję znacznej władzy

w Europie dzięki mocnemu królestwu o tendencjach centralistycz-
nych) , w społeczeństwie (wzrost znaczenia mieszczaństwa) i w filozo-
fii (scholastyka) stworzyły nowy obraz świata, który swój najpełniej­
szy wyraz artystyczny znajduje w strukturze i dekoracji katedr xm
i XIV w. Francuski program katedralny zdobywa sobie powszechne
uznanie (wymiana pomiędzy strzechami budowlanymi) i prowadzi do
niezwykJe silnego ujednolicenia architektury w Europie.

Późny gotyk 3. Wiek XIV charakteryzuje się epidemiami, wojnanli i biedą, pod
względem duchowym mistyką, pod względem społecznym przewa-
gą mieszczaństwa; w dalszym ciągu rozwijają się narodowe,
odrębne formy architektoniczne. Preferowane są kościoły i kaplice
do prywatnego nabożeństwa. Wzrasta rola dekoracji. Około 1400
i później zamierają nie dokończone wielkie budowle. Sztuki piękne
uwalniają się od związku z architekturą kościelną i stają się
samodzielne.

Niemcy W długich walkach pomiędzy cesarzem i papieżem ulega w Niemczech

rozbiciu jedność państwa i Kościoła . Książęta umacniają swoją
niezależność wobec cesarza. Duchowy i polityczny prymat Niemiec
zanika w czasie panowania ostatnich Staufów i kończy się podczas
 Gotyk 147

interregnum po śmierci Fryderyka II (1250). Tym samym rozpada się

także kulturalna jedność Europy. Dwieście lat później, pod rządami
Karola IV (1347-1378), Niemcy ponownie skonsolidowały się. Jednak
związany z tym rozwój kulturalny ogranicza się już tylko do
narodowego terytorium.

Po załamaniu się potęgi Staufów Włochy dzielą się na pojedyncze Włochy

państewka, targane wojnami pomiędzy gibelinarni i gwelfami. Dworom

książęcym gotyk jest obcy, propaguje się już tam formy protorenesansu.

Hiszpanią włada kilka dynastii królewskich, część ziem zajęta jest Hiszpania
jeszcze przez Maurów.

W Polsce powstanie narodowego państwa zostało zahamowane przez

kolonizację w schodnią (s. 398).

Rozprzestrzenianie się francuskich ziem koronnych zmusza Anglię na Anglia

przestrzeni ponad dwóch stuleci do wojen o swoje prawa dziedziczne
we Francji. Pod względem polityki wewnętrznej kraj jest skoncent-
rowany na stworzeniu wczesnej formy demokracji (Magna Charta
Libertatum, 1215, parlament, 1275 i 1295).

Nad Francją wschodzi nowa gwiazda pomyślności. Starania Kapetyn- Francja

gów (987-1328) o polityczną jedność kraju, mało owocne aż po XII w. ,
zostają uwieńczone sukcesem w XIII w. W 1214 Filip II August
(1180-1223) odnosi zwycięstwo pod Bouvines nad Anglikami i ich
niemieckim sprzymierzeńcem , Ottonem IV. Ten ostatni jest zarazem
kontrcesarzem Fryderyka II. Filip wysyła we wspaniałomyślnym geście
udręczonemu Fryderykowi, który sam nie miał udziału w zwycięstwie,
zdobytego orła cesarskiego. W ten sposób z jednej strony po raz ostatni
uznane jest cesarstwo Staufów, z drugiej zaś umocnione wpływy
francuskie w Niemczech. Filip IV (1284-1314) zmusza papiestwo do
"niewoli babilońskiej " w Awinionie i posunięciem tym rozwiązuje
problemy, które w dużej mierze przyczyniły się do zmierzchu
niemieckiego cesarstwa. W połowie XV w. Francja uwalnia się
ostatecznie od angielskich żądań terytorialnych. Wszystko to powoduje
niezwykły wzrost świadomości narodowej.

We Francji rozwijają się żywiołowo zakony. Uczą one rolnictwa na Zakony

wsi, a w szkołach klasztornych --7 siedmiu sztuk wyzwolonych.
Podobnie w Niemczech - nigdy Kościół nie był silniejszy w sprawo-
waniu władzy świeckiej jak wówczas. W jego kręgu krystalizują się Przemiany obrazu świata
zrazu duchowe przemiany, które znajdują swój zewnętrzny wyraz
w sztuce gotyku. Przy tym stosunki pomiędzy dążeniami Korony
a intencjami Kościoła pozostają ciągle nienaruszone.

Suger, w latach 1122-1151 opat St-Denis, jest jednocześnie przyjacie-

lem króla i kanclerzem kraju. Rozwija on zarówno ogólne, jak
i szczegółowe nowe wyobrażenia na temat architektury oraz ideowego
znaczenia katedry.
148 Architektura sakralna

Dominikanin Tomasz z Akwinu i późniejszy benedyktyn Abelard są

głównymi przedstawicielami scholastyki, nowej filozofii. Uczą oni
w założonym ok. 1200 uniwersytecie w Paryżu , gdzie wiedza tego
czasu gromadzona jest encyklopedycznie, i rozwijają nową metodę, aby
z jej pomocą dialektycznie dowieść prawdziwości Objawienia.

Głęboko sięgające przemiany rozprzestrzeniają się na całą Europę.

Ginie dawny obraz świata, powszechny w cesarskich Niemczech.
Logika wywodu "Bóg - cesarz - pewność" , która do tej pory była
uważana za jedynie prawdziwą, nabiera złego sensu w okresie
niepewności interregnum. Pod osłoną nowo budowanych miast miesz-
czanie osiągają zamożność, wykształcenie i niezależność.

We Włoszech św. Franciszek z Asyżu żądaniu absolutnego podporząd­

kowania Bogu przeciwstawia hasło "człowiek bratem". Bernard
z Clairvaux krytykuje magię apotropaicznego wizerunku demonów ,
ową próbę przezwyciężania Złego przez jego obrazowe przedstawienia
na fasadach i głowicach.

Płomienne nawoływania papieży i zakonów do wypraw krzyżowych

powodują - przy całej
politycznej i ludzkiej zgubności tych przedsię­
wzięć - wewnątrzeuropejską wymianę kulturalną. Krzyżowcy po-
chodzą z wielu europejskich narodów; zdają sobie sprawę z podobieńst­
wa swoich narodowych, duchowych i społecznych problemów i po
powrocie do rodzinnych krajów są otwarci na przyjęcie i rozwijanie
nowych idei i form artystycznych gotyku.

W nieszczęściu i niepewności człowiek czuje się coraz bliższy Bogu

i świętym. Mistycyzm staje się ok. l300 silnym, przeciwstawnym
scholastyce, ruchem. Zamiast dowodów na istnienie Boga, ludzie
szukają doświadczenia Boga i znajdują w pojęciach "oczyszczenie
- świętość - zjednoczenie" sposób bezpośredniego dostępu do Boga,
Katedra jako odbicie porządku świata połączenia się z Nim.

Katedry są miejscem, w którym odbija się ten nowy obraz świata.

Rosnąca strzelistość ścian ,wertykalizm wszystkich elementów po-

działu wskazują na pragnienie formy, która wyraża pobożność ludu
i ekstatyczne poszukiwanie Boga w mistyce.
W ościeżach i na archiwoltach w Chartres, na głowicach i tympanonach
wszystkie postaci i alegorie są tak ustawione, aby służyły scholastyce
jako świadectwa i symbole jej prawd: Arystoteles i Sybille, prorocy,
apostołowie i ojcowie kościoła, siedem sztuk wyzwolonych, cnoty
i występki, symbole firmamentu i prace miesięcy , a w ś ród wielu
świętych - Tomasz Becket, nowy męczennik.

Mieszczanin, który coraz bardziej zajmuje się wyposażeniem swojego

Symbolem miast pozostaj ą katedry i kościoły miej-
skie, które " jak kwoka przy kurczętach " (Dehio)
wznoszą się nad domami miejskimi, rynkiem i uli-
czkami.
Duisburg, kościół Salwatora, XV w . (wg litografii
z XIX w.).
domu Bożego, nadaje obrazom swoich świętych cechy nowego, nie
znanego do tej pory "człowieczeństwa". Pieta i przedstawienia
budzące współczucie (Mąż Boleści) ukazują Chrystusa w całej nędzy
cierpienia; Ukrzyżowany dźwiga koronę cierniową zamiast stosowanej
powszechnie wcześniej korony królewskiej . A ekstazy mistyków stają
się natchnieniem dla twórców obrazów i rzeźb maryjnych o bezgranicz-
nej delikatności .
 Gotyk 149

W nie mniejszym stopniu wczesna katedra jest symbolem nowej Katedra jako uprawomocnienie
władzy świeckiej
władzy królów francuskich. W czasie gdy królestwo francuskie
ogranicza się do Ile-de-France, niektórzy genialni architekci wynajdują
tutaj i w najbliższym otoczeniu - w Szampanii i Pikardii, wraz
z systemem przyporowym, nowość o rozstrzygającym znaczeniu:
wzajemną współzależność członów budowli i sklepienia żebrowego.
W takim samym stopniu jak z rejonu Paryża rozchodzi się idea
unifikacji królestwa, rozprzestrzenia się stąd na całą Francję także
sakralny gotyk. Katedra jest widocznym dowodem królewskiego
dążenia do władzy, znajdującego uzasadnienie poprzez protoplastów
Karola Wielkiego, aż u rzymskich cesarzy. Są to te same roszczenia,
które dawniej ugruntowały ideę cesarstwa niemieckiego i uprawomoc-
niły się w katedrach cesarskich. W XllI w. galerie królewskie na
fasadach i ustanowienie katedry miejscem koronacji (Reims) czynią te
zależności jasnymi dla całego świata.

Wraz ze wzrostem rangi mieszczaństwa w XIV i XV w. wykształca się Mieszczaństwo jako protektor kultury
nowa warstwa społeczna obdarzona świadomością stanową i pewnością
siebie. Wznosi ona swoje świątynie już nie jako wyrobniczy obowią­
zek, ale w ramach wolnej współpracy, nadając im nowe znaczenie:
kościół jest symbolem miasta, miejscem zgromadzenia gminy, ale także
wnętrzem, w którym mieszczańska duma mistrzów cechowych znaj-
duje wyraz w bogactwie wyposażenia, a elitarna chęć wyróżnienia się
naj zamożniej szych - w fundowaniu prywatnych kaplic. Jednocześnie
architekci, artyści i mieszczanie wychodzą poza anonimowość wczes-
nego średniowiecza i zapewniają upamiętnienie indywidualnej osoby,
np. w portretach fundatorów i w inskrypcjach.

Przy wszystkich przemianach znaczenia i struktury, romański schemat Schemat architektoniczny katedry
bazyliki typu francuskiego pozostaje nadal aktualny. Ale poszczegól-
ne przestrzenie budowli nie są już zestawione, jak w sztuce
romańskiej , tylko coraz bardziej scalane w jednolitą przestrzeń. Udaje
się to przede wszystkim dzięki przezwyciężeniu przemienności
podpór w strefie arkad międzynawowych, którym odpowiadało często
sześc iodzielne sklepienie. Przy tym wszystkim rozstrzygającą rolę
odgrywa ambiwalencja zamiarów architektonicznych i możliwości
technicznych. Najbardziej widocznymi środkami technicznymi, któ- Reims
rymi posługuje się gotyk w poszukiwaniu swojego wyrazu architek- zaczęta 1211
82 m
tonicznego są łuki ostre i konstrukcja przyporowa ze sklepieniem
krzyżowo-żebrowym. To one nadają budowli gotyckiej charakterys-
tyczny wygląd i tworzą jej strukturę. Żaden z tych elementów nie jest Paryż
zaczęta 1163
wynalazkiem gotyku: zarówno konstrukcja przyporowa, jak też 63 m
sklepienie żebrowe występują już wcześniej (Durham, 155*). Łuk
ostry, pochodzenia islamskiego, używany jest również w sztuce Laon
zaczęta 1155
romańskiej (Burgundia, 116*, Poitou, 119*, Prowansja, 122*).
55 m
Umożliwia on wznoszenie budowli o łukach ze zróżnicowanymi
rozpiętościami przy równej wysokości. Tym samym stworzona
została podstawa dla rozpinania sklepień krzyżowo-żebrowych ; nad
prostokątnymi przęsłami i kompartymentami przestrzennymi. Dopie-
ro wyodrębnienie właśnie tych elementów z obfitego arsenału
znanych środków oraz ich pomysłowe wykorzystanie zaspokoiło
dążenia formalne ludzi dojrzałego średniowiecza. "Nowy styl po-
wstaje wtedy, kiedy znajduje poparcie w zmienionej świadomości
Proporcje wielkości katedr wczesnogotyckich
duchowej" (Dehio). i z okresu dojrzałego gotyku we Francji.
150 Architektura sakralna

Sklepienie żebrowe, konstrukcja przyporowa Prostokątne pola przęseł nawy otrzymują filary arkadowe o równej
grubości, w punktach narożnych. Służki filarów biegną od ziemi do
nasady sklepienia i znajdują swoją kontynuację w żebrach aż do klucza
sklepienia - teraz przeważnie czterodzielnego. Tworzą one wewnętrzną
konstrukcję nośną, na którą spływa cały ciężar sklepienia. Ciągły rząd
takich namiotowych przęseł powoduje spokojne narastanie przestrzeni
w kierunku zachód-wschód. Zewnętrzna konstrukcja przyporowa
składa się z wieńca skarp, z których wznoszą się łuki przyporowe,
wspierające z zewnątrz sklepienie i ściany nawy. Obciążone przez
pinakle, przeciwstawiają się poziomym siłom rozporowym sklepień.
Mury są pod względem statycznym w znacznym stopniu zbyteczne
(154 n.*).

Witraż Zamiast nich wielkie okna w bocznych murach naw i w prezbiterium

wypełnione są kolorowymi witrażami, a okna ścian szczytowych nawy
głównej i transeptu mają formę rozet. Są one obrazowymi nośnikami
programów teologicznych, przede wszystkim jednak źródłem niereal-
nego oświetlenia przestrzeni, w którym wierzący "będzie rozpamięty­
wać i rozumieć światło materialne jako symbol niematerialnego
strumienia światła" (Dionizy Areopagita).

Maswerk Rozwój maswerku zaczyna się krótko po 1211 w Reims. W rosnącej

różnorodności i bogactwie form, a także racjonalnej surowości późnego
gotyku angielskiego, odzwierciedla on zmieniające się potrzeby
ornamentalne (163*, 196 n.*).

Transept Ujednolicenie przestrzeni i akcentowanie osi podłużnej zachód-wschód

prowadzą już w Notre-Dame w Paryżu do redukcji wystającego poza
obręb murów transeptu. Wprawdzie wiele bazylik zachowuje wciąż
wystający transept, a w niezwykle długich budowlach w Anglii
transepty takie pełnią ważną rolę, jednak Hiszpania i niemiecka
odmiana gotyku, zwłaszcza późnogotyckie kościoły halowe, rezygnują
z nich przeważnie całkowicie.

Prezbiterium Duże przemiany są także udziałem prezbiterium. Z reguły nie buduje

się krypty , dlatego przestrzeń prezbiterialna jest tylko niewiele
podwyższona . Ale rozrasta się ona daleko poza skrzyżowanie nawy
głównej z transeptem, otrzymuje więcej naw aniżeli korpus podłużny
i pojedyncze lub podwójne obejścia z kaplicami . W sztuce romańskiej
promieniste kaplice występują wyraźnie na zewnątrz jako wyizolowane
półkola . Gotyk wiąże je coraz bardziej w wieniec wielokątów , których
sklepienia stapiają się ze sklepieniem obejścia. W późnogotyckich
kościołach halowych, przede wszystkim południowych Niemiec,
kaplice te prawie nie są widoczne z zewnątrz; czasem zanikają
całkowicie na rzecz poligonalnie zamkniętych apsyd (157*). W nawie
środkowej lektorium jeszcze często oddziela lud od kleru.

Głowica Romańskie bogactwo form głowic zostaje zredukowane do wczesnej

160' głowicy pączkowej , która przekształca jońskie woluty w kształty roślinne,
później do głowicy talerzowej, powszechnie używanej w Anglii, oraz
liściastej.
We wczesnych formach w Reims listowie i owoce wyrastają
organicznie z pierścienia szyi; w XIII i XIV w. liście stają się mięsiste,
wypukłe, luźno przyczepione do kielicha. Podobny rozwój przechodzą
żabki i kwiatony. Późny gotyk często w ogóle rezygnuje z głowicy.
Kolumny czy fIlary przechodzą bezpośrednio w sklepienie.

Strzecha budowlana Program ikonograficzny dla cykli przedstawień w kamieniu i szkle jest
ustanawiany przez uczony kler. Budowniczowie, którzy planują
 Gotyk 151

i wykonują budowlę , są ludźmi świeckimi . Od xm w. społeczność

kamieniarzy i budowniczych, którzy pracują przy jakimś większym
kościele, tworzy własną " strzechę budowlaną" . Pomimo braku przy-
musu cechowego, jest ona skrępowana surową, wewnętrzną organizacją
i władzą swego przedstawiciela, parliera; musi też utrzymywać
w tajemnicy artystyczne i techniczne doświadczenia. Kiedy jednak
pierwsze katedry zostały wykończone i robotnicy spotkali się w no-
wych miejscach pracy, nastąpiła ożywiona wymiana doświadczeń,
która sprzyjała ujednoliceniu stylu europejskich budowli katedralnych.

We Francji obok "narodowego" schematu katedralnego wykształcają Regionalne typy architektoniczne we Francji
się regionalne typy budowli:
1. Ile-de-France: St-Denis i naśladujące go budowle, aż po Paryż
(Notre-Dame).
2. Szampania: St-Remi w Reims (prezbiterium), Chalons, Noyon - po
katedrę w Reims.
3. Normandia: charakterystyczne dla Normandii wydrążanie murów
(w formach już gotyckich), okna w zewnętrznej warstwie muru ,
wewnętrzna warstwa przepruta rzędami łuków. Empora. Otwarte do
wewnątrz wieże na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem,
z 8- lub l2-dzielną kopułą żebrową.
4. Burgundia przejmuje z Normandii sposób przeprucia murów
i otwartą wieżę nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem.
Często poligonalne zamknięcie prezbiterium bez obejścia. Otwarte
przedsionki. Gotyk cysterski: prosty układ przestrzenny, skromna
artykulacja ścian. Punkt wyjścia dla włoskich i niemieckich
kościołów zakonów żebrzących .
5. Andegawenia (styl Plantagenetów), rejon Loary.
Kościoły halowe (!) z 3 nawami równej wysokości (w tradycji
romańskich trój kolebkowych hal z Poitou). Rzadko budowle
monumentalne.
Kościoły salowe bez podziału ścian , z oknami o półkolistych
zamknięciach; ośmiodzielne, kopulaste pola sklepienne z delikat-
nymi żebrami, oddzielone od sąsiednich przęseł cienkim, okrągłym
w przekroju żebrem (zamiast szerokiego gurtu) - " sklepienie
andegaweńskie ". Oddziaływanie na Westfalię .
6. Południowa Francja: kościoły salowe z poligonalnym prezbiterium
bez obejścia, niskie kaplice pomiędzy filarami przyporowymi, nad
nimi strefa okienna. Także prymitywne sale z łukami przyporowymi Styl Plantagenetów
pomiędzy skarpami . Saumur, kaplica St-Jean, pocz. XII Iw.

W wyniku starań zakonów zreformowanych i żebrzących o duszpasterstwo Kościoły zakonów żebrzących

bliskie ludowi, powstają kościoły kaznodziejskie mendy kantów (francisz-
karue = minoryci, dominikanie, augustianie, karmelici i in.). Są one
przeważnie budowane w miastach. Ich prostota jest wyrazem ślubu
ubóstwa zakonników i przejawem protestu wobec wystawności katedr
i kościołów opackich. We Włoszech stanowią one naj wcześniejsze
i naj częstsze przykłady gotyku. Duża przestronność tych kościołów
oddziałuje aż po renesans. Niemieckie kościoły mendykantów - bazyliki,
kościoły halowe i salowe - są ogniwem pośrednim pomiędzy architekturą
romańską na tym terenie a późnym gotykiem. Zwłaszcza w południowych
Niemczech, Tyrolu, wschodniej Szwąjcarii i Gryzonii stają się one
pierwowzorem setek wiejskich kościołów salowych (176*).

Długo jeszcze w XIII w. wznoszone są w Niemczech budowle Gotyk niemiecki

(" Deutsche Sondergotik")
romańskie. Tam gdzie dociera wcześnie gotyk francusIq, jego elementy
stapiają się z miejscowymi nawykami budowlanymi. Sw. Elżbieta
w Marburgu jest gotyckim kościołem halowym, ale z trójkonchowym
152 Architektura sakralna

prezbiterium, nawiązującym jeszcze do nadreńskiej sztuki romańskiej.

Kościół P. Marii w Trewirze, czysto gotycka budowla centralna, ma
jednak wieżę w stylu romańskim . Wieże na skrzyżowaniu nawy
głównej z transeptem zanikają wkrótce prawie całkowicie, podobnie
jak we Francji .
Niewiele niemieckich wielkich budowli całkowicie przejęło system
francuskiego gotyku katedralnego. Katedry w Bambergu i Naumburgu
mają jeszcze tylko wieże według wzoru z Laon ; dopiero w katedrze
w Kolonii, zaczętej w 1248, udaje się dokonać przełomu (pierwowzory:
Amiens i Beauvais) . Formy gotyku są wprawdzie przenoszone - przede
wszystkim przez cystersów - do Czech, Polski, na Węgry i na ziemie
późniejszej Jugosławii. Także francuscy budowniczowie pracują na
wschód od Renu, a Karol IV powołuje jeszcze w 1344 Macieja z Arras
na architekta praskiej katedry. Ale już fasada zachodnia strasburskiej
katedry ukazuje cechy specyficznego gotyku niemieckiego ("Deutsche
Sondergotik" ). W gotyku tym można zaobserwować z jednej strony
redukcje, z drugiej - wzbogacenia w stosunku do pierwowzorów
francuskich .
Redukcje:
plan - skasowanie obejścia prezbiterium i wieńca kaplic
podział ścian - skasowanie tryforium, por. Reims - Fryburg, 170*
filary - ośmioboczne lub okrągłe w przekroju zamiast wiązkowych
kościół bazylikowy staje się , przez zrównanie wysokości naw ,
ko ś ciołem halowym; tym samym rezygnacja z wolno stojącej
konstrukcji przyporowej
- jedna wieża zamjast dw u wieżowej fasady
- rezygnacja z wimperg (po Strasburgu i Kolonii).
Wzbogacenia (zwłaszcza w późnym gotyku) :
sklepienia gwiaździste, sieciowe, krzywolinijne,
łuki kotarowe, stępkowe, w ośli grzbjet,
filary - służki i żebra skręcone spiralnje, wklęsłe żłobki pomiędzy
słu żkami .

Można wyróżnić trzy grupy budowli w masie stylistycznie zróż­

nicowanych kościołów niemieckich:

1. Kości oły balowe* (174*)

2. Kościoły zakonów żebrzących (176*)
3. Kościoły ceglane (175*)

Trzy rodzaje dachów kośc i oła halowego

1. Dachy poprzeczne ze szczytami lub polaciami 2. Dachy równo l egłe . Pomorze , Gdańsk ; 3. Jeden dach dwuspadowy nad trzema nawami.
bocznymi. Westfalia, pólnocnoniemieckie kościoly Hesja, Butzbach. Przeważnie poludniowe Niemcy; przyklady pólnoc-
zakonów żebrzących , obszar wschodniej kolonizacji. noniemieckie: Prenzlau, hanowerskie MOnden.
 Gotyk 153
KATEDRY FRANCUSKIE I BELGIJSKIE
Paryż podkreślono budowle o naiwiększym znaczeniu
I
I 50 100 km
I '--_-"''------''

Brugia . ~---
Gandawa·

Boulogne-sur-Mer d. SI-Omer
-
I
\ • Ypres
,~

.- • '(_ Tournal
- LIlie
Arras .
-

L-, Namur
I ,{
Cambral I
/ \ , ,
Amiens . ,- \ I
.... \
-- / . Luxembourg
...... _-"--,
\

. Laval

. Angers
Loara

Bourges •

Poi/iers
--e
. Lu~on

. Annecy
• Limoges
l . Chambery
· Angouleme · Clenmom-Ferrand ~ Grenoble. Moutiert .... 1
·Vienne SI-Jean- _j
. Tulle de-Maurienne . r J
Perigueux ·
St-Flour·
\. ,
Sariat·

· Senez' ,
.,
Embrun
"-
(>
. Vaison
Sisteron ' - '- _
· Orange · l
ar" . WInion Olgne· /
Lodeve NImes. Cavai~i on • Api Grasse. •
• .Lavaur St.Pons-de- Mompellier • Arles Aix-en.Provence
Bayonne . Lescar Lombez . Tul~za C . Thomiere • •
- -I •01 oron • Tarbes ~ astres .
Carcassonne .
.Beziers
(-.... • - - - . - A,eux Agde
" - , Pamlers .• eN b
St-Benrand de Commrnges MrrepolX • ar onne
... ..- - , { _ • Alet. SI-Papoul I .
- - _ _ .... ~\ St-Lizier 'perplgnan
/- .... , _--_/--
\..-- ......

Korsyka
Ajaccio
Mariana
154 Architektura sakralna

TYPY Bazylika 1 - arkady międzynawowe 4 - górny rząd okien

KOŚCIOŁÓW 2 - empory
3 - tryforium
5 - dach pulpitowy
6 - dach czterospadowy
Budowle podłużne

Rodzaj przekroju i sposoby oś wietleni a naw

pozwal ają wyodrębni ć n as tępuj ące typy bu-
dowli: 3

l. bazylika
bazylika emporowa 2
bazy lika schodkowa

2. hal a
pseudohala, pseudobazylika
hala emporowa
(zob. też : Owernia, 118*, 121 *; Medio-
lan, 132*)
Bazylika emporowa, trójnawowa. Elewacja we- Bazylika trójnawowa, wczesnogotycka; po odrzu-
wnętrzna nawy głównej czterokondygnacyjna ceniu empory elewacja wewnętrzna nawy głów­
3. kościół salowy w sposób charakterystyczny dla stylu przejś­ nej trójkondygnacyjna. Podwójne luki przyporo-
kościół ścienno-filarowy (zob. też 250 n*) ciowego - jeszcze są empory, lecz już pojawia we. Nad nawami bocznymi dachy pulpitowe.
się tryforium. Laon , katedra, 1155-1 235 . Chartres, katedra, 1194-1260.

Bazylika pięcionawowa , gotyk dojrzały . Dzięki Bazylika pięcionawowa , schodkowa , z niższymi

poprzecznym dachom czterospadowym możli­ nawami zewnętrznymi. Dzięki temu nawy bocz-
we stało się prześwietl€mie tryforiów. ne wewnętrzne mają własne oświetlenie .
Kolonia, katedra , zaczęta 1248. Mediolan, katedra , zaczęta 1387.

Kościół halowy

Hala trójnawowa z kaplicami międzyskarpowymi.
Wszystkie nawy tej samej wysokości. Wspólny
dach nad całym korpusem lub dachy poprzeczne
nad przęsłami naw bocznych.,
Schwabisch-GmOnd, kościół Sw. Krzyża , zaczęty
2 ćw XIV w.
Pięcionawowa pseudohala. Nawa środkowa
nieco wyższa . Jeden potężny dach, wyższy od
nawy środkowej, przykrywa wszystkie nawy.
Erfurt, kościół św . Seweryna, 1278-1360.
Pseudobazylika trójnawowa. Jak pseudohala (hala
"schodkowa"), lecz ze znacznie wyższą (choć bez
własnych okien) nawą środkową. Wysokie okna
ponad dachami kaplic międzyskarpowych. Cza-
sem również dach podzielony jak w bazylikach.
Ingolstadt, kościół P. Marii, zaczęty 1425.
 Gotyk 155
Hala emporowa Kościół salowy

Hala emporowa to kościół halowy, w którego
nawach bocznych znajdują się empory. Tu :
z łukami jarzmowymi pełniącymi rolę łuków
odporowych (V). Steinakirchen (Austria), kościół
farny, k. XV w.
Kościół salowy jako górna kondygnacja dwu-
poziomowej kaplicy. Dolna kondygnacja ma
układ halowy. Paryż, Ste-Chapelle, 1243-1248.
Kościół ście nno-filarowy to kościół salowy z kap-
licami międzyskarpowymi , w tym wypadku niż­
szymi od nawy (typ po/udniowofrancusko-hiszpań­
ski) . Gerona, katedra, zaczęta 1416. Rozpiętość
sklepienia 23 .m.

SYSTEM ODCIĄŻAJĄCY
I KONSTRUKCJA ŚCIANY

rzygacz
(gargulec) zwornik
(klucz)
pinakiel
Durham, katedra, Obciążenia (partie zaczernione) i siły Łuki odciążające ukryte na (fiala) luk
1093-1130, romańska. rozporowe (strzałki) oraz ich sprowa- poddaszu. jarzmowy
(gurt)
dzenie (linie przerywane). St-Germer-de-Fly, wczesny
Reims, katedra, zaczęta 1211 . gotyk. żebro
krzyżowe

Przekroje przez środki pól sk,lepiennych. Ciężar sklepienia za pośrednictwem żeber przenosi się na
narożniki przęseł (filary). Sciana aż do wysokości łuków tarczowych sklepień traci funkcję
konstrukcyjną (Reims). Usunięta zostaje ściana zewnętrzna tryforium (Kolonia, 154"). Pozostałe
jeszcze mury (cokół w nawie bocznej, przekrycie nawy bocznej, tryforium) stają się coraz cieńsze.
W końcu znika również tryforium (Fryburg , 170"). Podwójne i potrójne łuki przyporowe oraz
dociążone fialami przypory umożliwiają znaczne wyciągnięcie konstrukcji w górę. Odciążen ie
ściany pozwala też na powiększenie powierzchni okien. Łuki przyporowe mogą być również ukryte
na strychu , pod dachem nawy bocznej (St-Germer-de-Fly).

arkada
międzynawowa

filar
mi~wowy

HI---II+lI--okna nawy
bocznej

Le Mans, katedra, l po/. XVIII w. Stopniowanie Marienstadt (Hesja), kościół Cystersów, ok. Amiens, katedra, 1220-1269. Konstrukcja przypo-
wysokości naw w chórze. 1300. Konstrukcja przyporowa chóru. rowa i tryforium.
156 Architektura sakralna

ARTYKULACJA sklepienie
ŚCIAN WNĘTRZA S·dzielne

I. Laon. Czterokondygnacyjna elewacja

nawy głównej w stylu przejściowym:
arkady - empory - tryforia - okna.
2. Paryż . Czterokondygnacyjna, wczes- rozety

nogotycka elewacja nawy głównej

z emporą i dwoma poziomami okien.
W okresie gotyku dojrzałego dzięki
przebudowie obu poziomów okien na
jeden zredukowano liczbę kondygnacji empora
do trzech (arkady - empory - okna).

okrągły liIar

l,aon, katedra, 1155-1235, przęsło zachodnie. Paryż , Notre-Dame, 1163-1240. Po prawej

Sciana czterokondygnacyjna, kolumny, sklepie-
nie 6-dzielne. Na filarze międzyprzęsłowym
5 służek (dwa żebra tarczowe , dwa krzyżowe
i łuk jarzmowy). W środku przęsła 3 służki (dwa
żebra tarczowe i jedno jarzmowe).
stan wczesnogotycki, cztery kondygnacje, czę­
ściowo odtworzony w XIX w. (Viollet-Ie-Duc).
Okrągłe filary, empory, rozety i sklepienia
6-dzielne jeszcze w tradycji romańskiej. Po
lewej przęsło przebudowane w okresie gotyku
dojrzałego , 1220-1230.

sklepienie 4·dzielne
3. Reims. Trójkondygnacyjna elewacja
wewnętrzna rozwinjętego francuskie-
go systemu katedralnego: arkady - try- wysokie arkady:
foria - okna. Empory zanikają.
4. Beauvais. Smukłość wnętrza uzyskana górne okna
górne okna
i tryforia
przez optyczne połączenie w jedną stanowią
całość wysokich arkad, ażurowych try- jedn ą całość

foriówi górnych okien.

tryforium

pokazane tu dwa
przęsła zamknięcia
chóru mają takie samo
interkolumnium jak pół
prostokątnego przęsła
chórowego; część
budowli za
skrzyżowaniem nie
została ukończona

1+I1f--- - naroża przęseł

Reims, katedra, zaczęta 1211. ŚCiana tlÓjkondyg-
nacyj na (bez empory). Pierwsze okna z maswer-
kami! Sklepienie 4-dzielne daje równorzędność
podpór (brak podpory w środku przęsła). Służki na
filarach odpowiadają służkom na ścianach i żeb­
rom. Przewaga pionów. Gotyk dojrzały.
Beauvais, po 1284. Zamknięcie chóru. Skrajna
wertykalizacja, wysokość chóru 48 m, naw bocz-
nych 21 m. Po runięciu sklepień konstrukcję
wzmocniono przez zdwojenie poepór międzyna­
wowych i poeział przęseł 4-dzielnych na 6-dzielne.

Fryburg (Bryzgowijski) , katedra, 1190-1513.
Elewacja wewnętrzna dwukondygnacyjna (try-
forium jest w Niemczech rzadkością). Zaakcen-
towanie płaszczyzny ściany. Sklepienie 4-dziel-
ne. Służki nałożone są na ścianę i nieprzewią­
zane. Okna maswerkowe.
Paryż , Notre-Dame, 1163-1240. Plan ujednoli-
cony, zredukowany transept, chór zamknięty
półkoliście , podwójne obejście chórowe na
przedłużeniu naw bocznych. Górna połowa:
stan po rozbudowie 1250.
Po lewej: St-Denis, kościół opacki, 1137-XIII w.
Po prawej: Soissons , katedra, k. XII-pocz. XIII
w. Przęsła obejścia i kaplice promieniste mają
wspólne sklepienia.
Soest, Matka Boska Zielna, 1313-1376. Hala
trójnawowa, trójprzęsłowa , tworząca .. kwadrat
westfalski" i zamknięta od wsch . trzema wielo-
bokami (7/10 i 5/10). Od zach . wąski przed-
sionek, nad nim empora.
otwarta więźba
w nawie bocznej
szerokie arkady
z filarami
bez głowic i służek
Aigues-Mortes. Otwarta, kleszczowa więźba
dachowa, cienkie ściany międzynawowe bez
artykulacji. Sfazowane, czworoboczne filary
bez głowic. Wnętrze wywiera wrażenie podob-
ne do wnętrz katalońskich budowli przedromań­
skich.
Salisbury, katedra, 1220-1258. Wczesnogotyc-
ka bazylika trójnawowa. Wydłużony , prosto za-
mknięty chór z późnogotycką kaplicą mariacką
(Lady Chapel). Dwa silnie wystające transepty
i wieża na skrzyżowaniu.
Chartres , katedra, 2 poł. XII-1260. Obejście
i wystające kaplice wyraźnie wyodrębnione
przestrzennie dzięki oddzielonym sklepieniom.
Transept trójnawowy.
Schneeberg (Górna Saksonia) , P. Maria i św.
Wolfgang . Hala późnogotycka. Obejmujące
wszystkie trzy nawy korpusu wieloboczne za-
mknięcie chóru (4/16) z kaplicami chórowymi.
Empory (1536-37) opasują całe wnętrze .
Gotyk 157
ARTYKULACJA
SCIAN WNĘTRZA
5. Fryburg. Ściana nawy głównej po
rezygnacji z tryforium ma dwie kon-
dygnacje. Uproszczenie francuskiego
schematu katedralnego typowe dla
gotyku niemieckiego (152).
6. Aigues-Mortes. Sciana dwukondyg-
nacyjna w tradycji południowofran­
cuskiego i kata loń ski ego romanizmu .
TYPY PLANÓW
I ZAMKNIĘCIA
CHÓROWE
W końcu okresu wczesnego gotyku
i w gotyku dojrzałym komplikują się
szczególnie formy zamknięcia chórów .
W gotyk u późnym przeciwnie, skłania no
s ię do upraszczania i ujednolicania formy
budowli kościelnej. Najwyraźniej widać
to w kościołach halowych i salowych
( 172*, 174*,209*). Podobne tendencje
występują w schyłkowyc h etapach roz-
wojowych innych stylów, np. w późnym
baroku (239). Jednakże wraz z uprasz-
czaniem form architektonicznych narasta
zawiłość, a nawet pewna dziwaczność
dekoracji i form sklepień , zauważalna we
Francji , w Niemczech (172*), a w szcze-
gó lności w Hiszpanii, Portugalii ( 180 n*)
i Anglii (208 n*). Schematyczna prostota
kościołów zakonów żebrzących wynika
z liturgicznych i dusz pasterskich wyma-
gań przepisów zakonnych (Bazylea*;
zakony żebrzące, 176*).
Bazylea, kościół Karmelitów Bosych, k. XIII-XIV
w. Korpus nawowy bazylikowy z płaskim stropem,
prezbiterium zamknięte wielobocznie, sklepieniem
krzyżowo-żebrowym , oskarpowane.
Lippstadt, P. Maria, późnoromańska pseudohala
westfalska, 1222; chór halowy, późnogotycki,
1478. Dostawianie w późnym gotyku halowych
chórów jest w płd. Niemczech częste (Augsburg,
katedra; Norymberga, św. Sebald).
158 Architektura sakralna

SKLEPIENIA

sześciodzielne sklepienie cz1erodzielne sklepienie krzyżowo­ sklepienie gwiaździste

krzyżowo-żebrowe -żebrowe

Sklepienie trójdzielne (tzw. piastowskie). Szcze-

gólna forma sklepienia późnogotyckiego. Wroc-
ław , kościół P. Marii na Piasku , 1334-<lk. 1390.

Żebra krzywolinijne (sklepienie pętlicowe). Żebra Po lewej: sklepienie sieciowe , żebra równoległe do siebie, brak podziałów między przęsłami.
zakreślają na planie krzywizny. Przeważnie w Au- W środku: sklepienie palmowe (wachlarzowe, kielichowe), spływające na środkową podporę·
strii (tu: K6nigswiesen) i wsch. Niemczech. Późno­ Po prawej: sklepienie kryształowe , bez żeber; późny gotyk sasko-pomorski (tu: Gdańsk).
gotyckie.

ŻEBRA SKLEPIENNE

2 3 4

5 6 7 8

Żebra. Proste , masywne, wałkowe profile wczesnogotyckie (1) przekształcają się w dojrzałym
gotyku w kanciaste profile gruszkowe z wklęskami (2, 3). Gotyk późny przynosi z jednej strony
skomplikowane, wielokrotne profile o światłocieniowych efektach (4, 5, 6) , z drugiej zaś strony
ponownie następuje upraszczanie form (7, 8).
 Gotyk 159

SKLEPIENIA
wysklepka

gurt międzyprzęslowy
(łuk jarzmowy) nawy
głównej

górny rząd okien (okno nawy

żebra ograniczające
(-,7" - - - - - - głównej)
przęsło nawy głównej
przy gurcie _ _ _ _ _---'>.~---\\----\'\\
żebro krzyżowe sklepienia
mur nawy głównej ff1ł---+-t+------ nawy głównej
w części zewnętrznej
żebro tarczowe
w polu łuku tarczowego
(og raniczające przęsło nawy
jest murem tarczowym ,
głównej) , wyznaczające łuk
a w części ~ _ _ _ tarczowy
rozdzielającej nawy jest
murem
międzynawowym
żebro krzyżowe nawy
a"",da międzynawowa bocznej
obramowana dwoma
żebrami ograniczającymi

służka "starsza", pod

gurtem żebro tarczowe nawy
bocznej, wyznaczające łuk
służka " młodsza ", pod tarczowy
żebrem
--I-\I-+~I'--,f--f-JL-- żebra ograniczające przęsło
nawy bocznej przy gurcie

dolny rząd okien (okno nawy

ściana nawy bocznej
bocznej)
(mur tarczowy)
-ttł-lt---""--.f- służka "starsza" i służki /
1++1----11__ " młodsze" na ścianie nawy
bocznej

Bazylikowy system sklepień krzyżowych z żebrami i gurtam,i. Służki na filarze wspierają gurty W późnym gotyku żebra owijają się wokół gładkich
i żebra. Każdemu elementowi sklepienia odpowiada służka. Zebra ograniczające przęsła biegną podpór (172') lub wyłaniają się bezpośrednio z fi-
przy gurtach międzyprzęsłowych i arkadach międzynawowych oraz wyznaczają łuki tarczowe ścian larów i ścian. Halle, kościół farny, ukończony
nawy głównej i naw bocznych. 1536.

PRZEKROJE PODPÓR

2 3 4

5 6 7 8

Przekroje filarów. Wczesne formy: służki opracowane jako okrągłe kolumienki przystawione (1) lub nawet
nieco odstawione (2) od trzonu okrągłego filara. W gotyku dojrzałym liczba służek i ich profilowanie
odpowiadają arkadom i żebrom sklepiennym (3, 4, 5, 6). Gotyk późny: zanikające rozczłonkowanie ścian
i arkad powoduje też · zmniejszenie liczby służek, które miękko łączą się ze sobą (7, 8).
160 Architektura sakralna

ZWORNIKI

GŁOWICE Zworniki sklepień krzyżowo-żebrowych. Końce żeber zbiegają się w zworniku (kluczu). Po lewej:
Erfurt, krużganek katedry, XIV w. Po prawej: zwornik wiszący (stalaktytowy) , MOhlhausen, św.
Błażej ok. 1300.

służka przyścienna głowica pączkowa , głowica liściasta ,

z głowicą kielichową wczesnogotycka wczesnogotycka

głowica liściasta, głowica liściasta głowica z liśćmi suchymi ,

wczesnogotycka z winoroślą, gotyk dojrzały późnogotycka

WSPORNIKI

Po lewej: wspornik z maską liściastą, Marburg, k. XIII w. W środku: późnogotycki wspornik spiralny
(wirujący) , K6nigshofen, XV w. Po prawej : wspornik figuralny, Kolonia , 1380-1390.
 Gotyk 161

WIMPERGI, PINAKLE
PRZEZROCZA

Wimperga ze ślepym maswerkiem w formie

trójliścia ,
wczesnogotycka . Gotyk dojrzały zob.
Kolonia, 165'; późny gotyk zob. Vincennes,
172'.

Przezrocze przysclenne z okresu dojrzałego Pinakiel (fiala) na przyporze, z rzygaczem;

gotyku; wolno stojące laskowanie i maswerk. Reims, gotyk dojrzaty.

PRZENIKAJĄCE SIĘ
PROFILOWANIA

ościeża laskowane, ornament z suchych gałęzi ("Astwerk"), Abstrakcyjne formy geometryczne (przenikające
gotyk dojrzały późnogotycki , XV w. się łuki i laskowania) , późny gotyk, po 1500.
162 Architektura sakralna

NOSKI

wczesny gotyk gotyk dojrzały i późny późny gotyk

ŁUKI

2 3 4 5 6

luki: 1 - ostry obniżony , 2 - ostry normalny, na trójkącie równobocznym , 3 - ostry podwyższony,

lancetowy, 4 - trójlistny półkolisty , koniczynkowy, 5 - trójlistny ostry, 6 - stępkowy

7 8 9 10 11 12

7 - w ośli grzbiet, 8 - płomienisty z noskami (angielski dojrzały gotyk, Decorated Style) , 9, 10

- kotarowy dwu- i czterodzielny, 11 - dwuramienny, 12 - Tudorów

WIELOLIŚCIE
I RYBIE PĘCHERZE

2 3 4

5 6 7 8

plecionka trójramienna, późnogotycka 1 - trójliść , 2 - czteroliść , 3 - sześcioliść , 4 - wieloliść , 5 - trójliść zaostrzony, 6 - pięcioliść,
7 - podwójny rybi pęcherz , późnogotycki , 8 - potrójny rybi pęcherz , późnogotycki
 Gotyk 163

MASWERKI

maswerk wczesnogotycki , negatywowy; maswerki z wczesnej fazy dojrzałego gotyku;

Chartres , k. XII w. Reims , XIII w.

gotyk dojrzały ; Erfurt, maswerk promienisty (rayon- angielski dojrzały gotyk (Deco-
katedra, ok. 1360 nant); Erfurt, katedra, ok. 1360 rated Style) ; Cottingham , 1332

maswerk płomienisty (flambo- wpływ późnego gotyku an- późny gotyk portugalski ; Ba-
yant); Stuttgart, kościół szpita- gielskiego; Stuttgart, 1480 tal ha, ok. 1400
lny, 1480

Paryż , Notre-Dame, rozeta zachodnia, wczes- Paryż , Ste-Chapelle, rozeta płomienista (flam- Chartres, katedra, rozeta zachodnia, k. XII w. , za-
na faza gotyku dojrzałego . boyant) , gotyk dojrzały . kropkowano partie przeszklone, wczesny gotyk.
164 Architektura sakralna

LEKTORIA

Chartres , pierwotne lektorium katedry, ok. 1230, zburzone 1763. Gotyk dojrzały . Za lektorium stalle
chórowe.

PORTALE

Gotlandia (wyspa nal eżąca do Szwecji), portal
wczesnogotyckiego kościola . Kolumienki w oś­
cieżach z pączkowymi głowicami i odpowiada-
jące im archiwolty.
Chartres, katedra. Część środkowa Portalu Króle-
wskiego, 1145-1155. Wczesny gotyk. W tym-
panonie postać Chrystusa-Pantokratora. Figury
w ościeżach wraz ze stojącymi za nimi kolumien-
kami wykute są z jednego bloku kamienia.
 Gotyk 165

PORTALE

Fermo (prow. Marche), katedra, portal główny , Peterborough (Anglia) , XIII w. , północny portal
1348. Włoski , zlatynizowany gotyk. fasady zach. , Early English.

Kolonia, katedra, zaczęta 1248, portal główny.
Bogata dekoracja rzeźbiarska . Laskowanie go-
tyckie i ślepe maswerki w tle - XIX w. wg
pierwotnego projektu .
Chemnitz, kościół zamkowy, po 1514. Woście­
żach ornament z suchych gałązek (" Astwerk"),
przechodzący na ścianę; bogaty detal rzeźbiar­
ski; półkoliste łuki , malownicze efekty. Schył­
kowy gotyk.
166 Architektura sakralna

CZOŁGANKI

XII w. X III w. XIV w. XV w .

KWIATONY

XII w. XIV w. XVw.

ORNAMENT

lr-l
ostrołukowy fryz arkadkowy, wczesny gotyk

wić winorośli , wczesny gotyk ceramiczny fryz z motywem czteroliści ,

płn . Niemcy

ostrołukowy fryz z krzyżujących się arkadek,

gotyk dojrzały wić roślinna wypełniająca płycinę , późny gotyk
 Gotyk 167

WIEŻE

Laon, katedra Coutances, katedra Florencja, katedra Crema, katedra

Reims, katedra Lubeka, kościół P. Marii Esslingen , kościół P. Marii

168 Architektura sakralna

GOTYK WCZESNY Francja Niemcy

Francja
Bazylika emporowa
- I I 37-Xm w. przebudowa kościoła
opackiego St-Denis, 157*, opat Suge-
riusz; po raz pierwszy wykorzystanie wieloboczny hełm wieży
sygnatu"a - - ---,
konstrukcyjnych możliwości ostrołuku; transept
system filarów i łuków przyporowych ~1!~1!?1;,,---~!1'i\ ~=-,iI\\" '~"'7i'-~, __ wieża bez holmu
- sklepienie krzyżowo-żebrowe (pocho-
dzenia normandzkiego)
- obejście prezbiterium z wieńcem kaplic
nie jest sumą izolowanych wnętrz, jak
w romanizmie, lecz jednolitą prze-
galeria z maswerkami
strzenią podzieloną jedynie systemem
przęseł
rozeta
kolejne budowle aż do paryskiej Notre-
-Dame są bazylikami emporowymi,
galeria królów
często z tryforium, a więc o wnętrzach
czterokondygnacyjnych (Laon, Noyon,
Soissons)
okna lancetowe bez maswerków
- fasady dwuwieżowe z oknem rozeto-
wym na osi; rozeta i fasada paryskiej
Notre-Dame stała się wzorem dla wielu
katedr; wieże z Laon naśladowano
w Bambergu, Lozannie, Naumburgu ;
czterokondygnacyjne wnętrze Laon
powtórzono w Limburgu
bogata ornamentacja głowic
koncentracja rzeźby w portalach
- znakomite witraże.
Bazylika bez empor
Sens, katedra, 1143-1163, z trójkon-
dygnacyjnym wnętrzem (arkady, tryfo-
ria, okna) stanowi wzór dla wielkich
katedr XIII w.
Niemcy
W czasie gdy powstają katedry fran -
cuskie, w Niemczech panuje czysty
styl romański lub styl przejściowy ,
choć stosowane już są pewne elementy -~~OOłH-!w--=Itt-- sklepienie
6-dzielne
gotyckie ,
- w Dolnej i Srodkowej Nadrenii bizan-
tynizujące formy przestrzenne łączą się empory
z pojedynczymi elementarni gotyckimi
(Neuss, 145*) filar
- w Westfalii romańsko-gotyckie kościo­ wiązkowy

ły z kopulastymi sklepieniami, przeję­

tymi z Andegawenii, por. 151,5
- dwuwieżowe fasady gotyckie w Ander-
nach i Limburgu są przekształceniem
typu romańskiego
zróżnicowanie pomiędzy formami ro-
-hnr-+t- - filar okrągły
mańskimi a gotyckimi w Magdeburgu
i kościołach pokrewnych
czysto gotyckie fragmenty budowli
w Maulbronn (140*), Magdeburgu
(chór, 1210), Barnbergu (portal Adama
Paryż , Notre-Dame, 1163-1240. 5-nawowa ba- Marburg, św. Elżbieta , 1235-1283; pierwszy
i Ewy, 1235), Freibergu (Złota Brama, zylika emporowa; nawy boczne kontynuowane w pełni gotycki kościół w Niemczech. Hala
1240) jako obejścia chórowe. Kaplice 1225, transept trójnawowa z trójkonchową częściąwsch. , pre-
- pierwsze czysto gotyckie kościoły nie zaczęty 1250. Służki sklepień sześciodzielnych zbiterium zamknięte wielobocznie. Sciany wnę­
rozpoczynają się ponad głowicami okrągłych trza dwukondygnacyjne, sklepienia czterodziel-
są bazylikami: Trewir, P. Maria,
filarów. Na fasadzie równowaga pionów i pozio- ne, wieloboczne hełmy wież.
1227-1243 jest budowlą centralną; mów. Galeria królów. Sygnaturka z XIX w.
Marburg, św. Elżbieta, 1235-1283, (Viollet-Ie-Duc) 156*.

Hiszpania
León, katedra, zaczęta 1205. Najbliższa kon-
cepcjom francuskim zachowana budowla w Hi-
szpanii. Bazylika trójnawowa z prześwietlonym
tryforium , transeptem, obejściem chórowym
z wieńcem kaplic. Fasada dwuwieżowa z boga-
tą rzeźbą w portalach i rozetą. Krużganek póź­
nogotycki w stylu plateresco.
Włochy
Siena, katedra, ok. 1300. Dwukondygnacyjne
ściany wnętrza. Nad sześcioboczną częścią cent-
ralną dwunastoboczna kopuła. Łuki przyporowe
ukryte ROd dachami. Łuki arkad okrągłe i zaost-
rzone. Sciany z różnobarwnych marmurów; bo-
gaty detal architektoniczny. Posadzka mozaikowa
z marmuru. Charakter wczesnorenesansowy mi-
mo licznych elementów gotyckich.
Gotyk 169
to kościółbalowy z trójkonchową
częścią wsch.
- prawie wyłącznie ostrołuki
- maswerki okienne
- brak krypty
na prowincji jeszcze długo w głąb XIII
w. wznoszone są kościoły romańskie.
Hiszpania
Hiszpania, odbita w czasie rekonkwisty,
aż do końca wieków średnich należała do
południowofrancuskiego kręgu kulturo-
wego. Podobnie jak tam, od poł o XII w.
powstają liczne budowle pod wpływami
francusko-cysterskimi (Poblet, Las Huel-
gas, Valbuena) zarówno typu burgundz-
kiego, jak i południowofrancuskiego
(kościoły salowe z rzędami bocznych
kaplic - nisz). Liczne są również budowy
przychodzących z Francji premonstraten-
sów i kartuzów. Wielkie katedry powstają
dopiero od XlII w. według wzorów katedr
francuskich , wówczas już wznoszonych
w stylu dojrzałego gotyku. Dla katedry
w León (zaczętej 1205) wzorem są Reims
i Chartres, dla katedry w Burgos (zaczętej
1221) - Coutances i Reims, dla katedry
w Toledo (zac zętej 1226) - Bourges i Le
Mans .
Kontakt ze sztuką islamu widać szczegól-
nie w dekoracji:
stiuk, fajans , emaliowane stylizowane
kwiaty, dekoracyjne stropy typu ar-
tesonado, w oknach przezroczowe
płyty - celosia
wieżyczki podobne do minaretów
łuki podkowiaste.
Trudno wyodrębnić jakieś szczególne
cechy wczesnego gotyku katedralnego
w Hiszpanii.
Włochy
Do roku 1265 (piza, katedra), gdy we
Francji powstawały katedry, w Italii
budowano wciąż romańskie, inkrustowa-
ne fasady , a sto lat pó ź niej pojawiają się
już pierwsze zwiastuny renesansu . Włos ­
ka architektura w drodze od romanizmu,
z wpływami bizantyj skimi , do renesansu
spotyka się z gotykiem, lecz nie przyj-
muje tego stylu. Cystersi z Burgundii
przynieśli język form gotyckich do Tos-
kanii (lombardzkie sklepienia żebrowe,
od 1160). Zakony żebrzące przyswoiły
sobie południowofrancusko-kataloński
model kościoła salowego . Cesarz Fryde-
ryk II ufundował w Italii tylko
jeden kościół gotycki (Altamura
w Apulii, ukończony 1232). Wspaniałe
fasady z drobną ornamentacją w kolo-
rowych marmurach (Siena* i Orvieto),
pomimo elementów gotyckich (ostro-
łuki, wimpergi, kwiatony), różnią s ię
wyraźnie od gotyku północnoeuropejs­
kiego.
170 Architektura sakralna

GOTYK DOJRZAŁY Francja Niemcy

Francja
Bazylika
- Chartres, 2 poł. XlI w.-1260,
końcowa faza wczesnego gotyku; trój- ażurowy hełm wieży ---------II,i'i13.1
kondygnacyjna ściana wnętrza (arkady
- tryforia - górne okna) staje się
w klasycznym gotyku powszechna;
podwyższone zostają arkady oraz (choć
'--~,---- dwie wieże
rzadziej) okna płasko zakończone
- czterodzielne sklepienia krzyżowo-że­
browe nad prostokątnymi przęsłami są jedna wieża ----------jl
już powszechne
- romańskie półkoliste plany prezbite-
rium, obejścia i kaplic zmieniają s i ę
w wieloboczne
- okrągłe filary z czterema cienkimi służ­
kami zmieniają się w filary wiązkowe
- pierwsze maswerki w Reims,
1211-\311
- rosnąca wysokość budowli (Chartres
36 m, Beauvais 48 m) wymaga po-
dwójnych i potrójnych łuków przypo-
rowych, 154*, 155*
- ściany, zbyteczne po przejęciu ob-
ciążeń przez system przypór, zastąpio­
ne przez witraże; po przekształceniu
pulpitowych dachów naw bocznych
w ciąg poprzecznych daszków wielo-
połaciowych możliwe stało się również
przeszklenie tryforiów (Kolonia, 154*)
- maswerki , rozety i wimpergi osiągają
największe wyrafinowanie dekoracji
- coraz bogatsza rzeźba figuralna w por- 40
I

talach i na fasadach, rzadziej we

wnętrzach
- powszechnie stosowane katedralne sys-
temy konstrukcyjne wypierają regiona-
lne szkoły wczesnego gotyku. maswerk

Niemcy górne
----'Wf---- okna
Francuski bazylikowy układ przestrzenny
pojawia się w czystej postaci w nielicz-
nych tylko wielkich świątyniach: Stras-
burg, korpus nawowy, 1250-1275; Kolo-
nia, zaczęta 1248; także katedra w Pradze
w Czechach, zaczęta 1344. Pracują tam
francuscy architekci lub wykształcone we brak
Francji zespoły budowlane. W niektórych tryforium
skromniejszych budowlach "opus fran-
cigenum" (francuska sztuka budowlana)
bywa lepiej czy gorzej naśladowana
(Wimpfen im Tal, zaczęty 1268; Halber- dolne
stadt, ok. 1270; Ratyzbona, chór katedry, ---1IH----okna
1275- 1313; Altenberg, kościół Cystersów,
figury
zaczęty 1255). Na ogół jednak powstają na filarach
budowle charakterystyczne dla gotyku
niemieckiego (15 1 n.), upraszczającego
elementy architektury francuskiej. Szcze-
gólnie budownictwo ceglane (175*) za-
stępuje francuskie podziały architektoni- Reims, katedra, 1211-1311. Trójnawowa bazy- Fryburg (Bryzgowijski), katedra, 1190-1513;
czne płaską ścianą, z rzadka przeprutą lika z trójnawowym transeptem i obejściem pre- korpus nawowy, 1220-1260, uproszczony
oknami , wprowadza fasadę jednowi eżo­ zbiterium z wieńcem kaplic. Fasada dwuwieżo­ w duchu "gotyku niemieckiego" (zob. 151).
wą i dwukondygnacyjne śc iany wnętrz,
wa z bogatym wystrojem figuralnym i ornamen- W fasadzie jedna wieża z ażurowym hełmem ,
tyką - rozety, wimpergi, galeria królów. Inte- 1260-1350. Bazylikowy chór z obejściem
lecz także bogatsze formy, jak przezro- resujące witraże ; najwcześniejsze maswerki. i wieńcem kaplic , ok. 1350.
czowe hełmy wież , różnorodny detal

Hiszpania
Burgos, katedra, 1221-1567. Trójnawowa ba-
zylika wg schematu francuskiego, z jednona-
wowym transeptem i obejściem chórowym
z wieńcem kaplic. Dwuwieżowa fasada z roze-
tą. Ażurowe hełmy wież . W wieży na skrzyżo­
waniu naw elementy mauretańskie (styl -7 pla-
teresco).
Włochy
Florencja, S. Maria Novella, zaczęty 1283. Ba-
zylika trójnawowa sklepiona krzyżowo. Tran-
sept z kaplicami od wsch. Prezbiterium prosto
zamknięte. Okna górne okrągłe w ścianie mię­
dzynawowej bez podziałów architektonicznych.
Inkrustowana marmurowa fasada pochodzi
z XV w. (fragment na górnym rys.) .
Gotyk 171
wnętrz i dekoracyjną małą architekturę
(sakramentaria, chrzcielnice, rzeźbione
ołtarze) , które są typowe dla Niemiec.
Wykraczają one czasem poza formy
właściwe klasycznemu gotykowi, prowa-
dząc bezpośrednio do późnych faz stylo-
wych .
Hiszpania
W 2 poło Xli W. nasila się wpływ gotyku
południowofrancuskiego (np. Albi, 175*,
Gerona, 155*):
duże kościoły salowe z wielobocznym
zamknięciem, często bez obejścia
prostokątne kaplice przy bocznych
ścianach korpusu i chóru, wstawione
pomiędzy filary przyścienne (kaplice
międzyskarpowe)
czterodzielne sklepienia o wielkich
rozpiętościach (Gerona, zaczęta 1416,
23 m, 155*)
także liczne kościoły parafialne i klasz-
torne o podobnych planach
- inne kościoły o prostych formach,
dzielone międzyfilarowymi łukami
jarzmowymi, na których spoczywa
otwarta więźba dachowa.
Kościół salowy typu ka-
ta Io ńs ko -połud n iowo-
francuskiego. Wzór dla
wielu włoskich kościo­
łów wznoszonych przez
zakony żebrzące. Wg P.
Meyera.
Styl mudejar, zob. 87.
Włochy
Italia nigdy nie przyjęła w pełni architek-
tonicznych postulatów gotyku północno­
europejskiego. " Architektura tej epoki
jest pomostem i pośrednikiem pomiędzy
spokrewnionymi w istocie stylami romań­
skim i renesansowym" (Robert Dohme).
Najczęści ej fasady przejmują takie
elementy dekoracyjne gotyku, jak
wimpergi , rozety, rzeźby figuralne,
baldachimy, gargulce, kwiatony; ale
ich ogólny wyraz pozostaje " italsko" -
-geometryczny ze względu na anty-
kizujące reguły , kierujące kompozycją
całości; także delikatnie rzeźbiony
detal wykazuje latynizuj ący sposób
adaptacji sztuki północnogotyckiej
(Siena, 169*; Piza, Spina)
bryła często jest zdominowana przez
kopułę na skrzyżowaniu naw
górne okna nieraz są okrągłe
łuki półkoliste bardzo rzadko całkowi­
cie zanikają
cienkie mury międzynawowe.
172 Architektura sakralna

GOTYK PÓŹNY Francja

Francja
Stuletnia wojna z Anglią (1337-1453)
zahamowała rozwój sztuk i rzemiosł.
Jedynie w południowej Francji wznoszo-
no nieliczne kościoły halowe. Schemat
katedralnej bazyliki z okresu dojrzałego
gotyku zarówno w planie, jak i układzie
konstrukcyjnym pozostaje nie zmieniony.
Nowości ograniczają się jedynie do deko-
racji.
Nawa środkowa tylko niewiele pod-
wyższona w stosunku do naw bocznych
- czasem uproszczony plan chóru, ar-
kady międzynawowe podwyższone
(choć rzadko) do samego sklepienia
(Dole, katedra), mniejsze okna w gór-
nej kondygnacji
tryforia przeważ nie zanikają
filary w iązkowe zredukowane do fila-
rów zwartych, miękko profilowanych
obiegający filar gzyms impostowy
zanika lub zostaje zredukowany do
kilku kapitelików na służkach U góry i w środku: Vincennes, Chapelle Royale,
zaczęta 1379, konsekracja 1552. Kościół salo-
wy pełniący rolę kaplicy dworskiej, wzniesiony
na wzór paryskiej Ste-Chapelle (155').

Po lewej: Triel koło Paryża , XVI w. Po prawej:

Troyes, St-Nicolas, 1526-1535. Ujednolicenie
przestrzeni i planu , uproszczenie formy chóru.
Sklepienie gwiaździste .

- maswerki w rybie pęcherze (styl flam-

boyant), po raz pierwszy w kaplicy św.
Jana katedry w Amiens, często bez
nosków
sklepienia gwiaździste z żebrami o gru-
szkowym profilu i ostrych krawędziach
- łuki w ośli grzbiet oraz często arkady
już renesansowe o gotyckich profilo-
waniach
- przechodzenie profilowań odrzwi
i okien ponad obramienia otworów
- ruchliwy detal rzeźbiarski portali , wim-
perg i wsporników, a także śc ian
wnętrza
- wybitne realizacje kaplic dworskich Beauvais, katedra, fasada transeptu , XVI w. ~nnaberg, kościół św. Anny, 1499-1520. Hala.
(Vincennes*, Riom, Bourges, Melun, Rozeta i dekoracja ściany w stylu flamboyant. Zebra sklepienne wywijają się śrubowo z filarów
Dijon) o układzie salowym. W 1284 runęło sklepienie katedry, rozpięte na i przeplatają się na sklepieniu sieciowym (żebra
wysokości 48 m (zob. 156"), a w 1573 - wysoka krzywolinijne). U góry: " Piękna Brama" z 1512,
153-metrowa wieża . Budowę przerwano po pie- z " barokową" dekoracją i skomplikowaną sym-
Niemcy rwszym przęśle korpusu. boliką. Profile ościeży wychodzą ponad obra-
Zob. kościoły halowe, 174*. mowanie drzwi.

Hiszpania
Sewilla, katedra, 1402-1506. Bazylika 5-nawo-
wa z kaplicami międzyskarpowymi; nawa głów­
na i trasept niewiele wyższe od naw bocznych .
Proste zamknięcie chóru. Wieża (La Giralda)
pierwotnie była minaretem. U dołu: Saragossa,
katedra, po 1490, 5-nawowa pseudohala z kap-
licami międzyskarpowymi.
Włochy
Florencja , katedra , zaczęta 1357; bazylika trój-
nawowa z trójkonchową częscią wsch. W nawie
głównej sklepienia kwadratowych przęseł spły­
wają na pi lastry, przecięte , ponad szerokimi
arkadami międzynawowymi , galeryjką. Nad nią
okrągłe okna nawy głównej . Na skrzyżowaniu
wielka kopuła , 1420-1436.
Gotyk 173
Hiszpania
Hiszpania po zakończeniu rekonkwisty
(1492) jeszcze długo w XVI w. zostaje
pod wpływem gotyku katedralnego.
Układy wielonawowe o niewie lkiej ró-
żnicy wysokości naw jako bazyliki
z wysokimi arkadami lub hale (Sara-
gossa i liczne mniej sze kościoły w mia-
stach i na prowincji)
nawa poprzeczna niewiele wyższa od
naw bocznych
obszerne wnętrza , zapewne pod wpły­
wem mauretań skich meczetów (katedra
w Sewilli jest najwięk szy m kościołem
gotyckim!)
zmniejszanie okien
-7 gotico florido: skomplikowane skle-
pienia gwiaździste i styl flamboyant
(XV w.)
- styl -7 izabe l iń sk i z wyjątkowo bogatą
dekoracją (od ok. 1475)
- styl -7 plateresco, wprowadzający mo-
tywy orientalne i mauretań s kie.
Gotyk kataloński, zob. 180*.
Włochy
Język form gotyckich równi eż w XIV
i XV w. (trecento i quattrocento) rzadko
stosowany był konsekwentni e. Giganty-
czna przestrzenno ść (Bolonia: planowana
długość 217 m) i uzyskiwanie pożąd a­
nych efektów prosty mi środka mi archite-
ktonicznymi m ają swe źródło w rywaliza-
cji republik miejskich. Zakony żebrzące
ustaliły charakter kościoła dla ludu. Tylko
w Mediolanie i Bolonii powstały katedry
ściślej związane z warsztatami francus-
kimi i niemieckimi . Pomimo stosowania
wszystkich modnych form gotyckich de-
koracji (Mediolan, -katt:d~a; Wenecja,
S. Maria dell ' Orto), widać s iln ą latyniza-
cję zaalpejskiego gotyku, równoległą już
do wczesnego renesansu.
Zastosowanie marmuru jako kamienia
budowlanego (Mediolan, Siena, 169*);
także ciosów innego kamienia oraz ce-
gły
szeroko rozstawione okrągłe filary od-
powiadające wielkim łukom arkad
dlatego mniej pod z i ałów architektoni-
cznych wnętrz naw, które często spra-
wiają wrażenie otoczonych kolumna-
dami placów
galeryjki pomiędzy arkadami a górny-
mi oknami (Florencja*, Enna na Sycy-
lii)
- budowle kopułowe (Florencja, Bolo-
nia)
inkrustacje ścian marmurem (Floren-
cja)
- partia wschodnia często wg schematu
cysterskiego
okna okrągło łukowe obok ostrołuko­
wych z bogato wykształconymi mas-
werkami, łuki półkoli ste obok ostro-
łuków.
174 Architektura sakralna

KOŚCIOŁY HALOWE Westfalia PQ!udniowe Niemcy

PÓŹNEGO GOTYKU Pomorze

W NIEMCZECH
-Wrażenie jednolitości przestrzennej
3, 4 lub 5 naw tej samej lub nieco
różnej wysokości; w Nadrenii i Austrii
często 2 nawy
- sklepienia gwiaździste (zob. 175) lub
sieciowe; brak łuków jarzmowych
zaciera granice przęseł
- sklepienia o żebrach krzywolinijnych,
bez funkcji konstrukcyjnych , sklepie-
nia "pętlicowe " , są najpóźniejszą for-
mą sklepień gotyckich (Austria, Cze-
chy, Saksonia, 1500-1550)
- pozbawione funkcji nośnej są rów-
nież żebra częściowo opuszczające
się spod wysklepek, swobodnie prze-
skakujące pewien odcinek lub mające
postać suchych gałęzi; bywają też
dwa różne , nałożone na siebie, sys-
temy WiSZą~h żeber (Ingolstadt,
kościół farny
nawy boczne te samej szerokości co
główna lub nieco tylko węższe
- przeważnie brak transeptu
chór zamknięty w każdej nawie od-
dzielnym wielobokiem (Soest*),
w XV w. przyjął formę jednolitego ,
20
~ ____'f
wieloboku o szerokości całego korpusu
- oszczędnie profilowane, oddalone od
siebie filary, siegają do wysokości Amberg , św. Marcin, zaczęty 1421 (por. Bar-
celona, 180*). Daleko posunięte ujednolicenie
sklepienia przestrzeni i planu; sklepienia gwiaździste i sie-
- żebra sklepienne wychodzą z filara ciowe, wielobok 7/ 12 zamknięcia chóru , kaplice
wirując wokół jego osi lub wnikają międzyskarpowe otaczające korpus, nad nimi
empora z balustradą.
w ścianę bez wsporników (Annaberg,
172*)
głowice i wsporniki są rzadkością
galeryjka z balustradą na wysokości
parapetów okien, czasem omijająca
półfilary rodzajem ambonek (Norym-
berga, św. Wawrzyniec; Amberg*;
kościoły halowe Saksonii)
- regionalne odmiany dachów: jeden
wielki dach dwuspadowy nad całym
korpusem, dachy poprzeczne nad przę­
słami naw bocznych, dachy naw rów-
noległe, 152*
- hale emporowe są rzadkie (Kutna Hora
w Czechach, 184*; Steinakirchen,
155*), w górnej i zach. części Dolnej
Austrii występują empory zach. i małe
empory płn. i płd.
często do starszego korpusu dobudo-
wywany jest nowy chór halowy, znacz-
nie od niego wyższy (Norymberga,
Augsburg)
Soest, Matka Boska Zielna ok. 1400. Prawie Chełmno, kościół farny P. Marii, ok. 1290-1333.
- pełna fantazji mała architektura (lek-
kwadratowy korpus (" westfalski kwadrat" , Wczesnogotycka, 3-nawowa hala. Poprzeczne
toria, sakramentaria, stalle) z motywa- układ dziewięciopolowy), wielobok zamknięcia dachy nad nawami bocznymi (por. 152*). Pier-
mi sterczyn, wimperg, przenikających wschodniego nawy głównej 7/10, flankowany wotnie planowana dwuwieżowa fasada. Filary
się lasek i silnie profilowanych detali (nieoskarpowanymi!) wielobokami 5/10 naw bo- 8-boczne. Kościół jest usytuowany ukośnie
cznych. Filary bęz impostów. Filary empory przy narożu rynku miasta (1233), które od XIII
Halowe kościoły górnicze w Rudawach: stojące ukośnie. Sciany zewnętrzne prawie cał­ w. należy do państwa krzyżackiego, od XIV w.
zob. Annaberg, 172*' kowicie przeszklone. jest członkiem Hanzy.

-Północne Niemcy
20
Lubeka, kościół P. Marii, poł. XIII-pocz. XIV w.
Bazylika trójnawowa z kaplicami międzyskar­
powymi i symetrycznymi kaplicami tworzącymi
pseudotransept. Górne okna przedłużone są
w dół blendami zajmującymi miejsce tryforiów.
Obejście chórowe i wieniec kaplic mają wspólny
układ sklepień .
Brandenburg, kościół św. Katarzyny, 1401
-1434. Hala trójnawowa z obejściem chóro-
wym. Dekorowany szczyt płd. kaplicy (Przenaj-
świętszej Krwi). Bogaty repertuar kształtek ce-
ramicznych i cegieł glazurowanych. Wątek pa-
siasty podkreśla wielobarwność dekoracji.
Albi(południowa Francja), katedra, 1282-1390.
Kościół salowy z kaplicami międzyskarpowymi
i emporami pomiędzy skarpami, wchodzącymi
głęboko do wnętrza; z zewnątrz półcylindryczne
przypory, mające kształt wieżyczek, i wysoki
cokół nadają budowli charakter obronny. Forma
przypominająca halę emporową, choć bez obie-
gających naw bocznych.
Tuluza, kościół dominikanów św. Jakuba, ukoń­
czony 1292. Hala dwunawowa (w jednej nawie
chór mnichów, w drugiej świeckich) , z niskimi
kaplicami międzyskarpowymi. Ze smuklych fila-
rów wyrastają wachlarzowato żebra sklepienne.
W zamknięciu wsch . sklepienie gwiaździste.
Gotyk 175
ARCHITEKTURA
CEGLANA
Rozwija się od XIII w. w Europie Płn.
(Niderlandy, niemieckie regiony płn . ,
zwłaszcza Lubeka, Marchia Brandenburs-
ka, Pomorze, kraje nadbałtyckie, Szwecja
i Finlandia, za pośrednictwem niderlan-
dzkich kolonistów i kupców hanzeatyc-
kich), w płd. Francji (okolice Albi i Tulu-
zy), Hiszpanii (okolice Toledo; styl mu-
dejar, 87* , w niemauretańskiej części płn.
Hiszpanii) oraz w Italii i płd. Niemczech.
Przeważają hale bez skarp zewnętrz­
nych, rzadziej bazyliki
częste kaplice międ zyskarpowe : Lube-
ka, P. Maria* ; Wismar, św. Mikołaj ;
Lubeka, św . Piotr; Toruń , św. Jakub;
Gdańsk , P. Maria; także Albi*
- wczesne budo~ są monumentalne
i masywne, -ź'nielicznymi podziałami
architektonicznymi
- jednonawowe wiejskie kościoły paraf.
Pobethen (Sambia, dziś Romanowo) , wiejski koś­
ciółparaf. , XIV w. Kościół jednonawowy z gwiaź­
dzistym sklepieniem.
Późny gotyk:
motywy dekoracyjne przetworzone
w cegle: maswerki , okna rozetowe,
sterczyny, czołganki, baldachimy,
kwiatony, głowice , wimpergi
wykorzystywanie kształtek cegla-
nych; cegły glazurowane na zielono,
ciemnoczerwono, czarniawo, często
układane warstwami na przemian
z surowym kamieniem; ornamen-
towane płytki terakotowe układane
we fryzy; dzięki łączeniu kształtek
uzyskiwano bogato profilowane
ościeża portali i okien
mury masywne z nielicznymi otwora-
mi ; częste ś lepe blendy ostrołukowe
między lizenami
- rzadko spotykane głębsze profilowania
- wgłębione płaszczyzny blend pokryte
białym tynkiem, co podkreśla plastykę
bryły
ozdobne szczyty, których delikatne
rozczłonkowanie nie ustępuje najlep-
szym przykładom budowli kamiennych
(Prenzlau, Brandenburg*, Stargard
Szczeciński )
sklepienia gwiaździste według wzorów
angielskich stosowane od k. XIII w.
na Pomorzu w państwie krzyżackim
(305*), rozwinęły się tam w główny
motyw pó źnego gotyku (Pobethen*).
176 Architektura sakralna

KOŚCIOŁY ZAKONÓW
ŻEBRZĄCYCH

Kościoły minorytów (franciszkanów)

i dominikanów, naśladowców św. Fran-
ciszka z Asyżu (1182-1226) i św.
Dominika (1170-1221), jako świątynie
kaznodziejskie budowano przeważnie
w miastach.

Różnorodne typy przestrzenne:

- bazyliki sklepione, często zbliżające
się do formy halowej (przeważnie
dominikanie i franciszkanie)
bazyliki stropowe z niewiele wyższą
nawą główną (głównie franciszkanie
górnoniemieccy, pol. XIII-XIV w.)
- hale sklepione (franciszkanie, domi-
nikanie)
- jednonawowe kościoły salowe.

Bazyliki (typ rozwinięty):

- trzy nawy bez transeptu
- szeroko otwarte ostrołukowe arkady
- szerokie nawy boczne z dachami
pulpitowymi , sięgającymi wysoko na
mury nawy głównej, dlatego
- wysoka ściana wnętrza nad arkadami ,
pozbawiona podziałów architektoni-
cznych, za to często pokryta freskami
okna górne małe, czasem okrągłe,
w dużych odstępach K6nigslelden (Aargau , Szwajcaria) , klasztor
- wysmukłe filary , w przekroju okrągłe Klarysek, zaczęty 1311. Bazylika z szerokimi
lub ośmioboczne, bez profilowań arkadami, w korpusie strop, w prezbiterium
- brak głowic sklepienie krzyżowo-żebrowe. Zachowana
ściana lektorium.
- płaskie stropy belkowe nad nawą
główną, aż do łuku tęczowego
- albo sklepienia krzyżowo-żebrowe
- lektorium umieszczone o jedno lub
więcej przęseł przed prezbiterium
nawy boczne prosto zamknięte; bocz-
ne chóry stosowane rzadko; prez-
biterium często podwyższone
- wieloboczne zamknięcie prezbiterium
- sklepienia sieciowe lub gwiaździste
- wysokie, lancetowe okna
- służki schodzą do podłogi tylko w za-
mknięciu chóru.
Na zewnątrz gładkie szczyty i ściany
fasad
- Często wielkie okno zachodnie z pro-
stymi podziałami
wieże wznoszone rzadko, zwykle
tylko sygnatura nad łukiem tęczowym
- przypory wyłącznie wokół chóru,
niejednokrotnie uskoki przykryte oka-
pnikami.

Krak9w, klasztor Dominikanów, XIII-XIX w. Koś­

Ratyzbona, kościół Dominikanów, 2 poł. XIII w.
Bazylika ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
Od wsch. prezbiterium i przedłużone nawy bo-
czne zamknięte poligonalnie. Przęsła chóru
krótsze niż przęsła korpusu.
ciół Sw. Trójcy, bazylii<? 3-nawowa. Prezbiterium
3-przęsłowe, 2 poł. XIII w., podwyższone 2 poł.
XIV w. , ze sklepieniem sieciowym, XV w. 5-przęs­
łowy korpus, 2 poł. XIV w., sklepienie gwiażdziste,
zrekonstruowane w XIX w. Szczyty schodkowe.

Kraków , katedra na Wawelu , miejsce koronacji
i pochówków królów polskich (S - kaplica Zyg-
muntowska, 223*). 3-nawowa bazylika z tran-
septem i prostokątnym obejściem prezbite-
rium , 1320-1364 (z pozostałościami katedry
romańskiej , zob. 141). Nad przęsłem ołtarzo­
wym pierwsze w Polsce sklepienie trójpolowe .
Wieniec 18 kaplic, od gotyckich po barokowe.
Wieże zach . częściowo romańskie , od płn. wie-
ża Zygmuntowska, pierwotnie zamkowa. Boga-
te wyposażenie wn ętrz .
Po lewej u góry: Wrocław, kościół Św . Krzyża , 1288-1350. Na planie krzyża, dwupoziomowy,
halowy. Prezbiterium i ramiona transeptu zamknięte poligonalnie, korpus trójnawowy, w nawach
bocznych sklepienia trójpolowe (tzw. piastowskie, por. 158*).
Po lewej u dołu i po prawej: Wiślica, kolegiata P. Marii, po 1350. Najpiękniejszy z grupy
małopolskich kościołów ekspiacyjnych fundacji Kazimierza Wielkiego. Sklepienia spływają na
3 smukłe filary, ustawione wzdłuż osi kościoła.
Gdańsk , kościół P. Marii, 1343-1502. Wielki ,
ceglany kościół halowy z kaplicami międzyskar­
powymi ; 3-nawowy korpus, takiż transept i pro-
sto zamknięte prezbiterium. Od zach . potężna
wieża. 8-boczne filary bez głowic i sklepienia
o skomplikowanym rysunku , gwiaździste , sie-
ciowe i kryształowe. Budowla, dł. 105 m, mogła
pomieścić 25 000 osób.
Gotyk 177
POLSKA
Kolonizacja wschodnia XII-XIV w.
(zob. 398) zmieniła polityczną, gos-
podarczą, społeczną i artystyczną struk-
turę Polski. Gotycki język formalny
dotarł tu - jak i do wielu rejonów
Europy - wraz z cystersami (Mogiła,
1226) i został rozpowszechniony przez
dominikanów i franciszkanów . Wkrótce
pojawiają się regularnie rozplanowane,
nowe założenia miejskie XIII w. (398)
i zamki krzyżackie (Radzyń Chełmiński,
301 *; Malbork, 305*).
.... Gniezno, katedra, 1342-XV w. Trzynawowa
bazylika, oparta na schemacie gotyckich katedr
francuskich , z wielobocznym obejściem otaczają­
cym prezbiterium i z wieńcem kaplic. W 1760
wnętrze przebudowane w duchu klasycyzmu;
w 1945-1961 przywrócony stan pierwotny. Hełmy
wież 1779.
Katedra w Chełmży zapoczątkowuje
ceglane budownictwo, wykazujące od-
działywania gotyku północnonierniec­
-kięgo.
Na"pQłudniu rozpowszechnia się ar-
chitektura ceglano-kamienna. Międ~y
głównymi ośrodkami budownictwa Sląs­
ka i Małopolski można zaobserwować
liczne zbieżności: podobne elementy
i detal architektoniczny we Wrocławiu
w dominikańskim kościele św. Woj-
ciecha i w kościele Dominikanów
w Krakowie, 176*; prosto zamknięty
chór ma katedra wawelska z 1320-1346,
jak również wrocławska, zaczęta w 1244;
śląskie, trójpolowe (tzw. piastowskie)
sklepienia pojawiają się także w kated-
rze krakowskiej. Schemat architektoni-
czny tej katedry - krótki korpus nawowy
ze skarpami przyporowymi przystawio-
nymi do filarów międzynawowych - zo-
stał powtórzony w innych bazylikach
krakowskich z 2 poł o XIV w.: św.
Katarzyny, Bożego Ciała, Mariackiej,
Dominikanów.
Jednak liczniejsze są gotyckie kości9ły
halowe. Do najważniejszych należą: Sw.
Krzyża , 1320-1350, i P. Marii na
Piasku, 1334-1395, we Wrocławiu;
P. Marii w Gdańsku *; katedra we
Fromborku. Szczególną formę pseudo-
dwunawowych budowli mają ekspiacyj-
ne kościoły fundacji Kazimierza Wiel-
kiego w Wiślicy *, Stopnicy, Szydłowie
i Niepołomicach.
Bazyliki: Wrocław, kościoły św. Marii
Magdaleny i Bożego Ciała; Kraków
(zob. wyżej); Gniezno, katedra*; Po-
znań, katedra, XIV W.
178 Architektura sakralna

BELGIA, HOLANDIA Belgia Holandia

Belgia
Również tutaj pierwsze obiekty gotyckie
zawdzięczamy cystersom (ceglane kościoły
na wybrzeżu z drewnianymi kolebkami
i pojedynczymi wieżami) . Z Tournai
(S . Quentin, przed 1200) wywodzi się
"gotyk dorzecza Skaldy" , pojaw i ający s i ę
w XII w. pod wpływem architektury Szam-
panii, którego specyficzne formy spotyka się
nawet w kościołach prowincjonalnych. Głó­
wne dzieła to: Gandawa, S. Niklaas,
1200-1225; Brugia, S. Salvator, Xlll-XV
w.; Tournai, S. Jakob, pocz. xm w. ;
Lissewege, O.L. Vrouw, 1225-1250; Dam-
me, O.L. Vrouw, 1220-1250.
- Galerie zewnętrzne wyd łużaj ące górną
kondygnację okien
- wieża na skrzyżowaniu naw z czterema
narożnymi wieżyczkami, wewnątrz
8-dzielne sklepienie
- ukośnieustawione kaplice przytransep-
towe w Ypres, S. Martin, zaczęty 1221
(wg wzoru Bmisne, 185*)
- filary okrąg łe w przekroju, z 8-bocznymi
głowicami pączkowymi
- w tryforiach przemienność filarków i ko-
lumienek, wyjątkowo nawet bez arkadek
- do poło XIII w. służki na wspornikach,
obejście bez kaplic, brak łuków przyporo-
wych.

Gotyk brabancki (od XVI w.) przeniknięty Bruksela, katedra Ste-Gudule, pocz. XIII- XV w. Utrecht, katedra, 1254-1517. Ceglana, 5-nawo-
francuskimi schematami katedralnymi, naj- Bazylika trójnawowa wg schematu francuskie- wa; plan francu ski (wg wzoru Soissons i St-
go z prześwietlon]ym tryforium; fasada dwu- -Denis); " niemiecka" pojedyncza wieża zach.,
wyraźniej czytelnymi w Mechelen, kated- wieżowa. 1321-1382, wolno stojąca przed pierwotną fa-
ra* , zaczęta 1341; Antwerpia, katedra, sadą korpusu , zniszczonego przez burzę
zaczęta 1352; Bruksela, katedra, zaczęta w 1674.
przed 1226; Gandawa, S. Bavo.
- Wielkie budowle o 2-4 nawach bocznych,
prezbiterium z obejściem i kaplicami
- cegła skontrastowana z piaskowcem
- fasada dwuwieżowa
- filary okrągłe w przekroju, bardziej roz-
budowane tylko w skrzyżowaniu naw
- albo filary wiązkowe bez impostów
- figury na filarach międzynawowych
- wielkie okna górne o laskowaniach prze-
dłużonych w dół (ś l epe tryforium)
- prześwietlone tryforium (Antwerpia)
- galeria przed górnymi oknami korpusu
i pod oknami prezbiterium (grupa bruk-
selska)
- sklepienia 4-dzielne, także z dodatkowy-
mi żebrami dzielącymi wysklepki wg
wzorów angielskich (Gandawa, S. Bavo).

Holandia , zob. 181.

Mechelen, katedra S. Rombouts, zaczęta 1341. Alkmaar, ~rote Kerk, XV w. Wnętrze skromne,
Gotyk brabancki. Bazylika z okrągłymi filarami. ceglane. Slepe arkady ponad tryforium za-
Tryforium połączone z górnymi oknami (zob. mknięte lukami koszowymi. Wysoka nawa głó­
wielkie arkady, 193'). Rzeźby przy filarach. wna i transept. Obejście prezbiterium.

Szwecja
Uppsala, katedra , 1270-1315. Bazylika trójna-
wowa z kaplicami międzyskarpowymi. Obejście
z wieńcem kaplic, rozeta zach., fasada dwu-
wieżowa. Francuski układ przestrzenny.
Ystad, kościół klasztorny, XIV w. Skromna,
halowa budowla ceglana. Szczy1 schodkowy
z wąskimi blendami i tarczami kamiennymi.
Wpływy północnoniemieckie .
Trondheim , katedra Nidaros, 1130 (1235)-
1290. Transept romański , nawa główna i fasa-
da w słylu goły ku angielskiego. Wieża- latarnia
na skrzyżowaniu naw; zamknięcie chóru w for-
mie oktogonu.
Gotyk 179
SKANDYNAWIA
Duże kościoły wzorowane są
na budow-
lach środkowoeuropejskich, jednak nie
osi ągają ani okazałości , ani religijnej
atmosfery współczesnych katedr francus-
kich czy niemieckich . Wnętrza są ciemne
(małe okna ze względu na klimat) ;
przeważnie bez witraży , bogatszych rzeźb
i ornamentów oraz zewnętrznego systemu
przyporowego.
W Danii i płd.Szwecji panują wpływy
północnoniemieckie i holenderskie (także
angielskie i francuskie). Najważniejsze
gudowle: Uppsala*, Roskilde, Odensee,
Arhus, wszystkie z XIII/XIV w.
Ceglane kościoły o układzie z bli żonym
do halowego, z jedną wieżą (Ystad*)
szczyty schodkowe z blendami arkad-
kowymi
proste maswerki
wysoka nawa główna i prezbiterium
ściany i żebrowe sklepienia tynkowane
i malowane w ornamenty roślinne
ceglane laskowania okien, fryzy pilaste
i " w rybią ość ", szczególnie w mniej-
szych i późniejszych kościołach miejs-
kich i klasztornych.
Norwegia podlega głównie wpływom
angielskim . Główna budowla gotycka:
katedra w Trondheim*. Liczne wieńcowe
kościoły drewniane. Przebudowy i roz-
budowy i stniejących kościołów masz-
towych (słupowych) przez dodawanie
ganków, wimperg, sygnaturek, wież (ró-
wnież wolno stojących) i otwartych
obejść.
Zob. 56* , 138 n*
W Finlandii, szczególnie na płd.-zach.
wybrzeżu, znajduje sie kilka dużych
kościołów z piaskowca i cegły. Główne
budowle: Turku (bazylika, XIII w.),
Hollola (kośc iół halowy, k. XV w.),
Porvoo (kościół halowy, XV w.), Peru a
(kościół halowy, k. XIV w.), Lohja
(ściany i sklepieni e w całości malowane).
Większość kościołów wznoszono z drewna.
Szwecja
Kilka kościołów cysterskich zostało - po-
dobnie jak w Anglii - po zniszczeniach
z czasów reformacji przebudowanych na
kościoły parafialne. Wykazują one szcze-
gólnie wpływy północnoniemieckie i ho-
lenderskie.
Bazyliki lub hale
- Plan krzyżowy, chór na ogół prosto
zamknięty
cegła i kamień ciosowy
- filary 4- lub 8-boczne
sklepienie 4-dzielne, także z dodat-
kowymi żeb rami (Sztokholm, Storkyr-
kan)
Dokończenie na s. 180
180 Architektura sakralna

GOTYK Hiszpania
KATALOŃSKI
W Palma de Mallorca i w Barcelonie
powstały w XIV w. bazyliki zbliżone do
układu przestrzennego późnogotyckich
hal francuskich (Albi, 175*; Tuluza,
kościół św . Jakuba, 175*):
- chór kaplicowy o ujednoliconym pla-
nIe
- wysokie arkady między nawowe
- kaplice między skarpowe pod obiega-
jącą emporą
- tryforium w zaniku lub w ogóle go nie
ma
- okrągłe okna górnej kondygnacji
- transpet słabo zaakcentowany (Bar-
celona, katedra) lub bez transeptu
(S. Maria dei Mar*)
- wrażenie przestrzeni zwartej, jedno-
litej .

Jednonawowy korpus z Gerony, zaczęty

1416 (155*), uchodzi za szczytowe
osiągnięcie późnego gotyku katalońs­
kiego; S. Maria dei Mar w Barcelonie*,
zaczęta 1329, wskazuje natomiast naj-
wyraźniej idealne późnogotyckie roz-
wiązania przestrzenne kościoła

-
halowego.

STYL PLATERESCO
W końcu XV w. styl mudejar łączy się
z elementami gotyckimi i przychodzący­
mi z Italii elementami renesansowymi
(medaliony, pilastry, groteski, nisze itp.)
w styl o rozrzutnej dekoracji, łączący
mauretańską sztukę ornamentowanych
płaszczyzn z włoskim zmysłem plas-
tycznym. W XVI w. styl plateresco (tzn.
złotniczy) rozpowszechnia się w całej
Hiszpanii. Dekoracja nie wpływa jednak
na strukturę architektoniczną budowli.
Styl plateresco bliski jest późnogotyc­
kiemu stylowi -7 izabelińskiemu.

Dokończenie s. 179

Liczne kościoły na Gotlandii zbudowane

są z miejscowego kamienia i starannie
wykończone (większość uległa znisz-
czeniu) .

Niektóre prowincjonalne kościoły są,

podobnie jak w Finlandii, bogato zdo-
bione malowidłami (S5dra Rada, Her-
keberga) .
Wielkie katedry budowane są według
schematów francuskich (Uppsala, 179*)
i angielskich (Skara, Link5ping).
Barcelona, S. Maria dei Mar, zaczęta 1329.
Bazylika trójnawowa z kaplicami międzyskar­
powymi ; chór wieloboczny, kwadratowe przęsła
nawy głównej (por. Florencja, 173*), wysokie,
ośmioboczne filary, górne okna okrągłe. Wnęt­
rze o charakterze halowym. Zaakcentowane
dekoracją podziały fasady.
U góry: Segowia, klasztor S. Cruz la Real, XV
w. Portal w stylu plateresco. W środku: Sewilla,
katedra, kuta krata żelazna , XVI w. U do/u:
Valladolid, S. Pablo, po 1486. Kondygnacja
portalowa fasady w stylu plateresco z nieprze-
branym bogactwem dekoracji ornamentalnej
i figuralnej .

Batalha, kościół Dominikanów, 1388-XVI w. Ba-
zylika trójnawowa z cysterskim transeptem. Za
nim przedsionek z emporą i wysokim 15-m, boga-
to zdobionym portalem , do rotundy-mauzoleum (z
7 kaplicami międzyskarpowymi w najozdobniej-
szym stylu manuelińskim). Kaplica grobowa (cen-
tralna!) od płd. zach. , ukończona 1434. Fasada
zach. i boczna elewacja płd. z bogatą, ale klarow-
ną dekoracją rzeźbiarską. Fantastyczna orna-
mentyka w wielkim krużganku.
Portugalia
Belem, kościół klasztoru Hieronimitów, zaczęty
1499. Korpus halowy, trójnawowy, za nim jed-
noprzestrzenny transept, szer. 19 m, ze skle-
pieniem o żebrach krzywobieżnych. Smukłe,
ośmioboczne , bogato dekorowane filary. Wspa-
niały , bogato rzeźbiony portal główny. Prez-
biterium w stylu pełnego renesansu. Słynny ,
dwupoziomowy krużganek (dolny rys.) z bujną
dekoracją wg wzorów angielskich , z elemen-
tami już renesansowymi.
Gotyk 181
PORTUGALIA
Fascynujące cechy portugalskiego póź­
nego gotyku objawiają się najlepiej nie
w katedrach, lecz w kościołach i ze-
społach klasztornych (najważniejsze
dzieła: Batalha*, Belem*, Tomar).
Pozostając w ścisłym związku z dynastią
królewską, dokumentują one pretensje
Portugalii do roli mocarstwa świato­
wego. Batalha, klasztor Dominikanów,
założony został w 1388 jako miejsce
pochówku członków dynastii oraz na
pamiątkę rozstrzygającej bitwy (= batal-
ha) z Hiszpanami. Budowa klasztoru
w Belem pod Lizboną była spełnieniem
ślubowania Manuela I w podzięce za
powodzerue odkrywczej wyprawy Vasco
da Gamy. Szczególne znaczenie uzyskały
zakony rycerskie, których zadaniem były
m.in. "walka z Maurami i rozszerzarue
monarchii portugalskiej". Zakon Rycerzy
Chrystusowych, "Convento da Ordem
de Cristo " , założony w 1314, przebudo-
wywał aż do 2 poło XVI w. dawną
siedzibę templariuszy w Tomar.
Tworząc w stylu -7 manuelińskim,
konwenty portugalskie posługują się
fantazyjną, wybujałą ornamentacją,
przyporrrinającą sztukę indyjską (To-
mar), wykazującą też wpływy angielskie
(Belem). Typowe dla tego stylu są
motywy naturalistyczne, nawiązujące do
żeglarstwa i życia w morzu: korale,
muszle, wodorosty, liny okrętowe, dzio-
by statków itp., 182* Płaszczyzny
pokrywane często w całości dekoracją
rzeźbiarską, podobnie jak we współczes­
nym, hiszpańskim stylu plateresco.
Dokończenie s. ] 78
Holandia do poło XVII W. należy do
Niemiec i stam tąd przyjmuje najsilniej-
sze impulsy:
- wielkoprzestrzenne, surowe i jasne
wnętrza
cegła, m.in. wAlkmaar, 178*, z kont-
rastującymi elementami z piaskowca
(zob. gotyk brabancki, 178)
nawa główna, prezbiterium i transept
dosyć wysokie
- jedna wieża z gładkim, kwadratowym
przyziemiem, na każdej kolejnej kon-
dygnacji silniej artykułowana, na
końcu 8-boczna, z niskim hełmem
- skromna artykulacja zewnętrzna, ma-
ło rozczłonkowane portale i przypory
- wpływy francuskie (Soissons), szcze-
gólnie w katedrze w Utrechcie,
XIV W. (178*), a naj silniejsze
w ' s-Hertogenbosch, S. Jan,
1419-1529, z bogatą dekoracją (wim-
pergi, płd. portal, przypory, szczyty
transeptu i maswerki).
182 Architektura sakralna

GOTYK W HISZPANll I PORTUGALII

100
!
200 km
!

Sab:~tla~J\
Mondonedo.
Oviedo· Santillana·
(

león ~ .
·Onate
itOria. ~.. ~...Pamplona
.........
. ~.. ;:,'" ~ !I. . ,;,'1-'" S ··
\..l" -..:----\r-..,
-' Castellon
•) Casallarema ~..~ ..~ ~\"'~~(\"'~ .•, anguesa.J -~-_deAmpurias
., . Sasa.món Bur os Canss••~- • OIiie· ·Ulue , raca S, Juan de las Abadesas. S Pau('"
Vlllalcazar de Slrga. las· g S Millan· logrono~liva .Sabada .Barluenga SI G o·n~ T· II
Huełgas de Cogolla·Valvanera • Judela Huesca· .Barbastro o sp na Vich. er •de o~~~t~ri
'
Palencia. Co ·arrubias Veruela I . . Estany· T dlP.l~ .
v S Tamame dei litera· S. Coloma Mesa ossa :7".~ . Fehu
Aranda de Ouero "'0 lerida. de Oueralt. a'lf Mjr de GUlxol~
Burgo.de Osma Saragos albona de las Mon·as·. Santas .S,Cugat dei Valles
uero Almazan "'\ Rueda _Monlblanch;" , .Cre.us --=~~rcl~ona
Berlanga de Ouero .Catalayud ~ Poblet • V~lafran~a e ra es
S Maria de Huena· . ·Maluenda • Alcaniz Tarragon '-d. Penades
. Pledra Albalate dei •
• Salamanka Oaraca Arzobispo Tonosa
.Viseu I
ł .Ciudad Rodrigo .Avila
Coimbra Guarda. \ Bej ar. Barco de Avila Peniscola
• ~ Yust; lIIescas
" Plasencia. Talavera de la Reina •
Castelo Branco I ·Coria
Batalha • f. Ta g
• •Tomar Alcantara
Arroyo de la luz.
• Ponalegre. \
Santarem '-
Elvas. )

·Alcaraz .Jumilla

Ori~uela

Kordowa Murcia'
.Baena

luce na· ·Alcala la Real

.AnteQuera • Grenada
f---------- krzyż Rycerzy
• Jerez de .Ronda Chrystusowych
Pueno de S. Mari~a Frontera
·Medina
Sidonia

"'-_ _ _ _ muszle,
ostrygi
korale - - - - - - - " r "
łańcuch ------ii-:-~ ~=---- fale
maszt ----~~~ -f,"== - - wodorosty

bloczki -----<"- -

lina skręcona
w prawo ---'l~''k;se:~
węzły ozdobne - ------,-'-'-
węzły mocujące -------:=-:=

gałąź drzewa - - - - - - ' - -L

umocowanie rei - - - -----,1 ~----łańcuch

okuta obręcz -----~

jeżowiec -------::c~
F = - - - - - korale

listwa z okuciami
do mocowania lin - - - - - - - - - - '
lina ------~- - ; - - - - - - szpigat

Tomar (Portugalia) , okno kapitularza , pocz . XVI

w. Wybitne dzieło stylu manuelińskiego , okna
cuma sk~T~;~ --·4~§Q.~""",""'''''
i cala fasada o fantastycznej dekoracji z moty-
wami zaczerpn i ętymi z żeglarstwa oraz z mors- marynarz portugal-·- - - - - - - - - - - ' =-"
kiej flory i fauny. ski jako atlant
 Gotyk 183

~"1
-,
\-' r .I'
\
(\ t
(, - ,
/;)....,
,..--,--"
I
GOTYK WE WŁO SZECH
( :'"-,,..r ~ / \ __ \.. >..... --:-:\ . Bnxen .... 50 100 km
( Aosa ~~
./ \1 Bolzano. \. ~----~I~----~C'~

"'" ~
/
" . Sauns dl SOltO ..... "
/ S. Antonio Como C ........ >
,.~.,.../ ;, lusone Td t V .... ./-!)
'I Novara. Monza. •• Aiva. · ry en Belluno S. Daniele e~zone "::; _ '"""'"
--~-J-~
\ '\
r ·
Vercelh. Mediolan . Bergamo ~
Sanazzaro . Cenosa di Pavla Saló
. .
d. friuli.
Spilimbergo.
Udine· ~
(/
')
,_-,
,\1"' , \.
SIrmion Werona ~
l \.,
\
) "\
• Genua '"
• S. Salvatore

Sarzana
• · Carrara
. Imola
. Lukka . Pistoia
• Piza Cenosa di Galuuo
.......... ~.
FlOrenCJa! \
sar
o S. Gimignano \J
Arezzo ·
~ urbln:: . Jesl
Conona. Gubb~ Ankona
Gualdo Tad,no
• . Trem
Perugla • Assyz . Tolenuno
Bevagna. • fotigno • . . . fermu
. Orvieto .~Todl' . Montea f Ico S.Offda
Glnes.o \
~
• ~Montefiascone. "lCivita di · Spoleto
V't b
Tarqulnia. I er o.
Bagn re 10 Ascoh
.'. •

s. M:nino .~ pr.ata . Loreto Apruuno

Aqulla .
.
' d' Ansldonla . !:\.
fossa. Aotcla · Badla di Lanciano . ~

Subiaco. ~a e~iPlrlto • i Giovanni in Venere

• Anagni Sulmona fossacesl
Abazla di •
asamari

Castel • •
dei Monte Auvo

SYCYLIA
184 Architektura sakralna

EUROPA ŚRODKOWA Mołdawski

Hirlau, św .
typ sklepienia .
Jerzy, 1492.
I WSCHODNIA
Cechy narodowe i regionalne pojawiają
siętu dopiero w późnym gotyku . Utrzy-
muje się zależność od sztuki zachodniej.
Czechy. Najważniejszym obiektem fun-
dowanym przez Luksemburgów jest kate-
dra św. Wita w Pradze, 1344-1385,
rozpoczęta przez Mateusza z Arras w ka-
tedralnym stylu francuskim i kontynuo-
wana przez Piotra Parlera. W południo­
wych Czechach rozwija się pod wpływem
bawąrsko-austriackim swoisty styl lokal-
ny (Cesky Krumlov, zaczęty 1407).
Po bezpłodnym okresie wojen
husyckich (1419-1485) Benedykt Rejt
przebudowuje kościół św . Barbary w Kut-
nej Horze* na halę emporową ze sklepie-
niem o żebrach krzywolinijnych (por.
Annaberg, 172*).
Polska. Od północnej architektury ceg-
lanej różnią się gotyckie kościoły Krako-
wa (bazylika P. Marii, XIV w.), w któ-
rych ceglane mury łączą się z kamiennym
detalem, a łuki przyporowe zastąpione są
tzw. systemem filarowo-skarpowym. Ha-
lowy, dwunawowy kościół kolegiacki
w Wiślicy , po 1350, fundacji Kazimierza
Wielkiego, wzniesiony w duchu gotyku
południowofrancuskiego, stał się wzorem
dla kilku innych świątyń Małopolski.
Węgry. Pod rządami dynastii andegaweń­ ,
10

skiej architektura węgierska ulega wpły­

wom Francji oraz warsztatów wiedeńs­
kich (Bratysława, katedra, kościół halowy Praga, kościół farny P. Marii (Tynski, zaczęty Voronet (Rumunia) , cerkiew św . Jerzego, za-
ze sklepieniem sieciowym). 1370). Fasada dwuwieżowa. " Uproszczenie częta 1488; najbardziej znany z 12 monasterów
całości przy komplikowaniu detalu" (Dehio mołdawskich , słynnych z fresków pokrywają­
Rumunia. Wpływy austriackie wykazują o późnym gotyku). cych ściany zewnętrzne .
również zasiedlone przez Niemców tere-
ny Siedmiogrodu (Cluj , fara ; Bra~ov ,
"Czarny Kościół ") .
W Mołdawii (obecnie płn.-wsch. Rumu-
nia) hospodar Stefan III Wielki
(1457-1504) i jego syn, Piotr Raresz,
wznieśli jako wotum za 34 zwycięskie
bitwy z Turkami, Polakami i Węgrami
serię ufortyfikowanych monasterów. Ele-
menty bizantyjskie i gotyckie łączą się
w nich z miejscową tradycją budowlaną
(rzemiosło lokalne, zachodnioeuropejskie
i niemieckie z Siedmiogrodu).
Wznoszenie tego typu budowli kontynuowa-
no do XVll w.
- Słabo oświetlone, oddzielone od siebie
wnętrza; trójlistny plan chóru
- łuki okrągłe i ostre
- równoległe lub ukośne w stosunku do
ścian jedno- lub dwupoziomowe ar-
kady pod kopułami na pendentywach
- kryte gontem, rozczłonkowane dachy
o wystających okapach (tradycja ru- ,
20

muńska)
- zewnętrzne ściany klasztorów (zob.
boczna mapka na s. 187) są częściowo
lub całkowicie pokryte freskami .
Praga, katedra św. Wita, 1344-1385. Chór. Kutna Hora, św. Barbara, zaczęty 1388 przez
Bazylika pięcionawowa . Parapety przed tryfo- P. Parlera, przebudowany po 1512 przez B.
rium. Najwcześniejsze sklepienie sieciowe. Rejta i przekryty " pętlicowym" sklepieniem.

Trewir, kościół P. Marii, 1227-1243. Podobnie
jak w zamknięciu wschodnim kościoła St-Yved
w Braisne', w narożach między wielobocznie
zakończonymi ramionami krzyża greckiego
umieszczono kwadrat i dwa przekątnie ustawio-
ne wieloboki. Bryła dwustopniowo piętrzy się ku
wieży na skrzyżowaniu.
Tulln (Dolna Austria), karner, k. XIII w. Późno­
romańsko-wczesnogotycka budowla ma rozgli-
fiony, sześciouskokowy romański portal i smuk-
łe ostrołukowe blendy na cienkich służkach.
Właściwa kostnica znajduje się w podziemiu.
Schody przebudowane.
Gotyk 185
BUDOWLE CENTRALNE
Przestrzennym ideałem gotyku jest budo-
wla podłużna. Kościoły centralne poja-
wiają się jedynie okazjonalnie. Kościół
P. Marii w Trewirze* wzniesiono u progu
niemieckiego gotyku. W zasadzie są to
cztery przenikające się, wachlarzowe
chóry . Naroża między chórem a tran-
septem wypełniają wieloboczne kaplice,
których osie ustawione są ukośnie w sto-
sunku do osi kościoła (St-Yved*) . Zbu-
rzony oktogon św. Heriberta w Kolonii
(18 x 19 m), po 1383, otoczony był
kaplkami międzyskarpowymi; pierwotna,
gotycka budowla klasztoru w Ettal była
sklepioną rotundą o średnicy 25 m, ze
środkową podporą.
Małe budowle centralne służą jako kapi-
tularze przy angielskich katedrach ("cha-
pter houses"):
przeważnie 8-boczne (WelIs, 1240;
Salisbury, ok. 1280, 206*; Southwell ,
1294, 130*; Westminster, poło XIII w.;
York, 1342, 207*) .
Braine koło Soissons, St-Yved, 1180-1216, chór
wachlarzowy. Wzór dla Ypres, S. Martin (zob.
gotyk dorzecza Skaidy, 178), Trewiru' i katedry
w Xanten, 1263.
lub lO-boczne (Lincoln, 1220-1235,
203*,207*), wszystkie ze sklepieniem
palmowym.
Kaplice na zamknięciu chóru:
na planie koła (Canterbury, COI·ona, k.
XII w., 145*; Batalha - Portugalia,
Capelas imperfeitas = mauzoleum,
XVIXVlw. , 181*)
lub wieloboczne (Burgos, katedra,
Capilla des Condestable, XV w., 171 *).
Kaplice przybudowane do kościoła z bo-
ku (Batalha, Capela do Fundador przy
płd. ścianie kościoła klasztornego, 181 *;
Konstancja, rotunda św. Maurycego).
Kaplice wolno stojące (Calw, Nagold-
kapelle, XIV w.).
Kaplice wieżowe (Enna na Sycylii , wieża
Fryderyka II, XIlI w.; Vincennes, don-
żon).
Ponad 100 rotund w Czechach, płd . -wsch.
Niemczech i Austrii, głównie romańs­
kich. Część z nich mogło pełnić funkcję
kostnic (nad zagłębionym na kształt
krypty ossuarium, czyli właściwą kost-
nicą, znajduje się kaplica, Tulln*).
] 86 Architektura sakralna
. Ibbenburen . Osnabriick

• Nord~alde Greven Gla~orf . laer Herford.

Horslmar . AI"nberge Bieleleld
B~lerbeik Munster Sass:nberg •
e
Lemgo
Havi,beck e Telg" "-,..,,
• • -" warendoif~
Nouuln Wolbeck· Everswinkel
• Senden O Id Rheda. Neuenkirchen u>fo!?
. Qlilmen
. Ascheberg
e e.
Stromberg. Wi~d;n-.Rielberg .../
• r
Preelz Slralsund ~
Luding·hausen Ahlen. . bruck . MeJdarf "- Borde;hOI~ Cismar.
Beckum li d Paderborn e !i'1 N I dl beran Greifswal
Bockum. . Hamm ~sta t ~ eus a Rerik. . Rostock Grim~en ·
lunan.
{j'" lubeka. Klulz. Demmin Wolgasl
• Erwine " • Wismar • Anklam .
Soesl e • .~t:J'*' • . Molln . Rehna Guslrow· MaichIn. • Friedian
Oon~und . Unna Anrochle Varel. ",-~..,<J Slade. • oAllenlreplow •
• Menden ~'lc,\\ Bu,leł1ude 1 Neubrandenb~~rwall'•
\ Bardowick : C
Schwerte ·
ok. 10 iednop\1.es\\1.el' Mal!how Prenz!au .
Eversberg.
Iserlohn"
u I D O '/Ii luneburg .WittSlock
/ Verden Ebslorl. Angermunde
Hale weslfalskie 1200-1550 f . ~~ • Neuruppin Charin.
r- Isenhagen . Eberswalde ·
l_ . Celle
) e Bertin
•Ulrechl Zulphen J
• Rhenen • j . .Brunszwik · Brandenburg
c---..~ Oordrechl
<J '" Tecklenburg •
He~lord Rinleln
-----2:>"::--S
oes .
Nijmegen
Em~ii .r- -;Bo;holt
Klevę • alkar Borken
s::l ,.....Breda• s'Hertogenbosch Gach-
Mu~sler
pd b
-I
Coesleld
> A:elungSbOrn
Gand
• Hildesheim

•
•
Aken
.Zinna
·Julerbog
X • Wesel llppstadt a er om ode. .Ouedllnburg . .
oJ" Hulsl . 7 J
.... /1 ..() .
'I
anlen Rheinberg . ./
Essen po~mund • SO.!'SI . G/eseke
H
Oslerode
N b
Bernburg· len urg . Herzberg
l... ..... Ani . .... "K • Wer! Warburg Gollmaen o Stolberg Mansleld
G dawa • werpla _ - ') empe • . - Bochum ObermarsOerg. •• i Walkenfled •• • . Elsleben Torgau
an . • Ro~mond • 10ulSburg I . Iserlohn / HolgelSm H.·Munden Nordhsn. . . Halle . Muhlberg
Mechelen Zoutleeuw ' • Ousseldorl Korbach Kassel . Heil~ensladl Sangershsn. • lipsk WIJ!zen
• ÓI1chen·Gladbach Allendorn • • o Muhlhausen Merseburg · Oschalz.
Bruksela . • Me:rssen .2 .ANenberg . Wolfhagen . Oberkaurungen . . Naurnburg j egau - Grimma Miśnia
Maastricht Kolonia . Frankenberg· W1Idungen. Eschwege . Creuzburg Schulpforte·· Ge·llh·a·BI nO
•rn•a . Dobeln Drezno

-,'--,
" • Tournai

~
..... -L. Aachen . 3

A Z Y L ,7 K.... ,· 6 Ahrweile
f4
} ·5
13 ·
Bonn
U k I . Marienslau
n e bl . W
15 KO enCJa etzlar
Slegen.
Marburg .

.
•
Schweinsberg
. '1 O.
S
Treysa

SchlilZ C
?iornber
Liebenstein rur . Wei~ar •
• · Amsladl . . Neusladl
. Schmalkalden
I Id
. Kahla
Ef t

Zwickau.
•
Jena
Altenburg. Rochlitz . Mitlwelda Pirna
Chemnilz
Freiberg
Maflenberg U
•
l
~ sli n. .•
l
a";-.10. 11 12" . 14
• , I •

. Monlabaur · . Uch . Schollen ( ySaal e • PoBnetk Schneeberg

2t;1 ~ 17"I~flo 27.Maye An~aberj..) MOSI : Osek
)
. Umburg · Bulzbach isleld li Plauen.
/'22, ~3 2 19· 260?!f. • • Friedberg • Ą L ..- ~
I . 24 .. C,oburg O
t:f 4~' · 25 3230" orch er • ron erg • '\ '" W
(4 3~'C~36 3 - · 31 B h h• • • Klelr.:IT~ Schwemlur Ko~gSbergc:::f
· KronaCh
\ . Cheb E
) 38 ..... 3 33 ac arac v I Maaunc" ~ BI
'-l.. I Trier Bmgenlngelhelm · GroB'lJerau VOlkacha~1 "' Plasy.
\. _ '" 42 . 43 . Oppenhelm We@el Wurzburg · • Bamberg )
...... - • SI. wende~elSenhelm Worms Slembach. . Millenberg ! orchheim ( Pilzno .
• KalSerslaulern ladenburg • Ochsenfurl E Horsovskl Tvn
) ~ • Deideshei . Mergenthm • ngeTtal , •
\Sa~b!UCken • . N,ęustadt •• ~ . Heidelberg ': . Crailshelm • Sul~bach Amber ""
~ \ -( Zwelbrucken cf' Speyer Sluppach • Ansbach Norymberga . g ..... ~alovy • Blaln'.
'- 'C , O Ł Y 0hringen Rolhenbg. · Schwabach • Kasll Ch \ SI k .
Nadreńskie hale K 0 '-. _ " Heilbronn. . Schw..Hall . . Wollrams.Eschenbach ammunsler ra onrc
dwunawowe, późnogolyckie Maulb~onn BeSlghm b Feuchlwangen C. • ,-Vimperk •••
Konrgsbach . • ..• Marbach om urg · Omkelsbuhl . WeIBenbg . Bogenbg' .Pr"{halice
Saver~e Markgrongn· I"/alblgn Schorndl Krrch~elm Elchslall . -
1.2.3.4.5- liczba podpór B Bd Stuttgart. · . • • • Nardhngen • Kelhelm O d I \" "-
g - nowa budowla gotycka . a enWelld S~ EBIr~gen G_Schw.Gmund • alShm Slraubin eggen or \ \
- przebudowa slarszego na ogól • Bebenhsn • opp mgen • Ingolsladl )
jednonawowego kościoła rornańskiego laulenbach Tybmga : W"I~elm ~ GelSlmgen '3\ Oonauworth . Oingolling Pasawa
Rotfenburg· • · Urach Merk~ O"p • Schrobenhsn • landsh I
dwa chóry
Bahngen ReuIIgglaubeureV ulm Augsburg Frelsmg • Moosburg u
\
"-- Breisac
.Rol~eil
. Villingen
H A L O W. ~ :
PIUnchlmg
Allollmg
•
• • Erdin
Braunau Jłaag
Monachium g
10usseldort 5 g II 23 Amleld lg ~ • Saulgau . Burghsn Landsber ·
Eggelsberg Vockla
2 Bergherm 3 g II 24 lambensberg 2g Tha~~~wlller " MeBklTctr • Memmmgen. Mmdelhmm • g Wasser ~ Ra~enden • lrrs~orf •• bruck
3 Hochkrrchen 2r 25 Neuerburg 3g MIluza . I~U erirngen. ~alemRa b' leulkrrch . Well~~m .WOllraIShsn ~g . S'G,0~ Mondsee Ga~pe
26 Onesch I g II Bazylea Muffenz - Siei ~ . vens g. Kaufbeuren . Geor enned u en I • Allmunsle
SI Leanhajlf~ ~sny
4 Kornelimuns"r 5 g II
27 KIOIlen 2 ur'jcfv7 Kons,,", . nskch Pollmg . g Slrelchen Salzburg . SI
5 WolIersherm
6 Olei
2r
2r 2BEllenz- li '!- Kiinlgslelden· . • Landschachl rł'~ngen Garm·Roffach·E ~- ~\ .l, KUChIW~lgang
Iv . . .
29 Edlger 2r SI·Ursanne Weffmgen • Z~esfindangenRo s h h ) ..... Parlenk r i eut" Kundl Berchlesgad'l" Torren ąallslal
7Weismes 4g r c. ~c Ir. "-."""'\...... • . Kltzblihel .....
B Bullingen
9 Kronenburg
Ig
Ig
30 Bremm
31 Trarbach
Ig
I g II 7" Neuchalel
Kappel . ryc
.Z · Bublkon
ug
/. ankwe~ ".... Elblgenalp
Feldkrrc~,·. · DamUls · I
. Seeleld · Bn,legg
. H ·llschwaz~enlen.
Grobmm
Alienmarki • •
· Schladmm
° •
10 Baasem 4 r II 32 Traben l g II (. . Berno Ludesch • landeck msl Innsbruck a SI Vell
33 Graach l / Kon". . FI' I R If '- Bludenz • Mairei Badgaslem Tams.eg
11 Rlpsdort 2 34 Kues l g (359 ' J. P1lrolles.. Fryburg ue I. an "" I... SjUau Lang~nleld-!-G~'!:.-- ...... ",( Helirgenblul. • SI.Gea~en
12 MUlScheid 2g Meckel g l/j'" • Or~e · Pos"u, Rhazuns. .Chur '- /" ..§!!Iben ;' Mafrei· Oberv~lIach .
130umpelfeld 2g 35 Ig la Sarraz Moudon . • I\..' " L' SIalIhoien. . Gmund
l4Kempemch 3g 36 Wollsleld 2g ) ozanna ThuSls. Frauenkirc -- \ lenz. Irschen . Millslall
15 Namedy 3g 37 SlOckem lg \ .Saanen Munsler Zillis· ·Sllerva ..-: , SI~a~ • Baldra';sdorIT~len
16Wanderalh 2g 33890"krrch 2 g li Óa.n Raron ,)"") r'\ I .... J - -- ~ ViIIach·
I '- _ .... ~ -;;-
17 Kerpen
18 Uess
19 Slemborn
Ig
Ig
lr
longsdorl
40 Vianden
4I Niederwlltl
4 g _' Genewa
4g
2r
.
Sillen
\ , .
\,\0
.,.,
Girs I', I Poschiavo~
-
/

20 Gondelsheim 3g 42K",,1 2r -; {/ '-",

21Weweler Ig 43N"derbrombach2r Ar../-_.-J .... /
L '1
22 Oahnen 2g (zestawil Paul SchOlesl
"
( l )
(
 Gotyk 187

GOTYK W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ

l-J Wilno o

Królewiec
o oWelawa 50' _ _ _100
' -_ _...... ..JI km
....-'-
oSlupsk
"---------- ....... ,
\
• Koszalin SIarogard • o
Lidzbark Warm.
o
\
o Kołobrzeg o
Pelplin
Reszel \ Grodno
o Trzebialów
Kamień Pomorski fi. N
oOlszlyn \
L \
G
\
c \
oSlargard Koronowo . • Brodnica
. lomza \
o
K1eczkowO. \
Przasnysz )
Pułtusk o
,./
/
I
Oporów o Brześć

Czersk o
Kościan o
o Doisk
Gaslyń o Kalisz o

o Lublin
Sulejów .
Wąchock
• Kamenz Lubań •
BUd~i~~rlil'o
o Lubiąż Bod,enlyn oKraśnik
. _ Lwówek Śląski Strze~om Chęci~yo o I
S)~yt~~w
a)
....."
'l
Bolków o o oSwidnica
Brzeg Opole
Kur;.lów Slró,yska
Szydłów o
.... )
r
Stop~icao

~
• Henryków Szaniec. /
\ " " ) Ziębice o /
o Lilom,nce K~m niec Ząbkowicki . o Nysa Kazimierza /1leszowa
, ......... , Olkusz. · . Wiślica Przeworsk . I
..... , ;. '\.. ...... "\ Kraków~~gila o Nowy!orc,yn / Lwów o _ _ ...... - -
\../ Ć\
...-l'-
o Racibórz
S
o °Ni.polom~. Tarnów
Db
J oPulna
oBogdana
Karl!leln \ laniąlka ę no oBiecz ( Suc.vi!a o
• Arbor~rag~irna
SI.mberko Oslra" I.... Stary Sącz o Nowy S,C, \ Moldovi!a
(""'~ NoWYTarg Dębn; J ~---- ....
Gl
\
,.
Dou braVOI, ~-........ o.;r'/'t l Humor
o~
•
o Ołomuniec /' '- f r!dmany Ć ' Kr! o Bard.jov '...... '" Suczawa
ZVlkov Igł~wa •• Tiśnov L:-:-ł erveny a lor """'--...--.. • 0"Ó'
11.~sko.Tabor ,., ., " Ke,marok. Levota Pr.!ov ,I Voron.! "'~
P~lse k:-ae~hvn; Telt . . nebić
• Brno I Uplovsky MIkula!. , o ' S '! k' 'Podh d'
Splsskv Stvnok- • • pl S c ra le
I '"
I ' J"d"chuv Hradec ) S'piśska Nova v.s Z.hra J
Chva:"y • I~..r..... Znojmo _ _ ,.// . Tr.ncin Bańska. Byslrzyca C, ' o Koszyce (. Użgorod
.
• • .
2(Kalsch"9tJ
Lltschau ......... ~ •
R.I'...... r- ~ I
I
KI.mnica o
Śtitnik -
r e",ejovce.
- - . r "- \. I
-J •
5 ,r.w.ilraSI'II Z III ' Pulkau~Laa
~ • I we Eggenburg •
a:~'.-Fr,ledersbach- Krems J~baCh Mistelbach
/
V · Zvol.n
,.,
I ..r
9' / r.lSladl II Tulln \.. . Trn"a • HronskyBenadik /
L", Kelerm~ark~i lO 12Sp1I ' 1"'---
~'5'4 e,, ' -- Cseng.r. /
.W~~~S~8: 21 Ybbs Poe • r- Matra~erebely . Eger Nyirbator'
r
rJ
•
t7 •••• 22
Sleyr 19 22
0
°Sch.ibbs
24 oo Allenburg
Baden Gumpoldskirchen I
l Nógr~ds;p
~
Waidholen Ga~ing WienerNeusladl a . Elsensladl
J~usl l Dunaj \
Neunkirchen ~ Sopron'
Rotte~mann Eise~erz
Neuberg.
. Allenz )
• Pannonhalma I
(
Gaishorn' Leo~eno Br~Ck. Sladlschlaining ~ósz.g
• GoS - SI. Erhard . " • J
( Clui .
Ober.)"ol, 25: SI. Marein Pollauberg <,. oBerhida
. f.1urau ' Judenburg .SI~a6eng.1 .J ~ <J
2t~ Lambr.;"1 Gra, . f.rnilz r • __
oAtt.nmarkl SU.onhard -l-., K.szlhely Korashegy (I"
27 . _,Hochlelstntz _ \ '--Velemer
o SI.V.,vGlan
• M~Saal : Vólkerma.kt """"\
r...... <...
, J
J
~-.I
• Maria Wórlh Ebemdorl
-""-J
--
...... 11 WeiBenkirchen 17 Weigers orf ,. ....... / -- ) Ighisul Nou •

Czechy
I Hluboka 3 Zlata Koruna 5 Ovorisle
Ifrau.nb.rg) (Gold.nkron)
Austria
7 SI. p.ler
(UnlerhaiO) 8 L.onl.lden
12 ?óggslall 18
13 Pabneuklrch.n 19
14 Baumgarlenberg 20
SI.Val.nlin
W.islrach
S.il.nsl.Uen
23 P.rchloldsdorl
24 Heiligenkreuz
25 KniU.II.ld
'\
"'\.,..... Braszów •
2 C, Krumlov 4 C, Bud!jovice 6 Vyśśi Brod 9 Hirschbach 15 SI. Panlaleon 21 Kr.nsleU.n 26 Friesach
(KIumau) (Budw.is) (Hoh.nlurlh) 10 Kónigswi.s.n 16 Ef.rding 22 Sleinakirch.na.f, 27 M,feichl I
188 Architektura sakralna

Lincoln , katedra, fasada zach. i wieże , XIII-k. XIV w.

GOTYK W ANGLII Gotyk angielski zaczyna się budową prezbiterium w Canterbury,

wzniesionego w latach 1175-1185 przez mistrza Wilhelma z Sens.
I trwa właściwie aż do XX w. Ciągle mają miejsce jego "revivals " ,
odrodzenia. Jeszcze między 1880 a 1910 powstaje w stylu gotyckim
katedra w Truro, 273 *. Klasyczny czas angielskiego gotyku kończy się
jednak po 375 latach, około 1550. Jego podział na fazy prowadził do
świętych wojen pomiędzy historykami sztuki. Klasyfikacja Thomasa
Rickmana z 1817 na Early English (wczesny gotyk angielski),
Decorated Style (gotyk dojrzały) i Perpendicular Style (późny gotyk),
z okresami przejściowymi , jest jednak tak wygodna i powszechnie
używana , że w zasadzie stosuje się ją aż po dzi ś dzień . Najwyraźniej
fazy stylowe gotyku angielskiego odczytać można w maswerkach
okien. Od nich to przede wszystkim pochodzą nazwy poszczególnych
faz rozwojowych (zob. tabela, s. 196*, 197*). W analizie formalnej
(193*-204*) przedstawione są w miarę możliwości przykłady ze
wszystkich prawie okresów.
Angielska architektura normańska nie przejęła ani wielowieżowości ,
ani założeń dwuchórowych, które były tak charakterystyczne dla
kontynentalnej sztuki romańskiej. Kiedy jednakże w końcu XII w.
cystersi, a później dominikanie i franciszkanie przenoszą do Anglii
język form gotyckich, natrafiają tam na tę samą tradycję normandzką,
z której rozwinął się gotyk francuski. Ale na skutek owej konglomeracji
przywiązania do tradycji i dążenia do postępu , która jeszcze dzisiaj
należy do najbardziej typowych cech charakteru angielskiego, nowy
styl osiąga już wkrótce samodzielność , daleko odbiegającą od rozwoju
gotyku w pozostałej Europie.
Tradycje francuskie Cechy charakterystyczne gotyku angielskiego wywodzące się z tradycji
francuskiej architektury romańskiej :
 Gotyk w Anglii 189
- trzymanie się typu bazyliki emporowej, z której we Francji
zrezygnowano już od końca XII w., wraz z budową katedry w Chartres;
- wieża nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem;
- stosowanie dwóch transeptów według wzoru kluniackiego, który
odpowiada zbliżonemu do klasztornego porządkowi życia
i nabożeństw kleru angielskiego; ołtarze w transepcie zastępują
szeroko rozpowszechniony na kontynencie wieniec kaplic przy
poligonalnym obejściu prezbiterium; część wschodnia wielkich
kościołów angielskich zakończona jest z reguły prosto zamkniętym
ambitem ("retro-choir" ), do którego otwiera się kaplica mariacka,
umieszczona na osi prezbiterium (Lady Chapel);
- istotne wydłużenie nie tylko katedr (Winchester, 192 m, i S. Alban's
185 m, są najdłuższymi kościołami świata!), ale także wielu
kościołów parafialnych i klasztornych;
- zasada addycyjności , według której nawa, prezbiterium, transept
i nawy boczne prezbiterium są zestawione jako samodzielne,
indywidualne przestrzenie;
- tendencja do akcentowania horyzontalnych kierunków w kompozycji
ścian nawy środkowej ;
- galeria przed górnymi oknami ;
- prezbiterium wyraźnie wydzielone przez lektorium i boczne
przegrody (także w najmniejszych kościołach);
- monumentalna fasada zachodnia, która jest często szersza niż
znajdujące się za nią wnętrze kościelne , a wydaje się jeszcze szersza
na skutek wprowadzenia kilku kondygnacji fryzów arkadowych.
Od chrystianizacji w czasach saskich, a następnie w okresie Wygląd zewnętrzny
niezależności od Rzymu ogłoszonej przez Henryka VIII Kościół
angielski czuł się zawsze Kościołem narodowym. Z tego powodu,
a także ze względu na klasztorne pochodzenie większości angielskich
katedr, jeszcze dzisiaj sprawiają one wrażenie raczej rezydencji, aniżeli
kościołów biskupich. Niezwykle rzadko, jak w Yorku, katedra jest
włączona w ciasno stłoczoną zabudowę miejską, co jest powszechną
praktyką we Francji i w Niemczech. Zwykle do obszernego kampusu
katedry, na którego krańcach stoją małe domy kanoników katedralnych,
prowadzą cztery bramy w rodzaju bram zamkowych, często bogato
rzeźbione i malowaneJ ). Jak powiększony własny model wyrasta
katedra ze środka wielkiej powierzchni trawnika.
Na wysokich cokołach wznoszą się portale bez posągów . Fasada
wczesnego okresu jest gęsto pokryta rzędami blend arkadowych,
wzbogacona potężnych rozmiarów wysokimi niszami lub grupą pięciu
okien (później jedno wielkie okno), które zajmują całą szerokość
i częściowo wysokość nawy środkowej. Inne okna, na zewnątrz
i wewnątrz, są chętnie włączane w ciąg fryzu arkadowego. Konstrukcja
przyporowa jest niezbyt celowo, czasem wręcz fantazyjnie
ukształtowana i np. w Wells nie wydaje się ze względów statycznych
konieczna. Z drugiej strony większość wież wzniesionych nad
skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem w wielkich kościołach
angielskich zawaliła się kiedyś z powodu zbyt słabej konstrukcji
przyporowej.
Wieże zachodnie są rzadko integralną częścią fasady , stoją na uboczu
lub z tyłu, bądź też są później niezbyt organicznie osadzone w fasadzie.
Centrum budowli stanowi jednak wieża nad skrzyżowaniem nawy
głównej z transeptem: czworokątna, często zachowana jeszcze
z czasów romańskich i tylko w gotyku dekorowana blankami
i wieżyczkami na narożach, rzadziej spiczastym zwieńczeniem.
l ) Nawet najmniejsze kościoly wiejskie stoją w obrębie porosłych trawą dziedzińców , otoczonych
ogrodzeniem z małymi , drewnianymi bramami. Canterbury, Christ Church , brama wjazdowa, 1517.
190 Architektura sakralna

Budowle przykated ralne Zespoły przykatedralne mają układ przypominający założenia klasztor-
ne. Od południowej strony kościoła znajduje się krużganek (rzadko, jak
w Gloucester, 208*, od strony północnej) z lavabo - umywalnią
w kształcie niecki dla kanoników i refektarz z podium dla lektora.

Kapitularz Kapitularz jest przeważnie tradycyjnie prostokątny. Ale w swojej

203'
ośmio- lub dziesięciobocznej formie stanowi szczególne osiągnięcie
gotyku angielskiego, bez odpowiednika na kontynencie.
Niczym kosztowne naczynie z kolorowego szkła, osłonięte wachlarzo-
wym sklepieniem, unoszącym się nad ławkami , staje się zupełnie
wyjątkowym wnętrzem, pełnym zarazem dekoracyjności i skupienia.

Wnętrza Plan i schemat architektoniczny angielskiego dużego kościoła gotyc-

kiego nigdy nie zmieniły się w sposób zasadniczy: trzy nawy z jednym
lub dwoma transeptami, z prostokątnym prezbiterium i obejściem oraz
kaplicą mariacką od wschodu. Nawa środkowa jest zwykle dość wąska
i niezbyt wysoka, przez co wydaje się jeszcze dłuższa. Trzy kondygna-
cje wnętrza wprawdzie wzajemnie odizolowane, nie są jednak rytmicz-
nie rozdzielone służkami na przęsła, jak to ma miejsce w normańskiej
sztuce romańskiej lub francuskim gotyku. Niezliczone, ozdobne
199'
kolumienki z marmuru, wydobywanego w Purbeck, podkreślają
wrażenie lekkości i poruszenia. Jeszcze długo w Xli w. stoją one
(w liczbie od 4 do ponad 20) swobodnie wokół trzonu kolumny,
przewiązane pierścieniami jak we wczesnych budowlach Francji:
w Paryżu , Laon i Soissons. Są zwieńczone głowicami talerzowymi,
rzadziej liściastymi, i zawsze kończą się w obrębie kondygnacji,
z której wyrastają. W Decorated Style służki są natomiast razem ze
rdzeniem filara obmurowane na sposób warstwowy, o profilu w kształ­
cie gruszki, miękko opadającym w głębokie żłobki. Ale dopiero po
wprowadzeniu zacierającej kondygnacje wielkiej arkady, łączą one, tak
jak we Francji, filary arkadowe i sklepienie za pomocą gurtów. Mało
rozczłonkowane płaskie stropy wczesnego okresu i sklepienie z krót-
kich żeber dojrzałego i późnego gotyku wzmacniają wrażenie luźnego
zestawienia arkad głównych i tryforialnych. Jeśli przyjąć "poruszający
rytmiczny patos francuskich katedr" (Dehio) za normę dla gotyku, to
brak organicznego pędu w górę budowli angielskiej oznacza regres do
czasów poprzedzających okres francusko-normański. Za to przestrzeń
zyskuje większą lekkość, przestronność a nawet do pewnego stopnia
203' przytulność atmosfery. Z drugiej strony poszczególne części budowli są
od siebie oddzielone przez ekrany (screens), kamienne kraty lub
drewniane przegrody lektoriów. Spojrzenie napotyka barierę, ukośne
widoki są przeważnie niemożliwe. Brakuje zniewalającego ruchu od
zachodu do prezbiterium. Centrum budowli stanowi skrzyżowanie nawy
głównej z transeptem, pod wznoszącą się wieżą. Wszystko to jest inne niż
we Francji. Dopiero w kaplicach budowanych przez Tudorów staje się
wyraźna tendencja do przejrzystego kościoła salowego, ale także i to dzieje
się znacznie później aniżeli na kontynencie. King' s College Chapel
w Cambridge i kaplica Henryka vn za prezbiterium w opactwie
westrninsterskim (209*) są najbardziej znaczącymi ich przykładami. Tutaj
te same schematy ścian i sklepienia, które zdają się bez końca powtarzać,
służą wyraźnie dążeniu do ujednolicenia przestrzeni.

Dekoracja Wprawdzie kilka dużych katedr ma figuralną dekorację fasady, nieraz

bardzo bogatą, pojawia się też ona w niektórych tympanonach
reprezentujących Decorated Style, jak też na nieco napuszonych
portalach w stylu Tudorów, a północny portal S. Mary Redcliffe
w Bristolu jest przeładowany ornamentami.
 Gotyk w Anglii 191
Ale w sumie dekoracja odgrywa większą rolę we wnętrzach kościołów
angielskich aniżeli we Francji. Arkady rozrzedzają boczne ściany naw
(198*). Gzymsy są zdobione dużą liczbą oryginalnych ornamentów
(200), drzwi i arkady mają nasadzone wygięte okapniki ("drip-
stones' '), które są zakończone różnorodnymi rzeźbionymi wspornikami
(202). Należy wymienić tu tzw. noski, które jako ciągłe lub przełamane
motywy dekoracyjne wyrastają z łuków i laskowań i tworzą formy
liściaste lub zaostrzonych rąbków (202*). Według tradycji cysterskiej
służki sklepienne nie spływają do posadzki, ale wspierają się na często
polichromowanym wsporniku w strefie arkad lub tryforiów (202*).
Natomiast na sklepieniu nie opuszczono żadnej możliwości , aby
ozdobić kolorowymi zwornikami punkty przecięcia żeber (201 *).
Tysiące pojedynczych figurek bestii i maski zaludniają sklepienie katedry
i krużganek w Norwich. Poza nielicznymi lektoriami brakuje natomiast
prawie całkowicie monumentalnej rzeźby. Na próżno szuka się figur
apostołów na kolumnach, reliefów na przegrodach prezbiterialnych,
triumfalnego krzyża pod łukiem tęczowym . Na niektórych liściastych
głowicach w Exter i Wells kłębią się figurki ptaszków i wieśniaków,
wzruszające raczej ze względu na swoją rzadkość aniżeli na znaczenie.
Oktogon katedry w Ely prezentuje kilka głowic figuralnych, prezbiterium Salisbury, gtowica w kapitularzu , XIII w.
w Lincoln słynne, ale trudne do dostrzeżenia anioły (207*). Natomiast
rzeźbione mizerykordie w stallach są dowcipne i pełne czaru.

Ta sama tradycja, z której wyrosła sława angielskich cieśli okrętowych, Strop drewniany
stanowi źródło powszechnie stosowanych w architekturze sakralnej
otwartych wiązań dachowych (195*) . Przekrywają one wiele kościołów
w okresie całego średniowiecza i rozwijają się od prostego "waggon-
-roof" (dach-platforma) aż po kunsztowne stropy drewniane, bogato
dekorowane rzeźbionymi aniołami i ornamentami, często bajkowo
kolorowe (WelIs, 208*).

Pierwsze gotyckie sklepienia (194*) krzyżowo-żebrowe są czterodziel- Sklepienia

ne. Na początku XIV w. dochodzą dalsze żebra, zw. tiercerons, które
wznoszą się wachlarzowo z naroży przęseł do szczytu żeber i tworzą
w planie gwiazdy. Wkrótce potem wynaleziono krótkie żebra, które
przebiegają od jednego głównego żebra do drugiego, bez dochodzenia
do naroży przęseł. Późniejsze formy, złożone z 1-3 żeber podłużnych
i pogmatwanych żeber krótkich, prowadzą do nadzwyczaj fantastycz-
nych wzorów (Gloucester). Jako typ sklepienia gwiaździstego wywarły
one być może wpływ na późnogotycką architekturę ceglaną Europy
Północnej. Gwiazdy tworzą także niektóre sklepienia na skrzyżowaniu
nawy głównej z transeptem (Canterbury). Największy wkład wnosi
jednak Anglia w konstrukcję sklepienia wachlarzowego l ), które
pojawia się w połowie XIV w. w krużganku w Gloucester i dochodzi do
największej doskonałości w jakby kamiennych niebach przekrywają-
cych kościoły późnego gotyku (Cambridge, Westminster, 209*; Bath).

Ta ostatnia faza gotyku angielskiego zaczyna się po wojnie stuletniej Późny gotyk
z Francją (1337-1453). Anglia osiągnęła wówczas warunki pomyśl-
nego rozwoju . W całym kraju powstają nowe kościoły parafialne. Ale
zamożność nie prowadzi do nadmiernego przepychu, jak można by
oczekiwać po fazie Decorated Style; odwrotnie, następuje powrót do
form racjonalnych, uproszczonych. Otwory okienne, ściany i wieże
pokrywane są laskowaniem; surowość pionowych linii łagodzą poprze-
czne podziały, czasem tworząc pola przypominające plaster miodu.
l ) Definicja sklepienia wachlarzowego: " A rectangular portion of a quadrant of an inverted concave
conoid" (R. Tibbs).
192 Architektura sakralna
Dekoracyjne rzędy blankowań koronują zrównoważone formalnie,
kamienne okratowania. Zdobywa popularność tzw. wysoka arkada.
Starsze bazyliki są przebudowywane w stylu p~rpendykularnym,
otrzymując co najmniej nowe, szerokie okna. Zaden chyba kraj nie
wniósł do istniejącego stylu takiej własnej, osobliwej formy, jaką był
angielski Perpendicular Style. Jest on w najwyższym stopniu oryginal-
ny, ale często linearny i oschły, i ogranicza się w istocie rzeczy do
obszaru wyspy.

Królowie, fazy stylowe i typy maswerków w gotyku angielskim

2: > > 2: ;; ;;
'E "O "O "O 'E 'E
"O
<tS
.Y
2:- ro;;: ro ro <tS
N
.Y
2:-
.Y
2:-
.Y
2:- <tS ro .Y
>-
.Y
2:-
N
en c ;;: ;;: en c c c ;;: N
en C c
>- Gl "O "O "O >- Gl Gl Gl "O >- Gl Gl
er: I W W W er: I I I W er: I I

maswerk
brak maswerku
negatywowy

• okres przejścio wy

zewnętrzny
Early English. Salisbury,
katedra, 1220-1258.
Early English.
Oxford , katedra, ok. 1250.
wewnętrzny zewnętrzny
Decorated Style. Exeter,
katedra, typ przejściowy
do wysokich arkad.
Decorated Style.
Chipping Wardon , ok. 1350.
Gotyk w Anglii 193
PODZIAŁ ŚCIANY
wewnętrzny zewnętrzny wewnętrzny
Styl perpendykularny. Winchester, katedra.
Budowana od 1350 do XV w.
Wysokie arkady (tzn. arkada, tryforium i górne
okno tworzą jedną całość , ujętą służkami i łukiem
tarczowym sklepienia).
ARKADY
Styl perpendykularny, Sherborne, ok. 1490. Powy-
żej łuk Tudorów, XVI w.
194 Architektura sakralna

SKLEPIENIA

Sklepienie krzyżowo-żebrowe. Po lewej: schemat. Po prawej: Salisbury, ok. 1240.

Sklepienie gwiażdziste z żebrem wiodącym. Po lewej: schemat. Po prawej: najwcześniejszy przy-

kład - Lincoln , 1210.

żebro krzyżowe (przekątne) , gurt

(l ub żebro jarzmowe) , żebro tar-
czowe

żebro wiodące (przewodnie) i po-

przeczne

żebra poboczne (tierceron) pro-

wadzą od naroża przęsła do punk-
tu na żebrze wiodącym lub po-
przecznym , lecz nie do centralne-
go zwornika

żeberka dodatkowe (lierne)

w sklepieniu gęstożebrowym, nie
wychodzące z naroża przęsła

•• zwornik główny (centralny) i bocz-

ny
Sklepienie gęstożeb rowe (z żebrami dekoracyjnymi -lieme). Po lewej: schemat. W środku: Canterbury, 1390-1405.
Po prawej: Wells, ok. 1330.
 Gotyk w Anglii 195

SKLEPIENIA

Sklepienie wachlarzowe. Po lewej: schemat. Po lewej u góry: z wiszącymi zwornikami (Londyn ,

opactwo Westminster, kaplica Henryka VII , 1503-1519). Po prawej: opactwo Sherborne,
1475-1500.
WIĘŹBY DACHOWE

~~~'<;----- 6 1 rafter - krokiew

.".------2 2 collar beam - jętka
~----3 ~~~~~~---2 3 brace - zastrzał
~,-----7
4 cant -szalowanie (deskowanie)
5 strut - słupek (trempel)
~---4
6 Adrew's cross - krzyż św. Andrzeja
(krzyżownica)
li\i-łl~--5
8 7 central purlin - płatew centralna
5 8 king post - słupek centralny (król)
9 tie beam - tram, podciąg
C~~~~~=t- 9 10 ridge - płatew kalenicowa
11 a. arched brace - jarzmo (krokiew łukowa)
11 b. arched brace - jarzmo (więzar
Kolebka drewniana pod więźbą krokwiową Więźba z prostymi krokwiami i podciągiem jarzmowy)
(" waggon-roll" , " trussed-ralter roof') , XIII w. (" trussed-rafter-root with rudimentary princi- 12 wind brace - wiatrownica
pal", " king-post rool") , od XII I w. 13 purlin - płatew pośrednia
14 corbel - wspornik (konsola)
,-------10 15 wall post - belka naścienna (murła-
ta)
~~~---11a 16 hammer beam - kroksztyn

14

Dach z łukowymi krokwiami (więzarami) ("root Dach z łukowymi wiatrownicami (" root with
with Iramed principals") , XIV w. wind-braces") , XIV w.

10 10
2
5
11 a 16
11 a
5
16 16
15 15
14 14

Dach na kroksztynach ("hammer-beam root"). Dwupoziomowy dach na kroksztynach (" double Dach na kroksztynach (" hammer-beam rool").
Poło XIV-XVII w. hammer-beam rool" ), XIV-XVII w. Norwich, S. Stephen, XV w.
196 Architektura sakralna

OKNA
I MASWERKI
Por. tabl. s. 192.

1 okno lancetowe, Witney, ok. 1220

2 biforium lancetowe z podwyższonymi ostrołuka­

mi , Lincoln. ok. 1250

3 najwcześniejsza forma przezrocza w łuku po-

nad biforium = maswerk negatywowy (plate-
-tracery), Great Abington , ok. 1200

1 Early English 2 Early English 3 płyta z przezroczem

(plate-tracery)

4 rozwinięta forma wczesnego przezrocza: czwór-

liść z noskami, Cotterstock, ok. 1250

5 wczesna forma maswerku, bar-tracery - profile

lasek o przekroju prostokątnym lub rombowym
(dotyczy to także wszystkich późniejszych mas-
werków), Castor, pocz. XIIIw.

6 wczesny maswerk z czwórliściem,

Charlton-on-Otmoor, ok. 1260

4 płyta z przezroczem 5 maswerk z laskowaniem 6 maswerk z laskowaniem

(plate-tracery) (bar-tracery) (bar-tracery)

7 wczesna faza stylu geometrycznego z trójlist-

nymi łukami na kolumience i maswerkiem pię­
ciolistnym z noskami, Westminster, po 1245

8 Dorchester, ok. 1280

9 uwysmuklona forma trójpolowa, Great Haseley,

ok. 1300
7 Decorated Style 8 maswerk geometryczny 9 maswerk geometryczny
 Gotyk w Ang lii 197

13 podziały krzywolinijne

10 Ripon , po 1286

10 maswerk geometryczny 11 podziały krzywolinijne 12 styl promienisty 11 tworzenie motywów przedstawieniowych,

(flowing tracery) (rayonnant) York, przed 1338 (tzw. serce z Yorkshire)

12 maswe rk promienisty (zwany też kentish

tracery)

13 Lincoln, ok. 1320 (tzw. oko biskupa)

14 przecinające się laskowania (intersected trace-

ry) , Northfield, ok. 1320

15 sieciowy (reticulated); prześwity w kształcie

czteroliści z łukami w ośli grzbiet, Oxford, ok.
1320

16 laskowanie połączone łukami w ośl i grzbiet,

14 maswerk z przecinające­ 15 maswerk sieciowy 16 maswerk płomienisty z noskami; prześwity w kształcie rybich pęche­
go się laskowania (reticu lated) (fl amboyant) rzy; faza przejści owa do stylu perpendykular-
(intersected tracery) nego, Rye, ok. 1380

~rn
J. ~

17 podział laskowań w dolnej partii okna poprzecz-

nym szprosem (transom); podziały kratkowe
w polu łuku; pomiędzy przechodzącymi na pole
łuku pionowymi laskami pojawia się motyw przy-
pominający plaster miodu, Oxford, 1488
:::-
"" -" 18 konsekwentnie zastosowana kratka w otworze
okiennym, Swinbrook, ok. 1500

19 konsekwentnie przeprowadzone okratowanie

całego okna; liczne podziały poprzeczne,
17 styl perpendykularny 18 styl perpendykularny 19 styl perpendykularny Gloucester, 1349
198 Architektura sakralna

ARKADY PRZYŚCIENNE

Early English , Haddenham, ok. 1230 Przejście do fazy Decorated Style , Lincoln , po Decorated Style. Przykład szczególnie bogatej de-
1235. koracji z przeplatających się łuków płomienistych .
Ely, katedra, 1321-1349.

SEDILIA

Early English , Uffington, ok. 1250 Decorated Style , Chesterton , ok. 1320. Decorated Style , przejście do fazy stylu perpen-
dykularnego, Willesborough, ok. 1350.

KAPLICE PRYWATNE
W KOŚCIOŁACH
(WOTYWNE,
FUNDACYJNE itp.)

., • •.." e:-:--;
.....
~_

~ O" D~.
~ .
lt'""1I'l · ••
~

~~~-
~~~
~
J~~L
,..~
/"~
~~~;3ii"""';:':~-- -:::.----
~ Wells , kaplica wotywna biskupa Bubwijha, 1425,
pod płn. arkadą międzynawową (strzałka) .
 Gotyk w Anglii 199

GŁOWICE

Early English , głowica tale- Early English , głowica tale- Decorated Style, głowica liś-
rzowa rzowo-liściasta ciasta

Decorated Style, głowica tale- Decorated Style, głowica wie- styl perpendykularny, głowica Early English , Salisbury, XIIIw.
rzowa loboczna wieloboczna

•
••••
Early English , XIIIw.
•
•
•
PRZEKRÓJ FILARA
MIĘDZYNA WOWEGO

Decorated Style, 1330 1350 styl perpendykularny, 1450,

1490
BAZY KOLUMN
I FILARÓW

Early English , ok. 1220

Decorated Style, 1335 1350 styl perpendykularny, 1488

200 Architektura sakralna

ORNAMENTY Early English

fryz arkadkowy na wspornikach fryz arkadkowy na wspornikach

Hants, ok. 1220 Salisbury, ok. 1260

dogtooth-ornament (" psie zęby" )

Ketton , ok. 1240

ornament liściasty
Warmington , ok. 1250

wić roślinna ornament roślinny

Glastonbury Abbey, ok. 1180 Salisbury , ok. 1258

Decorated Style

ornament pochodzenia roślinnego (torebki kwiaty czteroplatkowe

nasienne) , Beverly, ok. 1300 Coggs , ok. 1350

Blankowanie. Beverly, ok. 1400. motyw bali-flower i czteroliść winna latorośl

Grantham, ok. 1320 Southwell , ok. 1290

Styl perpendykularny

Blankowanie. Dorchester, ok. 1450. stylizowany fryz liściasty wićz kwiatami , silnie zrytmizowana
Oxford, ok. 1480 Oxford, 1488
 Gotyk W Anglii 201

ZWIEŃCZENIA PINAKLI
(FIAL), KWIATONY

2
1 - Early English: Lincoln, katedra, ok. 1260. 2 - Wczesna faza Decorated Style: Oxford, Merton College
Chapel , ok. 1280. 3 - Decorated Style: Wimborne Minster, ok. 1350. 4 - Styl perpendykularny:
Chittlehampton , ok. 1500.

ZWORNIKI

Early English. Wells , katedra, Lady Chapel (kaplica mariacka) , 1248-1264.

Późna faza Decorated Style. York, chór, 1361-1405.

Styl perpendykularny. Windsor, S. George's Chapel, 4 ćw. XV w.

202 Architektura sakralna

WIELOLIŚCIE, NOSKI

1 rząd : trójliście
2 rząd : cztero l i ście
3 rząd : pięcioliście
4 rząd : wieloliście

2 4
GZYMSY OKAPNIKOWE
(drip- stones)

Gzymsy okapnikowe. Po lewej: Early English. Po Wsporniki gzymsów okapnikowych: 1-2 - Early English: Lincoln, S. Benedict's Church, ok. 1250;
prawej: styl perpendykularny. Headington, ok. 1300. 3 - Decorated Style: Oxford, Merlon College Chapel , 1277. 4 - styl
perpendykularny : Ch ippenham Church , ok. 1460.

2 3
WSPORNIKI
(corbels)

1 - Early English: Wells, katedra, ok. 1250. 2 - Decorated Style: Oxford , Merlon College Chapel ,
1277. 3 - Styl perpendykularny (styl Tudorów): Oxford, Christ Church , 1529.
 Gotyk W Angli i 203

LEKTORIA
PRZEGRODY
CHÓROWE (sereens)

Lektorium oddziela nawę od chóru. Po lewej:

Fyfield (Berkshire), ok. 1480, lektorium drew-
•
•
•
-.--
niane: widok przez stalle ku zach. Niekiedy na
kamiennych lektoriach stawiano organy. W śro­
dku i po prawej: Exeter, katedra, 1318-1325.
• .- o '0
~

KAPITULARZE
(chapter houses)

Wieloboczne budynki kap~ularzy są formą charakterystyczną dla gotyku angielskiego. Po lewej i w środku:
Uncoln, 1200-1235. Czasem zdarzają się kapitularze prostokątne. Po prawej: Chester, ok. 1220.
204 Architektura sakralna

WIEŻE

Early English. Po lewej: Middleton Stoney, ok. 1220. W środku : Oxford , Christ Church , 1220. Po
prawej : Stamford, S. Mary's, 1250.

Decorated Style. Po lewej: Lincoln , k. XIV w. (górna partia) . W środku: Bloxham , 1350. Po prawej:
Bristol , S. Mary Radcliffe; spiczasty hełm późniejszy (1450) , umieszczony w ś rodku blankowanego
zwieńczenia .

Styl perpendykularny. Cirencester, S. John 's Styl Tudorów. Bath, Abbey Church of S. Peter and
Church , XV w. S. Paul, wieża na skrzyżowaniu naw, 1501-1539.
 Gotyk w Anglii 205

ŚREDNIOWIECZNE KATEDRY W ANGLII

~t7
BirSaym Q~F)
~c-~irkwall
~Q
50
!
100 km
I

• katedra
dawna katedra, obecnie ruina lub
D kościół parafialny
() katedra, pierwotnie kościół klasztorny
<1 dawna katedra, pierwolnie kościół klaszlorny,
dziś ruina lub kościół parafialny

Brechin o
Dunkeld
o

o
Glasgow

Newcastle
Hexham<l
•
Durham łl

Ripon.
.York
Blackburn • Bradford
•
•Sheffield

• Derby
•Southwell
Lichfield.
e Peter~orough
Leicester
Birmingham.
łlEly
'Coventry
łlWorcester Bury SI. Edmunds'
Hereford.

łlGloucester .
Chelmsford

OId Sarum
o
Salisbury' łlWinchester
.Chichester
Exeter.
206 Architektura sakralna

EARL Y ENGLISH
(styl wczesnoangielski)
Duże kościoły są bazylikami
emporowymi, trójnawowymi; często jest
to przebudowa kościoła normańskiego;
spotyka się też dwa transepty.
- Chóry i główne nawy o zbliżonej
długości
- rozdzielone przegrodą chórową
i lektorium
- chór prawie zawsze prosto zamknięty
- za chórem od wschodu prostokątne
obejście (retrochorus) i od XIV w.
kaplica mariacka (Lady Chapel)
- trzy kondygnacje ściany wewnętrznej :
arkady, tryforium (lecz nie galeryjka
w grubości muru, tylko rodzaj
pseudoempory), okna z galeryjką
- nawa główna niewiele wyższa od Ripon , katedra, poło XII-XV w. Rzędy lanceto-
wych okien. W okresie Early English rozpo-
bocznych wszechniają się grupy pięciu okien w fasadach.
- sklepienia krzyżowo-żebrowe jeszcze Rzadki przykład fasady wieżowej .
bez wpływu na potężnej grubości
mury, pierwsze żebra boczne;
równocześnie występują stropy
i otwarte więźby dachowe
- służki niosące sklepienia rozpoczynają
się w strefie pach arkad między­
nawowych lub w strefie tryforium;
mało wyraziste podziały między­
przęsłowe i przewaga horyzontalnych
linii w kompozycji wnętrza
- okrągłe w przekroju służki , często
z polerowanego marmuru z Purbeck,
niosą głęboko profilowane arkady
- głowice talerzowe i roślinne
(liściaste)
- zanikają ostatnie okrągłe łuki
- okna lancetowe ustawiane rzędami
lub umieszczane w szeregach arkad
- maswerki , zob. 192*, 196 n* , 202*
- arkady przy ścienne z łukiem
trójlistnym lub podwyższonym
łukiem ostrym
- stylizowana, zgeometryzowana
dekoracja
- ostatnia po XII w. krypta w Hereford
- w dużych kościołach przypory lub
łuki przyporowe
- kulisowe fasady, często szersze od
korpusu, z kilkoma rzędami ślepych
arkad lub wysokich, lancetowych okien
albo wysokich blend, oszczędna
zewnętrzna dekoracja rzeźbiarska
- portale bez rzeźb w ościeżach
- kwadratowa wieża na skrzyżowaniu
naw, rzadko zwieńczona spiczastym
hełmem
założenia katedralne zbliżone do
klasztornych: krużganki, kapitularze;
kapitularze prostokątne, lO-boczne Wells, katedra, 1220-1363. Trójnawowa bazyli- Salisbury, katedra , 1220-1258. Katedra z uwa-
(Lincoln, 1220-1235) lub 8-boczne ka z dwoma transeptami i prostym zamknię­ gi na krótki czas budo_wy stanowi najczystszy
(WelIs, 1240; Salisbury, ok. 1280; ciem chóru; 3-kondygnacyjne ściany wnętrza. przykład Early English'\Ńieża na skrzyżowaniu
Southwell, 1294). Skrzyżowanie nawy głównej transeptu wzmac- naw, 4-dzielne sklepienia, 3-kondygnacyjne
niają przecinające się łuki, wbudowane w 1338 ściany wnętrza , 2 transepty, 8-boczny kapitu-
z przyczyn statycznych. larz (sklepienie palmowe). Zob . 193".

Lincoln, katedra, 1192-k. XIII w. Długość 146
m. Wieże z łukami w ośli grzbiet i narożnymi
w ieżyczkami. Maswerki geometryczne. Służki
sklepienne na wspornikach. Po raz pierwszy
dodatkowe żebra, 1210. Bogata ornamentyka.
lO-boczny kapitularz. U dołu: "Chór Anielski".
Gotyk w Anglii 207
DECORATED
STYLE
(styl dekoracyjny)
Bogata, momentami wybujała
dekoracja arkadek przyściennych,
gzymsów i archiwolt; "ball-flowers",
kwiaty czteropłatkowe, później fryzy
blankowane (200*)
- pełne ostrołuki (na trójkątach
równobocznych); łuki w ośli grzbiet
od l ćw. XIV w. w oknach i blendach;
łuki płomieniste ze spiczastymi
noskami, na zewnętrznej stronie
łuków czołg anki i listki
- bogactwo maswerków (zob . 192*,
196 n. *); wzory geometryczne,
roślinne i figuralne; rybie pęcherze
jak w kontynentalnym stylu
flamboyant; nieprzeszklony maswerk
w tryforiach i górnej galerii
podokiennej (Lincoln*) oraz jako
szkieletowa okładzina ścia n (WelIs)
głowice talerzowe z liczniejszymi ,
ale mniej podciętymi pierścieniami
profilu, okrągłe i ośmioboczne;
naturalistyczne głowice liściaste
(winorośl, dąb, róża)
profile arkad płytsze
pojawiają s ię
tzw. wysokie arkady:
wszystkie kondygnacje
poszczególnego przęsła połączone
służkami lub laskowaniem, od góry
zamknięte łukiem tarczowym, tworzą
jedną całość, zob. 193*;
prześwietlone tryforia (Rochester)
- żebra dodatkowe (tierceron) sklepień
wachlarzowych odchylają się od ścian
już w strefie tryforiów, w dużej
odległości od żebra wiodącego,
podkreślając wrażenie unerwienia
konstrukcji (Ex eter, Wells); w XIV w.
dodatkowe żeberka (Lieme) tworzą
sklepienia gęstożebrowe
na zamknięciu chóru kaplica mariacka
(Lady Chapel) dostawiana również do
starszych budowli normańskich
(Peterborough, 130*)
i wczesnogotyckich (Salisbury, 206*)
- kapLice na zamknięciu chóru czasem
halowe (Salisbury); chór halowy
w Bristolu pozostał bez
naśladownictw
- ściany szczytowe z ogromnymi
oknami; natomiast okna rozetowe
małe i rzadko spotykane, jedynie na
fasadach transeptów (Lincoln, 197*)
- spiczaste hełmy, często stawiane na
starszych wieżach, otoczone przez
pierwotne blankowania lub narożne
York, katedra, XIII-XVw. Długość 147 m. Fasa- wieżyczki
da dwuwieżow3 z ogromnym oknem (flowing obszerne, bogato dekorowane
tracery, 197*); trójnawowy transept; sklepienie
krużganki .
z dodatkowymi żebrami, dzielącymi wysklepki,
w nawie i w przęśle skrzyżowania ("Iantern
tower"). Okazały , 8-boczny kapitularz.
208 Architektura sakralna

PERPENDICULAR STYLE
(styl perpendykularny)
- Elewacje szczytowe przeprute ogrom-
nymi oknami z łukiem Tudorów lub
w ośli grzbiet
dominują tzw. wysokie arkady z wiel-
kimi oknami górnymi i odpowiadający­
mi im tryforiami (Gloucester*, Win-
chester, 193 *)
- okna, portale i arkady zwieńczone
pełnym ostrołukiem (opartym na trój-
kącie równobocznym), lukiem Tudo-
rów lub niskim łukiem koszowym
- często podwójne gzymsy okapnikowe
nad portalami: dolny powtarza obrys
portalu, górny jest poziomy, na koń­
cach załamany w dół pod kątem
prostym i spływający na wsporniki
(202*)
kratownicowe podziały okien; pionowe
laskowania połączone poziomymi
szprosami (Rectilinear Style) sprawiają
wrażenie abstrakcyjnego unerwienia;
podziały maswerkowe przypominające
plaster miodu, nie ograniczają się do
pola łuków (192*, 197*)
- płaszczyzny ścian, filary, płyciny wo-
kół portali , nawet sklepienia pokryte są
gęstą siecią ślepych , płaskich maswer-
ków o podziale na wysokie, prostokąt­
ne pola, zwieńczone trój- lub pięcioliś­
ciem, oddzielone od siebie laskowa-
niem. Przezrocza tworzone są przez
kratownicowe przegrody czy maswerki
pół wałkowe służki przy filarach na
zmianę z głębokimi wklęskami ; bazy
(tylko pod służkami) wysokie i smukłe,
wieloboczne (199*)
głowice tylko nad służkami , przeważ­
nie profilowane, rzadziej rzeźbione ,
często ośmioboczne
- fryzy z naturalistyczną wicią roślinną,
później częstsze sekwencje zgeomet-
ryzowanych, pojedynczych listków we
wklęskach gzymsów i archiwolt;
szczyty pochylone jak połacie dachu
lub prawie płaskie zwieńczenia z blan-
kowaniem, przeprute licznymi otworami
sklepienia gęstożebrowe z rzeźbionymi
i malowanymi zwornikami
sklepienia wachlarzowe (parasolowe),
powtarzające się rytmicznie w długich
sekwencjach przęseł , przede wszystkim
w późnej faz ie stylu (195*, 209*);
z wiązkowych półfilarów przyścien­
nych wyrastają liczne cienkie żebra,
formujące lejkowate wachlarze pokryte
maswerkami; zworniki stalaktytowe
i wachlarzowe w formie lejka, wiszące Gloucester, katedra. Już w poło XVI w. pokryto Wells, kościół parafialny S. Cuthbert, XV/XVI w.
na ażurowych gurtach; żebro wiodące kamiennym okratowaniem pierwotny normański Bazylika trójnawowa ,z transeptem i szerokimi
(przewodnie) chór (pionowe laskowanie z poprzecznymi nawami bocznymi. Sciany wnętrza o dwóch
- rzeźbione lektorium na środku kościo­ szprosami). "Wys9kie arkady" bez zróżnicowa­ kondygnacjach. Wielkie okna. "Przeszklona
ła, na nim nieraz organy
nia kondygnacji. Sciany zewnętrzne w dużym klatka" . Bogato polichromowana, otwarta więź­
stopniu zastąpione oknami. W krużganku pier- ba dachowa z " king post" (środkowym słup­
- otwarte więźby dachowe na krok- wsze sklepienia wachlarzowe, po 1357 (-7 skle- kiem - królem, 195*). XVI w.
sztynach ("hammer beam") pienia Sb').

Cambridge , King's College Chapel, 1446-1515.
Kościół salowy długości 81 m. 12 przeseł z jed-
nakowymi maswerkami w oknach i na wach-
larzowym sklepieniu . Wnętrze przedzielone
drewnianym lektorium, 1533-1536, na którym
umieszczono organy z 1686-1688. Fasady
wsch. i zach. niemal identyczne.
U góry: zamek Windsor, kościół Ślt'{. Jerzego,
zaczęty 1475, nawa 1503-1511. Sciany cał­
kowicie przeszklone. Sklepienie z żebrami po-
bocznymi. Po prawej i u dołu: Westminster,
kaplica Henryka VII na zamknięciu chóru ,
1503-1519. Sklepienie wachlarzowe , 195', bez
funkcji nośnej , całkowicie pokryte maswerkami
z podwieszonymi stalaktytowo zwornikami ;
ażurowe gurty z noskami.
Gotyk W Anglii 209
lub wiązania rozporowe bogato rzeź­
bione i malowane
wieże-latarnie na skrzyżowaniach naw
(York, Worcester)
wcześniejsze wieże uzupełniane ster-
czynami
wspaniale dekorowane krużganki.
w XV i XVI w. powstało ponad 1000
kościołów parafialnych o układzie bazyli-
kowym, często znacznej długości , z sze-
rokimi , płasko przekrytymi nawami bocz-
nymi; nawy główne przekryte drewnianą
pseudokolebką lub otwartą więźbą dacho-
wą, artystycznie rzeźbioną i polichromo-
waną (WelIs, S. Cuthbert, 208*), nato-
miast często pozbawione własnego do-
świetlenia.
,
30
opactwo Westminster,
kaplica Henryka VII
STYL TUDORÓW
Budownictwo sakralne pojawia się pono-
wnie na zamkach . Wyróżniającą się
budowlą jest kościół św. Jerzego na
zamku Windsor*. Dążenie do uzyskania
ażurowej sali obserwujemy w kaplicy
King ' s College Chapel w Cambridge*
i w kaplicy Henryka VII w opactwie
westminsterskim *. Szczytowy moment
rozwoju sklepień wachlarzowych. Nie-
wielkie wpływy renesansu .
210 Architektura sakralna

DECORA TED STYLE

(sty l dekoracyj n y)

50 100 km
'----------'--,- - - '

/
I ~ lindisfarne
t'

\
__ J . J

I
I
/
/ "
. Carlisle
Ourham.

Guisborough . • Whllby

() Ripon•
Markenfield Hall
•
. Rievaulx

York .

Selby
..
Howden <-----,,'

D Conway
Caernarvon · Chester
Vale Royal
•
Southwell
•
Lincoln .

Noningham .

AClOn Burnell.
Shifnal

Shrewsbury. · Wenlock
• .--
Lichfield . Leicester
.Peterborough
Bury St .Edmunds
Market Harborough. fu .
· Geddington . Mildenhall
Warwick . Bushmead
Leominster. Worcester •
G t · · Cambridge
Amberley Coun . M~I~ern • Pershorei Banbury
H f d·. Hal es •
~ Ledbury Tewk:sbury . Chipplng Nonon Ounstable
·Gloucester . WoodslOck
•
--- _Oxford •SI. Albans
· Waltham
• Malmesbury

· Bath Hartley Wespall -

· Wells · Urchfont Ounsfold Penshurst.
GlasIOnbury· B oy ton· Salisbury • Place
• · Winchester
Winchelsea
· Sherborne Banie Abbey• •
Beaulieu
• Onery SI. Mary Christchurch•
 Gotyk w Angli i 2 11
PERPENDICULAR STYLE
(sty l perpendyku lam y)
prawie wszystkie średniowieczne kaledry mają partie dobudowane
lub przebudowane w stylu perpendykularnym zob. s.205

o kościół klasztorny lub kolegiata

o kościół parafialny

50, 100
, km

Chester·le-Street 0

. Canerick

{) Hornbyo

Bridlington "
Bolton Percyo
Beverley Sklrlaugh
Halifax o o o ",
o Cotungham. o Hedon
0
Wakefleld Howden Hull ~elwlck
Thornton0
Sllkstoneo Grirnsbyo
Manchester0
Rotherham. oTlckhl1l
l restbury Louth o

Chester 0Vale Royal · Tideswell

o HOWlon Tanershalk Wain! leet
Gresford o
o 0Bunbury
Wrexham. Strelley Slea~rd o~ybenon
Morley. 0o Notungham ° oonington Walsham
Surlleet o : Worstead
Banlefield 0
o Sh rewsbury
Tong"0 A h
Lercester
0
Maxey
Stamford
• o 0Croyland oLynn
Westwlck o 01ngham
oSwanton Morley J
0 t er~tone _ h 0Peterborough Wymon dh am0
Wolverhampton fotherrng aY0 R Pulham Market
~udlow . Knowle Lowick o 0 amsey Bordwell E o Wmgfield
Presteigneo
Highham ferrers0 BUlwello °Bury y~ Larlleld .,Southwold
Warwlck0 Wymmgton .
o
Cambrrdge0Bal~ham 0 SI. Eomunds o Walberswick
old Radnoro
Pershore
0 0 0
0Stratford-u-A
Adderbury
o
Colmwonh Shelford" favenham Long Melford
o Clare o o o db ol . h
li)
Great Ma Ivern Evesham . CampdelJ HoughtonO Buckland Cavendlsh0Su o ury S~IC
Brecono Tewkesbury0 0 o Chipping Nonon oConquest Luton Kelvedono Stoke
Monmoutho Wlnchcombe Hanbor~ug h Oxford SI. Albans 0Pleshey
Arlinghamj. ~ oNonhleach 0 . Thame "0 oBroxbourne
. . " Kmgs Langley0 o oCh h
Chrrstc~urch Clrencestp,r Dorchester " o Ewelme Watford es unt Luton
Peterstoneo 0Westbury 0 Eton . Harmondswonh o
Cardiff o 0Bristol oev~ff~penham rayford oCobi\'lm
Hungertord 0Trowbridge Effingham o Ryarsho 0M. aidstone
-° Cheddar o 0Ed Ch
Brrdge . Wells mgton Lingfield0 arrng. 0Wye
ounster0 0 owater Salisbury Ashford0 0folkstone
o
CleeveHigh Ha~ . Nonh Cadbury o SI. Cross Tenterden ° Woodchurch
O
Sherborne 0 Etchmgham · LYdd
"IO 0" W b Arundel
Bradnrnch. Yeovl Milton est ourneo 0 oPoynings •

Launieton .
Onery SI. Mary0
~oor
.
Brrdp0n.
.0
chest~r
0 Chrlstchurc~
Wlmborne~ 0 /0
. oTavlstock
Mawgan o Bodmm
0SL~010mb oTotness
·Plymouth
0Probus
212 Architektura sakralna

Florencja, S. Lorenzo, Stara Zakrystia, 1421-1429, F. Brunelleschi.

RENESANS Epokę renesansu uważa się powszechnie za początek ery nowożytnej.

I MANIERYZM Renesans jest sumą co najmniej trzech nurtów historycznych, które

wiązały się wzajemnie, ale nie pokrywały czasowo. Są nimi:

1. Humanizm
2. Reformacja i początek kontrreformacji
3. Manieryzm, rozumiany dziś jako homogeniczna epoka w historii
kultury i jako odrębny styl w historii sztuki.

Ich tło tworzą zjawiska historii powszechnej: wynalazki i odkrycia,

rozkwit handlu światowego, rozwój miast i mieszczaństwa , początek
silnej monarchii we Francji pod rządami Ludwika XI (1461-1483)
i Franciszka I (1515-1547), rekonkwista w Hiszpanii oraz rosnąca
potęga Habsburgów w Europie, z głównym ośrodkiem również
w Hiszpanii.

Wreszcie renesans oznacza także stosunek do życia i jest synonimem

wizji świata, w której Bóg średniowiecza zostaje zastąpiony przez
człowieka, mogącego być miarą wszechrzeczy. Jest to postawa
naznaczona zmysłem krytycznym, samowiedzą, otwartością na po-
szerzanie wiedzy o świecie i naukowym obiektywizmem wobec
tradycji. Większość z tych zjawisk miała swoje źródło już w późnym
średniowieczu. Niemniej jednolite pojęcie renesans\! dla całej Europy
jest nie do zdefiniowania. Najłatwiej można je określić w historii
sztuki: jako epokę pomiędzy gotykiem i barokiem. Jednakże jeśli gotyk
był stylem ogólnoeuropejskim od 1230 przez ponad dwieście lat, to
początek i koniec renesansu w poszczególnych krajach tak dalece są
płynne, że w ramach całej "epoki renesansu" pozostaje właściwie
niespełna 20 lat, podczas których kierunek ten obowiązuje w całej
Europie.
 Renesans, manieryzm 213
Ogólnohistoryczne i duchowe przesłanki renesansu stworzone zostały Włochy jako kraj narodzin renesansu
we Włoszech.

Malarz Cirnabue, 1270-1302, mówi już o "rinascita", odrodzeniu

sztuki. W XIV w. w całych Włoszech podnoszą się głosy wołające
o "regeneratio" stosunków politycznych.
Jednakże po nieudanych próbach stworzenia nowego cesarstwa włos­
kiego, które podjął rzymski przywódca ludowy Cola di Rienzo (1347),
Włochy rozpadają się na liczne państwa-miasta. Są one rządzone przez
bankierów, tyranów lub republikanów. Marzenia o politycznej jedności
pozostaną nie spełnione przez ponad 500 lat. Ale na dworach
Medyceuszów we Florencji, MontefeItrów w Urbino, w Mediolanie
Sforzów, u d'Estów w Ferrarze i Modenie, w arystokratyczych
republikach Wenecji i Genui oraz w Mantui pod rządami Gonzagów,
a w Rimini Malatestów rozwijają się w XV w. nowe formy życia, sztuki
i obyczaju, w których ideałem staje się odnowa rzymsko-antycznej
sztuki i kultury (dopiero w XVI w. renesans obejmuje także Rzym) .
Jednak renesansem nazwali tę epokę dopiero ok. 1855/60 historycy
Leonardo da Vinci,
Jules Michelet i Jacob Burckhardt. kanon proporcji

Zaczynają się nowe, intensywne badania źródłowe na dziełami pisarzy Humanizm we Włoszech

antycznych. Ich inicjatorami są bizantyjscy uczeni, którzy po zdobyciu

Konstantynopola przez Turków w 1453 wyemigrowali z Grecji do
Włoch. Kierują oni zainteresowania kręgów humanistycznych na
przywiezione ze sobą rękopisy.
Powstaje antykizująca poezja w języku łacińskim. Łączy się w niej
chrześcijańska myśl o równej wartości wszystkich ludzi z poglądem
greckim, że wartość człowieka leży w pełnej umiaru, wszechstronnie
rozwiniętej, wyemancypowanej osobowości. Ten "homo unlversalis"
jest ideałem nowego człowieka, który uwolnił się od anonjmowości
i jednostronnie transcendentalnego zawężenia się średniowiecza.
Podobnie jak nazwiska książęcych mecenasów, tak w centrum kręgów
dworskich znajdują się teraz także nazwiska artystów. O ich obecność
zabiegają dwory , zbierane są ich obrazy, a dzieje życia opisuje Vasari,
1511-1574, jak dawniej żywoty królów.
Coraz większe znaczenie ma portret. Indywidualność triumfuje nad
typowo śc ią. Nowy ideał człowieka znajduje swoje najdoskonalsze
wcielenie we wszechstronnych geniuszach, jak Alberti i Leonardo.

Wkrótce ukryta niechęć ludności romańskiej do gotyku pojawia się

w nazwie stylu. " Niech będzie przeklęta ta fuszerka; tylko barbarzyńcy
mogli ją przynieść do Włoch " pisze Filarete w 1460, a Vasari w 1550
obdarza tę "barbarzyńską sztukę" przezwiskiem "stile gotico".
Nawiązuje on tym samym do Gotów , którzy pokonali Italię w V w.,
wkrótce jednak zasymilowali się z miejscową ludnością. W rzeczywis-
tości jednak chodzi mu o obcość Północy , która nigdy nie została
zaakceptowana i przyjęta przez świat romański.

Już w protorenesansie Xl i XII w. (134*) istnjały we Włoszech próby

nawiązania do antyku. Gdy następnie w XV w. słabną siły nie
lubianego gotyku i maleje stylistyczna moda, pod której wpływem
powstawały we Włoszech gotyckie budowle, następuje wyraźny zwrot
ku osiągnięciom duchowym i formom antyku.
214 Architektura sakralna
Dziesięć ksiąg Witruwiusza "De architectura" z 23 p.n.e. , odkry(ych
ponownie w 1414, staje się biblią budowniczych. Włochy są przekopy-
wane w poszukiwaniu rzeźb antycznych. Mierzy się antyczne świąty­
nie, kolumny, kapitele i porównuje z proporcjami ciała ludzkiego,
a nawet odwrotnie - w człowieku dopatruje się pierwotnych, natural-
nych modułów architektury: im piękniejszy , doskonalszy człowiek, tym
bardziej staje się miarą rzeczy.

Humanizm w Europie Północnej W Europie Północnej

renesans nie ma tak bogatych źródeł, in-
spirujących
jego rozwój. Naukowe, filozoficzne i filologiczne aspekty
humanizmu odgrywają tu pierwszoplanową rolę.

Włoscy studenci rozprzestrzenili go w XVI w. na terenach niemiec-

kojęzycznych ; środowiska naukowe Monachium, Pragi i - w XV w.
- Wiednia, Norymbergi i Bazylei dokonują w języku łacińskim prze-
zwyciężenia scholastyki poprzez studia matematyczno-przyrodnicze.
Nowe odkrycia i wynalazki poszerzają obraz świata i człowieka.
Podnoszone są problemy teologiczne. Tłumaczenie Biblii dokonane przez
Lutra, kodyfikacja dzięki niemu języka gómoniemieckiego jest ogrom-
nym, filologicznym dokonaniem. Ale pisze on także ,,0 wolności
chrześcijanina" w aspekcie bezpośredniego stosunku do Boga.

Sztuka drukarska wspiera szerzenie nowych myśli .

Mieszczanie protektorami kultury
Nie tylko kręgi mieszczaństwa, które dawno doszło do zamożności
i osiągnęło poczucie własnej waItości , ale także mniej oświecone
warstwy społeczeństwa , czerpiąc z przemyśleń humanistów, podejmują
na swój użytek krytykę tradycyjnego feudalizmu , a nawet Kościoła.
Prace budowlane przy nie skończonych gotyckich katedrach są prawie
wszędzie i równocześnie zatrzymywane. Zamiast świątyń powstają
kosztowne ratusze, siedziby cechów i domy mieszkalne. Mieszczanin
jako protektor kultury zastępuje duchownego. W porywającym nurcie
reformacji humanizm Północy przekształca się w ruch ludowy
- w radykalizmie anabaptystów i wojen chłopskich zmienia się w swoje
przeciwieństwo .

Zanik gotyckich form architektonicznych Równolegle do tego duchowego i społecznego rozwoju , pierwotnie
potężny impet budownictwa dojrzałego gotyku przechodzi w długą
agonię - inaczej niż we Włoszech, gdzie gotyk już XV w. został
definitywnie odrzucony.

Dążenie do wertykalizmu i wydłużania budowli osłabło w późnym

gotyku na obszarach Niemiec, Anglii i Hiszpanii (najmniej we Francji) .

Przejście od gotyku do renesansu Zamiast bazylikowych katedr powstają w Niemczech i Hiszpanii

kościoły halowe, w Anglii i południowo-zachodniej Europie - koś­
cioły salowe. Spełniają one w szczególny sposób przedreformacyjne
zapotrzebowanie na kościół kaznodziejski.
Stosunek szerokości do długości , który w dojrzałym gotyku wynosił
jeszcze 1 : 4 i więcej , zbliża się w późnym gotyku coraz bardziej do
kwadratu , a nawet w Kutnej Horze (184*) nawa, w Zwickau zaś cała
budowla staje się szersza niż dłuższa (por. "kwadrat westfalski" ,
Soest, 157*).
Dekoracja sklepienia sieciowego późnego gotyku podporządkowana
została uspokajającemu kształtowi kolebki. Zworniki angielskich
sklepień wachlarzowych opadają ku dołowi.
 Renesans, manieryzm 215
- Strzałki sklepień obniżają się .
- Krzywa typowego łuku ostrego zmienia się ; rozprzestrzeniają się
łuki ostre wklęsło-wypukłe , łuki w ośli grzbiet, łuki Tudorów,
kotaro we lub koszowe.
- Maswerk traci wettykalny impet w nie ukierunkowanym, gnącym się
stylu flamboyant lub staje sie suchym kratownicowym szkieletem
w stylu perpendykularnym.

Te skłonności późnego gotyku do statyczności, do wyważenia linii

horyzontalnych i wertykalnych, do formy zwartej, nie rozciągającej się
w głąb są zarazem tendencjami renesansu.

We Włoszech renesans wykształcił tymczasem repertuar typowych Cechy architektury włoskiej

form . Początkowo dominowały wzory rzymskie, później także greckie,

hellenistyczne i po części bizantyjskie. Ale porównanie z budowlami
świata starożytnego ukazuje, że architekci renesansu wprawdzie stosują
kolumny według antycznych porządków, przyczółki, ornamenty i prze-
de wszystkim reguły harmonijnej kompozycji architektonicznej , jed-
nakże tworzą dzieła całkowicie oryginalne.

Idealną formą budowli jest dla wielkich teoretyków architektury

budowla centralna przekryta kopułą; jednak z uwagi na potrzeby
kultowe powstają w wyniku kompromisu kopułowe budowle podłużne
(Rzym, św. Piotr, 227*, 255*).

Kopuła spoczywa zwykle na bębnie i jest zwieńczona latarnią. Ściany,

które w gotyku w znacznym stopniu uległy likwidacji, znowu zamykają
przestrzeń . Podziały architektoniczne i dekoracja, we wczesnym
renesansie przesłonięte zagmatwaną ornamentyką, staną się w dojrzałym
renesansie zwartą formą, pozbawioną pędu w górę . Kąt prosty i koło
dominują. Żebra i łuki ostre skazano na banicję. Stropy drewniane,
sklepienia kolebkowe i kopuły są podzielone kasetonami. Okna we
wczesnym renesansie zamknięte łukiem półkolistym, w dojrzałym
renesansie otrzymują obramienia prostokątne (od około 1500), zwień­
czone trójkątnym lub odcinkowym przyczółkiem. Zamiast późnogotyc­
kich filarów bez baz i głowic , występują klasyczne porządki architek-
toniczne: dorycki, joński , koryncki, kompozytowy, które " odpowiadają
miarom człowieka i tworzą odpowiedniki części jego ciała : baza
- stopy, trzon - korpusu, kapitel - głowy " (H. Weigert). Bardziej
cielesna staje się także fasada. W coraz większym stopniu jest ona
kształtowana przez kolumny i pilastry, rustykę i boniowanie, ryzality,
portyki i przełamane belkowania.
Mistyczną wizję pozaziemskiego świata świętych, wyrażoną w gotyc-
kim wnętrzu , zastępuje świątecznie wywyższona doczesność .

Późne formy włoskiego renesansu, począwszy od 1530, stają się Późny renesans włoski
bardziej ciężkie. Miejsce pilastrów zajmują pół- i pełne kolumny.
Gzymsy stają się bardziej wydatne. Pojawia się bogatsza dekoracja
rodzącego się manieryzmu. Centralną postacią wśród architektów
późnego renesansu jest Andrea Palladio, 1508-1580.

Sam Palladio nie zawsze stosuje reguły , które wywodzi ze studium

budowli antycznych. Ale jego usiłowania , aby upodobnić rzut poziomy
do planów budowli antycznych, zmysł symetrii (por. Villa Rotonda,
310*) i harmonijnych proporcji, fasady kościołów i willi , przypomina-
216 Architektura sakralna
jące starożytne świątynie, nawiązujący do Serlia motyw palladiański
(~ serliana) okrągłołukowej arkady z mniejszymi, prostokątnymi
otworami bocznymi, sięgającymi wysokości nasady łuku , oraz przejęty
od Michała Anioła wielki porządek staną się w przyszłości obowiązują­
cym kanonem. Zapanuje on w angielskiej architekturze od drugiego
dziesięciolecia XVU w. i osiągnie duży wpływ we Francji i pozostałej
Europie.

Rozprzestrzenianie się renesansu

Franciszek I (1514-1547) podczas swoich północnowłoskich wypraw
Francja wojennych przeciwko Karolowi V (1519-1556), sam poznał architek-
turę renesansu i jej ówczesną, czyli manierystyczną formę przenosi na
grunt francuski, wznosząc nowe zamki, por. 2l7 *, 311 n. *

W budownictwie sakralnym renesans nie odegrał początkowo prawie

żadnej roli. Później Francja wnosi swój wkład do europejskiego baroku,
propagując "style classique" (styl klasyczny) , który jest niczym innym
jak kontynuacją renesansu - powstają kościoły o formach chłodnego
monumentalizmu.

Anglia
W Anglii Tudorów renesans z trudem toruje sobie drogę. Henryk vrn
powołuje wprawdzie do Londynu wŁoskich rzemieślników i florenc-
kiego rzeźbiarza Torrigiano, który w 1518 tworzy nagrobek Henryka
VII, ale po schizmie pomiędzy Anglią i Rzymem TOlTigiano wyjeżdża .
Anglia popada w izolację. Italianizacja architektury nastąpi później.
Renesans elżbietański i jakobiński , 1550-1620/40, ma charakter
manierystyczny, pochodzi z Florencji i Niemiec. Nie powstają
wówczas bardziej znaczące kościoły.

Hiszpania Dekoracja renesansowa od XV w. przenika i współtworzy hiszpańskie

style mudejar i plateresco. W ascetycznie surowych czasach Filipa II
(1556-1598) następuje radykalna zmiana upodobań ; powstają po-
zbawione dekoracji, o gładkich ścianach budowle w stylu "desor-
namentado" Juana de Herrery (1530- 1597).

Niemcy Przez budowniczych niemieckich architektura renesansowa jest począt­

kowo całkowicie nie zrozumiana. Przeważnie nie widzieli oni ani
Włoch , ani budowli antycznych, czy też klasycznego renesansu .
Przejmują z wzorników dekorację lombardzkiego i weneckiego
wczesnego renesansu i obudowują nią fasady domów mieszczańskich
i zamków, przesłaniają gotyckie szczyty wolutami , a później wypeł­
niają sale ratuszy i nieliczne nowe kościoły różnego rodzaju manierys-
tyczno-antykizującymi ozdobami z drewna i kamienia. W rezultacie
powstaje jakiś, na ogół co prawda znakomity pod względem rzemieśl­
niczym, ale naiwny , przepojony symboliką, zbiór drobnych elementów,
mieszczański konglomerat motywów antycznych , którego poszczegól-
ne części straciły swoją pierwotną funkcję i czynią wrażenie wtórnie
posklejanych (Liebenstein, 232*). Nawet tam gdzie dotarła znajomość
Włoch - w zamkach Drezna, Berlina, Torgau, Brzegu, Heidelbergu
(tutaj wraz z wpŁywami niderlandzkimi), w kościele św . Michała
w Monachium - o nowym wyrazie decyduje często ornament.

Dopiero w XVII w. powstają na północ od Alp budowle o czysto

renesansowych proporcjach. Natomiast we Włoszech renesans prze-
chodzi wówczas w barok.
 Renesans , manieryzm 217
Równocześnie z późnym renesansem rozwija się - od 1520 do ok. 1610 MANIERYZM
(w Niemczech do 1650) - świadomie antyklasyczna forma wyrazu,
manieryzm. Zaczyna się on w malarstwie florenckim, ukazując
wydłużone, o małych głowach , często spiralnie skręcone figury
("figura serpentinata"), o nader delikatnych członkach. Stoją one
niezbyt pewnie w przestrzeni o nieokreślonej rozciągłości; ostre
kontrasty kolorów i światła powiększają niepokój i napięcie (Par-
migianino, El Greco). Anamorfotyczne przedstawienia, labirynt (Man-
tua, 219*), kula, jajko, oko, kostka w rebusowych , groteskowo-sennych
zestawieniach (Hieronim Bosch, Giuseppe Arcimboldi) wyprzedzają
surrealizm XX wieku. W swojej genezie manieryzm pokrewny jest
hellenizmowi, jak też późnemu gotykowi. Jego żarliwe religijne
komponenty wskazują na związek z kontrreformacją. To kontrnatarcie
wobec protestanckiej reformacji sięga postanowień soboru trydenc-
kiego, 1545-1563, j jest realizowane przede wszystkim przez jezuitów.

Najbardziej znaczącą konsekwencją soboru trydenckiego dla architek-

tury sakralnej jest priorytet budowli podłużnej wobec centralnej.
Znamienne jest dobudowanie przez Madernę na początku XVII w.
podłużnego korpusu do kościoła św. Piotra w Rzymie, zaprojek-
towanego przez Bramantego i Michała Anioła jako budowla centralna.
Vignola, budując w 1568 kościół Ił Gesu w Rzymie, tworzy prototyp
kościoła jezuickiego, który stanie się pierwowzorem dla licznych
świątyń barokowych. Tę budowlę z ciemnym korpusem podłużnym,
który wnika w przestrzeń pod kopułą przepełnioną światłem, można
jednakże tylko umownie zaliczyć do manieryzmu. Budowle manierys-
tyczne znacznie silniej odchodzą od klasycznego ideału wyważonej
harmonii do wertykalnego wydłużenia, niespokojnej zatraty funkcji
elementów nośnych i obciążających; " powstaje ssąca głębia , na której
końcu ... nie znajduje się jednak jakiś point de vue, lecz nie ma nic,
przestrzenna nieokreśloność " (Pevsner). Prezbiterium kościoła
Ił Redentore w Wenecji (229*) Palladia jest wymieniane jako przykład
tych tendencji. Spirala - ulubiony przez manierystów symbol względ­
ności, cyklicznego stawania się i pod tym względem pokrewna
labiryntowi - znajduje konstrukcyjny wyraz w krętych schodach
o podwójnym biegu w Chambord* i w zewnętrznych wieżach
schodowych w Blois i Torgau (311 n.*).

Ale daleko bardziej niż sama konstrukcja, charakterystyczna dla

manieryzmu jest dekoracja. Figury na gzymsach i balustrady, girlandy
z owoców i liści, geniusze i putta przesłaniają podziały kondygnacyjne
i kontrastują z surową ciężkością renesansu. Formy spiralne pojawiają
się w kolumnach i kominach. Niderlandczyk, Cornelis Floris
(1514-1575), rozwija cały świat nowych form ornamentalnych, które są
rozpowszechniane przez sztychy Vredemana de Vries. Okucia i rollwe-
rki oraz ornamenty chrząstkowo-małżowinowe pokrywają w Europie
Północnej ściany budowli, ołtarze i ambony, tworząc wraz z obeliskami
i wolutami specyficzną dekorację szczytów (styl ~ Florisa).
,
:
Manieryzm, pomimo swojej tendencji do rozkładu form, jest nieodzow-
1
nym korelatem renesansu, który jak każda klasyka jest zagrożony

~
skostnieniem. "Klasyka bez manieryzmu jako napięcia staje się ---~::::~---------
-,,
klasycyzmem, manieryzm bez klasyki jako przeciwstawienia staje się :!
manierycznością" (Gustav Rene Hocke). Manieryzm jest czymś więcej
niż tylko końcową fazą renesansu lub przejściem do baroku. Jest
Chambord nad Loarą, zamek, 1519-1533,
samodzielnym stylem (por. także postmodernizm, 341). P. Nepveu, kręte schody o podwójnym biegu.
218 Architektura sakralna

FASADA (WŁOCHY)

Rimini , Łuk Augusta, 27 p.n.e. , wzniesiony przez
cesarza Augusta na Via Flaminia. Stan obecny.
Pierwowzór dla kościoła S. Francesco w Rimini (iI.
po prawej).
Rimini, kościół S. Francesco (" Tempio Malate-
stiano") , po 1472, Alberti. Trójdzielna fasada
nawiązuje do antycznego Łuku Augusta w Rimi-
ni (półkolisty łuk z medalionami w przyłuczach).
Nie ukończona.
Wenecja, kościół S. Zaccaria, 1480-1515, Co-
dussi. Dolna, cokołowa kondygnacja inkrusto-
wana marmurem, powyżej - jeszcze w gotyc-
kim duchu - wielokondygnacyjna nadbudowa.
Część środkowa ukształtowana na sposób we-
neckich fasad pałacowych.

Turyn , katedra, 1492-1498, Caprina. Dwukon-
dygnacyjna część środkowa fasady z trójkąt­
nym szczytem ; części boczne z półszczytami.
Artykulacja pilastrami bl iźn imi. Pierwowzór dla
wielu małych kościołów rzymskich.
Wenecja, kościół S. Giorgio Maggiore" zaczęty
1565, Palladio. Na niską, trójosiową fasadę ,
zdobioną trójkątnie i półkoliście zamkniętymi
niszami, nałożony jest wielkoporządkowy fron-
ton rzymskiej świątyni. Zdyscyplinowana arty-
kulacja.

trójkątny szczyt

gzyms koronujący

woluty

nisze
gierowane ( przełamane )
gzymsy
podwójny przyczółek
(segmen towy i trójkątny)

nisze na figury

podział parami
pilastrów
na dwu kondygnacjach

Rzym, kościół II Gesu, 1576-1584, G. delia Porta. Dolna kondygnacja w wielkim porządku dzielona
4 parami pilastrów. Portyk z kolumnami i pilastrami. Kondygnacja górna węższa (4 pary bliźnich
pilastrów) obramiona gierowanymi gzymsami i wolutami. Oś środkowa podkreślona przez szczyt
i podwójny przyczółek portyku. Pierwowzór wielu fasad barokowych , zwłaszcza jezuickich.
 Renesans, manieryzm 219

STROP KASETONOWY

Strop kasetonowy i boazeria ścienna , Strasburg, k. XVI w. Dekoracja stropu we włoskim renesansie, poło XVI
w., S. Serlio.

Sklepienie z dekoracją kasetonową, zamek w Chambord (Francja), XVI w. Motyw labiryntu jako dekoracja stropu (schemat).
Mantua, Palazzo Ducale , ok. 1600, Viani. Manie-
ryzm.

trójkątny
PORTAL
przyczółek trójkątny

z medalionem przyczółek

fryz """'~m otvw muszli

archiwolta
z płasko­
lii!!~i~i~!r maszkaron
rzeźbami ,
płaskorzeź­
kasetonami
biony klucz
i tympanon

luk półkolisty
przełamane
belkowanie
kanelowane
nisze j ońskie
z posągami kolumny

pilastry
z płaskorze­
źb ion ym
ornamentem
cokół
zomamentem
okuciowym

Como, katedra, portal płd . , wczesny renesan s. Renesans niemiecki, 1604.

220 Architektura sakralna

GŁOWICA

Głowica groteskowa z astragalem i motywami Abakus o wklęsłych bokach , narożne woluty,

l iściastymi , abakus o wklęstych bokach. kanelowana głowica koszowa.

I I

I I
IIII , I I
II! I I I
Głowica fantazyjna z główką putta, narożnymi Głowica w typie doryckim, z nasadnikiem (im-
wolutami , kimationem jońskim , liśćmi akantu postem).
i nasadnikiem (impostem).
KOLUMNA I FILAR

1 - wenecka kolumna z dekorowanym cokołem. 2 - przysadzista kolumna z ciężką, fantazyjną

Francuska kolumna " a bracelets" ( " skrępowana") dekoracją, południowe Niemcy, pocz. XVI w. 3 - kolumna dwuczęściowa, u góry kanelowana,
z bogatą dekoracją belkowania, echinusa, a także u dołu z dekoracją " piszczałkową" , południowe Niemcy, pocz. XVI w. 4 - kolumna kandelabrowa
kanelur. Paryż, Luwr, skrzydło pałacu od Sek- z dekoracją liściastą, u dołu spiralnie skręcona , na cokole , XVI w. 5 - ośmioboczny filar z bogato
wany, 1546-1572, Philibert Delorme. dekorowaną strefą głowicy, WolfenbOtel , kościół mariacki, po 1604, późny renesans.

Kopula na pendentywach z latarnią i bębnem
oraz z wewnętrzną galerią. Wenecja, kościół II
Redentore, zaczęty 1577, Palladio.
Budowla o gotyckim zrębie , na który została
nalożona obfita dekoracja z elementów antykizu-
jących (także romańskich) , czerpanych z wzor-
ników wIoskich. Heilbronn, wieża kościoła św.
Kiliana, 1513-1529, H. Schreiner, manieryzm.
Renesans, manieryzm 221
KOPUŁA I WIEŻA
Ośmioboczne zwieńczenie kwadratowej wieży
o boniowanych narożach ; helm ośmiopolaciowy
z latarnią. Aschaffenburg , zamek, 1605-1614.
Bogata artykulacja z przelamującym się gzym-
sem konsolowym , jońskimi kolumnami naroż­
nymi , trójkątnymi przyczółkami , balustradami
i balkonami ; ośmioboczna latarnia. Amsterdam,
Zuiderkerk, 1614, H. de Keyser, manieryzm.
222 Archjtektura sakralna

DEKORACJA
RENESANSOW A
I MANIERYSTYCZNA

Spiętrzone belkowanie z manierystyczną, północnoniemiecko-niderlandzką profuzją ornamentów:

antycznych , włoskich i zaczerpniętych z repertuaru Cornelisa Florisa (groteski , motywy alegorycz-
ne, wić roślinna , woluty, muszle, maszkarony, kapitele jońskie, dekoracyjne pilastry, ornament
okuclowy z główkami pultów). Brerna, spichlerz, 1609-1614. Liczne wnętrza reprezentacyjne doby
renesansu mialy podobną dekorację , wykonywaną w drewnie.

Po lewej u góry: rnaszkaron z motywem rollwerkowym (zwijanym) w stylu Cornelisa Florisa ,

promieniującym z Niderlandów od 1550. U dołu: plycina kartuszowa z ornamentem okucio-
Maszkaron z ornamentu chrząstkowo-małżowino­ wo-zwijanym , pocz. XVII w. Po prawej: dekoracja ściany złożona z nisz konchowych,
wego. Manieryzm niemiecki, pocz. XVII w. , Fr. ornamentów okuciowo-zwijanych, zdobionych półkolumienek. SI. Luzen koło Hechingen , 1586.
Unteutsch. Manieryzm .
 Renesans, manieryzm 223

DEKORACJA
RENESANSOW A
I MANIERYSTYCZNA

Po lewej: dążenie do antykizacji detalu architektonicznego - podwyższony trójkątny przyczółek , łuk

segmentowy zamiast półkolistego, pilastry; echa gotyckie: laskowane obramienie, niespokojne
przeładowanie figuralno-ornamentalnej dekoracji. Munster - epitafium , 1540, J. Brabender. Po
prawej: harmonijny ruch figur, umiar w operowaniu płaszczyznami, spokojna rytmika dekoracji.
Florencja, Zwiastowanie , 1435, Donatello.

Kraków, Wawel, kaplica Zygmuntowska przy kate-

drze od płd. (177' ) 1517-1533, Bartłomiej Berrecci
Po lewej: przejście od rozwiniętego renesansu włoskiego do manieryzmu . Edykuly obramione i kamieniarze toskańscy. " Perła toskańskiego re-
bliźnimi pilastrami. Surowość formy złagodzona przez ruch figur i dekorację. Florencja, kaplica nesansu na północ od Alp" . Pozłacana kopuła.
grobowa Medyceuszów przy kościele S. Lorenzo, nagrobek Wawrzyńca Medyceusza z per- Podwójny nagrobek królewski Zygmunta I Starego
sonifikacjami Poranka i Wieczoru , 1520-1534, Michał Anioł. Po prawej: ceramiczne medaliony (po 1529, Berrecci) i Zygmunta II Augusta (1574,
Luca delia Robbii. Pawia , Certosa, pocz. XVI w. Santi Gucci).
224 Architektura sakralna

DEKORACJA
ZEWNĘTRZNA rzymsko-antyczny
gzyms koronujący
OKNA

boniowanie z ciosów
(ciosy pryzmatyczne)

przyczółek trójkątny

joński kapitel

kolumna

attycka baza

balustrada

meander falisty
("biegnący pies")

przyczółek
segmentowy

pilaster dorycki

Florencja, Palazzo Pandolfini, pocz. XVI w., Rafael. Surowa artykulacja, klarowny podział na
kondygnacje , oszczędność ornamentyki. Naśladownictwo Bramantego.

Po lewej: okno zamknięte półkoliście z przezroczem i płasko rustykowanym obramieniem, bez

Okno zamknięte półko l iście w ostrołukowym ob- powiązania z wątkiem rustyki lica ściany. Wczesny renesans. Florencja , Palazzo Rucellai , 1446,
ramieniu z rustyki, dzielone kolumienkami dorycką Alberti. W środku: równomiernie profilowany łuk okna obramowany ciosami rustyki. Florencja,
i jońską. Arezzo, Palazzo delia Cassa di Rispar- Palazzo Gondi, 1490-1494, G. da Sangalio. Po prawej: półkolisty łuk obramienia, zwieńczony
mio. Wczesny renesans. prostym belkowaniem. Rzym , Palazzo delia Cancelleria, k. XV w.
 Renesans, manieryzm 225

DEKORACJA
ZEWNĘTRZNA
trytony
rogi obfitości
zwierzęta mityczne
OKNA
delfiny

Nike (bogini zwycięstwa)

festony
wazy
groteskowe hermy na
wolutach
mezzanino

maszkaron
feston
kosz kwiatów
proste zamknięcie okna

nisza zamknięta
półkoliście

alegoria mitologiczna

belkowanie antykizujące

fryz

regula
tryglify

guttae

Rzym, Palazzo Spada , k. XVI W. , Mazzoni. Manierystyczna dekoracja sztukatorska, swoboda

W komponowaniu powierzchni , zanik podziału na kondygnacje.

~ ---------~

Po lewej: okno zamknięte półkoliście w obramieniu manierystycznym w odmianie surowej , ciosy

rustyki odznaczają się na gładkim licu ściany , a ich zaokrąglenia korespondują z półkolem łuku Lukarna w bogatym obramieniu , ze szczytem de-
okna; klińce bez pryzmatycznego wykończenia. Norymberga, browar Tucherów, XVI w. Po prawej: korowanym kandelabrami. Zamek Amboise (Fran-
okno czterodzielne jednego z domów w Orleanie , rue Pierre Percee , 2 ćw . XVI w. Gotyckie okno cja) , skrzydło Ludwika XII, zapewne po 1515.
z antykizującym detalem.
226 Architektura sakralna

BUDOWLE CENTRALNE
WE WŁOSZECH
Etyka renesansu zwrócona była w kie-
runku doskonalenia osobowości pojmo-
wanej w sposób zamknięty . W zakresie
budownictwa w powszechnym odczuciu
przekładało się to na formę budowli
centralnej, która " wchodzącego zaprasza
ku centrum, by mógł on trwać » wieczyś­
cie« i, samemu stanowiąc niejako środek
regularnego okręgu, przeżywać harmo-
nię trwałej doskonało ści " (H. Weigert).
W centralnej budowli kopułowej wek-
tory horyzontalne i wertykalne są ze
sobą harmonicznie sprzężone: poziome
zwracają się wzajem ku sobie, pionowe
skupiają się w czaszy kopuły.

Florencja, kaplica Pazzich przy kościele S. Croce ,

zaczęta 1430, Brunelleschi. Kopuła nad częścią
środkową, sklepienie kolebkowe nad bocznymi
(pierwowzór: S. Lorenzo , Stara Zakrystia). Koleb-
kowe sklepienie przedsionka zostało wzbogacone
kopułą na osi.

Pierwszymi centralnymi budowlami re-

nesansu były zaprojektowane przez Bru-
neleschiego (1377-1446) Stara Zakrys-
tia przy kościele S. Lorenzo (212*)
i kaplica Pazzich przy S. Croce, obie we
Florencji. Filarete (1400-1469), Alberti
(1404-1472), Bramante (1444-1514)
i Leonardo (1452-1519) wy konal i sze-
reg projektów budowli centralnych.
Krzyż grecki, kwadrat, okrąg (także
w kompozycjach wieloczłonowych) sta-
nowiły najczęstsze schematy rzutu bu-
dowli. Rzymskie Tempietto Braman-
tego* jest wzorcowym wcieleniem idei
kolistej kapljcy; natomiast dzieło jego
szkoły - kościół S. Maria della Con-
Rzym, S. Pietro in Montorio (Tempietto), 1502, i, kościół S. Maria delia Consolazione,
Bramante. Część centralna nakryta kopułą, wo- 1508-1608, naśladowca Bramantego. Przekry-
solazione w Todi *, jest jedną z nielicz- kół cylindryczne obejście, na wzór antycznych ty kopułą kwadrat z czterema półkolistymi bądź
nych realizacji " idealnej " architektury świątyń kolistych, otoczone wieńcem kolumn poligonalnymi apsydami (tetrakonchos). Elewa-
świątyni (nie zaś jedynie kaplicy) zbu- doryckich, wspierających taras z balustradą. cje i bęben dzielone pilastrami. Ten położony
Zwieńczenie późniejsze. Plan ukazuje budowlę na wzniesieniu kościół uważany jest za najbar-
dowanej na kwadracie i odcinkach pośrodku przewidywanego pierwotnie kolumno- dziej konsekwentną budowlę centralną dojrza-
okręgu. wego dziedzińca. łego renesansu.
 Renesans, manieryzm 227

Pochodząca z IV w. konstantyńska
bazylika św. Piotra w Rzymie została
w 1506 zburzona. Na miejsce dotych-
czasowej świątyni podłużnej miała po-
wstać budowla centralna.
Projekt Bramantego* z 1506 powstał
na zamówienie papieża Juliusza II
i przedstawia wielki krzyż grecki z cent-
ralną przestrzenią kopułową oraz z ana-
logicznie ukształtowanymi narożnymi
kwadratami między ramionami krzyża.
Powstałe w konsekwencji kolejne naroż­
ne aneksy służą jako podstawy wież.
Rzut ogólny stanowi zryzalitowany na
osiach kwadrat. Całość charakteryzuje
silna addycyjność niezależnych , wzajem
podobnych jednostek przestrzennych.
Zwieńczeniem miała być półkolista
kopuła.

Projekt Michała Anioła* przejął ogól-

ny rzut krzyża greckiego, ale bez naroż­
nych powtórzeń części środkowej (za-
miast nich miały być proste kaplice
kopułowe) i bez wież . Schemat trzech
stref kwadratów został zredukowany do
dwóch, przy jednoczesnym wzmocnie-
niu filarów centralnych. Również wraże­
nie potęgi w wyglądzie zewnętrznym
(koryncki wielki porządek, edykuły
w partii przyziemia i okna w najwyższej
kondygnacji , nisze w trzech kondygnac-
jach, całość nakryta ciężką attyką) obce
było harmonijnej różnorodności bra-
mantowskiego projektu. Przewidywany
,
HlO
portyk wschodni z rzędami 10 i 4 ko-
lumn niweczył symetrię budowli cent-
ralnej .

Podwójna kopuła * została wykonana

w latach 1588-1590 przez budownicze-
go bazyliki Giacomo delia Portę według
poważnie zmienionego modelu Michała
Anioła. Bęben obiegają z zewnątrz
kolumny wspierające żebra kopuły.
Parami kolumn opięta jest także latarnia,
zwieńczona wklęsłym s tożkiem.

W częściowej rezygnacji z klasycznej

harmonii , w ruchliwości przestrzeni
wewnętrznej szczególnie jednak w dy-
namice parabolicznej kopuły (w przeci-
wieństwie do " uspokojonej " kopuły
półkolistej Bramantego) dostrzeżono
elementy manieryzmu i " wspaniałe
zwycięstwo potężnych sił nad ciężarem
wielkich mas " (Pevsner) zapowiadające
już barok.

Maderna (1556-1629) w latach

Rzym, bazylika św. Piotra, zaczęta 1506. Plan Bramantego: krzyż grecki z półkolistymi apsydami. 1607-1626 dostawił do centralnej świą­
Kwadrat centralny nakryty kopułą. W narożnikach jakby odrębne budowle kopułowe , o połowę tyni korpus nawowy i fasadę, w wyniku
mniejsze. Wieże narożne. - Plan Michała Anioła , 1546-1564: uproszczenie planu Bramantego. czego powstała budowla podłużna (co
Kopuły narożne zostały pomniejszone, zrezygnowano z wież , za to wzmocniono statykę . Portyk
kolumnowy od wschodu (kościół miał być nie orientowany!). Monumentalna kopuła z podwójną podyktowane było względami Liturgicz-
czaszą. - Korpus nawowy (s. 255') i fasada, 1607-1626, Maderna, barok. nymi), 255*.
228 Architektura sakralna

BUDOWLE PODŁUŻNE
WE WŁOSZECH
W renesansie, obok centralnych, wzno-
szono też budowle podłużne. Te pierw-
sze, szczególnie przedkładane przez
teoretyków, rzadko kiedy mogły być
realizowane w większej skali (Todi,
226*); względy liturgiczne przemawiały
raczej za budowlą podłużną. Spośród
rozwiązań kompromisowych wyróżniają
się trzy modele:
I - centralizująca część wschodnia
z kopułą (lub bez), korpus nawowy
ze stropem bądź sklepieniem koleb-
kowym, nawy boczne;
2 - układ jak wyżej , ale z kaplicami
bocznymi zamiast naw bocznych
(kościół ścienno-filarowy);
3 - system centralnych, kopułowych
jednostek przestrzennych, ustawio-
nych w trzech rzędach i tworzących
korpus nawowy (przede wszystkim
w Padwie i Wenecji).

Ad 1. W kościele S. Spirito we Floren-

cji * długość korpusu nawowego po-
wtarza trzykrotnie kwadrat skrzyżowa­
nia z transeptem. Nawy boczne z nisza-
mi ściennymi, obiegające część wschod- D o
nią świątyni, mają swoją kontynuację
w partii korpusu. Pierwotnie z pewnoś­
cią zamierzano zamknąć ich obwód
także od zach. o o
Ad 2. W rozwoju architektury istotne 40
'---------",
okazało się rozwiązanie przestrzenne
zaproponowane przez Albertiego w pro-
jekcie kościoła S. Andrea w Mantui *.
Nawy boczne zostały zastąpione sys-
temem autonomicznych kaplic, dostęp­
nych jedynie od strony nawy głównej.
Przęsła zamknięte i otwarte rozmiesz-
czone są w systemie alternacyjnym (por.
przekrój kościoła II Redentore w Wene-
cji, 229*). To rozwiązanie stało się
inspiracją dla kościoła Il Gesu (218*
i 230*) , który z kolei był wzorem
licznych kościołów barokowych.

Ad 3. W Wenecji , od ok. 1500 spotyka

się centralizujące kościoły z kopułą
główną, czterema mniejszymi kopułami
narożnymi i ramionami krzyża przy-
krytymi kolebką (schemat mediolański).
Lombardi (lub Spavento?) zastosował
ten system we wschodniej części kościo­
ła S. Salvatore, 229*, duplikując go
w partii korpusu. Wszystkie kwadratowe Florencja, kościół S. Spirito, zaczęty 1436, Bru- Mantua, kościół S. Andrea, zaczęty 1472, Albe-
nelleschi. Zaplanowany jako centralna budowla rti. Nawa główna ze sklepieniem kolebkowym.
jednostki przestrzenne otrzymały spłasz­ kopułowa na planie krzyża greckiego, obwie- Boczne kaplice sklepione kolebkowo przejmują
czone kopuły , prostokątne zaś - wąskie dziona nawowym obejściem z niszami ścien­ ciężar nawy środkowej. Wzór dla rzymskich
sklepienia kolebkowe. Nawa główna nymi; przedłużony jednak o bazylikowy, kolum- kościołów jezuickich (por. II Gesu 218* i 230*).
otwiera się do bocznych - na przemian nowy korpus nawowy, przekryty stropem. Fasada dzielona pilastrami w wielkim porządku ,
Wczesny renesans. U dołu: widok nawy środ­ nie odpowiada rozkładowi naw. Kopuła baro·
- szerokimi i wąskimi arkadami. kowej w kierunku portalu zach . kowa.

u góry i w środku : Wenecja, kościół S. Salvatore,
zaczęty 1507, Lombardi. Szeregowo ustawione
centralne jednostki przestrzenne nakryte kopułą
z mniejszymi kopułami w narożach i kolebkowo
sklepionymi łącznikami . Od wsch. transept i trójap-
sydialne prezbiterium. U dołu: FerTara, S. Frances-
co, zaczęty 1484, Rosetti. Nawy przesklepione
rzędem spłaszczonych kopuł.
Renesans, manieryzm 229
Kontrreformacja, zainicjowana soborem
trydenckim (1545-1563) i szerzona
przez jezuitów, prowadziła do nowej
pobożności o zabarwieniu eschatologi-
cznym . O ile regularność budowli cent-
ralnej wskazywała na antropocentryzm
człowieka renesansu, to wyraźna tenden-
cja do supremacj i korpusu nawowego,
datująca się od połowy XVI w., odzwier-
ciedlała rozwój dewocji rozumianej jako
średniowieczna wędrówka ku Bogu.
W kościele II Redentore* Palladio ze-
spolił przekryty kolebką korpus nawowy
ujęty po bokach kaplicami (motyw
Albertiego) z częścią wschodnią, w któ-
rej mo żna widzieć bądź budowlę cent-
ralną, bądź założenie trójkonchowe
z ażurową apsydą wschodnią w postaci
półkolistej kolumnady, z widokiem na
położone za nią pomieszczenie o nie-
określonych rozmiarach. Efekty tego
rodzaju są typowe dla manieryzmu.
Fasady. Liczne, zwłaszcza w Europie
Południowej , renesansowe i barokowe
fasady o uskokowych, załamanych
szczytach spełniają postulat akcentowa-
nia przestrzennej struktury kościoła
o wysokiej nawie głównej i niższych
bocznych (Florencj a, 228*). Problem
pojawia się w przypadku klasycznych
porządków kolumnowych i schematu
portyku antycznej św iątyni , która bocz-
nych naw nie miała.
- Portyk kościoła S. Andrea Albertiego
we Florencji , 228* , to wariant rzyms-
kiego łuku triumfalnego, gdzie zbyt
wysoką część środkową przesłania łuk
nad zachodnim oknem nawy głównej
- Palladio zastosował schemat podwój-
nej fasady św iąty ni rzymskiej : wiel -
koporządkowej w partii nawy głównej
i przenikającej się z nią niższej
i szerszej , obejmującej swym zasię­
giem nawy boczne (Wenecja, n Re-
dentore* i S. Giorgio Magiore, 218*)
- fasadę weneckiego kościoła S. Sal-
vatore* cechuje już niespokojna i ma-
ło harmonijna obfitość dekoracji ,
wykazująca cechy manieryzmu
mało "antyczna" fasada kościoła
II Gesu (218*) Giacomo della Porty
odzwierciedla w dwukondygnacyjnej
partii środkowej wysokość nawy głó­
wnej; natomiast woluty (wzorowane
na fasadzie S. Maria Novella we
Florencji z XV w.) wyznaczają strefę
naw bocznych.
Wenecja , II Redentore , zaczęty 1577, Palladio.
Kopula pośrodku centralnego założenia trójkon-
chowego, od zach. sklepiony kolebkowo korpus
nawowy z rzędem kaplic bocznych. Fasada
wielkoporządkowa z portalem i portykiem świą­
tyni antycznej . Póżny renesans - manieryzm
(kopuła, 221 *).
230 Architektura sakralna
Schemat II Ges"
Rozwiązaniem najbardziej brzemien-
nym w naśladownictwa stał się projekt
Vignoli i delia Porty kościoła II Gesu
w Rzymie. Pierwowzorem dla korpusu
o nawie głównej sklepionej kolebką,
z rzędem kaplic bocznych oraz alterna-
cją rytmu pilastrów jest starszy o 100 lat
kościół Albertiego S. Andrea w Mantui ,
228*.

W tej budowli, wzniesionej na przełomie

renesansu i baroku, wykrystalizował się
schemat przestrzenny i typ fasady, które
stały się wzorem dla setek kościołów
barokowych.

BUDOWLE PODŁUŻNE
W HISZPANII
Hiszpania z trudem uwalniała się od
wszechobecnej dekoracji w architek-
turze, będącej dziedzictwem islamskiej
skłonności do nieumiarkowanej ozdob-
ności .

1 faza. Do XVI w. panuje styl mudejar.

Styl plateresco, 180*, stapia późno­
gotyckie bogactwo formy , wczesny
renesans i manieryzm w uduchowioną,
ale często również udziwnioną, dekora-
cyjną całość (Toledo: schody w kruż­
gankach z Santa Cruz, 1504; krużganki
S. Juan de los Reyes, k. XV w. , styl
izabeliński).

2 faza. W Granadzie znajduje się pierw-

sza renesansowa katedra w Hiszpanii ,
zaczęta 1523, oparta na schemacie
późnogotyckiej hali, nakrytej bogatym
sklepieniem sieciowym; rzymskie po-
rządki zostały użyte na sposób średnio­
wieczny. Chór wschodni opięty korync-
kimi kolumnami na wysokich cokołach ,
z antykizującym belkowaniem, będący
kontaminacją form włoskich i hiszpańs­
kich, bardziej działa swoją potęgą niż
klasyczną powściągI i wością.

3 faza. Czasy rządów skłonnego do

ascetyzmu Filipa II (1556-1598), który
do budowy Escorialu, zaczętego w 1563,
powołał Juana de Herrerę (1530-1597).
Założenie stanowi jednocześnie klasztor
i królewskie refugium i ma wyrażać
"szlachetność, prostotę i siłę pozbawio-
ną pychy " . Pełen surowej prostoty styl
"desornamentado" Herrery do pew-
nego stopnia stanowi odpowiednik do- Rzym , kościół II Gesu, 1568-1575, Vignola. Granada, katedra, zaczęta 1523, Egas. Pięcio­
jrzałego renesansu włoskiego. Por. 314*. Pierwowzór, jakim był kościół S. Andrea w Man- nawowy kościół halowy z kaplicami bocznymi ,
tui , 228* (sklepiona kolebkowo nawa główna późnogotyckie sklepienie gwiaździste. Szczyto-
i kaplice boczne z poprzecznymi sklepieniami wym osiągnięciem szesnastowiecznej architek-
kolebkowymi) wraz z centralną kopułą i zredu- tury jest część wschodnia katedry (zaczęta
kowanym transeptem przeobraził się w rzyms- 1528, Diego de Siloe) , centralizująca , z promie-
kiej budowli w obowiązujący schemat kościoła niście rozmieszczonymi kaplicami (u dołu: wi-
barokowego. Fasada Giacomo delia Porty, 218*. dok jednej z arkad części wsch .).

'"
ł W NIEMCZECH
Escorial , zaczęty 1563, Juan Bautista de Tole-
do i Juan de Herrera. U góry: fasada pałacu.
W środku u do/u: kościół klasztorny, plan i wi-
dok skrzyżowania z kopułą na pendentywach.
Założenie centralizujące , doryckie belkowanie
wsparte na kanelowanych pilastrach. Styl " des-
ornamentado". Por. 314".
Lizbona, kościół S. Vincente de Fora 1582-
1627, Filippo Terzi. Dwuwieżowa , opilastrowa-
na fasada. Plan wzorowany na II Gesu U do/u:
Tomar, dziedziniec klasztoru Rycerzy Chrys-
tusowych , 1557, Diego de Torralva; w tle manu-
eliński, późnogotycki kościół klasztorny.
Renesans, manieryzm 231
BUDOWLE PODŁUŻNE
W PORTUGALII
Niektóre z kościołów pierwszej połowy
XVI w., zwłaszcza projekty Diego de
Torralva (1500-1566), wykazują czyste
cechy włoskiego renesansu.
Jeg9 autorstwa kościół La Gra<;:a
w Evora (1527- 1537) ma wprawdzie
cechy manierystyczne, jednak główne
dzieło architekta - piętrowy krużganek
klasztoru w Tomar* jest w pełni
kJasyczny . Doryckie półkolumny
z dolnej kondygnacji, jońskie w drugiej
kondygnacji, arkady na zmianę
z prostokątnymi otworami, motyw
prześw itu w typie serliany.
Budowle sakralne z późnego XVI w.
wykazują cechy manierystyczne
i barokowe. Filipo Terzi (1520-1597)
przeszczepił z Włoch na grunt Portugalii
sty l budowli jezuickich. Fasada kościoła
S. Vincente de Fora w Lizbonie* ma
surowe podziały klasyczne, jak II GestI,
ale bez zmiękczających wolut na
skrajach; plan świątyni niemal powtarza
rzymski plan Vignoli .
BUDOWLE PODŁUŻNE
Wielka liczba kościołów średniowie­
cznych blokowała wznoszenie nowych
w okresie renesansu. Budowano je
przeto głównie w nowo powstających
miastach (Freudenstadt, ok. 1600; Ha-
nau-Neustadt, ok. 1600) bądź dziel-
nicach (Augsburg, kaplica Fuggerów,
1509-1523) lu b jako kaplice zamkowe
(Torgau, Stuttgart, Augustusburg,
Schmalkalden - wszystkie z 2 pol.
XVI w.). Niewielka ich liczba zmusza
nas do uwzględnienia w tym omówieniu
także architektury świeckiej .
Wczesny renesans ("Welsche Manier")
zwracał się ku dekoracji architektonicz-
nej weneckiej (kaplica Fuggerów
w Augsburgu, 1509) i przede wszystkim
lombardzkiej (Wrocław, katedra, portal
z prezbiterium do zakrystii, 1517; Drez-
no, zamek, Georgentor, 1534), bez
gruntownego przyswojenia włoskich
zasad kształtowania przestrzeni. Wpraw-
dzie włoscy budowniczowie przeszcze-
piali na gru nt niemiecki styl dojrzałego
renesansu (Landshut, pałac , 1536), ale
nie doczekał się on następców.
232 Architektura sakralna

-ł'~----- koliste okno

c=- , - -- woluta
figura
,s;~r-- gzyms

hł "li~W--ł-l- nisza z figurą

~~~~ przerwany
-ł-""-f'h'"1- przyczólek

H-~t-+-f-+ tuk pólkolisty

pilaster

Liebenstein (Saksonia) , kaplica zamkowa, 1590.

Szczyt wolutowy z okuciowym ornamentem i ma-
nierystyczne portale na późnogotyckim zrębie. Po-
między gzymsami, umieszczone niezgodnie z kla-
sycznymi regulami , pilastry hermowe i półkolumny
pozbawione funkcji nośnej. Asymetria .

Dojrzały renesans. O wiele si lniej

zakorzeniła się w połowie XVI w.
niderlandzka odmiana manieryzmu (w ,
30

stylu Cornelisa Florisa), wyrażająca się

np. w ornamentyce szczytów czy w ale-
gorycznej dekoracji figuralnej o humani-
stycznych treściach na fasadach ratuszy
i kamienic rejonu Wezery (" renesans
wezerski"). W zasadzie orientacja włos­
ka wyraźnie objawiła się dopiero w po- sklepienie
jedynczych przykładach z późnej fazy kolebkowe nawy
głównej
dojrzałego renesansu - w monachijskim z kasetonami
Antiquarium z 1569 i w kościele św. sklepienie
Michała *, 1583-1597 - a w całej pełni kolebkowe
w późnym renesansie (ratusze w No- poprzeczne nad
emporą
I
rymberdze, 1616-1622, Wolff, i w Augs- nisza z figurą "1,F:::;;=::::'::1l
burgu, 1615-1620, Holi , 365*).
attyka

W okresie dojrzałego i późnego renesan- gierowany

su, między 1582 i 1629, powstało kilka
kościołów jezuickich . Kościół św. Mi-
chała w Monachium jest spośród nicb
najważniejszym niemieckim naśladow­
nictwem II Gesu, podczas gdy świątynia
jezuitów w Kolonii , 1621-1629, z ze-
wnątrz nawiązuje do wzorów włoskich ,
wnętrze jej zaś przypomina paryski
kościół St-Etienne-du-Mont, 233*; nato-
miast wnętrze kościoła uniwersytec-
kiego w WUrzburgu ma w trzech kon-
dygnacjach ustawione arkady filarowe
według klasycznych porządków, doryc-
kiego - jońskiego - korynckiego, jak
w rzymskich budowlach teatralnych.
gzyms
sklepienie
kolebkowe
poprzeczne nad
kaplicą boczną
kanelowany
pilaster koryncki
Monachium, kościół jezuitów św. Michała , U góry: Buckeburg , fara, zaczęta 1613, Vrede-
1582-1597, F. Sustris. (-» Kościół ścienno-filaro­ man de Vries. Manieryzm niderlandzki. Profu-
wy oparty na schemacie II Gesu (218", 230") bez zja ornamentyki na fasadzie dostawionej do
kopuły , natomiast z emporami. Nawa główna ze gotyckiej hali z kolumnami korynckimi. W środ­
sklepieniem kolebkowym. Jego ciężar przejmują ku i u dołu: Augustusburg , kaplica zamkowa,
poprzeczne sklepienia kolebkowe empor. Najwa- 1568-1573, Gerhardt van der Meer. Sklepienie
żniejsza niemiecka adaptacja włoskiej architek- kolebkowe pokry1e ornamentem, z trzech stron
tury wczesnego baroku. empory nad kaplicami.

U góry: Dijon , kościół St-Michel, pocz. XVI w.
Dwuwieżowa fasada o gotyckim zrębie i rene-
sansowej dekoracji przylega do gotyckiego koś­
cioła. W środku i u dołu: Paryż , St-Etienne-du-
-Mont, późnogotyckie wnętrze , zaczęte 1517;
fasada zaczęta 1610, manierystyczna. Stromy
szczy1 nad trójkątnym i segmentowym. Rozeta
z gotyckim maswerkiem.
Amsterdam, Westerkerk, 1620-1638, Hendrik
de Keyser. Trzynawowa bazylika z dwoma tran-
septami, prosto zamknięte prezbiterium i sześ­
ciokondygnacyjna wieża od zachodu. " Gotyc-
kie" szczy1y transeptu z czerwonej cegty zo-
stały dla kontrastu ozdobione antykizującym
detalem z białego kamienia.
Renesans, manieryzm 233
Trójnawowymi halami są najważniejsze
kościoły protestanckie: Wolfenblittel,
1608-1620, Paul Francke, z bogatą
dekoracją manierystyczną; Biickeburg,
zaczęty 1613 (232*) z gotyckimi ostro-
łukowymi sklepieniami krzyżowo-żeb­
rowymj i manierystyczno-barokową,
przeładowaną fasadą.
BUDOWLE PODŁUŻNE
WE FRANCJI
Francuskie malarstwo i architektura już
w końcu XV w. przejęły elementy
włoskiego quattrocenta. W zamku w Ga-
illon (1508) po raz pierwszy zastosowa-
no pilastry w kilku porządkach. Fran-
ciszek I (1515-1547) budując swoje
rezydencje, akceptował szerokie stoso-
wanie motywów renesansowo-manierys-
tycznych. W połowie XVI w. rozwinęła
się francuska odmiana renesansu, którą
reprezentują liczne, stawiane wówczas
zamh Por. 311 n*
We Francji kościoły renesansowe są
jeszcze rzadsze niż w Niemczech. We
wnętrzach jest to najczęściej gotycka
architektura odziana w renesansowy
kostium. Podobnie fasady o formach
gotyckich są jedynie zdobione detalem
renesansowym pochodzenia włoskiego
(Dijon, St-Michel*), bądź komponowa-
ne na sposób parawanowy - z elemen-
tami klasycznymi i manierystycznymi
(Paryż, St-Etienne-du-Mont) albo w cię­
żkiej odmianie wczesnobarokowej - za-
słaniają gotyckie kościoły (Paryż, St-
-Gervais, 1616, 242*).
BUDOWLE PODŁUŻNE
W NIDERLANDACH
Aż do XVII w. również i tu elementy
gotyckie splatają się z renesansowymj,
tworząc przeładowany dekoracją styl
miejscowy, wykorzystujący kontrast
cegły i ciosu kamiennego. Comelis
Floris (1514120-1575) rozpropagował
ornamentykę manierystyczną w całej
Europie Północnej (głów ne dzieło:
ratusz w Antwerpii , 1561). Kościoły
Amsterdamu* projektu Hendrika de
Keysera oddziaływały od Danii po
Gdańsk. Około 1630 r. pojawia się
- równocześnie w Anglii i Francji - faza
paJladiańska (Haga, Mauritshuis, 1633;
Amsterdam, ratusz, 1648; Haarlem,
Nieuwe Kerk, 1645). Kościoły jezuickie
pozostają aż do XVII w. gotyckie.
 ~~
1 Hamelschenburg 1~O km
dense
•
Kopenhaga)
~
JE~
""~"'~ ~
~ .~
trl j: >.
2 Brake i7 ~ol ckenhav f'--.... ry ;J>

Schlo~ le~fr ~f!["vS)~ ~ ~Królewiec >-~

3 Hollfeld \__ JD Cl l....J '""1

4 Neuhaus c,CJ - 2-:

5 ErWllle a ~
g Glucksburg _-- O
6 Hlldesheim ?-., r---.. Il~ "". " --------- Z 1r
C/) E;
$l:>

~ ~
trl
1::.
Chelmno C ~
I
" To ru ń ~

.
I Luneburg·
I O
~
PuUusk Brok
Alkmaar.i
/ j Kampen ( .J ) Celle . Glfhorn •
~
L~~~~e~~.
Haarlem • - Hannover
am . UlreChl : Oeventer 2>~ Buckebu~Hameln .6 ".,
ZuIPhen ,lJ) '" Sladlhagen. . BraunSChwelgHilmsledl C/)\
n< l~ ~
~~-B·acholl .
s'Gravenhage: . Gouda "" Munsler Lemgo•• . Alfeld • Ł owicz
ił O
~feld
-Delft Oarnrechl ( I ".. Oelmold.
4 3. • "Gandershelm
c:;:j •• h
S::J reda. s'Heoogenbosc Rae Oovesladl
• . 5 Paderborn Hoxler
' Elnbeck U
~
ilburg J'../I,/) ) .Horsl Soesl \
.......... 7 \.. 'I
• • Brugla.l........... _...,. . . , ~ Torgau

~
) Veurne Gandawa . Bruksela { Julich Kassel ~iPSk . HbQ.enusburg Legnica
'-~\
Cassel HI . } •
• (. • a 15
~,""'..J. Kolonia Miśnia," - Drezno ~. .
~r1IIZJ I " • . Jawor
"
• .Mans
Tournal _) Lessles LUllich ~... Bonn Al le'l!Jurg Freiberg"
•
,.."
• • Lauensteln I ) e ema Góra -
• ••Auguslusbur I.. · Fr' I · • Brzeg
'--I
~ \ KoblencjaA,,\ ~
GleBen ~ \" Ch.emnilZ /-- 91 y~ I!.!!l~ Książ• Zagórze ." ŚI.
'" \ '" ' Plń;zów ~
~a~au ~ KSląz
J ,. \la \\ /)J Be ' Bezdez LI''') Nlemodlln
"
c. __) r1( ~ Jarosław

sChaff~~b~Urg
sChwelnfuo~lassenlfu'rg ~-1 Głogówek Skała.
(I / \
Gelsenhelm
• Frankfu \lII C . Coburg ( __ • . J"'"
ICln 'paczków
.... ..!..
" Nysa l
• '\ Ogrodzieniec
' • " Wlk"

~ " I, ~rak ow ·Wiśnicz

MogunCJa . '\ ). Pieskowa Be/sce
l (\..,
"-t,.. 1 \ TrewII
l_-.( .... _
"10l>' .~ ~Zburg
n "elaU .o
armsla dtO e • l l• elbach'
Volkach -Samberg ayreulh " ) "". . \J • Velk!
Lllomlsl -.\S Lo~y~RaCibórz
" Niepołomice
• • Tarnów
Biecz Krasiczyn
""\ ".d,'." arY~lllerga H ( • • ",". f ,·· "<' Siary Sącz .
"'." . • •
~ ) ',-Beriliabern •
Hellbrunn
•
_" • Durlach•• B kEllwangen
ROlhenburg
. Ansbach
'\ Horsovskl Tyn
. Amberg '- •
'-, Bechyne
Moravska TIebova
Oravsky
,". Podzamok
OIo~unlec ./ \
,l""'~( \Niedzica~""" )'./-~-
"
" "7 · Vy' b'orna, . Bardejo} ..... '-
Telć
• R • Brno • • Kezmarok

I..,~ lJ.i,n1r~~1avvoHnr,acdeec Levoć~ ·Preśov

Bd dl Beslghelm : nang Nordlingen alyzbona \ , KralOchvllle . ,. • • Bucovlce YYlca 2,llna • . Fricovce Humenn! "
c
a en/,Ba en. SlUllgao ••• Goppingen . Ingolsladl ·k':I- /).Tren'CIO • JI
,~,_/ }1!!.'~.r,
mi \ ces y rumlov:. " .. "
Tybinga . 10gen " " Oonauwooh " f . weltraBrellenelch _ , '- - • " /
FreuVenstadl. • Ulm Olilingen . LandshuI Pasawa I . Rosenau· • Guntersdorf ;G'ncar. Zvolen I
, Hechingen Augi!Jurg • •
Fr:iburg Dachau · •

N~eufh8lel. Wenhe~ :~:~urn

1_~ Kons/,nCJa

'M');~C"' ' ' ' '0:-~-~

-~leyr -- - ---,
rlLles{a~gllsau S'I "e~,n
. BazyleaSchaffhausen" . Helhgenberg MonaChlUj
::::> Ol o • WII Llndau
"_ I" ~-'~
•
l Salzburg Gmunden Wlener Neusladt · J J,
I
"
\
/B,el ten· Zurych · SI Gallen. l , .... " _r-- \ Hallem '-"-- (

, •• • . Lucerna .'op""". (""",",];;'

Nafels~-
I
~...,
\) .Eger~
J<.
(1
(

(~:::~,,-~anna
/ venches . Muoen Berno . S• Slans
Arde~r
h \" r Ambras·_ \ Graz I

/-\.J- -- \
~ ,~ Siue Bri ~
ac seln
---.... ) \~
~
. Obervellach
SpIlIal . Tanzenberg . Ehrenhausen .
•
r ...
r

scon~~ellinzona ~
'_ Genewa " I )'\ I KlagenlurI · HochoSlerwllZ - " \,
1 \,-oó,O Glis ' A "Locarno , ___ '\
\ r \,;
----
,-'- _ ..... ~en
.oH II b ",--.r
urg
"
'-.
( - " . . r , / - - - Brissago "': IIOOlCO
Riva San Viiale ugano
C
L, . !
)'
..... ,
'\., ~-
Pecs. '-
 Renesans, manIeryzm
' 235

r-s. .- \
~
~ -" j
r\ \ ~
RENESANS WE WŁOSZECH

~~
\. .... ,..' / J.- \ ,-
/ 7 ()....... - ,~--:>
( LUgan~O
...-_ \.. ...... r
\j . .\,
~
" Varallo Sesia Novara

~~ ~
) " . Varese. .Jlva

Legnan~.
I',-.r-) Cast1gllone d'Olona . \..

~. . . ~~
)\ v Busto Arsizio . Saronn Bergamo ...... \. ""
erceiII. ' • • ............
C~"
" Abbiate Grasso. • Mllapo Trescore B II -

J
r Cenosa di Pavia. Cre ma . BrescJ
'a J l e uno
,,
I
__
J
' '- "" · Soncrno
•
."""V••" Ud'"O.·'">
,,,", •
[,,",,. (, / '"' - -
'c
'- T",. -'
,_, ," l,
/ I • Genua i Wenecja
Modena.
Bolonia

· Imola
Lukka /e~cla . :stola Faenza. '
Plza-l!. Pogglo . Prato . forll
alan . Cesena·
Empoll • FlorenCi,?
Impruneta . La Verna Pesaro
o Casole
\
San Glmlgnano
dEIsa. ') .S!n~polcro .
Borgo
Slena';' ArezlO Monterchi Urbino
fano
ondavio
Monte allveto • LucIgnan
MagglOre Senrgallia
' Ankona
Loreto
Montepul~lano. D Macerata .. ";'

Plenza. Perugla • Assyż · Tolentino

· Spello
· Montefalco
· Spoleto
Ascoli· Piceno

"
Bari

o
236 Architektura sakralna

Turyn , Superga , kościół klasztorny, 1717-1731 , F. Juvarra.

BAROK Manieryzm był przede wszystkim wyrazem ogólnego przełomu ,

reformacji i rozłamu Kościoła , następujących po nich niepokojów,
wojen i anarchii. Nowy program soboru trydenckiego, 1545-1563,
głosi czas zwycięskiej kontrreformacji. Odrodzona władza kościelna
solidaryzuje się w XVII w. znowu ze świecką. Ta dwojaka władza ma
nabierać mocy poprzez łaskę Bożą. Przedstawicielami obu potęg są
władcy absolutni.

Stylem tej absolutystycznej epoki - od ok. 1600 do 1780 - jest barok I)

Tak jak kontrreformacja ma swój początek w Rzymie. Rozmiary
budowli, podział przestrzeni i wystawność dekoracji propagują auto-
rytet Kościoła i państwa. Chociaż barok znajduje uznanie w Niemczech
i Anglii dopiero w połowie XVII w. , kraje zaś protestanckie przyjmują
go tylko w szczególnej formie, to stał się on na blisko 150 lat jedyną
- i do dzisiaj ostatnią - jednolitą formą stylową, która była w stanie
zaspokoić wszystkie artystyczne, duchowe i społeczne potrzeby
współczesnych.

W całejEuropie barok jest przez ponad półtora stulecia wszechogar-

niającą dyspozycją, która przenika wszystkie dziedziny życia: rzeźbę
i malarstwo, doskonale integrujące s ię z architekturą, muzykę , dodającą
ostatecznego blasku uroczystościom dworskim i kościelnym , egzal-
towaną religijność, literaturę, ale także umeblowanie, kostium i fryzu-
ry, a nawet sposób mówienia.

l ) " Barok" z portugalskiego " barocco" - od nazwy nieregularnej, wynaturzonej perły. We włoskim
renesansie XVI w. pogardliwe określenie filozofii scholastycznej średniowiecza , w końcu XVII w.
zaś wszystkiego co przeładowane , bez smaku. Jeszcze w XIX w. mianem tym oznaczano okres
pomiędzy renesansem i klasycyzmem , ale z pejoratywnym wydźwiękiern ; dopiero od 1855
używane przez Jacoba Burckhardta (" Cicerone" ) w pozytywnym znaczeniu. W końcu lat 80.
XIX w. termin wprowadzony do języka naukowego jako nazwa epoki (W. Gurlitt, H. Wiilfflin i in.).
 Barok 237
Sztuka barokowa zwraca się do całego społeczeństwa, które jest jej
protektorem.
Ideał wykształcenia człowieka epoki baroku cechuje niewielka spec-
jalizacja. Ideał ten jest jeszcze ciągle w dużej mierze identyczny
z siedmioma sztukami wyzwolonymi. Do tego dochodzi znajomość
Biblii i mitologii antycznej oraz subtelny smak, który jest uformowany
na modłę europejską i wyklucza Vi równej mierze sentymentalizm, jak
i soczystą rubaszność.

Świadome własnej mocy, ekstrawertyczne poczucie własnego ja

człowieka epoki baroku znajduje diametralne przeciwieństwo w pełnej
uczucia, często odurzającej "żarliwości dla pozadoczesnego świata "
(Fleming). Stosownie do tego w całej sztuce barokowej występują
zarówno przedstawienia widzialnego wszechświata, jak też tego co
nie widoczne, ale silnie wyczuwalne - transcendencji. Tam gdzie temat
- jak w architekturze rezydencjonalnej - zdaje się wskazywać na
doczesność , transcendencja wkracza zawsze jako geneza przepychu
(" władza z łaski Bożej"), a także przejawia się w określonej
przestrzeni (kaplica pałacowa). Bach pisze w formie świeckiej kantaty
"Ad maiorem Dei gloriam". Intencje sztuki barokowej są uniwersalno-
-transcendentne. Inaczej mówiąc: w tym co widzialne, czci ona to, co
niewidzialne.

Wszystko to znajduje swój wyraz w architekturze kościelnej 1 sWlec-

kiej. Odkrywa ona nieprzebrane możliwości, jakie daje dalszy rozwój
form renesansowych.

Istota sztuki barokowej polega na reprezentacji. Z niezwykłą werwą

porywa ona wielu władców świeckich i duchownych w Europie; także
mieszczanie, książęta, biskupi i opaci są ogarnięci niezwykłą pasją
budowlaną. Realizują ją, wznosząc ogromnych rozmiarów kościoły ,
zamki i parki, których wspaniałość podwaja się w lustrach sztucznych
zbiorników wodnych. Architekturze podporządkowane są wszystkie
inne gatunki sztuki, angażowane przez nią i funkcjonalnie wykorzys-
tywane dla celów reprezentacji: rzeźbiarze i malarze dostarczają
wyposażenia brzemiennego w symbole, figury stiukowe przechodzą
niepostrzeżenie we freski, których wyrafinowana perspektywa nadaje
budowli iluzję przestrzennej nieskończoności (248*).

Napięcia pomiędzy uniwersalnymi i transcendentnymi intencjami

umacniają się w niektórych formach architektonicznych, odpowiadają­
cych w sposób symboliczny tej polaryczności. I tak plan budowli ma
coraz większe znaczenie, a nawet staje się sam w końcu dziełem sztuki,
pełnym głębi znaczeniowej i symbolicznej mocy. Jak koło ma dla
człowieka renesansu znaczenie symbolu zeświecczonego poczucia
własnej osoby, tak dla człowieka epoki baroku dokumentuje się
"w krzywiznach elipsy i paraboli odbicie namiętnej tkanki tego co
osobiste z niepojętością wszechświata " (Scharoun, 1964).

Przy całej radości życia nie zatraciła się nigdy zamierzona surowość.
Jest ona wszędzie widoczna w bezwzględnej symetrii, obrazie i sym-
bolu boskiego porządku . Przesunięte z osi wykusze lub portale - częste
w renesansie - są nie do pomyślenia w baroku I ). Aria operowa preferuje
symetryczny schemat a-b-a, a opracowanie symetrycznych odbić
lustrzanych tematu fugi uważa się za najwyższą sztukę.
1) Urbanistycznie uzasadnionym wyjątkiem jest boczna wieża św. Mikołaja na Malej Stranie
w Pradze , 259".
238 Architektura sakralna
Symetria i równowaga opanowują zarówrio całość, jak i detal : meble,
wzory materiałów, mundur, sztukę ogrodową i wreszcie wysoce
rozwinięte formy zachowań (w okresie rozpadu tego porządku ,
w rokoku, asymetria, co znamienne, staje się najbardziej typową cechą
stylową) .

Nie można pominąć tu teatru . To właśnie opera barokowa skupia jak

w soczewce wszystko, co istotne dla formy życia epoki baroku:
architekturę , muzykę , język, strój, malarstwo iluzjonistyczne, sposób
chodzenia, raz sztywny jak na szczudłach , kiedy indziej pełen
kokieteryjnego wdzięku.

Takie " Gesamtkunstwerke" - pojęcie ukute dopiero w XIX w.

- wymagają wielostronnych organizatorów, którzy także pod względem
sposobu życia identyfikują się ze swoimi zadaniami. Westfalski
architekt Schaun, 1695-1773, jest dobrym tego przykładem: wznosi on
ok. 1745 nie tylko pałac Clemenswerth (--7 myśliwski pałac gwiaździs­
ty *), który jest połączony z klasztorem Franciszkanów, projektuje także
założenie ogrodowe, ołtarze w kaplicy, zegar słoneczny, lichtarze,
dekoracje teatralne, mechaniczne ruszty do kuchni. Przy tym jest on
oficerem i pobożnym człowiekiem, widzącym w swojej pracy związek
pomiędzy spełnianiem zalecenia " czyńcie ziemię poddaną" a służe­
niem "największej chwale Bożej " . Tego rodzaju postawie odpowiada
także sposób życia możnych protektorów kultury, aż do zrytualizowa-
nego obyczaju na dworze Ludwika XIV.

Zgromadzenie funduszy nastręcza znacznych trudności. Skoro prefero-

wane są kosztowne materiały, to sztuka musi często dopomagać sobie
surogatami, brąz zastępuje brakujące złoto , malowane drewno - drogi
marmur. "Stucco lustro" (pol~rowany stiuk) umożliwia imitację
marmuru w każdym kolorze. Sciany pomiędzy wspaniałymi pomiesz-
czeniami są niekiedy wykonane z desek (Poczdam, Nowy Pałac;
Peterhof pod Petersburgiem i in.). Poza tym pożądany jest pośpiech.
Wyniesiony na piedestał kult własnej osoby właściciela budowli
uzasadnia jednocześnie słuszne obawy, czy jego równie egoistyczny
następca będzie kontynuować rozpoczęte dzieło, czy też na jego
miejscu wzniesie nowy, własny pomnik. Dlatego okres
budowy barokowych pałaców i kościołów jest przeważnie zdumiewają­
co krótki: pałac Solitude w Stuttgarcie został postawiony w cztery lata,
Sanssouci w dwa, Vaux-Ie-Vicomte w ciągu jednego roku. Stąd też
robota rzemieślnicza bywa tandetna, chętnie zakrywana tynkiem
i tapetami.

Poglądowi o ciągłości i jednorodności rozwoju architektury baroku

Okres budowy przeczą następujące zjawiska:
Wiedeń, kościół św. 1. - równoczesność nurtów barokowych i klasycyzujących, por. Rzym,
Karola Boromeusza 9 lat
Durnstein, kościół 4 lata św. Jana na Lateranie, 239*,
Fulda, katedra 8 lat 2. - wykształcenie się specyficznych form narodowych dojrzałego
Legnickie Pole , kościół
klasztorny 4 lata i późnego baroku,
Praga, kościół św. Mikołaja 5 lat 3. - nierównoczesność faz stylowych w różnych krajach europejskich,
Birnau , kościół pielgrzymkowy 2 lata
Steingaden , kościół pielgrzymkowy 4. - ambiwalencja form centralnej i podłużnej .
w Wies 8 lat Pierwsze trzy problemy będą poruszone w omówieniu zjawisk epoki na
Benediktbeuern , klasztor 5 lat
Weltenburg, klasztor 5 lat następnych stronach (239 n. *). Wyjaśnieniu punktu 4 służą szczegóło­
Diessen, kolegiata 3 lata we opisy (zwłaszcza na s. 250-261). Przy tym tak dalece, jak to jest
Weingarten , kościół klasztorny 8 lat
Einsiedeln , klasztor 4 lata możliwe, uwzględniono porządek chronologiczny, narodowe właściwo­
Wiedeń , Górny Belweder 3 lata ś ci i klasycystyczne warianty, choć aspekty te nie zostały wysunięte na
Vaux-Ie-Vicomte, zamek 1 rok
Poczdam, pałac Sanssouci 2 lata pierwszy plan.
 Barok 239
Sobór trydencki postuluje powrót do religijności pierwotnego chrześ­
cijaństwa. Jest to ideową podstawą kontrreformacji. Jej teoretycznym
założeniom Vignola ofiaruje już w końcu renesansu odpowiedni typ
świątyni w postaci II Gesll - kościoła ścienno-filarowego, który jest
nowoczesną wersją bazyliki s tarochrześcijańskiej i okazuje się wkrótce
niezwykle praktycznym modelem budowli kościelnej całego baroku, po
stokroć naśladowanym. Największym triumfem tej koncepcji jest
dodanie przez Madernę korpusu podłużnego , według zmodyfikowane-
go schematu II GeslI, do centralnego założenia kościoła św. Piotra na
Watykanie. Oznacza to odejście od projektów Bramantego i Michała
Anioła i przezwyciężenie ducha renesansu.

Normalny kościół parafialny lub klasztorny to budowla podłużna. Ale

już II Gesll łączy schemat podłużny z ideą centralnego skrzyżowania
naw, przekrytego kopułą. Nawet w prowincjonalnym budownictwie
regionu Voralberg (Austria), 252*, jest niewiele kościołów, które
całkowicie rezygnują z elementów budowli centralnej . Od czasów
dojrzałego baroku budowla centralna zyskuje na znaczeniu: jako
samodzielna bryła architektoniczna, jak też składowa budowli podłużnej.
W późniejszym okresie indywidualny rozwój i ambiwalencje układów
centralnego i podłużnego warunkują trzy drogi do integracji przestrzeni
kościelnej.
1. Wczesnobarokowy pomysł kościoła ścienno-filarowego jest zredu-
kowany w niektórych budowlach późnego baroku, po usunięciu
bocznych przestrzeni (kaplic bocznych, transeptu, aneksów przy
prezbiterium) i kopuły nad skrzyżowaniem naw, do prostego
kościoła salowego. Por. 250*-253* (analogie w gotyku, 172).
2. Centralna budowla dojrzałego i późnego baroku jest idealną formą
jedności prZeSlr7.:ennej. Por. 254*-255* (analogie prawie we
wszystkich stylach architektonicznych).
3. Zespolenie budowli centralnej i podłużnej na 4 sposoby:
dobudowa bocznych przestrzeni do budowli centralnej (por.
256*-258*) Rzym, św. Jan na Lateranie. Fasada, 1733-1735,
Alessandro Galilei, jest przykładem klasycyzujące·
rosnące znaczenie przestrzeni centralnej w obrębie budowli podłuż­ go nurtu , który już towarzyszył wczesnemu baro·
nej (por. 257, 258*, 259*) kowi. Opiera się on na wzorach Albertiego
(Mantua, 228*) i Palladia (Wenecja, 218* , 229*).
budowla podłużna w fonnie szeregu przestrzeni centralnych (por.
257, 259*, 260* , analogie w romanizmie, 118)
wprowadzenie osi podłużnej w przestrzeń centralną lub cent-
ralizującą kościołów późnobarokowych (centralizacja przestrzeni
podłużnej , por. 260*, 261 *) .

Budowla centralna pochłania budowlę podłużną .

Barok powstaje w Rzymie jako rozwinięcie form renesansu. Nowa Włochy Przegląd
formacja dzieli się natychmiast na dwa równoległe nurty: Wczesny barok, 1570-1630
1. Nurt barokowy ma korzenie w XVI w.: we wprowadzeniu przez Prekursorzy:
Michał Anioł, 1475-1564
Michała Anioła wielkiego (kolosalnego) porządku w pałacach Kapito- Główni przedstawiciele:
lu, proj. od 1536 (361 *) i w bazylice św. Piotra, 1546-1564 (227*) oraz Carlo Maderna, 1556-1629
Gianlorenzo Bernini , 1598-1680
w układzie przestrzennym II Gesll Vignoli, 1568-1576 (218*, 230*): Giacomo delia Porta, 1539-1602
rzymski typ kościoła jest kościołem ścienno-filarowym z przesklepio-
nym kolebkowo korpusem podłużnym, kopułą na skrzyżowaniu naw,
kaplicami bocznymi.
2. Nurt klasycyzujący powołuje się na Albertiego i Palladia (Rzym,
św. Jan na Lateranie*) i dominuje przede wszystkim w architekturze
Francji i północnej Europy (Holandii, Anglii, Skandynawii i płn.
Niemiec). Po wyczerpaniu s ię dynamicznej siły i społecznych prze-
słanek sztuki baroku w końcu XVIII w., klasycyzm zdobywa sobie
uznanie w całej Europie.
240 Architektura sakralna
Dojrzały barok, 1630-1700 Faworyzowanie budowli centralnej: 254*-257*
Główni przedstawiciele:
Gianlorenzo Bernini, 1598-1680
Francesco Borromini , 1599-1667 - Fasady s ą dynarrucznie wygięte - wklęsłe przeważnie w kościołach ,
Pietro da Cortona (Berettini), 1596-1669 które stoją na placach (Rzym, S. Agnese, 254*; S. Ivo, 255 *);
Carlo Rainaldi, 1611-1691
wypukłe lub wypukło-wklęsłe częste zwłaszcza w kościołach
włączonych w pierzeje uhczne (Rzym, S. Carlo alle Quattro Fontane,
254*). Niekiedy pojawia się portyk kolumnowy (Rzym: S. Maria
della Pace, 243 *; S. Andrea al Quińnale , 242*).
Centralizujące przenikaille się przestrzeni (Rzym, S. Ivo, 255 *
Borrormni; Turyn, S. Lorenzo, 257 *, Guarini).
Wieże fasadowe według wzoru nie zrealizowanych projektów
Berillillego dla bazyliki św. Piotra (por. Rzym, S. Agnesa, 254), są
charakterystyczne także dla północnej i wschodniej Europy (Londyn,
260*; Birmingham, 244*; Petersburg, 244*).
Bogactwo dekoracji.

Turyn i Piemont Guarini w swojej książce "Architettura civile" , wydanej w 1668 jako
Główny przedstawiciel: album sztychów, a w 1737 wraz z tekstem, przedstawia matematyczne
Guarino Guarini, 1624-1683
i estetyczne podstawy swoich pomysłów budowlanych, zwłaszcza
przenikania się różnych geometrycznych form przestrzennych. Jego
idee oddziałują przede wszystkim na architekturę krajów położonych
na północ od Alp (261 *).

Wenecja Najznakomitszą barokową budowlą centralną jest wenecki ko ściół

Główny przedstawiciel : S. Maria della Salute (256*) Longheny.
Baldassare Longhena , 1598-1682

Południowe Włochy S. Croce w Lecce (1582-1644) łączy wybujałą dekorację, pochodzącą

Główny przedstawiciel : z ornamentyki wykształconej w XVII w. w Hiszpanii, z formarm
Rosario Gagliardi, 1700-1770
renesansowyrm i średniowiecznymi.

Późny barok, 1700-1780 Kościół Superga koło Turynu, dzieło F. Juvarry z 1717-1731, jest
Główni przedstawiciele: - z uwagi na swoją elegancką, pogodną fantazję - chętnie porów-
Filippo Juvarra, 1678-1736
Carlo Fontana , 1634-1714 nywany z klasztorarm w Melk i Einsiedeln. Przekryta kopułą, okrągła
Rosario Gagliardi, 1700-1770 w planie budowla o szerokich skrzydłach wieżowych i długim portyku
jest podsumowaniem wszystkich wcześniejszych budowh centralnych,
236*.

Sycyhjskie fasady barokowe w Noto, 1730, i w Ragusa Ibla (243 *),

1744-1774, Gaghardi, wybudowane w czasach panowania hiszpańs­
kich wicekrólów, łączą z nie zwykłą elegancją formy neapolitańskie
z hiszpańskirm.

W Rzymie barokowe i klasycystyczne kierunki ostatecznie rozdzieliły

się . Rokoko Schodów Hiszpańskich * (1721-1726, A. Specchi i F. de
Sanctis) i kościół S. Croce in Gerusalemme (zaczęty w 1743,
Rzym. Schody D. Gregoriill) ukazują końcową już fazę nurtu barokowego; fasada św.
Hiszpańskie ,
1721-1726,
Jana na Lateranie (1733-1736, A. Galilei, 239*) jest zalążkiem
Alessandro Specchi klasycyzmu, który reprezentuje na początku stulecia Fontana.
i Francesco de Sanctis.

Francja Fasada St-Gervais w Paryżu (1616-1621, S. de Brosse, 242*) łączy

Wczesny barok, 1610-1643
Główni przedstawiciele:
Salomon de Brosse , 1571-1626
Francois Mansart, 1598-1666
Jacques Lemercier, 1585-1654
schemat Il Gesu w Rzyrme ze stylem renesansowego zamku w Anet
(312*) i obrazuje istotę francuskiego "barokowego klasycyzmu ".
Także wnętrze kościoła Val-de-Grace w Paryżu (zaczętego w 1645,
F. Mansart), z nie przełamanym belkowaniem, kontynuuje
styl Il Gesu. Kopuła (J. Lemercier) ukazuje wprawdzie czysto
barokowe cechy, a baldachimowy ołtarz , 247 *, jest echem
 Barok 241
ołtarza św. Piotra w Rzymie Beminiego. Fasada
z dwiema parami kolumn i trójkątnym szczytem została daleko
wysunięta przed bryłę budynku i jest typowa dla barokowych
kościołów francu skich.

St-Sulpice w Paryżu (zaczęty w 1646, Le Vau) ukazuje w nie- Dojrzały barok, 1643-1715
zdobionych ścianach z prostym belkowaruem podobieństwa do ar- Główni przedstawiciele:
Lou is Le Vau , 1612-1670
chitektury rzymskiej , a w ukształtowaruu prezbiterium i sklepienia Jules Hardouin·Mansart, 1646-1708
lunetowego nawet gotyckie poczucie przestrzeni. W kościele In-
walidów, 1675-1706 (256*), Hardouin-Mansart przekształca wzór
bazyliki św. Piotra w budowlę centralną, która swoją kopułą i ogromną
pałacową fasadą reprezentuje barokowy impet, a jasno zrozumiałymi,
matematycznymi proporcjami i chłodną dekoracją - klasycyzujący, po
świecku uroczysty język form francuskiego absolutyzmu. Jeszcze
mocniej ową statyczną, akademicką jasność ukazuje kaplica pałacowa
w Wersalu, 1699-1710, która świadomie oddala się od form niespokoj-
nego, późnego baroku w ówczesnych Włoszech.

Odwrót od dojrzałego baroku jest widoczny pod względem architektorucz- Późny barok
nym w millejszych pałacach i rezydencjach (321 *), a jeśli chodzi Regencja, 17 15-1723 i
o dekorację - w odrzuceruu form patetycznych (koryncki kapitel, ciężkie Ludwik XV (rokoko), 1723-1774
Główny przedstawiciel:
gzymsy z antycznym belkowaruem); na ich rniejsce pojawia się bujny, ale Pierre Lepautre (Le Pautre), 1660-1744
delikatrue naturalistyczny styl dekoracji wewnętrznej, który w zmodyfIko-
wany sposób przejęty zostanie w pozostałej Europie; por. Niemcy, 241.

Na barok hiszpański oddziałują cztery czynniki: Hiszpania, l 600-1800

echo imperialnego i zarazem ascetycznego " desornamentado" Główni przedstawiciele:
Francisco de Herrera mł. (El Mozo), zm . 1685
Escorialu HelTery (231 * i 314*); Jose Benito de Churriguera, 1665-1725
klasycyzujące nurty Francji i Włoch (Loyola, Sagrario, zacz. w 1681, Narcizo Tome , zm. 1742
Juan Gómez Mora, 1586-1647
Fontana);
dynamiczna architektura Włoch, przede wszystkim Berniniego
i BOlTorniniego (Saragossa, 251 *);
hiszpańska skłonność do przesadnej dekoracji, która zwłaszcza w tzw.
chulTigueryzmie pokrywa drobnym ornamentem całe ściany (San-
tiago, 244*, Salamanka, 245*, Grenada, 248*). Teatralne efekty (tzw.
Transparente - nastawa ołtarzowa w katedrze w Toledo z 1721-1732).

Dominują kościoły ścienno -fIlarowe . Barok hiszpański promieniuje

przede wszystkim na kolonie latynoamerykań skie, a także na Sycylię
(Ragusa, 243*).
W całej Europie Północnej wczesny barok, który z powodu wojny Niemcy, 1660-1780
30-letniej zaczyna się tu późno, pozostaje całkowicie pod wpływem Główni przedstawiciele:
Georg Dientzenhofer, zm . 1689
architektów włoskich (Monachium, kościół Teatynów, 250*). W latach Johann Dientzenhofer, 1663-1726
następnych protestancka Północ ulega wpływowi holendersko-francus- Kilian Ignaz Dientzenhofer, 1689-1751
Georg Bahr, 1666-1738
kiego klasycyzmu , na katolickim zaś południu Niemiec, w Czechach Balthasar Neumann, 1687-1753
i Austrii w końcu XVII w., a zwłaszcza w XVIII w. zyskują Cosmas Damian Asam, 1686-1739
Egid Quirin Asam, 1692- 1750
powodzenie nowe formy architektoniczne i dekoracyjne, w których Dominikus Zimmermann, 1685-1766
ruemieccy budowniczowie łączą ruchliwość włoskiego baroku (Ber- Johan Konrad Schlaun, 1695-1773
nini, Guarini), a od 1735 także francuskiego rokoka, z własnymi Mistrzowie z Vorarlbergu, zob. 252
wyobrażeruami. Z tymi trendami związane są odtąd największe
osiągnięcia barokowej architektury kościelnej.

Wczesnobarokowa katedra w Slazburgu, 1618-1624, wybudowana Austria, 1618-1780

została przez Solariego w czysto włoskim stylu, a po 1648 pokryta Główni przedstawiciele:
Johann Bernhard Fischer von Erlach, 1656-1723
wewnątrz italianizującą sztukaterią . Okres świetności austriackiego Johann Lucas von Hildebrandt, 1668-1745
baroku leży pomiędzy 1690 a 1750, kiedy to włoscy rnistrzowie
zastępowani są przez miejscowych architektów. Dokończenie na s. 242
242 Architektura sakralna

FASADA
Zob. też 250-263 .

Paryż , kościół St-Gervais, fasada 1616-1621 , Averbode (Flandria) , kościół klasztorny,

S. de Brosse, wnętrze gotyckie; trójkondygna- 1664-1701 , van den Eynde. Gotycki wertyka-
cyjna fasada, z parami kolumn , przełamane lizm oraz kontrastowanie cegły z kamieniem
belkowania. Typ II Gesu. Wczesny barok. nadal trwa w północnym baroku.

PORTAL

Rzym, kościół S. Andrea al Quirinale, 1658 Lecce (Apulia) , katedra, portal północny ,
-1670 , G. Bernini. Antykizująca fasada z pół­ 1650-1670, G. Zimbalo. Przerwany przyczółek
kolistym portykiem kolumnowym. segmentowy, pilastry z figuralnymi głowicami.
Dokończenie s. 241

Obok wznoszenia kościołów , szczególnie przerwany

przyczółek
w Wiedniu i Salzburgu , prowadzone są przełamany
prace przy budowie założeń klasztor- gzyms
nych i kolegiackich St-Florian, 1686, tryglify
i Melk, 1702, J. Prandtauer; Gottweig, kartusz
1719, J.L. von Hildebrandt; rollwerkowy

Klosterneuburg, 1730, D.F. Allio i J.M.

herma
Fischer; Altenburg, 1740; Admont,
1745. Szczególnie odznaczają się wspa-
niałe biblioteki klasztorne. pilaster

kolumna

Cambridge, King's College, 1724-1730, J. Gibbs. Praga, klasztor Loreto, przebudowa 1720
Anglia, 1670-1730 Palladiański portal kolumnowy wg wzorów rzy- -1722 , K.I. Dientzenhofer. Bogato ukształtowa­
Zob. 262-263. mskich. ny portal , wklęsłe profile.

Rzym, S. Maria delia Pace, 1656-1657, P. Cor- Ragusa Ibla (Sycylia) , kościół S. Giorgio, 1744
tona. Poruszona i malarska fasada o wypukłej -1775, R. Gagliardi. Wieża wyrasta z wypukłej
części środkowej na tle wklęsłych skrzydeł har- części środkowej, kolumny rozstawione
monijnie wtopiona jest w otoczenie. w trzech kondygnacjach , wielkie , frontowe
schody.
Abington (Berkshire), ratusz, Walencja, katedra, 1703, F. Praga, pałac Michnów,
1677, Ch . Kempster. Półkolis­ Vergara. Eliptyczne okno 1640-1650. Przerwany przy-
ły łuk z kluczem . ("wole oko" ). czółek , z ku l ą pośrodku.
Melten (Dolna Bawaria) , klasztor, 1706-1720, Steinhausen , kościół pielgrzymkowy, 1728
Holzinger. Nisza okienna, spokojne formy z mo- -1 733 , D. Zimmermann. Trójdzielne okno o fan -
tywem pultów i dekoracją taśmową. tazyjnym wykroju. Rokoko .
Barok 243
Santiago de Compostela, katedra, F. Casas y No-
voa . P rzeładowana deko racją dwuwieżowa fasa-
da, 1738, przesłan i a romańskie wnętrze z 1078
- 1128. Schody zewnętrzne 1606. Zob . też 244*.
OKNO
Monachium, pałac Preysing , 1723- 1728, J . Ellner.
Okna za m knięte półkoliście , odcinkowo i prosto-
kątnie. Rokoko.
244 Architektura sakralna

WIEŻA

I ~ . ~ II
~
Londyn, S. Dunstan-in-the-East, ok. 1680, Ch . Rzym, kościół S. Agnese, Birmingham, katedra, 1709 Krzeszów (Śląsk). kościół kla-
Wren . Wieża kościelna o formach gotycyzujących, wieża skończona 1666, C. -1725, T. Archer. Kopułowy sztorny, 1728-1735. Ażurowy
często spotykanych w baroku angielskim . Rainaldi , F. Borromini. hełm wieży z latarnią. hełm wolutowy.

Rottenbuch (Górna Bawaria). SI. Gallen, kolegiata, 1755- Lucerna, kościół Jezuitów,
1782. Barokowy hełm na go- 1767. Hełm włoski (" Weische 1666-1673, Ch . Vogeler.
tyckiej wieży . Haube") Hełm cebulasty .

Po lewej: Hamburg, kościół św. Katarzyny, 1657 Santiago de Compostela, Klagenfurt. Renesansowa Petersburg , sobór Smolny,
-1659, J. Marquardl. Po prawej: Londyn, kościół 1738-1750, F. Casas y No- wieża z barokowym podwój- zaczęty 1748, B.F. Rastrelli ,
S. Bride przy Fleet Street, 1702-1703, Ch . Wren. voa. Wybujałe bogactwo form nym hełmem cebulastym, po- schemat pięciokopułowy ,
Gotycka w proporcjach wieża, zwieńczona hełmem , hiszpańskiego późnego ba- nad hełmem włoskim . czterowieżowy , z hełmami
składającym się z segmentów w formie tempiett. roku . cebulastymi.
 Barok 245

KOPUŁA

Rzym , kościół S. Agnese, 1652-1677, C. Rai- Turyn , kościół S. Lorenzo, 1668-1687, G.

naldi. Kopuła z bębnem na pendentywach ; pa- Guarini. Kopuła z krzyżującymi się żebrami.
rzyste pilastry na zmianę z oknami. Zob. też Zob. też 257* .
254*.

Rzym , kościół S. Carlo alle Quatro Fontane , Rzym , kościół S. Ivo, ok. 1650, F. Borromini. Rzym, kościół S. Ivo. Zewnętrzna strona kopuły.
1638-1641 , F. Borromini. Eliptyczna kopuła Sześciodzielna kopuła z segmentami na prze- Spiralny hełm latarni z jednej strony nosi cechy
z dekoracją kasetonową. Zob . też 254*. mian wklęsłymi i wypukłymi. Zob. też 255*. manierystyczne, z drugiej zapowiada rokoko.

Salamanka, Clericia , 1614-1755, J.G. Mora. Sewilla , kościół S. Maria la Blanca, 1659, M.P. Londyn, katedra św. Pawła , 1675-1710, Ch.
Kopuła na bębnie , kartusze rollwerkowe , silne de Borja. Manierystycznie przeładowana deko- Wren. trójpowłokowa kopuła ze stożkowatą cza-
zagęszczenie podziałów. racja sztukatorska kopuły i pendentywów. szą środkową. Zob. też 260*.
246 Architektura sakralna

SKLEPIENIE

sklepienie kolebkowe sklepienie kolebkowe na gur- sklepienie klasztorne

tach

sklepienie nieckowe prostokątne sklepienie zwier- eliptyczne sklepienie zwier-

ciadlane ciadlane

sklepienie kolebkowe z lunetami, występujący­ " guariniesque" (od G. Guariniego, 1624-1683)

mi przeważnie nad oknami - przecinające się płaszczyzny sklepień ; późny
barok w Czechach i Frankonii (tu : Vierzehn-
heiligen, B. Neumann)
 Barok 247

GZYMS GIEROW ANY

Gzymsy gierowane (wyłamywane). Po lewej: Palermo, kościół S. Anna. Po prawej: Steingaden,

kościół w Wies.

GŁOWICA

Rzym, kościół S. Maria in Camp~elli , 1663 Weingarten , kościół, 1715-1723, Franz Beer.
-1667, C. Rainaldi. Koryncka głowica wieńczą­ Antykizująca głowica pilastra ze zredukowany-
ca kanelowaną kolumnę. mi liśćmi akantu , wielokrotnie przełamane bel-
kowanie.

Steinhausen, kościół pielgrzymkowy, 1728 Steingaden , kościół pielgrzymkowy w Wies, Paryż, kościół Val-de-Grace, 1654, G. Leduc. Spiralna
-1733, D. Zimmermann . Spiętrzona , cztero- 1746-1754, D. Zimmermann. Fali ście gnący się kolumna z głowicą, impostem, belkowaniem i figurą na
stronna, silnie gierowana głowica z impostem. impost. Kolumna i fantazyjna głowica wykonana postumencie - fragment oItarza wzorowanego na ber-
ze stiuku. niniowskim baldachimie w bazylice św. Piotra (1624).
248 Architektura sakralna

DEKORACJA
Zob. też 318* i 320*

Ornament regencyjny: symetryczny rnotyw luźno Iluzjonistyczna polichrornia plafonu z dzieła " Prospettiva de pittori et architetti" jezuity Andrea
splecionej wstęgi, który w k. XVII w. rozwinął się Pozzo, Rzym , 1702. Barok.
we Francji (J. Berain st.). Rozprzestrzenił się w ca-
łej Europie w 1 ćw. XVIII w. w dekoracji sztukators-
kiej i snycerce.

typy tralek barokowych

Po lewej: dekoracja pilastra, hiszpański pozny

barok, J.B. de Churriguera ("churrigueryzm").
Grenada, zakrystia Kartuzji , ok. 1760. Po prawej:
" Wyjadacz miodu", putto, ok. 1760, J.M. Feicht-
mayer. Birnau, kościół pielgrzymkowy. Rokoko. Motywy rocaille i putta. Ottobeuren , klasztor. 1737-1767, J.M. Feichtmayer. Rokoko .
 Oahlen
Lipsk · Hubert~sburg
• \) Muskau.

1:
Wrocław
Moritzburg. BudZiszyn • Joacn) Legnlca •
llchtenwalde orezn~ l~u·
,1 ,- · Legnickie
ImSlem • Pole
Forchhel~edhtz JHelnl~eubomlerz
Chem •• GroB- _
'-,\...-, l~"",:-.o',8,,".d ••• "."',~,
nltz 0rln t. /b #

,'o"'• ~rv~nY,Hriiek. seklaLltomeftc~aKU~Y _ V' ~esz6w • Henryk6w

" .'-Id","

".'~\oH" ;'·~"·' H~d~,,~, ~

.,
J
se )

W".",~ ~b,., W"d"~"'" ~

V .," • ( LO •" ',',," M""'"
( ....... -. (\ .,","",""1,,,---
...." 1
," • D''", .."
0l',"'b'" ( __":{.,,,,",,= :.,.". .H., V," "101"0#.""
"d"
vmor H.d"
" r • ' H,..
... \ ..,
I· "'~
. ~ : , ; " ' " , •• "'s~."n;D."'" ,~,.
Lysa . Chl a ove ' '\,.. ..... ,
"••,m" SPI""'") "". ,.. .\,"',--""" .lt..'l-( "
Schónthal. Erlangen. .Mlchelfeld ( ChOI's Oobrl Becvary · Kulna HOla Bruntal. \
S :\ c ov DobO • :;
Hol,...
R",,:::,~,H. ~KI,.,\ ,. .N,", '"' j
1 Weihenstephan . '""" A 'J,"",'" \
2 Thierhaupten \ -...-\'-", .K"'''" ,••,,' •'d'l, •"'""- ••
O'"'~':'.~""."."'
'" s,....., ,""",.
,,., ,,'!"' .KI,",,", .//"-
3 Mariabirnbaum o.. o..

. ~. .t.,~Sky(f(rum~v"sJ Gera~~ /.M.! o.! ~ ",.,~~~

.",,,,, \.\.~, ,,,I,, f"~~ ,""I,~"'~
4 Kremsmunster '-- ...... ,. H",."" '"""'": ,.,.,::'"' .,.,",11 \.,
Stuli art wangen .· Alldort Rat z · Tynec u Klatov

,oS,,",' ~,d,".",""
5 Ochsenhausen
6 Sleingaden ..... 0.0"'''.
U",''.' ,"",b",V ,.,"""" 'M,,,,,",H "'0. .
•• ,b,",d. J"."'",: R.,:;:: ;'."'.
V".' \,,,,,,,
~" schafph~a,us.eMn"~,B,'"'"""~ ,~~tnga,",rt..eno.1O,n'o,.:b{e~uM"r,'edn,'.", ",.",~' ', ',,l'",~" ,o:,,,,,I"' '"l .S"," urol m~nsW,,,,,,", ..",~ • •'~"b:~,O~"~"'" "'W""
p ..,'
7 SI. Katharinenthal
"'O,.,,,
d b , .
,'"bO, w,"",i'",""" ":"'b' .0 ""'p
len ) Mlkulov Tr;/'jn / ......

&
BPelershausen

IL
I l e . - . ! : ~ t Z L e l a n l o ~ c e
9 Konstanz ,,,,",, ' ',. 7" '" :"" • o ' I "",,,,,, M. ,_r<. .Y
R
V l e ~ [ f ~ ~ . 'tt uz'~;~e"n;l,", ,". '0 W,~~~" ' : ' ' ~ " ' . ' ~ ' " ' ~ l ' i : ' ! . s e , t e ~ : i l , i ~ l e r ' · S ' 1 5 B ' i l n O I Ś k O V O ~
S, ... "
Rk.~ ~
10 Pottendort S",,"', "',..;;;" S",. ;,.
S, ,"d,,"' ,,,""" ",,,,.' ""d" I ",,,, '"

~ " ' ~ ,
11 Eckansau Aon.LandsAbedrg· MonaChlum Allonm Wels Flo Melk · GOII Kloslerneuburg Trnava O

SoIOlhurn~Ia,en~l.;:~.M . ~ Tt ~he ~e d l k l b e u e r n ~ ~ O ' S a l b ~ g o n d S e

12 Niederweiden " M, b ,,,,,., .' " ." ,,,"' r. S • lian welg leden •

's",~:"~:ff.'""' ~O'",.I!S":."":,~'""'I.~_.""," 'Id'; " " ,,~,,",. .\'~I'~::."",l-~"j ~-',''"',I ~:''"'j." "b~l".. ~1,P!1"" ,l!'''"''' '''''- C
.w.'";

·",,,'"I'/;-r'''
13 Petronell ,Arleshebm. Z r NlUa o''"!G Pollen 14 12
14 Laxenburg
S,U"""'"." ."'" "" .. , ' .'""" .15 • • ,,""" '"'''''d' '' \'" .,.. "

~( J
) ~ , , "
15 SchloBhof ~ I". : Horgen . \WgCehn Gal ;;', l s .E Bel l Schilerbach eGamtng 10 e . lorello Hal....
bt O
16 Maria Plain
f jd.. "'"'. l ..
)" ·S, J S " II ",,"" H'" ':'d' ... p," H.",," t'"

~C', ~~vl~was sen ~""'-f

17 Seefeld
18 Ranggen
Pi,,,,", .:"." l o " "00p,",G,,,' Wo,, '

Ąr s-pener~nerl o''',~"'" " -- ' ' ' .' ' 'Ol' ••~-~" ~ Kor~end Tlhan~· §
19 Gótzens /t", .. • • " ___ M Jd •
20 Ebbs li \
M",,, .. V",""',, ","b"( Olsentls S ",,"'
S.H:r"""
r I \. I'
",',,''-
H"",,,,,' "
( . '"'' " ·,""" . R,,"· o ,"," ," Szomb . '''' • ,,,
ZU
-
S,,"" .V,,," -. .'"'
21 Viiiach _'/ M "" /j r
,.,""
o ,_o.. \. _ " \ S h I V • O
SP",,' l'''b'''' .G", .) "''' ..'0"
22 Bremganen
_• I I '••,,,. ' ..... . ::E
~,,~ ~c~a:ro~n~wa"~O:is:so:n~a_ .-::i:.5,o~_'Q"":>\L, .~g".! ~ ~-
'\\/ " ",,"', , Arnold ' 21, O GII II en eSIS,. And·raSlatnl
I l S V..Jr '" umeg
J VII" """,,, S" · O p", ' .-" '!"
23 Beromu nster
24 Buttisholz
-- >• o " " • __ t:d
~
25 Vellrusy , o
26 Odolena Voda______ _ _ _ ______ /,..- ... urt...l hrenhausen BalalOnkereszlur '- r;"

27 Pan. Bfelany __ ( '... , '-~

. : : :(J tI1
:
2B M!Sice _ ,-~ I~
250 Architektura sakralna

Pierwsza droga do integracji przestrzen-

nej (por. 239)

BUDOWLE PODŁUŻNE

Schemat U Gesu
Schemat ścienno-filarowy, z kaplicami
bocznymi zamiast naw bocznych, wy-
stępował już w kościołach późnoromań­
skich (Orange, 122*; L ' Escale Dieu,
124*) i gotyckich (Gerona, 155*) połu­
dniowo-zachodniej Europy. Kaplice
funkcjonowały tam jako składowa sys-
temu przyporowego. Podobnie poprze-
czne mury i sklepienia w II Gesu, 218 *
i 230*, odciążają napór sklepień nawy
głównej. Bezpośrednią inspiracją dla
II Gesu był kościół S. Andrea w Mantui,
228*, zaczęty 1472 wg projektu Alber-
tiego; Vignola dodał kopułę nad skrzy-
żowaniem.
Schemat II Gesu stał się prototypem
rzymskich kościołów jezuickich,
a wkrótce powszechnym wzorem koś­
cioła podłużnego.

Rozwój kościoła ścienno-nIarowego

- Płasko artykułowane ściany boczne
z bliźnimi pilastrami i ciężkim, prze-
łamującym się gzymsem
- niskie kaplice boczne, których ołtarze
ustawione są przy ścian ach zewnętrz­
nych
- nawa główna i transept przesklepione
kolebkowo
- kaplice sklepione poprzecznymi ko leb-
kami bądź spłaszczonymi kopułami
- dwukondygnacyjna fasada wg sche-
matu renesansowego, ze szczytem
i bocznymi spływami wolutowymi,
ale silnie plastyczna, ze zwielokrot-
nionymi pilastrami i portalem głów­
nym ujętym w kolumny
- przyczółek nad częścią środkową
fasady
- silne działanie zin tegrowaną prze-
strzenią w przeciwieństwie do ryt-
micznej jednostajności artykulacji
w kościołach renesansowych, zwłasz­
cza wczesnych ; prześwity kaplic bo-
cznych zatracają funkcję renesan-
sowej arkady, stanowiąc jedynie spo-
sób rozdziału przestrzeni
- na początku XVII w. ożywienie fasa-
dy przez silne wysunięcie osi środ­
kowej z portalem głównym Rzym , kościół S. Andrea delia Valle, 1591 Monachium, kościół teatynów św. Kajetana ,
-1665, G. delia Porta i C. Maderna. Korpus ze 1663-1667, A. Barelli. Kopuła na bębnie
- gierowanie gzymsów sklepieniem kolebkowym , kaplice boczne, prze- i wieże w fasadzie , 1668-90, E. Zuccalli .
- stopniowe wypieranie pilastra przez kryte kopułami , bez empor, kopuła centralna na Fasada 1767, F. Cuvillies . Pierwszy kościół
- często podwójną - kolumnę (Rzym, bębnie podkreślona przez silne wyodrębnien ie kopułowy w Bawarii wg wzoru II Gesu. Kor-
przęsła skrzyżowania. Dwukondygnacyjna fa- pus bazylikowy o zróżnicowanej długości
S. Susanna, 1594-1605, Madema sada ze zdwojonymi kolumnami. przęseł. U dołu: ambona autorstwa A. Fais-
i in.). tenbergera.

Saragossa (Hiszpania), kościół Nuestra Se-
nora dei Pilar, zaczęty 1680, Herrera mI.
Trójnawowa hala z bocznymi kaplicami, kopu-
ła centralna i 10 bocznych , cztery wieże naro-
żne, dwie fasady , długość całości 140 m.
Monumentalne filary. Kaplica z cudownym
obrazem "Mado nny na filarze" w drugim, za-
chodnim przęśle.
Barok 251
Rozpowszechnienie się tego typu rzyms-
kiej fasady także we Francji (por. Paryż ,
St-Gervais, 242*)
Wzbogacenie dekoracji plastycznej
przez ozdobną, bogatą oprawę okien
i nisz
" coretti" w formie lóż nad kaplicami
bądź na wąskich odcinkach ścian
między pilastrami flankującymi kaplice
następnie loże przekształcają s ię w em-
pory, których sklepienia w postaci
lunet wcinają się w sklepienie nawy
głównej , często w taki sposób, że
tworzy s ię sklepienie kolebkowo-krzy-
żowe
pełna rozmachu kompozycja prze-
strzenna, pompatyczna dekoracja sztu-
katorska (Rzym, S. Andrea, 250*),
spiralne kolumny
optyczne powiększanie wnętrza dzięki
autonomicznemu oświetleniu prezbite-
rium i kaplic bocznych, w których
ołtarze stoją przy ścianach wschodnich
komunikacja między kaplicami tworzy
wrażenie naw bocznych (Rzym,
_....J S. Ignazio, 1625-1685).
W gigantycznej skali zasady te wcielił
w życie Madema, dobudowując
w 1607-1612 trójnawowy korpus bazy liki
św. Piotra w Rzymie, 255*, do centralnej
budowli renesansowej , 227*
Wprawdzie nie zrealizowano wież na
osiach bocznych fasady, planowanych
przez Beminiego w 1631 , jednak
schemat zespolenia kopuły i wież
bocznych pozostał jako ulubiony mo-
tyw doby baroku (Londyn, katedra św.
Pawła , 260*; Petersburg, sobór Smol-
ny, 244*, Wiedeń, kościół św. Karola
Boromeusza, 258*)
narteks zajmuje całą szerokość fasady
akcent, jakim jest szczyt fasady, znaj-
duje kontynuację w kopule.
W okresie wczesnego baroku w pozo-
stałej części Europy działają włoscy
architekci i rzemieślnicy (Monachium,
C>< lX lX 1>< Il> < I 250*).
l]v IV v v / '\
W Hiszpanii schemat kościoła ścienno ­
~ lA ;. 6 .6 1"- ./ -filarowego wiąże wciąż żywą w połu­
rx [X [X >< II> < dniowo-zachodniej Europie tradycję koś ­
cioła salowego z bocznymi kaplicami
'--_ _-->"1' z systemem II Gesu (Salamanka*), a tak-
że rozwija się w formę trójnawowej hali
z kaplicami bocznymi (Saragossa*).
u góry i w środku: Mafra (Portugalia), kościół
klasztorny i pałac , 1717-1770, J.P.F. Ludwig.
Założenie symetryczne; fasada kościelna w1o-
Dla Portugalii najbardziej charakterys-
piona w elewację pałacową. Korpus kościoła tyczne są w dobie baroku budowle
wg schematu II Gesu. Trójkonchowe rozwiąza­ centralne na rzucie krzyża bądź ośmio­
nie części wschodniej. U dołu: Salamanka (Hi-
szpania) , kościół jezuitów Clericia, 1614-1755, boku. W kościołach podłużnych dominuje
J.G. Mora (kopuła , 245"). jednak model ścienno-filarowy (Mafra*).
252 Architektura sakralna
Schemat vorarlberski (rejo n Vorarl-
berg, Austria)
Uwolnienie s i ę od dominacji wzorów
włoskich barokowa architektura połu­
dniowoniemiecka zawdz ięcza grupie spo-
krewnionych budowniczych i rzemieśl­
ników z miejscowości Au w Vorarlbergu
(zachodnia Austria).
Czołowi reprezentanci: Michael Thumb
(1640---1690), Christian Thumb
(1683-1726), Peter Thumb (1681-1766),
Michael Beer (zm. 1666), Franz Beer
(1660---1726), Johann Michael Beer
(1696-1780), Ferdinand Beer
(1731-1789), Caspar Moosbrugger
(1656- 1723).

Schemat vorarlberski rozprzestrzenił się

ok. 1700 w całych Niemczech Połu­
dniowych i Szwajcarii. Zleceniodawcami
były głównie zakony norbertanów i bene-
dyktynów.
- Kościół ścienno -fil arowy jako świąty­
nia jednonawowa z filarami przyścien­
nymi, między którymi, zamiast naw
20
, o 20
bocznych, pomieszczone są kaplice "----------J

(schemat II Gesu, 250)

~ł'n łw.:~
powyżej ciąg empor, połączonych
arkadowymi przejściami, wyodrębnia­
jącymi filary na całej ich wysokości
~~~~I I I_
- u nasady sklepienia brak gzymsu koro-
nującego ~I . -4-4-..... 4..l
- transept jest węższy niż nawa główna
i tylko nieznacznie występujący poza
mury korpusu
- wydłużone prezbiterium , oddzielone
film'arni od poszerzających je prze-
strzeni bocznych, tworzy w tej części
kościoła halę emporową
- sklepienia kolebkowe: podłużne nad
nawą środkową i poprzeczne nad
kaplicami i emporami. 2f
Za modelowy przykład hali vorm'lberskiej
uważany jest, pozbawiony centralnej
kopuły, kościół opacki w Obermarchtal*.
Istnieje jednak wiele wariantów tego
typu:
- zespolenie ze schematem centralnym
(Sankt Gallen, 259*),
półkoliste zamknięcie ramion transeptu
identyczna szerokość nawy głównej
i prezbiterium (Weingarten*, Sankt
Gallen)
w późnych budowlach filary korpusu
nawowego również w strefie kaplic są
oddzielone od ściany (Weingarten*;
Sankt Gallen)
- odrzucenie gurtów sklepiennych (Sankt
Urban w kantonie Lucerny)
- wybrzuszone empory oraz sklepienia
wywodzące się z form Guariniego
(Osterhofen) - schemat ten został U dołu i dolny środkowy: Obermarchtal, kościół Weingarten, klasztor Benedyktynów, 1715-
klasztorny, 1686-1701 , M. i Ch. Thumb, F. 1723, C. Moosbrugger, Franz Beer, D.G. Friso-
częściowo przejęty przez architektów
Beer. Kościół śc ienno-filarowy z wyodrębn iony­ ni. Odstępstwa od schematu vorarlbe rskiego:
z innych regionów (korpus kościoła mi filarami w partii empor. wyodrębnione, wolno stojące filary już na pozio-
klasztornego w Zwiefalten*) U góry i górny środkowy: Zwiefalten, kościół mie przyziemia, wklęsłe empory. Jedyna
klasztorny, 1738-1752, J.M. Fischer. Wybrzu- w Szwabii wielka kopuła na bębnie. W środku:
Por. Einsiedeln, 259*; Rheinau, szone empory. Prezbiterium bez lokalności bo- idealny plan zespołu klasztornego, tylko częś­
(---7 kościół ścienno-filarowy*). cznych . Fasada z wolutowym szczytem. ciowo zrealizowany.

Birnau, kościół pielgrzymkowy, 1747-1749, P.
Thumb. Częściowe odejście od schematu vor-
arlberskiego: kościół salowy złożony z trzech
następujących po sobie, coraz węższych prze-
strzeni ; wokół ozdobny ganek emporowy z ba-
lustradą. Pełen wdzięku wystrój rokokowy, JA
Feichtmayer. Rezydencjonalny budynek miesz-
kalny z wieżą na osi przesłania kościół.
Monachium, kościół św. Jana Nepomucena
(kościół braci Asamów) , 1733-1746, E.Q. i C.O.
Asamowie. Kościół zbudowany przez Asamów
bez zamówienia z zewnątrz powstał na wąskiej
działce (wymiary wewnętrzne: 8 x 22 m) i jest
sumą artystycznych i technicznych możliwości
tamtych czasów. Fasada wtopiona w pierzeję
uliczną.
Barok 253
Kościoły salowe niemieckiego późnego
baroku
Prosty kościół
salowy , obok bogato
kształtowanych kompozycji przestrzen-
nych większych świątyń , odgrywa rów-
nież ważną rolę . Ze względu na prob-
lemy z konstrukcją dachową pozostawał
on najczęściej niewielki i odpowiadał
potrzebom kościoła wiejskiego lub dwor-
skiego.
Na początku XVIII w. także ten typ
budowli wzbudził zainteresowanie wiel-
kich architektów jako idealny punkt
wyjścia do integracji przestrzennej koś ­
cioła podłużnego ; kościół salowy nie
zawierał bowiem, poza emporami, żad­
nych lokalności. Zaczęły ponownie po-
wstawać kościoły niewielkie (Birnau*)
i zupełnie małe (Monachium *), tym
razem jednak przy wykorzystaniu tech-
nicznych i artystycznych możliwości
owych czasów.
Niemal równocześnie we Francji późny
barok spotyka się ze stylem regencji
(321 *); następną fazą stylową jest roko-
ko, które pojawia się w Niemczech
najpierw w budowlach pałacowych (Mo-
nachium, Amalienburg, 1734, F. Cuvil-
Iies, 326*), ale szybko również w deko-
racji kościelnej.
Rokoko południowoniemieckie
- Często upraszczane plany kościołów
(kościół salowy, podwójna elipsa; por.
Steingaden, kościół w Wies; Stein-
hausen , kościół pielgrzymkowy,
258*) i fasady
- jednocześnie skomplikowany układ
przenikających się przestrzeni
- rokoko pozostaje jednak w przeważa­
jącej mierze stylem wewnętrznej de-
koracji, której główną cechą jest
asymetria i pojedynczy motyw
fantazyjne formy okien (Steinhausen,
243*)
asymetryczne formy rocaille (248 *)
jako wszechobecnego motywu w de-
koracji i kształtowaniu ołtarzy (Vier-
zehnbeiligen, 261 *)
- putta, wolno stojące grupy rzeźb
delikatne, naturalistyczne motywy
roślinne w stiuku i drewnie (boazerie),
o pastelowej kolorystyce, z użyciem
złota i srebra
- przenikające się techniki stiuku i fres-
ku, -7 optycznie uzupełniające się
- zaokrąglanie naroży, również w par-
tiach gierowań i głowic (247 *).
254 Architektura sakralna

Druga droga do integracji przestrzennej

(por. 239)

BUDOWLE CENTRALNE

Włochy
Już mistrzowie baroku włoskiego zwra-
cali się ponownie ku budowli centralnej.
Dostrzega się w tym powszechnie nigdy
nie wygasłą tradycję renesansu. O ile
sam zamysł ujednolicania przestrzeni
drogą centralizacji silnie rozczłonkowa­
nej budowli podłużnej nie budzi wątp­
liwości , to należy jednak dostrzegać
odmienność środków , jakimi czyniono
to w wiekach XVII i XVIII oraz w rene-
sansie.

W pierwszym rzędzie, zamiast renesan-

sowego okręgu, mamy do czynienia
z różnymj wariantami elipsyl >, której
wygięte ściany boczne symulują jeszcze
budowlę podłużną (S. Carlo alle Quattro
Fontane w Rzymie*). Wkrótce zaczęto
zwracać się ku wszelkjm geometrycz-
nym figurom i ich pochodnym, takjm jak
krzyż grecki , okrąg , trójkąt, kwadrat,
ośmiobok i nadal elipsa. W końcu
w eliptycznej przestrzeni (S . Andrea al
Quirinale i plac św. Piotra w Rzymie,
255 *) została przewrotnie obrócona
o 90° oś główna, której dynamika
ulegała w ten sposób wygaszeniu . Ni sze
nie stanowią w tych układach oddziel-
nych, wyodrębnionych fragmentów
wnętrza , lecz przecinając geometryczne
płaszczyzny , zacierają podziały, potęgu­
ją wrażenie przelewania się, przenikania
przestrzeni. Są też idealnym miejscem
na ołtarze i rzeźby . Dobranie odpowied-
niego sklepienia, przede wszystkjm
kopuły, do coraz bardziej skomplikowa-
nych planów wymagało większych wy-
siłków (Rzym, kościół S. Ivo, 245 *,
255 *).

') Należy w takich przypadkach stosować okreś­
lenie " eliptyczny" zamiast " owalny" (tzn. w kształ­
cie jajka), używane często , ale bezzasadnie .
Rzym, kościół S. Carlo alle Quattro Fontane,
1634-1665, F. Borromini. Falisty przebieg wklę­
sło-wypukłej linii fasady i wnętrza . Przy ściętym
narożniku jedna z czterech fontann placu koś­
cielnego. Klasyczne, chłodne podziały wnętrza ,
eliptyczna kopuła z kasetonami (245*). Por.
Petra, 27*.
Rzym, kościół S. Agnese, 1652-1677, C. Rai-
naldi i F. Borromini. Cztery ramiona krzyża
przekryte kolebką i dwie apsydy zamykające oś
poprzeczną, przestrzeli centralna z czterema
niszami narożnymi , kopuła na bębnie (245*) .
Dwuwieżowa fasada , z podziałami kolumnowo-
-pilastrowymi i trójkątnym przyczółkiem , w partii
środkowej lekko cofnięta w głąb.

Rzym, kościół S. Luca e Martina, 1635-1650,
Pietro da Cortona. Plan krzyża greckiego. Skle-
pienie kolebkowe, kopuła na bębnie , potężne
kolumny.
Rzym , kościół S. Andrea al Quirinale, 1658
-1670, G. Bernini. Oś wejście - ołtarz stanowi
krótszą oś elipsy. Oś dłuższą zamykają " puste"
ściany.
Kappel (Górny Palatynat), kościół Św. Trójcy,
1658-1689, G. Dienlzenhofer. W centrum trój-
kąt, trzy półkopuły , trzy ołtarze , trzy więże i trój-
boczne obejście , symbolizują Trójcę Swiętą.
Rzym , kościół S. Ivo, 1642-1650, F. Borromin i.
Dwa " borrominiowskie" trójkąty tworzą sześ­
ciokątny plan , którego narożniki ujęte są w trzy
konchy (245*). .
300
200
100
10,
Munster, kościół św. Klemensa, 1744-1753,
J.K. Schlaun. Rzut trójkąta równobocznego
z naprzemianległymi niszami prostokątnymi
i półkolistymi ; kopuła. Wypukła fasada wypełnia
narożnik ulicy.
" -_ _ _ _ _----",0
Zelena Hora (Morawy) , kościół św. Jana Nepo-
mucena, 1719-1722, G. Santini-Aichel. P ięcio­
krotnie powtórzona elipsa wokół części central-
nej (pięć gwiazd miało zapłonąć w chwili śmierci
św. Jana Neppmucena w Wełtawie). Obejście
z emporami. Srodkowa kopuła.
Barok 255
Rzym , kościół św. Piotra. Renesansowa budowla
centralna, 1506-1590, D. Bramante , Michał Anioł,
G. delia Porta, G.B. da Vignola, C. Fontana;
korpus 1607-1726, C. Maderna; plac św. Piotra,
kolumnada na rzucie trapezu i poprzecznej elipsy,
1656-1667, G. Bernini.
Niemcy, Morawy, Szwajcaria
Budowla centralna na tych terenach
stopniowo wiązała się z pojęciem kościo­
ła pielgrzymkowego. Włoskie projekty
oparte na spekulacjach geometrycznych
chętnie przejmowane były jaką. formy
symboliczne (Kappel, kościół Sw. Trój-
cy* ; Zelena Hora, kościół św. Jana
Nepomucena*). Z kolei kształt architek-
toniczny wpływa na obrzędy religijne
(np. ko śc iół Sw. Trójcy - trzy grupy
ołtarzy; kościół św. Jana Nepomucena
- pięć przestrzeni ołtarzowych; obejście
i obiegająca wnętrze galeria ułatwiają
przepływ pielgrzymów).
256 Archjtektura sakralna
Trzecia droga do integracji przestrzennej
(por. 239)

BUDOWLE
CENTRALNO-PODŁUŻNE
Dobudowa bocznych lokalności
Na północ od Alp idea świątyni central-
nej stopiła się z pojęciem ko śc ioła
pielgrzymkowego. Jednak prosta budo-
wla centralna była wystarczająca dla
potrzeb kultu jedynie w niezbyt licznie
nawiedzanych kośc iołach pielgrzymko-
wych. Z kolei budowla podłużna mogła
wprawdzie pomieścić większe tłumy ,
nie ułatwiała jednak dostępu pielgrzy-
mów do cudownego ołtarza. Podobne
problemy występowały we Włoszech ,
i to nie tylko w miejscach pielgrzym-
kowych. Próbą ich rozwiązania były
rozmaite projekty łączące budowle cent-
ralne z podłużnymi.

- Budowla centralna poprzedzona auto-

norruczną prze s trzenią ołtarzową
(Wenecja*; Paryż *; Turyn, 257*),
wiernym udostę pniana jest jedynie
część nawowa
- dodanie od strony zachodniej wiel-
kiego przedsionka, służącego wier-
nym oczekującym na wejście (Salz-
burg, 257*; Legnickje Pole, 257*
i in.)
- dwustrefowa część centralna, której
zewnętrzna strefa mieści kaplice
(Wiedeń, kościół św. Piotra, 257*;
Wiedeń, kościół św. Karola Boromeu-
sza, 258*)
- bądź funkcjonuje jako obejście (Stein-
hausen i Steingaden , Wies, 258*)
- centralna, dwu strefowa budowla koli-
sta, z prezbiterium i jedno- bądź
wielopiętrowym systemem empor wo-
kół obwodu nawy, stała się z kolei
idealna dla potrzeb świątyni protes-
tanckiej (Drezno, 257*).
Por. także klasycystyczne kościoły
ewangelickie w Warszawie (271 *)
i Frankfurcie (272*).

Wenecja, kościół S. Maria delia Salute, 1631
- 1687, B. Longhena. Ośmioboczna część głów­
na z obejściem i sześcioma kaplicami bocz-
nymi, odizolowane prezbiterium . Obie prze-
strzenie przekryte kopułami. Brak fasady. Olb-
rzymie woluty zewnętrzne wspierają i podkreś­
lają kopulę, stanowiącą symbol miasta.
Paryż , kościół If)walidów, 1675-1706, J. Har-
douin-Mansart. Sciśle matematyczne podziały
w rzucie i przekroju: wszystkie człony są bądź
wielokrotnością, bądź odcinkiem koła , na któ-
rym oparta jest część środkowa. Kopuła z po-
trójną czaszą. Obecnie Mauzoleum Napoleona.
U dołu: górna kondygnacja wnętrza .

Turyn , kościół S. Lorenzo, 1668-1687, G. Gu-
arini. Rzut rozwija figurę ośmioboku , chór opa-
rty jest na poprzecznej elipsie. Kopuła opięta
jest krzyżującymi się gurtami (przypominający­
mi rozwiązania islamskie).
,
10
Salzburg, kościół Św. Trójcy, 1694-1702, J.B.
Fischer von Erlach. Przekry1a kopułą nawa, na
planie wzdłużnie ustawionej elipsy, do której
przylegają prezbiterium , ramiona transeptu
i kruchta. Wklęsła fasada pomiędzy dwiema
wieżami.
Legnickie Pole (Śląsk). kościół Benedyktynów,
1727-1731 , K.I. Dientzenhofer. Przedsionek
i przejście do prezbiterium założone na elipsach
poprzecznych , natomiast nawa na elipsie
;yzdłużnej, z czterema niszami w narożach .
Srodkowa część fasady wybrzuszona.
Westerndorf (Górna -Bawaria) , 1670, kościół na
planie kolistym z dobudowaną wieżą; prze-
strzeń główna na planie czwórliści a , w naro-
żach cztery lokalności. Dach kopulasty.
Drezno , Frauenkirche, 1725-1738, G. Bahr.
Kwadratowy plan zewnętrzny , z wpisaną kolistą
nawą centralną; wielokondygnacyjne empory,
kopuła z potrójną czaszą. Niewielkie wieżyczki
narożne .
Wiedeń , kościół św. Piotra, 1702-1707, J.L.
von Hildebrandt. Wzdłużna elipsa korpusu ,
przekrytego kopułą, jest ujęta w cztery mniejsze
i dwie większe kaplice boczne. Wieże w fasa-
dzie rozstawione ukośnie , przez co nawiązują
do figury elipsy.
Barok 257
Rosnące znaczenie przestrzeni cent-
ralnej w obrębie budowli podłużnej
Proces zbliżania centralnej budowli do
schematu longitudinalnego spotkał się
z drugiej strony z ewolucją ko ścioła
podłużnego , która przynio sła wzrost
znaczenia elementów centralizujących
(przestrzeń podkopułowa , krzyż świąty­
ni),aż do momentu, gdy budowla staje
się syntezą centralnych lub centralizują­
cych jednostek przestrzennych.
Ten rozwój zaczął się wraz z powięk­
szaniem, powszechnej od czasu budowy
II Gesti, podkopułowej przestrzeni krzy-
ża kościoła ,
która dominuje nad całą wschodnią
częścią świątyni (Praga, 259 *)
bądź współtworzy oś poprzeczną,
przez co zmmeJsza znaczeme nawy
i prezbiterium (Sankt Gallen, 259* ;
Wiedeń , 258*).
Świątynia podłużna złożona z jedno-
stek centralnych
Centralne jednostki przestrzenne, usta-
wiane w szereg, tworzą podłużny układ
łańcuchowy (Rott am Inn, 260*). W Ein-
siedeln, 259*, w kościele, który pełni
jednocześnie funkcję pielgrzymkowego
i opackiego i ma olbrzymi chór, ściśle
rozdzielono przestrzeń konwentualną od
pielgrzymkowej.
Gostyń (polska). kościół P. Marii (dawniej filipi-
nów), 1679-1698, G. Catenazzi. Wzniesiony po
podróży weneckiej Zofii z Opalińskich Konarzews-
kiej , na wzór S. Maria delia Salute, 256'. Kopuła
na bębnie (bez wolut). 1726-1728, P. Ferrari.
258 Architektura sakralna
Wiedeń , kościół św . Karola Boromeusza, 1716
-1725, J.B. Fischer von Erlach. Eliptyczna kopuła
na bębnie ponad eliptyczną nawą, wokół niej 6 ka-
plic, przedsionek i wydłużone prezbiterium. Szero-
ka fasada z bocznymi dzwonnicami. Kolumny
przed fasadą nawiązują do Kolumny Trajana, co
miało wyrażać imperialne ambicje Habsburgów.
Steinhausen, kościół pielgrzymkowy św. Piotra
i Pawła, 1728-1733, D. Zimmermann. Dwu-
strefowa budowla centralna , zastosowanie elip-
sy w planie nawy i prezbiterium. U dołu: sztuka-
terie kształtują piętrzące się imposty między
głowicami filarów a polichromią sklepienia. Zob.
też 247". Rokoko.
Steingaden, kościół pielgrzymkowy w Wies,
1746-1754, D. Zimmermann. Wokół eliptycznej
nawy, z pozornym sklepieniem zwierciadlanym
(podwieszonym do więźby dachowej!), i prez-
biterium ciągnie się wąskie obejście (system
dwustrefowy). Bogate sztukaterie i profilowane
gierowania. Zob . też 247". Rokoko.

Praga, kościół św. Mikołaja na Malej Stranie,
1703-1752, Ch . i K.I. Dientzenhoferowie. Domi-
nująca część centralna kościoła z kopułą na
bębnie. Przenikające się przestrzenie wnętrza ,
falujące empory pomiędzy diagonalnie ustawio-
nymi filarami ściennymi. Freski pokrywają po-
zbawione gurtów, eliptyczne sklepienia w typie
kapy czeskiej. Rokoko .
Sankt Gallen (Szwajcaria) , kolegiata, 1755
-1767, G. Bagnato, P. Thumb, J.M. Beer. Trój-
przęsłowy korpus nawowy oparty na zmodyfi-
kowanym schemacie hali vorarlberskiej (252*);
podobna część prezbiterialna. Pośrodku wielka
rotunda, z 6 kaplicami , nakryta spłaszczoną
kopułą. Dwuwieżowa , ślepa fasada wsch. (od
strony prezbiterium!) . Rokoko .
Barok 259
o 20
"-------J
L -_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _~1~
Einsiedeln (Szwajcaria) , opactwo benedyktynów,
1719-1735, C. Moosbrugger. Odejście od sche-
matu vorarlberskiego (252*) - zastosowanie ciągu
autonomicznych , centralnych jednostek prze-
strzennych: w części zach . ośmiobok z cudownym
ołtarzem , następnie nawa złożona z dwóch kwad-
ratowych przęseł. Chór z poło XVIII w. Osiowe,
symetryczne założenie klasztorne.
260 Architektura sakralna

W Anglii nie został zrealizowany wczes-

ny projekt świątyni centralnej na wzór
bazyliki św. Piotra, opracowany przez
Ch. Wrena ("great model"*). Wersja
zrealizowana, oparta na schemacie bazy-
liki angielskiej , podjęła tradycyjny układ
jednostek przestrzennych z jednoczes-
nym włączeniem potężnej centralnej
przestrzeni krzyża kościoła z dominują­
cą kopułą i podziałem pozostałych
części budowli na 28 jednostek kopuło­
wych. To rozwiązanie nie znalazło
naśladownictw.

Hamburg, kościół św . Michała , 1751-1762, E.G. Londyn , katedra św. Pawła 1675-1710, Ch. Wren. Po prawej: trójnawowa bazylika przesłonięta na
Sonnin. zewnątrz dwukondygnacyjnymi ścianami parawanowymi. Każde przęsło przekryte kopułą; w krzy-
żu świątyni , rozwiązanym jako przestrzeń centralna, kopuła na bębnie z kolumnadą wg Braman-
tego. Wieże wzorowane na nie zrealizowanym projekcie Berniniego dla rzyrnskiej bazyliki św.
Piotra. Przekrój przez kopułę zob. 245'. Po lewej : plan i " great rnodel" pierwotnej, nie zrealizowa-
nej świątyni centralnej (wystawiony w krypcie) .

Centralizacja budowli podłużnych

I. Integracja przestrzeni
W hamburskim kościele protestanckim
ś w . Michała * n astępuje dalsza wizualna
centralizacja ś wiątyni salowej z nawą
poprzeczną dzięki oryginalnemu prze-
biegowi empor, które - założone na
planie trójliścia - integrują wnętrze ,
s kupiając uwagę na środku budowli.

II. Budowle podłużne z guariniows-

kimi sklepieniami
Guarino Guarini (1624-1683), z zakonu
teatynów, jako matematyk rozwija zaga-
dnienia geometrii euklidesowej. Jako zaś
architekt wykorzystuje swoją wiedzę
Rott am Inn, kościół klasztorny, 1759-1763, J.M. Fischer. Pierwszy w pełni symetryczny układ dwu
przestrzeni centralnych po bokach przestrzeni środkowej, również centralnej. W planie osiągnięto
udaną syntezę koła i prostokąta. Cztery diagonalnie ustawione kaplice neutralizują kierunek
podłużny budowli , tym samym dochodzi do zatarcia układu longitudinalnego. Obiegające kościół
empory spotykają się w części wschodniej, w chórze zakonnym, ponad zakrystią.
 Barok 261

matematyczną dla znalezienia nowego

systemu równowagi sił w budowlach,
pozwalającego na zmniejszenie tektoni-
cznej roli podpór pionowych. Pierw-
szymi gło śnymi realizacjami były kopu-
łowe budowle: kaplica S. Sindone przy
katedrze w Turynie (1667-1690) i koś­
ciół S. Lorenzo w Turynie (245*, 257*)
z lat 1668-1687, których kopuły oparte
są na przecinających się łukach odcin-
kowych. W swoich podłużnych kościo­
Lizbona, kościół Bożej Opatrzności , ok. 1650, łach, teatynów w Pradze (nie zreal izo-
G. Guarini.
wanym) i Bożej Opatrzności w Liz-
bonie*, Guarini poprowad z ił gurty skle-
pienne skoś nie , pod różnym kątem
w stosunku do osi głównej budowli .
Konstrukcja tego rodzaju, zwana guari-
niesque, znalazła rozwinięcie w pó źno­
barokowej i rokokowej architekturze
Austrii (J.L. von Hildebrandt,
1668-1745), Czech (Ch. Dientzenhofer,
1655-1722 i jego syn K.I. Dientzen-
hofer, 1689-1751 ) i Frankonii (J. Dient-
zenhofer 1663-1726; B. Neumann,
1687-1753).

Budowle w typie guariniowskim jawią

s ię jako "nierzeczywiste przestrzenie,
które wzajemnie się przenikają, łącząc
się i przecinając w strefie sklepień"
(Pevsner).

Szczytowym punktem rozwoju są skle-

pienia kościołów w Bfevnovie*, Banz*
,
20
i Vierzehnheiligen *. W dwóch ostatnich
łuki gurtów stykają się ze so bą. Rzuty
U góry: Banz, kościół klasztorny, 1710-1718,
J. Oientzenhofer. tych budowli stanowią łańcuchy cent-
ralizujących jednostek eliptycznych
W środku: Bfevnov koło Pragi, kościół klasztor- bądź kolistych. W Banz i Bfevnovie
ny, ukończony 1715, Ch. Oientzenhofer.
przestrzenie te zestawione są w podłuż­
ne układy i tworzą budowle longitudina-
lne. W Vierzehnheiligen marny do
czyn ienia z otwartym układem przenika-
jących s ię wzajem jednostek central-
nych : trzech eliptycznych i dwu kolis-
tych (na miejscu transeptu). Został
zarzucony klasyczny schemat kościoła
z n awą główną i bocznymi , z tran-
septem, skrzyżowaniem naw i prez-
biterium. Nawy boczne przekształciły
s ię w obejście, stanowiąc niejako ze-
wnętrzną strefę przestrzeni korpusu.
Cudowny ołtarz Czternastu Wspomoży­
cieli umieszczony został w centrum
kościoła , a nie w prezbiterium. Cała
przestrzeń świąty ni wypełniła s ię przeni-
kającymi wzajem, centralnymi jedno-
stkami, które w sposób doskonały unifi-
kują przestrzeń.

Vierzehnheiligen , kościół pielgrzymkowy, 1743-1771, B. Neumann. Fasada dwuwieżowa, krzywo-

linijny układ filarów wytyczający trzy elipsy wzdłuż osi głównej kościoła. Wygięte gurty, przecinają­
ce się , rozchodzące ku górze i na boki , tworzą skomplikowany rysunek sklepień guariniowskich.
Trójkąty po bokach przecięć gurtów mają kontynuację na przesklepieniu ramion transeptu. Po
lewej u dołu : przecięcie sklepień na styku nawy (po lewej), chóru (po prawej) i transeptu (u góry
i u dołu). Po prawej u dołu: ołtarz Czternastu Wspomożycieli pośrodku kościoła.
262 Architektura sakralna

PALLADIANIZM I BAROK
W ANGLII

Burzliwa historia Anglii w XVII w. ma

swoje odbicie również w szybko zmie-
niających s i ę tendencjach architektoni -
cznych.

Dwie podróże do Włoch w 160 I

i 1613-1614, odbyte przez Inigo Jonesa
(1573-1652), ukazały mu zarówno ba-
rok rzymski, jak też wenecki klasycyzm
palladiań s ki. W Anglii barok w wydaniu
rzymskim był odrzucany jako nazbyt
katolicki , zatem Jones szukał inspiracji
w sztuce Palladia. Jonesowskie rozumie-
nie doktryny palladiańskiej zaważyło na
angielskiej architekturze od 1620 na
dwieście lat. Palladianizm objawiał się
tu w wielu wariantach i z rzadka jedynie
uzupełniany był innymi kierunkami
stylowymi . Wciąż jednak w architek-
turze ang ielskiej obecne były reminis-
cencje gotyku . Pojawienie się Inigo
Jonesa oznaczało przełom w budownict- • • • • • •'_~!II\---lJ
wie Anglii, na którym renesans nie '0
zostawił trwalszych śladów . Z kolei
monumentalny, dostojny palladianizm
został przyjęty jedynie w górnych warst-
~::łI;:;;;ł!t?r:".. • • • • • ------,-,
wach spo łecznych , wznoszących pałace
i reprezentacyjne siedziby wiejskie.
,
20
Natomiast budownictwo kościelne nie-
mal całkowicie zamarło .
Również architekci kolejnej generacji,
J. Webb (1611-1672) i R. Pratt
(1620-1685), stosują dalej surową, upro-
szczoną stylistykę klasycyzmu. B. Ger-
bier (1595-1667) jako zwolennik baroku
stanowi wyjątek.
Hełm wieży wzorowany na współ­
czesnej rekonstrukcji Mauzoleum
W tym samym czasie angielskie budow- w Halikarnasie (por. 27' ).
nictwo mieszczańskie przywiązuje wię­
kszą wagę do wygody i komfortu niż do
form klasycyzujących. Kontynuowany
jest tu styl niderlandzki. Por. 332*,
371 *.

W wielkim pożarze 2-5 września 1666

spłonęło w Londynie 13 200 drew-
nianych domów i 87 kościołów. Prace
przy odbudowie prowadził Christopher
Wren (1632-1723). Celem jego podróży
zagranicznych nigdy nie były Włochy ;
podróżował natomiast do Paryża, gdzie
kształtował swój smak artystyczny, po-
znając arch itekturę pałacową i gdzie
w 1665 spotkał Beminiego. W dekoracyj-
nym stylu francuskiej proweniencji zbudo- Londyn , kościół św. Stefana, Walbrook, u góry i w środku: Londyn , Christ Church,
1672-1687, Ch. Wren. Pięcionawowa , prosto- Spitalfields, 1723-1739, N. Hawksmoore. Trój-
wał on 53 londyńskie kościoły, wyraźni e kątna budowla. Ponad trzema przęsłami drew- nawowa bazylika nakryta płaskim stropem, po-
odmienne od architektury Jonesa, " na tle niana kopula na pendentywach, wsparta na przedzona portykiem. U dołu: Londyn , kościół
8 kolumnach, rozstawionych na rzucie ośmio­ św. Jerzego w Bloomsbury, 1720-1730, N. Ha-
boku wyznaczonego przez szerokość przęseł wksmoore. Poprzeczny prostokąt poprzedzony
nawowych. portykiem w porządku korynckim.
 Barok 263

angielskiego purytanizmu dające się

określić jako barokowe" (Bazin). Z per-
spektywy barokowych Włoch czy Nie-
miec jedynie katedra św. Pawła (260*)
może być za taką uważana . Pozostałe
kościoły anglikańskie to budowle o naj-
rozmaitszych formach: bazyliki, świąty­
nie centralne, kościoły halowe i salowe
oraz ich kombinacje, budowle o anty-
cznych porządkach i gotyzujących wie-
żach (244*) . Cechy stylu Wrena, które
pozwoliły mu wybić się wśród architek-
tów barokowych w Anglii , to:
śmiałość rozwiązań konstrukcyjnych
i statycznych
niezwykła pomysłowość w stosowa-
niu języka form rzymskiego baroku
- oraz - dla równowagi wobec chłodu
i wypreparowanego estetyzmu prze-
strzeni - relatywnie bogata ornamen-
tacja.

W 1711 komisja Tory and High Cburch

.. zatwierdziła budowę kolejnych 50 koś­

ciołów , z których jednak tylko 12
zostało wzniesionych, po tym gdy oka-
zało się, że już pierwsze były zbyt
kosztowne. Spośród architektów

.. N. Hawksmoore (1661-1736) - ulubiony

uczeń Wrena - naj wierniej podjął nacze-
ln ą ideę twórczości mistrza, tj. syntezę
baroku i gotyku (262*). Prócz tego
,
20
stosował Hawksmoore wzory palladiań­
skie, rzymskie i greckie (262*) . Także
K- loża królewska obok przestrzeni ołtarzowej
J. Gibbs, 1682-1754 (kościół S. Martin
in the Fields*) oraz Th. Archer,
1668-1743, (kościół św. Jana, Smith
Square*) pozostawali wierni tradycji
rzymskiego baroku, nie rezygnując jed-
nocześnie z elementów palladiańskich.
Współcześni im twórcy z pocz. XVlli w.
związani byli natomiast całkowicie
z neopalladianizmem, jaki pojawił się
pod patronatem lorda Burlingtona
(1694-1753) i w okresie panowania
dynastii hanowerskiej współtworzył styl
georgiański " Georgian Style"
(1720-1830), wnosząc doń komponentę
klasycyzmu. Przejawiał się on niemal
wyłącznie w architekturze świeckiej ,
a najwybitniejsze osiągnięcia tego kie-
runku wiążą się z siedzibami wiejskimi
(333* i 371 *).

Również pozostałe kierunki XVlli w.:

Londyn , kościół S. Martin in the Fields, 1722
- 1726, J . Gibbs. Emporowo-halowy kościół
o trzech sklepieniach kolebkowych. Wieża
wspiera się na zach. ścianie świątyni , prze-
słoniętej portykiem kolumnowym, mającym
kontynuację w opilastrowaniu i wieńczącej balu-
stradzie pozostałych elewacji.
"Queen Anne" , styl Adamów i regencja
nie odgrywają w architekturze kościel ­
nej Anglii znaczącej roli.
Londyn, kościół św. Jana, Smith Square,
1714-1728, Th . Archer. Część środkowa prze-
kryta sklepieniem kolebkowym , wspartym na
gigantycznych kolumnach korynckich, drewnia-
ne empory boczne oparte na kolumnach jońs­
kich. Dwie pary wież w typie Borrominiego
(244*) po bokach płn. i płd. portyku.
264 Architektura sakralna

Kopenhaga, Vor Frue Kirke (kościół P. Marii) 1811-1829, C.F. Hansen. Rzeźby B. Thorvaldsen.

KLASYCYZM Barok w architekturze w znaczeniu gwałtownie poruszonych brył już

około 1760 uważany był na francuskich salonach za styl bez smaku.
HISTORYZM
Wraz z rewolucją francuską 1789, przygotowaną przez wielkie umysły
EKLEKTYZM oświecenia, załamał się także styl życia , który określił barok i jego
odmiany. Wprawdzie rewolucja nie przyniosła uwolnienia trzeciego
stanu, ale wydała pierwsze manifesty powszechnych praw człowieka .
Ancien regime rozumiany był jeszcze całkowicie jako system pater-
nalistyczny, w którym szary człowiek miał wprawdzie mało uprawnień,
ale mógł się zdać na opiekę swego pana. Balthasar Neumann był
oficerem w służbie rodziny Schbnbornów, a Haydn przez całe życie
nosił surdut lokaja Esterhazych. Mozart natomiast uznawał się za
wolnego artystę i pod względem ekonomicznym doświadczył z całą
goryczą następstw tej wolności. Jeszcze gorzej wiedzie się teraz
niewykształconym : kiedy w 1807 w Prusach zniesiono pańszczyznę,
sprzeciw wychodzi nie od właścicieli majątków , ale od wyzwolonych,
którzy - całkiem słusznie - nie czuli się przygotowani do nowej
sytuacji.

Na miejsce starego porządku świata wkraczają ideologie - subiek-

tywizm, indywidualizm, ateizm, liberalizm, demokracja. Przeciwstawia
się im surowa rzeczywistość zaczynającej się industrializacji, która
w XIX w. doprowadzi do umasowienia proletariatu i stworzy nową
klasę biedoty.

Przełom rewolucyjny miał także brzemienne skutki dla sztuki około

1800. Idea "Gesamtkunstwerk" baroku była realizowana w kościele
i pałacu. Nie istniały już teraz siły społeczne , które były propagatorami
baroku, jego środki stylowe zużyły się, w końcu wchłonęły je
 Klasycyzm, historyzm 265
rozdrobnione formy rokoka. Od kiedy Kościół i arystokracja zwolnione
zostały z funkcji szerzycieli kultury, architektura kościelna przes tała
być głównym polem stylistycznego rozwoju form, zagubił się utrwalo-
ny przez religię i mitologię katalog zadań artystycznych. Wraz
z postępującą demokratyzacją arystokracja świecka i duchowna
odchodzi w cień już nie tylko jako zleceniodawca, ale i jako tworząca
gust elita.

Mieszczaństwo staje się nowym protektorem kultury, lecz szeroka

publiczność pozostaje zbyt niejednolicie wykształcona, aby dostosować
nowe kryteria do powszechnie obowiązującego smaku. Po raz pierwszy
kicz staje się zjawiskiem społecznym.

Na wytworzenie nowego stylu nie starcza jeszcze sił. Zaczyna się

stulecie, które żyje z zasobów historii sztuki. Na początku XIX w. język
form opiera się głównie na antyku. Złożyło się na to wiele przyczyn.

- Od czasów renesansu istniał zawsze nurt klasycyzujący, który

odwoływał się w przeważającej mierze do architektonicznych reguł
rzymskiego antyku. Budowla świecka była mu zawsze bliższa
aniżeli kościelna. We Francji, gdzie po gotyku architektura rezydenc-
jonalna wysunęła się na plan pierwszy, już 300 lat przed rewolucją Kopenhaga, Vor Frue Ki rke (kościół P. Marii).
nazywana jest - co znamienne - "klasyką". Kierunek ten jest 1811-1829. C. F. Hansen. Wnętrze: 264'. Kościół
ścienno-fi l arowy z poprzecznie przesklepionymi
najwyraźniejszy w dziełach Perraulta i Mansarta. kaplicami. Doryckie kolumny bez kanelowania
Palladianizm Jonesa w xvn w., Burlingtona, Campbella i Kenta dźwigają w kondygnacji empor kolebkowe sklepie-
nia z kasetonami. Rzeźby B. Thorvaldsena są
w XVIII w., przygotowuje angielski klasycyzm. Por. 262 n., 332 n.* częścią projektu architektonicznego.
Od racjonalizmu francuskich przedstawicieli oświecenia poczynając,
staje się odczuwalne w całej Europie pierwszej połowy XVIII w.
pragnienie stałych reguł sztuki, które powinny polegać na prawach
natury i racjonalnej logice i stworzyć przeciwwagę dla "braku reguł"
baroku.
- Tendencje te czerpią inspiracje z dzieła Winckelmanna "Gedanken
iiber die Nachahmung der griechischen Werken in der Malerei und
Bildhauerei" ("Myśli o naśladowaniu dzieł greckich w malarstwie
i rzeźbie ' '), 1755. Jego wykładnia istoty sztuki greckiej jako
"szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości" określa ideał piękna
"archeologicznego klasycyzmu".
Teoretycy rewolucji francuskiej przeciwstawiają perwersjom ancien
regime'u opromienione romantyzmem rzymskie mieszczaństwo
i podnoszą je do ideału nowego człowieka . Konsekwentnie uznają
antyk rzymski za wzór własnej architektury, która nazywa się z tego
względu "romantycznym" lub "rewolucyjnym klasycyzmem" (por.
372).
- W końcu Napoleon dostrzega w zorientowanej na antyczny Rzym
klasycystycznej sztuce państwowej reprezentacyjną machinę legali-
zującą jego cesarskie roszczenia.

Historia sztuki rozumie przez "klasykę" w węższym znaczeniu sztukę Defi nicja
grecką w okresie pomiędzy stylem archaicznym i hellenizmem,
a więc około V i IV w. p.n.e. W szerszym zaś znaczeniu pojęcie
to oznacza sztukę greckiego i rzymskiego antyku, kierującą się
surowymi regułami.

W późniejszychepokach wyróżnia się w sztuce kierunki, w których

przeważają tendencje emocjonalno-transcendentne oraz inne, oparte na
racjonalizmie. Racjonalistyczna postawa intelektualna skłania się do
wypowiedzi o sztuce, które biorą za wzór klasykę i dlatego nazywa się
266 Architektura sakralna
je klasycystycznymi. Najwyraźniej klasyczna zasada stylowa pojawia
się w renesansie i w epoce od ok. 1770 do 1830, dla której
w Niemczech zarezerwowana jest nazwa "klasycyzm". Klasycystycz-
ne okresy występują jednak już w antyku (okres augustiański i hadriań­
ski), w sztuce karolińskiej i w sztuce romań s kiej ; ale nawet epokom
sztuki uważanym za typowo "antyklasyczne" - gotykowi, manieryz-
mowi i barokowi - towarzyszą słabsze lub silniejsze tendencje
klasycyzacji. Poza tym uderza, że mocarstwowe roszczenia od Augusta
przez Karola Wielkiego do papieży renesansu i od Ludwika XIV do
Napoleona, Hitlera i Stalina posługują się z upodobaniem klasycyzmem
jako sztuką oficjalną.

Nurty klasycystyczne występujące po renesansie mają w krajach

europejskich rozmaite nazwy.

l. Kontynuacja zasad renesansowych w baroku w zachodniej i północ­

nej Europie nazywa się:
- w Niemczech barokowym klasycyzmem
- we Francji "architecture classique" ("klasyka' ')
- w Anglii "classical architecture"
- w terminologii międzynarodowej stylem klasycznym.

2. Styl, który pomiędzy 1770 i 1830 następuje po baroku i rokoku

nazywa się:
- w Niemczech klasycyzmem
- w pozostałej Europie neoklasycyzmem.

3. Ruch, który w XX ·w. nawiązuje do klasycyzmu (2), nazywa się

w Niemczech neoklasycyzmem.

Cechy Obraz architektury klasycystycznej określa grecka lub rzymska fasada

świątyni z trójkątnym przyczółkiem i kolumnowym portykiem;
jedynie pilastry i gzymsy dzielą blokową bryłę budynku. Porządki
architektoniczne nie są uwarunkowane względami dekoracyjnymi, ale
konstrukcyjnymi, dlatego też nie tylko zdobią ścianę , ale przede
wszystkim dźwigają belkowanie. Oszczędną dekorację stanowią
- obok girland, urn i rozet - klasyczne palmety i meandry,
perełkowania i kimationy.

Rozwój klasycyzmu sięgał, jak przedstawiono powyżej, wielu źródeł,

toteż jego triumf był już wcześniej przesądzony . Zapanować mógł
jednak przecież także jakiś inny styl, tak jak po soborze trydenckim
wybór baroku nie był kwestią przymusu (por. "desornamentado"
w Hiszpanii, 314*). Większe znaczenie miał z pewnością fakt, iż
dystyngowany wyraz form klasycznych lepiej odpowiadał dążeniom do
restytucji wielkich mocarstw aniżeli np. gotyk. W każdym razie
dominacja klasycyzmu nie była wówczas sama przez się oczywistą
koniecznością. l rzeczywiście, to intelektualne i techniczne innowacje
klasycyzmu wpędziły go same w pułapkę historyzmu, którego nowe
tendencje w końcu zwyciężyły.

Już brak zdecydowania czy Rzym, czy też Grecja miałyby być matką
nowej architektury, nie pozwala na całkowitą jedność stylu klasycys-
tycznego. Wprawdzie obie kultury należą do antyku , dzieli je jednak
wiele, zarówno pod względem przesłanek społecznych i celów
reprezentacyjnych, jak też języka formalnego oraz techniki budow-
lanej .
 Klasycyzm, historyzm 267
Rzymska świątynia nie jest tym samym co kościół chrześcijański.
Mimo wszystko kultowy charakter jest wspólny. Ale już w przypadku
architektury rezydencjonalnej , a zwłaszcza komunalnej widać wyraźnie
rozbieżność pomiędzy antykizującą dekoracją zewnętrzną i funkcjami,
wymagającymi nowoczesnego wyposażenia.
Organizacja nowoczesnego ratusza lub domu mieszkalnego dopuszcza
w naj gorszym razie "antyczny " wygląd zewnętrzny i odpowiadające
mu detale architektoniczne we wnętrzu . Ale już przeszklone okna,
zasłony okienne, piece żeliwne, kominy na dachu i inne nowoczesne
urządzenia pomocnicze, przede wszystkim zaś podyktowany przez
nowe zadania administracyjne podział wnętrz zrywają związki z budo-
wlami antycznymi. Człowiek narzuca antyczne przebranie na swój
nowoczesny sposób życia i pracy. Oczywiście architekci są świadomi
tej rozbieżności. Dlatego też z trudności czynią cnotę, ciągle zapew-
niając , że chcą twórczo rozwijać antyk, a nie tylko go imitować ; stąd
wiele klasycystycznych budowli ma eklektyczny posmak. Tam zaś
gdzie budowle ściśle zbliżają się do antycznego kanonu form, czynią
wrażenie oschłych , a jako dokładne kopie dzieł antycznych są bardziej
dziwaczne) abstrakcyjne niż wszystkie inne historyzujące obiekty
(Wiedeń, Swiątynia Tezeusza, 1820-1823, P. Nobile; portyki Kor przy
S. Pancras, Londyn, 27l *), niekiedy wydają się wręcz odstraszająco
ponure (Donaustauf, Walhalla, 1831-1843, L. von Klenze). Pomimo to
propagandowa majestatyczność gmachów państwowych i budowli
mieszczańskich , wzorowanych na siedzibach arystokracji, wywiera
jeszcze dzisiaj mocne wrażenie. Z drugiej strony K.F. Schinklowi,
1781-1841 , udaje się w berlińskim Schauspielhaus (373 *) po raz
pierwszy podzielić mało podatną na strukturalne innowacje kubiczną
formę na części nośne i wypełniające. Ta zasada zezwala zarówno na
zastosowanie greckich motywów architektonicznych, jak też umożliwia
rozwiązanie nowych zadań budowlanych.

Najbardziej przekonywająca jest klasycystyczna urbanistyka. Prze- Kościoły jako punkty widokowe klasycystycznych
zwycięża ona palladiańską koncentrację motywów antycznych w wy- osi ulicznych
Po lewej:
izolowanej, pojedynczej budowli i tworzy szeroko zakrojone, przej- Turyn
rzyste osie, z ich symetrią i wyznaczeniem dominant: Karlsruhe, 373*; l - Piazza Castelio
2 - Piazza Vittorio Emanuele
Monachium, Ludwigstrasse, Odeonsplatz; Petersburg, plac przed 3 - Pad
soborem Kazańskim, 269*; Bath, Royal Crescent; Lonyn, Royal 4 - Kościół Gran Madre di Dio, 269'
Terrace, 371 *; Londyn, Regent Street* z kościołem, 271 *; Turyn* Po prawej i u dołu:
z Gran Madre di Dio, 269*, i in. Londyn
l - Oxford Circus
2 - Regent Street •
W ostatnim trzydziestoleciu xvrn w. w Anglii, Niemczech i Szwaj- 3 - Portyk kościoła Wszystkich Swiętych , 271 '
carii zaczynają się ruchy literackie przeciwstawiające się racjonaliz- Romantyzm
mowi oświecenia. " Sturm und Drang" i romantycy tworzą nowe
rozumienie natury, ale także nową świadomość historyczną. Jest to
widoczne w zbiorach baśni i sag, przekładach poezji antycznej ,
początku literaturoznawstwa porównawczego i krytycznej historio-
grafii. W wyniku połączenia tej, obdarzonej świadomością historyczną,
postawy umysłowej z systematyzacją archeologii powstają wkrótce po
1800 prawdziwe zbiory muzealne, a dla nich budowane są muzea,
przeważnie w stylu klasycystycznym, którego reprezentacyjny chłód
faworyzowany jest w architekturze państwowej i komunalnej.

Już w sztuce rokoka i w baroku angielskim znane są pojedyncze

przykłady naśladowania stylu gotyckiego. Na początku XIX w. rosnący
wpływ romantyzmu wzmaga te upodobania: Schinkel proponuje
w 1821 dla Friedrichwerdersche Kirche w Berlinie wersję klasyczną,
gotycką i renes ansową. Zaaprobowany zostaje projekt gotycki (268 *).
268 Architektura sakralna
Historyzm traktuje się dziś nie tyle
jako wykolejenie gustu, ale coraz bar-
dziej uważany jest przez historię sztuki
za samodzielny kierunek stylowy . Do
takiego poglądu upoważniają następują­
ce przemyślenia i fakty.
- Duża liczba budowli, wzniesionych
w duchu historyzmu w różnych kra-
jach i częściach świata, na które
wywarły wpływ zamiłowania i gust
europejski
- bogactwo idei, które przystosowało
różnorodność zapożyczonych form do
nowych, zaspokajających zmienione
potrzeby nowoczesnego życia, budo-
wli użytkowych
- zrozumienie, że właśnie "monstrual-
ność" wśród cech historyzmu-eklek-
tyzmu świadczy o jego zdolności do
oryginalnej, monumentalnej syntezy
(Londyn, stacja S. Pancras; Buda-
peszt, gmach Parlamentu; Bruksela,
Pałac Sprawiedliwości , 374*)
- fakt, że to poszczególny naród był
propagatorem historyzmu, ponieważ
znacznie mocniej identyfikował się
z jego ideologią aniżeli np. później
z secesją
- konieczna staje się rewizja przyzwy-
czajenia, aby oddzielać klasycyzm od
historyzmu i tylko temu pierwszemu
przyznawać rangę odrębnego stylu.
Berlin, Fredrichwerdersche Kirche, 1824-1830,
K.F. Schinkel.
Na rozwój historyzmu odziaływają też nowe techniki budowlane.
Schinkel projektuje w 1818 żeliwny, neogotycki pomnik - ku czci
Boległych w wojnie przeciw Napoleonowi - na Kreuzbergu w Berlinie.
Scieranie się historii, dekoracji, funkcji i techniki jest tutaj najwyraźniej
widoczne. Jeżeli klasycyzm jest niczym innym jak wczesną formą
historyzmu, w której dominują wzory antyczne, to około 1830 jego
wypracowana do tej pory jednolitość form przechodzi , dzięki na-
śladowaniu kilku epok historycznych, w stylistyczny chaos. (William
Morris definiuje historyzm: "maskarada w ubraniach zdjętych przez
innych ludzi' ').
Encyklopedyczne skatalogowanie historycznych form architektonicznych
przez Viollet-le-Duca i innych umożliwia wymienne stosowanie elemen-
tów zaczerpniętych z minionych stylów; można ich używać jak klocków
i zestawiać bądź w eklektycznej mieszaninie, bądź w sposób "stylistycznie
czysty" w nowej budowli, często bardziej purystycznie jednorodnej niż jej
pierwowzory, na których różne epoki pozostawiły swoje ślady.
I tak długie , wiktoriańskie
pierzeje uliczne angielskiego miasta Chester
utrzymują jeszcze jednolity charakter stylu Tudorów, ale nowe ulice
Monachium i budowle Ringstrasse w Wiedniu stają się ponadnaturalnej
wielkości muzeami elementów dawnej architektury. Po neogotyku
następuje wkrótce neorenesans; "Rundbogenstil" (pół romański - pół
renesansowy "styl arkadowy") zakorzenia się około połowy stulecia
w Monachium, Karlsruhe i naj dłużej w Hanowerze, a wilhelmińska
sztuka neoromańska przebiega równocześnie ze stylem " Griinderzeit",
który od 1871 wydaje napuszony neobarok. Także egzotyczne formy
stylowe wplatają się w architekturę europejską. Nieszczęśliwa wyprawa
wojenna Napoleona w 1798/99 wnosi do stylu empire elementy
egipskie, pewien Anglik buduje księciu Woroncowowi zamek maure-
tański na Krymie, a Royal Pavilion J. Nasha w Brighton, 1815 (334*) ,
jest islamsko-indyjską osobliwością z bogatym zastosowaniem od-
lewów żeliwnych.
Już na początku tej epoki entuzjazm dla historii przybrał narodowe
zabarwienie, którego najmniej spornym wynikiem było wykończenie
gotyckich katedr (Kolonia, Wiedeń, Ratyzbona i in.).
Byłoby oczywiście fałszem mierzyć historyzm jedynie brakiem reguł
w architekturze wielu budowli świeckich. Choć sam G. Semper
w swoim pierwszym piśmie wyszydza "das Pauspapier aIs das
Zaubermittel der jetzigen Kunst" ("kalkę jako magiczny środek
współczesnej sztuki") oraz że "naśladuje się, co jest akurat do
naśladowania", to historyzm jest przecież także wyrazem szacunku dla
tradycji ojczystej, jego powaga nosi wyraźne cechy świadomości
religijnej i społecznej, jego sakralne budowle mają dostojeństwo ,
a w dokładnych kopiach historycznych stylów wyraża się uwielbienie
dla "dawnych mistrzów" .
Architektura XIX w. doczekała się dopiero w naj nowszych czasach
pozytywnej oceny. Złożyło się na to kilka przyczyn:
- przetrwanie budowli wśród zniszczeń II wojny światowej
odejście od fascynacji pozbawionym dekoracji stylem miejskiej
architektury powojennej
nową świadomością, która początkowo odzwierciedla się w nostalgii
za przeszłością i w powszechnym zainteresowaniu archeologią,
później przejawia się w niezwykle popularnych staraniach o ochronę
środowiska i w opiece nad zabytkami.
 Klasycyzm , historyzm 269

KLASYCYZM
Włochy
W Rzymie powstał tylko niewiel.ki
kościół S. Pantaleo, 1806, G. Valadier.
Niemal całe Włochy znajdowały się
wówczas pod panowaniem Napoleona.
Parma, Genua, Turyn, Etruria i Państwo
Kościelne były częśc ią cesarstwa; Kró-
lestwo Neapolu i północne Włochy
oddzieliły się od reszty państwa i rzą:
Neapol, kościół S. Francesco di Paola, 1816-1824, P. Bianchi. Budowla centralna, wzorowana na dzone były przez krewnych Napoleona.
Panteonie , 270' , z kolumnadą nawiązującą do barokowej kolumnady przed bazyliką św. Piotra Cesarska władza znalazła wyraz w bu-
w Rzymie. dowlach świeckich (Neapol, przebudo-
wa opery S. Carlo, 1809; Caserta,
empirowa dekoracja zamku, z 1807;
Wenecja, Fabbrica Nuova jako zachod-
nia pierzeja placu św. Marka), część
z monumentalnych założeń pozostała
nie ukończona (Mediolan , Forum Bona-
parte, od 1806; Rzym, plany przekształ­
cenia Piazza deI Popolo).

Po upadku Napoleona, 1815, do Włoch

wrócili przedstawiciele dawnych rodów
królewskich. Z ich inicjatywy powstają
najważniejsze klasycystyczne kościoły
kolumnada Włoch: Gran Madre di Dio w Turynie*,
północna dla sabaudzkiego domu królewskiego,
i S. Francesco di Paolo w Neapolu,
zbudowany po objęciu władzy przez
Burbona, Ferdynanda L Charakterys-
tyczne, że pierwowzorem obu budowli
był francuski Panteon! Inspiracją dla
monumentalnych założeń architektoni-
cznych była wciąż kolumnada Ber-
niniego przed bazyliką św . Piotra. Od-
najdujemy ją i w Neapolu* , i w ukształ­
towaniu petersburskiego soboru Kazańs­
kiego*.

Rosja
Petersburg, sobór Matki Boskiej Kazańskiej, 1801-1811 , A.N. Woronichin. Założenie przestrzenne Aleksander I i Mikołaj I kontynuują
nawiązuje również do kolumnady św. Piotra, ale z zastosowaniem bogatego, korynckiego
monumentalną rozbudowę Petersburga.
porządku. Ukończono tylko północną kolumnadę.
Włoskich i francuskich architektów
zastępują miejscowi: A.N. Woronichin ,
1760-1814, wznosi sobór Kazański *
Klasycyzm w Rosji rozpoczyna się
w tym samym czasie co w Europie
Zachodniej i osiąga oryginalne rezultaty.

Polska
Wcześnie zaadaptowano tu idee rady-
kalnego klasycyzmu francuskiego (War-
szawa, 271 *). Równocześnie samodziel-
nie rozwijano wzorce palladiańskie ,
przede wszystkim w architekturze rezy-
dencjonalnej. Do głównych ośrodków
artystycznych należą: Warszawa, Wilno
i Puławy, a najwybitniejsi architekci
tego okresu działający w Polsce to Sz.B.
Turyn , Gran Madre di Dio, 1818-1831 , Bonsignore. Inspirowany paryskim Panteonem pomnik
Zug, J.Ch. Kamsetzer, Ch.P. Aigner, H.
chwały dynastii sabaudzkiej, której przedstawiciele powrócili do miasta po zakończeniu napoleońs­ Szpilowski, 1. Kubicki i A. Corazzi.
kiej okupacji. Centralna budowla z rzymskim, korynckim portykiem i monumentalnymi schodami.
Przykład , podobnie jak S. Francesco di Paola, klasycyzmu o tendencjach eklektycznych.
270 Architektura sakralna
Francja
J.N.L. Durand, 1760-1834 jest głównym
teoretykiem architektury epoki napole-
ońskiej. Od 1795 profesor nowo utwo-
rzonej Ecole Polytechnique. W najważ­
niejszym dziele teoretycznym "Precis
des Lec;ons d'architecture" (1802-1805)
przedstawił racjonalistyczny wzór funk-
cjonalnej architektury. Jego traktat "Re-
cueil et ParalIele" z 1801 jest pierwszą
w historii prezentacją całego dorobku
architektury i konfrontacją wszystkich
stylów i rodzajów budownictwa. Był
twórcą wzorów dla budownictwa miejs-
kiego - bram, szkół, hal targowych,
bibliotek i muzeów. Wśród projektów są
również plany "bazylik", nazwanych
tak dla uniknięcia słowa " kościół " .

W dziejach najważniejszych budowli

tego okresu odcisnęło się piętno epoki.
Panteon * wzniesiony pierwotnie jako
kościół, został w 1791 po rewolucji
przekształcony na " Pomnik Wielkich
Francuzów" - mauzoleum narodowe;
w kościele St-Sulpice* w 1789 po
zdobyciu Bastylii odśpiewane zostało
"Te Deum" i wywieszono flagi Gwardii ••••••••••••••••
Narodowej , w 1792 Trybunał Rewolu-
cyjny skazał na śm i erć miejscowych
karmelitów, a kościół zamieniono na
" Świątynię Rozumu ", jak wiyle innych
zamienionych wówczas na ,)Sw i ątyn i ę •• •• •••••••••••
Najwyższej Wiedzy " lub "Swiątynię
Zwycięstwa" .

Kościół La Madeleine* zaczęto budo-

wać w 1764 jako świątynię katolicką;
w 1806 Napoleon przerwał prace i po-
stanowił wznieść w tym mi<jscu monu-
mentalną, klasycystyczną " Swiątynię
Chwały Wielkiej Armii". Po upadku
Napoleona w 1814 Ludwik XVIII pole-
cił skończyć budowlę jako kościół .
Z polecenia Napoleona przekształcono
w latach 1803-1807 portyk Pałacu
Burbońskiego, mieszczącego Assemble
Nationale, tak by korespondował z ar-
chitekturą położonej na przeciwnym
brzegu Sekwany La Madeleine. Podob-
nym przykładem powiązania kompozy-
cyjnego budowli jest fasada kościoła
w Karlsruhe (373 *), odpowiadająca
elewacji miejscowego ratusza.

We Francji powstały wówczas tylko

pojedyncze kościoły klasycystyczne, ale
w wielu miastach - wzorem St-Sulpice
- istniejące kościoły otrzymywały anty-
kizujące fasady.
Paryż , Panteon, dawny kościół Ste-GeneviilVe,
1764-1790, J.G. Soufflot. Założony na planie
krzyża greckiego z wysoką środkową kopułą na
bębnie , otoczoną wieńcem kolumn i 4 spłasz­
czonymi kopułami bocznymi. Wejście zaakcen-
towane monumentalnym, korynckim portykiem.
W 1791 kościół zmieniono na mauzoleum sław­
nych Francuzów.
Paryż. U góry: St-Sulpice, zaczęty 1646, L. Le
Vau. Fasada 1733--1777, G.N. Servandoni
i J.F.T. Cherglin . Dwukondygnacyjny portyk
podkreśla horyzonta l ność kompozycji. Klasycz-
ny przykład spiętrzonego porządku . W środku
i u dołu: kościół La Madeleine, 1806--1842, P.
Vignon i J.M. Huve. W typie rzymsko-korync-
kiego peripterosa. Bez okien, z 3 nadświetlami.

o 10
'---------'
Londyn. U góry: kościółS. Pancras, 1819-1822,
W. i H.W. Inwood. " Greek revival". Pierwo-
wzory: Erechtejon, 19' (boczne przybudówki
nawiązujące do portyku Kor) , Wieża Wiatrów,
345* . U dołu: kościół Ali Souls, portyk
1822-1824, J. Nash. Grecki tolos z jońskimi
kolumnami, nad nim monopteros ze spiczastym
hełmem, 267*.
U góry i w środku: Warszawa, kościół ewan-
gelicko-augsburski, 1777-1781 , SZ.S. Zug. Cy-
lindryczny korpus budowli nakryty kopułą z lata-
rnią. 4 niższe ryzality, z których wejściowy
poprzedzony jest doryckim portykiem. U dołu:
Wilno (Litwa) , katedra od 1783, W. Gucewicz.
Od zachodu dorycki portyk akcentuje nawę
główną budowli.
Klasycyzm, historyzm 271
Anglia
Podobnie jak po wielkich pożarach
w 1666 (zob. 262) i 1711 (zob. 263)
w 1818 r. powstalo "Church Building
Society" ; założyli je J. Nash, J. Soanne
i R. Smirke. Parlament przyznał 1,5
miliona funtów na budowę niewielkich
kościołów przeważnie w miastach, które
gwałtownje się rozrosły na skutek roz-
woju przemysłu i wzrostu liczby na-
pływowej ludności. Spośród 214 kościo­
łów, które powstały dzięki działalności
wspomnianej komisji , 174 wzniesiono
jako " gotyckie"; tylko niektóre z nich
zasługują na uwagę. Niemal wszystkie
kościoły, które projektowali Nash, Soan-
ne i Smirke należą do nurtu "Greek
revival " . Jako zbyt oryginalne i kosz-
towne w realizacji nie nadawały się na
wzorce dla masowego budownictwa.
Główni przedstawiciele i ich dzieła:
- William Inwood, 1771-1843 oraz syn,
Henryk William Inwood, 1794-1843:
Londyn, S. Pancras Church*,
1819-1822; Ali Saints, Camden
Town, 1822-1824
- John Soane, 1753-1837: Londyn,
S. Peter w Walworth i Holy Trinity,
Marylebone, oba 1824-1825
Jonh Nash, 1752-1835: Londyn , AlI
Souls, Regent Street*, 1822-1824
- Robert Smjrke, 1781-1867: Londyn,
S. Mary, Wyndham Place,
1823-1824; S. Anne, Wandsworth,
1820-1822; Strood, S. Nicholas, 1825
Dania
Vor Frue Kirke (kościół P. Marii)
w Kopenhadze, 1811-1829, C.F. Han-
sen (264* , 265*), w którym znajdują
się figury 12 apostołów i Chrystusa,
dłuta Thorvaldsena, należy do najcen-
niejszych dzieł europejskiego klasycy-
zmu .
Niemcy
Klasztorny kościół w St-Blasien (272*)
reprezentuje wczesny przykład - na-
stępującego pod wpływem architektury
francuskiej - odwrotu od schematów
założeń barokowych. A kościół św .
Pawła we Frankfurcie (272*) przed-
stawia jeszcze bardziej radykalną, trzeź­
wą i chłodną odmianę klasycyzmu,
mimo że zastosowano w planie budowli
barokową elipsę.
Friedrich Weinbrenner, 1766-1826,
ukształtował historyczne centrum swe-
go rodzinnego Karlsruhe i wybudował
tam kościół ewangelicki (373 *), wzór
czystych form architektury klasycys-
tycznej , które zawdzięczał studiom teo-
rii Duranda.
272 Architektura sakralna

OD KLASYCYZMU
DO EKLEKTYZMU
Zob. też 374 n.

Dopiero jednak w budowlach kościel­

nych dwóch wybitnych architektów
następnej generacji , Schinkla i Klen-
zego, ujawniły się napięcia między
klasycyzmem a historyzmem. K.F.
Schinkel (1781-1841) wznosząc kościół
św. Mikołaja w Poczdamie stworzył
wprawdzie surowe klasyczne dzieło , ale
10 lat wcześniej ten sam autor projek-
tując Friedrichwerdersche Kirche przed-
stawił - podobnie jak Nash w Anglii
i Latrobe w Baltimore - projekty
w trzech różnych wersjach stylowych,
z których zrealizowano neogotycką
(268 *).

L. von Klenze, 1784-1863, który nadał

nowy, klasycystyczny kształt Mona-
chium, proje!ctując dworski kościół
Wszystkich Swiętych , musiał na życze­
nie swojego mecenasa, króla Ludwika l ,
nawiązać do wzoru średniowiecznej
Cappella Palatina w Palermo.

Klasycyzm dość wcześnie spotkał się

z ostrą krytyką. H. HUbsch , 1795-1863,
uczeń i kontynuator F. Weinbrennera,
już w 1820 twierdzi , że " architektura
antyczna nieprzydatna jest w dzisiej-
szym budownictwie", a w 1828 nazywa
klasycyzm "sty lem oszukańczym " .

Neogotyk. Od czasów restauracji z co-

raz większym upodobaniem stosuje się
w architekturze kościelnej wzorce goty-
ckie. W Anglii istnieje nieprzerwana
tradycja gotycka, która jako "goth ic
revival " występuje w okresie klasycyz-
mu, a następnie rozprzestrzenia się
w Europie, przybierając formy neogoty-
ku. Angielscy architekci budują m.in.
kościół św. Michała w Hamburgu (1844)
i katedrę w Lilie (1856). W Anglii czuje
się wprawdzie si lniej sze oddziaływanie
dziedzictwa gotyckiego niż na kon-
tynencie (pisma teoretyczne o moralno-
-teologicznym podłożu A.W. Pugina,
1812-1852 i in.), a neogotyk angielski
jest do dziś uw ażany za naj bogatszy, ale
najbardziej charakterystycznym rysem
europejskiej architektury XIX w. jest
masowość neogotyckich budowli (we
Francji w 1852 powstało ok. 200 neogo-
tyckich kościołów!) i rozmaitość roz- St-Blasien (Schwarzwald), klasztor, 1768- u góry i w środku: Frankfurt, kościół św. Pawła ,
wiązań formalnych w ramach tego stylu: 1783, P.M. d'lxnard. Narożne ryzality akcentują 1789-1792, J.G.Ch. Hess. Centralna, eliptyczna
- pojedyncze formy gotycyzujące wy- symetryczność założenia o dwóch kwadrato- budowla, z emporami na 20 kolumnach. U do-
wych dziedzińcach. Kościół-rotunda nakryty ko- łu : Poczdam , kościół św. Mikołaja 1830-1837,
stępują w budowlach klasycystycz-
pułą, wspartą na 20 kolumnach, z bazylikowym K.F. SchinkeL Na planie krzyża greckiego z ko-
nych (Londyn , S. Bartholomew, wydłużonym chórem. Portyk kolumnowy, flan- pułą na wysokim bębnie, otoczonym kolum-
G. Dance) kowany niskimi wieżyczkami. nadą.

Truro (Anglia), katedra, 1879-1910, J.L. Pear-
son. Styl łączy formy gotyku angielskiego i ar-
chitektury francuskich katedr. Krużganek za-
częty 1935.
Wiedeń, Votivkirche, 1856-1879, H. von Fer-
stel. Wzniesiony jako wotum za uratowanie
cesarza Franciszka Józefa. Jeden z najwięk­
szych neogotyckich kościołów w Europie. Wzo-
rowany na XIV-wiecznych budowlach, z tran-
septem, dwuwieżową fasadą, ażurowymi heł­
mami i bogatą dekoracją maswerkową.
Paryż , bazylika Sacre Coeur, 1876-1919, P.
Abadie, L. Maguel. Wzniesiona jako wotum po
wojnie 1870/71 w stylu romańsko-bizantyjskim.
Kopenhaga, Frederiks Kirke (tzw. kościół Mar-
rJlurowy) , zaczęty 1749, N. Jardin (od 1754).
Swiątynia na planie kolistym , z obejściem i z ko-
pułą na wysokim bębnie. Wzorowana na archi-
tekturze późnego renesansu. Ukończona pod
wpływem romantyzmu 1876-1894, F. Medahl,
w formach historyzujących.
Klasycyzm, historyzm 273
malownicze modyfikacje gotyckich
pierwowzorów (Fonthill Abbey, 335*,
nie jest opactwem, lecz rezydencją!)
dokładne kopie gotyckich konstrukcji
(C helsea, S. Luke, 1820-1824,
1. Savage; Wiedeń, Votivkirche*;
Vitoria w Hi szpanii , Nowa Katedra,
1907-1969
od około I 830 występowanie form
gotyckich wraz z elementami inn ych
stylów
kontynuacja budowy nie ukończonych
gotyckich katedr, np. Kolonia i Ujm
usuwanie później szych nawarstwień
sty lowych w wyposażeniu gotyckich
kościołów (ołtarze, ambony, organy
itd.) i zastępowanie ich nowymi,
neogotyckimi (-7 puryzm)
uproszczone elementy gotyckiej ar-
chitektury - portale, okna, wieże itp.
pojawiają się w nowoczesnych budo-
wlach (Guildorf Cathedral, 1936
-1961!, E. Maufe) .
W tym też okresie kończono budowę
niektórych dzieł architektury nowożyt­
nej (Kopenhaga*).
Styl arkadowy ("Rundbogenstil"), nie-
miecki wariant neoromanizmu, związa ­
ny jest z działalnością Schinkla i opiera
s ię na wzorach architektury bizantyjs-
kiej , romańskiej i renesansowej (Sakrow
koło Poczdamu , kościół Zbawiciela,
1841-1844, L. Persius, -7 Rundbogen-
stil*). W końcu XIX w. powstaje wiele
kościołów (i dworców kolejowych! )
o formach neoromańskich. Architektura
historyzująca - do której należą też
neorenesans, neobarok oraz reminis-
cencje stylów egipskich i bizantyjskich
(Paryż , Sacre Coeur*) - jest nie tyle
wyrazem braku in wencji ówczesnych
twórców, co raczej znakiem szczególne-
go szacunku dla historii i symbolem
mentalności artystycznej tamtych cza-
sów (por. 375). Nie było wówczas
jednoznacznych kryteriów stylistycz-
nych. Sam słynny G . Semper, 1803
- 1879, który występuje często przeciw
historyzmowi , widzi jednak ideał " no-
woczesnej" architektury w "doskonale-
niu tendencji sztuki renesansowej ".
274 Architektura sakralna

Ronchamp, kościół pielgrzymkowy , 1950-1955, Le Corbusier.

SECESJA Secesja l ) jest próbą odpowiedzi na historyzm XIX w. , którego

I ARCHITEKTURA architektura w znacznym stopniu opierała się na kontynuacji
i przetwarzaniu minionych stylów.
WSPÓŁCZESNA
Nauka i technika czynią pod koniec XIX w. gwałtowne postępy.
Zmieniają one obraz świata i styl życia. Kto tkwi w nurcie swego czasu,
czuje, że świat dojrzał do radykalnej "reformy życiowej"
mieszczaństwa. Takie reformatorskie ruchy znajdują swój wyraz
w ciągłym przełamywaniu tradycyjnych norm, jak chociażby
Ornamentyka w zmianach stroju kobiecego, w związkach " Wandervogel ", a także
początkowo zabawnych, później zaś irytujących postulatach
Grafika książkowa
s ufrażystek. Duch przemian znajduje kulminację w potężnym krzyku
upo ś ledzonych warstw społecznych , domagających się sprawiedliwości
społecznej.

Około 1890 wychodzi z Anglii ruch, który propaguje nową estetykę

" n~ •.-..- u.,..,.. o. ol. ,,..... _I<...
~ 10.' k. Muv .. d" E",,,,,,, ....... df!~ • ..,..
i wkrótce ogarnie całą Europę. Najpierw skupia on swą uwagę na
ornamentyce. Stylizowane formy roślinne i zwierzęce o miękko
wygiętych , poruszonych liniach, płaszczyznowe i pozbawione cienia,
przez co dalekie od naturalizmu i historyzmu - najbardziej jeszcze
pokrewne formom późnogotyckim i malarstwu japońskiemu - budzą
podobnie liryczne nastroje jak ówczesna poezja. Od niej też wychodzą
pierwsze zamówienia na nową grafikę książkową. Wkrótce także
sztuka plakatu skorzysta z szerokiego repertuaru sugestywnych form
nowego stylu.
M< ~bIH ... ..t ••
l _....

l ) Secesja w Niemczech nosi nazwę " Jugendstil" od założonego w 1896 przez Georga Hirtha
S.,.,I •• C..ltl.d. H ... _,. "' ....,ol •• ' ..... u.p.,g . ............. .
~~i\O!o... N ........ ·C· B"d.!" ... G .." . l , .. I,,"I·V .. "" • .
C<>p<nh.l"'" N.pl ... S,·P".. .bou'ł_ H.I_.r.;, ...
Ao"u . 8.._. O,_d.... " T ol",. Mu " . ol.. A,,.,
pisma "Jugend" . W Austrii - " Sezessionsstil". We Francji - " Art Nouveau" od szyldu otwartej
w 1895 w Paryżu galerii S. Binga, także " Modern style", " Style nouille", " Style coup de fouet",
"Style Guimard" . W Anglii - " Modern style", " Liberty". We Włoszech - " Stile Liberty" , "Stile
Nuovo" . W Hiszpanii - " Modernismo", " Arte Joven", " Estilo Gaudi" .
 Secesja, architektura współczesna 275
Drogą odnowy rękodzieła artystycznego podążają William Morris Warsztaty rzemiosła artystycznego
i jego przyjaciele. Ich warsztaty mebli, tkanin i tapet znajdują wielu
kontynuatorów, rozwijających własny język formalny (por. 380*).
Najbardziej znane warsztaty powstają w Monachium, 1897, Dreźnie ,
1898, Wiedniu, 1900, Nancy, 1901 i w darmstadzkiej kolonii artystycz-
nej Mathildenhohe, 1900. W wyrobach ze szkła, cyny i porcelany
objawia się raz jeszcze wpływ sztuki japońskiej, który był już tak
istotny dla impresjonizmu.

Secesja jest jednak czymś więcej aniżeli kaligrafią Eckmanna i plaka- " Gesamtkunstwerk"
tem Lautreca, oznacza nie tylko libertyńskie finezje erotyczne Beards-
leya i Oscara Wilde'a, czy też nowy , ahistoryczny styl w urządzaniu
wnętrz.
~~~§~~~~~~~~~~~
Jest to "pierwszy od czasów baroku fenomen stylowy o uniwersalnych
roszczeniach, aspirujący do roli wyraziciela całokształtu życia. Pozycję
GlEine 5chriit Gl
von ornamentaler Wirkung
katolickiego Kościoła w baroku zastępuje tutaj »ś wiatopogląd «, który
1st das ~deal elnes Jeden KunstDerst4ndlgen I
ma uza sadniać ambicję wszechstronnego ujęcia form życia" (Willy
Hm ProIHnr ~laon. II .. dnt ".rmlt' Sd,,1ł1 Iddl~nfll: H Itllhm ,.lunlnl.. Gl Fona Ilu
Haas, "Die belle Epoque' '). Secesja propaguje " humanizację świata '1If1ąN .. '1, Ilod! .r!dI~n8łnł hlll" dn .,adnll'" OlnGllIul, tlIłłUt •. oh •• 'e' dltu ....
•• 4111 wlrttl. O.,. .tlIn!lt, QUOił/lt CltClrokrlT Ilu Vlldlll/ll 'tv1. hol lldl 1111 "e tW' Gbtrtrllłu
mieszczańskiego przez sztukę " . Piękna , celowa forma powinna być I. ńIłf ~łlu, IIlł trllł II' III.f IIIm tnttll molt la (,ktulnull. Git ul IIł "dIII Glek'I! 111111
MIl n'brr, wił ł11,m Dolurtfltbł 'o'lt"', In dlu, form ,dl'Ufll. mu Kroił unII tlotllehmhdl
sama przez się zrozumiała we wszystkich rzeczach. Architekt - wir- ft'TłłILlJI dlt Scflr11f III • ..,. lłnt unJCllf\IllgtQl SdłlsIHul4ndll4lhll, lit ł~U lllU III dem \.:luki
,llItI .łVII'lłll ICJlun,n llInf'rłllłll Iii. Dlt h,I.fllnt 4u &Inll PnI""" Ed;l1un 1,1 g'lł~łN
tuoz, ideał XIX w., musi ustąpić pola artyście zrywającemu z izolacją hWIIldłłUWIJt IIA~ Wat t,", aJdIt dfł I,'tł [d,I,llIa la de. "\dl",. Krall%ł nllltr ~trdlłn'lł.

od szerokiego kręgu odbiorców (i doceniającego wagę rzemiosła

artystycznego). A zatem idzie znowu O " Gesamtkunstwerk" - cało­
kształt wszystkich gatunków sztuki. Ale ponownie, co paradoksalne,
istnieje jaki ś mistrz, który te roszczenia spełnia w sposób najbardziej Otto Eckmann, 1865-1902. Projektant liternict-
konsekwentny, a przynajmniej spektakularny: jest nim Richard Wag- wa i ozdobników dla pism secesyjnych " Ju-
gend" i " Pan ", twórca czcionki "eckmannows-
ner, uznany bohater "Jugendstilu" i wynalazca pojęcia "Gesamtkunst- kiej".
werk", które winno się urzeczywistniać w jego operze jako jedno ść
akcji, muzyki i obrazu, a nawet splecenie sztuki i życia w ich
społecznych i estetycznych formach. W rzeczywistości nigdy już żadna
formuła sztuki nie potrafiła tak doskonale wykorzystać wszystkich
nurtów swojego czasu i pójść dalej niż opera Wagnera.

Architektoniczne dzieła, wynikające z dążenia do tego, by budowla

wyrażała całokształt osiągnięć ówczesnej sztuki, obejmującej wszelkie
dziedziny życia ("Gesamtkunstwerke' '), powstają w drugiej fazie
secesji, kiedy w końcu lat 90. wybudowane zostają w tym duchu
pierwsze domy mieszkalne. Także ich architekci traktują siebie - nie
bacząc na pierwotne idee secesji - nie tylko jako rzemieślników , ale
i geniuszy. Tworzą oni architekturę zewnętrzną i wnętrza, umeb-
lowanie, dywany, a nawet drugorzędne przedmioty codziennego użytku
(Wolfgang Pehnt: "do pieczątki na biurku "). Victor Horta prowadzi
dialog z zamawiającym tak dalece, że chciałby uważać swoje domy za
"portrety" ich mieszkanców. Ale w przypadku "zestawów mieszkal-
nych" Horty, Gaudiego lub Van de Veldego jako nabywcy wchodzą
w rachubę tylko przedstawiciele elity finansowej, którzy mogą także Sprzeczności i upadek
pozwolić sobie na rozwijanie wyszukanego gustu. Dla ludu, dla
robotników, do których przecież według pierwotnych założeń adreso-
wana była secesja, sztuka ta jest za droga. Ludowo-pedagogicznym
intencjom jej szermierzy przeciwstawia się ponadto nieufność proleta-
riatu wobec intelektualistów, którzy oferują mu zbawienie przez szt ukę .

Wkrótce wystąpią ugrupowania, które przerastają radykalizmem

programów ambicje secesji do kształcenia ludu.
- 1905 założona zostaje "Die Brucke", kolebka północnoniemieckiego
ekspresjonizmu
276 Architektura sakralna
1905 fowiści wystawiają na paryskim Salonie Jesiennym po raz
pierwszy swoje obrazy
- 1910 Kandinsky maluje w Monachium swoją pierwszą akwarelę
abstrakcyjną
równieżw 1910 Braque i Picasso dokonują radykalnego odejścia od
optycznie pojmowanej natury. "La nature existe et ma toile aussi"
("natura istnieje i moje płótno także") brzmi lapidarny manifest
Picassa
- 1910 kubiści występują po raz pierwszy publicznie - również na
Salonie Jesiennym
1910 oddziela się artystyczna młodzież Berlina od zorientowanej na
impresjonizm "Sezession" i zakłada "Neue Sezession" .

Ostatecznie wybuch I wojny światowej kładzie kres secesji. Gorzka

rzeczywistość, krew i nędza negują secesyjny estetyzm.
A zatem jest zrozumiałe to, co Meier-Graefe pisze w podsumowaniu
sztuki secesyjnej: "Wnosiliśmy zbyt wiele sztuki do naszego myślenia
egzystencjalnego. Sztuka powinna być związana z życiem. Wymyś­
laliśmy wszystkie możliwe związki , ale były one zbyt artystyczne, żeby
nie powiedzieć sztuczne. A im usilniej je wymyślaliśmy, tym bardziej
życie cofało się przed naszymi pięknymi planami" .

Skutki Pomimo to architektura secesji pozostawiła po sobie wiele istotnych

dokonań:
widoczne dążenie do stworzenia godnych człowieka osiedli dla
robotników
duża liczba wygodnych, obszernych domów czynszowych, hoteli,
domów towarowych i budowli komunalnych o czystych formach
secesyjnych (które jednak nie reprezentują dzieł opracowanych przez
twórców całościowo , z wzięciem pod uwagę wszelkich aspektów
sztuki i życia - "Gesamtkunstwerke") lub w sposób eklektyczny
splatających się z elementami historyzującymi
mniej liczne budowle mieszkalne, teatry (Kolonia), muzea (Weimar),
które zaprojektowali Endell, Olbrich, Horta, Van de Velde i in., jak
też dzieła Gaudiego, jego domy mieszkalne, wille, kościół Sagrada
Familia w Barcelonie (282*), osiedle robotnicze Colonia Giiell, park
Giiell, będące typowymi przykładami " Gesamtkunstwerke"
artystyczne przedmioty codziennego użytku
wpływ na "Neue Sachlichkeit" lat 20., na plastyczne formy
ekspresjonizmu (383*), antropozoficzny Goetheanizm (383*), a na-
wet kościół pielgrzyrnkowy Le Corbusiera w Ronchamp (284*), ale
także na architekturę funkcjonalną.

Secesja. Pulpit do czytania w kształcie anioła, R.

Hofstatter, ok. 1910, Weiden, kościół parafialny Secesja. Po lewej: krzesło , ok. 1900. W środku: ornament architektoniczny, 1903. Po prawej:
św. Józefa. głowica roślinna ,
1905.
 Secesja, architektura współczesna 277
Funkcjonalność jest głównym celem "epoki technicznej" . Ogranicza Architektura " epoki technicznej"
Architektura nowoczesna
się ona w ramach rewolucji przemysłowej XIX w. w znacznym stopniu
do mechanizacji maszynowego wytwarzania. Fasady budowli fabrycz-
nych są przebrane jeszcze w historyzujące style, neogotyckie hale
magazynowe i dworce kolejowe w stylu arkadowym ("Rundbogen-
stil" ) nie ujawniają swych funkcji. Naturalnie architektura XIX w. zna
już konstrukcyjne zalety nowych materiałów - szkła , żelaza , później
stali i w końcu betonu - i potrafi używać maszyny, która "zawstydza
każdą ludzką zręczność" (G. Semper, 1852). Ale te nowe materiały
rzadko określają także zewnętrzną formę i - jak w wieży Eiffla
- uchodzą później za nagie i brzydkie. Dlatego prawie zawsze są one
wstydliwie ukrywane: żelazna konstrukcja Opery paryskiej (375 *),
schowana za pompatyczną obudową, konstrukcja szkieletowa mostów
(377 *) ujęta przyczółl):ami podobnymi do zarnków, stanowią jedne
z wielu przykładów. Swiadczą one nie tylko o historycznym smaku
epoki, ale jeszcze bardziej o tym , że architektura XIX w. jest w istocie
jeszcze rzemiosłem , które przywiązane jest do materiałów o tysiąclet­
niej tradycji: drewna, kamienia, zaprawy. Te tradycyjne materiały
budowlane pozwalały na niemal nieograniczoną różnorodność form, ale
ich konstrukcyjne możliwości pozostawały takie same od czasów
świątyń antycznych.

Jedynie inżynier, który to zawód ok. 1800 oddzielił się od profesji

architekta (377 , pkt 6) może sobie pozwolić w założeniach technicz-
nych i przemysłowych (wiadukt, hangar, silos, rury , stropy) na to, by
wypróbować nowe materiały budowlane wyłącznie ze względu na ich
celowość, bez zwracania uwagi na zewnętrzne piękno dzieła, oraz by
udowadniać przewagę nowych technik.

l. Budowla szkieletowa z żelaza przejmuje przez swoje usztywnienia

zarówno obciążenia pionowe i poziome, jak też uderzenia wiatru.
Umożliwia ona wznoszenie budowli o dużej wysokości (wieża
Eiffla, 1889, 300 m) i przekryć o znacznej rozpiętości (mosty).
Budowla szkieletowa z żelaza oszczędza czas. Oszczędność czasu
oznacza oszczędność kosztów. Londyński Pałac Kryształowy
(377 *), o wymiarach 540 x 140 m, zamknięty szklanymi szybami
żelazny szkielet, został wybudowany w 1851 w ciągu niecałego
roku.

2. Beton, znana już od czasów rzymskiego antyku jako "opus

inceltum " mieszanka z kruszywa (piasek, żwir), spoiwa (cement)
i wody , o wysokiej wytrzymałości , połączona została w 1867 przez
Josepha Moniera ze szkieletem metalowym (= uzbrojenie). Zelazo-
beton i beton sprężony umożliwiają:
- przenoszenie większych obciążeń (wytrzymałość) i stosowanie
konstrukcji ramowej z cieńszych filarów lub słupów w charakterze
elementów nośnych
- dopuszczenie większych naprężeń rozciągających w budowli
w stropach, zwłaszcza o dużych rozpiętościach, w swobodnie
podpartych schodach (387 *) i dachach łupinowych. Fritz Schuma-
cher, 1869-1947, obliczył , że Panteon w Rzymie (34':'), o średnicy
43 m, mógłby być przesklepiony sześciocentymetrowej grubości
kopułą żelazobetonową.
278 Architektura sakralna
Typy współczesnych kościołów
Por. 283 n.
I strukturę budynku jednocześnie . W XX w. szklana kurtyna jest
Tampere (Finlandia) , kościół Kaleva , 1964-1966,
R. Paateleinen i R. Pietila. Surowość niezwykle
wysokich, gładkich , o równej wysokości murów
betonowych jest dzięki krzywiznom poruszona
w barokowy sposób. Wnętrze wywołuje ogromne
wrażenie przez obfitość światła i przestrzeni oraz
znakomite, drewniane elementy wyposażenia , wy-
konane metodą rzemieślniczą.
Emmerich (Nadrenia), kościół Św. Ducha, 1965-
1966, D. Baumewerd. Nieregularny, " organiczny"
rzut poziomy. Mury betonowe. Betonowe filary
dźwigają podziały dachu w kształcie kwiatu lotosu,
z przemyślnym systemem odprowadzania wody.
Por. 284 , pkt 2.
Wielka plastyczność betonu umożliwia w połączeniu z jego
sprężystością odlewanie form, które byłyby nie do wybudowania
w kamieniu.
Prefabrykowane części architektoniczne (ramy, podpory, elementy
"curtain wall" = ściana osłonowa - nie mająca charakteru nośnego
kurtynowa fasada dla zewnętrznego zasłonięcia szkieletu budowli
itp.) umożliwiają typizację konstrukcji, oszczędność czasu i kosz-
tów.
3. Szkło jest używane nie tylko do wypełniania otworów okiennych,
ale może przekryć całkowicie nośną konstrukcję budynku (Pałac
Kryształowy). Jego stosunkowa bezcielesność tworzy przejrzyste
poszycie, które czyni wyczuwalną zewnętrzną postać i wewnętrzną
zawieszona na budowli szkieletowej.
4. Statyka (według Pevsnera nauka o równowadze sił, o stanie
naprężenia i przesunięcia konstrukcji nośnych) staje się nową
matematyczną wiedzą, dzięki której szkielet konstrukcyjny budynku
może być zredukowany do materialnego minimum.
5. Tworzywa sztuczne odgrywają dopiero w XX w. większą rolę
w budownictwie. Ich zalety polegają przede wszystkim na mniej-
szym ciężarze, izolacji cieplnej , plastyczności, możliwości powiela-
nia, odporności na korozję (dlatego np. są wykorzystywane
w pracach restauracyjnych: Kolonia, pinakle katedry; Brighton,
kopuły Royal Pavilion i domy w stylu georgiańskim , itp.).
Około 1900 także architekci, projektując nowe budowle, przejmują
w coraz większym stopniu doświadczenia i osiągnięcia sztuki in-
żynieryjnej . Ale zewnętrzna forma budynku sprawia w dalszym ciągu
fałszywe wrażenie opracowania rzemieślniczego , ponieważ wykonane
sposobem maszynowym elementy architektoniczne udają nadal ręko­
dzieło.
Także w stylu secesyjnym powstaje niewiele budowli, których
konstrukcja i forma zewnętrzna odzwierciedla możliwości nowych
technik.
Dopiero na początku XX w. udaje się urzeczywistnić nową estetykę
architektury, która obowiązuje po dziś dzień (por. 382 n.). U jej zarania
stoi manifest wpływowego , wiedeńskiego architekta Otto Wagnera,
1841-1918, który początkowo projektuje w stylu neorenesansu i sece-
sji, w 1906 jednak jego program zwiastuje już to, co do dziś rozumie się
pod pojęciem nowoczesnej architektury. "Nowoczesna architektura
stara się stworzyć formę i motywy w zależności od celu, konstrukcji
i materiału. Musi ona jasno dawać wyraz naszemu uczuciu, a także być
możliwie prosta. Te proste formy są pieczołowicie między sobą
wyważone dla osiągnięcia pięknych proporcji, na których niemal
wyłącznie polega efekt dzieł naszej architektury". W 1906 zostaje
założony weimarski Bauhaus, w 1907 Deutsche Werkbund. Włoscy
futuryści projektują od 1907 swoje fantastyczne, aczkolwiek nigdy nie
zrealizowane wizje miast, wypełnionych hałasem i prędkością. Holen-
derski ruch "De S tij l' " pierwsze postulaty Le Corbusiera stworzenia
mieszkań godnych człowieka i zwłaszcza socjalistyczny w ideologii
 Secesja, architektura współczesna 279
konstruktywizm lat 20. - wszyscy wpisują na swe sztandary zdanie
Suitivana: "Form follows function" - "Forma idzie za funkcją"
(1896), które streszcza program funkcjonalizmu.

Także secesja chciała wyprowadzić formę wyrazu swoich wytworów

z ich funkcji. Jej elementy architektoniczne są jednak ornamentalnie
ukształtowa ne, co więcej, budowle secesyjne stanowią w idealnym
przypadku syntezę czysto ornamentalnych form, które "także" mogą
dźwigać lub wypełniać otwarte płaszczyzny. Ale właśnie ta ezoterycz-
na nierozróżnialność ornamentu i statycznej struktury, dekoracji
i funkcji jest dla nowatorów podejrzana. Nasilające się odrzucanie
wszelkich ornamentów znajduje kulminację w napisanym w 1908
zdaniu Adolfa Loosa: "ornament został nie tylko stworzony przez
przestępców, ale sam popełnia przestępstwo , ponieważ szkodzi lu-
dziom ciężko, ich zdrowiu, mieniu narodowemu i kulturalnemu
rozwojowi" .

Celem funkcjonalizmu jest wykluczenie wszystkich części architek-

tonicznych, które nie są jednocześnie "aktywną częścią składową
konstrukcji". " Szkielet konstrukcyjny wystawiony jest wyraźnie na
widok jako wartość estetyczna" (P. Meyer).

To co się nigdy właściwie nie udało secesji, powiodło się nowym

nurtom architektury XX w.: ich społeczne zaangażowanie zbliża je
rzeczywiście do potrzeb odbiorców - po długich początkowo trudnoś­
ciach - ostatecznie spotyka się ze zrozumieniem szerokich kręgów
ludno ści. W pozbawionej dekoracji prostolinijności, w przejrzystej ,
ukierunkowanej na praktyczność organizacji osiedla robotniczego,
robotnik odnajduje tożsamość i zadowolenie; a kiedy buduje on swój
własny dom, jest to przeważnie znowu budynek funkcjonalny.
Lichtensteig (Szwajcaria) , S. Gallus, 1968-1970,
W. F6rderer. Wieża z ekspresyjnie stopniowanych
bloków z betonu. Idee F6rderera stworzenia wielo·
funkcyjnych założeń kościelnych , z teatrem, salą
koncertową i pomieszczeniami do medytacji są
urzeczywistniane w Heremence pod Sion. Podob·
ny schemat ukazuje Sussex University Meeting
House koło Brighton, zaczęty 1962, B. Spence.
Por. 285, pkt 3.

Wrogie człowiekowi wieżowce mieszkalne z czasów po II wojnie

światowej, bezduszne miasta satelity i środmieścia oraz niektóre
kościelne "silosy dusz " potwierdzają niewątpliwie przekonanie, że
techniczne możliwości same w sobie pozbawione są autonomicznej
wartości, ale dopiero ich nadużycie i ludzka głupota są szkodliwe.

Obok funkcjonalizmu, który preferuje sześcian i kąt prosty, rozwija się

nurt stylowy, który rzut poziomy dopasowuje nie tyle do geometrycz-
nych form podstawowych, ile raczej do organicznego ruchu człowieka.
Nurt ten powraca do amerykańskich inspiracji. Przed II wojną światową
powstają w tym stylu nieliczne budowle, przeważnie domy mieszkalne,
jest pogardzany w Niemczech III Rzeszy, a nawet prześladowany (por.
389*), przede wszystkim jednak nie znajduje oddźwięku ze względu na
wysokie koszty budowlane. Po wojnie ten "organiczny styl architek-
toniczny" jest realizowany tylko w tych typach budowli, na które
środki budowlane pochodzą z niewielkiej , wzbogaconej i często
skłaniającej się ku ekscentryczności warstwy s połecznej (budownictwo
willowe) lub z zasobnych źródeł publicznych (budownictwo komunalne
i kościelne, 284*).

Hjerkinn (Norwegia), kościół Eystein, 1970. Trady·

cyjne formy architektoniczne z nowoczesnymi ma·
teriałami budowlanymi i uproszczonym rysunkiem
bryły. Szorstko otynkowany beton, rzeźba drew·
niana pod oknem rozetowym. Por. 285 , pkt 5.
280 Architektura sakralna

KONSTRUKCJE
STALOWE:
RAMY, PODPORY,
DACHY

Konstrukcje stalowe. Po lewej: zewnętrzne podpory stalowe są widoczne. Po prawej : otwarta hala,
przekryta dachem wspartym tylko na kilku podporach. Kratownicowa konstrukcja dachu przenosi
siły i napięcia na rzędy wewnętrznych podpór.

dach o stalowej konstrukcji kratownicowej

KONSTRUKCJE
ŻELBETOWE:
PODPORY

.1
00
Po lewej: betonowe kolumny podtrzymujące zbrojone stropy. Po prawej : zbrojenie (= armatura)
kolumn o różnych przekrojach ; rdzeń zbrojenia stanow i ą pionowe , stalowe pręty , spiralnie owinięte .

wJE
-+
Po lewej: podpora w kształcie V. W środku: podpora krzyżowa. Po prawej : pochyłe podpory
w kształcie Y, zakotwiczone w podłożu na zbrojonym, kolistym fundamencie, dźwigające ciężar
sklepienia-dachu .
 Secesja, archjtektura współczesna 281

KONSTRUKCJE
ŻELBETOWE:
STROPY

l( i i
II
i(
i

l(
Po lewej: podpora żelbetowa , podciąg (w przekroju) i płyta stropowa. Po prawej: 1 - płaski strop strop parasolowy, Paderborn
żelbetowy ; 2 - płaski strop z belkami = masywny strop wzmocniony poprzecznymi belkami ;
3 - strop żebrowy, jak pkt 2, ale
z gęsto przeprowadzonymi belkami o małym przekroju = żebrami ,
(wg H. Koepfa).

RAMY

schemały ramowych konstrukcji żelbetowych

DACHY

Po lewej: podpierające stropy podpory wewnętrzne przenoszą ciężar na fundamenty. Ściana

kurtynowa (" curtain wall") pozbawiona funkcj i statycznych (nośnych). Po prawej : owalna hala
o konstrukcji żebrowej z umieszczonymi między żebrami pasami okien. Paryż - Orly , hangar
lotniczy, 1916-1924, E. Freyssinet.

~
:===-::~::~:--=-'"
......... _-;,.~------- --)
- _ /_________ -- ~I

---:- -------- --1

-;.-------;~/
, /
-~-------~,..
,
'O' ___- -....
-'

Po lewej: dach łupinowy. Sferyczna konstrukcja wsparta w czterech rogach. Po prawej: dach
podwieszony, którego ciężar spoczywa na owalnych podporach , umożliwia przekrycie dużych
powierzchni bez wewnętrznych podpór, Berlin , Hala Kongresowa, 1956-1957, HA Stubbins.
282 Architektura sakralna

SECESJA
Secesja nie ma większego znaczenia
w budownictwie sakralnym. Słynny
kościół Sagrada Fami lia w Barcelonie*
uznany jest}a naj wybitniejszą św i ątyn i ę
secesyjną. Swiadczy o tym zarówno jej
struktura oraz dekoracja nawiązująca do
form roślinnych i organicznych, jak
i postać jej autora, Antonia Gaudiego.
Stylistycznie jest to jednak budowla
złożona, odnajdujemy tu:
- pojedyncze formy gotyckie (wysmuk-
łe , spiczaste wieże, ostroł ukowe mas-
werki i portale)
barokowy przepych form (B . Cham-
pigneulle: " każda funkcjona lna idea
jest dla niego ornamentem")
nawiązujące do manieryzmu formy
antropomorficzne
symboliczne znaczenie wszystkich
detali
- nawiązania w kolorystyce i barwnych,
ceramicznych wykładzinach do trady-
cji hiszpańsko - mauretańskiej.

Duże znaczenie miało opracowanie

przez Gaudiego nowego systemu skle-
pień i przenoszenia ciężaru na podpory,
co stanowi jego osobisty wkład w roz-
wój statyki (przekrój *).

Centralna część sklepienia jest ukształ­

towana jako wk l ęsły odcinek hiperboli; '",
spod specjalnie ukształtowanego zwor- 1 - ołtarz
nika przenika do wnętrza światło. Miejs- 2 - 7 kaplic wokół prezbiterium
ce zetknięcia śc ian y z kolumną przypada 3 - 2 zakrystie
na wypukłym odcinku hiperboli. 4 - krużganek wokół kościoła , przenikający kap-
lice i portyki
5 - po 3 obeliski z symbolami 4 cnót kardynalnych
Znaczenie dla statyki: przekrój każdej (Mądrości , Męstwa , Sprawiedliwości , Umiar-
nawy ukazuje jej własny system równo- kowania)
6 - fasada Męki Chrystusa
wagi. Ciężar sklepień nie jest rozdziela- 7 - fasada Narodzin Chrystusa
ny - jak w gotyckich konstrukcjach 8 - kaplica Wniebowstąpienia
ostrołukowych - bezpośrednio na proste 9 - kaplica chrztu
podpory oraz na przejmujące część tego 1O - kaplica pokuty i Eucharystii
11 - zakrystie
nacisku zewnętrzne łuki przyporowe, 12 - schody na chór muzyczny, tryforium i do
spoczywające na skarpach. Paraboliczne krypty
i hiperboliczne płaszczyzny dają w re- 13 - wejście na krużganki
14 - fasada Chwały Chrystusa
zultacie nieomal "prostopadłe działania 15 - fontanna
sił ", czyli że ciężar sklepienia spływa 16 - kandelabr
prawie bezpośrednio na kolumny. Umo-
żliwia to ich lekko ukośne ustawienie.

Barcelona, katedra Sag rada Familia, zaczęta 1882, A. Gaudi, nie ukończona. Boczne wejście , plan
(rys. J. Puig Boada) oraz przekrój. 130 m długości, 87 m szerokości , 170 m wysokości , 5 kopuł, 12
wież do 100 m wysokości , chór muzyczny 14 m wysokości dla 2200 śpiewaków , słyszalnych
wewnątrz i na zewnątrz świątyni , 4 prospekty organowe 40-m wysokości , inne wielkie organy
w zachodnich wieżach , dzwony w wieżach wschodnich.

o Architektura angielska pozostaje eklek-
Kopenhaga, kościół Grundtvig, proj. 1913, reali-
zacja 1920-1940, J. Klint. Budowla ceglana ,
uproszczona wersja gotyckich pierwowzorów,
plastyczna i monumentalna; wątek narodowy:
Grundtvig - duński duchowny i reformator.
Raincy koło Paryża , kościół Notre-Dame,
1922-1923, A. Perret. System sklepień z beto-
nu sprawia, że ściany boczne są zbędne . Wy-
pełniają je okna z przeszklonych, prefabryko-
wanych elementów betonowych.
Secesja, architektura współczesna 283
ARCHITEKTURA
WSPÓŁCZESNA
Również w budownictwie sakralnym
w okresie poprzedzającym wybuch
II wojny światowej daje się prześledzić
proces mozolnego odchodzenia od histo-
ryzmu, zwrotu ku nowym materiałom
budowlanym i konstrukcjom oraz właś­
ciwej im nowej estetyce.
tyczna, z tradycyjnym zamiłowaniem do
gotyku, co Doreen Yarwood okreś la
jako " anachroniczne", doprowadzające
do stosowania uproszczonych i zapóź­
nionych stylistycznie form (katedry
w Truro, 273* , 1887-1910; w Liverpool,
1901, proj. nie ukończony , G. Scott;
w Guildford, 1936-1961, E. Maufe).
W Norwegii głównym zagadnieniem
tego okresu nie jest budowa nowych
kościołów, ale restauracja i rekonstruk-
cja katedry w Trondheim (179*). Por.
też kościół w Hjerkinn, 279*.
W architekturze szwedzkich kościołów
preferowane są naturalne materiały:
granit, cegła i drewno. Całkowicie
tradycjonalne formy tej architektury
oddziaływają dzięki swojej plastycznej
masywności (Sztokholm, Engelbrekt-
-Kirke, 1906-14, L.I. Wahlmann ; Gote-
borg, Masthugg-Kirke, 1916, S. Erik-
son).
Kościół Grundtvig w Kopenhadze*
o nowoczesnych, gotycyzujących for-
mach, zbudowany z użyciem trady-
cyjnych materiałów , symbolizuje naro-
dową dumę i historyczną samoświado­
mość Duńczyków.
Notre-Dame w Raincy* pod Paryżem
jest pierwszym kościołem zbudowanym
w całości z betonu. Stoi on u początku
nowej architektury sakralnej , która
uwalnia się zarówno spod wpływu
XIX-wiecznej ornamentyki, jak i trady-
cyjnych materiałów budowlanych.
W związku z niedoskonałością ówczes-
nej techniki dziś jest w bardzo złym
stanie. "Musi być prawie w całości
zbudowany od nowa" - twierdzi pro-
boszcz kościoła. Wśród licznych na-
śladownictw budowli warto wymienić
S. Antonius w Bazylei, 1926-1931 ,
K. Moser.
NiemiecJ<i ekspresjonizm reprezentuje
kościół Sw. Krzyża w Berlinie-Wilmers-
dorfie, 1930, E. Paulus, oraz kościół
284 Architektura sakralna
S. Engelbert w Kolonii-Riehl,
1931-1933, D. Bohm.
Wybuch II wojny światowej przerwał
rozwój nowych form budownictwa sak-
ralnego. Wojenne zniszczenia i zmiany
struktury społecznej (rozrost aglomera-
cji miejskich, liczne mniejszości religij-
ne) stawiają nowe zadania przed ar-
chitekturą. Wiążą się z nimj liczne
potrzeby o niespotykanej dotąd , maso-
wej skali . W Niemczech między 1945
a 1980 powstaje więcej kościołów niż
w ciągu ostatnich 400 lat. W Polsce
zjawisko to na wielką skalę wystąpiło od
początku lat siedemdziesiątych. Trudno
wskazać na jednolite, wspólne trendy
stylistyczne nowej architektury sakral-
nej. Można jedynie wyodrębnić na-
stępujące tendencje.

I. Mniej lub bardziej szczęśliwe prze-

trwanie wzorów Bauhausu (por.
384*) i zbliżonych idei . Tampere
(Finlandia), 278*.

2. Odejście od tradycyjnych planów na

rzecz pseudocentralnych układów,
o barokowej różnorodności. Punktem
wyjścia jest najczęściej nie geomet-
ryczny plan budowli centralnej , ale
różnorodne , niesymetryczne, "orga-
niczne " formy. O ile to możliwe nie Zestawienie planów współczesnych kościołów . 1 - Circumstantes; 2 - Weilheim (Górna Bawaria)
projekt; 3 - Hammelburg; 4 - Glandbeck, S. Petrus; 5 - Billings, kaplica: 6 - Ludwigswinkel-Fischbach,
stosuje się kątów prostych, przez co S. Ludwig ; 7 - Berlin-Sch6neberg, Paul -Gerhardt-Kirche; 8 - DOsseldorf, Bonhoefferkirche; 9 - Dahl-
m.in. zanika kierunkowość wnętrza. -Friedrichsthal (wg H. Koepfa).
Krawędzie budowli rozpływają się,
plany przypominają np. przekrój
ameby (Hammelburg*), tworzą rzut
spiralny (BiJlings*, Ludwigswinkel *)
lub amorficzną kompozycję (Berlin-
-Schoneberg*). W njeoczekjwanych
miejscach wnętrze przenika w prze-
strzeń zewnętrzną, zanika rola wy-
dzielonych partii okjen na rzecz
oświetlenia pośredniego; odnaleźć
też możemy wpływ koncepcji baro-
kowych (Dahl*) . Ożywiona dynamj-
ka tak ukształtowanego wnętrza pro-
wadzi czasami do zagubienia form
i bezkształtu.

Komplikacji planów towarzyszą rów-

nież skomplikowane konstrukcje da-
chowe: faliste, załamane, pilaste,
szczelinowe, wygięte, wiszące, łupi­
nowe. Emmerich, 278*.

Kultowe centrum świątyni,prze-

strzeń wokół ołtarzausytuowana jest
często z boku. Miejsca dla wiernych
Ronchamp (Francja), kościół pielgrzymkowy
bywają kształtowane amfiteatralnie.
Notre;Dame-du-Haut, 1950-1955, Le Corbu-
sier. Sciany i dach są pustymi łupinami betono-
wymi; plastyczność form współgra z ekspresją
surowego betonu (..... " beton brut").
Helsinki, Temppeliaukion Kirkko, "kościół skal-
ny", zaczęty 1939, J.S. Siren , 1961-1969zmia-
na planu, Timo i Tuomo Suomalainen. Wykuty
w skale , ściany z surowego kamienia, żelbeto­
wy szkielet kopul}', we wnętrzu detale z miedzi.
 Secesja, architektura współczesna 285
Rozsuwane ściany, aneksy, rozbudo-
wane pomieszczenia w wieżach i kry-
ptach ułatwiają nowe formy życia
wspólnot religijnych i sprawowania
liturgii. Obok tradycyjnych nabo-
żeństw w nowych wnętrzach mogą
odbywać się koncerty i przedstawie-
nia teatralne. Jest też tu miejsce na
księgarnie , punkty informacyjne i in-
ne instytucje parafialne.

3. Przykładem tendencji do rzeźbiars­

kiego kształtowania bryły i wyraź­
nych wpływów ekspresjonizmu
(383*) są:
pielgrzymkowy kościół w Ron-
champ, 284*,1950-1955, Le Cor-
busi er; sprawiające wrażenie masyw-
nych, ale elastycznie ukształtowane,
łupinowe części budowli wykonano
z betonu komórkowego
- kościół na Georgenbergu*, Wiedeń-
-Mauer, 1974-1976, wg planów
rzeźbiarza Fritza Wotruby; architek-
toniczny stos spiętrzonych, cyklo-
powych, kubicznych brył
Lichtensteig (Szwajcaria), 279*
- Helsinki, tzw. kościół skalny, 284*

4. Nastawienie klasyczne reprezentuje

gmach Metropolitan Cathedral of
Wiedeń-Mauer, kościół Św. Trójcy na Georgen-
Christ the King w Liverpoolu*,
bergu , 1974--1976, Fritz Wotruba. Wymiary 1962-1967, Frederick Gibberd. Jest
30 x 20 m; 152 żelbetowe bloki o wymiarach od to przykład współczesnego ucieleś­
64 m' (151 t) do 0 ,84 m' (1 ,97 t). nienia renesansowych projektów ide-
alnej, centralnej świątyn i, zrealizo-
wanej w nowych formach, przy
użyciu nowych technik i materiałów.
Przy tym nie brakuje pewnych ele-
mentów historyzujących. Barwne
światło wpadające do wnętrza przez
witraże w wielkiej latami przywodzi
na myśl mistyczny nastrój średnio­
wiecznych katedr. Wyraźnie widocz-
ne są również elementy symboliczne
(korona królewska).

Materialna struktura budowli nie jest

niczym przesłonięta, wydobywa się
ją dodatkowo dzięki zastosowaniu
koloru (Ronchamp). Dekoracja or-
namentalna jest oszczędna, ogranicza
się do rzeźb w portalach, dekoracji
drzwi, baptysterium i ambony.

5. Adaptowanie miejscowych, narodo-

wych wzorców i tradycji budownict-
wa sakralnego. Hjerkinn, 279*; Ko-
penhaga, 283*

Liverpool , Metropolitan Cathedral ol Christ the King, 1962-1967, F. Gibberd. Budowla centralna
(na lundamentach neoromańskiej świątyni z 1904, proj. E. Lutyens, zburzonej w 1941) z 16
ukośnymi podporami, stożkowym dachem i oszkloną barwnymi witrażami, ogromną latarnią.
286 Zamki i pałace

ZAMEK I PAŁAC
Wiedeń , Górny Belweder, 1720-1723, L. von Hildebrandl.

PALATIUM CESARSKIE Od czasów merowińskich ośrodkami władzy w państwie Franków i na

("PFALZ") obszarze jego kontynuacji na wschodzie są rezydencjonalno-obronne
zespoły palatialne ("Pfalze"), rozproszone po całym terenie państwa.
Są one kolejno objeżdżane przez monarchę i jego dwór. Itinerarium
(dziennik podróży) Henryka II, 1002-1024, wymienia 200 takich
obj azdów. Funkcje tego rodzaju ośrodka w czasie pobytu władcy
i podczas jego nieobecności są wielorakie:
- przyjmowanie i kwaterowanie dworu
- zarządzanie daną prowincją cesarstwa
- sprawowanie sądów w zakresie jurysdykcji monarszej
służenie jako miejsce po siedzeń władz państwowych i synodalnych,
spełniających zadania legislacyjne.

Artystyczna forma palatium ma istotne znaczenie w legitymizacji

władzy cesarskiej. Używane są w tym celu elementy ówczesnej
architektury sakralnej.

Dopiero w 2 poł. XIII w. władcy budują własne rezydencje jako swe

stałe siedziby. Sąsiednie miasta wykupują opuszczone pałace i prze-
kształcają je na budynki administracyjne. Aula regia staje się wzorcem
dla licznych ratuszy i budowli targowych (por. Gelnhausen, 355*).

ZAMEK JużMerowingowie nadają w lenno swym wasalom ziemie i ustanawiają

prawo wznoszenia na nich warownych siedzib.

Po śmierci
Karola Wielkiego w 814 władza królewska słabnie, a rośnie
władza lennych panów. Wkrótce lenno stanie się dziedziczne i coraz
bardziej niezależne od nominacji królewskiej.
 Wprowadzenie 287
Prawo budowy i posiadania zamku należy wprawdzie jeszcze tylko do
króla, ale jest często łamane. Karol Łysy wydaje w 864 rozkaz burzenia
wybudowanych bez pozwoleń zamków, realizowany jednak z miernym
rezultatem.

W tym samym czasie - w końcu IX w. - karoliński system ośrodków

palatialnych okazuje się niezdolny do obrony przed najazdami
Duńczyków, Normanów, Węgrów.

Cesarz z dynastii saskiej , Henryk l, 919-936, uzyskuje od Węgrów

lO-letni rozejm i zabezpiecza wschodnią granicę państwa gorączkowo
wznoszonymi zamkami. Przeniesienie prawa władania zamkiem na
mieszkających w nim rycerzy (co dziewiąty musiał zasiedlić jeden
z zamków) szybko doprowadziło do ich niezależności. Autokratyczna
fala wznoszenia własnych zamków rozszerza się w ciągu kilku
dziesięcioleci na całe państwo. Za panowania Staufów, w XII i XIII w.,
osiąga swój szczytowy punkt.

Samodzielność miast i związków miast, a także rozwój broni palnej

coraz częściej podają w wątpliwość funkcjonalność zamków. Trzy
wielkie fale niszczące zamki przetaczają się przez Europę: wojny
husyckie w XV w., wojny chłopskie w XVI w. oraz wojna 30-letnia
1618-1648.

Zamki zależnie od swojego położenia dzielą się na: Typy zamków

- zamki wyżynne, zamki na szczytach górskich, zamki na grzbietach
górskich,
- zamki nizinne, najczęściej otoczone wodą.

Można wyróżnić zamki: wieżowy, basztowy, ścianowy , ścianowy

z odbojniami, zatokowy, a także zamki z domem mieszkalnym (curia
maior) i zan1ki z pałacem.

Zamki kontrolujące pobieranie ceł , zamki przygraniczne, zamki

związane z miastami, cytadele, zamki strzegące szlaków komunikacyj-
nych, przepraw i przełęczy mają różne funkcje i różny jest status ich
właścicieli .
Zamki cesarskie (" Pfalz' '), królewskie, książęce, możnowładcze,
rycerskie, zamki urzędników państwowych i kościelnych, wieże
mieszkalne patrycjatu miejskiego, zamki lenne, zamki rodowe (alodial-
ne) jako wolna od lenna rezydencja właścicieli ziemskich.

Tylko podział topograficzny na zamki wyżynne i nizinne nie ulega

zmianom. Z tego powodu pozostałe systematyzacje zamków mają
ograniczone ramy czasowe w historii budownictwa obronnego.

Bardziej interesujące są stylistyczno-architektoniczne formy zamków.

Ich wygląd odzwierciedla funkcje strategii wojennej, funkcje mieszkal-
ne i reprezentacyjne.

Początki północnoeuropejskiegobudownictwa zamkowego wyznaczają

prehistoryczne, wznoszone z kamienia, drewna i ziemi wały za
obwodowe i drewniane palisady, służące za schronienie ludności
podczas wojny (299*).
288 Zamki i pałace
Ujazd, zamek Krzyżtopór Krzysztofa Ossolińskie­
go, przed 1627-1644, Wawrzyniec Senes. Ma-
nieryzm. Założenie w tradycji Capraroli , 310', i za-
mku Gwiazda w Pradze, 289 ,12' . W 1657 zdewa-
stowany przez Szwedów , dziś w formie dobrze
zachowanej ruiny.
Kraków, zamek królewski na Wawelu. Jak w całej
północnej i środkowej Europie , tak i w Polsce
formy renesansowe przynieś li architekci włoscy
(por. kaplica Zygmuntowska, 223'). Rezydencja
wawelska, z arkadowymi krużgankami wokół dzie-
dzińca , powstała w wyniku przebudowy zamku
gotyckiego z XIV i XV w. Skrzydło zach. i płn .
1502-1516, Franciszek Florentczyk, skrzydło
wsch. i płd . 1520-1536, mistrz Benedykt, Bart-
łomiej Berrecci.
WOrzburg , rezydencja zamkowa, 1719-1746. B.
Neumann i in., widok od strony miasta, plan 327*.
W zależności od planu i genezy rozróżnić można trzy typy średnio­
wiecznych zamków (wg Herberta de Cabogi):
1. Zamek na planie kolistym
Powstał on z "motte" (lac. mutta = urobek ziemny), formy rozwiniętej
przez Normanów w końcu I tysiąclecia. Urobek ziemi powstały przy
budowie okrągłych grobów usypywany był w pagórek, na którego
szczycie wznoszono z kamienia lub drewna wieżę mieszkalno-obronną.
Wzgórze to otoczone jest pierścieniem palisady lub murem. Podobne
założenia , o większych zresztą rozmiarach, powstawały już w państwie
Hetytów i w starożytnej Syrii.
2. Zamek bizantyjsko-arabski na planie prostokąta
Założenie to wywodzi się od rzymskiego castrum (293 *), wg którego
Bizantyjczycy wznoszą swe kwadratowe, rzadziej prostokątne , zamki .
Są one flankowane wieżami: przejazd przez bramy chroniony jest
opuszczanymi bronami i otworami do wylewania wrzących cieczy. Na
początku VIII w. Arabowie przejmują i doskonalą ten system obronny
w licznych zamkach syryjskich i północnoafrykań skich (301 *). Z kolei
krzyżowcy przenoszą ten typ do Anglii, Francji, Włoch i na Półwysep
Pirenejski. Rzadziej spotykany jest on na Bałkanach , gdzie zadomowi
się w następnych stuleciach. Podjęty natomiast zostaje w zamkach
krzyżackich.
3. Nieregularne założenia zamkowe ,
Rozprzestrzeniły się zwłaszcza w Europie Srodkowej. Na ich formę
wpływają: liczba okolicznej ludności (którą zamek miał bronić i która
wykorzystywana była jako siła robocza, a przez to warunkowała
wielkość , koszt i tempo budowy), strategiczne znaczenie miej sca oraz
naturalne warunki topograficzne.
PAŁAC
W języku niemieckim funkcjonują nie zawsze wyraźnie rozróżnialne
terminy: "Burg" , "Schloss" , "Palast" . "Burg " jest na ogół założe­
niem warownym na wzniesieniu. "Schloss" może być zarówno
zamkiem obronnym, jak i pałacem nie obwarowanym. Pojęcia
"Schloss " i "Palast" bywają często stosowane wymiennie. Także
niektóre kamienne domy średniowiecznego i renesansowego patrycjatu
miejskiego mają formy obronne: przejście od tego typu domów do
formy zamku pozostaje płynne (Palazzo Davanzati, 350*).
Terminy francuskie " maison" , " manoir" , angielskie " manor house" ,
"place", " house", " hall " , "gręat house" , "palace", polskie " zamek" ,
"pałac ", niemieckie " Burg" , "Landsitz" , " Herrenhaus", " Schloss"
- nje oddają jednoznacznie charakteru danej budowli . Może ona być
zamkiem, pałacem albo też rezydencją zamożnego mieszczaństwa czy
drobnej szlachty (Stanley Pałace, 366*).
Demokratyzacja XIX-XX w. pogłębia jeszcze terminologiczny zamęt ,
przeno sząc nazwę " pałac" na budynki publiczne (Pałac Kryształowy
jako hala wystawowa z 1851 , 377*; Palazzetto dello Sport, 1956,
341 *). Dewaluacja pojęcia dokonuje s ię w budownictwie pań s tw
komunistycznych (pałace kultury, pałace ludowe, pałace młodzieży),
a na Zachodzie ulega komercyjnej banalizacji (np. " palais de papier"
to zwykły sklep z tapetami).
 Wprowadzenie 289
Pałac jako budowla mieszkalno-reprezentacyjna jest najważniej s zą Formy budowli pałacowych
fonną architektury monarchii absolutnej. Nowożytna jego forma ,

,~'''~'"' •
wykształcająca się od XV W., wywodzi się z trzech źródeł:
miej skiego domu warownego (wieży mieszkalnej , 353*)
średniowiecznego zamku, którego obronną funkcjonalność zniosło
wprowadzenie broni palnej,
tradycji willi rzymskiej, 292*.
II 2 pałac 1-skrzydłowy, prostokątny bez wieży
Ze względu na funkcję i położenie rozrozma się:

~~
pałac wiejski, miejski, pałac na wodzie, myśliwski , letni.

Na ogół pałac usytuowany jest:

na wzniesieniu, niekiedy na miejscu wcześniejszego zamku, nieraz
otoczonego wodą, w naturalnym krajobrazie, 3 1-skrzydłowy, prostokątny, wieża schodowa
4 1-skrzydłowy , wieże narożne , ryzalit
w obrębie sztucznie ukształtowanego krajobrazu (parku),
w punkcie zbiegu osi urbanistycznych.

W XVI w. kontynuowane są w architekturze rezydencjonalnej fonny

centralizujące (Ancy-Ie-Franc* , od 1555; Praga, zamek Gwiazda*,
51-skrzydłowy , wieże narożne i schodowa
1555). 6 1-skrzydłowy , narożnie ryzalitowany (lub
wieże) , por. Wiedeń , 290'

1 Kugelhammer, okręg Schwabach , 1607-08, Nutzel, 2 Warlitz, Saksonia , 1769-72, Erdmanns-

dor!, 3 Thalheim, okręg Hersbruck, 1708-13, Masel, 4 Siersdor! k. Julich, 1578, 5 Gottesau k.
Karlsruhe , zaczęty 1589, Murer, 6 Steinbach, okręg Lohr, 1725-28, Neumann, 7 Pałac Hulshoff k.
Munster, 1540-45, 8 Horst k. Bottrop, 1558-83, Johannsen, 9 Bevern k. Holzminden, 1603-12,
Munchhausen, 10 Augustusburg k. Chemnitz, 1568-73, Lotter, 11 Ancy-Ie-Franc, 1555, 12 Praga,
zamek Gwiazda (Hvezda) , 1555, 13 Castel dei Monte, Apulia, ok.1240, dla Fryderyka II, 14
Monachium, pagoda w zespole Nymphenburg, 1717-19, dla elektora bawarskiego Maksymiliana
Emanuela, 15 Drogosze, Prusy Wschodnie , 1716, 16 Nordkirchen k. Ludinghausen, 1703-30, III 7 2-skrzydłowy bez wieży

C
'"
Pictorius i Schlaun , 17 Neuschwanstein k. Fussen , 186fHl2, dla Ludwika II Bawarskiego, Riedel i in. 8 2-skrzydłowy z wieżami ( pozostałe skrzy-
dła późniejsze)

C
, ,,- '.
,':O.
-, -+-
.
,t .
IV 9 4-skrzydłowy z wieżą schodową od
dziedzińca
10 4-skrzydłowy z pawilonami w narożach

11 czteroskrzydłowy zamek z narożnymi wieżami 12 założenie centralne, poligonalne

Renesans włoski tworzy typ pałacu miejskiego o zblokowanej bryle

(308 n. *) oraz rozwinięty przez Palladia typ prostokątnego pałacu
z bocznymi skrzydłami, który zyska popularność w Anglii i Francji,
a potem w całej Europie. Ujęty skrzydłami i korpusem dziedziniec, od
wjazdu zamknięty kratą bądź murem, staje się we Francji XVII w.
dziedzińcem paradnym - cour d'bonneur. Tę formę przejmują
liczne pałace późnego baroku w Niemczech, Austrii i innych krajach
Europy.

Pałace późnobarokowe stanowią rozbudowane założenia o olbrzymich

VI 15 3-skrzydłowy z dziedzińcem paradnym
rozmiarach, złożone z wielu budowli o różnorodnych formach (Lud- 16 założenie 3-skrzydłowe z oficynami
wigsburg, 327*). Surowej etykiecie ceremonialnej odpowiada symetria
założenia pałacowego i układu wnętrz . Powstaje schemat układu brył
i planu, rozpowszechniony w całej Europie. Korpus główny ("corps de
logis" ) podkreślony jest na osi ryzalitem lub pawilonem środkowym
z dominującym szczytem frontowym. Naroża bezskrzydłowej elewacji
ogrodowej zaakcentowane są ryzalitami. VII 17 nieregularne założenie romantyczne
290 Zamki i pałace

Parter (parter - również określenie płaskiego kwietnika w ogrodzie,

w bezpośrednim otoczeniu zamku) zawiera westybul, salę ogrodową (sala
terrena) i mniejsze pomieszczenia. Górna kondygnacja (bel etage, piano
nobile) jest najważniejszą częścią pałacu i składa się z biegnącej przez
dwie kondygnacje sali reprezentacyjnej i pomieszczeń mieszkalnych
właściciela. Prowadzi do niej klatka schodowa. W średniowieczu jest ona
podrzędnym elementem budowli, jednak od późnego gotyku zyskuje
reprezentacyjną rangę (Torgau, 314*). W baroku klatka schodowa bywa
jednym z większych pomieszczeń pałacu (316 n.*, 326 n. *). Kaplica
pałacowa stanowi czasem pendant do teatru.

W czasach renesansu do wyposażenia pałacu wchodzą galeria obrazów

Przekrój i biblioteka. Są one tworzone jako małe gabinety, korytarzowe,
1 fasada jednostronnie oświetlone przejścia lub ciągi pokoi, których drzwi leżą na
2 klatka schodowa
3 podjazd jednej osi (amfilada, rozwinięta we Francji ok. 1650).
4 zewnętrzne schody W rozczłonkowaniu fasad pałacowych kraje europejskie wykazują
5 flanki schodów ze sfinksami na postumentach
6 wjazd dla karet podobnie różnorodne tendencje jak w budowlach kościelnych.
7 postument schodów z puttami i kandelabrami
8 schody główne
9 westybu l poprzedzający Salę Marmurową Istotną częścią uzupełniającą barokowego pałacu jest ogród: wedle
10 pasaż
11 sala ogrodowa (sala terrena) francuskiej maruery ukształtowany ściśle geometrycznie, a w stylu
12 sala reprezentacyjna zwana Marmurową angielskim komponowany swobodnie, z włączeniem naturalnego krajob-
13 balkon, taras
razu.

Ostentacja splendoru władców absolutnych dokonuje się często kosztem

wyzysku poddanych. Taki stan rzeczy zaczęto krytykować dopiero
w XVIII w. Do tego czasu splendor był w oczach poddanych fOlmą
uprawomocnienia władzy, dającą poczucie stabilności struktury społeczeń ­
stwa. Dla księcia splendor, poza prywatnymi przyjemnościami , oznacza
życie stale wystawione na widok publiczny. Pałac i ogród są bowiem
dostępne dla ogółu (Ludwik XIV żali się na żebraków snujących się po
pałacu wersalskim).

Parter I piętro Mimo posiadania okazałej siedziby książę znaczną część życia spędza
14 - pokój letni piano nobile
15 - salon 31 - przedpokój
w podróży . Nie ukończony dziennik podróżny elektora kolońskiego
16 - salon i pokój do 32 - sala konferencyjna Klemensa Augusta (1700--1761) wylicza 330 podróży w ciągu jego
rozrywki
17 - otwarta galeria
33 - pokój paradny ostatnich 20 lat życia.
i audiencyjny
18 - otwarty gabinet 34 - salon lustrzany
19 - kaplica 35 - pokój jadalny
20 - jadalnia dla 36 - pokój kawiarniany W XVIII w. rozpowszechnione są małe, intymne, kameralne pałacyki.
oficerów 37 - salon służący
21 - pokój Ucieleśniają one dążenie do ucieczki w wiejską idyllę przed rygorami
rozrywce
22 - pokój służby 38 - galeria obrazów etykiety dworskiej i życiem na pokaz. Z tych samych powodów wchodzi
23 - wejście boczne 39 - Gabinet Marmurowy
24 - piekarnia 40 - "cabinet"
w modę w Paryżu, jeszcze za panowania Ludwika XIV, hótel = miejski
- smażalnia 41 - sypialnia pałac arystokracji. W jego salonach rozwijają się formy dekoracyjne i styl
25 - pasaż 42 - przedpokój
26 - kuchnia życia, które jako rokoko i styl Ludwika XVI, stanowią ostatnią fazę
43 - pokój trunków, bufet
27 - pomieszczenie 44 - schody dla służby baroku.
przed kuchenne 45 - garderoba
28 - cukiernia 46 - zbiory obrazów,
29 - otwarty ganek " cabiner'
30 - kredens 47 - biblioteka W przededniu rewolucji francuskiej , u schyłku epoki feudalnej,
a potem w XIX w. powstaje wiele godnych uwagi budowli pałacowych
Wielki program architektoniczny barokowego pałacu
(założenie prostokątne z wieżami narożnymi
w stylu klasycystycznym. Kulminacją historyzmu w architekturze
i środkowym ryzalitem) na przykładzie wiedeńskiego rezydencjonalnej są fantastyczne zamki i bajkowe pałace bawarskiego
Górnego Belwederu księcia Eugeniusza Sabaudz-
kiego, 1720--1723. Architekt L. von Hildebrandl.
króla, Ludwika II.
Przekrój przez klatkę schodową i pawilon środkowy,
plan parteru i I piętra (piano nobile). Widok ogólny od
strony ogrodu zob. 286'.

Knossos (Kreta) , zespół pałacowy ok. 1500
p.n.e. U góry: zachodnie skrzydło dziedzińca
(rekonstrukcja wg A. Evansa).
W środku: K - korytarz procesyjny. ST - "step-
ped porlico", P1 - propylon zachodni , P2 - po-
łudniowy , P3 - północny, V - westybul, T -
schody prowadzące do pomieszczeń państwo­
wych na I piętrze, T2 - schody widokowe , T3
- schody wschodnie, S - mała sala tronowa,
F - fasada kultowa (iI. powyżej), H - dziedzi-
niec, P - sala filarowa, M - megaron królowej.
Tiryns , cytadela, XIII w. p.n.e. (zob. 342*). Mur cyklopowy grubości 8 m, podwójny przy bramie
głównej HT, R - rampa , FT brama do twierdzy , MK - magazyn i kazamaty, T - budynki bramne , AH
- dziedziniec zewnętrzny , A - ołtarz , IH - dziedziniec wewnętrzny , H - ognisko w głównym
megaronie, P - brama wypadowa, U - zamek dolny, schronienie dla okolicznej ludności.
U góry: Mykeny. Lwia Brama, brama główna
zespołu pałacowego, pocz. XIII w. p.n.e., szer.
przejścia 3 m. Mur cyklopowy otacza cytadelę.
W środku: Troja. Dwie najważniejsze z dzie-
więciu warstw archeologicznych. Troja II - we-
wnętrzny pierścień z ok. 2150 p.n.e. , główny
megaron 45 x 13 m, grubość muru 1,5 m,
rozpiętość 10m (nie zadaszony aż do czasów
rzymskich) , bez podpór wewnętrznych. Troja
IV - zewnętrzny pierścień , XV w. p.n.e.
Grecja 291
GRECJA
Pałac i warownia
U wybrzeży Morza Egejskiego władcy
państw z epoki brązu wznoszą liczne
pałace i warownie. Zakres terytorialny
zob. mapa s. 343.
Kreta
Między 2000 a 1400 p.n.e. rozwija się
budownictwo pałacowe potęgi morskiej
- Krety (Knossos*, Mallia, Hagia Tria-
da, Fajstos, Zakro i in .). Obok funkcji
mieszkalnych i polityczno-administra-
cyjnych, pałace te pełnią funkcję re-
prezentacyjną i świadczą o gospodar-
czej, religijnej i społecznej sile władzy
królewskiej. Wzorem staje się pałac
w Knossos: grupa pomieszczeń o celach
reprezentacyjnych włączona została
w skomplikowany lab irynt przejść, ota-
czający prostokątny dziedziniec central-
ny . Brak założeń obronnych.
Troja* (Azja Mniejsza)
Królewska warownia rozwija się tu od
wczesnej epoki brązu . Z obwarowanej
pierścieniem potężnego muru osady
z megaronem (Troja I), poszerzonej
potem o zespoły megaronowych domów
i budowli bramnych, wokół dwóch
dziedzińców, wewnętrznego i zewnętrz­
nego (Troja Il), staje się wreszcie
obszernym miastem-warownią, otoczo-
nym kilkoma koncentrycznymi pierś­
cieniami murów obronnych z dziewię­
cioma budynkami wieżowymi (Troja
IV).
Warownie mykeńskie
Mykeny* i Tiryns* stanowią typ dynas-
tycznej warowni-pałacu z epoki brązu,
wzniesionego na wzgórzu, akropolu,
i górującego nad nie ufortyfikowanym
miastem. Schemat wielopoziomowego
spiętrzenia platform i budowli Guż
w Troi ll) oddziaływać będzie na ar-
chitekturę aż po czasy hellenistyczne
(por. 25).
Ateny, Akropol (10*)
Najważniejsza warownia attycka (przed
1200 p.n .e.) traci w końcu VI w. p.n .e.
część swoich umocnień. W czasach
Peryklesa, odbudowana i rozbudowana
po zniszczeniu w trakcie wojny pelopo-
neskiej (od 447 p.n.e.), staje się głów­
nym w Attyce ośrodkiem kultowym.
Powstaje wówczas większość zachowa-
nych do dziś sły nnych budowli , m.in.
Erechtejon, 19*, świątynia Nike, 19*,
Partenon, 16*, Propyleje*.
Warownia hellenistyczna - zob. - Per-
gamon, 25*.
292 Zamki pałace

RZYM

Willa i pałac
Villa rustica - rzymska siedziba wiejska,
połączona z gospodarstwem, stanie s ię
pierwowzorem nowożytnych typów wil-
li wiejskiej i miejskiej.
l. Późnorepublikańskie założenie pery-
stylowe z pomieszczeniami mieszkal-
nymi i gospodarczymi w skrzydłach
budynku .
2. Villa urban a - rezydencjonalny dom
podmiejski , z ogrodem, ale pozba-
wiony budynków gospodarczych, ty-
powych dla willi w latyfundiach.
3. Villa suburbana - rezydencjonalny
dom wiejski bogatych obywateli
miast. Nennig (Saara, Niemcy), willa podmiejska (viIla suburbana) , II w. n.e. 3-skrzydłowa willa z por-
Typowe rozwiązania: tykiem; fasada długości 140 m, wydzielone budynki jednokondygnacyjne, otoczone kolumnadami;
dwukondygnacyjna, kolumnowa część środkowa kontrastuje z trzykondygnacyjnymi pawilonami
założenie perystylowe (tradycja narożnymi. Sala środkowa dwukondygnacyjna, poza tym niesymetryczny rozkład wnętrz; 4 pery-
hellen istyczno-italskiego domu pe- style. W otoczonym murem ogrodzie 2 hale długości 250 m. Mozaiki.
rystylowego, 346*)
willa z portykiem, popularna
w prowincjach północnych Ger-
J.l~ \I 1 "a teńska " Stoa Poikile
(galeria malarska)
1~ \ 2 nimfeum
manii, Galii, Brytanii (Nennig*). 3 Sala Filozofów
4 quadriporticus (portyk
4. Villa imperialis - wiejska, letnia re- czworoboczny)
5 Caserma dei Vigiti
zydencja cesarska, złożona z wielu 6 bazylika i sala dorycka
zespołów budynków. Wysoki kom- 7 Piazza d'Oro
8 peryslyl ( .. palazzo··)
fort życia: hypokaustyczne ogrzewa- 9 dziedziniec biblioteki
nie, przeszklone okna, termy (wi ll a 10 Teatro Mańttimo (mi-
niaturowa willa na
Hadriana w Tivoli*). sztucznej wysepce ,
otoczonej kanałem )
11 termy i heliocaminus
12 wielkie termy
13 małe termy
14 Kanopos - długi kanał
z portykami, zakoń·
czony sanktuarium Se-
rapisa (Serapeum)

Tivoli(łac. Tibur) , willa Hadriana, 118-138. Wiejska rezydencja cesarza na płaskim wzgórzu.
Zespoły budynków rozdzielone tarasowymi ogrodami i systemem alej. Większość budynków
nawiązuje do tych budowli egipskich i greckich, które wywarty na cesarzu szczególne wrażenie
w czasie jego podróży po terenach państwa rzymskiego. Zostały one przetworzone w duchu
rzymskich form stylistycznych.

Rzym , nimfeum w Domus Transitoria Nerona, poło

I w. n.e. W - dopływ wody, V - rezerwuar wody,
B - ściana parapetowa z 9 otworami wypływowy­
mi, T - koryto na wodę , H - dziedziniec, P - pawi-
lon, Hy - hypokaustum, Bn - nisze na łoża, Tr
- schody.
Piazza Armerina (Sycylia), willa, zaczęta 293(?) n.e. Zapewne siedziba zarządcy Italii, tetrarchy
Maksymiana Herculiusa, bądź letnia rezydencja cesarza Maksencjusza (306-312). Osiowy układ
pomieszczeń. Różnorodne formy przestrzenne zapowiadają bogactwo rozwiązań planistycznych
w kościołach chrześcijańskich. Posadzka mozaikowa o powierzchni 35 000 m2 .
 Rzym 293
Castellum (castrum romanum)
W całym cesarstwie znormalizowane
budownictwo lekko obwarowanych obo-

DO
D
Pc
zów piechoty i obozów legionów, ufor-
tyfikowanych wałami , murami i wieża­
mi obronnymi, zapewnia stacjonowanie
liczebnie równych oddziałów i zastoso-
wanie wyćwiczonych gdzie indziej tech-
nik wojennych. Oś podłużna obozu
tworzy via praetoria (cardo). Via prin-
cipialis (decumanus) oddziela węższe
pole praetentury od retentury. Leży na
R R niej po ś ród budowli o konstrukcji szkie-
letowej centralna grupa budynków: prae-
torium (principia) , kwestura (pałac lega-
ta), arsenał , szpital i hala ćwiczeń
(forum ?).

Castellum rzymskie: " Saalburg" w górach Taunus - jeden z 51 obozów wojskowych na 550- Teatr, amfiteatr, cyrk, canabae (sklepy,
-kilometrowej granicy rzymsko-germańskiej, między Ratyzboną a Koblencją. Pr - via praetoria mieszkania rodzin legionistów, rzemieśl­
(cardo) , Pc - via principialis (decumanus), P - praetentura, R - retentura. Rozpoczęte za ników i kupców) pow s tają w nieregular-
Domicjana, 86-91 , rozbudowane w II w. nym układzie poza obozem, stając się
zapleczem dla powstania przyszłego
miasta. Miasta regularne pow stają nato-
miast wg planu castellum.

Pałac cesarski

Pałac Domicjana*. Po licznych etapach

Rzym , pałac Domicjana , zaczęty 80 n.e. To
- budynek bramny , T - taras widokowy, A - au-
la, S - sala audiencjonalna, Sp - sala jadalna,
K - kaplica pałacowa , E - eksedra, St - stadion.
zabudowy wzgórza palatyńskiego wil-
Iami i pałacami (Domus Tiberiana,
Domus Transitoria i Domus Aurea
Nerona) Domicjan wznosi od 80 n.e. na
południowym stoku własne palatium
(stąd nazwa: pałac) jako centrum władzy
cesarstwa. Cztery grupy budynków stoją
przy środkowych perystylach. Północne
pomieszczenia państwowe (Domus Fla-
via) położone są równolegle do połu­
dniowych pomieszczeń mieszkalnych
pałacu (Domus Augustana). Zróżnico­
wane formy przestrzenne wzbogacają
podstawowy schemat podwójnego
skrzyżowania osi , których punkty cent-
ralne stanowią oba równe rozmiarem
perystyle.

Pałac Dioklecjana w Splicie (Dalma-

cja) wykorzystuje schemat skrzyżowa­
nych osi wojskowego castellum. Dwie
północne kwatery przeznaczone są dla
administracji i s traży pałacowej, dwie
południowe obejmują forum , mauzole-
um i budynki mieszkalne.

Split (Dalmacja), pałac Dioklecjana, 295-305. Podział przez skrzyżowanie dróg (cardo - decu ma-
nus) - jak w castellum wojskowym. A - galeria kolumnowa od strony morza, przed cesarskimi
pomieszczeniami mieszkalnymi, V - westybul , S - sala jadalna, AS - sala audiencjonalna, P - aula
pałacowa , T - świątynia z dziedzińcem , M i il. u dołu - mauzoleum Dioklecjana; por. 46*.
294 Zamki i pałace

ŚREDNIOWIECZE

CESARSKI ZESPÓŁ
PALATIALNY ("Pfalz")
z łac . "palatium ", od pierwotnej nazwy
pałacu Domicjana (zob. pałac cesarski,
293 *). W średn i owieczu rezydencja
władców frankońskich i cesarzy
niemieckich. Ponieważ nie było stałej
siedziby władcy , odwiedzał on kolejno
rezydencje rozrzucone na całym
terytori um Rzeszy .
Ingelheim, zespół palatialny, ok. 780-808, skończony przez Ludwika Pobożnego. Hipotetyczny
Główne budynki: pałac (aula regia) plan idealny (H.J . Jacobi, 1974). P - główna brama, A - aula regia, G - wielkie sale , 5 - skrzydło
z kilk unawową, wysoką, zajmującą 1-3 płd ., R - skrzydło od strony Renu , H - budowla półkolista , 5g - krużganki kolumnowe , Ph
- dziedziniec pałacowy , B - studnia.
kondygnacji sa l ą; kaplica, przeważnie
dwupoziomowa; budynki mieszkalne
i gospodarcze, czasem też skryptorium
i inne budowle. Całe założenie otoczone
murem i fosą.

Rozplanowanie budynków oparte było

na przykładach rzymskich obozów
wojskowych, ich architektura
nawiązywała do germańskich hal
królewskich, rzymskich bazylik
i centralnych budowli bizantyjskich.
Z ponad stu takich rezydencji zachowały
się tylko relikty (Ingelheim* , ok. 780;
Paderbom, druga budowla, po 793 ;
Akwizgran*, ok. 800; Goslar*, XI-XIII
w. ; Gel nhausen, XII w.)

Zespoły palatialne wznoszone były

w istniejących miastach lub przy nich,
bywały także punktem wyjścia dla
powstających wokół nich osied li .

Akwizgran , karoliński zespół palatialny, ok. 800. Pomiędzy kaplicą pałacową na płd . (zob . 69»
i halą królewską (au la regia) znajduje się brama wejściowa , budynki mieszkalne i gospodarcze
(model oprac. Leo Hugot, 1970) . .

'---_ _ _ _-''1' Goslar, palatium cesarskie 1050-XIII w. Dwie sale, jedna nad drugą, o wymiarach 15 x 47 m. Po
zniszczeniach rekonstruowane w XIX w. Podium z tronem cesarskim naprzeciw okien w fasadzie.
Po lewej: plan.
 Średniowiecze 295
PRZEDKAROLIŃSKIE I KAROLIŃSKIE
ZESPOŁY PALATIALNE

zeslawił Albrecht Mann

• przed 768
o 768-814
°Utrecht oHohen-Hameln • 814-855

50
!
100 km
,

• Volkenroda
Mersem Rodlngen
Maastricht ~ac~en· Duren "'6
? °Erfun
Luuich .Herstal Vlaiten
Valenciennes °Jupille • inzig
o
Spaa . Manderfeld
• .
Andernach K bl'
•• o enCJa
Omunstadt· .
• · Windrin? Tflsgodros · flach! ooornhelm Neustadt
Munderstadt? Oberwesel o assenheim franklun Hammelburg o .
oreYis d Ingelheim· o Jleldershelm
Longlier. Romieid ? Trewir oetle~. ~ogunci HaiR .l<arlburg
Laono oSamoussy o •
Koppenstein Kreuznach
~Ule~y • • Anigny oouzy •
Belling ,'1>
Soi~sons Corb~ny . Oiedenholen ·~o1,0
Reims
Metlo
·Heilbronn Gunzen~ausen
Ratyzbona

Strasburg o
Troyes Kirchheim E t' . Nebelgau
•• ,rs eln Nleder-. o Ulm
Lienburg Pfu ~ingen •

eAuxerre

Angers

ours
o
Dole

·Malleret

oChasseneuil
296 Zamki i pałace

ZAMEK

WIEŻE I BRAMY

H
w
2 4

1 - wieża bramna z wieżą flankującą, most zwodzony na łań­

cuchach przed główną bramą i furtą; nadwieszony wykusz, chod-
nik obronny z drewnianymi osłonami , strzelnice krzyżowe dla broni
palnej. 2 - wieża bramna widziana od dziedzińca. W - zapadnia,
Sch - przeciwwaga, F - brona z kołowrotem. 3 - wieża główna ,
przekrój, H - strona od dziedzińca , V -loch więzienny , AL - właz
z kołowrotem , L - świetlik , E - wejście , A - wykusz latryny,
K - kominek, N - okno we wnęce z ławami , W - taras obronny.
4 - wieża główna , Steinsberg koło Sinsheim , XIIIw. 5 - baszta
otwarta.

BLANKOWANIA

2 3

MACHIKUŁY

4 5

1 - ząb (blanka, merlon) bez strzelnicy, 2 - ząb ze strzelnicą kluczową, prosty i z daszkiem
pulpitowym . 3 - krenelaż w jaskółczy ogon (blanki Gibellinów). 4 - krenelaż o zębach i wrębach
z daszkami dwuspadowymi (mogą być też zęby z daszkami czterospadowymi). 5 - machikuły
= otwory strzelnicze w chodniku obronnym , za przedpiersiami nadwieszonymi na wspornikach , do
strzelania, wylewania gorącej smoły , oliwy i wrzącej wody.
 Średniowiecze 297

CHODNIKI STRZELECKIE
(obronne)

2 3 4

Chodniki obronne (pomosty, hurdycje). 1 - chodnik obronny osło­

nięty , poszerzony od wnętrza murów, oparty na wspornikach
i zastrzałach ; strona zewnętrzna jest częścią muru obronnego.
2 - hurdycja wysunięta do wnętrza i na zewnątrz , okraczająca mur.
Przez ruchome klapy podłogowe można lać ""rzątek lub rzucać
kamienie transportowane na górę kołowrotem . Sciana zewnętrzna
z bali drewnianych. 3 i 4 - chodniki obronne w grubości muru , po
prawej z machikułami ukrytymi za kamiennym przedpiersiem.
5 - strzelnica we wnęce muru.

WYKUSZE
LATRYNY

2 3 4

STRZELNICE

6
..L ...... ..l.+T.L_ ........ ....
......... ::c:+ .. ..
Małe wykusze używane do wylewania wrzątku czy smoty oraz jako otwory do prowadzenia
pertraktacji. 1 - wczesna forma, " nosowa", (Seebenstein , Austria), 2 - wypukła , 3 - na
wspornikach. 4 - wykusz latrynowy (Landsberg, Alzacja, k. XII w.). 5 - strzelnice kluczowe,
k rzyżowe i kluczowo-paszczowe , 6 - strzelnice krzyżowe i paszczowe.
298 Zamki i p ałace

TYPY ZAMKÓW według [0- Schemat średniowiecznego zamku wg Herberta de Caboga

dzajów planów
l. Założenia centralne, grody
- Grody i osady otoczone wałami
(Otzenhausen, 299*; Biskupin, 299*)
- gródki stożkowe i zamki na kopcach
("motte", 299*; rozwinięcie gródka
stożkowego - Restormel , 299*; pros-
tokątny typ zamku na kopcu - Ha-
genwil, 300*)
zamki na planie koła z zabudo wą
wokół wewnętrznego d zied z ińca
(Restormel, 299*; Btidingen, 299*)
- zamki wieżowe, wieże mieszkalne,
donżon y (ang. "keep" - Hedingham,
329*; Newcastle; Loqdyn, White
Tower; Rochester; d ' Etampes; Be-
lem; Taraseon, z podzamczem; wszy-
stkie 300*).

2. Bizantyjsko-arabskie założenia czwo-

roboczne, kasztele
- Założenia regularne (Sousse; Cata-
nia; Radzyń; wszystkie 301; Nidzica,
302*; Coca, 302; Beaum aris, 330*)
- Liczne warianty (ośm ioboczne - Cas-
tel dei Monte, 301 *; symetryczne
- Burgschwalbach, 303*; Carcasson-
ne, 304*; Sully, 311 *).

3. Założenia nieregularne
Segowia 302*; Mtinzenberg; Schar-
feneck; Ehrenberg; wszystkie 303*;
Malbork, 305*; Awinion 306*; Conway,
330*; zamek wspólny, zamieszkany
przez kilka rodzin - Eltz, 304; zamek
z częścią wydzieloną - Gaillard, 306;
obwarowany pałac miej ski - Bourges,
306* .
B wieża główna S stajnie
Innymi kryteriami klasyfikacji zamków G wykusz nadwieszony W koszary dlażołnierzy ; kuźnia
mogą być rów nież : liczba wież, ich E wejście do wieży głównej Mt wieża narożna
forma (okrągłe, prostokątne) i rozstawie- Sm mur tarczowy z drewnianym chod- R dom mieszkalny dla rycerzy
nie (centralne, skraj ne), charakterystycz- nikiem obrońców (wasali)
ne elementy (mury tarczowe, pałac) , p dom wielki ( pałac) A podzamcze zewnętrzne
Br dziedziniec zamkowy za studnią I podzamcze wewnętrzne
system fos (zamek podzielony). K budynek kuchni Z międzymurze
Kp kaplica St baszta łupinowa
T1 brama zamkowa z furtą i most zwodzo- Sch strzelnica
ny z przeciwwagą A latryna
GŁÓWNE ELEMENTY T2 druga brama z broną
T3 wieża bramna, most zwodzony , łań­
M
Wg
machikuły
osłonięty chodnikobronny
ZAMKU cuchowy z kołowrotem
Po poterna (furta wypadowa) z palisadą
Wo otwarty chodnik obronny na murze
obwodowym
Wieża mieszkalna (franc. "donjon",
ang. " keep' '). Najstarsze formy w ie ż
mieszkalnych wywodzą s ię z normań­
skich gródków stoż k owyc h (" motte",
299*), które wznoszono aż do XV w.
Z nich też czerpano rozwiązania takie
jak:
- wieża główn a zamku (299 n.)
- miej ska wieża mieszkalna (Ratyz-
bona, 353*; San Gimignano; ~ wie-
ża *)
- wieża mieszkalna; typ ten wykształcił
 Średniowiecze 299

Osiedla obwałowane, gródki stożkowe, zamki pierścieniowe się we Francji, Anglii, Hiszpanii
i w zdominowanej przez Normanów
południowej Italii, a w końcu XII w.
zaadaptowany został w Niemczech
(300*).

Czasem zupełnie brak murów

obwodowych. Często natomiast dosta-
wiane są budynki gospodarcze; wieża
mieszkalna jest równocześnie główną
wieżą większego zespołu zamkowego.

Zamki należące do kilku współwłaś­

cicieli (Eltz, 304*) mają kilka wież
mieszkalnych, otoczonych wspólnym
murem obwodowym. Są one njeraz ze
Po lewej: Otzenhausen, gród germański z przedwałem osłaniającym bramę. Po prawej: sobą połączone przejściami lub chod-
Biskupin koło Gniezna. Osiedle obronne kultury łużyckiej, wczesna epoka żelaza, VI-V w. p.n. nikami , należą do różnych, przeważnie
e. Pierwotnie wyspa, obecnie półwysep. P - pale falochronu, ok. 40 000 pali ukośnie wbitych spokrewnionych rodzin.
w dno jeziora; W - wały (wys. 5--6 m) , z ustawionych rzędem skrzyń (szer. 3 m) wykonanych
z bali, wypełnionych ziemią i wylepionych gliną. Na górze chodnik obrońców z przedpiersiem.
R - ulica okrężna przy wale i 12 równoległych ulic, wyłożonych dylami. 105 takich samych Jako budowle obronne wieża mieszkalna
domów szeregowych, ok. 8 x 9 m, z przedsionkiem i izbą mieszkalną (w której mieści się i wieża główna zamku pełnią podobne
ogńisko i prycza sypialna). T - brama ze strażnicą. O - plac.
zadania, jednak wieża główna jest za-
mieszkana tylko w czasie zagrożenia,
a mieszkalna stale.

Funkcja mieszkalna wymaga, przy zbli-

żonym układzie, bardziej niż wieża
główna komfortowego rozplanowania
pomieszczeń:
większych powierzchni
podziału wnętrz ściankami
sklepionych komnat
większej liczby i wygodniej szych
schodów, w grubości murów, kręco­
n~ch , zabezpieczonych zapadniami
I In.
wykorzystanja dolnej kondygnacji
jako magazynu zapasów
podział górnych kondygnacji bywa
różny , lecz zwykle na pierwszym
piętrze jest wej ście , duża ogrzewana
Restormel (Kornwalia), zamek pierścieniowy
na kopcu . Rozbudowany XI-XII I w. sala oraz alkierze i nisze z ławami
w grubości muru
kaplica jest na I lub II piętrze
izby sypialne są na III piętrze, tuż pod
górnym tarasem
plan na ogół prostokątny , od XII w.
czasem okrągły , wieloboczny lub
nawet wielolistny (d 'Etampes, 300*)
średnie wymiary: 15 x 15 do 15 x 30
m, wys. ok. 30 m.

Wieża główna zamku, 296*

Gródek na kopcu (" motte") , najstarszy typ
zamku pierścieniowego (Od VIII w.). Kopiec
usypany z ziemi wydobytej z fos. Palisady.
Wieża z wejściem na piętrze i drewnianą,
nadwieszoną górną kondygnacją (izbicą) .
BOdingen (Hesja), trzynastoboczny pierście­
niowy zamek rycerski (członków drużyny i ofi-
cjalistów). Plan z końca XII w. U dołu: stan po
przebudowach i rozbudowach gotyckich i re-
nesansowych.
Wieżę główną (stołp) , służącąjako
stanowisko obserwacyjne i punkt ostat-
niej obrony, wznoszono w najwyższym
lub najlepiej zabezpieczonym miejscu
zamku (przy bardzo rozciągniętych zało­
żeniach bywały dwie takie wieże , Miinz-
berg, 303 *); zwykle wolno stojące
w centrum lub na krawędzi zamku,
czasami otoczone własnym murem osło­
nowym. Wieże te budowane są głównie
od XI do XV w.
300 Zamki i pałace

- Plan: okrągły, kwadratowy, prostokąt­ Wieża mieszkalno-obronna (keep, donżon)

ny, wieloboczny, półokrągły , a nawet
trójkątny , czasem z ostrzem od strony
wystawionej na atak nieprzyjaciela.
Grubość muru: 1,5 do 3 m, na gómych
kondygnacjach zwykle mniejsza, usko-
ki zaś wewnętrzne służą jako oparcie
dla belek stropowych; szerokość wie-
'0: 6-14 m, wysokość 18-30 m.
Sciany pionowe, czasem nieco ukoś­
ne, wówczas ponad skosem ganek
obronny (wieże "o kształcie masel-
nicy" popularne w Austrii i Bawarii).
Rozplanowanie wnętrza: dolna kon-
dygnacja - więzienie zamkowe lub
magazyn, doświetlenie boczne ok-
nami szczeljnowymi, wejście przez Hagenwil (Szwajcaria), mały zamek , w typie Newcastle nad rzeką Tyne, zamek normański
umieszczoną w sklepieniu lub stropie gródka (motte), otoczony wodą. Dom miesz- (keep), 1080. Krenelaż i machikuły z XIX w.
kalny konstrukcji szkieletowej. Wieża miesz- Wzorowany na zamkach francuskich, np.
klapę, nad którą był kołowrót z liną. kalna z izbicą. Budynek bramny, stajnie, dzie- Chambey (Orne).
Kondygnacja wejściowa z małymi dziniec.
(podwójnymi) drzwiami, dostępnymi
od zewnątrz wciąganą drabiną, drabi-

,
20

Londyn - White Tower - (Biała Wieża), wieża

mieszkalno-obronna, zamek wieżowy (keep) d'Etampes (lIe-de-France) , Tour Guinette, k. Rochester Castle (Anglia), 1126-1139. Plan
ok. 1080. Drugie piętro z kaplicą i obiegającą XII w. Donżon na planie czteroliścia . I piętra , z dobudowanym aneksem kaplicy
galerią. i wzmocnionymi narożnikami.

ną sznurową, dostawianymi schodami

lub kładką, mostem zwodzonym z pa-
łacu lub chodnika obrońców, a cza-
sem też wyciągiem linowym. Z reguły
wykusz machikułowy nad wejśc i em.
Dwie do czterech wyższych kondyg-
nacji dostępne wąskimi, nadwieszo-
nymi schodkami, po drabinach, lub
też schodkamj w grubości murów;
rzadziej schodami kręconymi. Do-
świetlenie oknami szczelinowymi,
oknami okrągłymi lub zamknięty-
mi łukowo; czasem ławy we wnękach
okiennych . Często jedno z pomiesz-
czeń jest ogrzewane
kominkiem. Powszechnie stosowane
wykusze latrynowe.
Taras górny otoczony jest przedpier-
siem z krenelażem albo drewnianym,
nadwieszonym gankiem obronnym,
od góry otwarty lub przykryty dachem
dwuspadowym, czterospadowym albo Tarascon (Prowansja), XII-XV w. Do bloku Belem koło Lizbony. Wieża w porcie,
głównego zamku wieżowego z wąskim dzie- 1515-1521. Zęby krenelaża w kształcie tarcz.
naczółkowym; rzadziej i w później­
dzińczykiem wewnętrznym , dobudowano ma- Nadwieszone wieżyczki (bartyzany). Gzyms
szym okresie występuje murowany łe przedzamcze. Krenelaż i machikuły na ca- w formie liny okrętowej. Loggia w stylu -4 ma-
hełm . Często też wieże miewały łym obwodzie obronnym. nuelińskim (" gotico oceiinico").

Założenia czworoboczne
Sousse (Tunezja) . zamek arabski (tzw. ribat)
z 45 celami dla rycerzy żyjących wg reguły
zbliżonej do klasztornej . Założenie na planie
kwadratu . VIIIw.
Catania na Sycylii . zamek Fryderyka II. Kwad-
ratowa budowla z czterema narożnymi wieża­
mi wg wzorów arabskich. 1239-1250.
Radzyń (ziemia chełmińska). zamek krzyża­
cki. zaczęty XIII/XIV w. Pomieszczenia miesz-
kalne . izba komtura . refektarz . kaplica i wieża
główna zamku rozłożone są wokół kwadrato-
wego dziedzińca. Po prawej: (na sąsiedniej
szpalcie): rekonstrukcja.
Założenie ośmioboczne
Castel dei Monte (Apulia). wzniesiony dla
Fryderyka II Staufa. ok. 1240. Przetworzenie
wzoru arabskiego w formę ośmioboku (ośmio­
bok jest powiązany z orientalno-antyczną
symboliką doskonałości kosmosu; por. Akwiz-
gran. 69").
Średniowiecze 301
swego rodzaju górny rząd okien albo
drewniane piętro (izbicę) o nadwie-
szonych śc ianach , pełniące funkcję
mieszkalną . Podnoszone osłony
drewn.iane pomiędzy zębami krenela-
żu chroniły obrońców przed wzro-
kiem nieprzyjaciela i ostrzałem. Gorą­
ce płyny i kamienie mogły być
wyrzucane przez otwory znajdujące
s ię w podłodze nadwieszonego chod-
nika obrońców. Jeśli takiego nie było ,
stosowano wykusze, od XII w. po-
wszechnie z machikułami. Wieżyczki
narożne są na ogół późniejszymi
dodatkami .
Wieże inne
Oprócz wieży głównej zamku i Wlez
mieszkalnych budowano też inne, któ-
rych przeznaczenie mogło być różne.
Wieża bramna z wjazdem do zamku,
zamykanymi wrotami dębowymi, okuty-
mi żelazem ; wjazd od zewnątrz zabez-
pieczony bywa mostem zwodzonym,
wykuszem machikułowym , gankiem
obronnym i flankującymi wieżyczkami ,
od wnętrza zaś zapadnią nad wilczym
dołem i broną, 296* .
Baszty w murach obronnych, wysunięte
z linii muru, na planie prostokąta ,
później częściej koła , zapewniają flan-
kowy ostrzał kurtyn murów. Często są
otwarte do wnętrza zamku (baszty łupi­
nowe) i zwieńczone krenelażem.
Rozwój broni palnej spowodował wzno-
szenie od końca XV w. niskich wież
artyleryjskich o znacznej grubości muru.
Wieże schodowe bywały czasem przy-
stawione do wież głównych lub miesz-
kalnych albo też wstawiane w narożnik
zamkowego dziedzińca.
W budownictwie obronnym
artystyczne opracowanie budowli stoso-
wane jest szerzej dopiero w późnym
gotyku.
302 Zamki i pałace

Wieże więzienne wznoszono w wielu Zalożenia zamkowe

wariantach; mają one na celu utrudnić regularne
ucieczkę uwięz ionego oraz spowodować i nieregularne
dodatkowe tortury: lochy są bardzo
niskie albo bardzo małe, nie można
w nich stanąć ani położyć się, cele mają
ściany najeżone ostrzami itp. , izby
tortur.

Wieże wodne, ze studnią w środku , gdyż

naturalny strum i eń rzadko mógł być
doprowadzony do zamku. Na terenach
pustynnych zamiast studni budowano
cystemę·

Wieże kuchenne (kominowe) i kaplice

wieżowe są rzadko spotykane (Conway,
330*).

Dom wielki, pałac, 302*, 303 *,

zwany też domem pańskim. Znajduje się
na wewnętrznym terenie zamku, zwykle
w pobliżu wieży głównej . Niekiedy jako
"pałac obronny" pełni on także funkcję
głównej wieży zamkowej (And raz
w płd . Tyrolu). Elewacja od strony
dziedzińca jest zwykle ozdobiona
oknami arkadowymi, rzędami arkad lub
blend, czy w inny sposób dekorowana.
Również elewacje zewnętrzne bywają
wzbogacane arkadowaniem.
- W dolnej kondygnacji często
mieszczą się: piwnice, składy , 40
I

kuchnia, także stajnie
- w palatiach romańskich zewnętrzne
schody prowadzą na piętro (Gosiar,
294*) , na którym znajduje się jedno-
lub dwunawowa, ogrzewana sala
Nidzica, zamek krzyżacki, XVI W. Wąskie skrzy-
dła od płn. i płd . Łączą budynek zach., miesz-
czący kaplicę i refektarz, z mieszkalnym domem
i wieżami od wsch.
U góry: zamek Coca koło Segowii, ok. 1
Ceglana budowla w stylu mudejar, na planie
kwadratu. W środku: Segowia, Alkazar, XI-XVI
W. Nieregularny zamek na wzgórzu. dekoracje
w stylu mauretańskim. Prostokątny dziedziniec
wewnętrzny , szkoła Herrery.

(niem . "Dlirnitz" , "Dirnitz" , z łac.

"diurnus" = dzienny), służąca do
reprezentacji i jako sala jadalna dla
pana i jego dworu; stół pański stał
z reguły na podwyższeniu (por.
Penshurst Place, 330*)
- izby mieszkalne i sypialne, a często
także kaplica znajdują się na II piętrze
lub w oddzielnym budynku . Są to tzw.

komnaty (z łac. caminata = izba

ogrzewana), często również określane
jako izby dzienne.

Kaplica
Zwykle niewielka, może występować
jako:
- wolno stojąca budowla obok pałacu
lub na podzamczu
- budowla poza murami obwodowymi
(Ehrenberg, 303*)
- kaplica-wieża (Conway, 330*).

Palatia. U góry: Wartburg (Turyngia), zamek landgrafów, 1157-1165, plan I piętra. Główna sala
dwunawowa, przed nią długi korytarz ze schodami.
U dołu: Marburg, zamek landgrafów, k. XII I w. , plan I piętra (tzw. Festsaal). Symetryczny układ
dwóch naw sklepionych krzyżowo z prostokątną niszą od północy.

MOnzenberg (Wetterau). Starszy dom pański
(P) z kaplicą (Kp) , kuchnia (K), studnia (Br)
i obie wieże z 1151-1166. Drugi dom pański
i przedzamcze po 1260. Bw - wieża artyleryjska
z pocz. XV w. Obszerne międzymurza.
MOnzenberg (Wetterau) , zamek rycerski. Dom
pański (ok. 1160) od strony dziedzińca , rekon-
strukcja. Okna pojedyncze z lukiem trójlist-
nym. Biforia i arkadowe przezrocza okrągIo­
lukowe.
Burgschwalbach (Taunus), 1368--1371 . Nad zam-
kiem, o planie w kształcie grotu strzały, góruje
okrągła wieża i załamany pod rozwartym kątem
mur tarczowy nad suchą fosą (H), którą biegnie
droga do bramy zamkowej. Odstęp pomiędzy mu-
rem tarczowym a fosą to odsadzka (.. berma"- B).
Zamek Ehrenberg nad Neckarem, staufijski. Sko-
śnie ustawiona wieża główna poza wewnętrznym
dziedzińcem. Przejście do górnego zamku przez
międzymurze. Kaplica dobudowana później , poza
terenem zamku (wczesnobarokowa).
Średniowiecze 303
Scharieneck (Palatynat) , leżący na skalnej ostro-
dze, oddzielonej od reszty wzgórza sztucznie wy-
kutą fosą i murem tarczowym. Podwójny, wewnęt­
rzny i zewnętrzny mur obronny. Poprzeczny mur
z wieżą na krawędzi skały.
W wieży głównej zamku, wlezy
mieszkalnej, w domu pańskim lub
budynku bramy mieściła się jedno-
lub dwunawowa kaplica, której
prezbiterium często wystawało przed
lico murów, ponieważ przepisy
kościelne nie zezwalały na
umieszczanie pomieszczeń
mieszkalnych nad ołtarzem (por.
chórek w -7 wykuszu). Czasem
kaplica ogranicza się do wykusza
z ołtarzem , oddzielonego kratą lub
drzwiczkami od pomieszczenia, do
którego przylega (Eltz, 304*).
Miejsce pana feudalnego znajdowało
się:
na emporze
na piętrze kaplicy -7 dwupoziomowej*,
która czasem miała jeden tylko ołtarz
na dolnym poziomie, widoczny
z piętra przez otwór w podłodze .
Mury i międzymurza
Osłonę dawały nie tylko tylne ściany
ustawionych wokół dziedzińca budowli,
lecz również wolno stojące mury
obwodowe (obwód obronny).
Wieńczył je zakryty dachem chodnik
obrońców (297 *), czasem
kilkupoziomowy, lub przedpiersie
z krenelażem (296*), albo też oba naraz.
Zęby krenelażu są równe lub szersze od
jego wrębów i miewają również wąskie
otwory strzelnicze. Wręby bywały
zakrywane drewnianymi za słonami ,
stałymi lub ruchomymi.
" Płaszczem " nazywa się:
część muru obwodowego,
wyróżniającą się szczególną
wysokością i grubością, dla ochrony
eksponowanych partii zamku
304 Zamki i pałace

mur dodatkowy, osłaniający Wlezę Zamek sprzężony z miastem Zamek wspólny

główną zamku i stojący w niewielkiej
odległości od jej ścian
mur dodatkowy, chroniący budynki ,
które znajdują się na skraju zamku ,
poza głównym obwodem obronnym
(Mtinzenberg, 303*).
Mur tarczowy (zamek Scharfeneck, 303*)
- jest samo dzielną budowlą obronną
wznoszoną od najbardziej zagrożonej
strony zamku, osiągającą do 5 m
grubości i od 15 do ponad 30 m
wysokości
często przejmuje zadania wieży
głównej zamku
ma, podobnie jak ona, wysoko
umieszczone wejście i schody
w grubości muru
niejednokrotnie chroniony jest 1 - rondel przedbramia
z przodu dodatkowymi , niższymi (barbakan),
dziś kościół St-Gimer
murami i wieżami, przed taranami , 2 - przedbramie wschodnie
podkopami i ostrzałem artyleryjskim 3 - dziedziniec zamkowy
(Burgschwalbach, 303*) 4 - w i eża prochowa
5 - międzymurze
od góry ma odkryty lub przesłonięty (zwinger)
dachem chodnik obrońców, którego 6 - wjazd
końce mogą być uformowane jako
wieżyczki strażnicze (zamek Berneck,
Wirtembergia)
- może b yć także flankowany wieżami.

Mur obwodowy od xn w. często bywał

poprzedzony dodatkowym murem
zewnętrznym. Chronił on przed
bezpo ś rednim dostępem do głównego
muru obwodowego. Zwykle nie otaczał
całego założenia zamkowego, chroniąc
je tylko od najbardziej zagrożonej
strony . Teren pomiędzy dwoma murami Carcassonne (płd. Francja) , zamek, XII/XIII w. ,
nazywa się międzymurzem (zwinger). na fortyfikacjach rzymskich. Zamek i miasto,
otoczone podwójną l inią murów, zachowały śre­
Urządzane tam były turnieje, gonitwy
dniowieczny charakter.
z psami na dzika lub niedźwiedzia ,
a podczas wojny pasło się tam bydło
zamkowe oraz gromadzono dobytek
okolicznych mieszkańców. Często
w obrębie międzymurza znajdował się
również ogród zamkowy. W okresie
baroku urządzano tam czasem
uroczystości dworskie i świąteczne
zabawy (Zwinger w Dreźnie, 328*).

Okna
Jak we wszystkich elementach założenia
zamkowego, również i w oknach
potrzeby obronnośc i przeważały nad
wygodą mieszkańców. Zdwojone,
bogato ozdobione okna spotykamy
tylko na najwyższych piętrach ,
w komnatach domów pańskich, rzadziej
na górnych kondygnacjach wież
głównych zamku lub wież
mieszkalnych. Pozostałe okna były
niewielkie. Drewniane lub kamienne Zamek Eltz nad Mozelą, XII-XVI w. Zamek wspólny, dziedziczony przez kilka rodów, których domy
tworzą jeden zespół obronny . T - brama zewnętrzna ; K- domy Kempenichów; R - domy
osłony , umieszczane od strony
Rodendorfów; RO - dom RObenachów; G - domek złotnika. Budowle dziedzińca wewnętrznego są
nawietrznej i zamykane okiennice, bardzo różnorodne. U dołu : "Sala sztandarów" z prostokątnym wykuszem kaplicowym, kominkiem
z otworami przesłoniętymi i późnogotyckim sklepieniem gwiaździsłym na piętrze domu Rodendorfów, przed 1540.
 Średniowiecze 305

Zamki zakonów rycerskich natłuszczonym pergaminem lub błonami

zwierzęcymi , ograniczały we wczesnych
budynkach i tak niewielki dopływ
światła. Od XV w. stosowane są szyby
z ~ gomółek szklanych. Większe okna
maswerkowe pojawiają się w późnym
gotyku wraz z budowlami zamkowymi,
nie mającymi obronnego charakteru.
Również drzwi , zwykle
jednoskrzydłowe , są niskie i wąskie,
z zewnątrz okute ćwiekami i żelaznymi
taśmami , odpornymi na uderzenia
siekiery, od wewnątrz blokowane
poziomymi belkami (zatwornicami).

Wykusze machikułowe i latrynowe

u góry i u dołu: Malbork, Pałac Wielkiego
Mistrza, k. XIV W., przekrój oraz plan Letniego
Refektarza o dwóch kondygnacjach okien, z pal-
mowym sklepieniem na jednym filarze .
Ponad wejściami oraz innymi narażonymi
na włamanie otworami budowano małe ,
u dołu otwarte wykusze (297*).
Umożliwiały one obrońcom wylewanie na
atakujących smoły, wrzątku i oleju, ale
również np. gaszenie podpalonej bramy.
Na chodnikach obrońców robiono także
otwory w podłodze z wylotem na
zewnątrz lub w nadwieszonych
machikułach. Jest to pomysł syryjsko-
-palestyński , po raz pierwszy
sprowadzony do Francji przez
krzyżowców w XII w. Pomiędzy
kamiennymi wspornikami (corbeaux),
niosącymi kamienne przedpiersie,
znajdowały się otwory w podłodze
(machikuła , 296*), biegnące wzdłuż
chodnika.
Wykusze latrynowe są także
nadwieszone na dwóch wspornikach
i wykonane z kamienia lub z drewna.
Są bardzo podobne do wykuszy
machikułowych, jednak znajdują się
wyżej niż one i, z oczywistych powodów,
nie nad wejściami. Inne rozwiązania,
jak skośne rynny przechodzące przez
mur, są rzadko spotykane.

Strzelnice, 297*
są to małe otwory w murach
obwodowych i wieżach , wykonane na
ogół w płycie kamiennej (tarcza) ,
zamykającej od zewnątrz szerszą niszę
w murze, której rozglifienie zapewniało
szeroki kąt ostrzału , ze znajdującą się

Malbork, zamek krzyżacki. H - Zamek Wysoki , ok. 1280-XlV w. (rys. górny lewy), 62 x 52 m;
prostokątny dziedziniec, wewnętrzny; od płn. kaplica i kapitularz od wsch. dormitorium, od zach. wewnątrz ławką dla strzelca. Kształty
refektarz, M - Zamek Sredni, do k. XIV w. ; trójskrzydłowy; od zach. Wielki Refektarz. Hm - Pałac otworów strzelniczych zależą od rodzaju
Wielkiego Mistrza, w najwyższej kondygnacji dwa refektarze, Letni (rys. prawy górny i dolny) i Zimowy broni. Rozróżnia się strzelnice:
(rys. lewy dolny). Na sąsiedniej szpalcie: Praga , Hradczany, Sala Władysławowska, 1502, B. Rejt,
sklepienie o żebrach krzywolinijnych; 62 x 16 m, największa jednoprzestrzenna sala bez podpór kluczowe o otworze w kształcie
w Europie na płn. od Alp do czasu zbudowania w 1597 kościoła św. Michała w Monachium. dziurki od klucza, tj. w fomue
306 Zamki i pałace

wąskiej , pionowej szczeliny, Nieregularne założenia zamkowe i pałacowe

zakończonej okrągłym otworem po
jednej lub po obu stronach
paszcze strzeleckie, poziome
szczeliny z rozszerzonymi końcami
lub bez rozszerzeń
k1uczowo-paszczowe, będące
kombinacją dwóch pierwszych typów
krzyżowe, również stanowiące
kombinację typu kluczowego
i paszczowego
- strzelnice wielootworowe, częste
w murach wież, umożliwiające strzelanie
więcej niż w jednym kierunku.

Fosy
Sucha fosa (przekop) jest z zasady
sztucznie wykopanym rowem i często
Rouen , Chateau Gaillard, zaczęty 1196, zamek kilkuczęściowy ; przedzielone fosą części zamku
oddziela kraniec skalistej ostrogi od mogą bronić się samodzielnie.
pozostałej części wzgórza. Jest
przeważnie identyczna z fosą
przedbramia i, podobnie jak ona, może
być pokonana mostem.
Fosa dzieląca wyodrębnia główny
zamek od przedzamcza (zamek
kilkuczęściowy: Chiiteau Gaillard*).
W zamkach górskich i wyżynnych fosy
rzadko wypełnione są wodą, natomiast
w zamkach nizinnych i wodnych woda
z reguły otacza całe założenie
(Hagenwil, 300*; Sully, 311 *).

Materiał budowlany
Kamienia nie obrobionego, łamanego
i cegły, od X w. również ciosu
kamiennego używano do budowy
domów pańskich (palatiów) i wież
głównych , a przynajmniej do
wzmocnienia ich narożników (58 n. *)
pozostałe zabudowania z kamienia
polnego lub łamanego , często
z ciosowymi narożnikami
twarde drewno służyło do budowy
górnych kondygnacji, chodników
obronnych , wiązań dachów domów
i wież oraz stawiania budynków na
osłoniętych dziedzińcach
zaprawa wapienna o różnym składzie;
czasem mieszana ze żwirem tworzyła
rodzaj betonu; dodatek wywaru
z szyszek jodłowych dzięki
zawartości żywic powodował
zatykanie kapilar muru i chronił go
przed pękaniem na mrozie; zaprawa
dla wzmocnienia mieszana też bywała
z włosiem bydlęcym
stosowano zacieranie spoinowania
nieregularnego kamienia cienką
warstwą zaprawy, od X w. również
w murach wewnętrznych
średnia grubość murów: 0,6 m ścian
wewnętrznych; 0,8-1,5 m murów Awinion , pałac papieży, 170 x 115 m. Plan dol- Bourges, pałac Jacques'a Coeur, XV w. Pałac
obwodowych; 1,5-3,0 m murów nej kondygnacji i widok fasady płd.-zach. Płn. i magazyn handlowy bogatego kupca na pozo-
tarczowych, domów pańskich i wież część wzniesiona za pontyfikatu Benedykta XII stałościach rzymskich murów miejskich. Bogaty
(1334-1342). Część płd.-zach. - .. Nowy Pałac " wystrój zewnętrzny i wewnętrzny; prywatna ka-
głównych zamku. zbudowany za pontyfikatu Urbana V (1362-1370). plica późnogotycka.
 Gotyk, renesans 307

GOTYCKIE
I RENESANSOWE
PAŁACE WENECKIE

Ich pierwowzorem jest Fondaco dei

Turchi , turecki dom handlowy,
wzniesiony ok. 1200 nad Canale Grande,
w XIX w. zepsuty przebudową.
Lekkie mury i duże otwory
w ścianach ze względu na słaby grunt
laguny
fasada frontowa z reguły od strony
wody , rzadziej placu; dekoracja
zaakcentowana silniej niż tektonika
struktury; otwory rzadko są równo
Fundamentowanie w gruncie la-
rozstawione ; przeważnie wy s tępują
guny. p - pale przechodzące w grupach ; częsta jest asymetria;
przez warstwę piasku (S) do gli- symetryczna fasada Palazzo
niastego podłoża (L) , na nich po- Vendramin (308 *) w porównan iu
łożony ruszt z desek (SCH) i fun-
dament z kamienia z Istrii (F) ; z otoczeniem wydaje się
mur ceglany rozpoczyna się po- monotonna
wyżej lustra wody (wg A. Zorzi). okna, przezrocza loggii i niezliczone
,
20

kolumienki o wyłącznie
dekoracyjnym, atektonicznym
charakterze, mają bogaty detal
kamieniarski
równocześnie stosowane są
wczesnogotyckie, wąskie, wysokie
otwory, półkoliście za mknięte ,
klasyczne gotyckie luki ostre
---e i późnogotyckie w oś li grzbiet,
" weneckie ostrołuki ", tzn. w ośli
(; O
Wenecja, Ca d'Oro, XV w. Pałac gotycki. W asy- grzbiet z noskami wewnątrz ramion
metrycznej (nie ukończonej) fasadzie 3-kondygna- łuku , oraz renesansowe zamknięcia
cyjna loggia kontrastuje z płaszczyzną sąsiedniej okrągłe i okna zdwojone
ściany . Wewnętrzny dziedzińczyk jest jednym
z nielicznych w pałacach weneckich. z przezroczowym łukiem
nadokiennym
przeważają barwne tynki i ceglane
ściany, rustykowanie występuje
rzadko; ulubioną dekoracją ściany jest
licowanie kosztownymi marmurami
i orientalnym kamieniem, medaliony
majolikowe, a nawet złocenie
(Ca d ' Oro*!)
płaskie, tarasowe dachy s ą wbrew
ogólnemu mniemaniu rzadko
spotykane
dolna kondygnacja jest magazynem
towarów, wysoka sień prowadzi od
przystani przy wejściu , przez cały
dom do klatki schodowej i bocznych
pomieszczeń , często podzielonych na
półpięterka
sala na I piętrzezajmuje całą
głębokość domu, a jej okna z reguły
wychodzą na loggię ; jedno lub dwa
pozostałe piętra powtarzają układ
fasady I piętra
na dziedzińcu znajduje s ię zawsze
studnia oraz najczęś ciej klatka
W środku po prawej i u dołu: schodowa do pomieszczeń
Wenecja, Pałac Dożów, 1309-1442. Niezwykle bogato uksztaltowane założenie z wewnętrznym mieszkalnych na wyższych piętrach
dziedzińcem. W wyglądzie zewnętrznym delikatne arkady podcieni i loggii I piętra kontrastują wewnętrznego dziedzińca na ogół
z masywnym blokiem inkrustowanej kondygnacji górnej. Po pożarze z 1483 odbudowany w dawnej
postaci. nie ma.
308 Zamki i pałace

RENESANS
WŁOCHY: pałace miejskie

Wczesny renesans. Głównymi

ośrodkami rozwoju były Toskania
(Florencja) i nieco później Wenecja.
Formy stosowane w budownictwie
kościelnym z oporami przyjmowały się
w budowlach rezydencjonalnych:
podział pilastrowy w Palazzo Rucellai *,
1451 , a nawet przyczółki obenne
w Palazzo Bartolini we Florencji , 1520
(proj. d' Agnolo), uznane były za
niewłaściwe w budowlach świeckich.

Przezwyciężerue skomplikowanych,
wzajemille przeillkających się form
gotyku; zamiast nich klarowne
uporządkowarue, wyraźne wyodrębruerue
poszczególnych części budynku, 20
I
L -_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _20

pełniących ściśle określone funkcje

zwarta, monumentalna, szeroko
rozplanowana bryła , przeważnie
trójkondygnacyjna, o jasnych
podziałach
gzymsy nawysokości podokienników
oddzielają
poszczególne kondygnacje,
o jednakowej bądź zmn i ejszającej się
wysokości (do l2 m)
często spotykana niska kondygnacja
międzypiętrowa , tzw. mezzanino,
z niewiellimi , skromnymi oknami
pochodzący z tradycji
rzymsko-antycznej wydatny, ciężki
gzyms koronujący , wymagający Wenecja, Palazzo Vendramin-Calergi , przedtem
skomplikowanego mocowania Loredan, ok. 1500, M. Codussi i P. Lombardo.
W części środkowej fasady grupa okien w ukła­
- lico muru pokryte rustyką, wykonaną dzie 3 x 3.
w ciosie lub w tynku
cienkie mury mają parawanowy
charakter; półkoliste bądź ostre łub
nadokienne pałaców florencbch
często sprawiają wrażenie rytowanych
(Palazzo Strozzi *), czasem są jedynie
namalowane (Palazzo Guadagni)
regularnie rozmieszczone okna

o jednakowych rozmiarach (do
7 m wysokości); przezroczowe łuki
ponad półkolistymi biforiami , później
otwory zamknięte półkoliście bądź
prostym nadprożem
Florencja, Palazzo Strozzi, zaczęty 1489, B. da
Maiano. Blokowy korpus, 3 kondygnacje z mez-
zanino, lico pokryte rustyką. Wydatny gzyms
koronujący, na wysokości podokienników gzym-
sy międzykondygnacyjne. Od góry: fasada, plan,
przekrój przez dziedziniec. Po lewej: Florencja,
Palazzo Gondi , 1498, dziedziniec.
Florencja, Palazzo Rucellai, 144&--1451 , L. Albe-
rti. Siedem przęset tego nie skończonego pałacu
artykułowanych jest płaskimi pilastrami w trzech
klasycznych porządkach , ustawionymi w trzech
kondygnacjach po raz pierwszy od czasów anty-
ku. Wszystkie wymiary oparte są na proporcji
1:2.

Rzym, Palazzo Farnese, dolne kondygnacje 1534 (A. da SangalIo mł.), górna 1548 (Micha! Anioł).
Potężny korpus z akcentowanymi podokiennikami, przyczółki nadokienne trójkątne i odcinkowe.
U góry po lewej: dziedziniec wewnętrzny, zaprojek1owany wg wzoru teatru antycznego, z arkadami
kolumnowymi w klasycznych porządkach . Po prawej: fragment gzymsu koronującego.
Rzym, Palazzo delia Cancelleria, 1486-1496,
architekt nieznany. Wydłużona , 14-osiowa rus-
tykowana budowla, w górnych kondygnacjach
dzielona rytmicznie rozstawionymi między ok-
nami pilastrami.
Vicenza, Palazzo Valmarana, 1566, A. Palla-
dio. Pilastry w wielkim porządku wiążą przyzie-
mie z I piętrem . Ponad gzymsem koronującym
attyka ozdobiona rzeźbą figuralną. Górna kon-
dygnacja podkreślona podokiennikami.
Renesans 309
- podział pionowy za pomocą pilastrów
zw ieńczonych belkowaniem, po raz
pierwszy w Palazzo Ruceliai, 308*,
w superpozycji porządków (dorycki
- joński - koryncki)
w Rzymie podziały pionowe w rytmi-
cznych grupach (Palazzo delia Cancel-
leria*; Palazzo Giraud, 1496-1504)
mało logiczny rozkład pomieszczeń
o skomplikowanym systemie
komunikacji (palazzo Strozzi , 308*),
z dojściem jedynie od strony
krużganków dziedzińca.
Dojrzały i późny renesans. Toskania
utraciła z czasem swoją pozycję na rzecz
Rzymu i Włoch Północnych (Wenecji,
Vicenzy, Werony, Mantui , Bolonii).
Obfitsza dekoracja towarzyszy
masywniejszym k ształtom budowli.
Fasady otrzymują bogatszą artykulację
pionową i poziomą, silniej przy tym
profilowaną. Płaskie, raczej graficzne
i równomiernie rozłożone podziały
wczesnorenesansowych fasad zostały
zastąpione przez:
parzyste, rytmicznie zgrupowane
pilastry (Rzym, Belweder na Waty-
kanie, zaczęty 1503, D. Bramante)
półkolumny , po raz pierwszy
w Rzymie w Palazzo Caprini, 1517,
Bramante lub Rafael
- pełne kolumny już ok. 1500
w Wenecji , Palazzo Vendramin,
308* (por. też klasztor w Tomar, który
powstał pod wpływem architektury
północnowłoskiej , 231 *)
- otwarte loggie i balustrady w górnych
kondygnacjach pałaców
(Montepulciano, Palazzo Tarugi, ok.
1545, A. da Sangalio lub G.B. da
Vignola; Vicenza, Palazzo Chiericati,
1550-1557, A. Palladio)
- łączenie galerii arkadowych
z klasycznymi porządkarni (Rzym,
Palazzo Farnese, dziedziniec*)
przyczółki nadokienne, po raz
pierwszy w Urbino, Palazzo Ducale,
zaczęty 1465, L. Laurana; od 1520
stają się regułą (Florencja, Palazzo
Bartolini, 1520, B. d' Agnolo;
Florencja, Palazzo Pandolfini, 224*,
Rafael ; Rzym, Palazzo Famese*)
- wielki porządek (Vicenza, Palazzo
Valmarana*)
- często spotykane naśladownictwo
rustyki w tynku, szczególnie
w Vicenzy (palazzo Chiericati i in .)
i w Mantui (palazzo deI Te, 1525,
G. Romano, 310*).
W manieryzmie dekoracyjne
przeładowanie prowadzi do zagubienia
jasności podziałów (Rzym, Palazzo
Spada, 225*).
3 10 Zamki i pałace

WŁOCHY: willa i pałac

Wille rzymskie w odróżnieniu od
pałaców miejskich, nie zawsze mają
plan czworokątny.

Villa Madama Rafaela (1483-1520)

w Rzymie, ok. 1516, została po raz
pierwszy zaplanowana łącznie
z ogrodem. Jest to naśladownictwo
rzymskich antycznych zespołów term.
Jej dekoracja nawiązuje do malowideł
w Złotym Domu Nerona, odkrytych
w "grotach" w czasie prowadzonych
tam prac archeologicznych i od miejsca
pochodzenia nazwanych "groteskami ".

Villa di Papa Giulio* ma od strony

ogrodu półkolistą halę, otwartą galerią
arkadową.
Villa Famesina* i manierystyczne
Palazzo dei Te w Mantui* przyjęły
kształt antycznej villa suburbana.
o
Rzym, Villa Farnesina, zaczęta 1509, B. Peruzzi. Ten uczeń Rafaela buduje,
podobnie jak mistrz, w formach renesansowych , później manierystycznych. Tu nawiązuje do form
antyczno-rzymskiej villa suburbana, z wysuniętymi do przodu skrzydłami bocznymi (por. Nenning,
292*). Zaakcentowane piano nobile. Płaskie , doryckie pilastry stanowią podziaty obu kondygnacji
fasady. Po prawej: Rzym , Villa di Papa Giulio, 1550-1552, G.B. da Vignola i in.

Około 60 willi Palladia (1508-1580)

w szerokim kręgu Vicenzy aż do XVIII \
w. pozostawało inspiracją dla setek
siedzib wiejskich w północnych
Włoszech i w Anglii (por. 332 n. *).
Główne ich cechy to:
- symetryczny gmach główny
- centralny portyk (po raz pierwszy
adaptowany do budowli świeckiej
w wyniku dokonanej przez Palladia,
błędnej rekonstrukcji antycznej willi
rzymskiej) wolno stojący (ViIla
Rotonda*) lub związany z murem
fasady; często cała fasada pomyślana
jest jako fronton świątyni (Quinto,
1550; Maser, 1560)
- skrzydła boczne wysunięte do przodu ,
proste bądź ćwierćkoliste ,
2Q

- okna z opaskami lub pozbawione

obramień
trójdzielna loggia w górnej
kondygnacji
pełna harmonia zewnętrznej bryły
budynku i ukształtowania przestrzeni
wewnętrznej
wszystkie wymiary dobierane według
reguł " harmonijnych proporcji"
(-? proporcje).

Monumentalne pałace czy zamki

wiejskie należą do rzadkości , gdyż
władza znajdowała się w rękach
właścicieli miast. Taką budowlą jest,
manierystyczny już , Palazzo Farnese
w Capraroli*, stanowiący typ " palazzo
in fortezza" , właściwie pozbawiony
rzeczywistego znaczenia obronnego.
W środku: Caprarola, Palazzo Farnese, zaczę­
ty 1559, C.B. da Vignola. U dołu: Mantua,
Palazzo dei Te, 1525-1531, G. Romano . Frag-
ment. Zróżnicowane ciosy kamienne , obniżone
tryglify, dysharmonia w wymiarach np. nisz
i przyczółków , wszystko to stanowi świadomy
pastisz stylu klasycznego (manieryzm).
•
I I
• •
Vicenza, Villa Rotonda (Villa Capra), zaczęta
1553, A. Palladio. Portyki kolumnowe z każdej
strony kwadratowego korpusu , mającego
w środku kol i stą salę z galerią, nakrytą kopułą
(przerys z " I quattro libri dell'architettura" ).

Sully-sur-Loire. zamek na wodzie, XIV/XV w.,
pawilon mieszkalny pocz. XVII w. Widok czwo-
rokątnego zamku z czterema kolistymi wieżami.
Dziedziniec zewnętrzny ujęty murami, bramę
flankują wieże.
Martainville koto Rouen, zamek, ok. 1500. Re-
gularne założenie z dwierna klatkami schodo-
wymi i czterema basztami narożnyrni. Zamek
należy do grupy budowli normańskich o barw-
nie inkrustowanych elewacjach.
Chantilly, zamek, oficyna należąca do tzw. ma-
łego zamku , 1515-1578, J . Bullant (wg JA Du
Cerceau). Fasada odbiega od włoskich regul:
pilastry przecinają gzyms podokienny, a okna
gzyms koronujący na podobieństwo gotyckich
wimperg.
Blois nad Loarą, zarnek, skrzydło Franciszka I.
Plan i ośmioboczna , ażurowa wieża klatki scho-
dowej, 1515-1524. Przesklepione schOdy są
otwarte na dziedziniec z turniejowymi trybuna-
mi; w elewacji od strony Loary italianizujące
loggie arkadowe.
Renesans 311
FRANCJA
Wczesny renesans (I,e Renaissance).
Do 1453, czyli do końca wojny stulet-
niej, we Francji budowano lub umac-
niano zamki, które po wycofaniu się
Anglików zaczęły być przekształcane
w pałace .
Karol VIll (1483-1498) po powrocie
z Włoch powołał na swój dwór włoskich
budowniczych i rzemieślników. Dokoń­
czyli oni m.in. późnogotycki pałac
w Amboise, wprowadzając tam włoskie
motywy, jak wić roślinna , astragal ,
kimation_ Ludwik XII (1498-1515)
z lecił budowę w Blois skrzydła o italia-
nizujących formach (ciosy kamienne,
cegła , spłaszczone łuki). Ale dopiero
pod rządami Franciszka I (1515-1547)
renesans włoski zadomowił się we
Francji, jak widać ze stuletnim opóź­
nieniem, jako że w tym samym czasie
we Włoszech zaczynał się już manie-
ryzm .
Formy renesansowe stapiają się we
Francji z pozostałościami gotyku , two-
rząc w architekturze zamkowej francu-
ski styl manierystyczny.
Przeważnie cztery koliste wieże naro-
żne
strome dachy, często wyższe niż
stożkowe czy graniaste dachy wież ;
bogato dekorowane szczyty
lukarny (225*) przecinające gzyms
koronujący (Martainville*, Chantil-
ly*) lub znajdujące się powyżej gzy-
msu (B lois *, Chambord , 312*)
liczne kominy
artykulacja ścienna bardziej graficzna
niż plastyczna, płaskie, wąskie gzym-
sy; pilastry służą jako obramienia
okienne bądź wraz z oknami i lukar-
nami tworzą pionowe akcenty ; kolu-
mienki występują rzadko
prostokątne, jeszcze późnogotyckie
okna z podziałem krzyżowym ; rzadko
okna zamknięte półkoliście
Azay-Ie-Rideau (okręg Loary), zamek na wodzie,
1518-1529. Mury zwieńczone pseudomachikuła­
mi. Dekoracyjny szczy1 poprzeczny i koliste baszty
przydają obronny wygląd budowli , która w gruncie
rzeczy jest przykładem przejścia od obwarowane-
go zamku ku otwartej rezydencji wiejskiej. Fun-
datorern był mieszczanin, finansista G. Berthelot.
312 Zamki i pałace

łuk koszowy w loggiach, bramach

i arkadach występuje częściej niż łuk
półkolisty
drewniane lub kamienne stropy kase-
tonowe, 219 *
wyjątkowe bogactwo dekoracji, nigdy
nie dające wrażenia ciężkości: obeli-
ski, woluty, tralki, kolumny kandelab-
rowe, kartusze, emblematy (lilie,
sznury, zwierzęta, inicjały , korony
itd.), putta, nisze hemisferyczne, zwi-
sy ("cul-de-Iampe" , 223*), medalio-
ny portretowe; ruchliwe, ale symet-
ryczne ornamenty naturalistycznych
wici roślinnych, arabesek, grotesek,
panoplii wypełniają pola ścian i pilas-
trów
głowice z rogami obfitości , motywa-
mi li śc i , puttami , popiersiami , pod
wygiętymi płytami impostów.

Dwór królewski, zagospodarowując ob-

szar doliny Loary nowo wznoszonymi
lub przebudowywanymi zamkami , da-
wał wzory do naśladowania , które skwa-
pliwie wykorzystywała szlachta i bogate
mieszczaństwo w swoich licznych rezy-
dencjach (Sully, 311 *; Azay-Ie-Rideau , Chambord nad Loarą, zamek, 1519-1533, P. Paryż , pałac Tuilerie, plan, zaczęty 1564, Ph .
Nepveu. Dwubiegowe, kręte schody (217') i ta- Delorme, budowa przerwana 1572. Osiowe za-
311 *; Chambord*). ras na dachu głównego budynku z fantazyjnie łożenie z ryzalitami , z galeriami długości niemal
"Szkoła Fontainebleau", Z inicjatywy dekorowanymi kominami o architektonicznych 100 m, o pięciu czworokątnych i dwóch owalnych
Franciszka 1 przebywają na dworze kształtach , wieżyczkami i latarniami, tworzący­ wewnętrznych dziedzińcach , z mieszkaniami
mi miniaturowe miasteczko; wszystko to jest już dla ponad tysiąca osób. W 1871 zniszczony.
w Fontainebleau włoscy artyści , przed- ewidentnie manierystyczne.
stawiciele manieryzmu (od 1530 Rosso
Fiorentino, następnie F. Primaticcio,
a od 1540 S. Serlio z Bolonii), współ­
pracując z mistrzami francuskimi
(G. Lebroton). Dekoracyjny styl tego
ośrodka miał wielki wpływ na sztukę
francuską: eleganckie linie, kasetonowe
stropy, plastyczna ornamentyka w drew-
nie i stiuku (rOli werk) oraz figuralna
dekoracja rzeźbiarska łączą się tu - po
raz pierwszy we Francji - z malowid-
łami ściennymi i plafonowymi, wy-
znaczając jednocześnie dla nich ramy.
Główne dzieła: Fontainebleau , Galeria
Franciszka I; zamek Ancy-le-Franc,
289*.

Dojrzały renesans (ne Renaissance) .

W połowie XVI w. budowniczowie
francuscy wzięli rozbrat z architekturą
włoską, tworząc styl narodowy, cechują­
cy s ię rytmicznymi podziałami. Głów­
nymi przedstawicielami byli tu Ph.
Delorme ( 1510--1570), lA. Du Cerceau
(1515-1584), P. Lescot (1510--1578).
Cechy: motyw łuku triumfalnego, klasy-
czne porządki kolumnowe (Anet*),
przyczółki okienne (Chantilly, 311 *),
ale także niewłoski zaokrąglony szczyt,
Anet, zamek, 1548-1559, dla Diany z Poitiers, Paryż , skrzydło Luwru , zaczęte 1546, P. Les-
strome dachy z nadbudówkami (Luwr*), Ph . Delorme. Fragment dziedzińca. Trójkondy- co!. Wzory włoskie , ale dzięki takim cechom ,
puste nisze, wydłużone woluty, płaskie gnacyjna fasada o klasycznych porządkach jak stromy dach, kondygnacja attyki i równo-
reliefy, ornament rollwerkowy i okucio- stanowi cezurę między włoskim a francuskim waga akcentów poziomych i pionowych , stano-
renesansem. Budynek bramny w kształcie tuku wi początek kierunku we francuskiej architek-
wy, wąskie i wydłużone proporcje. triumfalnego. turze , którego tradycja trwa aż do XX w.
 • Lassay Senonches • ·- Mamtenon

. Esclimonl
fOnlarneblea~•

Nogenl-Ie-Aatrou.
•
Oenonvllle
Malesherbes·
Mezangers. . Ballon
• FoulllelOne
SI-Ouen· des-Vallons
Oenalnvilliers.
Laval. •
Sle-Suzanne . Monlmlrail
· Sourches

· Pescheray Bellegarde. du -Loirel

Poille-sur-vegre•

• Craon
Besse -sur-Braye.

La Bussiere
•
· La Aoche-Aacan
SI-Oenis-s,
Bauge.
Blois·
. Villesavin
Vouvray. Beaurega~ . Cheverny . Blancafon
Cha~monl • Troussay Belhune.
La fene -Imbaull
Fougeres· sur Blevre • La Verrerie·
.... . Gue -pean Le Moulrn
La Haule Guerche
• · Mom';;'chard
• Boucard·
Selles-s-Cher

, .
Coudray-Mombaull
•
MOnlpoupon

. Momreson . Valencay
•
Maupas
Menelau Salon •

Veuil · . Bourges
Bridore . N
. Bouges

) EPesses
. Oiron
. Grand-Pressigny
Jussy-Champagne·
~
.. \
La Pommeraie-sur-Sevre
La flocelliere
'-.....~
\".<. . Azay-Ie-ferron
· Villegangis
Chaleauneuf· sur-Cher.
Z
~

SI-Mesmi~-?
;J>
SI-Chamer C1 :;o
~~
(1)
• . Lignieres r-< ~
La Tour-Melusine (
• ~
~ ~ NOhanl-VIC
Sarza y. "
Ainay-Ie-Viell .
" ' "
e:::o § en
. L'Hermenaull
,.----/
. fonlenay -Ie-Comle
20 km Le Cha~elie r Culan. > w
c:;
314 Zamki i pałace

HISZPANIA

Na Półwyspie Iberyjskim bujna, przeła­

dowana dekoracja stylów mudejar, pla-
teresco, izabelińskiego i manuelińskiego
trwa do XVI w. (180 n*). Przejście do
surowego, rzymskiego stylu dojrzałego
renesansu dokonuje się za rządów Karo-
la V (1519-1556). Swoją legitymację
kontynuatora stworzonej przez Karola
Wielkiego idei cesarstwa, Karol V mani-
festuje w nie ukończonym pałacu wbu-
dowanym w zespół Alharnbry koło
Grenady*. Często na ś ladowane zastoso-
wane tam formy rzymsko-klasyczne, są
jednocześnie przez swą monumental-
ność niewłoskie.

u góry i po lewej: Escorial koło Madrytu, 1563--1584, juan Bautista de Toledo i Juan de Herrera.
Dziedziniec przedni , kościół i pałac rozmieszczone na osi wsch.-zach. Z łoża królewskiego
rozciągał się widok na ołtarz. Klasztor od płd., pałac , szkoła i zaplecze gospodarcze w części płn.
Pierwsze całkowicie symetryczne, osiowe założenie klasztorno-pałacowe (pierwowzór: Toledo,
Alkazar).

;0
Inaczej renesans rozumie Filip II
(1556-1598), który wznosi Escorial jako
architektoniczny wyraz kontrreformacji.
Jego oszczędna forma, zimne, zdyscyp-
linowane proporcje, puste elewacje ob-
razują pozbawiony dekoracji styl, tzw.
desornamentado; równorzędne funkcje
Escorialu jako pałacu , klasztoru, uniwer-
sytetu, muzeum, seminarium i szpitala
ukazują w architektonicznej postaci
hiszpańskie pojmowanie integralności
religii i monarchii , której przedstawiciel
jest pomazańcem bożym. Kolosalne
rozmiary Escorialu i dyspozycja jego
architektury oddziaływają szeroko, aż po
pałacowe założenia klasztorne Niemiec
Południowych doby baroku.

NIEMCY
Wczesny renesans. Renesans począt­
kowo pojawia się w kręgu wykształ­
conego humanistycznie mieszcza6stwa
takich miast, jak Augsburg czy Norym-
berga.
Grenada, pałac Karola V w obrębie Alhambry ,
zaczęty 1526, P. Machuca. Dziedziniecwewnę­
trzny, na planie koła, otoczony dwukondygna-
cyjną galerią z kolumnami doryckimi u dołu
i jońskimi u góry.
Torgau , zamek Hartenfels, skrzydło wschodnie,
zewnętrzna klatka z kręconymi schodami ,
1532-1544, K. Krebs. Gotyckie łuki kotarowe,
renesansowy szczyt i ornamentyka. Pierwotnie
nie przeszklona.

u góry i w środku po prawej: Heidelberg, złożenie pałacowo-zamkowe rozbudowywane w zależno­
ściod potrzeb obronnych i gospodarczych. 1 - tzw. Ottheinrichsbau, zaczęty; 1556, architekt
niderlandzki (u góry: fragment górnej kondygnacji). 2 - tzw. Friedrichsbau (także u dołu po lewej).
Heidelberg, zamek, tzw. Friedrichsbau , 1601-
1604, J. Schoch. Fragment. Akcentowane ele-
menty wertykalne, gierowane belkowanie , w ni-
szach ściennych figury książąt. Manieryzm.
Heidelberg, zamek
Aschaffenburg, zamek, 1605-1614. Symetrycz-
ne założenie czteroskrzydłowe wokół kwadrato-
wego dziedzińca , wzorowane na rozwiązaniach
francuskich. W narożach dziedzińca cztery wie-
że zawierające klatki schodowe, na zewnątrz
cztery wieże narożne.
Renesans 315
Książęta południowych i południowo­
-wschodnich Niemiec, szczególnie Habs-
burgowie i książęta bawarscy, często
zlecają budowę swych " włoskich" pała­
ców włoskim architektom i artystom, np.
rezydencja w Landshut, zaczęta w 1536
przez mistrza z Mantui w manierystycz-
nym stylu Giulia Romano (por. Palazzo
dei Te, 310* ; Praga, Belweder, zaczęty
1538, Paolo delia Stella i in.).
Protestanccy książęta środkowych i pół­
nocnych Niemiec demonstrują swoje
duchowe zdobycze - humanizm i refor-
mację - poprzez architekturę , której zrąb
pozostaje późnogotycki , przesłonięty
jednak zewnętrzną dekoracją renesan-
sową o proweniencji północnowłoskiej.
Występują obok siebie łuk w ośli
grzbiet, łuk kotarowy, łuk półkolisty
(Torgau, 314*)
wenecki szczyt półkolisty (CeUe)
lombardzka terakota (Wismar)
obfita dekoracja płasko~eźbiona i peł­
noplastyczna (Brzeg na Sląsku , zamek
Piastów, włoscy kamieniarze)
Zamki rywalizują w ten sposób z budo-
wlami miejskimi (Gorlitz, 364*).
Ta dekoracja stanowi jednak swego
rodzaju " kuriozalne łamanie zasad rene-
sansu " (H. Koepf), a w interpretacji
niemieckich budowniczych, którzy znali
ją przeważnie z wzorników, staje się
wręcz naiwna w swojej obfitości i dzi-
waczności.
Renesans dojrzały i późny. Od połowy
XVI w. Niemcy Południowe opanowy-
wane są przez I)1anieryzm włoski, Niem-
cy Północne i Srodkowe przez niderlan-
dzki. Określa on repertuar formalny
dekoracji budowli zarówno pałacowych ,
jak i mies zczańskich (zob. 363 n. *).
Czteroskrzydłowe założenia kontynuują
średniowieczny schemat zamku z wieża­
mi narożnymi (30 I *). W późno po-
wstałym zamku w Aschaffenburgu* nie
ma już powszechnych dotąd arkad dzie-
dzińca. Duński pałac Frederiksborg,
1602-1620 (H. i L. Steenwinkel), ze
swoim otwartym frontem zapowiada
trój skrzydłowe założenia barokowe. Tak
jak w ratuszach (Augsburg, 365 *),
w rezydencjach również budowane są
wielkie sale, przekrywane stropami ka-
setonowymi drewnianymi lub sztukator-
skimi (Ambras w Tyrolu, 1570), bądź
wielkimi sklepieniami kolebkowymi
(Monachium , Antiquarium Rezydencji,
1569, wzorujące się na rozwiązaniach
włoskich , pokryte malowidłami grotes-
kowymi).
316 Zamki pałace

BAROK
WŁOCHY
Pałace rzymskie końca XVI w. przyj-
mują kolosalne rozmiary i takież formy.
Fasady stają się bogatsze i bardziej
plastycznie artykułowane.

Jeś li
w kubicznych bryłach pałaców
z XV i wczesnego XVI w. układ
pomieszczeń był dość luźny, to w baro-
ku program przestrzenny staje się bogat-
szy, a zarazem logiczny:
sala główna po środku piano nobile;
ona wyznacza rozmiary i określa
dekoracje pozostałych pomieszczeń
wykształca się system zależności po-
mieszczeń parteru; westybul lub otwar-
Rzym , Villa Borghese, Casino, 1613-1615, G. Vasanzio (J. van Santen z Utrechtu). Jako całość
ty portyk poprzedza dojazd łączący założenie przypomina Villę Farnesina, 310', jednak przestrzeń między skrzydłami bocznymi
wypełnia galeria. Odsunięty w głąb korpus główny wyrasta ponad pozostałe części budynku,
ukazując na wysokości I piętra przerwane przyczółki segmentowe z kamiennymi popiersiami,
powyżej małe okienka i nisze z figurami.

-~_Ul__QO

Genua. Uniwersytet, przekrój przez klatkę schodo-

rJIIml.lliII Ot
wą. L -_ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _~~ ~

ulicę z dziedzińcem; przestrzeń recep-

cyjna w postaci hali i schody wiodące
do traktu od strony dziedzińca poja-
wiają się po raz pierwszy w Rzymie
w Palazzo Barberini, 317*
proste schody dwubiegowe z XV w.
zastąpione zostają przez monumental-
ne schody, biegnące wokół otwartego
"szybu " lub wzdłuż ścian wielkich,
prostokątnych czy eliptycznych klatek
schodowych . Ich rozwój zaczyna się Genua. Uniwersytet, zaczęty 1623, B. Bianco.
w Genui (palazzo Carega-Cataldi, Plan i aksonometria klatki schodowej .
zaczęty 1560, G. Alessi), która poło­
żona jest na stromym zboczu. Schody
uliczne były od ok. 1620 komponowa-
ne w jeden system ze schodami
pałacowymi w przedsionkach i mię­
dzy kondygnacjami na dziedzińcach
(palazzo Durazzo-Pallavicini, 1619;
Uniwersytet*, 1623, B. Bianco); pier-
wsze rzymskie schody eliptyczne
w Palazzo Barberini
barokowe zamiłowanie do złudy per-
spektywicznej; efekty iluzjonistyczne
stosowane zarówno w malarstwie
Bagheria (Sycylia), Villa Palagonia. Aksonome- Rzym , Watykan , Scala Regia , 1656-1657, G.
ściennym, 248* , jak i w architekturze
tria schodów. Oba biegi schodów najpierw wy- Bernini. Iluzjonistyczne przedłużenie ciągu kla-
(z biegające się rzuty schodów Scala pełniają zaokrąglenia ryzalitu fasady, a następ­ tki schodowej poprzez klinowy rzut schodów
Regia*, korytarza nie trzykrotnie załamują się pod kątem prostym. i skracanie interkolumniów.
 Barok, klasycyzm, historyzm 317

Palazzo Spada, 1635, F. Borromini,

W środku: Rzym , Palazzo Barberini, zaczęty
1628. Plan wg projektu Maderny; fasada z pila-
strami i kolumnami w klasycznych porządkach
wg projektu G. Berniniego. Eliptyczną klatkę
schodową poprzedza wieloosiowa hala z pół­
kolistymi niszami.
u góry, po prawej i w środku: Turyn , Palazzo
Carignano, zaczęty 1679, G. Guarini. Budowla
ta stanowi przejście od pałaców berniniowskich
z rozwichrzonymi fasadami i eliptycznymi klat-
kami schodowymi do wiedeńskich pałaców
z pocz. XVIIIw.
a także w galerii arkadowej górnego
piętra Palazzo Barberini, 1632, G.
Bernini)
galeria wiąże pałac z obowiązującymi
teraz założeniamj ogrodowymi (po
raz pierwszy Caprarola, 310* ; Rzym,
Palazzo Famese, aneks Giacomo delJa
Porty, 1589)
pomieszczenia w ryzalitach powsze-
chne dopiero w XVIII w. w nawiąza­
nju do wzorów francuskich
plastyczna artykulacja fasady osiąga
w okresie dojrzałego baroku apogeum
mięsistości i ruchu; krzywolinjjne
fasady włączają przestrzeń zewnętrz­
ną w obręb kompozycji , podobnie jak
w kościołach (Rzym, S. Maria delia
Pace, 243 *); figuralna dekoracja rzeź­
biarska zdobi ściany , strefę attyk
i ogrody; w Apulii i na Sycylii
(Bagheria) przyjmuje ona manierys-
tyczne kszt ałty maszkar, fantastycz-
nych zwierząt i karłów.

W połowie XVII w. Włochy tracą swoje

wiodące miejsce w architekturze euro-
pejskiej .

W 1668 berniniowsbe projekty wschod-

niej fasady Luwru * zostały odrzucone
jako nazbyt barokowe i zastąpione
projektem Francuza C. Perraulta, 319*.
To wydarzenie jest znamienne dla pro-
Projekty G. Berniniego wschodniej fasady Luwru , 1668. Bernini, jako najsłynniejszy architekt cesu przesuwania sie punktu ciężko ści
swoich czasów został zaproszony przez Ludwika XIV do Paryża w celu poszerzenia budynku
Luwru. Jednak jego projekty zostały odrzucone przez Akademię paryską i zastąpione dzisiejszą rozwoju architektury baroku w kierunku
kolumnadą C. Perraulta, L. Le Vau, Ch . Le Bruna i F. d'Orbay. Por. 319* . Francji .
318 Zamki i pałace

KLASYCYZM Ludwik XIII Dekoracja w stylu Ludwika XIII

FRANCUSKI

LUDWIK XIII 1610-1643

W okresie pomiędzy początkiem rządów

Henryka IV (1589) a śmiercią Ludwika
XIV (1715) wykształca się we Francji
odrębny styl klasycyzującego baroku,
który później ogarnia całę Europę .
U jego progu stoją architekci i budowle
tzw. Deuxieme Renaissance (3 12*).
Kierunek ten kontynuują m.in. niektóre
rodziny artystyczne, w dużej mierze
odpowiedzialne za kształt rozwoju ar-
chitektury francuskiej: Ducerceau, Me-
tezeau, Mansart, Le Vau.

Styl Ludwika XIII opiera się jeszcze

Obramienie świetlika , Paryż, Hótel de Sully,
w dużej mierze na architekturze manie- 1624-1640, wydłużone woluty, dekoracja roślinna.
ryzmu włoskiego i niderlandzkiego:

florencka rustyka; niderlandzkie mo-

tywy okuciowe, kartusze z roIlwer-
kiem (ornamentem zwijanym), or-
nament chrząstkowo -małżo winowy
(por. Cbeverny, drzwi*), lwie głowy ,
medaliony z popiersiami , gałązki
palmowe, festony owocowe, wydłu­
żone woluty; odcinkowe lub prze-
rwane przyczółki *, szczyty wolutowe
z popiersiami w zwieńczeniu
- wydłużone budowle z pawilonami
środkowym i narożnymi, brak dzie-
dzińców wewnętrznych
każdy element budynku ma oddzielny
dach: stromy, często mansardowy,
bądź o wypukłych połaciach
delikatny gzyms koronujący, okna
o podziałach krzyżowych , lukarny,
" wole oczy", płaskie pilastry i profile
okienne
połączenie cegły i ciosu kamiennego
(por. Place de Vosges, 368*); pas-
mowe boniowanie w tynku (Cheverny*).

LUDWIK XIV 1643-1715
Wczesne budowle poszukują jeszcze
raczej architektonicznej i dekoracyjnej
niezwykłości niż klasycznej elegancji,
Cheverny, pałac , ok. 1630-1695, B. de Blois,
gen. Jacques Bougier. Zachodnia część fasady
płd. i drzwi do zbrojowni. G - galeria, Sa - sa-
lon, E - jadalnia, W - zbrojownia, S - sypialnia
królewska.
W środku: wydłużony kartusz, Paryż , St-Ger-
vais i Fontainebleau. U dołu: zwieńczenie por-
talu , Chateau-d'lf. Przerwany przyczółek , ma-
ski , girlandy (włoskie ) ; ornament małżowinowy
z rollwerkiem (niderlandzki).
 Barok, klasycyzm, historyzm 319

Ludwik XIV z jaką powszechnie kojarzy się Wersal.

Vaux-Ie-Vicomte* ze swą bogato roz-
członkowaną ryzalitami elewacją fron-
tową odwołuje się do wzorów włoskich ,
podczas gdy spokojna elewacja ogrodo-
wa - mimo ciężkiej kopuły i pilastrów
- ma w sobie jakby gotycką płaskość ,
tak bardzo różną od gustu włoskiego.

Dyspozycja wnętrz nawiązuje do Włoch

(Palazzo Barberini, 317*). Łącząc cent-
ralizm (oś z westybulu po eliptyczny,
wybrzuszony na ogród salon) z logicz-
nym układem wnętrz mieszkalnych
(amfilada pokojów od strony ogrodu)
stała się wzorem dla licznych pałaców
francuskich. Jedynie skrzydła , typowe
w późniejszych założeniach , nie zostały
jeszcze wykształcone. Podobnie trady-
cyjne jest położenie pałacu na sztucznej
wyspie parkowego jeziorka. Te nierac-
Vaux-Ie-Vicomte, pałac , 1657- 1658, wspólne dzieło L. Le Vau (architekt), Ch . Le Bruna (malarz)
i A. Le Nótre'a (proj. ogrodu , do 1660).
jonalne pozostało ści wynikają ze ś wia­
domego nawiązania do willi rzymskiego
antyku i włoskiego renesansu , jednak
o K
w odmianie francuskiej . Liczący s ię
teoretycy krytykują zarówno użycie
rollwerku, ornamentu chrząstkowego
i kartuszy (Freart, 1650), jak i niewygo-
dę rozplanowania pałaców palladiańs­
kich (1673). Jednocześnie pojawiają się

-
100
nowe publikacje teoretyczne, np.
l C. Perraulta wydanie Witruwiusza
pałac Ludwika XIII ,
z 1673 i jego własne dzieło: " Ordonnan-
1624, Ph. Le Roy ce des cinq especes de colonnes"
z 1676, oraz praktyczne, m.in. F. Blon-
D od 1669 L. Le Vau od 1765, J.A. Gabriel dela "Cours d' architecture",
1675-1683.

Wersal , pałac , 1624-ok. 1765, Ludwik XIV i różni architekci (patrz wyżej). Założenie ogrodowe Szczególne znaczenie miało założenie
projektu A. Le Nótre'a i in. E - amfilada królewskich pokoi recepcyjnych (płn.) i skrzydło przez króla Akademii w Rzymie
apartamentów królowej (płd . ) , Sp - Sala Lustrzna, O - opera, K - kaplica, M - dziedziniec i w 1671 w Paryżu. Tam powstają
Marmurowy.
teoretyczne podstawy nowych form
,
20
stylowych i ich użyteczności dla idei
monarszych . Ich rozkrzewienie wiązało
się ze splendorem dworu Króla Słońce,
ale także z przymusową emigracją
hugenotów.

Decydując się w 1668 na powiększenie

niewielkiego pałacu ojca w Wersalu ,
zaczętego w 1624, Ludwik XIV prze-
kształcił wiejski pałacyk rekreacyjny
w monumentalną rezydencję . Nowa
budowla, pomyślana pierwotnie jako
architektoniczna rama dla dworskich
uroczystości, urosła później do roz-
miarów gigantycznej rezydencji, miesz-
czącej 35 000 ludzi i 6000 koni. Była
ona wyrazem szczególnego rodzaju
absolutyzmu: złamana zos tała władza
szlachty, którą król zgromadził przy
sobie, krępując więzami dworskich in-
Paryż , Luwr, fasada wschodnia, 1667-1674, C. Perrault, L. Le Vau , F. d'Orbay, Ch. Le Brun. Nawet tryg i etykiety.
jeśli w pewnych szczegółach zależna od zarzuconego projektu Berniniego (317*) ta potężna
kolumnada , złożona z par wolno stojących kolumn, jest pomnikiem francuskiego , narodowego stylu
barokowego klasycyzmu. Dzięki wykopaliskom udało się odsłonić i odtworzyć cokół budowli.
320 Zamki i pałace

Wersalowi nadano najbardziej okazały Dekoracja w stylu Ludwika XIV Dekoracja w stylu regencji
program ze wszystkich barokowych i Ludwika XV
pałaców francuskich.
- Trójskrzydłowe założenie
z dziedzińcem honorowym i czterema
bocznymi , zamkniętymi kratami
- kolejne prostopadłe i równoległe
skrzyd ła
dziedzińce wewnętrzne
- kaplica i teatr dworski
prostokątne i półkoliście zwieńczone
okna
strona ogrodowa: wysunięta do
przodu część środkowa i skrzydła
boczne mają po trzy ryzality
dekorowane w partii piano nobile
jońskimi kolumnami; cofnięte odcinki
muru dzielone jońskimi pilastrami;
ściana parteru pokryta boniowaniem ;
w górze attyka balustradowa Hełmy , korony i medaliony ze słońcem jako Po lewej: espagnolette - główki kobiece ozdo-
z postumentami, zwieńczonymi atrybuty Króla Słońce. Wersal, płycina drzwi bione piórami, diademem itp. , z krezą, kołnie­
w Salon d'Hercule, 1681 , Caffieri. rzem liściastym i in.; w ramach luster i meblach.
wazami i panopliami, za nią skryty Po prawej: konsola z asymetryczną dekoracją.
dach
strona frontowa: nad skrzydłami
dziedzińca honorowego
i królewskiego dachy mansardowe
- Galeria Lustrzana od strony ogrodu
- amfilada
- olbrzymi, geometryczny ogród, ze
swymi kanałami, urządzeniami
wodnymi, figurami, boskietami,
parterami i budowlami, kontynuuje
program wielkiej architektury.

Motywy dekoracyjne I fazy stylu Panoplia (kołczan - atrybut wojny - w czasach " Ogniste jezyki", często zamiast falistej bor-
Ludwika XIV nawiązują przede Ludwika XVI stał się symbolem miłości , s. 323). diury; tu jako obramienie muszli z palmetami ,
Wersal, park, przed 1680, J. Lepautre. ok. 1750.
wszystkim do sztychów A. Lepautre'a
(ok. 1620-1682). Pochodzenia
antycznego są rzeźbiarskie lub
płaskorzeźbione panoplia*, tarcze,
hełmy z liśćmi dębu bądź wawrzynu,
lesbijskie i jońskie kimationy,
ząbkowanie, ciężkie girlandy itd.; inne
motywy są bardziej osobiste: słońce
w medalionie* - emblemat Ludwika
XIV, antyczne bóstwa, monogramy
z dwóch przecinających się liter "L",
"fleur de lis" na królewskiej koronie.
Spektakularne zerwanie z włoską fasadą
barokową znalazło wyraz w odrzuceniu
przez Akademię projektu Berniniego
i w decyzji o budowie wschodniej
fasady Luwru wg proj. Perraulta, 319*,
por. 317*.

II faza stylu Ludwika XIV zaczyna się

ok. 1687 wraz z dekoracją Grand
Trianon (J. Berain, J. Lepautre) :
uproszczone formy, odwrót od tematyki
mitologicznej , na której miejscu pojawia
się arabeska i chinoiserie*.

Chinoiserie i motywy groteski, projekt sufitu. Rocaille, motyw stylu Ludwika XV, najczęstszy
Chateau de la Menagerie, 1709, C. Audran. element falistych obramień , jednak o wiele rza-
Silny wpływ na rozwój stylu regencji i rokoka. dszy niż w rokoku południowoniemieckim.

Ludwik XV
Rokoko
u góry i u dołu: Paryż , Hotel de Soubise, po
1726, P.A. Delamair; dekoracja G. Boffranda,
1735, wyznacza szczytowy punkt rozwoju fran-
cuskiego rokoka. W środku: idealny plan pałacu
z bocznymi skrzydłami i kaplicą, 1738, J.F.
Blondel.
Barok, klasycyzm, historyzm 321
REGENCJA
1715-23 1723-74
LUDWIK XV (ROKOKO)
Sztywna pompa i nienaturalny
ceremoniał , intrygi i niezdrowe warunki
mieszkalne w beznadziejnie
przepełnionym pałacu wersalskim
spowodowały na początku XVIII w.
ucieczkę szlachty do pałaców miejskich;
zw. hotel. Tu arystokraci mogli
prowadzić pozbawiony pompy, naturalny
tryb życia i rychło zmienili ciężki styl
baroku dworskiego w "udo mowioną"
regencję, a następnie rokoko :
- wygodne, funkcjonalne rozplanowanie
budowli ("ma'ison entre cour et jardin" )
- preferowany rzut pałacu w kształcie
litery " U"; dziedziniec honorowy
otwarty na ulicę
fasady w duchu skromnego
klasycyzmu
zewnętrzne schody od strony ogrodu
prowadzą przez westybul do salonu
(odwrotnie niż w Vaux-Ie-Vicomte,
3l9*)
galerie w każdym z bocznych skrzydeł
intymne pomieszczenia mieszkalne bez
pod ziałów pilastrowych, kolumnowych
czy antycznych belkowań , któr~
zastępuje delikatna dekoracja. Sciana
składa się z rzędu wąskich elementów,
wysokością równych wysokości
pomieszczenia: drzwi z supraportą,
okna, kominki z lustrami, płyciny
boazerii wypełniające ściany
("panneaux "). Są one obramione
fantazyjnymi, wzajemnie powiązanymi
listwami i zawierają malowane
pastelowymi barwami idylliczne sceny
parkowe i teatralne, motywy
groteskowe lub chinoiserie,
występujące od czasu udekorowania
w 1699 przez C. Audrana Menagerie
Ludwika XIV, 320*, i nowych komnat
królewskich P. Lepautre' a w pałacu
w Marly)
wysokie lustra kominkowe
z fantazyjną, w późniejszej fazie
kolistą, krzywizną zwieńczenia
i delikatnym listwowaniem ramy
- rosnące upodobanie do form
muszlowych (rocaille - częstsze
w Niemczech ni ż we Francji),
naturalistycznego ornamentu
liściastego i kwiatowego, a przede
wszystkim akcentowanie asymetrii
znamionują nadejście rokoka, które
bardzie~ oddziałało na Europę ni ż styl
regencjI
sufity pokryte sztukatorskimi
W środku: Stuttgart, pałac Solitude, 1763- arabeskami z girland, wijącymi się
1767, P.L.P. de la Guepiere. Pierwsza kondyg- wstęgami, często
nacja korpusu głównego rozciąga się ponad o monochromatycznych barwach
szerokim tarasem (por. 327'). U dołu: Bruchsal, pastelowych, od ok. 1700 dekorowane
pałac, 1720-1732, M. von Welsch. Rokoko po-
łudniowoniemieckie. także pojedynczą, centralną rozetą.
322 Zamki i pałace

OD LUDWIKA XV 1723 -1774 Ludwik XV

DO LUDWIKA XVI 1774-1792

- W późniejszym etapie zatarcie

krawędzi między ścianą a sufitem
przez wprowadzenie fasety , zdobionej
fantazyjnie wstęgami , motywem
rocaille, puttami, a także malowidłami
największy rozkwit rokoka
w Niemczech (B ruchsal, 321 *), gdzie
nawet plan architektoniczny
przyjmuje fantazyjną, ornamentalną
wręcz krzywiznę (Stuttgart, 321 *).

Po ś mierci Króla Słońce (1715) nie

zmniejszyła się atrakcyjność
francuskiego klasycyzmu, który szeroką
falą rozlewa się po całej Europie.
Przejmuje on inicjatywę od sztuki
włoskiej, umacniany przez Akademię
paryską, w l poł. XVIII w. jeszcze silnie
L -_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _~~
inspirowany dziełami l. Hardouin-
-Mansarta (1646-1708), również
w okresie regencji i w dobie Ludwika
XV określa zewnętrzną architekturę tych
pałaców, w których wnętrzach króluje
rokoko.

Uczniowie i naśladowcy Mansarta

przeobrażają wygląd Paryża : ChaJTlps-
-Elysees, Faubourg St-Germain; Ecole
Militaire, 1751 , i Place de la Concorde,
1752 (oba ostatnie dzieła proj. przez l.A.
Gabriela, 1698-1782); zmieniają też
wygląd prowincji: Place des Armes
w Metz (lF. Blondel, 1705-1774), Place
Royale w Bordeaux (Gabriel, ojciec
i syn), pałac w Strasburgu (R . de Cotte,
1656-1735) i najbardziej znane
założenie w Nancy* (E. Here de Corny,
1705-1763).

Petit Trianon (323*) w Wersalu,

1761-1768, projektu l.A. Gabriela, stał
się formalnym kanonem wczesnego
klasycyzmu Ludwika XVI (okres 15
ostatnich lat rządów króla, 1774-1792).
Wielkie znaczenie ma wówczas
archeologia (odkrycia w Pompejach od
1748; "Recueil d'antiquites egyptiennes,
etrusques et romaines " , 1752, Caylus);
pewną rolę zaczyna także odgrywać
wczesny romantyzm angielski.

- Elegancja i wytworność jest

poważniej tra:ktowana niż w okresie
rokoka, symetryczne formy
architektoniczne stają się
skromniejsze, prostolinijne; jednak
bryły, zwieńczone balustradami
kryjącymi dachy, pozostają
nadal zależne od klasycyzmu Nancy, Place Royale, 1752-1755, E. Here de Corny. S - Place Stanislas z pomnikiem byłego króla
Polski Stanisława Leszczyńskiego; R - ratusz; E - żelazne , kute bramy, J. Lamour; B --> fontanny;
T - łuk triumfalny; C - Place de la Carriere; G - pałac gubernatorski z ogrodem i eliptyczną
kolumnadą dziedzińca przedniego. Całe założenie wzorowane na rozwiązaniach hellenistycznych.
 Barok, klasycyzm, historyzm 323
Ludwik XVI Perraulta, 319*
- budowle końcowej fazy należą już do
stylu rewolucyjnego (por. 372*), nie
mają wpływu na architekturę dworską
(pałacową)
zaadaptowany zostaje typ angielskie-
go parku krajobrazowego (np. Hameau,
sztuczna wioska w parku Petit Tria-
non , 1783, R. Mique, sztuka -7 ogro-
dowa*).

Dekoracja wnętrz w stylu Ludwika

XVI
I faza - Ludwik XVI i częściowo
Ludwik XV :
- nawrót do ornamentu stylu Ludwika
XIV, traktowanego subtelniej,
bezwzględna symetria pojedynczych
form
- prostokątne płyciny ścian i drzwi
z szerokimi listwami, zdobionymi
jońskim i lesbijskim kimationem lub
astragalem
- brązowe rozety w narożnikach
- pola płycin przeważnie puste
Dekoracja w stylu Ludwika XVI lub pokryte uproszczonym
ornamentem wici roślinnej , gałązkami
oliwnymi albo laurowymi,
przewiązanymi wstążką,
z powiewającymi końcami, także
wieńcami laurowymi
pęk rózeg przewiązanych taśmą
- eliptyczne medaliony, festony
i girlandy z tkanin i owoców, rózgi
liktorskie
stylizowane wazy greckie
z pokrywami i prostokątnymi uszami
supraporty malowane w sceny typu
" fete galante", z pasterzami i scenami
erotycznymi
atrybuty miłości: kołczany, wieńce
różane, płomienie , strzały
- atrybuty rustykalne: sprzęt rolniczy,
kosze, ule.
n faza - Ludwik XVI: analogiczne
motywy, jednak często w postaci
szeregów drobnych elementów, jak
amfora, lira, naturalistyczne, ujęte
perspektywicznie wieńce , taśmy,
wstążki, listki i kwiatki, proporcjonalne
do węższych listew panneaux.
III faza - pod koniec ancien regime'u:
Wersal, Petit Trianon , 1762-1768, J.A. Gabriel. Mimo upodobania Gabriela do renesansu
wdzięcznie stylizowany, wiotki
włoskiego i francuskiego klasycyzmu końca XVII w. , architektura ta bliższa jest angielskiemu
palladianizmowi. A - apartament królowej, S - salon (drzwi'), C - gabinet, Sp - pokój jadalny, ornament w stylu pompejańskim ,
V - przedpokój , R - apartament króla , K - pokój kamerdynera, G - pomieszczenie komendanta por. dyrektoriat.
straży przybocznej .
324 Zamki i pałace

DYREKTORIAT 1795-1799 Dyrektoriat Empire

Ta krótka faza klasycyzmu przebiega
równocześnie z końcowym okresem
stylu Ludwika XVI. Jako zjawisko
stojące na styku epok, styl dyrektoriatu
łączy urok stylu Ludwika XVI ze
plakietka z brązu
skostnieniem empire. Budynki
mieszkalne w dekoracji fasad czerpały
częściowo z okresu poprzedniego;
antyczne elementy, którymi
posługiwano się, przetwarzano na modłę
architektury doby rewolucyjnej
w sposób bardziej jędrny i rustykalny.
W pałacach dyrektoriat znalazł odbicie
jedynie w repertuarze dekoracji:
- ornamentyka, malowana bądź
płaskorzeźbiona, czerpała inspiracje
głównie z malowideł pompejańskich
wydłużone, romboidalne lub
wrzecionowate motywy
geometryczne w płycinach wąskich ,
prostokątnych drzwi
bóstwa, geniusze, maski, fryzy
z palmet i puttów (wykonane także
w produkowanym już wówczas
żeliwie), srebrne bądź czarne na
Paryż , pałac miejski, 1798, F.J. Belanger. Chło· Paryż, Arc de Triomphe du Carrousel na dzie-
niebieskim tle albo białe na alabastrze dna, nienaganna fasada należy do schyłkowe­ dzińcu Luwru 1806-1808, Ch. Percier i P.F.L.
kolumienki o trzonach pokrytych go okresu architektury doby rewolucji. Szczyt Fontaine. Ulubieni architekci Napoleona, uzna-
w dolnej części reliefem przepruty potrójną arkadą jest typowy dla stylu wani są za twórców stylu empire. Ich dzieła to
malowane lub pokryte sztukateriami dyrektoriatu; motyw wachlarza (.. en eventail") przede wszystkim Łuk Triumfalny, ulica Rivoli
odpowiada stylowi Adamów, świadcząc o an- i przebudowa licznych pałaców królewskich.
lunety i rozety gielskiej edukacji Belangera.
większe powierzchnie, zwłaszcza
w tle białych rzeźb , pokrywane
pompejańską czerwienią i zielenią.

EMPIRE 1804-1830
Architektura ogranicza się do wiernego
naśladowania pierwowzorów
antycznych, aktualizowanych w zakresie
funkcji: Paryż, kościół św . Marii
Magdaleny, 270*, wg świątyni Marsa
w Rzymie; Arc de Triomphe du
Carrousel zaprojektowany wg Łuku
Septymiusza Sewera w Rzymie,
z rzeźbami przedstawiającymi żołnierzy
armii francuskiej. Dekoracja według
wzorów pompejańskich i egipskich;
złote ornamenty na białym tle. Łabędzie,
amfory, gryfy, pawie, sfinksy, zwężające
się ku dołowi kolumny o głowicach
w kształcie kwiatu lotosu, hermy,
kariatydy, rzeźby bogini Nike, motyw
płomieni , wieńce laurowe, liry, ptaki
V][['
- wszystkie te motywy bądź rytowane, \ł'J ~
bądź jako reliefy (w stiuku i brązie, ~
często złocone) sprawiają wrażenie
zimnych aplikacji na ścianach, sufitach
i meblach.
Paryż , buduar w Hótel Góuthiere, F.J. Belan- Paryż , salon w stylu empire , Ch. Percier i PL
ger był twórcą najbardziej eleganckiej architek- Fontaine. Największym osiągnięciem są urzą­
"Deuxieme Empire" w czasach tury w stylu Ludwika XVI i dyrektoriatu. Słynne dzenia wnętrz. Elegancki i wysmukły , naśladu­
Napoleona III stanowi we Francji są jego ogrody angielskie we Francji. Delikat- jący motywy pompejańskie , jest bardziej intym-
początek neobaroku (odpowiednik ne, płaszczyznowe dekoracje projektowanych ny od oficjalnych dekoracji napoleońskich , po-
przez niego wnętrz naśladują pompejański styl zbawionych gracji i ciepła.
-7 "Grlinderzeit" w Niemczech). R. Adama.
 Barok, klasycyzm , historyzm 325
dl·o
KLASYCYZM WE FRANCJI BAROK
Fragment w ramce , por. s. 313. W NIEMCZECH I AUSTRII
Ep18,,·Rhus
POIllOlse Barok niemiecki funkcjonuje
Ecouen w szczególnych warunkach:
W,devllle l. Podział kraju na część połud ni ową,
5 Sceau,
katolicką, zależną od baroku włoskiego ,
50, 100 km i północną, protestancką, penetrowaną
,
przez francusko-niderl andzki klasycyzm.
2. Rozbicie Niemiec na ponad 350 mniej
lub bardziej suwerennych terytoriów,
w tym także katol ickich na Północy
i protestanckich na Południu; państewka
katolickie (południowe) bywały
rządzone przez suwerenów
z protestanckiej Północy i odwrotnie.
3. Szybko zmieniające się ali anse
polityczne, a wraz z tym zmieniający się
gust władców.
4. Niewiele form barokowych
wykształciło się w Niemczech Uak np.
rokoko fryderycjańskie).

Złoty w iek Austrii zaczął się po

zwycięstwie nad Turkami pod
Wiedniem w 1683 i trwał do 1730.
Rozległy projekt J.B. Fischera von
Erlach pałacu w Schonbrunnie został
w latach 1694-1749 zrealizowany
w wersji uproszczonej , miał jednak
przewyższyć rozmachem Wersal,
a styli stycznie był do niego zbliżony:
podział pilastrowy, ryza li t środkowy
z ko lumnami, attyka balustradowa.
Następca Fischera od 1723, 1.L. von
Hildebrandt był pół-Włochem , a włoski
był jego językiem ojczystym. Jego
twórczość wykazuje wpływ C. Fontany
a Rochelle i G. Guariniego, w późniejszym czasie
· Oamplerre-s-Boulonne F. Borrominiego (Doln y Belweder,
oRochelon Rochechouan Alom.
- la- Roche-Courbon • • - limoges ukończony 17 15 ; Górny Belweder,
· Clermom-Ferrand • ukończony 1723, 286*), a s ławę
la Rochefoucauld Baslie d'Urt!
o Puyguilhem zawdzięcza wielkiej elegancji form,
PiHlgueuK Villeneuve-
e Montaigne • . Salers zwłaszcza eliptycznych
Blaye
i ośmiobocznych przestrzeni oraz
wspaniałych klatek schodowych, 290*.

Do początku xvrn w. Bawaria

korzysta z artystów włoskich,
przynoszących własny styl. Elektor
Maksymilian II Emanuel, przebywający
• Pau od 1706 na wygnan iu we Francji , wraca
- Maul(!On w J7J4 do Monachium ze zmienionym
" -, Arreau e już pod wpływem Francji gustem:
\, ........' ..... ___1 1. Effner (1687-1745), wykształcony
'-\ - , w Paryżu u G. Boffranda, zostaje jego
I \
\,.,- .... _---,,-- nadwornym architektem; później książę
wysyła karła dworskiego, F. de
Cuvilliesa (1695-1768) na naukę
(1720-1724) do J.F. Blondela,
największego architekta rokoka
franc uskiego. Nowe upodobania
artystyczne ukazuje pałacyk w parku
w Nymphenburgu, typowy " maison de
326 Zamki i pałace

plaisance", wzniesiony przez Cuvilliesa

dla Marii Amalii , żony elektora (Ama-
lienburg*) oraz tamże Badenburg,
1718, z basenem i galerią widokową; ich
kipiąca dekoracją, wyrafinowana odmiana
rokoka przewyższa bogactwem realizacje Schleissheim (Bawaria), pałac , 1701-1723, E.
francuskie (również teatr dworski w Mo- Zucalli i J. Effner.
nachium, 1751-1753); zmiana orientacji
odbija się także w dziejach budowy
rezydencji w Nymphenburgu lub kościoła
Teatynów w Monachium, por. 250*.

Przy budowie pałaców Nadrenii i West-

falii pracują architekci , tworzący w guś­
cie francuskim. Francuzi: R. de Cotte
(Poppel sdorf*), N. de Pigage (Benrath *,
Mannheim, Schwetzingen), F. de Cuvil-
lies (Brtihl ); Niemcy: B. Neumann
(klatki schodowe w Brtihl i Bruchsal *), Monachium, Nymphenburg: Amalienburg, 1734- Bruchsal, pałac , schemat klatki schodowej ,
J.K. Schlaun (BrUhI, Mtinster*, Clemens- 1739, F. de Cuvillies. Kolista sala między ele- 1731-1732, B. Neumann. Schody pną się
werth, ~ myśliwski pałac* , dla Kle- wacjami wklęsłą i wypukłą. Budynek parterowy. wzdłuż eliptycznego cylindra , jaki stanowi sala

mensa Augusta ( 1700-1761), elektora terrena.

Kolonii , syna Maksymiliana II Emanue-
la); zatrudniani byli nawet Wenecjanie,
jak M. Alberti, który przekształcił Bens-
berg*, 1703-1710, na wzór Wersalu.

Frankonia, zdominowana - podobnie

jak Czechy - przez sztukę Dientzen-
hoferów i B. Neumanna, stanowi teren
różnorodnych filiacji; widać to wyraźnie
na przykładzie Wtirzburga, 327*, gdzie
oprócz B. Neumanna, działaj ą M. von
Welsch z Moguncji (1671-1745), Fran-
cuzi R. de Cotte i G. Boffrand, J.L. von
Hildebrandt z Wiednia i dwaj Włosi ,
malarz G.B. Tiepolo i sztukator A. Bossi.

Pruska Brandenburgia pozostaje pod

wpływem krajów zachodnich. Wczesne
rezydencje w Poczdamie (pałac Miejski, Bonn, pałac Poppelsdorf, po 1717, R. de Cotle. Benrath, pałac , 1755-1769, N. de Pigage. Re-
1660; portal Fortuny, 1701 , J. de Bodt) W narożach i na osiach pawilony, założenie alizacja idei " commodite" , funkcjonalnego roz-
i Charlottenburgu (zaczęty 1695, J. Ne- kwadratowe z kolistym dziedzińcem arkado- kładu wszystkich pomieszczeń .
wym pośrodku.
ring, 1659-1695) wykazują inspiracje
niderl andzkie i paryskie. Zamek w Ber-
linie, projektu A. Schltitera, 1695-1706,
wykazuje jednak związki z projektem
Berniniego dla Luwru (317*) . W końcu,
architektura eklektyczna doby Frydery-
ka Wielkiego (1740-1786), np. pałac ,
20

Sanssouci (1745-1747, G.W. von Kno-

belsdorf) ma odniesienia zarówno do
francuskich " maisons de plaisance" , jak
i kariatyd i atlantów drezdeńskiego
Zwingeru (328*), podczas gdy Neue
Palais w Poczdamie, 1763-1769, in-
spirowany jest pałacem Barberinich
(3 17*), Howard-Cast1e (332*) i archite-
kturą palladiańską.

Problematykę architektury świeckiej

saksońskiegoDrezna należałoby roz-
ważać wspólnie z sakralną. W czasach
nawróconego na katolicyzm Augusta
Mocnego zostały zbudowane:
Bensberg (Nadrenia), 1703-1710, M. Graf AI- MOnster (Westfalia), Erbdrostenhof, 1754-
berti. P ięć wieżyczek na dachach daje w rażenie 1757, J.K. Schlaun . Wklęsło-wypukła fasada
centralnej budowli w ramach tego ogromnego obłożona ciosem kamiennym (ryzalit środkowy)
zespołu architektonicznego. i cegłą (skrzydła) wypełnia narożnik ulicy.
 Barok, klasycyzm , historyzm 327

katolicki kościół dworski , 1738-1756,

G. Chiaveri w stylu rzymskiego baro-
rrrnr.fqlll "" ku, inspirowany jednocześnie kaplicą
~!~~ __ ..-_fT ~_-!!~;~U~ dworską w Wersalu
..- r~l ~ ~j.ij protestancki ko ściół P. Marii ,
\.....1 t=t~ 1725-1738, G. Bahr, północnonie­
~'f ';1~) miecka budowla centralna
'ĘU jjWi. Zwinger, 1709-1716, M.D. Poppel-
5łl~; tJh H
D
·--'l~f,.1 :,
1r-~j
:'oI
mann, zbudowany w manierze włos­
kiej i południowoniemieckiej (328 *).

Doskonałość zarówno pojedynczych

j
I i
~ ~
o o' budowli , jak i całych założeń baroku
I
~i
I

i ,~.
!:
'I

~t
drezdeńskiego była podziwiana już
przez współczesnych.
fE~MJfT~
....... ~~-~~
Barokowe budownictwo pałacowe, za-
początkowane w nowożytnych Wło­

/~ "- szech, ubrane w klasyczną szatę we

Wurzburg (Frankonia) , rezydencja zamkowa
Schónbornów. Klatka schodowa wg proj . B.
Neumanna, z tzw. cesarskimi schodami trój-
biegowymi , dwuramiennymi, o wspólnym pierw-
szym biegu .
Francji , w Niemczech znajduje swoje
Ludwigsburg (Wirtembergia), zespół pałacowy ,
1704-1733, P.J. Jenisch, J.F. Nette, D.G. Fri- podsumowanie.
soni , L. Retti . 18 budynków zawierających po-
nad 400 pomieszczeń. Po 1803 przekształcony
w duchu napoleońskiego empire.
KLASYCYZM
I HISTORYZM

Wurzburg , rezydencja zamkowa, 1719-1746,
B. Neumann (współudział: R. de Cotte, G. Bof-
frand , J.L. von Hildebrandt, M. von Welsch) .
Budowla wieloskrzydlowa z dwoma dziedziń­
cami na osiach. Ryzality w narożach i na osiach
(wypukłe) . Z dziedzińca honorowego przejście
do westybulu (nad nim Biała Sala) i do ośmio­
bocznej sala terrena (nad nią dwukondygnacyj-
na Sala Cesarska) . K - kaplica. Zob. 288*.
Ludwigsburg , pałacyk Monrepos, zaczęty 1764,
P.L.P. de la Guepiere. Bryła zbliżona do pałacu
Solitude*, podobnie oparta na arkadowej plat-
formie; w Amalienburgu zaś (326*) analogicz-
ne rozwiązanie elewacji, od strony westybulu
wklęsłej , od strony ogrodu wypukłej , kryjącej
przekry1ą kopułą owalną salę. 1804 częściowo
przebudowany, N.F. von Thouret.
NIEMCY
W Szwabii, w powstającym od 1704
olbrzymim założeniu w Ludwigsburgu*
inspiracje s zły jeszcze z Wersalu,
a PJ. Jenisch, J.F. Nette i pracuj ący od
1714 Włosi D.G. Frisoni (1683-1735),
L. Retti (1700-1752) i sztukator
D. Carlone nieustannie wprowadzali
nowe idee baroku. Jednak niektóre
z ważniejszych pałaców budowanych
przez Francuza P. Guepiere' a
(1715-1773) mają już charakter póź­
nego rokoka lub wczesnego stylu Lud-
wika XVI: Stuttgart, pałac Solitude*
(plan 321 *) i Nowy Pałac, do 1768;
Ludwigsburg, pałac Monrepos*,
1764-1767.

Styl Ludwika XVI w Niemczech nazy-

Wurzburg , rezydencja zamkowa, ryzalit ogro-
dowy. Dekoracja architektoniczna J.L. von HiI-
debrandt.
wany bywa " Zopfstil" , co jest niedo-
kładnym i nieścisłym określeniem okre-
su przejściowego między rokokiem
a klasycyzmem, 1755-1780/90, odno-
sz ącym się przede wszystkim do suchej
poprawności ornamentyki. "Zopfstil "
związany z postulatami okresu oświece­
nia, zwracającego się do rozumu i natu-
ralnej prostoty, jednakowo chętnie podej-
mowany był przez szlachtę, jak i miesz-
cz aństwo. Roz winął się przede wszyst-
kim w Niemczech Południowych , Au-
strii i na Węgrzech. Główne cechy to:
stereometryczne formy oszczędnie
artykułowanych pomieszczeń spra-
Stuttgart, pałac Solitude, 1763-1767, P.L.P. de wiają wrażenie statycznej mocy
la Guepiere. Plan 321 *. Piętrowy , symetryczny podziały ścienne za pomocą pilastrów
budynek z ryzalitami narożnymi i eliptyczną
salą główną z kopułą. i lizen zamiast filarów i kolumn
328 Zamki i pałace

- dekoracja sufitów (ma lowidła i stiuki)

ponownie oddzielona od ściany
wąskie fryzy rzeźbiarskie; preferowa-
ny kolor biały
- spłaszczone sklepien ia bądź płaskie
sufity
- antyczne i manierystyczne ornamenty
traktowane jako pojedyncze formy,
płasko formowane w stiuku: girlandy
laurowe, sploty liści , rozety, medalio-
ny, li ście palmowe, a także roll werk.

Wczesnoklasycystyczne siedziby wiejs-

kie i budynki mieszkalne chętnie od-
wołują się do wzorów angielskiej ar-
chitektury palladiańskiej oraz założeń
ogrodowych (Worlitz*).

Objaśnienia idei klasycyzmu rewolucyj-

nego (372) dokonał H. Gentz,
1766-1811 , kiedy przyszło mu bronić
własnego projektu mennicy berlińskiej:
" Architekt myślący powinien wydoby- Galeria Malarstwa
wać charakter swoich budowli z włas­
nego wnętrza i własnego przekonania,
nie próbując czarować ani siebie, ani
swego odbiorcy, ... winien przedkładać
siłę własnego zamysłu ponad kopie
rzymskich czy greckich budowli " . Taki-
mi bezwarunkowymi, "pierwotnymi
kreacjami", są tworzone przez C.N.
Ledouxa i E.L. Boulleego gładkościenne
bryły - pro stopadłośc iany , kule, cylindry
i piramidy (Paryż, 372*). Z brył takich
składa swoje nie zrealizowane projekty
(np. Teatr Narodowy w Berlinie, 373*)
berlińczyk F. Gilly (1772-1800). Dopie-
ro kolejna generacja modyfikuje ostrość
" rewolucjonistów" w surowym doryc-
kim stylu Bramy Brandenburskiej w Be-
rlin ie K. G. Langhansa, 1788-1791 ,
Neue Wache K.F. Schink1a, 1816-1818
(373*), czy skromnego pałacu Charlot-
tenhof* w Poczdamie, 1826-1829. Z ko-
lei wkrótce pojawiają się eleganckie
budynki, dla których właściwszy jest
porządek joński, jak pałac Rosenstein
w Stuttgarcie, 1825-1829.

Początek historyzującego neorenesansu

wyznaczają pałac Leuchtenberg w Mo-
nachium z 1816 r. i skrzydło Królews-
kiej Rezydencji, 1826-1835 (wzorowa-
ne na Palazzo Pittich , oba proj. L. von
Klenze). Pałac w Schwerinie, zaczęty
1844, zaprojektowany przez G.A. Dem-
m1era i F.A. StUlera, wykazuje cechy
neorenesansu malowniczego, natomiast
bawarskie zamki i projekty Ludwika II Drezno, Zwinger, 1711-1722, D. P6ppelmann. U góry: W6rlitz , pałac , 1769-1773, FW. von
(1864-1886) stanowią romantyczne Miejsce uroczystości dworskich Augusta Moc- Erdmannsdorf. Budowla z portykiem i kopulastą
nego. Parterowa galeria arkadowa łączy 4 sale latarnią. Zestawienie z Carlton House (prawa
przetworzenie eklektycznej wizji ar- znajdujące się w narożach , 2 pawilony na skra- połowa) z 1661 J. Webba, ucznia I. Jonesa,
chitektury wszystkich epok, od budowli jach, półkoliste nisze i bramę zw. Kronentor* ukazuje pokrewieństwo z angielskim palladia ni-
bizantyjskich po rokoko (Neuschwan- przy dłuższym, płd.-zach. boku. W miejscu za- zmem. U dołu: Poczdam , pałac Charlottenhof,
stein, Linderhof i in.). planowanej arkady płn.-wsch. została zbudo- 1826-1829, K.F. Schinkel, w stylu willi pompe-
wana w 1847-1855, przez G. Sempera, Galeria jańskiej.
Malarstwa.

U góry: Carskie Sioło , pałac carski , rozbudowa
1752-1756, B.F. Rastrelli , barok. W środku :
Petersburg , Pałac Zimowy, 1754-1762, Rast-
relli , barok. U dołu : Moskwa, pałac Paszkowa ,
1784-1786, W. Bażenow , skrzydło boczne , kla-
sycyzm. Rosyjski klasycyzm zarówno chrono-
logicznie, jak i poziomem artystycznym dotrzy-
muje kroku sztuce Zachodu.
Hedingham (Essex) , normański zamek wieżo­
poło XII w. Widok zewnętrzny ,
wy ( .. keep"), 1
plan i wnętrze I piętra , przedzielone potężną
arkadą, z drewnianym stropem. Pomieszczenie
ma okna w dwóch kondygnacjach , w sklepio-
nych kolebkowo niszach arkadowych , i muro-
waną posadzkę; arkady dekorowane są orna-
mentem geometrycznym. Zewnętrzne mury
dzielą filarowe lizeny.
Rosja, Anglia 329
ROSJA
Piotr Wielki (1682-1725) z ałożył
w 1703 miasto Petersburg (od 1712
stolica państwa) i otworzył Rosję na
kulturę Zachodu. Barok początkowo
pojawia się w wersji prowincjonalnej ,
reprezentowanej przez arty s tę z po-
granicza włosko-szwajcarskiego D. Tre-
zziniego, 1670-1734 (Pałac Dwunastu
Kolegiów, twierdza Pietropawłowska ,
po 1703, Pałac Letni w stylu holenders-
kiego baroku, 1710-1716) i architektów
niemieckich, takich jak: G. Schadel
(pałac Mienszykowa, zaczęty 1714)
i G.J. Mattarnovi (Kunstkamera - biblio-
teka i muzeum osobliwo ści).
Druga faza baroku, w czasach Elżbiety
I (1741-1762), bez reszty pozostaje pod
znakiem twórczości Włocha, B.F. Rast-
rellego (1700-1771), projektującego
w stylu wybujałego francuskiego rokoka
(Pałac Letni , 1741-1744; pałac Anicz-
kowa, 1744; rozbudowa rezydencji cara
w Peterhofie, z luksusowym wystrojem;
zespół pałacowy w Carskim Siole,
1749-1756; Pałac Zimowy w Petersbur-
gu . 1754-1762).
Trzecia, klasycystyczna, faza odcisnęła
najsilniejsze piętno na Petersburgu,
a rozpoczęły ją takie budowle, jak
Akademia Sztuk Pięknych (1765-1772,
J.B.Vallin de La Mothe) i Pałac Mar-
murowy w stylu włoskim (1768-1785,
A. Rinaldi), z pierwszym w historii
użyciem żelaznych podpór. W okresie
późniejszym projektowanie przeszło
w ręce Rosjan, m.in. W.P. Stasow
(1769-1848).
ZAMKI I PAŁACE
W ANGLII
ZAMKI NORMAŃSKIE
I GOTYCKIE
W Anglii występują:
- wczesne, koliste gródki stożkowe
("motte" ) pochodzenia celtycko-sas-
kiego, przed 1100, przeważnie z dre-
wna, później kamienne zamki wieżo­
we (Hedingham*), ang. " keep", 300*
typ bizantyjsko-arabskich założeń
zamkowych, powszechny zwłaszcza
w epoce edwardiańskiej (1275-1350)
w Walii i Szkocji (Beaumaris, 330*)
nieregularne założenia zamkowe
(Conway, 330*), Jozpowszechnione
w całej Europie Srodkowej , jednak
w Anglii pozbawione donżonu.
Penshurst Place (330*) to typ średnio­
wiecznego domu wielkiego: skrzydła
330 Zamki i pałace

mieszkalne i gospodarcze spotykają się

w centralnym wielkim hallu, w którym
mieszkańcy wspólnie biesiadowali.
W późniejszych budowlach występują
także samodzielne bramy, liczne bu-
dynki, dziedzińce i inne urządzenia
powstałe bardziej dla reprezentacji niż
rzeczywistej potrzeby, tworzące hiper-
troficzne założenia , jak Hampton Court
Palace.

Materiał budowlany i technika zależały

od lokalnych możliwośct:
mury z wielkich, z grubsza ociosa-
nych kamieni (Yorkshire, Westmor-
land, Derbyshire)
mury z drobnego kamienia, w okoli-
cach występowania wapienia, między
Dorset i Lincolnshire

,
60

Conway Castle , 1283-1287 (epoka edwardiań­ Penshurst Place , zaczęty ok. 1340, na planie
ska) , osiem.. kolistych wież. H - droga do głów­ w kształcie litery H. Ha - wielki hall z otwartym
Beaumaris, XIII w. (epoka edwardiańska). W typie nej bramy , A - dziedziniec zewnętrzny , I - dzie- paleniskiem (H) i podium (P - " dais") dla rodzi-
zamków bizantyjsko-arabskich. H - dziedziniec dziniec wewnętrzny, V - wschodni dziedziniec ny po stronie prywatnego skrzydła , S - drew-
wewnętrzny , T - zespól bramny, K - wieża przedni, Ka - wieża z kaplicą, Gt - wieża niana ściana działowa ("screen" ), wydzielająca
z kaplicą, G - fosa (" moat"). więzienna , Ha - hall; K - hall królewski ; G - ko- przejście pod balkonem muzycznym (M) , rys.
mnata królewska. Most wiszący z historyzują­ u góry; z tyłu skrzydło gospodarcze.
konstrukcja szkieletowa ("timber fra- cymi pylonami , 1820-1826.
ming") z kamienną podmurówką
("half timber work") bądź bez niej,
w bogatym w lasy zachodnim Mid-
land, Kent i Cheshire (Little Moreton
Hall * iChester, Stanley Palace, 366*)
cegła we wschodniej Anglii.

STYL ELŻBIETAŃSKI
I JAKOBIŃSKI
Wojna Dwóch Róż (1455-1485) wzmo-
cniła centralną władzę królewską, koń­
cząc feudalną anarchię. Okres pokoju
i rozpowszechn ien ie s ię broni palnej
uczyniły zamki szlachty bezużytecz­
nymi . Ostatnie zamki stawia Henryk
VlII (1509-1547) dla obrony portów.
Budownictwo ko śc ielne w XVI w.,
w okresie reformacji , niemal zamiera.
Natomiast wiejska szlachta wznosi wiele
małych siedzib oraz kilka większych. Uttle Moreton Hall, 1559- 1580. Przełom stylu Tudorów i e lżbi etańskiego. Konstrukcja szkieletowa
na kamiennej podmurówce ("half-timber work"), lico ściany o licznych uskokach, dekoracyjne
Przebudowa i powiększenie budyn- kształtowanie części konstrukcyjnych : podpór, zastrzałów i belek. Wielkie wykusze okienne
ków średniowiecznych w górnej kondygnacji z trójrzędowymi oknami , dzielonymi szczeblinami.
 Anglia 331
_ nowe budowle, których plany przewa-
żnie oparte są na schemacie średnio­
wiecznym
od 1550 r. rozpowszechnia się plan
w kształcie litery E (Hatfield House*),
a także litery H, zwłaszcza w czasach
jakobińskich (Hardwick Hall *, por.
jeszcze asymetryczny plan Penshurst
Place, 330*)
dziedziniec wewnętrzny jedynie
w większych pałacach
od 1575 pojawiają się jako architekci
wielcy dyletanci arystokraci (lord
Burgley i in.)
- pewna komponenta klasycystyczna,
w sensie nieznacznych wpływów
włoskiego renesansu
przeważa jednak dekoracyjna stylis-
tyka, pochodna lektury wzorników
Serlia, menierystów - jak H. Vrede-
Conway, Plas Mawr, 1577, styl wczesnoelż­ mann de Vries (flamandzkie dekora-
bietański. Komnata królowej. Charakterystycz-
ne listwowanie sufitu. Na obiciach ścian mono- cje okuciowe i rollwerkowe)
gramy: E(lizabeth} R(egina} i R(obert} W(ynne} i W. Dietterlin - oraz podróży do
- budowniczy. Francji, Flandrii i Niemiec; elementy
stylu zamków nad Loarą
,
20 często jedynie nagi mur bądź kon-
strukcja szkieletowa
- pomieszczenia mieszkalne najczęściej
po stronie północnej, strona połu­
dniowa uznawana za niezdrową
wysoki haU w środku założenia , sufit
o artystycznej stolarce (Wollaton
Hall) lub stropy o fantazyjnie układa­
nych listwach (Conway, Plas Mawr*)
galeria jako główne pomieszczenie
recepcyjne, używana także jako krę­
Hatfield House (Hertfordshire) , 1607-1611 , styl
jakobiński. Plan w kształcie litery E, powtarzają­ gielnia lub sala szermierki
cy się w elewacjach frontowych skrzydeł. Od kuchnia i jadalnia oddzielone od hallu
płd. otwarte galerie, których oś podkreślona
została przez trójkondygnacyjny portyk z bliź­
(por. Penshurst Place)
nimi kolumnami w klasycznych porządkach. wielkie, oszklone okna, dzielone
szczeblinami
wykusze okienne ("bay windows")
po 1500 popularne otwarte kominki .

PALLADIANIZM
XVII i xvrn w.

Anglia zwraca się w kierunku Włoch,

kiedy włoski renesans jest już dawno
stylem przebrzmiałym: Inigo Jones
(1573-1652) zapoznając się
w 1613-1614 z księgą Palladia "Le
antichita di Roma" , a także z rzymskimi
ruinami oraz budowlami Palladia w Vi-
cenzy i jej okolicach, posiadł rzadką
w ówczesnej Anglii wiedzę architek-
toniczną. Po powrocie do Anglii został
on w 1615 królewskim inspektorem
budowlanym. Jego architektura radykal-
nie zrywa z manierystycznym , na poły
Hardwick Hall (Derbyshire) , 1590-1597, R. Smythson, pałac w stylu e l żbietańskim. Na rzucie litery gotyckim budownictwem jakobińskim ,
H, symetryczny. 4 wieże w narożach dłuższego boku , 2 po węższej stronie; galeria długości 50
wprowadzając pojęcie " palladianizmu" .
m - główne pomieszczenie recepcyjne (wzór włoski). "Hardwick Hall, more glass than wall" (więcej
szkła niż muru). Podobna struktura cechuje bardziej wystawny Wollaton Hall w Nottingham.
332 Zamki i pałace

Pierwszą klasyczną budowlą w rozumie-

niu włoskiego renesansu jest Queen ' s
House*. Jest to uproszczone, skromne
naśladownictwo północnowłoskiej willi
z palladiańską lożą w górnej kondyg-
nacji, wg wzoru Palazzo Chiericati
w Vicenzy. Podobnie jak główne dzieło
Jonesa, Banqueting Hall* ma Queen ' s
House wprawdzie elementy palladiańs­
kie, " żadną miarą nie jest jednak czys-
tym naśladownictwem. Wszystko zo-
stało tu inaczej zestawione, a rezultat
jest wyraźnie angielski: odnosi się wra-
żenie pewności siebie, a jednocześnie
flegmatyzmu " (Pevsner) .

Greenwich, Queen's House, 1616-1618 Londyn , White Hall, Banqueting House, 1619-
i 1629-1635, I. Jones; zaprojektowany jako 1622, I. Jones. Geometryczny budynek w stylu
dwa symetryczne , geometryczne budynki z łą­ palladiańskim ; przęsła środkowe dzielone kolu-
PALLADIANIZM czącym je mostem, przerzuconym ponad ulicą. mnami, skrajne pilastrami. Nad oknami odcin-
Pierwsza angielska willa w stylu włoskim. Ele- kowe i trójkątne przyczółki. Gzymsy kordonowy
NIDERLANDZKI wacja dolnej kondygnacji boniowana, w drugiej i koronujący silnie gierowane. Rustyka.
kondygnacji loggia, attyka balustradowa.
W ANGLII
W rejonach ubogich w drewno i kamień
powstają budowle ceglane, liczne małe
i kilka większych. Ich fasady , o nider-
landzkim charakterze dekoracji , łączą
ceglane pilastry i szczyty typu Holbom ,
371 *, z elementami klasycyzującymi
(Kew Palace, 1631; Swakeleys, 1629;
Raynham Hall, 333*).

W 2 poło XVII W. H. May (1662-1684),

po powrocie ze swego przymusowego
pobytu w Holandii w czasie wojny
domowej, stosuje już purytańską stylis-
tykę niderlandzkiego "ceglanego klasy-
cyzmu" , zwanego niderlandzkim pal-
ladianizmem (Eltham Lodge, 371* ). Aż
do czasów wiktoriańskich styl ten
ukształtuje wizerunek wielu angielskich
miast.

BAROK
Również i barok zaczyna się w Anglii ze
stuletnim opóźnieniem w stosunku do
Włoch. Uczeń Ch. Wrena (262 n.),
N. Hawksmoore (1661-1736) i samouk
1. Vanbrugh (1664-1726) są najwybitniej-
szymi przedstawicielami kierunku w ar-
chitekturze świeckiej. Wspólnie budo-
wali oni olbrzymi Howard Castle,
1699-1712, i wg podobnego planu
Blenheim Palace*. Stosowana w nich
skala i masywne malarsko-monumental- Blenheim Palace , 1705-1724, J. Vanbrugh i N.
Hawksmoore. Dar narodu dla księcia Marlbo-
ne wykończenie świadczą w szczególny rough. Zwarte formy architektoniczne. Dwa
sposób o osobowości Vanbrugha: silnej , skrzydła z dziedzińcami i wieżami narożnymi
próżnej , teatralnej i - jak sam to określał połączone są z częścią główną (prawy rys.
u dołu) za pomocą galerii kolumnowej i łącz­
- męskiej. ników ćwierćkolistych .

W środku i u dołu: Raynham Hall (Norfolk) ,
1635, I. Jones lub J. Webb. " Niderlandzki pal-
ladianizm" (najczęstszy; w skromnych do-
mach); cios kamienny i cegła; szczyty z woluto-
wymi spływami (typ Holborn) łączą się z ryzali-
tem środkowym , rustykowanym na parterze
i dzielonym kolumnami na I piętrze.
Budowle lorda Burlingtona i W. Kenta. U góry
i w środku: Chiswick House, 1726. Modyfikacja
Villa Rotonda Palladia: tylko dwie jednakowe
elewacje, wewnątrz asymetria. Pierwszy angiel-
ski park krajobrazowy. U dołu: Holkham Hall,
1734, kombinacja rzymskiej bazyliki z egipską
halą Witruwiusza.
Anglia 333
T. Archer (1668-1743), uczeń
Borrominiego w Rzymie, przejmuje jego
dynamiczną stylistykę, podczas gdy
J. Gibbs (1682-1754), uczeń C. Fontany,
zwraca s ię raczej w kierunku
klasycyzmu Wrena. Por. 263*.
Epigoni baroku tworzą jeszcze do
połowy XVIII w. w manierze
Hawksmoore' a, Vanbrugha i Archera,
choć w tym czasie w Londynie panuje
neopalladianizm epoki georgiańskiej
("Georgian Style"). Jest to wyłączny
styl arystokracji z politycznego kręgu
dynastii hanowerskiej , należącej do
partii wigów.
Ponowne przyswojenie reguł
palladiańskich dzięki takim
okolicznościom, jak:
- obowiązkowe podróże włoskie
młodzieży szlacheckiej
- wydanie przez C. Campbella w 1715
"V itruvius Britannicus"
- ponowne wydanie przez G. Leonisa
,,1 quattro libri dell 'architettura" ,
1717
- wydanie przez Kenta "Rysunków
Inigo Jonesa", 1727.
Są to podstawy programu nowego prądu
w angielskiej architekturze świeckiej
XVIII w., którego liderem pozostaje
przez 30 lat lord Burlington
(1694-1753). Wraz z W. Kentem
(1685- 1748) zbudował on około tuzina
rezydencji. Ich architektura pozostaje
purytańsko uczona i sucha. W wielu
wariantach powtarzana była Villa
Rotonda Palladia, 310* (m.in.
Mereworth Castle, 1723, C. Campbell;
Chiswick House*); palladiański projekt
mostu triumfalnego posłużył lordowi
Pembroke (1693-1751) do
zminiaturyzowanych realizacji
w ogrodach Wilton House, 334*, i Stow
House.
Parki krajobrazowe, otaczające pałace,
są indywidualnym wkładem generacji
architektów, do której należą: H. Flit-
croft, L Ware, J. Yardy. R. Morris i M.
Brettingham. Tworzone przez nich
pawilony parkowe (tzw. folIies)
- sztuczne ruiny mauretańskie, chińskie,
gotyckie i antyczne - są niczym
teatralne kulisy przeznaczone do
oglądania z jednego punktu
widokowego. Wznoszone, by
towarzyszyć uczuciom i nastrojom,
pozostawały w ścisłym związku
z narastającym historyzmem, sąsiadując
paradoksalnie z klasycznie surowymi ·
gmachami pałaców. Wewnątrz pałaców
klasycystyczna dekoracja ograniczała
334 Zamki i pałace
się do westybuli i klatek schodowych ,
natomiast w pokojach panowało rokoko
i styl chinoiserie.
Druga generacja neopalladianistów two-
rzyła mniej purytańskie fasady . Udało się
jej rozpowszechnić prąd palladiański
wśród szerszych warstw (J. Wood, 371 *).
Trzej bracia Adam stworzyli tzw. styl
Adamów, 1760-1790, w którym deko-
racja wewnętrzna, inspirująca się sztuką
etruską, grecką i pompejańską, tworzy
harmonijną całość z architekturą fasad
(Syon House* i Kedleston Hall*).
u góry i w środku po prawej: Kedleston Hall
(Derbyshire) , fasada płd., 1765, R. Adam. Bo-
czne skrzydła nie wybudowane . Przed środ­
kowym ryzalitem eliptyczne, dwu biegowe scho-
dy zewnętrzne i wolno stoj ące kolumny w wie l-
kim porządku , zwieńczone posągami. Dekora-
cja wnętrza podobna do Syon House.
Po lewej: Brentford, Syon House, 1760-1769.
Elżbietańskie założenie na planie kwadratu, wy-
strój wnętrza R. Adam. Rotunda na dziedzińcu
nigdy nie powstała. W " ante-room" 12 wolno
stojących , marmurowych kolumn; architraw
zdobiony palmetami , nad nim złocone posągi.
'0
I
Po lewej: Wilton House (Wiltshire), palladiański most w krajobrazowym ogrodzie, 1736, R. Morris
i Earl of Pembroke. Oparty na nie zrealizowanym projekcie triumfalnego mostu Palladia , sprowa-
dzonego do zminiaturyzowanej skali.
U dołu: Brighton , Royal Pavilion , 1815, J. Nash. Indyjsko-islamsko-bizantyjski konglomerat form,
z obfitym zastosowaniem odlewów żeliwnych. Genialny planista założeń urbanistycznych (Londyn ,
Regent's Park i Regent Street) jest mistrzem w tworzeniu barwnych elewacji domów, łączących
elementy stylowe różnych epok.
 Anglia 335

ZAMKI I PAŁACE W ANGLII KLASYCYZM

C' pałace
I HISTORYZM
Ukazanie się dzieła Stuarta i Revettsa
50 IDO km " Antiquities of Athens", 1783, zwró ciło
'-------',------',
uwagę na s ztukę s t aroży tnej Grecji.
Rzy mskie łuki , sklepienia, kopuły
uznane zostały za wtórne wobec ar-
chitektury greckiej; zarzucano wielki
porz ąde k, a nawet budynki wielokon-
dygnacyjne.
Obok tego w 2 poło XVIII W . pow s tają
budowle w malowniczych formach goty-
ku (Strawberry Hill , 1748-1777,
H. Walpole; Fonthill Abbey*), nato-
mi ast u progu doby hi storyzmu stoi
eklektyczny stylowo i zrealizowany
z użyciem rozmaitych materiałów Royal
Pavilion J. Nasha, 334*.

Ourham-
. Raby
- Barnard Cas.tle

() - Aichmond
Pickenng.
SheriH Hunon-
. StOplon

Pomelrac,-

. Conisbrough
SheH i el ~
Castlelon- lincoln.
- Bolsover
Haddon HallO BOlingbroke-

NOl1ingha~~VOjr. Folk~gham
Eccleshal1. TUlb~lry C
Actan Stafford- Oakham•• aSlle BYlham CastleAcre-
Ashby·
Montgomery Burnell. B"d h Leic: ster
• SlOkesay • fi g~Ort
Clun. -. Oudley - F01heringhay
Ludlow Sloneleigh••Wolslon • Kimbolton
Warwick- . Nonhamplon . Cambridge

Bishop's Slortlord.
Berkhamsled.

Opactwo Fonthill, 1796-1813, J . Wyatt. Późno­

georgiańskie , malownicze naśladownictwo gotyku.
Redukcja średniowiecznych form arch itektonicz-
nych, ograniczonych do detalu. W planie utrata
gotyckiej ptynności przestrzennej. Obiekt zburzony.
336 Architektura mieszczańska i komunalna

ARCHITEKTURA
MIESZCZAŃSKA
I KOMUNALNA
Vicenza , Teatro Olimpico , zaczęty 1580, A. Palladio.

BUDOWNICTWO Domostwa ubogiej ludności nigdy nie miały znaczenia stylotwórczego.

DOMÓW Styl formowały domy ludzi zamożnych . Były one budowane z materia-
łów trwałych , zachowało się ich przeto znacznie więcej niż domów
MIESZCZAŃSKICH warstw niższych.
Uwarunkowania społeczne i gospodarcze
Aż do późnego gotyku małe wieże mieszkalne oraz domy kamienne
i z muru pruskiego pozostają w rażącym kontraście z biednymi, dzisiaj
nie istniejącymi chałupami , które przeważały w zabudowie miejskiej .
Byłoby błędem sądzić o ogólnej kulturze mieszkalnej ludzi od antyku
do późnego średniowiecza na podstawie zachowanych i często mocno
zmienionych przez późniejsze ingerencje domów mieszkalnych.

Stagnacja, podobnie jak i zmiany struktur socjalnych i porządku

gospodarczego oddziaływają na rozwój budownjctwa mieszkalnego
miast w każdej epoce. Ziemia uprawna mieszczan, którzy w obrębie
starych miast zajmowali się rolnictwem, została rozparcelowana przez
dziedziczenie i sprzedaż. W nowszych miastach Lokacyjnych tereny nie
nadające się pod zabudowę zostały podzielone równomiernie.

Wraz z rozwojem gotyku następuje

coraz bardziej wyraźny rozdział
między mieszczań s twem zamożnym , dzięki rozwijaniu rzemiosła
i handlu wykształconym i wyemancypowanym, a pLebsem. W cechach
odżywa bizantyjska tradycja skupiania rzemieślników tego samego
fachu przy jednej ulicy. Rywalizacja między cechami a patrycjatem
prowadzi do współzawodnictwa także w budownictwie domów miesz-
kalnych. Różnice klasowe zacierają się, w pojedynczych przypadkach
dom mie s zczański staje się pałacem (pałac Jacques ' a Coeur, 306*)
i tym samym wkracza w obszar kultury mieszkalnej arystokracji.
 Wprowadzenie 337
Obok ambiwalencji aspiracji społecznych i ich ograniczeń stanowych Uwarunkowania topograficzne
kształtowanie typów budowlanych było determinowane w różnych
krajach i miastach przez lokalną tradycję. Na długich , wąskich
działkach miast gómoniemieckich powstaje typ domu z dziedzińcem ,
który wkrótce w mnjejszym lub większym stopniu stanie się powszech-
ny w całej Europie Srodkowej . W tym typie dom przedni połączony jest
z domem tylnym, leżącym po drugiej stronie dziedzińca, wąską
oficyną, często z arkadami (351 n. *), biegnącą wzdłuż jednego boku
działki. W północno-zachodniej Europie rozwija się z germańskich
prawzorów dom halowy ze środkową sienią, do której z obu stron
dołączone są pomieszczenia mieszkalne, warsztat i stajnia (353*). Ze
względu na klimat w krajach południowych preferowane są budowle
dające schronienie w cieniu , wznoszone wokół dziedzińca (342*,
346*). Płaski dach zapewnia często dodatkową powierzchnię mieszkal-
ną . Spadziste dachy na Północy odciążają dom od nacisku śniegu,
osłaniają też najwyższy strop i czynią z poddasza kondygnację
mieszkalną. Konieczność ogrzewania domu wpływa w najwyższym
stopniu na technikę budowania, ukształtowanie przestrzeni i wyposaże­
nie tej części domu, która określa w decydujący sposób styl życia.

Od miejscowych tradycji zależy również preferowanie bądź domów

szczytowych, bądź domów kalenicowych, dobudowywanie podcieni,
wykuszy, balkonów i przybudówek, malowanie elewacji i rzeźbiarska
dekoracja.

Kształt stylistyczny architektury mieszkalnej zależy też od dostępności

materiałów, stąd rozpowszechnienie na du żych obszarach kulturowych
charakterystycznych budowli konstrukcji szkieletowej , ceglanych lub
z łamanego kamienia. Wreszcie wpływ na budownictwo mają także
przepisy miejscowe, które kierują się wymaganiami obronnymi, Lokalne przepisy budowlane
prawnym podziałem działek budowlanych, przepustowością ruchu
ulicznego, higieną, przede wszystkim jednak ochroną przed naj groź­
niejszym wrogiem - pożarem.

Nasze dzisiejsze wyobrażenie o domu mieszczańskim zakłada ideę Nowy typ mieszkań
mieszkania odpowiadającego godności człowieka i warunkującego
pogodne życie w rodzinie. Od antyku jednak te przywileje były
dostępne tylko zamożnej warstwie. Trzeba było choćby minimalnej
demokratyzacji i rozproszenia wielkiej własności prywatnej, by
przenieść te wygody na stan trzeci. Takie uwarunkowania dały się
dostrzec po raz pierwszy we wczesnym renesansie, który rozwija się
równocześnie z późnym gotykiem w Europie Północnej.

Z rosnącą wolnością handlu w późnym gotyku i renesansie rozprze-

strzenia się również nowy styl mieszczańskich mieszkań . Wraz
z ideami humanizmu przenika z republik włoskich do innych części
Europy potrzeba bardziej ludzkiego domostwa. Rzemieślnicy i kupcy
zrzeszeni w cechach i gildiach oraz inni ludzie związani z handlem
osiągają teraz pewien stopień zamożności i samoświadomości, co
znajduje wyraz w zmianie chaty na dom i w wyposażeniu tego domu
w meble, artystyczne przedmioty użytkowe a także dzieła sztuki.
Jednak dopiero niderlandzkim mieszczanom udało się w XVI, a jeszcze
bardziej w XVII w. przekształcić te zbiory przedmiotów, świadczących
o społecznym prestiżu , w wygodne wnętrza, pełne intymności i ciepła
życia rodzinnego. Polityczne związki z koroną hiszpańską spowodowa-
ły, iż w czasach Filipa II przeniesiono do Hiszpanii flamandzkie formy
budowlane i sposób urządzania mieszkań . W XVII w. we Francji
338 Architektura mieszczańska i komunalna
natomiast powstaje nowy typ domu mieszkalnego, który naj silniej
oddziałał na architekturę nowożytną. Układ pomieszczeń staje się
bardziej funkcjonalny, są też one lepiej ogrzewane, wygodniejsze dla
mieszkańców i gości. Nie bez przyczyny rozpoczyna się epoka
słynnych paryskich salonów. Wszelako reprezentacyjna dekoracja
pomieszczeń pałacowych przeszkadza w stworzeniu atmosfery przytul-
ności, która jest właściwa małym funkcjonalnym przestrzeniom
skromniejszych i nastawionych na codzienną użyteczność domów
mieszkalnych.

W XVIII w. domy miejskie przyjmują formy i dekoracje z pałaców

arystokracji. Samodzielny dom mieszczański traci jednak na znaczeniu.
Na pierwszy plan wysuwa się dom czynszowy. Industrializacja
Uprzemysłow i enie i mieszkania robotników w końcu XVIII w. w Anglii i XIX w. na kontynencie owocuje z jednej
strony przestronnymi willami, często z parkami, sytuowanymi na
obrzeżach dróg wylotowych wielkich miast, ale także stawianymi
w centrum małych miast i na wsi . Preferowano przy tym klasycystycz-
ne i inne historyzujące formy architektoniczne. Z drugiej strony
powstają zbiorowe domy dla mas pracowników, które na ogół za
eklektycznymi fasadami oferują skromne przestrzenie mieszkalne.
Obok tego rozwija się odrębny styl mieszkań robotniczych w osiedlach
z jedno- lub wielorodzinnymi domami.
Starania o poprawę warunków mieszkaniowych robotników wywodzą
się z Anglii; Francja, Niemcy, Dania, Holandia i Belgia, ociągając się,
idą częściowo w ślad za Anglią (378 n.*, 417*).

1. Ustawodawstwo. Anglia, Torren's and Cross Acts, 1868-1882;

Belgia, ustawa o Comites de Patronage, 1889.

2. Pomoc gmin, rejestr budowlany, udostępnienie.

3. Zapomoga dla robotników. Niemcy: uwłaszczenie poprzez długoter­

minowe pożyczki budowlane udaje się tylko w przypadku mało
ruchliwych robotników kopalnianych, a może prowadzić (np.
Miilhausen, cite ouvriere) przez spekulację do zasiedlenia domów
przez ludzi obcych. Wynajem mieszkań należących do fabryk staje
się powszechnym zwyczajem. Holender van Marken w 1870
przekazuje kolonię robotniczą "Agnetapark" swoim pracownikom
jako własność społeczną i tak kładzie kres spekulacjom (Delft,
379*).

4. Spółdzielnie samopomocy. W 1870 w Anglii jest 2000 towarzystw

budowlanych (Buildings Societies). Niemieckie spółdzielnie budo-
wlane przeszły z wymienionych wyżej powodów od pośrednictwa
w nabywaniu własności od wynajmu.

S. Działalność instytucji użyteczności publicznej o statusie fundacji nie

nastawionych na zysk. Anglia: fundacja Peabody, fundacja Octavii
Hill z wychowawczym programem dla najbiedniejszych. Niemcy:
wspieranie przez instytucje kapitałowe tworżonego od 1883 systemu
ubezpieczeń socjalnych.

6. Prywatna aktywność budowlana.

Żądania polepszenia warunków kredytowania, zwiększania ulg podat-
kowych i państwowych subwencji dla potrzebujących przyniosły
skutek w XX w., przenosząc część obciążeń na państwo, podczas gdy
pozostałe zasady właściwie się nie zmieniły.
 Wprowadzenie 339
Połączenie architektury z rozwojem technHd, szczególnie w budowlach Nowoczesne nurty
żelbetowych i betonowych, oraz dążenia secesji do stworzenia dzieł
o charakterze tzw. Gesamtkunstwerku, wskazują w końcu XIX w.
artystyczne kierunki wyjścia z historyzmu. To wyzwalanie się tradycji
pociąga za sobą narodziny licznych, kolejnych rewolucyjnych "iz-
mów ", które obwieszczają wojownicze manifesty i na ogół pozostają
opozycyjną mniejszością . Ich rezultaty znajdują wyraz głównie w ma-
larstwie i rzeźbie, rzadziej w literaturze czy muzyce. Architektura
natomiast ze swojej natury jest zbyt związana z celowością funkcji , a ze
względu na technikę zbyt powolna, by mogła nadążyć za nowymi
nurtami - często krótkotrwałymi - przemian sztuki, czy też ofiarować
tworzącym się kierunkom coś więcej niż tylko dekorację i wyposaże­
nie. W architekturze spór toczy się w istocie o rozstrzygnięcie między
organicznym i funkcjonalnym sposobem budowania, na ogół roz-
wiązywany, z uwagi na niedostatek pieniędzy , na rzecz funkcjonaliz-
mu. Z tego powodu intencje nowej sztuki znajdują wyraz raczej
w dużych budowlach, finansowanych przez instytucje komunalne,
w małych , zindywidualizowanych domach mieszkalnych i pojedyn-
czych wielkich obiektach masowego budownictwa mieszkaniowego
(380 n. *). Prywatne budownictwo mieszkaniowe nie bierze udziału
w kształtowaniu nowoczesnych tendencji artystycznych. Ustala się tutaj
racjonalny, geometryczny styl, bez dekoracji i profilowania. Przy całej
gwałtowności, z jaką była prowadzona dyskusja wokół licznych
kierunków awangardowych, ogólny gust ma zasadniczo charakter
międzynarodowego, konwencjonalnego funkcjonalizmu - mimo trendu
do indywidualnego rozwiązywania domów jednorodzinnych. Również
wyposażenie wnętrz zyskało charakter międzynarodowy i wykazuje,
obok form nowoczesnych, wyraźnie reminiscencje form historycznych.

Wielkie znaczenie mają starania o humanizację mieszkań w mieście­

-ogrodzie i na przedmieściu-ogrodzie. Rodzą się one w Anglii przełomu
wieków (E. Howard: "Garden Cities of Tomorrow" 1898-1902.
Letchworth, zaczęty 1903, staje się pierwszym miastem-ogrodem)
i wchodzą powszechnie do architektury miast. Od lat siedemdziesiątych
rozwijają się prywatne założenia ogrodowe jako nowy symbol statusu
mieszczańskiego.

Zniszczenia II wojny światowej, ale również burzenie jeszcze za- Modernizacja rniast i ochrona zabytków
chowanych budynków, przede wszystkim reprezentujących nie lubiany
przez długi czas historyzm, likwidowały w trakcie modernizacji miast
i w wyniku spekulacji parcelami wiele wartościowej substancji
architektonicznej. W ramach nowej świadomości historycznej i ekolo-
gicznej od późnych lat sześćdziesiątych przy zastępowaniu starych
domów stosować zaczęto dwa zabiegi: wznoszenie nowego jądra domu
przy zachowaniu starej fasady oraz - mniej szczęśliwy - budowanie
nowych domów z nowoczesnymi fasadami , które odwołują się do
tradycji przez historyzujące elementy, jak mur pruski, ściany z cegieł,
szczyty, wykusze. Spekulacje gruntami przy budowie bloków mieszkal-
nych i domów handlowych na miejscu starych, jeszcze zamieszkanych
budynków doprowadziły do niepokojów społecznych, których początek
przypada na lata siedemdziesiąte XX w.
340 Architektura mieszczańska i komunalna

ARCHITEKTURA Wraz ze wzrostem ludności miejskiej i rozwojem handlu rośnie

KOMUNALNA zapotrzebowanie na ośrodki administracji. Ich klasyczne formy to
ratusz i rynek; ukształtowane w antyku, zachowują swoją funkcję aż do
czasów naj nowszych.

Ambiwalencja budowli mieszczańskich i komu- Stylistycznie budowle komunalne aż do XIX w. naśladują lokalny styl
nalnych współczesnego im budownictwa mieszczańskiego, górując nad nim
wprawdzie reprezentacyjnością, lecz prawie nigdy nie wyprzedzając
w nowatorstwie form . Chętnie przejmują utrwalone formy architek-
toniczno-dekoracyjne, głównie z budownictwa sakralnego, a od
renesansu również z budowli pałacowych . Ich najważniejsze typy
architektoniczne i zmiany stylistyczne są przedstawione na następnych
stronach.

Blaski i cienie nowoczesnego budownictwa Zróżnicowanie ludności powoduje, szczególnie w epoce industrializa-
komunalnego cji, narastanie społecznych potrzeb i aspiracji, a także rozrost administ-
racji. Zarządy miejskie są dziś na ogół największymi pracodawcami
wewnątrz komuny, a wielotomowe nieraz projekty kosztów ich
utrzymania pokazują rozgałęzione obszary, na które mają wpływ.
Skoro przedszkola, kasy oszczędności, baseny i środki transportu są
własnością miejską, to także budynkami komunalnymi muszą być
kioski w parku miejskim czy toalety publiczne. Także wiele założeń
pałacowych z parkami czy klasztorów z dawnych epok przetrwało tylko
dlatego, że były wykorzystywane np. jako filie urzędów administracyj-
nych lub jako domy starców. Stąd też nie sposób oczekiwać jednolitego
stylistycznie charakteru od architektury komunalnej danego regionu
czy choćby miejscowości. Miasto traci funkcję stylotwórczą i ogranicza
działania - z różnym rezultatem - do planowania zabudowy, nadzoru
budowlanego, modernizacji i ochrony zabytków. Błędne zaś przedsię­
wzięcia budowlane są, już choćby ze względu na fizyczną trwałość źle
postawionego budynku, często nie do naprawienia.

Mimo to miasto, obok przemysłu i państwa, jest najpoważniejszym

zleceniodawcą dla architektów. Brak wymogu jednolitości stylistycznej
daje im szansę swobodnego wykorzystywania programowych i tech-
nicznych możliwości, otwierających się już od l poło XX W. (382 n.).
W licznych wariantach znajdują po II wojnie światowej swoich
kontynuatorów idee Werkbundu, bryły Bauhausu, powierzchnie De
Stijl, ekspresjonizm Mendelsohna i odkrycia wielkich pionierów, jak
Le Corbusier i A. Aalto.

!-~
i

~o

E- eksedra
p - palaestra (dziedziniec ćwiczeń)
N - natatio (basen)
F - frigidarium (zimna łaźnia)
T - tepidarium (c iepła łaźnia) Trewir, termy cesarskie,
C - caldarium (go rąca łaźnia) zaczęte po 293 przez cesarza Konstantyna.
 Wprowadzenie 341

Rzeczywiste nowości są rzadkością. Temu jednak, kto uznaje za Z początkiem lat osiemdziesiątych
dziwaczne wyprowadzenie na elewację konstrukcyjnego szkieletu XX w. rozpowszechnia się postmoder-
przewodów instalacyjnych i ciągów komunikacyjnych w paryskim nizm. Nazwa jest negacją pojęcia "mo-
derna" . Jako styl architektoniczny post-
Centre Pompidou, warto przypomnieć gotyckie konstrukcje przyporo- modernizm posługuje się formami ek-
we, podobnie nie skrywane w zewnętrznym widoku budowli. Niezwyk- lektycznymi , jednak nie w sensie poważ­
łe formy i bryły architektoniczne stają się popularne przede wszystkim nego naśladowania historycznych wzo-
w budynkach przeznaczonych do masowych zgromadzeń (Rzym*) rów, lecz w znaczeniu swobodnej gry,
- nie inaczej było w antyku (Trewir, 340*). żonglerki różnymi elementami, zgodnie
z kosmopolityczno-pluralistycznym gus-
Nadęta megalomania i bezduszny funkcjonalizm istnieją nadal, tak
tem . Wymyślony jako nurt antyfunkc-
jonalistyczny, otwarcie mnoży cytaty
samo jak przytłaczający brutalizm i naj zwyklejszy kicz. Tylko z historii sztuki , podporządkowując je
wyjątkowo budowle komunalne gwarantują wysoką jakość warunków bieżącym funkcjom tworzonych budo-
mieszkaniowych. Co więcej, od racjonalistycznych architektów po- wli. Dzięki temu przybiera czasem
cząwszy, od Loosa po Gropiusa, którzy uznają funkcję miasta za wyraz zadumy nad tradycją lub nostal-
pochodną produkcji) przestrzeń mieszkalna jest w planowaniu miejskim gicznego z nią spoufalenia, przy czym
stale redukowana. Sródmieście, dawniej domena handlu i rzemiosła, często potrafi , w odróżnieniu od XlX-

zostaje wypełnione budowlami komunalnymi , służącymi oświacie -wiecznego historyzmu, znaleźć pomys-
łowy , dowcipny, ironiczny dystans wo-
i kulturze (szkoły , teatry), komunikacji (dworce autobusowe) , wypo- bec cytowanych wzorów.
czynkowi (założenia sportowe, parki publiczne). Ludzie wycofują się
na przedmieścia i na wieś . Współczesne miasta są w weekendy Postmodernizm jest rodzajem manierys-
wymarłe. Jak więc widać, problemy budownictwa komunalnego są tycznej gry. Manieryzm (217 n* ) wyko-
bardziej natury społecznej niż stylistyczno-architektonicznej. Ale tak rzystywał techniczne środki poprzedza-
było właściwie zawsze. Tyle tylko, że w starych , dobrych czasach, gdy jącej go epoki klasycznej, jednakże bez

ratusz zaspokajał potrzeby obywateli, budownictwo miejskie roz- jej wiary we wszystkie symboliczne
znaczenia używanych form. Postmoder-
wiązywało problemy , zamiast je stwarzać.
nizm, podobnie jak manieryzm, zakłada
Funkcjonalizm opanowuje świat. Statyczne i techniczne możliwości antyklasyczną, wyrafinowaną sztucz-
wydają się być wyzyskane. Na miejsce nowości wkracza spektakular- ność .
ność. Dlatego też oryginalność jest, podobnie jak we wszystkich
nowoczesnych dziedzinach artystycznych, głównym kryterium historii W istocie swej postmodernizm jest
sztuki. manieryzmem XlX-wiecznego historyz-
mu (por. 268, i Wiedeń , 416). O ile
jednak historyzm uczynił klasyczną
normę idolem, to postmodernizm prze-
mienił ją w dowcipną zabawę, a nawet
V góry: postmodernizm , Stuttgart, Neue Staatsgalerie, fragment, 1979-1984, James Stirling. więcej - w pełen przesady gag.
Swiadomie manierystyczna postawa: odniesienie do klasycystycznego historyzmu XIX w. jako
pośrednika wobec starszych form klasycznych , została wyrażona w nazwanym " Hommage
ił Weinbrenner" portalu rotundy (manieryzm historyzmu). Wymyślne dziwaczności , m. in. portal
wewnątrz , zamiast na zewnątrz rotundy , pomarańczowo-czerwone , żelazne drzwi obrotowe
między doryckimi kolumnami , oblicowanie trawertynem wygiętych ścian, jakby zawieszonych
przed betonowym korpusem, segmentowe łuki okien (pierwotnie zaprojektowane jako gotycyzują­
ce łuki ostre). Architekci , jak Stirling, Ungers, Rafael Moneo, Aldo Rossi, określani jako klasycyści ,
wskazują drogę wyjścia z " industrialicznego funkcjonalizmu " (Heinrich Klotz) okresu powojennego ,
a zarazem pstrokatej formuły " comic-pop-moderne" (Michael M6nninger). ~
U dołu : Friedrich Weinbrenner, projekt arsenału , 1795.

Rzym , Palazzetto delio Sport, 1960, P.L. Nervi i Vitellozzi.

342 Architektura mieszczańska i komunalna
Labirynt, megaron, dom z prostasem 1 - Kefali , osada neolityczna w układzie labiryn-
towym , ok. 2800 p.n.e.

2~ ~
\
,, :!) ~ : !J 2 - Grecja i Azja Mniejsza, ok. 2500 p.n.e.
Prymitywna forma megaron u z drewna i niewy-
palanych cegieł.
3 - Troja II, grupa megaronów, ok. 2150 p.n.e .
(plan całości , 291').

KULTURA EGEJSKA,
GRECKA,
HELLENISTYCZNA

~.
Budownictwo mieszkaniowe
Epoka prehistoryczna: pojedyncze bu-
dynki leżą obok siebie, często w układzie
labiryntowym. Kefali*
r
Troja 1I*, ok. 2500-2150 p.n.e. I

i Tiryns, XV-XII w. p.n.e . Megaron z przed-

O
sionkiem otwiera się na dziedziniec. Ten typ
będzie stosowany powszechnie w architekturze
-'y--"-' f"" .... _.. ---T ..---.._..!
~ j Pr

-
antycznej. i :
Miasta strefowe (szeregowe) z okresu
wczesnej kolonizacji , Vill-VII w. p.n.e.,
i epoki klasycznej . Niemal kwadratowe, równe H
:i
P ! l
wielkością działki , z częściowo wymiennymi \ l
'"'"
typami domów, mogą być zestawiane w ciągi
dwuszeregowych insu l (insu lae), obejmujących
do 18 działek w szeregu. Himera, 476 p.n.e. ,
,
10
.2 ~
<1!
::;

Kassope, ok. 360 p.n.e. Zwłaszcza Olint wnosi
istotne elementy do systemu hippodamejskiego
(392*), zwanego tak od imienia budowniczego
miast, Hippodamosa (Uf. ok. 510 p.n.e. ).
Jest to system ortogonalnego rozplanowania
~"""'+"~I zowanym układzie obwodowych ścian nośnych.
Tiryns , grupa megaronów w cytadeli, XIV w.
-1 150 p.n.e. (por. 291'). O - wsch. , starsza
grupa megaronów w układzie równoległym ,
zach. grupa megaronów w układzie labirynto-
wym, K - megaron królewski , P - propylon ,
S - galerie kolumnowe .
... Olint, warianty typów domów przy znormali-
A - andron (wielkość ustalona prawnie) wraz
z przedsionkiem może być umieszczony w każ­
dym narożu każdego domu insuli.
IV w. p.n .e.
E
i~~:: I*l .._.. __..
...........
II w. p.n .e. , oba hellenistyczne
L_ _ _ .J
Priene, dom z prostasem 33 (por. 392') , na
dwóch działkach jednej insuli. Megaron. 0- oi-
kos , Pr - prostas (przedsionek), 2 kolumny
wantach, P - pastas (kolumnowa hala wej-
ściowa otwarta na H - dziedziniec), E - ekse-
dra, A - andron.

Dom perystylowy jest na ogół budynkiem wolno
stojącym. Oddziałał na formę domu w Italii (346').
Delos, hellenistyczny dom z perystylem, II w.
p.n.e. Wolno stojący , dwukondygnacyjny, wąski
dziedziniec, powiększone pomieszczenia repre-
zentacyjne , kuchnia, toaleta w podziemiu. Kolum-
ny do 4 m wys.
Olint,założony 432 p.n.e. Miasto szeregowe (per strigas) z epoki klasycznej, wzniesione
częściowo na fundamentach starszego miasta. Zniszczone w 349 p.n.e. przez Filipa Macedońs­
kiego. Rekonstrukcja insuli z wąską uliczką oddzielającą zespół (2 x 5) domów z pastasami.
H - dziedziniec, P - pastas (korytarz, hala wejściowa), O - oikos (wnętrze mieszkalne),
V - magazyn, warsztat, sklep, A - andron (izba mężczyzn z łożami) , B - łazienka , G - gynaikonitis
(izba kobiet?) , T - talamos (sypialnia), K - pomieszczenie z kominem. U do/u: system pitagorejs-
kiego podziału parceli.
 Kultura egejska, grecka, hellenistyczna 343

Obszar kultury egejskiej

Troja 2600-1250 p.n.e.
Kreta Grecja Właściwa
okres:
wczesnominojski 2600-2000 wczesnohelladzki
środkowominojski 2000-1600 środkowohelladzki
późnominojski 1600-1500 późnohelladzki I
= wczesnomykeński
1500-1400 późnohelladzki II
= środkowomykeński
1400-1100 późnohelladzki III
= późnomykeński

miasta, z równej wielkości blokami zabudowy

Ateny, agora w II w. p.n .e. (przebudowywana i rozbudowywana od VI w. p.n.e.). P - droga (insulami) i działkami , lecz z różnymi typami
panatenajska prowadząca na Akropol. 1 - świątynia Hefajstosa (Tezejon) , 2 - budynek hellenis-
domów, ITI.in. dom z pastasem, Olint, 342* ,
tyczny, 3 - świątynia Afrodyty, 4 - sanktuarium Demosa i Charyt, 5 - Stoa Zeusa Eleuteriosa,
6 - świątynia Apollina Patroosa, 7 - Metroon, 8 - nowy buleuterion, 9 - tolos, 10 - strategejon (?) , dom z prostasem, Priene, 342*.
11 -latryny, 12 - droga w kierunku bramy do portu w Pireusie, 13 - trójstronne sanktuarium, 14
- płd . -zach. budynek żródeł, 15 - heliaja, 16 - stoa płd., 17 - stoa środkowa, 18 - nimfeum, 19 Budowle komunalne
- Enneakrounos , 20 - stoa płd.-zach. , 21 - świątynia płd .-wsch., 22 - biblioteka Panajtiosa, 23 agora (zob. niżej)
- stoa płd.-wsch. , 24 - Stoa Attalosa , 25 - bema, 26 - Odeon Agrypy, 27 świątynia płd . -zach. , 28
- posągi herosów eponimów, 29 - ołtarz Zeusa Agorajskiego, 30 - świątynia f',resa, 31 - ołtarz buleuterion - budynek posiedzeń
Dwunastu Bogów, 32 - żródło , 33 - Stoa Basilejos (królewska), 34 - droga ku Swiętej Bramie, 35 rady, ratusz (344*)
-droga ku Bramie Dipylonowej, 36 - Stoa Hermesa, 37 - Stoa Poikile, 38 - Brama Hippomachejs- prytanejon - budynek dla wysokich
ka, 39 - stoa płn.-wsch. , 40 - bazylika, 41 - pawilon studni (wg J. Travlosa).
urzędników (pry tanów)
strategejon - budynek dla wodzów
wojskowych
gimnazjon i palestra (345 *) - budy-
nek i plac do ćwiczeń sportowych
stoa* - budowla wydłużona, z pod-
cieniem kolumnowym, o różnym
przeznaczeniu (miejsce spotkań , kra-
my, administracja, szkoły i in .)
,
30
biblioteka (od czasów hellenistycznych)
budynki bramne i obronne (344*)
III I I I I I I I I I I I I I 11Ll studnie, magazyny, latarnie morskie
i budynki o innym przeznaczeniu, np.
Wieża Wiatrów, 345*

. .. ........................................ . arsenał, doki portowe (345 *).

I JI AGORA
= plac - rynek, ośrodek życia publicz-
nego. Kramy, magazyny, budowle uży­
teczności publicznej i frontony świątyń
otaczają założenie. Pocz ątkowo luźno
zestawione, później budynki te zostają
uporządkowane w ciągach kolumno-
wych galerii (Ateny *), wznoszonych
najczęściej z fundacji prywatnej , włą­
Ateny, Stoa Attalosa, ok. 140 p.n.e.; fundacja ostatniego króla Pergamonu , Attalosa II. Dwukon- czone w siatkę insul , stanowiących
dygnacyjna budowla kolumnowa długości 116,5 m; hellenistyczna. Kolumnada na parterze moduł planu miasta (Milet, Priene,
dorycka, na piętrze - jońska. Z tyłu - kramy. Od góry: przekrój poprzeczny, plan parteru i widok 392*).
fasady. Stoa zamyka agorę od wschodu ; od południa i zachodu ciągną się inne galerie kolumnowe.
344 Architektura mieszczańska komunalna

BULEUTERION WIEŻA, BRAMA

Podczas gdy wysocy urzędnicy państ­
~
wowi mają swą siedzibę w prytanejonie,
to bule (rada ustawodawcza) obraduje
w buleuterionie - ratuszu. Ten mieści się
najczęściej przy rynku = agorze.

l. Miasto archaiczne:
pomieszczenie podłużne z podporami
w środku (Olimpi a, VI w. p.n.e.,
30 x 14 m, z apsydialnie zamkniętą
tylną ścianą) lub sala kolumnowa,
prostokątna lub kwadratowa, z rzęda­
mi miejsc, ustawionych naprzeciw
siebie (Ateny, stary buleuterion).

2. Miasto w epoce klasycznej i hellenis- ~ I II

tycznej: czasem propylon jako wej- \ UIJ,U
ście do przedsionka, za nim właściwy
buleuterion, prostokątna lub kwad-
ratowa budowla z drewnianym stro-
pem, wspartym na kolumnach . Rzędy
siedzeń ustawione półkoliście (M i- R
let* ; Ateny, nowy buleuterion,
AD III G

k. V w. p.n.e.; Assos) lub w kształcie

-
litery U (Priene*). Mównica stoi
wprost na podłodze lub na trybunie.
Ołtarz znajduje się wewnątrz budyn-
ku CPriene) albo - wyjątkowo
f
- w przedsionku (Milet).
,
20

Priene, buleuterion , IV w. p.n.e., kubiczna bu-
dowla ratuszowa, 18 x 20 m. A - ołtarz , G - ga-
leria z 2 x 6 podporami , wspierającymi dach,
R - trybuna dla mówcy. Siedzenia ustawione
amfiteatralnie , 640 miejsc.
Perge (Pamfilia) , brama miejska, epoka hel-
lenistyczna. Półkoliste wieże obronne występu­
ją przed lico ścian. Otoczony murem dziedzi-
niec bramny został zamknięty trójprzelotowym,
rzymskim łukiem triumfalnym.

Milet, buleuterion , IV w. p.n.e. , P - propylon ,
H - dziedziniec otoczony S - kolumnadami ,
A - ołtarz. We wnętrzu półkoliście piętrzące się
rzędy siedzeń dla 500 osób; 4 kolumny jońskie
podtrzymują otwarte wiązanie dachowe. Po le-
wej: przekrój.
Milet, brama rynku , rzymska z elementami hel-
lenistycznymi. Dwukondygnacyjna budowla
z 3 portalami , zamkniętymi półkolistym łukiem,
w dolnej części , wyższej z 3 niszami zamknięty­
mi półkoliście. Po bokach części środkowej
kolumnowe skrzydła; belkowanie i gzyms wyła ­
mane; kolumny korynckie.
 Kultura grecka, hellenistyczna, rzymska 345

BIBLIOTEKA

ZEGAR WODNY

ARSENAŁ MORSKI

POMNIK

GIMNAZJON

....
L -_ __ _
10
-----',
o TEATR 26* , 36*
'------ -----'

III

·· . . . .
....
· ··
··
·
• • ·
Efez, Biblioteka Celsusa, po 117 n.e. , rzymska ,
z hellenistycznymi elementami; w dolnej kon-
dygnacji 4 małe edykuly, pomiędzy którymi
w górnej kondygnacji 3 edykuly z segmentowy-
mi lub trójkątnymi przyczółkami. Wewnątrz
z 3 stron po dwie galerie. Kolumny korynckie.
zbiornik wody
rury
ujęć
wodnych
Ateny, Wieża Wiatrów, I w. p.n.e. Ośmiobok
wskazuje na strony świata. Zegar słoneczny
z każdej strony, powyżej reliefy przedstawiają­
ce 8 wiatrów. Wewnątrz zegar wodny. Chorą­
giewka na dachu - wiatrowskaz (tryton z trój-
zębem). Ciosy marmurowe.
E E
Olimpia, palestra, szkoła zapaśnicza , III w. p.n.e.,
HE - wejście główne z propylo~.em , E - wejścia ,
S - kolumnada, K - plac walk, U - sala ćwiczeń ,
E - sala efebów , L - sala do nauki, W - łaźnia,
A - poczekalnie , G - magazyny przyrządów do
ćwiczeń. Założenie na planie kwadratu.

10
I

U góry: Pireus, arsenał, rekonstrukcja, 346-330 p.n.e. Warsztaty naprawy okrętów wojennych.
M - trakt środkowy =droga transportowa , S - trakty boczne =magazyny materiałów. Na zewnątrz
elementy architektury doryckiej. Po prawej: Ateny , pomnik Lizykratesa, IV w. p.n.e. Pomnik
zwycięzcy w konkursie śpiewaczym w trakcie dionizjów. Trójnóg (nagroda dla zwycięzcy) jako
zwieńczenie korynckiej okrągłej świątyni , ustawionej na 4-metrowym cokole. Reliefy przedstawiają
treść pieśni , dzięki której Lizykrates zwyciężył.
346 Architektura mieszczańska komunalna

RZYM
Dom mieszkalny
Centralnym miejscem domu italskiego jest
atrium.
fauces - sień korytarzowa z wejściem
po bokach - dwa wynajmowane kramy,
niedostępne od atri um
atrium, izba centralna; pierwotnie zapew-
ne zadaszona, z paleniskiem wewnątrz ;
stąd nazwa atrium (od ater - zaczernienie
od dymu) ; później czworoboczny otwór
nad paleniskiem (compl uvium); po po-
chylonym do wewnątrz dachu woda
deszczowa spływa do basenu (implu-
vium) w atrium impluviatum; później

[Ej
następuje powiększenie compluvi um.
Dom bezpodporowy, etruski (tuscanicum);

czterokolumnowy (tertastylicum);
wielokolumnowy (tzw. koryncki) ; ~~ rrlrrtł
::~,~~,';'~;~pr"o;~~;," o"h,loo"h ~ ~ _ ~ ~ nnI !
wówczas: atrium displuviatum _ ~ ~ _ ł!L~~ ~ II II li l l _
- pomieszczenia otwierają s ię do atrium
- dwa skrzydła (alae)
- tablinum przed ogrodem (hortus).

Italski dom perystylowy, w swej części

przedniej zbliżony do domu atrialnego, ale:
- westybul (vestibul um) - zewnętrzna sień
H
poprzedzająca fauces
- pomieszczenia po bokach wejścia dostęp­
ne od wewnątrz domu
- większa liczba wnętrz od atrium
- zamiast podwórza - perystyl (peristylium, Pompeje , dom italski, 11-1 w. p.n.e. F -Iauces, Italski dom perystylowy , 11-1 w. p.n.e. V -ves-
cavaedium) kolumnowy z izbami po L-kramy, AM -atrium , l-impluvium, A-ala, tibulum przed lauces (F) , AM - atrium z im-
bokach; za nim eksedra = otwarta sala; G - przejście na podwórze , T - tablinum , pluvium (I), A - ala, G - przejście , T - tab-
H - hortus. Typ domu staropompejańskiego linum , P - perystyl zamiast dawnego podwó-
perystyl wywodzi s ię z tradycji helleni s- podobny do domu starorzymskiego. Wg Lu- rza , przy nim pomieszczenia mieszkalne
tycznej .. ckenbacha. E - eksedra. Wg Luckenbacha.

Dom czynszowy
Zachodzące w mieście Rzymie w II w. p.n.e.
takie zjawiska, jak ucieczka na wieś, speku-
lacja gruntami i powstanie proletariatu (w
dzielnicach biedoty na I osobę przypada
12 m2 powierzchni mieszkalnej 1) mają
następujące skutki dla budownictwa:
domy atrialne wznoszą tylko warstwy
zamożne
- powstają wielopiętrowe domy wg sche-
matu atrialnego jako domy czynszowe,
s ięgające aż do wys. 17,6 m, w których
atrium staje się podwórzem-studnią
w przyziemiu instalowane są kramy
i warsztaty.

W nowo lokowanych miastach (np. w Ostii)

buduje się w insulach domy nowych typów:
ceglane, z klatką schodową i amfiladami
pomieszczeń przy wewnętrznym koryta-
rzu lub ścianie działowej
domy dwu fasadowe z dwoma symetrycz-
nymi mieszkanian1i Ostia, Casa di Serapide (po lewej) i Casa degli Aurighi (po prawej), pomiędzy nimi wspólne termy.
domy luksusowe w rodzaju Casa di Luksusowa insula mieszkalna. Centralnie ulokowane schody. Dziedziniec wewnętrzny, z ar-
kadowymi krużgankami w przyziemiu i korytarzami na piętrach , stanowiącymi ciągi komunikacyj-
Serapide* ne między poszczególnymi mieszkaniami. Od ulicy podcienia arkadowe przed sklepami.

Trewir, Porta Nigra, II-IV w. n.e. Największa
zachowana rzymska budowla bramna. Dwu-
przejazdowa brama o reprezentacyjnym cha-
rakterze , przewyższa mur miejski o kilka kon-
dygnacji (górna kondygnacja zniszczona).
,
.0
Schematy rzymskich budowli bramnych.
U góry: brama flankowana przez kwadratowe
wieże. U dołu: Arles , wklęsłe
mury pomiędzy
okrągłymi wieżami.
Rzym 347
Budownictwo komunalne
FORTYFIKACJE
MIEJSKIE
Mury obronne
l. Archaiczny mur poligonalny, wzno-
szony bez zaprawy.
2. Klasyczno-grecki mur ciosowy (z
bloków kwadratowych).
3. Grecko-hellenistyczny mur obustron-
nie licowany, z wypełnieniem ziem-
nym lub z kruszywa kamiennego
(emplecton) i z poprzecznie przepro-
wadzonymi przez wypełnienie bel-
kami, wiążącymi zewnętrzne ściany
muru.
Te rodzaje muru zostały w pełni roz-
winięte przez Etrusków i Italików (Pom-
peje, Rzym - mury serwiańskie; w Rzy-
mie wprowadzono też mur ceglany i mur
z wypełnieniem cementowym pomiędzy
zewnętrznymi warstwami ceglanymi
oraz mur w technice mieszanej (Rzym,
mury aureliańskie).
Przejścia obronne
Wieże, występują od II w. p.n.e. wg
wzorów greckich. Prostokątne, potem
okrągłe lub półokrągłe.
Bramy miejskie ze sklepieniem koleb-
Rzym, targ Trajana, ok. 110 n.e. 150 sklepów kowym nad przejazdem; przy głównych
i magazynów zgrupowanych półkoliście wokół traktach dwuprzejazdowe (Trewir*)
eksedry Forum Trajana. T - Forum Trajana, często jedno lub dwa boczne sklepio-
M - hala targowa, L - sklepy.
ne przejścia
wewnątrz skrzydła bramy i otoczony
murem dziedziniec
- zewnątrz spuszczana krata
Pozzuoli , rynek (zw. Serapejonem od znale- - wieże flankujące
zionego tu posągu Serapisa). I w. p.n.e. - jedno lub kilka pięter wyrasta ponad
wysokość murów obronnych
- mury często wygięte z obu stron bra-
-
my lub załamane pod kątem, aby
L
umożliwić obronę flankową bramy
(Arles* ; Rzym, Porta Appia).
0
•••• J.
• • ffl
o
" RYNEK,TARG
: @ :
o
. . Wg wzoru greckiego - prostokątny plac
z obiegającymi go sklepieniami (taber-
H nae) i magazynami (horrea), a także
domami kupieckimi ze składami, kan-
torami sprzedaży i pomieszczeniami ad-
L ministracyjnymi (Ostia, Horrea Epaga-
thiana). Każda branża ma własny budy-
nek (Pompeje: targ żywności - maceI-
lum oraz targ sukienniczy - gmach Eu-
machii). Najważniejszym i największym
H - dziedziniec, B - pawilon ze źródłem, założeniem tego typu jest rynek Trajana
C - cella, L - sklepy z trzech stron dziedzińca
otoczonego kolumnadami, La - latryny. w Rzymie*, którego 6 poziomów i hala
targowa otaczają eksedrę Forum Trajana.
348 Architektura mieszczańska i komunalna

BAZYLIKA (por. 42 n.*)

- Reprezentacyjna budowla wielofunk-
cyjna (targ, giełda, s ąd), położona naj-
~
częściej przy placu targowym, później
stały element forum *, 349*
- hipotezy o greckiej genezie bazyliki
są mało przekonywające ~ [] []
- budowla wielonawowa, z podwyższo­ ~""'-
ną i mającą bezpośrednie oświetlenie
nawą środkową, oddzieloną od naw
I,
bocznymi rzęd ami filarów lub kolumn I
apsyda lub nisza - przy ścianie czoło­
wej , rzadziej przy dłuższym boku ba-
zyliki - miejsce nadzoru nad targiem, !
sprawowania sądów itp.
- z rzadka budowla szeroka (Cosa, poło
I
II W. p.n.e. ; Fano, 27 p.n .e., Witru- i
wiusz)
- pierwsze bazyliki - od ok. 200 p.n.e.
w Rzymie i koloniach italskich, głów­
nie w Kampanii (Pompeje, 42*)
- Basilica Julia, I w. p.n.e., ostatnia
wielka hala komunalna na Forum Ro-
manum, 349,9*
Basilica Ulpia, II w. p.n .e., 5-nawowa;
jedyna bazylika na forach cesarskich ,
349,36*; jest to już nie pojedyncza
budowla, lecz integralny składnik Fo-
rum Trajana; założenie poprzeczne
z dwiema eksedrami przy ścianach ITTTTITTTTI
:lfflllI1:111 ~ _ _....J
czołowych , wydzielonymi z wnętrza;
wzór dla wielu bazylik budowanych :=::::::::::::::::::::::::::::::::::::;1 I
przy forach miejskich na prowincji ~_ _ _----'~o ,
40

(np. Augusta Raurica*)

- zasada struktury bazyliki wAspendos,
43 * - budowli wyraźnie ukierunko-
wanej , z przestronną halą wejściową
i apsydą - przejęta zostanie przez
wczesnochrześcij ańską architekturę
kościelną
caldarium i frigidarium wielkich term
(np. Trajana) są od I w. n.e. budowane
w układzie bazylikowym: wysoka
przestrzeń środkowa , z wielkim skle-
pieniem krzyżowym , oświetlona
~< : :Ę3 :::: li :
przez okna w górnych partiach ścian
bocznych i w ścianach tarczowych; prze-
strzenie boczne sklepione kolebkowo
bazylika Maksencjusza*, zaczęta 306
. kJtfi Ku KuKu
o
'-----------.J
40

n.e. przez Maksencjusza, ukończona

w 314 przez Konstantyna, w typie Rzym , bazylika Maksencju-
sza (bazylika Konstantyna),
wielkich sal w termach, tu jednak 306-312; por. plan Forum
budowla wolno s tojąca ; rozmiary Romanum , 349,20'. Rekon-
strukcja.
wnętrza 84 x 58 m; nawa środkowa
sklepiona krzyżowo , nawy boczne po- V- przedsionek
M- nawa środkowa
przecznymi kolebkami; kolumny po-
S- nawy boczne
zbawione funkcji nośników ścian H- apsyda główna
działowych , przystawione do nich, A- apsyda konstantyńska
p - portyk konstantyński
dźwigają tylko sklepienie
- w bazylikach chrześcijańskich (na La-
teranie) od 313 Konstantyn zabronił
budowania s klepień (43 n.*).
u góry po prawej: Rzym , Fo- hellenistycznego wzorca,
rum Trajana , Basilica Ulpia, przy czym fasady niezbyt re-
przekrój. gularnie rozłożonych budowli
W środku po prawej: Augusta
zostaty przesłonięte ujednoli-
cającymi założenie ciągami
Raurica pod Bazyleą, forum , dwukondygnacyjnych kolum-
" w. n.e., założenie symet- nad.
ryczne , osiowe. F - forum
F - forum
M - macellum (targ żywno­
Ka - kapitol ści )
B - bazylika E - gmach Eumachii (targ
Ku - kurie, dobudowane póź­ sukienniczy)
niej Ku - kurie
L - sklepy B - bazylika
Ka - kapitol
U do/u po prawej: Pompeje, AT - świątynia Apollina
forum , VI w. p.n.e.-I w. n.e. LT - świątynia Larów
Pierwotnie nieregularny plac VT - świątynia Wespazjana
targowy, rozbudowany wg

Rzym, Forum Romanum ,
VI-! w. p.n.e.
l - tabularium
2 - Porticus Deorum Con-
sentinum
3 - świątynia Wespazjana
4 - świątynia Zgody (CO n-
cordii)
5 - karcer (więzienie)
6 - Łuk Septymiusza Se-
wera
7 - rostra (trybuna orators-
ka)
8 - świątynia Saturna
9 - Basilica Julia
10 - forum
11 - Basilica Aemilia
12 - świątynia Kastora
Rzym 349
FORUM
Wzorem dla rzymsko-italskiego forum
jest grecka agora. Każde miasto i każde
castrum w imperium posiada forum.
Przy późniejszych budowach miast pla-
nowano forum jako symetryczny plac
z dominującym budynkiem (najczęściej
świąty nią). Jego pierwotna funkcja tar-
gowiskowa została wyparta przez re-
prezentacyjność, funkcje społecz ne i po-
lityczne.
Typ Pompeje (348*): wokół prostokąt­
nego, wydłużonego placu (foru m),
z dwukondygnacyjnymi kolumnadami
z trzech stron i świątynią z czwartej,
ustawiono swobodnie budynki magazy-
nów, sklepów, targowisk, świątyń i in.
13 - Aedes D. Julii 25 -
Forum Augusta
14 - świątynia Antonina 26 świątynia Marsa Ultora
- Typ Augusta Raurica (348*): osiowe,
i Faustyny 27 eksedra
- symetryczne założe ni e; kapitol (świąty ­
15 - regia 28 Forum Nerwy
-
16 - świ ątynia Westy 29 świątynia Minerwy
- nia Jupitera), poprzecznie stojąca
17 - ątrium Westy • 30 Forum Pokoju (Forum
-
Dokończenie na s. 350
18 - Swiątynia Swiętego Pacis)
Miasta 31 - świątynia Pokoju Inne budowle komunalne:
19 - świątynia Romulusa 32 - Forum Trajana
20 - bazylika Maksencjusza 33 - posąg jeźdźca - -7 termy* , 340*
21 - świątynia Wenus i Ro- 34 - brama triumfalna - -7 teatr*, 36
my 35 - eksedry - amfi teatr, 36*, -7 teatr*
Fora cesarskie, I w. p.n.e. -II 36 - Basilica Ulpia z ekse-
w. n.e. drami (apsydami) - mosty, -7 akwedukt*
37 - Kolumna Trajana - studnie, nimfeum, 292*
22 - Forum Cezara 38 - biblioteki
23 - Curia Regia 39 - świątynia Trajana - plac, budowle administracyjne, ar-
24 - świątynia Wenus Ge- (wg Luckenbacha) se nał , szko ła , cyrk, rynek, 347*
netrix - biblioteka, 345*.
350 Architektura mieszczańska i komunalna

BUDOWNICTWO
ROMAŃSKIE I GOTYCKIE
Domy mieszkalne
Nieliczne zachowane murowane domy
i wieże mieszkalne, należące do patryc-
jatu miejskiego, nie są wcale typowe dla
krajobrazu średniowiecznego miasta,
gdzie do XV w. przeważała zabudowa
drewniana.

WŁOCHY
Weneckie "casone"* wywodzi się
z prymitywnego italskiego domu wiejs-
kiego, z wej ściem pośrodku i dwoma
pomieszczeniami po bokach, krytego
strzechą, jeszcze bez komina.
Stropy i schody domów kamiennych
ulegały zniszczeniu podczas każdego
pożaru, stąd wiemy dzisiaj stosunkowo
niewiele o pierwotnych podziałach we-
wnętrznych . Weneckie " casone", XIX W., W typie domu Serravalle pod Wenecją, późnogotycki dom
średniowiecznego. podcieniowy z kramami. Ciosy kamienne i cegła .

Typy kamienic XIV/XV w.

- Domy wieżowe z krenelażem lub bez,
albo z dachem o wydatnym gzymsie
- inkastelowane domy z loggią na
poddaszu, oknach zamkniętych pół­ K
koliście lub ostrołukowo , często rus-
tykowane (Florencja, Palazzo Davan- L M
zati *)
- domy z wykuszami na belkach lub
wspornikach
- domy z kramami: na dole sklep,
gospoda lub warsztat, za nim maga-
zyn ; na górze mieszkanie (Florencja, Włoskie , średniowieczne domy mieszkalne. Po lewej: XII w. (por. Cluny, 351 *). K - korytarz,
Ponte Vecchio) L - sklep, M - magazyn, H - dziedziniec ze studnią (B) , S - stajnia. Po prawej: lepiej wykorzystana
- takie same domy, lecz z dziedzińcami powierzchnia mieszkalna poprzez dobudowę schodów od zewnątrz i krótszy, możliwy do zamiesz-
kania korytarz.
- takie same domy, lecz z bocznym
korytarzem.

Dokończenie s. 349

bazylika i rotunda kurii (sala z rzędami

miejsc do siedzenia, por. buleuterion,
344*) leżą na osi , kolumnada i sklepy
tworzą obramienie.

Forum Romanum, 349*: VI-I w. p.n .e.

Wokół placu między Kapitolem, Kwiry-
nałem i Palatynem powstawały budowle
administracyjne, sądownicze, targowe
oraz ś wiątynie, bez planu całości założe­
nia przestrzennego (mapa s. 37).

Fora cesarskie (349 *) powstają od 51

p.n .e. (Forum Juliusza) do pocz. II w.
n.e. jako grupa samodzielnych, ostro od
siebie oddzielonych zespołów , każde
z własną osią symetrii i dominantą.
Podsumowanie idei architektonicznych Florencja, Palazzo Davanzati, XIV w. Pewne cechy obronności. Rustyka i cegła. Masywne bramy,
wąskie, półkoliście zwieńczone okna. W przedsionku wartownia. Loggia przekryta wysuniętym
forum można odnaleźć w późnej realiza- okapem dachu. Wnętrza bogato polichromowane , artystycznie zdobione stropy. Toalety przy
cji tego typu - Forum Trajana. każdej sypialni. Nieliczne tego typu domy wśród wielu skromnych domków i chałup to typowy obraz
średniowiecznego miasta.

przyziemie
11111 11111 1111 11111 1111
L
Cluny, dom romański , po 1159. Dach pulpitowy; dwa wejścia (burgundzki ostrołuk romański) .
L - sklep, warsztat (?) , nad nim W - główna izba mieszkalna z kuchnią, S - sypialnia,
H - dziedziniec ze studnią (B) i podcieniem (G), K - kuchnia lub warsztat. Bogato dekorowane
i profilowane obramienia okien.
Provins, Hotel de Vauluisant, gotycki, XIIIw.
Dwunawowe , sklepione przyziemie. Piętro po-
dobne, ale z ozdobnym stropem belkowym.
Okna maswerkowe, ławy we wnękach okien-
nych. Boczne wejścia przebudowane.
Romanizm, gotyk 351
FRANCJA
Wraz z powstaniem w XII w. licznych
miast, wykształca się również francuski
dom miejski. Jest on prosty i oszczędny.
Zachowały się domy drewniane (szkie-
letowe) z XV w. i kamienne z XII w. Ich
wnętrza pochodzą najwcześniej z XVI w.
Wąska, szczytowa lub ka lenicowa
fasada
pokrycie dachu słomą lub dachówką
I do 4 (!) pięter ; powszechnie stoso-
wane pIwnIce
pomieszczenie frontowe pełniło pier-
wotnie rozliczne funkcje: mieszkania,
jadalni, recepcji gości , kuchni , warsz-
tatu czy sklepu. Inne pomieszczenia
umieszczane obok siebie lub jedno za
drugim, co pozwalało na kolejne
rozbudowy ; tylna izba nazywana była
"więzienną ' ,
schody, często zewnętrzne, albo kory-
tarz, który przechodził wzdłuż dzie-
Saint-Gilles (płd. Francja), dom romański, częś­
dzińca jako jedno- lub dwukondyg-
ciowo przebudowany.
nacyjna galeria, prowadząca do tylnej
części budynku (Cluny*)
po wojnie stuletniej (1337- 1453)
piętro wystawniej sze budynki , wygodniej
zaplanowane, często ozdobione swo-
bodnymi wariacjami przedstawień
o treści religijnej.
1~
Laval , dom konstrukcji szkieletowej. XV w. Ty-
powe, gęsto ustawione słupy , początkowo bieg-
nące przez całą wysokość budynku , później
o wysokości jednej kondygnacji , co umożliwia
wysunięcie piętra . Wypełnienie ścian gliną, ceg-
łą lub kamieniem . Przyziemie z i<amienia.
352 Architektura rrileszczańska i komunalna

NIEMCY i, inne kraje

EUROPY SRODKOWEJ
Bogaty dom mieszczański jest kilkupięt­
rowy, z przyziemiem, którego całość lub
większą część zajmuje sień (niem .:
"Diele" , ang.: "fleet") , nieraz ze środ­
kowym filarem (Rothenburg, 353*).
Pomieszczenia mieszkalne znajdują się
od tyłu lub, częściej , na górnych pięt­
rach.
- Także budynki o bardziej złożonych
planach, przede wszystkim w bogat-
szych miastach, jak Kolonia
- wieże mieszkalne, wieże rycerskie dla
zamieszkującej w mieście szlachty
(Ratyzbona, 353*, Trewir, Metz i in.)
według wzorów włoskich (Bolonia,
San Gimignano, Florencja); reprezen-
tacyjny parter często nie ma bezpo-
średniego połączenia z piętrami , lecz
Qak w wieżach obronnych, 296*, 299)
prowadzą na nie łatwe do usunięcia ,
zewnętrzne schodki, itp.
Plan schemat Colmar
- pod koniec wieków średnich pojawia- układu głównych
ją się domy czynszowe dla urzęd­
mnmmm rmrmmn słupów , podciągów
ników, lekarzy, notariuszy itp. i schodów.
- większość miejskich domów szerego-
wych była wąska, mała, konstrukcji
szkieletowej , często przypominająca
chałupy; obfitość jednostkowych roz-
wiązań doprowadza w końcu do Marburg, mały dom bliźniaczy , pocz. XIV w.
Główne słupy , w liczbie 15, bez podwalin, usta- o 5
wykształcenia się typu, który bez ~
wione są na blokach kamiennych. Trzy poziomy
większych zmian wznoszony jest od kroksztynów umożliwiają wysunięcie każdej ko-
Szwajcarii, poprzez miasta francuskie lejnej kondygnacji prawie o pół metra. Dwa
poziomy mieszkalne wewnątrz dachu. Lubeka
i północne Niemcy, do pdańska ,
i poprzez Turyngię do Sląska (Col-
mar* , Lubeka*); zależnie od wielko-
ści działki może występować tylny,
zwykle niewielki, dziedzińczyk (Wro-
dziedzi-
cław*) niec
- murowana izba lub tylna wieża będą­
ca częścią drewnianego lub szkieleto-
wego budynku, w przypadku pożaru
1ii s
stanowi schronienie dla ludzi i dobyt- N

f\~
ku (Gosiar, 353*, Osnabrtick, 353*)
- północnoniemiecki dom mieszczan-
-rolników: w środku sień , po obu jej
stronach izba mieszkalna i stajnia ~~
(Beverungen, 353*) ~
- w późnym gotyku antresola na wzór
flamandzko-niderlandzki (354*) .;- s
- fasady regionalnie zróżnicowane: L
szczyty dwuspadowe lub schodkowe;
szczyty ceglane, z podziałami piono- §
wymi (Hanower); podział za pomocą
blend i ślepych arkadek, masywniej-
parter I piętro
sze, surowe szczyty schodkowe (Ros-
tok, Lubeka, Ltineburg*); murowane
albo w całości lub częściowo kon- Wrocław

strukcji szkieletowej; z kroksztynami,

alkierzami , często bogato dekorowa-
ne; podcienia drewniane lub kamien-
ne (Berno, 353*).
LOneburg , późnogotycki dom mieszkalny. De-
koracyjny wątek cegieł. W przyziemiu wielka
sień , wyżej kondygnacja mieszkalna i dwa pod-
dasza; typowe odcinkowe łuki okien i schod-
kowy szczyt.
U góry: Colmar, mały dom mieszczański, kon-
strukcji szkieletowej , późnogotycki. Na podob-
nym planie domy z Lubeki i Wrocławia. Roz-
przestrzenienie tego typu aż po Szwajcarię.
S - wielka izba, D - sień , L - sklep , K - kuchnia.
 Romanizm, gotyk 353

ANGLIA
Dom anglosaski s kładał się na ogół
zjednego dużego pomieszczenia, wspól-
nego dla ludzi i bydła.
Forma prymitywna: "cruck construc-
tion " . Wygięte gałęzie , rozszczepione
na dwie połówki , tworzą połączoną
wierzchołkami konstrukcję , związaną
z poprzecznymi belkami (do XIII w.),
354*.
Forma rozwinęta: zamiast "crucks"
mury kamienne niosące dach.
Manor-house (siedziba rycerska)
z okresu wczesnego gotyku to prostok ąt­
Steyr (Austria), dom na sala, wywodząca się z anglosaskiego
późnogotycki, zaczęty
przed 1445 - dziedzińce domu jednoprzestrzennego. Na jednym
z dwukondygnacyjnymi końcu jest podest dla rodziny właś­
krużgankami arkadowymi,
ciciela, na drugim parawanowe drew-
wg wzorów południowo­
europejskich . niane przepierzenie, oddzielające część
gospodarczą i drzwi domu. W nie-
których kamiennych domach mieszkanie
właścicieli znajduje się na piętrze (Little
Wenham Hall, 1260; Penshurst Place,
XIV w., 330*).
XlVIXV w.:
hall o wysokości dwóch kondygnacji
boczne pomieszczenia w przybudów-
Ratyzbona. Wieża mieszkalna rodowa (Hoch- U góry: Goslar, murowana tylna izba (.. Stein- kach , co prowadzi w XV/XVI w. do
apfelscher Turm), XIII/XIV w. 7,4 x 9,9 m, wys. werk"); przekrój i plan przyziemia. Poniżej: wykształcenia się planu w kształcie
ponad 30 m. Przyziemie sklepione krzyżowo­ Osnabruck, dom Kromschr6derów, szachulco- litery H
-żebrowo , bez połączenia z sześciopiętrową wy; mury ogniowe z łamanego kamienia, od
częścią górną (rekonstrukcja). strony dziedzińca izba murowana (S). dachy poprzeczne nad skrzydłami
i główny dach nad korpusem z trójkąt­
nymi szczytami
,
10
kamień , konstrukcja szkieletowa,
" half-timber" (konstrukcja szkieleto-
wa na podmurówce kamiennej)
Domy miejskie:
przez całe średniowiecze piętrowe,
najczęściej z drewna
sklepy w poziomie ulicy
górne piętra często wysunięte na
I piętro
wspornikach
okna dzielone szczeblinami, ze słup ­
parter kiem środkowym ("mullioned win-
dow") i z jednym lub więcej ślemio­
nami, są typowe zwłaszcza dla okresu
Tudorów, ok. 1500.

BELGIA,
HOLANDIA
Romańskie domy kamienne mają
Rothenburg, dom wyraźne, poziome podziały gzym-
Rabeschów ze środ­ sami, przebiegającymi na wysokości
kowym filarem, parapetów okien ; szczyty schodkowe
dżwigającym skle-
pienie parteru. (Gandawa, Haus Borluut, 1175)
dochody z handlu pozwalają we
Po lewej: Beverungen, dom mieszczanina-rolnika, póżnośredniowieczny. Przelotowa część środ­ Flandrii od XIV w. , a w pŁn. Niderlan-
kowa, sięgająca poddasza, jest zarazem przejazdem i sienią. Pięterko nad bocznymi pomiesz- dach od ok. 1450, na zwiększenie
czeniami mieszkalnymi i stajniami. Wykusz okienny od strony ulicy. Po prawej: Berno, dom
mieszkalny w szeregu domów z wysuniętymi , sklepionymi podcieniami, wg wzorów południowych. wykwintu i komfortu domów; krycie
Między filarami schody do piwnic. Wykusz alkierzowy od poziomu I piętra. dachówką nakazane przepisami
354 Architektura mieszczańska i komunalna

- jednakże do XV w. - jak w pozo-

stałych częściach Europy - przeważa­
ją jednokondygnacyjne, wydłużone
domy, bez wewnętrznych podziałów
w XV w. więcej domów piętrowych;
frontowa część przyziemia ("voor-
huis" ), stanowiąca miejsce pracy
i mieszcząca kręcone schody na
piętro, oddzielona drewnianą ścianą
od części mieszkalnej (por. Col mar, ,,cruck construction"
352* i in.)
później półpięterko (Edam*) w tylnej
części frontowej izby (" voorhuis"),
czasem rozciągające się nad całą
przestrzenią sklepu (przejęte też
w Dolnej Saksonii)
wąskie fasady ze szczytami schod-
kowymi lub elewacje kalenicowe
z blankami nad okapem
czerwona cegła i białożółty wapień
artykulacja głównie pionowa
w Mechelen (Belgia) podział fasady
poziomymi gzymsami jest uważany
za cechę renesansową
okna ze słupkiem i jednym lub dwo-
ma ślemionami (por. Anglię) , często
całe rzędy okien w fasadzie
dekoracja adaptująca motywy z budo-
wnictwa sakralnego
wystawne wyposażenie wnętrz (dąb).

Boothby Pagnell (Lincolnshire). Dwór murowa-
ny (manor-house) , ok. 1180. Kamienny dom
w stylu przejściowym do gotyku. W przyziemiu
sklepiona sala, górna sala stropowa. Schody
zewnętrzne. W części prawej pomieszczenia
gospodarcze.
U góry: Shrewsbury (Shropshire). Old House ,
Dogpole, XVI w. Konstrukcja szkieletowa na
podmurówce (" half-timber"); gęsto ustawione
słupy przewiązane ryglami ; wypełnienie gliną.
Duże okna , trójboczny wykusz (" bay window") .

Edam, dom z półpięterkiem

V - voorhuis (sień frontowa) ~;;=====~~
K - keider (piwnica)
KK - keiderkammer (izba pi-
wniczna) z paleniskiem
U - upkammer (izba górna)
z wbudowanymi łóżka­
mi
A - achterhuis (tylna część
domu) z miejscem do
spania
G - przejście na dziedziniec
na poziomie sieni i tyl-
nej izby, skąd zejście -~-'~l'='>"""""l"'w
na dół
T - schody do izby piwnicz- Brugia, późnogotycki dom mieszczański za ra- Liege , dom van Sestich, 1445. Pionowa ar-
nej tuszem . Ceglany. Szczyt schodkowy. Nad ok- tykulacja fasady ; bogaty ś lepy maswerk szczy-
W - schody kręcone na pięt­ nami ślepe maswerki w łukach koszowych , pół­ tu ujęty w ostrołukową ramę. Okna w szczycie
ro kolistych i ostrych . przebite później.

I piętro
,
10
Lubeka, Brama Holsztyńska (Holstentor),
1466-1478. Północnoniemiecka budowla ceg-
lana. Dwie okrągłe wieże powiązane są trójkon-
dygnacyjnym łącznikiem , zwieńczonym szczy-
tem; trzy rzędy okien i blend obiegają całą
budowlę ·
Stendal , brama miejska, 1 pol. XV w. Ceglana,
jednowieżowa . Kwadratowa część dolna , z wie-
życzkami narożnymi i krenelażem , dźwiga
okrągłą, blankowaną wieżę·
Romanizm, gotyk 355
Budynki komunalne
BRAMA MIEJSKA
Schemat starożytnej bramy miejskiej
o jednym lub dwu przejazdach, flan-
kowanych dwiema wieżami (Trewir,
Porta Nigra, 347*) był długo stosowany
nie tylko w krajach romańskich , lecz
także na północy Europy (Lubeka,
Holstentor*, Kolonia, Hahnentor). Nie-
mniej częściej występują bramy jedno-
wieżowe (Stendal*). Do bramy miejskiej
często dostawiano przedbramie z dwie-
ma flankującymi wieżami (Bazylea,
Spalentor). Po wprowadzeniu broni
palnej brama miejska poprzedzana by-
wała basteją lub barbakanem ze strzel-
nicami (Nćirdlingen; Carcassonne,
304*). Pojedyncze formy (okna, wieży­
czki) oraz motywy dekoracyjne przejęte
z architektury sakralnej.
Gelnhausen , dom urzędników cesarskich, romań­
ski, ok. 1180. Później ratusz. W przyziemiu otwar-
te pomieszczenie, może miejsce sądów? W dol-
nej kondygnacji sala dwunawowa (plan). Schody
kręcone do Sali na górnym piętrze z XV w.
RATUSZ
Po upadku antycznego porządku pra-
wnego miasta nie miały samorządów. Te
pojawiają się dopiero w okresie ponow-
nego rozkwitu miast. W gestii samo-
rządów były przepisy rynkowe i hand-
lowe, przywileje miejskie, zarząd włas­
nością gminną, sądownictwo, policja,
budowa ulic, opieka społeczna itp.
Hale targowe ("Iobia fori") wznoszo-
ne były w Niemczech od xn w.,
w Italii i Francji nawet wcześniej.
Były one z początku niezależne od
budynków zarządu, w miastach zaś
bez samorządu zgromadzenia miesz-
kańców odbywały się na dworze pana
feudalnego lub w klasztorach; Soest
już w 1120 miało ratusz ("domus
civium" - obywateli, " domus con-
sulum" - rajców)
wkrótce hala targowa i siedziba rady
Piacenza, ratusz, gotyk lombardzki , 1281. W przy-
zespoliły się w jedną budowlę. Z re-
ziemiu szeroko otwarta hala, marmur. Górna kon-
dygnacja ceglana z oknami okrąglolukowymi; kre- guły parter służył handlowi, piętro
nelaż w jaskółcze ogony (gibeliński). zgromadzeniom mieszkańców
356 Architektura mieszczańska i kom unalna

- we wczesnych rozwiązaniach (Geln-

hausen, 355 *) nie ma jeszcze kan-
celarii
w Italii dłużej zachowała się tradycja
otwartej hali targowej w przyziemiu
(Piacenza, 355*), choć handel mógł
też odbywać się na otwartym dzie-
dzińcu czy w podcieniach
- również na Północy znane są roz-
wiązania z otwartą halą (Michel-
stadt*, Ledbury*, Shrewsbury, 366*),
wykorzystywaną również jako pod-
cienie sądowe (MUnster*); przeważają
jednak hale targowe zamknięte,
w których kramy, jak na Południu ,
otwierają się na podcienia zabez-
pieczające przed deszczem
miasta bez pełnej samorządności za-
rządzane były przez urzędnika feudała
(wójta), w którego niewielkiej siedzi-
bie znajdowała się sala sądowa (lub
podcienie, czyli " szopa sądowa") , nie
było natomiast sali zebrań dla miesz-
czan (TangermUnde)
- gospodarka czynszowa zamiast natu-
ralnej , kontrola nad rzemiosłem i ko-
munikacją, podatkami i obronnością,
wymagały większej powierzchni dla
urzędników kancelaryjnych, co osią­
gano przez przyłączanie sąsiadują­
cych domów (Lem go; Ochsenfurt),
rozbudowę (Lubeka; Duderstadt) lub
budowę nowego ratusza ; w Norym- U góry: Michelstadt, ratusz, 1484. Podcienia MOnster, ratusz, ok. 1335. Przyziemie: L - pod-
berdze w 1330 przeznaczono na i piętro konstrukcji szkieletowej. Narożne wyku - cienie sądowe , K - hala targowa, nad nią dwu-
potrzeby handlu cały stary ratusz, sze ze spiczastymi hełmami , które flankują wie- nawowa sala mieszczan; R - podcienie rady.
lopołaciowy , wysoki dach. U dołu: Ledbury (He- Rozbudowany w XV w. Bogato zdobiony front:
zamieniając go na sukiennice, a nowy, refordshire). Ratusz z halą targową w przyziemiu. okna maswerkowe, siedmioosiowy szczyt ze
rozbudowany z hal targowych, był Okres Tudorów. Oba ratusze wolno stojące. ślepymi maswerkami i sterczynami.
kilkakrotnie obszerniejszy; miał on
m.in. na piętrze Wielką Salę, siedzibę
rady, Izbę Dochodów, czyli zarząd
miejski ; w podziemiu zaś areszt,
kuchnię, kuźnię, łaźnię; na zewnętrz­
nym dziedzińcu znajdowały się re-
prezentacyjne schody.

Jako budynek reprezentacyjny ratusz ma

wielkością i formą odzwierciedlać dumę
i bogactwo mieszkańców miasta. Ratu-
sze nie wytworzyły własnego stylu, lecz
podnosiły do rangi reprezentacji formy
budownictwa mieszczańskiego , obowią­
zujące w danej prowincji. O ile nie były
to budowle szkieletowe, chętnie przej-
mowały motywy dekoracyjne z archi tek-
tury kościelnej . W płn. Włoszech (Sie-
na*; Florencja) i w Niderlandach wieże
ratuszowe często konkurowały z wieża­
mi miejscowych kościołów (-7 wie-
ża *) . W Niemczech przeważają ratusze
bezwieżowe. Na ogół są wolno stojące
na placu miejskim , rzadziej wbudowane
w pierzeję uliczną (Miinster).
Liege, ratusz, 1447-1463, późnogotycki , jak Siena, Palazzo Pubblico, 1289. Monumentalnie
wi ększość ratuszy flandryjskich. Poprzecznie rozbudowana forma domu mieszkalnego;
ustawiona, kilkukondygnacyjna budowla z bo- zwieńczenie krenelażowe ; również wieża z kre-
gato zdobioną, dziesięcioosiową fasadą. nelażem na wzór wież obronnych . Por. 400*.

s nie starego w całości na potrzeby
Lg
Lg Lg
Hildesheim, jatki cechu rzeźników, 1529.
H - dwunawowa hala o wysokości dwóch kon-
dygnacji, L - kramy otwarte na ulicę i do wnęt­
rza; Lg - magazyny i kantory , także na wyż­
szych piętrach , S - wyszynk piwa (?l. Bogato
zdobiona konstrukcja szkieletowa ze wsporni-
kami i snycerką.
Ypres (Belgia) , sukiennice, 1302-1380. Budow-
la długości 133 m; środkowa wieża jest miejską
dzwonnicą i arsenałem. Podobne sukiennice
lub hale rybne są w Brugii, Gandawie i Liege.
I I
CJlliji'i ' I.
• ~O
Kolonia, hala targowa GOrzenich, zaczęta
1442. Na obu kondygnacjach znajdują się dwu-
nawowe sale o powierzchni 60 x 23 m i wysoko-
ści 7 m. Fasacja szczytowa i plan piętra. Schody
zewnętrzne. Slepe maswerki, krenelaż, wieży­
czki narożne.
Glastonbury (Somersetshire), market cross, ok.
1500. Hala do handlu nierogacizną i drobiem.
Podobne budowle kamienne są w Chichester,
Salisbury i Winchester; inne także z drewna.
Romanizm, gotyk 357
DOMY KUPIECKIE
I SIEDZIBY CECHÓW
były wspólną fundacją członków cechu
lub gildii; często swą skalą i bogactwem
dekoracji zbliżały s ię do ratuszy, a na-
wet czasem z nimi konkurowały, co
stanowiło wyraz rywalizacji patrycjatu
o wpływy w radzie miejskiej. Mieściła
się tu m.in. izba cechowa, w której
przechowywano skrzynię cechową, hala,
wyszynk i izba zarządu. Oprócz dużych
budowli dla wielkiego handlu (Ypres*)
mamy też skromniejsze założenia dla
potrzeb lokalnych: domy szewców, hale
zbożowe, ławy chlebowe, hale rybne itp.
DOMY HANDLOWE,
HALE TARGOWE
Wielkie miasta kupiecbe radziły sobie
z c iasnotą hau targowej w przyziemiu
ratusza przez:
powiększenie ratusza
budowę nowego ratusza i przeznacze-
handlu (Norymberga)
pozostawienie ratusza jako siedziby
rady miejskiej i budowa hal tar-
gowych, zwykle piętrowych , z we-
wnętrznymi podporami , na sposób
naj starszych ratuszy. Często bardzo
obszerne wnętrza: Walencja, Lonja
delia seda (hale kupców jedwabiu),
1483-1498, 39 x 22,5 m; Ypres,
sukiennice, długości 133 m; Brugia,
1248-XN w., 84 x 143,5 m, wys.
wieży 107 m; Moguncja, hala tar-
gowa, ukończona 131 3, 42 x 21 m;
Konstancja, hala targowa, zw. budyn-
kiem rady, 48 x 32 m, trójnawowa.
Fryburg Bryzgowijski, hala targowa, 1524- 1532.
Podcień przed wejściem do hali. Na piętrze znaj-
duje się wielka sala, której okna zamknięte są
łukiem kotarowym; między nimi rzeźby figuralne
pod baldachimami. Na narożach wykusze .
358 Architektura mieszczańska i komunalna

UNIWERSYTETY
Uniwersytety wywodzą się od szkół
klasztornych, w których studiowano
--7 siedem sztuk wyzwolonych, przez
długi czas konkurujących z arabskimi
wyższymi szkołami w Hiszpanii . Uni-
wersytety powstawały od XI do XIII w.
w Italii (Rawenna, Bolonia, Padwa,
Salerno), w XII w. we Francji (Paryż),
od XIII w. w Anglii (Oxford), w XIV w.
w Pradze czeskiej (1348).
Największe angielskie kolegia w Oxfor-
dzie i Cambridge pochodzą z czasów
Tudorów, ok. 1500. Jako "universitas
magistrorum et scholarum" - ogół
mistrzów i uczniów - dzielił się na
"nacje", z których każda miała dzieka-
na, profesorów i studentów, zamiesz-
kujących wspólnie w kolegium czy
bursie, co do dziś jest zasadą w angiels-
kim college'u. W końcu XIII w. profeso-
rowie wyodrębnili się z " nacji ", tworząc
własne związki w obrębie trzech specjal-
ności (fakultetów): teologii , prawa i me-
dycyny, z własnymi salami wykładowy-

,.
,

Oxford , New College , założone 1379, pierwsze Erfurt , tzw. Stary Uniwersytet, póżnogotycki bu-
jednolicie zaprojektowane kolegium. Od typowego dynek auli.
klasztoru różni się tym, że: 1 - kościół kolegialny
był z reguły budowany na końcu ; 2 - w jednym
pokoju mieszkało czterech studentów, w klasz-
torze zaś dormitorium było wspólne (indywidualne
cele są póżn i ejsze) ; wspólna nauka odbywała się
na krużgankach . G - brama, Z - pokoje, Q - dzie-
dziniec wewnętrzny (quadrangle) , Kp - kaplica,
H - hala (refektarz) , K - kuchnia, Kr - krużganek
i cmentarz.

j i i
mi i kościołem . Opuszczone " nacje"

lU! li iiHii!
__ -, ,,, II
~ , II
utworzyły z wykładowcami siedmiu
[II ,Iii
sztuk wyzwolonych czwarty faku ltet
(filozofii). Doprowadziło to do wy-
kształcenia się dwóch odrębnych typów
I DPODU. g I,
założeń:
rozproszone po mieście bursy i kole- D D I D Bil II! D I
gia z własnymi audytoriami (Erfurt*)
podobne do klasztorów założenia
z dziedzińcem i krużgankami , z kap-
licą, mieszkaniami profesorów i stu- Kraków, Collegium Maius. Najstarszy gmach uniwersytetu krakowskiego, założonego w 1364,
reaktywowanego przez Jagiełłę. P owstał w ciągu XV w. z połączenia gotyckich kamienic;
dentów (Paryż, College de Cluny; rozbudowany i ujednolicony 1493-1 ćw. XV I w. Ceglany; krużganek wokół dziedzińca (przekrój
college w Cambridge i Oxfordzie*; u góry); elewacja wsch. (u dołu). Plan piętra: Z - schody na półpiętro , T - schody na piętro , Au
Kraków*). - aula z wykuszem, S - biblioteka. Mieszkania dla profesorów i studentów na parterze.
 Romanizm, gotyk 359

SZPITAL
(z łac. hospitalis = gościnny) , zwany
w płd. Niemczech "Gottsleuthaus",
"Gutleuthaus", we Francji
"H6tel-Dieu", w Anglii " almshouse" ,
służył zarówno chorym, jak i starcom,
wiążąc się często z pobożnymi funda-
cjami patrycjatu czy cechów.
Założenie podobne do klasztornego,
dostosowane do opieki nad chorymi
(Cues nad Mozelą*)
wielkie zespoły szpitalne z wielką
salą chorych, przyległą kaplicą i po-
mieszczeniami dla personelu, kuch-
nią, apteką, czasem z gospodarstwem
rolnym; we francuskich salach dla
górna kondyg-
nacja z galerią chorych otwarte więźby dachowe
wykonywano z odstraszającego pająki
drewna kasztanowego (Tonnere, Bur-
dolna kondy- gundia; Beaune*)
gnacja małe zespoły dla ubogich z maleńkimi
pokoikami, przyległymi jednak do
obszernej sali lub sieni (Goslar*)
guże domy starców, jak np. szpital
Sw. Ducha w Lubece*, ceglany;
trójnawowy, dwuprzęsłowy kościół
halowy, za którym znajduje się tzw .
L Długi Dom, obszerna hala, w której
małe domeczki stoją rzędami po obu
H stronach wąskich przejść
angielskie "almshouses" są małymi ,
zamkniętymi osiedlami parterowych
,
20
lub jednopiętrowych do InkÓW z koś­
ciołem i własnym zarządem.
Goslar, szpital Św. Krzyża, 1253. D - brukowa-
na sień; K - kaplica z ażurowym lektorium (L) ;
S - sypialnie , 2,25 x 4 m, w dwóch poziomach ;
wszystkie pomieszczenia nie ogrzewane;
T - schody na galerię górnej kondygnacji;
W - izba ogrzewana.

Beaune (Burgundia), Hótel-Dieu (szpital), fundowany 1443, czynny do 1948. D i rys. górny: Cues nad Mozelą, szpital. Ki - kościół; H - dziedzi-
dziedziniec ze studnią i dwukondygnacyjnymi, otwartymi galeriami przy dwóch bokach ; nisko niec; W - mieszkania i V - sala zebrań personelu
schodzący dach, z kolorowymi dachówkami, układanymi w rombowe wzory. K i rys. dolny: sala szpitalnego; Kr - krużganek ; K - dwie dwupozio-
chorych przekryta drewnianą, ostrołukową kolebką, wzdłuż boków sali rzędy alkow, za nimi droga mowe i jedna długa, pod kątem prostym załamana
dla obsługi; kazalnica przed lektorium (L). za którym kaplica (Kp) ; R - refektarz. sala, z celami dla chorych.
360 Architektura mieszczańska komunalna

RENESANS
Budynki mieszkalne i komunalne

WŁOCHY
Dom miejski silnie podlegał przepisom
komunalnym - zakaz stosowania wyku-
szy zmniejszających światło ulicy , za-
bezpieczenia przeciwpożarowe, regula-
cja siatki ulic, wszystko to świadczy
o systematyczności w projektowaniu
miast i domów . Odkrycia geograficzne
i handel ś wiatowy ułatwiały przyswaja-
nie także pozaeuropejskich rozwiązań
w urządzaniu domów. I tak, kultura
arabska dostarczała inspiracji architek-
turze Europy Południowej przy tworze-
niu loggii , ciągów kolumnowych, bal-
konów, urządzeń wodnych. Poprzez nią
odrodził się ponownie, mający rzymską
genezę, dziedziniec wewnętrzny. Stopa
życiowa coraz wyraźniej dzieliła klasy
społeczne, a jednocześnie pałace (307 Rzym, Albergo dell'Orso, XIV W. , wczesny rene- Wenecja, Biblioteka S. Marco, 1553, A. San-
n. *) stawały się powszechniejsze i tym sans. Jeszcze mało rozbudowany rzut (wszyscy sovino. Zamyka pierzeję placu Dożów dłuższą
goście gospody przebywali w jednym pomiesz- elewacją, z 21 arkadami o półkolistych łukach ,
silniej narzucały swój styl. Lud, podob- czeniu) , ale już klasycyzujące intencje: półkoliste opartych na kolumnach w doryckim i jońskim
nie jak wcześniej, żył w mizernych łuki loggii z kolumnami. Portyk zburzony. porządku ; bogata dekoracja ścian i gzymsów.
domostwach, w kwartałach , które z racji Na rys. boczna elewacja.
nietrwałości zabudowy były wyburzane
i na nowo zabudowywane przez właś­
cicieli miast, gnieździł się w ruinach
antycznych budowli, bądź domach czyn-
szowych, których mieszkania od frontu
i dziedzi ńca obiegały galerie. Siedziby
zamożniejszej klasy średni ej zaczynały
się od jedno- lub dwupokojowych do-
mów (Albergo dell ' Orso*), a kończyły
na skomplikowanych systemach poko-
jów, galerii i balkonów. Granica między
domem mieszczańskim a pałacem sta-
wała się płynna (Casa Cocchi*).

We wszystkich krajach śródziemnomor­

skich w największym jednak stopniu
"fundamentem nowej architektury sta-
wała się ś wiadomość ducha klasycznego
tworzącego zręby kultury " (Ettore Ca-
mesasca), co ukazują nie tylko kościoły
i pałace , ale często także budowle
publiczne.

Spośród budowli komunalny.ch bogatych

miast, jak ratusze, hale targowe, teatry,
szpitale, mennice, uniwersytety, budynki
administracyjne, można , tytułem przy-
kładu , wymienić Bibliotekę J.T. San-
sovina w Wenecji * i Bazylikę (ratusz
połączony z halą targową) w Vicenzy *.
Najwybitniejsi ówcześni architekci pra-
cowali w służbie bogatych republik
miejskich. Odkrywając ponownie reguły
architektury antyku, adaptowali je do Florencja , Casa Cocchi (Casa Serristori), ok. Vicenza , Bazylika, zaczęta 1549, A. Palladio.
1500. Parter rustykowany. Górne kondygnacje Przebudowana ze starszego pałacu z doda-
form, które odpowiadały zarówno ich z podziałem pilastrami o głowicach korynckich. niem galerii arkadowych. Zastosowano serlianę
indywidualności , jak też temperamen- Na I piętrze okna w ślepych arkadach. Prosty albo tzw. motyw palladiański (arkada z prosto-
towi zleceniodawcy.· plan ; reprezentacyjna, sklepiona hala za trzema kątnymi prześwitami po bokach , wydzielonymi
arkadami przyziemia, monumentalna klatka kolumnami , motyw rozwinięty przez Serlia
schodowa. z tzw. architrawu syryjskiego) .
 Renesans 361

WŁOSKA URBANISTYKA
Wraz z odkrywaniem antyku rozpoczęło
się kształtowanie urbanistyki według
ratusz pałac biskupi katedra Palazzo Piccolomin i wzorów rzymskich. L.B. Alberti
(1404-1472) przedstawił koncentryczny
system rozplanowania miasta z regular-
nymi , geometrycznymi terenami zabu-
dowy. Współczesny mu Filarete (An-
tonio di Averlino, 1400-1469) w swoim
dziele "Trattao d'architettura" (według
Vasariego najbardziej szalona książka,
jaką kiedykolwiek napisano) nawiązuje
częściowo do Albertiego. Równocześ nie
snuje utopijne wizje idealnego miasta
"Sforzindy", zaopatrzonego we wszyst-
kie wygody, a także w dziesięciopięt­
rową "Wieżę cnót i przywar", z obser-
watorium astronomicznym na dachu
i zamtuzem w przyziemiu. Leonardo
planował system "w ielopiętrowych",
bezkolizyjnych jezdni. Jednak tylko
Pienza, centrum miasta. Fundacja papieża Piusa II , który na nowo ukształtował swoje rodzinne
nieliczne plany realizowano. Jednym
miasto; od 1459. K - katedra, B - pałac biskupi , P - Palazzo Piccolomini , R - ratusz są z takich wyjątków była jeszcze rzymska
niesymetrycznie zgrupowane wokół placu. Ulice ze wszystkich stron prowadzą ku obrzeżom placu. Palmanova koło Triestu, zbudowana
Każdy punkt obserwacyjny daje korzystny, harmonijny widok architektury. Strzałki na planie placu
ponownie w latach 1590-1603 przez
wSkazują kierunki widokowe dające perspektywę , jaką odtworzono na rysunkach wyżej (wg
Yarwood i Millon-Frazer). V. Scamozziego (404*).
Podobne znaczenie miało kształtowanie
placów publicznych . Zamknięte, anty-
czne place rzymskie (agora, 343*, fo-
rum, 348*) stawały się teraz reprezen-
tacyjnymi i monumentalnymi elemen-
tami przestrzennymi w organizmie miej-
skim. Plac miał być miejscem spotkań
mieszczan, miejscem handlu i widownią
publicznych debat, ale przede wszystkim
miał dawać "oddech" miejskim budow-
lom i przez swoje ukształtowanie po-
zwalać na podziwianie z różnych punk-
tów piękna i harmonii otaczającej ar-
chitektury. Wiele zabudowanych placów
sprawiało wrażenie architektonicznych
wnętrz. Ranga placu była tak wielka, że

Rzym, plac na Kapitolu

np. w Wenecji jedynie plac św . Marka
Pienza , centrum miasta
mógł nosić miano "Piazza" (402 n. *).

Rzym, plac na Kapitolu, 1536-1644, projekt Michała Anioła (1475-1564) . Symetryczne założenie
wokół konnego pomnika Marka Aureliusza (który błędnie uznawany był za Konstantyna Wielkiego). Sforzinda. Plan idealny proj . Filarete , ok. 1455.
Schody wiodą na Wzgórze Kapitolińskie i kończą się naprzeciwko pałacu Senatorów. Pałace Gwiaździsty układ ulic tworzy place w miejscu
Kapitoliński i Konserwatorów tworzą boki trapezu , ujmujące centralny, wybrukowany motyw elipsy. przecięcia z ulicami okrężnymi. W centrum budo-
Pierwsze zastosowanie --7 wielkiego porządku (wg Yarwood i Millon-Frazer). wie publiczne.
362 Architektura mieszczańska komunalna

BELGIA, HOLANDIA
Wprawdzie Francja dostarczała tu wzo-
rów dla architektury kościelnej i pałaco­
wej , jednak mieszczańskie budownictwo
mieszkaniowe i komunalne trzymało się
usilnie tradycji lokalnej:
budownictwo drewniane ustępowało
dość powoli
w ratuszach flamandzkich do XVII w.
obecny był średniowieczny typ budo-
wli halowej (Ypres, ratusz)
na Północy typ kamierucy szczytowej
był powszechny do XVII w.
wpływy włoskiego renesansu wyraża­
ły się raczej w dekoracji niż w samej
architekturze
dekoracja ta do ok. 1550 pozostawała
jeszcze skrępowana, powierzchowna,
a przez to dokładniej naśladowana:
kanelowane kolumny, klasyczne bel-
kowanie, konsole, ornamentyka pły­
cin i obramień (Brugia, kancelaria) Lejda, ratusz, część środkowa , k. XVI w. Budo- Amsterdam, ratusz, obecnie pałac królewski,
wla z ciosów (wyjątek!) , proste skrzydła przy zaczęty 1648, J. van Campen. Sala obrad,
Cornelis Floris (C. de Vriendt, szczycie środkowym , bogatym w mieszane ele- podobnie jak w Augsburgu, usytuowana jest
1514-1575), budowniczy ratusza menty klasycyzujące i niderlandzko-manierys- w środku pomiędzy dwoma dziedzińcami. Kla-
w Antwerpii, w swym dziele tyczne. Zewnętrzne schody. Fantazyjna wieża. sycyzująca fasada z podwójnym wielkim po-
rządkiem pilastrowym.

Poznań ratusz: L - loggia, T - schody do Wielkiej parter

Sali Rady (G) , K - sala królewska, R - izba ławy <4
(sądowa) ~ K

I piętro
~ R

" Inventionen " zaproponował nową

ornamentykę : ornamenty okuciowy
i zwijany (rollwerkowy), kartusze,
maski, stereometryczne bryły , obeli-
ski i kule; ona to w znacznym stopniu
oddziałała na repertuar formalny ma-
nieryzmu północnego
gotycki szczyt schodkowy zastępowa­
ny wolutowym (domy w Annster-
damie), dekorowanym ornamentem
-7 okuciowym
charakterystyczne dla prowincji pół­
nocnych łączenie powierzchni ceg-
lanych z kamieniem w takich elemen-
tach jak: podpory, gzymsy, obrarrue-
nia drzwi i okien ; ciosy rustyki nadają
fasadom wrażenie surowości (Lej da,
Rijnlandhuis*), a dodanie pojawiają­
cych s ię elementów klasycznych pro-
wadzi do wrażenia hipertrofii (Lejda,
ratusz*)
podczas gdy Flandria w ciągu XVII
w. intensywnie przyswaja barok, Ho-
landia pozostaje przy umiarkowanych
rozwiązaniach klasycyzujących (ra-
tusz w Annsterdamie*). Lejda, Rijnlandhuis, 1612, L. de Key . Szczy1 Poznań , ratusz, 1550-1560 przebudowany
schodkowy nawiązuje do tradycji gotyckiej. De- przez G.B. Quadro. Po pożarze 1536 pozo-
koracyjne szyby okienne i wysmakowana asy- stałości gotyckiego ratusza zostały zasłonięte
metria wyraźnie dowodzą antyklasycznej, ma- trój kondygnacyjnym parawanem loggii, wieży­
nierystycznej postawy de Keya. czkami oraz zdobionymi polichromią i sgraf-
fitem ścianami attyki. Przebudowano również
wnętrza. Wieża ok. 1700.

Kolonia , hala wejściowa przed ratuszem,
1569-1573, W. Vernucken. Dwukondygnacyj-
na, ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym , dolne
arkady zamknięte półkoliście , górne ostrołuko­
wo. Oś środkowa i boczne zryzalitowane.
Paderborn , ratusz. Pierwsze piętro po restaura-
cji w 1726.
Paderborn , ratusz, 1612-1616. Ciągi okienne
w części środkowej i ryzalitach . Ciężkie kolum-
ny wspierające rustykowane łuki , kolumienki
w obramieniach okiennych, a zwłaszcza nider-
landzko-manierystyczny ornament okuciowy są
typowe dla tzw. renesansu wezerskiego.
Renesans 363
NIEMCY i inne kraje
EUROPY ŚRODKOWEJ
Wczesny renesans. Od XV do XVI w.
drzeworytnicy, miedziorytnicy i malarze
adaptowali renesansowy ornament wło­
ski. W tłach obrazów pojawiają się
kolumnady o włoskiej proweniencji .
W l poł. XVI w. Włosi budowali na
zlecenie dysponentów niemieckich
i słowiańskich (Augsburg, Dom Fug-
gerów; Poznań , ratusz, 362*). Konser-
watywne miasta Rzeszy, bardziej niż
obyci w świecie książęta , pozostawały
przy rodzimych rozwiązaniach, wta-
piając się w ten sposób w lokalny
krajobraz. Tylko niektórzy budow-
niczowie nierrueccy odbierali eduka-
cję we Włoszech. Pozostali opierali
się na północnowłoskjch (a także
francuskjch) wzornikach , które starali
się wiernie naś l adować.
W budownictwie mieszkan iowym
w okresie renesansu dominującym
typem pozos t ała kamienica szczyto-
wa. Następuje rozluźnienie związków
porruędzy elementami budowli: deko-
racja poszczególnych elementów
(portali, szczytów, wykuszy) jest sil-
niej akcentowana, tak że wyodręb­
niają się one z całego organizmu
budowli (por. Liebenstein, 232*).
Nadreńskje budowle kamienne wyka-
zują pokrewieństw a z sąsiednimi Ni-
derlandami, a równocześnie związki
z Włochami (Kolonia, hala wejściowa
ratusza*).
Powierzchnie ceglanego muru są
w północnych Niemczech często łą­
czone z kamieniem w partiach gzym-
sów, obramień drzwi i okien (por.
Niderlandy) .
W budowlach kamiennych południo­
wych Nierruec dominuje kamieniarka
o proweniencji włoskiej.
Konstrukcja szkieletowa odgrywa
mniejszą rolę w Niderlandach, ale
wciąż bardzo istotną we Francji ,
Anglii i w Niemczech, gdzie króluje
we Frankonii, Szwabii i Dolnej Sak-
sonii (Hoxter, 364*, Hi ldesheim, 357*
u progu renesansu).
Konstrukcja ta nie zmieniła s ię zbyt-
nio od czasów gotyku, ale dekoracja
wyraźniej odróżnia podpory od wspie-
ranych elementów budowli. Nowe,
bogato polichromowane motywy de-
koracyjne to ząbki, astragal, wspor-
niki wolutowe, groteski, hermy .
Norymberga, Pellerhaus , 1592, J. Wolll. Od
strony ulicy boniowane pilastry . Mimo wąskiej
działki bogaty architek10nicznie i rzeźbiarsko
dziedziniec z trójkondygnacyjnymi galeriami ar-
kadowymi, które pośrodku części mieszkalnej
zostały trójbocznie zryzalitowane. W szczycie
ornament okuciowy.
364 Architektura mie szczań s ka i komunalna
Dojrzały renesans, od poł o XVI W.
powszechne dążenie do powiązania
nowego stylu ze szczególnym typem
ornamentyki i samodzielnymi rozwiąza­
niami budowlanymi (od czasów roman-
ukośne
tyzmu styl nazwany " staroniemiec- karbowanie
kim" ).
Ornamenty: okuciowy, rollwerkowy
(zwijany) , obeliski , kartusze, maszka-
rony, później ornament chrząstko­
wo-małżowinowy , przeważnie pocho-
dzące ze szkoły Cornelisa Florisa wsporniki
(styl -7 Florisa) cieszyły się popu-
larnością i były plastycznie przeksz- ~~~1t- ornament
;;;; wachlarzowy
tałcane (Paderborn, ratusz, 363 *; No-
rymberga, Pellerhaus, 363*)
kanelowane kolumny na wysokich wypełnienie
ściany
cokołach, w dolnych partiach bogato
zdobione, w górnych wybrzuszone słup
niczym tralki balustrady (kolumny
kandelabrowe, tralkowe 220*)
przenoszenie form charakterystycz-
nych dla pewnych technik w obce im
Hóxter, dom mieszkalny, XVI w. W dolnej części wypełnienie
materiały: ornament okuciowy (imita- między kondygnacjami stanowią rzeźbione i polichromowane
cja metalowego okucia i główek belki konstrukcji szkieletowej ; typowe wschodniowestfalskie mo-
gwoździ) w kamjeniu i drewnie; tywy wachlarzowe u podstawy nadwieszonej ściany , opartej na
zwieńczenie drzwi , jak w portalach
wspornikach. Obok portalu zejście do piwnicy.
kościelnych , klasyczne belkowanie
odtwarzane w drewnie (Hildesheim,
Ratsapotheke)
HH

Górlitz, ratusz, 1537, W. Rosskopf, uczeń B. Rejta
(por. w Czechach Kutna Hora, 184' i Sala Włady­
sławowska w Pradze , 305' ) przydał tym dekora-
cyjnym , malarsko zakomponowanym schodom
bogactwo renesansowej ornamentyki o prowe-
niencji północnowłoskiej .
u góry po prawej i w środku: Gdańsk , kamienica Steffensów (Złota) , 1609-przed 1617. Podział
pilastrowy i attyka balustradowa z posągami . B - przedproże , H - dziedzińczyk, D - wielka sień ,
W - izba mieszkalna, HH - dom tylny z dojazdem od tylnej ulicy. U dołu : Esslingen, ratusz, ok.
1600, H. Schickhardt. Do starszej budowli szkieletowej (XV w.) dobudowana kamienna fasada ze
szczytem (z zegarem astronomicznym) i sygnaturką. Szczyt wolutowy z czterema gzymsami,
kontynuującymi poziome akcenty rzędów okien w fasadzie. Po prawej : tylna elewacja budynku .
 Renesans 365
odsunięte od osi fasady wykusze,
c zęsto bogato dekorowane, podkreś­
lające manierystyczną dążność do
asymetrii
malowidła fasadowe południowych
Niemiec i Szwajcarii mają swoje
źródło w północnych Włoszech
własny charakter posiadają -7 przed-
proża kamienic w Gdańsku , wykazu-
jących wpływy holenderskie, 364* ;
obejmuj ą one całą szerokość fasady ,
a dojazd znajduje się od strony wąs ­
kiej uliczki tylnej
północne i ś rodkowe Niemcy z tru-
dem przezwyciężają trad ycję gotyc-
kich szczytów (schodkowych), które
j ako autonomiczne szczyty bywają
aplikowane do poprzeczI}ych dachów
(ratusze w Bremie i na Sląsku we
Wrocławiu )

Augsburg, zbrojownia, 1602-1607, E. HolI. Monu-

mentalna fasada o poziomych i pionowych po-
działach. Przerwany szczyt wolutowy. Szyszka
pinii w zwieńczeniu jest symbolem miasta. Faza
przejściowa do baroku .

parter
F F
... we Frankonii i Szwabii, mimo nie-
G wielkich działek budowlanych, spoty-
ka s ię "włoskie " dziedzińce z obiega-
jącymi je galeriami (Norymberga,
Pellerhaus, 363*); Rothenburg jako
typowa niemiecka architektura pozo-
II p i ętro
F F staje jednak prowincjonalny, podob-
~
nie jak nadmierna obfitość dekoracji
ratusza w Gorlitz, 364*
pod koniec XVI w. jeszcze większe
bogactwo dekoracji przy mniejszej
jednorodności stylowej .

Późny renesans, od 1600. Rosnąca

liczba niemieckich budowniczych
kształci si ę we Włoszech , studiując
w pierwszym rzędzie Palladia. Inspiracje
włoskie wkraczają z nową, teraz pod-
budowaną teoretycznie, siłą. Wywodzą­
ce się z Włoch elementy architektonicz-
ne i dekoracyjne stają się bardziej
surowe (Esslingen , ratusz, 364*), a cza-
sem już barokowe (Augsburg, zbrojow-
nia*). Ratusz w Augsburgu* ma w sobie
architektoniczną wstrzemięźliwość wło­
skich pałaców , rezygnując jednak z ich
kolumn i ornamentyki. Jego o s zczęd­
ność nosi cechy nowego smaku: dwa
starsze projekty E. Holla w stylu doj-
rzałego renesansu weneckiego, poprze-
dzające projekt zrealizowany, zostały
odrzucone przez radę miasta. W Augs-
Augsburg , ratus z, 1615-1623, E. HolI. Kubiczna bryła z wyniesioną częścią środkową, w której na
burgu zaczął się i skończy ł renesans
wysokoś.ci dwóch kondygnacji mieści się Złota Sala z bogatym, rzeźbionym stropem kasetonowym. niemiecki .
Dwie boczne wieże służą jako klatki schodowe. Architektura zewnętrzna oszczędna. V - wielka
sień (" unteres Pfletsch" ) ze sklepieniem krzyżowym i ośmioma marmurowymi filarami; T - schody
ze sklepieniem kolebkowym , podesty z krzyżowym ; W - izba straży ; A - archiwum ; D - pokój
przechodni; G - Złota Sala; F - sale bankietowe (" FOrstenstuben" ).
366 Architektura mieszczańska komunalna

ANGLIA
Styl elżbietański i jakobiński
1550-1625
Anglia nie miała prawie żadnych związ­
ków z katolickimi Włochami; angielska
szlachta podczas swych podróży eduka-
cyjnych poznawała najczęściej współ­
czesną architekturę francuską i flaman-
dzką, rzadziej włoską. Właściwości
budowli stylu e l żb i etańsk iego i jakobiń­
skiego:
przeważnie wielkie siedziby wiejskie
o funkcjonalnym , typowo angielskim
rozplanowaniu (330*)
w wyglądzie zewnętrznym wzorowa-
ne na francuskich zamkach nad Loarą ,
flamandzkim manieryzmie i włoskim
renesansie
żywa tradycja gotyckich domów
szczytowych, asymetrii , wielkich,
dzielonych szczeblinami okien ("mul- Chester, Stanley Palace , 1591. Wczesnoelżbietański " black and white", konstrukcja szkieletowa
lioned window") na kamiennym cokole, siedem poprzecznych szczytów, typowe esowate i wklęsłe zastrzały oraz
- konstrukcja szkieletowa na kamiennej potężny , silnie dzielony dach.
podmurówce ("half-timber" ) najczęs­
tsza w domach miejskich; gęste roz-
mieszczenie słupów i zastrzały eso-
wate w szczytach i wklęsłe w płasz­
czyźnie ścian (układające się we
wzory romboidalne)

10
1

Chester, Bishop Lloyd's House, ok. 1600, styl
jakobiński. Przyziemie z kamienia, mieszczące
sklepy; wyżej - typowe dla Chester - galerie ze
sklepami i mieszkaniami na zapleczu. Znakomita
jakość ciesielki i snycerki , wielkie powierzchnie
okien , dzielonych szczeblinami.
Shrewsbury, Old Market Hal (Stara Hala Targowa). 1595. Ciężki , wydłużony budynek , licowany
ciosem. W przyziemiu hala targowa , otwarta od płn. i płd. arkadami kolumnowymi , od węższego
boku arkadą pojedynczą. Północne wejście dla magistratu, południowe dla publiczności. .
W górnej kondygnacji okna dzielone krzyżowo. Układ wnętrza wielokrotnie zm ieniany. U nasady
dachu grzebień attyki. Elewacje boczne i ryzality (mieszczące klatki schodowe) z trójkątnymi
szczytami.

Rzym, wytworna grupa domów, 1727/28, F.
Riguzzini. Wklęsłe fasady naśladują barokową
architekturę kościelną i stanowią teatralną obu-
dowę placu przed kościołem S. Ignazio. U góry:
plan jednego z dwóch bocznych budynków.
przyziemie druga kondygnacja
I
Wenecja, Casa Torni , XVIII w. Asymetryczna
fasada ; z prawej rząd jednakowych okien , z le-
wej gładka płaszczyzna ściany. Powyżej: rzuty
dwu kondygnacji podobnego domu w San Vio.
Disco (Lecce), Apulia. Dom z XVIII w. na tle
barokowego kościoła. Obecny od antyku śród­
ziemnomorski schemat kubicznej bryły z wej-
ściem na osi został tu w spcsób oszczędny
i racjonalny zaadaptowany do architektury późno­
barokowej lub raczej wczesnoklasycystycznej.
Alberobello (Apulia) , tzw. trulli, XVII-XIX w.
Z przyczyn fiskalnych ponownie zastosowano
archaiczne metody budowania bez zaprawy.
Stożkowy dach kryje pozorne sklepienie. Dziś
istnieje jeszcze w Alberobello ok. 1000 takich
domostw.
Barok 367
plan uwarunkowany był ciasnotą mia-
sta i tradycją gotycką, natomiast
renesans odbijał się przede wszystkim
w ornamentyce zaczerpniętej z wzor-
ników flamandzkich Cornelisa Florisa
i niemieckich W. Dietterlina, z jego
fantastycznymi motywami dekoracyj-
nymi (" Architectura" , Norymberga
1591).
BAROK
WŁOCHY
w xvrr i XVIlI w. migracje do miast,
a wskutek tego deficyt gruntów miejs-
kich powodowały powstawanie nowych
dzielnic mieszkalnych z wielokondyg-
nacyjną zabudową szeregową. Wznosili
ją zarówno ludzie świeccy , jak też
poszczególne zakony.
Formy renesansowe s tanowiły pewien
kanon, jednak gust epoki , a przy tym
nieregulamy kształt działek miejskich
dawały w efekcie niezwykłe budowle
(grupa budynków mieszkalnych przy
S. Ignazio*)
program przestrzenny wielkich budo-
wli mieszczańskich przypominał roz-
wiązania pałacowe, jednak były one
dzielone na 2-4 pokoje, do których
prowadziły schody
niemniej do pol. XVIII w. przeważały
nędzne domostwa, także stojące za
pięknymi fasadami szerokich ulic
rozpowszechnienie wzorników budo-
wlanych przyniosło w 2 poło XVIII w.
racjonalne rozplanowanie; pokój jada-
lny, kuchnia, salon s tały się oddziel-
nymi pomieszczeniami; sypialnia
umieszczana była na górnym piętrze
szczególnie ciekawie przedstawiają
się apulijskie domy, tzw. trulli *,
w których z powodów fiskalnych
zastosowano dawno zarzucone, ar-
chaiczne metody budowania bez za-
prawy, z użyciem stożkowych da-
chów, kryjących pozorne sklepienia.
Pod koniec XVIII w. w południowych
Włoszech pojawił się typ domu, w któ-
rym stopiły się subtelne, późnobarokowe
elementy fasady ze śródziemnomorską
geometrycznością bryły, o wyraźnych
cechach rodzimego, wczesnego klasycy-
zmu (Disco*).
368 Architektura mieszczańska komunalna

FRANCJA (klasycyzm)
W XVII w. również we Francji nastąpiło
przeludnienie miast; zaczęły powstawać,
zwłaszcza w Paryżu , nowe kwartały ,
odrębne dla zamożnych i biedoty. Kwit-
ła spekulacja gruntami.
Do lat 70. dwór królewski przejmował
wzory włoskie
w budownictwie mieszkaniowym
włoskie zasady późnego renesansu
(Palladio) były racjonalnie adaptowa-
ne do warunków lokalnych (kwestia
ogrzewania) i możliwości finanso-
wych
wysokie dachy z licznymi kominami
regularna artykulacja okienna, regu-
larnie rozmieszczane arkady, w wyni-
ku czego tworzy się niewygodny
system przechodnich pokojów, któ-
rych drzwi usytuowane są na jednej
osi (amfilada)
wąskie domy: budynek frontowy z bo- u góry po lewej: Paryż , pałac Richelieu , Place des
Vosges nr 21. Po lewej: Place des Vosges , najstarsze
cznym korytarzem, dziedzińczyk i bu- wielkie założenie publiczne w Paryżu, 1605-1612 zbu-
dynek tylny (369*) dowane jako Place Royale (Henryk IV). W 1800 prze-
oszczędne stosowanie ornamentu mianowane. Zwarta zabudowa złożona z 36 domów,
zachowana w nie zmienionym stanie. Pavillon du Roi
o antycznej genezie i Pavillon de la Reine na osi pierzei płn. i płd . Podcienia.
artykulacja fasad za pomocą gzym- Nad nimi wielkie okna . Wysoki dach mansardowy.
sów, pilastrów (Paryż , Hotel Lully*);
między oknami ciosy ułożone na
kształt lizen (Place des Vosges*), U góry: Paryż , Maison le Menestrels, 1670. Fasada
cokół boniowany stanowi przykład przekształcenia w duchu umiaru wzo-
rów włoskiego renesansu, z elementami koniecznymi
wysoki dach mansardowy, często na Północy (kominy). Oszczędna dekoracja obramień
z ozdobnymi lukarnami . okiennych.

w xvm w. praktyczne rozplanowanie

budynku: odstąpienie od układu amfi-
ladowego; pojawia się mezzanino (pół­
piętro) , co sprawia, że pokoje stają się
niższe i lepiej ogrzane.
Dalsze różnicowanie się funkcji po-
mieszczeń w apartamentach ; powstają
łazienki i garderoby
dekoracja barokowa odbiła się szcze-
gólnie w rzemiośle, np. w masywnych
meblach, podczas gdy fasady domów
pozostają klasycyzujące, czasem
wręcz purystyczne; dachy mansar-
dowe; attyka często w postaci żelaz­
nej kraty
- architektura francuska zaczęła narzu-
cać smak XVIII-wiecznej Europie
(zwłaszcza na obszarach dzisiejszej
Belgii i Hiszpanii).

ROSJA
Po uformowaniu się jednolitego cesarst-
wa rosyjskiego, w okresie jego rozwoju
gospodarczego w XVII w., powstają tam
domy ceglane, wznoszone według trady- Paryż , dom kompozytora J.-B. Lully, 1671 , Git- Paryż , Rue du Faubourg St-Denis, 1719. Zwar-
cyjnych planów budowli drewnianych, tard. Parter boniowany, powyżej korynckie pila- ta fasada z oszczędną dekoracją w stylu Lud-
z 2-4 pokojami leżącymi po bokach stry w wielkim porządku , między nimi wielkie wika XIV (profile gzymsów), ale wewnątrz kom-
przelotowego korytarza. okna z dekoracyjnymi balkonami. Wysoki dach fortowe , zdrowe mieszkania.
z barokowymi i klasycyzującymi lukarnami.
 Barok 369

Pierwsze piętro , jako bel etage, pełni

funkcje salonu. Nie należą do rzadkości
zewnętrzne schody, a nawet domowa
kaplica. Plan kwadratu bądź wydłużone­
go czworoboku, przy czym - inaczej niż
w zachodnioeuropejskich domach szczy-
towych - budynek ustawiany jest do
ulicy kalenicowo, a front może osiągnąć
i 30 m długości. Szczególnymi zasadami
kierowała się urbanistyka Petersburga,
będącego od 1712 stolicą Rosji:
zakaz stawiania domów drewnianych
na rzecz budowli z cegły
udział najlepszych architektów, proje-
ktujących stypizowaną zabudowę
o standardzie zależnym od zamożno­
ści lokatorów: rzemieślników , wyż­
szych i niższych urzędników, kupców
i szlachty
dachówka, gipsowe sufity i prze-
sklepione partery stanowią zabez-
pieczenie przeciwpożarowe
racjonalne, wygodne rozplanowanie
wnętrz , po części bogate wyposażenie
według wzorów zachodnich, ale rów-
nież w duchu rzemiosła rodzimego
H piece kaflowe na wzór holenderski
zwarte bloki domów, fasady z dekora-
cją barokową na wzór zachodni,
,
10 niekiedy jaskrawo polichromowane.
parter I piętro

Projekt francuskiego domu mieszkalnego o szerokości 6 m, 1647, P. Le Muet (por. plany Cluny , POLSKA
351*, i Norymbergi, 363*) . W - pokój dzienny, K - kuchnia, Ko - korytarz, H - dziedzińczyk,
S - stajnie , G - garderoba, Gl - galeria. U góry: fasada i elewacja tylna. W XVII w. najazdy szwedzkie zniszczyły
znaczną część zabudowy miast piskich.
Mieszczaństwo zubożało, nasiliła się
natomiast inwestycyjna działalność króla
i magnatów. Powstają nowe założenia
miejskie głównie w Wielkopolsce, na
Mazowszu i Podlasiu oraz obwarowane
miasta na wschodnich obszarach Rzeczy-
pospolitej. Pojawiają się miasteczka rze-
mieślnicze o jednolitej zabudowie (np.
podcieniowe domy tkaczy w Rakoniewi-
cach), ale przede wszystkim zespoły
miejskie związane z rezydencjami, o peł­
nych rozmachu układach przestrzennych
i barokowych formach architektonicz-
nych (m.in. tzw . Oś saska w Warszawie,
1713-1750; Białystok, XVII w. - 1758 ;
Rydzyna, 1742-1777; Biała Podlaska*).

HOLANDIA
Po malowniczej epoce manieryzmu, trwa-
jącejdo XVII w., nastąpiła doba klasycyz-
mu, której początek wyznacza ratusz
amsterdamski z 1648. W epoce tej wory-
ginalny sposób nawiązano do wzorów
włoskich (362*). Spośród nielicznych
wznoszonych wówczas budowli miejskich
Biała Podlaska , zachodnia pierzeja rynku , przed 1777 (nie zrealizowana). Projek1 ukazuje schemat wyróżniają się domy kupieckie.
późnobarokowego budownictwa mieszkaniowego niewielkiego miasta, związanego z rezydencją Wysokie piwnice przeznaczone na
magnacką. Dwa zajazdy na krańcach pierzei mają elewacje, wraz ze środkową wystawką,
składy
artykułowane pilastrami , wszystkie szczyty trójkątne zwieńczone są wazonami rokokowymi. Część
środkowa zawiera mieszkania kupców i kramy , których lady średniowiecznym sposobem wy- fasady opatrzone szczytami trójkąt­
kładane są na zewnątrz. W centrum każdego domu umieszczone są piece. nymi , wolutowymi bądź łamanymi
370 Architektura mieszczańska komunalna

Amsterdam , domy w pierzei, XVII w.

- białe
lizeny bądź pilastry, często
w wielkim porządku , dekorują czer- Haga, Mauritshuis, 1633-1644, J. van Cam- Lubeka, dom Buddenbrooków, Fasada z 1758,
wone, ceglane lica ścian; festony kwia- pen. Cegła i jasne, jońskie pilastry w wielkim Umiarkowany barok pólnocnoniemiecki;
porządku. Na osi fasady i ponad oknami trój- szczyt uskokowy z wolutami, nad którymi figu-
towe umieszczane pod oknami (Maurits- kątne przyczółki, motywy festonów roślin­ ry alegoryczne. Rzędy wielkich okien, zam-
huis*) bądź w szczytach (Amsterdam*) nych, jednobiegowe schody zewnętrzne. kniętych półkoliście i odcinkowo, wydatne
- voorhuis - s ień frontowa (Edam, 354*) gzymsy,
przekształca się w westybul
- zbytkowne wyposażenie domów (por.
Bruksela, Grand' Place ~
wnętrza na obrazach Vermeera van
Delft, Pietera de Hooch i innych)
- silny wpływ na architekturę południo­
woangielską okresu restauracji (por.
371 *; Raynham Hall, 333*).

Barok flamandzki jest wystawny, ciężki

często pompatyczny. 29 wąskich fasad
... HORN e
domów kupieckich z około 1700 przy M"""'8 - ____
Grand' Place w Brukseli* prezentuje r
szeroki repertuar manierystycznych ratusz
i barokowych form dekoracyjnych . 1449

NIEMCY
Dawne domy drewniane zostały zastąpio­
ne przez całe pierzeje domów murowa-
nych o 3-4 kondygnacjach i rozbudowa-
nych dachach mansardowych. Inaczej niż
we Francji stawiane były one jednak
niezależnie od siebie, liczba kondygnacji
i wysokość kalenicy były zróżnicowa ne.
Wąski dom jednorodzinny w partii
bel etage (I piętra) mieścił pokoje
mieszkalne i kuchnię
- w domach o wieI u apartamen tach
powtarzane były plany naprzeciwleg-
łych mieszkań
- podobnie jak w budownictwie sakral-
nym, północnoniemiecki barok jest
chłodniejszy i skrom niejszy niż połu­
dniowoniemiecki, który wysławiał s i ę
w późnobarokowych i rokokowych
fasadach, o znikomej komponencie
klasycznej, dekorowanych sztukateria-
mi z motywami wici roślinnej i wstęgi ,
bądź pokrytych malowidłami (Wasser- Bruksela, dwa domy kupieckie przy Grand' Pla- Wasserburg nad Inne m, Kernsches Haus,
burg*). ce, 1698-1699. 29 domów, gotycka fasada 1780, rokoko. Szeroki okap, wykusze z falistymi
ratusza i tzw. Maison du Roi tworzą wokół placu daszkami. Podcienia i polichromowane sztuka-
jakby teatralne kulisy, z obfitością pełnej fantas- terie nadają masywnej budowli pogodny wyraz,
tycznych motywów dekoracji ("Stapelfassade"). charakterystyczny dla Niemiec Południowych ,

Holbom, Londyn, Lady Cooke's House, wg
wzorów niderlandzkich. Projekt J. Smythso-
na, 1619, dopomógł w rozpowszechnieniu się
niderlandzkiego szczytu, tzw. holborn-gable,
zwłaszcza w południowej Anglii.
W środku po lewej: Londyn, Royal Terrace , 1768-1774, gen. Adelphi wg projektu braci Adamów,
od których pochodzą także nazwy przyleglych ulic. Taras, rozciągający się wzdłuż nadbrzeża
Tamizy , dźwigają arkady, ponad nim czterokondygnacyjny blok domów; -'> Adamów styl.
U dołu: 9ath, Circus , zaczęty 1754. Royal Crescent, 1767-1775, 30 domów z 114 jońskimi
kolumnami w wielkim porządku. Oba projekty ojca i syna J . Wood. Por. 414'.
u góry i w środku: Eltham Lodge (Kent), 1664,
H. May. " Niderlandzki palladianizm" (por. Mau-
ritshuis , 370'). Dom prostokątny , wysoka piw-
nica. Dwa portale na osi głównej prowadzą do
reprezentacyjnych wnętrz parteru , na górze
pokoje sypialne.
Barok 371
ANGLIA (palladianizm)
I faza: lnigo Jones ( 1573- 1652) w czasie
swoich podróży włoskich pozn ał archite-
kturę Palladia i do połowy XVII w. był
jego angielskim interpretatorem, budując
siedziby dla arystokracji. Dzięki temu
wpłynął on na zmianę , uprzednio wciąż
jeszcze preferującego gotyk, gustu (por.
332*). Jego na stępcy , Ch. Wren
(1623-1732), N. Hawksmoore, J. Nash,
T. Archer, również zajmowali się przede
wszystkim projektowaniem kościołów
i wielkich rezydencji arystokracji. Nie-
wielkie budowle miej skie, a także nie-
które rezydencje - szczególnie w połu­
dniowej Anglii - w czasach Karola
I (1652-1649) wzorowały się na nider-
landzkim klasycyzmie (por. 332*).
- Kombinacja różnego rodzaju cegieł
(Eltham Lodge*, por. z Mauritshuis
w Hadze, 370*)
- klasycyzująca środkowa część fasady
z trójkątnym przyczółkiem i artykula-
cją kolumnami lub pilastrami, najczęś­
ciej w wielkim porządku
- typowy staje się " holborn-gable"
- szczyt złożony z łuku odcinkowego
w zwieńczeniu i wielkich wolut po
bokach ; został on rozpowszechniony
po 1618 przez J. Smythsona wraz
z rosnącą rolą wpływów niderlandz-
kich (por. Raynham Hall , 333*); dwu-
kondygnacyjny ryzalit okienny (" bay
window" ) zaczął być stosowany jesz-
cze w czasach elżbietańskich (por.
Shrewsbury, 354*)
- dach czterospadowy o szerokich poła­
ciach, z lukarnami ; w większych do-
mach attyka balustradowa zasłaniająca
dach i przekryta kopułą latarnia po-
środku kalenicy (Carl ton, 328*)
- komfortowe wnętrza.
II faza: neopalladianizm. Protagoni-
ści tego stylu, lord Burlington ,
C. Campbell , J. Gibbs i W. Kent
budowali siedziby wiejskie w stylu
georgiańskim ("Georgian Style"
333*) . Mieszczański wariant tego stylu
najbardziej wyraziście objawia się
w nowym typie domu mieszkalnego,
stanowiącego składową jednolitego
kompleksu zw. " terrace house". Ze-
spół na planie prostokąta wpisanego
w plac stanowi "square ", uk sz tał­
towany półkoliście nazywa się " cres-
cent" , a wokół kolistego placu - " cir-
cus " . Jednolitoś ć uzyskiwano za po-
moc ą powtarzaj ącyc h s i ę motywów
klasycznych , jak kolumny, pilastry ,
trójkątne przyczółki, naczółki okienne,
arkadowe podcienia . Naj słynniejsze
" terrace " zaprojektowali John Wood
sI. (1704-1754) i John Wood mI.
(1728-1781) w Bath*; ważne przy-
kłady znajdują się również w Lon-
dynie* i Edynburgu (do 1830).
372 Architektura mjeszczańska i komunalna

KLASYCYZM. Budownictwo
mieszkaniowe i komunalne

Paryż, Barriere (rogatka) St-Martin, 1784-1789,

C.N. Ledoux. Sześcian , prostopadłościan i cylin-
der przenikają się nawzajem. Osie każdej elewacji
podkreślone są płaskimi portykami, z przyczółkami
na ciężkich kolumnach ; cylindryczna górna kon-
dygnacja opięta arkadami , wspartymi na zdwojo-
nych kolumnach.

Styl Ludwika XVI (w Niemczech zw.

"Zopfstil") upraszczał już wprawdzie w s SK
rokoko, był jednak jeszcze bardzo wcze-
sną formą klasycyzmu i oddziałał - pod
wplywamj angielskim i - przede wszyst-
kim na dekorację wnętrz . Por. 322 n* , w
327.

Klasycyzm "archeologiczny" połowy

xvm w. (Wi nckel mann, wykopaliska
w Pompejach, początki egiptologii) był Włoski projekt domu jednorodzinnego, XIX w. Warszawa, kamienica, 1782-1785, S.B. Zug.
ruchem opozycyjnym w stosunku do (Paravia, "Manuale des Baumeisters"). Eklek- Klasycyzm w czystej formie rzadko pojawia się
preromantyzmu i dworskiego rokoka, a wy- tyczna fasada, z rozmachem typowym dla mie- w skromniejszej architekturze mieszczańskiej ;
szczańskiej klasy średniej; na piano nobile: najczęściej występuje w pewnego rodzaju ek-
wodził się z racjonalizmu oświecenia.
V - westybul z klatką schodową, W - salon , lektycznej manierze. L - dwa sklepy na par-
Rewolucja francuska 1789 dostrzegła S - jadalnia, SK - kredens; wyżej 3 sypialnie, terze , nad nimi mieszkania.
w rzymskich cnotach obywatelskich ale tylko jedna toaleta.
środek zaradczy na frywoln ość ancien
regime'u, a w rzymskim antyku wzór dla
swojej architektury. Klasycyzm " ar-
cheologiczny" przekształcił s i ę w ten
sposób w klasycyzm " rewolucyjny "
bądź "romantyczny" . C.N. Ledoux,
1736-1806, już w latach siedemdziesią­
tych i osiemdziesiątych tworzył budowle
w myśl postulatu "L' architecture doit se
regenerer par la geometrie", które
w 1793 rekomendowano Konwentowi:
miejskie budowle monumentalne (Be-
san~on, teatr, 1775-1784; Chaux, Brama
Solna, 1774; Paryż Barriere St-Martin*)
i projekt miasta idealnego. L.L. Boullee,
1728-1799, posługuje się bezkompromi-
sowo sześcianem , kulą, cylindrem, pira-
midą, w utopijnych niekiedy , mega-
lomańskich projektach (Cenotaf dla
Newtona, 1784).
Haarlem, luksusowy dom mieszczański , 1794, Bazylea, Christsches Gut, ok. 1810. Chłodno
Klasycyzm miał niewielki wpływ na salon. Stiukowy fryz palmetowy, kanelowane skomponowane płaszczyzny , pilastry i fryz gir-
prywatne budownictwo mieszkaniowe. pilastry jońskie, pompejańskie scenki erotyczne landowy, kominek z zegarem i lustrem świad­
w supraportach, proste podziały drzwi i em- czą o guście francuskiego empire. Zeliwna de-
Z nieznacznymi odmianami narodowy- pirowe meble tworzą szlachetny, holendersko- koracja figuralna w supraportach , produkowana
mi w całej Europie rozprzestrzenił się -angielsko-francuski konglomerat stylowy. fabrycznie, była szeroko rozpowszechniona.
 Klasycyzm 373

Berlin, teatr, 1818-1821, K.F. Schinkel. Kubicz-
ną bryłę, z antycznymi dachami i przyczółkami,
poprzedza joriski portyk. Filarami rozdzielone
pasy okien nadają budowli surowość, nieco
złagodzoną oszczędną dekoracją rzeźbiarską.
Berlin, Neue Wach e (Nowy Odwach) , 1816
-1818, K.F. Schinkel, prosty sześcian ujęty
w narożach pylonami, gzyms cokołowy i koro-
nujący, powyżej niska attyka. Dorycki portyk (z
płaskorzeźbionym tympanonem) , od zewnątrz
6, od wewnątrz 4 kolumny między antami.
Berlin, Teatr Narodowy, 1800, F. Gilly. Nie zreali-
zowany projekt jest indywidualnym przetworze-
niem wzoru paryskich budowli teatralnych , przede
wszystkim kubistycznych form francuskiej archite-
ktury epoki rewolucyjnej.

~~~~ w
II łł]
m nieco suchszy, za to bardziej komfor-
towy eklektyzm (Warszawa, 372*). Tam
gdzie we Francji nowy styl wprowadzo-
no urzędowo , przerodził się on mjędzy
1790 a 1806 (ponowne otwarcie Ecole
des Beaux-Arts) w nie kontrolowany
eklektyzm architektury epoki rewolucyj-
nej (Paryż, Rue des Colonnes*). Po-
wstawały jednak także mniej lub bar-

Paryż , Rue des Colonnes, 1797, B. Poyet. Rewolucja 1789 mogła wprawdzie zniszczyć ancien
dziej klasycystyczne rozwiązania, naj-
regime , ale nie jego zafascynowanie antykiem, którego cnoty obywatelskie uznane zostały za ideał wcześniej w budowlach użyteczności
rewolucyjnego mieszczaristwa. Nie kontrolowane przez żadną instytucję władze mogły zalecać publicznej i wielkoprzestrzennej urbani-
plany architektoniczne, w których greckie, doryckie kolumny i filary narożne łączono z egipskimi styce. Cesarskie pretensje legitymizacyj-
dekoracjami. Fasady skromne, bez ozdób. Podcienia o spłaszczonych łukach arkad pOw1órzą się
później w napoleoriskich ciągach ulicznych (Rue de Rivoli) . ne Napoleona zaadaptowały klasycyzm
jako oficjalną sztukę państwową we
Francji (Paryż, Arc du Carrousel, 324*,
i Arc de Triomphe, -7 Łuk Triumfalny* ,
oba zaczęte 1806) i we Włoszech
(Mediolan , Forum Bonaparte, 1806,
nie dokończone; Neapol , Opera, 1809).
Z inicjatywy papieża Piusa vrr dokoń­
czono budowę Piazza deI Poppolo, 402*,
i Braccio Nuovo (1817) na Watykanie.
W Padwie powstała sły nna "Caffe Ped-
rocchi" .

Pruski klasycyzm reprezentują: K.G.

Langhans, 1732-1 808 (B rama
Brandenburska, 1789), F. Gilly,
1772-1800 (projekt pomnika Fryderyka
Wielkiego, 1796, i Teatru Narodo-
wego w Berlinie*), H. Gentz (men-
nica, 1798-1800), K.F. Schinkel ,
Karlsruhe, rynek, od 1803, F. Weinbrenner. Kim był Schinkel dla Berlina, a Klenze dla Monachium, 1781-1841 (Neue Wache - Nowy Od-
tym Weinbrenner stał się dla Badenii. Po lewej: kościół ewangelicki , 1807-1816, hala emporowa, wach* , teatr*). F. Weinbrenner,
poprzedzona korynckim portykiem; po jego bokach dziedzirice ujęte skrzydłami budynków świec­ 1766--1826, planuje wielką rozbudowę
kich. Po prawej: ratusz, 1805-1825, także w postaci założenia z dwoma dziedziricami; ryzalit
środkowy i wieża ratuszowa tworzą przeciwwagę dla portyku i wieży kościoła ; w środku piramida
grobowa margrafa Karla-Wilhelma, która stała się symbolem miasta. Dokończenie na s. 376
374 Architektura mies zczańska komunalna

HISTORYZM,
EKLEKTYZM
Budownictwo mieszkaniowe
i komunalne

Bielefeid, ratusz, zaczęty 1901 , neorenesans.
Bruksela, Pałac Sprawiedliwości, 1866-1888, J. Poelaert. Ryzalit boczny , portal środkowy i kopuła .
Ten olbrzymi gmach jest jednym z najważniejszych przykładów neobaroku. Ciężkie, barokowe
elementy o wyolbrzymionych formach są piramidalnie spiętrzone i zwieńczone wieżą z hełmem.
Stojący na wielkim placu, na wzgórzu, posadowiony na potężnym , wysokim cokole, góruje swoją
sylwetką nad całym miastem.

Angielski preromantyzm rozpoczął się

w połowie XVIII w. jako kierunek
literacki , spokrewniony zarówno z nie-
mieckim i szwajcarskim prądem "Sturm
und Drang", jak i z ideą powrotu do
natury Rousseau. Nowe poczucie związ­
ku z naturą znalazło wyraz w ogrodach
krajobrazowych, które rozpowszechniły
się w Europie jako tzw. ogrody angiels-
kie. Angielski gotyk nigdy w pełni nie
zanikł, już w XVIII w. pojawiają się
przykłady neogotyckich domów wiejs-
kich (Strawberry Hill, 1748-1777, sir
Horace Walpole) i wznoszone są przez
całą epokę wiktoriańską, aż po wiek XX,
liczne " gothic revivals". Neogotycki
gmach parlamentu londyńskiego znalazł
kontynuację w wielu budowlach pub-
licznych Europy (ratusze w Monachium ,
1867, i w Wiedniu, 1872; Parlament
w Budapeszcie, 1855). Przy tym zarów-
no budowle prywatne, jak i publiczne
wykazują często znaczną rozrzutność
w dekoracji i konsekwentne aranżacje
wnętrz w tym stylu (pokój neogotycki*).
W XIX w. J. Nash (Cronkhill , 1802) Neogotycki pokój z epoki wiktoriańskiej. Opublikowany w piśmie polemicznym AW. Pugina (1841) ,
i Ch. Barry (Londyn , Travellers Club, który gotyk interpretował jako architekturę chrześcijańską; dlatego sam przeszedł na katolicyzm
1829; Reform Club, 1837) budują pierw- i zwalczał zeświecczenie form gotyckich: " człowiek , który bez szwanku wychodzi z nowoczesnego
pokoju gotyckiego powinien uważać się za szczęśliwca" . Historyzm zna także aranżacje wnętrz
sze gmachy w stylu włoskim , zanim stał w stylach romańskim , egipskim, etruskim, greckim, rzymskim.
się on modny w latach 1860-1870.
 History zm, eklektyz m 375
We Francji po 1830 rozpoczyna się
naśladownictwo własnego renesansu
(Paryż, Hotel de ViIIe) . Realizac je
konserw atorskie Viollet-Ie-Duca,
1814-1879, charakte ryzuje uzupełnianie
zabytkó w pełnymi fantazji nowymi
kreacjam i w duchu historyz mu tam,
gdzie zniszcze nia posunęły się już zbyt
daleko (Carcass onne, 304*). Z drugiej
strony jako pierwsz y odkrył on zgodność
statyczn ego działania gotyckie go sys-
temu podpór i nowocze snej żelaznej
konstruk cji szkieleto wej , proponując
m.in. zastosow anie żelaznych żeber
sklepien nych .

Pompaty czny neobaro k rozpocz yna się

we Francji za Napoleo na III, 1852-1870
i osiąga kulminację w gmachu Opery
paryskie j * i w bruksels kim Pałacu Spra-
wiedliwości , 374*.
Neorene sans w Niemczech wprowa dza
L. von Klenze (Pal ais Leuchte nberg,
1816, i Rezyden cja Królewska, 1826,
w Monach ium). Feldher mhalle F. von
Gfu"tnera powstaj e 1841-1844 na wzór
Wiedeń, Ringstrasse, rozplanowana 1857, monu- Loggii dei Lanzi we Florencji. Po wojnie
mentalna, świadomie historyzująca synteza archi- 1870171 następuje zwrot ku renesansowi
tektoniczna budowli publicznych (czarne), m.in. go- niemiec kiemu, a ściślej ku manieryz-
tyckiej katedry (273'), barokowego pałacu (Hof-
burg) , gotyckiego ratusza, antykizującego parla- mowi (Bielefe id, ratusz, 374*). Dzięki
mentu, renesansowej opery (zob. 416'). francusk im reparacj om wojenny m po
1871 i licznym znakom icie prosperują­
cym nowo zakładanym firmom wzrosła
zamożność społeczeństwa, która przy-
niosła tzw. GrUnderstil (styl grynders ki ,
zwany też stylem wilhelmińskim) , nie-
miecki wariant neobaro ku (Berlin,
gmach Reichsta gu 1884-1894, P. Wal-
lot; a także liczne banki).

Przy doborze stylów przypisy wano im

chętnie znaczen ie moralno -asocjat ywne,
np.: romaniz m = sprawiedliwość; gotyk
= ratusz, szkoła ; antyk = rząd , par-
lament; styl wenecki = handel (por.
Wiedeń , Ringstra sse*).

Mniejszą swobodę dopuszczało rozpo-

rządzenie wielkieg o księcia w odniesie -
niu do nowych budowli w Baden-Ba-
den: 30% kosztory su budowla nego mia-
ło być przezna czone na dekorację fasa-
dy, a jako wzór powinie n służyć miejski
dworzec kolejow y (eklektyczny).

Samodz ielnymi osiągnięciami architek-

ta, posługującego się formami historyz-
mu, jest " dostosow ywanie dawnych
stylów do współczesnych potrzeb two-
Paryż , Opera, 1861-187 4. Ch. Garnier. Wzniesion rzonego dzieła " (G.J.R. von Hauberris-
a w ramach wielkiej akcji porządkowania
i nadawania nowego oblicza miastu przez Napoleona III i jego ser o neogoty ckim ratuszu w Mona-
architekta G.E. Haussmanna.
Pałacowym formom włoskiego i francuskiego
renesansu nadano barokową ciężkość. Ponad chium).
arkadami przyziemia wznoszą się zdwojone kolumny w wielkim
porządku , wyżej attyka i kopula
(o konstrukcji żelaznej). Widownię na planie podkowy poprzedza
ją: okazałe foyer, westybul
i słynna marmurowa klatka schodowa.
376 Architektura mieszczańska i komunalna
Dokończenie s. 373

Karlsruhe, projektując m.in. otoczenie

rynku (373*).
L. von Klenze, 1784-1864, w ciągu
półwiecza zmienia oblicze Monachium ;
wznosi 30 budowli dla Ludwika l, nowe
ciągi uliczne, muzea (Glyptothek); po-
wstaje też kopia Partenonu - "WaJlhal-
la" przy Donaustauf, zaczęta 1831 ,
z żelazną konstrukcją dachu.

G.F. Laves, 1788-1864, odcisnął swe

piętno na panoramie Hanoweru (Leine-
schloss, 1817; Opera 1843).

G. Semper, 1803-1879, krytyk historyz-

mu, buduje w Dreźnie (Opera, 1834
i powtórnie po pożarze 1868), Zurychu
i Wiedniu.

Przekształcenie Aten w duchu neoklasy-

cyzmu między 1832 a 1862 (w Grecji
panuje Otto von Wittelsbach), archite-
kci: L. von Klenze, F. von Giirtner
i dwóch Duńczyków , H.e. i T.E. Han-
sen.

Ważne przykłady architektury klasycyz-

mu powstaj ą także w Petersburgu we-
dług projektów architektów włoskich ,
francuskich i rosyjskich (329*).

W Finlandii działa berlińczyk e.L.
Engel, 1787-1840, w Danii C.F. Han-
sen, 1756-1845 , współpracujący z rzeź­
biarzem B. Thorvaldsenem (Kopenhaga,
264*).
Bexley Heath (Kent), Red House, 1859, J .
Webb dla W. Morrisa. Czerwona cegła i słomia­
na strzecha jako świadomy kontrast z willą
włoską. E - wejście, Sch - sypialnia, W - po-
czekalnia, Sp - jadalnia, H - hall, Sk - kredens,
C - toaleta, K - kuchnia, G - podwórko kuchen-
ne, R - wozownia. Brak łazienki.
Paryż , Centralne Hale Targowe, 1854-1866, V.
Baltard, dobudowane przed kolistą halą zbożo­
wą z 1811 , późniejszą giełdą. Pokazują nie-
zwykłe możliwości żelaznej konstrukcji szkiele-
towej dla potrzeb przemysłu .

Holandia przejęła francuskie i przede

wszystkim angielskie formy stylowe.
Holenderskie luksusowe domy i miesz-
kania mieszcza ńskie nie wywarły niemal
żadnego wpływu na budownictwo in-
nych krajów (Haarlem, 372*).

Na temat urbanistyki i założeń osiowych

zob. 267* i 405*

Manchester. Przędzalnia bawełny przy Union Street, 1830. Uprzemysłowienie Anglii w 1 poło XIX
w. wymogło powstanie stylu budynków fabrycznych , z zewnątrz prezentującego rzeczowe,
kubiczne formy, zapowiadające już budownictwo XX w. W innych zaś miastach elewacje frontowe
późnowiktoriańskich fabryk tekstylnych wyg l ądają jak neogotyckie pałace (Nottingham).

Londyn , Pałac Kryształowy , 1851 , J. Paxton.
Wzniesiony przez ogrodnika, na wzór olbrzy-
miej cieplarni (540 x 1.40 m), przeznaczony na
pawilon Wystawy Swiatowej, zmontowany
w 9 miesięcy z prefabrykowanych elementów
żelaznych , osadzonych w drewnie, tworzących
szkielet w całości przeszklony.
~ DO ŻELAZNYCH
r ~ <'7
Ir\l
ł ~~
~ SZKIELETOWYCH
t~ ~
R I
n '"
r r'"
• I
• zmjany w urbanistyce, budownictwo
Bruksela, Maison du Peuple , 1896-1899, V.
Horta. Wygięta fasada ze szkła i żelaza ; wielki
hall o żelaznej konstrukcji i dekoracji; swobodne
ukształtowanie planu ; wszystko to prowadzi już
ku rozwiązaniom XX w. Przekrój i plan piętra.
Historyzm, eklektyzm 377
OD HISTORYZMU
KONSTRUKCn
Przemiany polityczne, społeczne i tech-
niczne w XIX w. oraz ich konsekwencje
dla architektury:
1. Rewolucja przemysłowa - w Anglii
od 2 poło xvrn w. , na kontynencie od
XIX W. - i handel mjędzynarodowy
wymagały budowli funkcjonalnych: fab-
ryk, urządzeń komunikacyjnych, takich
jak mosty, tunele, kolej, dworce, statki ,
doki , porty, dźwigi.
2. Problematyka socjalna, migracja do
miast, kwestia robotników wymusiły
wielomieszkaniowe i wznoszenie gma-
chów rządowych .
3. Zmiana zleceniodawców. Mecenat
króla, księcia i Kościoła został za-
stąpiony przez mecenat miasta, państwa
i magnatów przemysłowych. Rywaliza-
cja pomjędzy krajami . Zapotrzebowanie
na nowe typy budynków: siedziby par-
lamentu, rządu , muzea, uniwersytety,
pomnikj , wille, pawilony wystaw świa­
towych.
4 . Nowe materiały: żelazo , szkło , póź­
niej beton.
5. Nowe technikj: konstrukcje żelazne
i stalowe; udoskonalenie statycznych
obliczeń budowlanych umożliwia stoso-
wanie elementów prefabrykowanych;
używanie na szeroką skalę szkła.
6. Zawody inżyniera i architekta zostały
rozdzielone, co przejawiło się m.in.
w utworzeniu odpowiednich uczelni .
Dla inżynierów: Society pf Engineers,
w Londynje (1793) i Ecole Polytech-
nique w Paryżu (1794) ; dla fachowców
mających się z r~ienia państwa opieko-
wać arcrutekturą: Ecole des
Beaux-Arts w Paryżu (1806).
... Londyn , most Tower, 1886-1894, J. Wol-
fe-Barry i H.orace Jones. Most zwodzony z " upper
walkway" . Zeliwne pylony ukryte w wiktoriańskich ,
neogotyckich wieżach .
... Hamburg, most przez Łabę , 1884-1888, FA
Meyer, W. Hauers i Pieper. Neogotyckie bramy
wjazdowe oraz żeliwna konstrukcja mostu tworzą
razem syntezę architektury historyzmu i sztuki
inżynierskiej. Formy historyczne pełnią tu rolę
symbolicznej dominacji nad czystą funkcją.
378 Architektura mieszczańska i komunalna

Wiek XIX
Domy robotnicze

W budownictwie mieszkań dla robot-

ników próbowano rozwiązać następują­
ce problemy:

zdrowe położenie, dostęp św iatła

i powietrza, dobra woda, odprowadze-
nie nieczystości
odrębne mieszkania z własnymi toale-
tami

Lipsk-Lindenau . Kamienica czynszowa z tanimi mieszkaniami dla pracowników Instytutu Biblio-

wystarczająca, a jednocześnie tania graficznego, 3 ćw. XIX w. Czworoboczne założenie z wieżami narożnymi i eklektyczną dekoracją.
przestrzeń mieszkalna; dla stosunków Dwu- i trzypokojowe mieszkania o niewielkiej powierzchni ; toalety na półpiętrach; ogród. T - su-
szarnia, S - plac zabaw, B - studnia na dziedzińcu , a - duży pokój, b - mały pokój , c - kuchnia,
wiejskich: kuchnia, pokój dzienny, K - żłobek, W - pralnia, R - magiel, E - wjazd.
sypialnia, 1-2 pokoiki na poddaszu, Po lewej: Drezno , domy należące do Gemeinnutzigen Bauvereins, 3 ćw. XIX w. Klatki schodowe
piwnica, strych, szopa; w miastach, i toalety w łącznikach pomiędzy podwórzami (wg Meyera, Konversationslexikon , 1893).
takich jak Berlin czy Frankfurt, czyn-
sze zmusiły do zmniejszenia powierz-
chni mieszkań (pokój z kuchnią).
Większe mieszkania można było
utrzymać jedynie przez podnajem
miej sc do spania; sklepy na parterze
miały podnosić dochód z czynszu
uwzględnianie lokalnych zwyczajów:
np. w Zagłębiu Ruhry kuchni używa­
no jako pokoju dziennego i dlatego
musiała być większa; ciemne alkowy
w holenderskim modelu czterorodzin-
nym (dom w Delft, 379*) nie przyjęły
s ię w sąsiednich Niemczech Zachod-
nich
większe mieszkania na pierwszych
piętrach miały wielkim domom miejs-
kim "odebrać jednoznaczny charakter
koszar robotniczych" .

Za idealne wielkomiejskie rozwiązania

uchodzą założenia w Lipsku-Lindenau*
i Dreźnie*: duże dziedzińce jako użyt­ o
kowe ogrody z placem zabaw i suszar- o
nią, studnie, żłobek, pralnia, obsadzone
drzewami ulice.

Lenton (Nottinghamshire). Typowe angielskie domy szeregowe ("terrace") dla robotników, parzyś­
cie symetryczne, od frontu wykusz (" bay window''), na podwórku dobudówki. K - kuchnia
z wmurowanym pojemnikiem na gorącą wodę, T - toaleta, Ko - skład węgla , W - pokój dzienny,
E - jadalnia, S - kredens ("pantry"); sypialnie na piętrze. Klatka schodowa w korytarzu za drzwiami
wejściowymi. Toalety i składy węgla w szopie na tyłach podwórek (wg Don Gibson, Broxtowe).
 Historyzm, eklektyzm 379

Po lewej: dom jednorodzinny, 2 pol. XIX w., wolno stojący , dwukondygnacyjny, wejście poprze- Rys. Drezna na s. 378* pokazuje zgrupo-
dzone tarasem ze schodkami, okna zamknięte łukiem odcinkowym, dekoracyjny szczyt. 2 pokoje
i kuchnia na parterze (plan), 3 pokoje na piętrze . wanie mieszkań wokół wewnętrznych
Po prawej: Delft, Agnetapark, ok. 1870, plan sytuacyjny. Willa założyciela van Markena leży podwórek.
pośrodku osiedla, otoczonego wodą. W środku: dom czterorodzinny w Agnetapark. Mieszkania, Mieszkania robotnicze znajdowały się
wydzielone w pionie , mają oddzielne wejścia. Cztery małe pomieszczenia pomiędzy schodami to
także w piwnicach i na mansardach
alkowy z łóżkami o szerokości 1,2 m.
bogatszych domów, np. Pary ż*.

Fasady były najczęściej zakomponowa-

ne eklektycznie.

Na wsiach i na przedmie ściach miast

dużo częstsze niż domy wolno stojące
były domy dwu- lub czterorodzinne,
dzielone na poszczególne mieszkania po
linii pionowej bądź poziomej . Domy
jedno-, dwu-, cztero-, ośmio - lub wielo-
rodzinne stanowiły najczęściej zamknię­
te układy szeregowe (Lenton, 378*).

Około 1900 i później częściej pojawiały

się osiedla robotnicze, szczególnie dla
górników. Rzadko osiągały standard
osiedla Agnetapark w Delft*. W kolonii
Kruppa koło Essen w 1891 mieszkało
25 800 rodzin. Por. 338 n.

Robotnikom rzadko udawało się zamie-

szkać w miejskiej kamienicy o wysokim
standardzie, chyba że jako dozorca lub
lokator na krótko wprowadzony do
nowo zbudowanego, jeszcze wilgotnego
budynku.

Po lewej: Menaggio nad Como , XIX w. Typ domu rozpowszechniony w całych Włoszech. Sklepy
w przyziemiu; zewnętrzne schody i balkony; często okna sięgające podłogi.
Po prawej : Paryż , dom eklektyczny w La Madeleine, zaczęty pocz. XIX w. z polecenia Napoleona I,
z tego czasu uporządkowany układ okien; balkony na rzymskich konsolach wolutowych pomiędzy
podziałami pilastrowymi ; portal zamknięty łukiem spłaszczonym - wczesny renesans; obramienia
okien - Ludwik XVI.
380 Architektura mieszczańska komunalna

SECESJA
Budownictwo mieszkaniowe
i komunalne
1. Webb (Red House, 376*), R.N . Shaw
(Leyswood) i inni architekci tego poko-
lenia dostrzegli drogę wyjścia z histo-
ryzmu XIX w. w bardzo indywidualnie
zaprojektowanych i funkcjonalnie wypo-
sażonych domach w stylach epok sprzed
renesansu . Ich domy wiejskie wydają się
być - szczególnie w porównaniu z wik-
toriańską pompą - bardziej wyrosłe niż
skonstruowane i, pomimo gotyckich
reminiscencji , ponadczasowe.

Red House został wzniesiony dla Wil-

liama Morrisa, 1834-1896. Morris urzą­
dził, wraz z przyjaciółmi , wnętrza domu
nie przedmiotami dostępnymi w handlu ,
lecz według własnych projektów. Tak
zaczęła swą działalno ść firma Morris,
Marshall , Faulkner and Cie, której osią­
gnięcia wyznaczają początek secesji.
Podjęli oni próbę zespolenia architek-
tury, malarstwa, rzeźby i rzemio sła
i stworzenia całości stylowo jednolitych
(" Gesamtkunstwerk" ). Stąd też odwrót
od XIX-wiecznej specjalizacj.i (por.
377,6) do kompleksowego projekto-
wania architektury, wyposażenia i deko-
racji przez jednego artystę. Belg H. van Barcelona, Casa Batllb, 1902-1907, A. Gaudi. Przebudowa istniejącego domu. Fasada i dach
potraktowane zostały jak rzeźba , wewnętrzne ściany działowe przebiegają w większości po liniach
de Velde, Hiszpan A. Gaudi, Włoch krzywych , są ujednolicone kolorystyką i zachodzą jedne na drugie. Także stopnie schodów,
G. Michelazzi , i wielu innych, projekto- balustrady, drzwi, klamki itd. są potraktowanymi indywidualnie dziełami sztuki , zintegrowanymi
wali swoje domy wraz z całym wyposa- z całą budowlą.
żeniem , aż po zastawę stołową. Takie
unikatowe I ) , całościowe dzieła były
jednak zbyt drogie, zbyt ezoteryczne
w guście, a ich cel pokazowo-wycho-
wawczy niezrozurniały dla szerokie-
go społeczeństwa. Dlatego też zamiar,
aby przeniknąć i zreformować wszystkie
dziedziny kultury, pozostał nie speł­
niony i styl ten uzyskał popularność
jedynie w sztuce stosowanej. W projek-
towanych z większą prostotą domach
mieszkalnych łączą się ze sobą wygięte
szczyty, wieżyczki na wykuszach i inne
elementy historyzujące z kolorowymi
witrażami i dekoracją s ecesyjną (GUters-
loh , 381 *). Wielkomiejskie, wielopięt­
rowe kamienice na pocz. XX w . zyskują
fasady przepełnione elementami sece-
syjnymi w manierze " GrUnderstil " .

' 1 Projekty przedmiotów codziennego użytku

i mebli, które propagował H. van de Velde ,
powtarzane bez ograniczeń, skłaniały się już ku
neorealizmowi.

Cechy secesji:
faliście płynne linie i organiczne
formy roślinne (rośliny wodne, mag- Florencja, dom krawców Caracenich , ok. 1900, G. Michelazzi. W udany sposób przetworzone
wzorce V. Horty i H. Guimarda. Wraż l iwa elegancja dekoracji fasady. Pomysł wprowadzenia
nolie, lilie) a także łabędź , żuraw , wewnętrznych , krętych schodów stanowi istotną zmianę w dotychczasowych koncepcjach roz-
flaming, rozwiane włosy itp. , poz- planowania wnętrz i powoduje indywidualny kształt każdego pomieszczenia.
 Secesja 381
bawione św i atłocienia w grafice ksią­
żkowej , na tapetach i tkaninach,
plastyczne w dekoracji fasad, wnętrz
i mebli
formy wcześ niejszych stylów (gotyk!)
stosowane w pierwotnych, "dojrza-
łych " kształtach
meble (zwłaszcza służące do siedze-
nia) dopasowane do funkcji rucho-
wych ciała ludzkiego.

Głów ne centra secesji:

Anglia (Modern Style, Liberty) : ruch Arts and
Crafts był następstwem teorii sztuki W. Morrisa.
Główni przedstawiciele: A.H. Mackmurdo, 1851
-1942 ; C.F A Voysey, 1887-1941; C.R. Ashbee,
1851-1942; W.R. Lethaby, 1857-1931 . Szkot
C.R. Mackintosh, 1868- 1928, jako architekt i pro-
jektant wnętrz urzeczywistniał świat Oscara Wil-
de'a protestując przeciwko wiktoriańskiemu kon-
formizmowi. Meble jako integralna część wnętrza ,
1.0-.. faworyzowanie linii pionowych, znów twardsze,
kanciaste formy, pastelowe , chłodne kolory na tle
czystej bieli.
--lI-
I Belgia (Art Nouveau) : Pau l Hankar, 1861-1901,
buduje w 1897 slynny dom przy Rue Delfacque 48,
? ~ Victor Horta, 1861-1947, wznosi Hotel Tassel,
- 1892 , i van Eetvelde , 1898, oraz Maison du Peup-

U góry: Nancy, wejście do domu Huot, 1903 , E.
":'ndre , jeden z naj p i ękniejszych przykładów
Ecole de Nancy. U dołu : Paryż , wejście do
metra, detal, 1899-1904, H. Guimard, bardziej
barokowe niż jego domy kształtowane w duchu
jedności sztu k.
-
= strukcji i dekoracji (wszystkie w Brukseli).
~
GOtersloh (Westfalia) , dom mieszczański ,
1902. Elementy secesji w na rożnych oknach ,
drzwiach, balkonie oraz ornamentyka roślinna
sp l atają się tu z lokalnym historyzmem (rene-
sans wezerski , barok).
le (377') z szerokim zastosowaniem że l aza w kon-
Francja (Art Nouveau): H. Guimard, 1867- 1942,
jego rozmach w dekoracjach przyćmiewa konstru-
kcje (pawilony i wejścia do metra"). E. Andre,
1871 - 1933 (Nancy") i E. Vallin , 1856-1922 (Nan-
cy") w architekturze , a E. Galle, 1846-1904 i An-
tonin Daum , 1864-1930, w rzemiośle artystycz-
nym potwi erdzają wyjątkowość osiągnięć Art Nou-
veau w Nancy.
Niemcy (J ugendstil): H. Obrist, 1863-1927 , J.M.
Olbrich, 1867-1908 (Darmstadt, Mathildenh6he) .
R. Riemerschmied , 1868-1957 (główne os i ągnię ­
cie: surowe, dostosowane do kształtów ludzkiego
ciała meble). A. Endell, 1871- 1925 , wymaga od
architektury i dekoracji " lekkości , ostrości i szyb-
kości " (Monachium, fasada Atelier Elvi ra, 1896).
Belg H. van de Velde (1863-1957) wniósł do
Deutscher Werkbund idee Morrisa.

Hiszpania (Modernismo) : A. Gaudi, 1852-1926 ,

niezrównany, dzięki osiągnięciu jedności odczu-
wanej rzeźbiarsko architektury, bujnej fantazji
i " organicznej" funkcjonalności detalu (Barcelona,
380' ). Jego rywal L. Domenech i Montaner wznosi
1905-1908 Pałac Muzyki Katalońskiej w Barcelo-
nie.

Włochy (Libe rty) : mało dobrych przykładów (Flo-

rencja, 380"), najczęściej tylko zewnętrzne na-
śladown ictwo , szczególnie Belgów - V. Horty i H.
van de Velde'a. R. d'Aronco zaproj ektował w 1902
centralny pawilon na Wystawę Sztuk Dekoracyj-
nych w Turynie w secesyjnej wersji baroku.

Austria (Sezessionsstil): architekci wiedeńscy

przejęli idee Mackintosha i rozwinęli z nich świat
form, który akcentując rolę kwadratu i sześcianu,
stał się typowy dla architektury XX w. (J. Hoff-
mann, A. Loos) .

Nancy, jadalnia, 190.3-1906, E. Vall in (obok braci A. i A. Daumów i ebenisty L. Majorelle'a działa
w utworzonej 1901 Ecole de Nancy; przewodniczący E. Galle) . Jadalnia ta , z drzwiami, boazerią
i plafonem, jest wysokiej klasy aranżacją z gotyckimi reminiscencjami i typowym nadmiernym
użyciem drewna.
382 Architektura mieszczańska i komunalna

ARCHITEKTURA
WSPÓŁCZESNA
DEUTSCHER
WERKBUND
1907; Austria 1910, Szwajcaria 1913,
oba na wzór niemiecki

"Celem Werkbundu jest podniesienie

wartości pracy rzemieślniczej we współ­
działaniu artystów, przemysłu i ręko­
dzieła ... Jest punktem zbornym dla
wszystkich, którzy są uzdolnieni i za-
mierzają wykonywać pracę wysokiej
jakości " (statut oparty na ideach
W. Morrisa, 380). Główni przedstawi-
ciele tej liczącej ponad 2000 członków
organizacji to: P. Bełu'ens (1868-1940),
lM. Olbrich (1867-1908), Bruno Paul Berlin , fabryka turbin AEG , 1909, P. Behrens. Alfeld, fabryka Fagusa , 1911, W. Gropius. Kubi-
(1874-1968), W. Gropius (1883-1969), Czystość celowych form: że lb etowy szkielet, czne formy. Lekko sfazowane ceglane filary
H. van de Velde (1863-1957), B. Taut wypełniony pasami okien i nie dekorowanych wprowadzają grę światłocieni żelaznych profili
ścian. Werkbund zastąpił rękodzielniczo ukie- okiennych w całkowicie przeszklonych płasz­
(1880-1938), J. Hoffmann (1870-1956) runkowane rzemiosło artystyczne (Anglia: Arts czyznach. Brak elementów nośnych w naroż­
oraz wspierający ich, postępowi przed- and Crafts) architekturą maszyn. nikach. Także wyposażenie częściowo proj.
stawiciele przemysłu. Gropius.

Cel: tworzenie funkcjonalistycznych

budowli odpowiednich dla wieku ma-
szyn, bez historyzujących naleciałości,
wykonanych z nowoczesnych materia-
łów (cegła , beton, szkło , stal). 1914
wystawa Werkbundu w Kolonii - przy-
kłady m.in . fabryk, sal widowiskowych,
teatrów. Szczególne zainteresowanie
wzbudził wzorcowy projekt fabryki
W. Gropiusa, wykazujący wpływy
F.L. Wrighta.

FRANK LLOYD WRIGHT

1869-1959
" Największy architekt amerykański pie-
~wszej połowy XX wieku" (Pevsner).
Zaden wybór nie jest w stanie w pełni
oddać bogactwa jego idei i inicjatyw.
Typowi strzelistych wieżowców Wy-
brzeża Wschodniego przeciwstawił swo-
je wczesne "domy preriowe", które
poprzez twórczość Gropiusa i holenders-
kiego ugrupowania De Stijl silnie od-
działały na Europę:
- niskie, horyzontalne budowle
- wielkość i układ pomieszczeń uzależ-
nione od ich funkcji
- hall , jadalnia i pokój dzienny już od
siebie nie rozdzielone, lecz wzajem-
nie się przenikające
pomieszczenia wysuwają się daleko W środku po prawej: IIlinois, Highland Park, dom Warda Willitsa, 1902, F.L. Wright. Typ domu
poza mniej lub bardziej centralny preriowego. Pomieszczenia krzyżowo wysunięte poza centralny korpus z kominkiem. W środku po
lewej i u dołu: Bear Run (Pensylwania) , dom nad wodospadem, 1936, F.L. Wright. Integracja
korpus (dom Willitsa*) i wyznaczają z krajobrazem. Swobodny plan . Bryła została świadomie rozbita tarasami i wysuniętymi dachami. Na
zewnętrzny wygląd budowLi , której parterze, wzniesionym na wspornikach, rozlokowano pomieszczenia dzienne, a na piętrze sypialnie.

Hamburg, Chilehaus, 1921 , F. H6ger. Wykorzy-
stanie nieregularnej parceli o zakrzywionych
bokach i ostrokątnym narożniku. Wyższe kon-
dygnacje cofają się , potęgując efekt będący
celem ekspresjonistów - budynek nie powinien
być ani geometryczny, ani kubiczny.
Dornach koło Bazylei, Goetheanum 11 ,1924-1928, R. Steiner. Po pożarze Goetheanum I-drew-
nianej budowli z dwoma kopułami - Steiner przygotował w 1924 model Goetheanum II , które już po
jego śmierci (1925) zrealizował E. Aisenpreis. Zelbetowe wsporniki nad sceną, wiązania ramowe
nad wielką salą i różnorakie otwory w elewacjach wymagały wysokich kwalifikacji przy obliczeniach
stałycznych i konstrukcji szalunków.
Poczdam, wieża Einsteina, obserwatorium,
1917-1921, E. Mendelsohn. Rzeźbiarsko wy-
modelowana budowla (" elastyczna kontynua-
cja") wykazuje pokrewieństwo między secesją
i ekspresjonizmem. Zaprojektowana jako beto-
nowa, ze wzg l ędu na trudności techniczne
związane z budową odpowiedniego szalunku,
kondygnacje wieży wzniesiono z cegły.
Modernizm, ekspresjonizm 383
najczęściej pła skie prostopadłościany
uzyskują związek z krajobrazem po-
przez dachy o daleko wysuniętych
połaciach (wpływy japońskie)
- także tarasy i ogrody stapiają s ię
w jedno
użycie betonu , szkła, stali i natural-
nego kamienia, później także prefab-
rykatów betonowych , równocześnie
kształtujących wygląd elewacji
wszystkie elementy, projektowane
zgodnie z ich funkcją architektonicz-
ną, nie były dekorowane.
EKSPRESJONIZM
1910-1925
Architektura ekspresjonistyczna wywo-
dzi się m.in. z secesji. Należy do niej
także antropozoficzny " Goetheanizm"
R. Steinera (Domach*).
- Budowle funkcjonalne, robiące wra-
żenie abstrakcyjnych, monumental-
nych rzeźb
przede wszystkim opływowe, rzeźbiars­
kie formy (poczdam, wieża Einsteina*)
wkrótce potem stropy stalaktytowe
i formy wywodzące się z kształtów
piszczałek organowych (Salzburg,
Festspielhaus, 1920; Berlin, teatr
Reinhardta, 1919-1920, H. Poelzig)
później budowle wznoszone na ostro-
kątnych narożnikach ulic, zaakcen-
towany horyzontalizm budynków
(Hamburg, Chilehaus *).
Oddziaływanie przede wszystkim na
architekturę Skandynawii (Kopenhaga,
kościół Grundtvig, 283*, 1913-1926,
1. Klint, z elementami neogotyckimi)
i Holandii (Scheepvarthuis w Amster-
damie, 1911 , lM. van der Mey, i domy
mieszkalne). Około 1925 ekspresjonizm
został zastąpiony przez "styl między­
narodowy" .
BAUHAUS
1906-1924 Weimar, 1924---1930 Dessau,
1930-1933 Berlin
"Architekci, rzeźbiarze, malarze ... mu-
szą zawrócić ku rękodziełu ... ostatecz-
nym celem wszystkich działań plastycz-
nych jest budowla! " (W. Gropius, 1919,
"Manifest' ').
Najważniejsza szkoła artystyczna XX w.
(wg Pevsnera), założona w 1906 przez
wielkiego księcia Weimaru jako szkoła
rzemiosł artystycznych. Kierownictwo:
H. van de Velde. Zreorganizowana
przez jego następcę , W. Gropiusa
(1883-1969), w 1919, zmiana nazwy na
Bauhaus w nawiązaniu do znaczenia
384 Architektura mieszczańska i komunalna

"Batihutte" - strzecha budowlana w śre-

dniowieczu. Takie samo wykształcenie
podstawowe dla wszystkich artystów
i rzemieślników - kurs wprowadzający
o formach , materiałach , kolorach, pod
kierunkiem 1. Ittena.

Idee Morrisa (por. 380) i ekspresjonizmu

zostały jednak szybko porzucone. Pod
wpływem " estetyki maszyny" (T. van
Doesburg, 1921) zaczęto projektować
przedmioty użytkowe do produkcji ma-
sowej , o surowych, kubicznych formach ,
w czystych kolorach podstawowych,
wzorując się na jasnym i logicznym
języku form ugrupowania De Stijl, 386,
i ukierunkowanego praktycznie sup-
rematyzmu (patrz konstruktywizm) .

1924 przeprowadzka do Dessau. Gmach

Bauhausu Gropiusa stał się dziełem
programowym ich szkoły architektury
i najważniejszym przykładem stylu mię­
dzynarodowego, 387:
proste, kubiczne bloki
narożniki budynków bez widocznych
elementów nośnych
szklane - curtain walls (elewacje
kurtynowe, ściany osłonowe).

Dyrektorzy Bauhausu: 1928-1930

H. Meyer, 1930 - do zamknięcia w 1933
L. Mies van der Rohe.
Dessau , Bauhaus, 1925-1926, W. Gropius. Korpus na planie trzech liter L (szkoła , modelarnia,
dom studencki) , połączony nadziemnym traktem, przerzuconym ponad drogą dojazdową. Sciany
z lustrzanych szyb jako " curtain walls" - ściany osłonowe w budynku warsztatów; pasy okien
w budynku szkolnym; wieżowy dom studencki z 28 apartamentami. W podziemiach żelbetowe
stropy.

FUTURYZM
Włochy 1909 (F.T. Marinetti)

W przeciwieństwie do wrogiego na-

stawienia Morrisa do maszyn, malarze
futurystyczni (Carra, Balia) zachwycili
się nową techniką i dynamiką wielkiego
miasta: " ryczący samochód, który zdaje
się pędzić po taśmie karabinu maszyno-
wego, jest piękniejszy od Nike z Samo-
traki ... chcemy sławić wojnę - jedyną
higienę świata - militaryzm .. . gest
ruszczycieIski anarchistów ... oraz pogar-
dę dla kobiet" (Marinetti , " Manifest"
z 1909). A. Sant'Elia stal s ię głównym
teoretykiem architektury futurystycznej:
" Obliczenia wytrzymałości materiałów ,
stosowanie żelbetu i żelaza wykluczają Dessau , willa Gropiusa, 1925-1926, W. Gro- "La Cittil Nuova", projekt, 1912-1914, A.
architekturę w znaczeniu klasycznym pius. Jeden z czterech domów profesorskich Sant'Elia. Na 16 planszach mediolańskiej wy-
i tradycjonalnym ... futurystyczne miasto przy Bauhausie. Prostopadłościany uporządko­ stawy " Nuove Tendenze" Sant'Elia pokazał
wane na planie litery L, wzniesione z prefab- futurystyczne miasto z wielopoziomowymi uli-
... musimy planować i wznosić na wzór rykatów betonowych , ukazują zainteresowanie cami i monumentalnymi wieżowcami .
standaryzacją architektury.

Moskwa, Klub Robotniczy im. Rusakowa,
1927-1929, K. Mielnikow. Plan oparty na rysun-
ku koła zębatego symbolizuje klub robotniczy
jako " socjalną siłownię " (El Lissitzky). Jej
wzniesienie powinno przeciwdziałać skutkom
złej sytuacji mieszkaniowej.
Moskwa, dom-komuna Narkomfimu, 1928-1929, M. Ginzburg. Jedno-, dwu- i trzYPokojowe
mieszkania w układzie dwupoziomowym, z wewnętrznymi schodami , przejścia korytarzowe ;
posadowienie gmachu na filarach (przed Le Corbusierem!) . Dwóm wysokim pokojom dziennym po
jednej stronie mieszkania odpowiadają dwie niższe sypialnie, z korytarzem pośrodku. Wspólna
kuchnia i żłobek znajdują się w oddzielnym skrzydle.
Pomnik III Międzynarodówki , model, 1919
-1920, W.J. Tatlin. Budowla ta miała być więk­
sza od wieży Eiffla. Stereometryczny korpus:
cylinder, czworościan i półkula pomyślane jako
symbole kosmosu i zarazem pomieszczenia
użytkowe.
Moskwa, dom " Izwiestii" , 1925-1926, G. Bar-
chin . Surowy efekt formalistycznego szkieletu
betonowego osłabia wertykalna klatka schodo-
wa, koliste okna ostatniej kondygnacji i nieregu-
larnie rozmieszczone balkony.
" Wygładzacz chmur", projekt, 1924, El Lissitz-
ky. Moskiewski gmach rządowy , w którym od-
dzielono " konieczne" (wieże z windami) od
"użytecznego" (biura) , a fundament (związanie
z ziemią) został estetycznie przezwyciężony.
Futuryzm , konstruktywizm 385
hałaśliwego placu budowy, ruchliwego,
dynamicznego i mechanicznego, a dom
futurystyczny jak gigantyczną maszy-
nę " (1914).
Jego projekty domów mieszkalnych,
willi , fabryk, hangarów lotniczych, hal
kongresowych i założeń urbanistycz-
nych , 384*, wyprzedziły daleko wzory
F.L. Wrighta i wiedeńczyka O. Wag-
nera, i wywarły wpływ na Le Corbusiera
i De Stijl; jednak żaden z projektów
futurystycznych nie został zrealizowany.
KONSTRUKTYWIZM
W ROSJI
między 1920 a 1930
Konsekwencje wynikające z futuryzmu,
De Stijl i Werkbundu:
architektura na usługach nowego po-
rządku społecznego
trój sektorowe rozplanowanie miasta:
l . centrum zarządzania , 2. centrum
produkcji, 3. centrum wychowania
bezklasowego społeczeństwa w roz-
winiętym gospodarczo i przemysłowo
kraju
odrzucenie przestarzałych estetycz-
nych i kapitalistycznych form ar-
chitektury (np. drapaczy chmur)
integracja sztuk (pomnik III Między­
narodówki * W.J. Tatlina, 1920, jest
budowlą w formie rzeźby konstruk-
tywistycznej , podobnej do wieży
Eiffla)
K. Malewicz w ramach swego uni-
wersalnego systemu komunistycznych
domów przyszłości wymyśla su p-
rematystyczne "architektony " i uno-
szące się w powietrzu "planity"
( 1923)
El Lissitzky projektuje w 1924 "wy-
gładzacze chmur" w postaci wyso-
kich budynków, górą połączonych
mostami poprzecznych bloków biuro-
wych .
Zła sytuacja ekonomiczna Rosji po-
zwoliła tylko częściowo na zrealizowa-
nie monumentalnych gmachów miesz-
kalnych , sportowych i biurowych, maga-
zynów handlowych i klubów robot-
niczych , niektórych na planach o kono-
tacjach symbolicznych: koła zębatego ,
pięcioramiennej gwiazdy itp. W końcu
lat dwudziestych w Rosji pracowali
także architekci z Zachodu (Ernst May,
Le Corbusier i in.).
386 Architektura mieszczańska komunalna

DE STUL
Holenderskie ugrupowanie malarzy i ar-
chitektów, istniejące od 1917. "Decydu-
jącym błędem Ruskina i Morrisa było
zdyskredytowanie maszyny " (1. Oud,
1917); " ... zrównoważony związek
dwóch elementów kształtowani a, np.
barwy i przestrzeni, formy i barwy
- czysty i jasny ..." (T. van Doesburg,
1924); " .. . niezbędność miary i liczby,
jasności i porządku , standaryzacji i pro-
dukcji seryjnej , perfekcji i najlepszego
wykonawstwa ..." (1. Oud, 1926).
Najsłynniejszą budowlą De Stijl jest
willa Schrodera w Utrechcie, 1924-1925
(G.T. Rietveld, 1888-1964):
- zaprojektowana aż po detal wyposa-
żenia wewnętrznego w duchu integ- Po lewej: Utrecht, willa Schradera , 1924-1925, G.T. Rietveld . Po prawej : błękitno­
-czerwone krzesło , 1917, Rietveld. Czarne ramy, niebieskie siedzenie , czerwone oparcie. Formy
racji sztuk prostokątne. Zastosowanie mondrianowskiego schematu form i barw.
geometryczna abstrakcja: przeniesie-
nie zasad malarskich P. Mondriana*
("malarstwo konkretne" z prostokąt­
nych płaszczyzn) na kubistyczną ar-
chitekturę ; każdej powierzchni od-
powiada element podzi ału (podpora,
okno, balustrada, rynna, krawędź
ściany)
- ale uporządkowanie w ramach zróż­
nicowanej głębokości pomieszczeń na
różnych poziomach
kolorowe wykończenie poszczegól-
nych brył (biel , szarość dla płasz­
czyzn, czerń , żółć, czerwień , błękit
dla linii)
- cegła, beton, elementy stalowe, bel-
kowe stropy drewniane
- małe pomieszczenia na parterze
- wielka przestrzeń na piętrze ze strefa- Po lewej: kompozycja w czerwieni , żółci , błękicie , 1930, Piet Mondrian, olej. Po prawej : Strasburg,
Cale L' Aubette, 1928, T. van Doesburg. Dekoracja z siatkowych , ukośnych prostokątów oddziałuje
mi - dzienną, j adalną i muzyczną w sposób niepokojący i dynamiczny. Prezentuje elementaryzm, styl wynaleziony przez T. van
- podzielna na 7 pomieszczeń za Doesburga.
pomocą przesuwanych ścian.

Po 1920 do De Stijl przystępują nowi

członkowie. Theo van Doesburg
(1883-1931) oraz Cornelis van Eesteren
(ur. 1897) podjęli próbę przeniesienia
starych i nowych zasad De Stijl na
architekturę: Strasburg, Caf6 L' Aubette,
1926-1928, skromne, płaskie formy
z dekoracją ścian , poziomo-pionowe
pola barwne Mondriana stawiane ukoś­
nie prowadzą do "dynamicznych diago-
nali" (elementaryzm stał się przyczyną
wystąpienia Mondriana z ugrupowania).

Hoek van Holland, osiedle robotnicze, 1924, J.J .P. Oud. Po wystąpieniu z ugrupowania De Stijl
także Oud porzucił swoje prostokątno-kubiczne bryły na rzecz opływowych form. Wykorzystanie
pomieszczeń zgodnie z koncepcją rozwiązań techniczno-opłacalnych w znaczeniu czysto funk-
cjonalnym.
 De Stijl, styl międzynarodowy 387

STYL
MIĘDZYNARODOWY
Styl architektoniczny 2 ćw. XX W.,
którego nazwa pochodzi z książki "The
International Style, architecture since
1922" H.R. Hitchcocka i Ph. Johnsona,
New York 1932. Oznacza sumę os i ąg­
nięć kompozycyjnych, dokonanych czę­
ściowo jeszcze przed 1914 przez F.L.
Wrighta, A. Perreta, T. Loosa, W. Gro-
piusa i in. i powszechnie przyjętych od
lat dwudziestych w Europie (Stuttgart*)
a później w Ameryce:
- asymetria w rzucie i przekroju
- formy kubiczne, konstrukcje szkiele-
towe
Po lewej: Beeston, fabryka farmaceutyczna Boota, 1930-1932, W. Williams. Stropy parasolowe
szerokie pasy okien, "curtain wall"
w żelbetowym szkielecie ze szklanymi ścianami osłonowymi. Budowla miała wielki wptyw na - białe tynki
architekturę funkcjonalizmu angielskiego. Po prawej: Stuttgart, osiedle Weissenhof, blok miesz- rezygnacja z ornamentów i profili.
kaniowy, 1926--1927, Mies van der Rohe . Budowle w tym stylu występują często
do czasów najnowszych, przede wszyst-
kim jako hale fabryczne (Beeston*).

Szwajcaria. R. MailIart (od 1905 mosty

w Graublinden*, fabryki w rewolucyjnej
Rosji) w konstrukcjach stropów i mos-
tów wyłącza - na długo przed Gropiu-
sem, Mies van der Rohe i Le Cor-
busierem - "wszystkie elementy bierne;
każda część staje się aktywną częścią
składową konstrukcji" (Giedion). Głów­
ne osiągnięcia: system żelbetowych
stropów parasolowych (bezpodciągowa
płyta stropowa na środkowej podporze)
i paraboliczne, samonośne , żelbetowe
przekrycie łupinowe (Zurych *). Po 1918
Schiers w GraubOnden (Szwajcaria), most Salginatobel, 1930, R. Mailiart. Brak dekoracji. Każdy Szwajcaria, obok Niemiec, stoi na czele
element jest funkcjonalną częścią składową konstrukcji mostu. 90 m rozpiętości. Liczne mosty Europy pod względem liczby architek-
Maillarta stworzyły nową estetykę betonu poprzez pełną rozmachu elegancję i doczekały się tówo wysokich kwalifikacjach. Przewa-
licznych pOw1órzeń.
żają kościoły, budynki szkolne i osiedla
mieszkaniowe (Bazylea, S. Antonius,
1927, K. Moser; Zurych, szkoła Freuden-
berg, 1958, J. Schader; Berno, osiedle
Halen, 1957-1961 , grupa "Atelier 5")_

Francja. Francuska architektura pozo-

staje konserwatywna do lat dwudzies-
tych. Także budowle A. Perreta (Theatre
des Champs Elisees w Paryżu, kościoły
w Raincy, por. 283*, 1922-1923,
i Montmagny, 1924-1925) mają częś­
ciowo neoklasycystyczny charakter. Do-
piero mosty E. Freyssineta i hangary
lotniska Orly, 1916-1924, długości 300
i wysokości 62,5 m uwalniają się cał­
kowicie z podporządkowania techniki
formie (281 *); tworzą integralne kon-
strukcje nośne z betonu sprężonego;
konstrukcje te są wyłącznie samonoś­
nymi, nie ozdobionymi częściami struk-
turalnymi, same tworząc formę zewnęt­
Po lewej u góry: Turyn, Palazzo di Lavoro, 1960/61, PL Nervi, strop parasolowy. Po lewej u dołu : rzną i wewnętrzną (Paryż*).
Zurych, Zementhalle, szwajcarska wystawa krajowa, 1939, R. Maillar1. Po prawej: Paryż , Musee des
Travaux Publics, 1937, A. Perret. Eleganckie , neoklasyczne formy, nawiązujące do francuskiego stylu
XVIII w., ale zrealizowane w sprężonym żelbecie (konstrukcja schodów bezpodporowa).
388 Architektura mieszczańska komunalna

LE CORBUSIER
Właściwie C.E. Jeanneret, 1887- 1965,
uczeń A. Perreta (Paryż) i P. Behrensa
(Berlin), pod wpływami F.L. Wrighta,
H. van de Velda, E. Freyssineta. Budow-
le m.in. we Francji, Rosji, Niemczech,
Brazylii, północnej Afryce, Japonii .
Architekt, malarz i rzeźbiarz, zapalony
publicysta. W jego czasopiśmie
"l.,'Esprit Nouveau" , 1920, i książce
"Vers une architecture" , 1923, osiąg­
nęły kulminację idee futuryzmu , Deu-
tscher Werkbundu, ugrupowania De Stijl
i rosyjskiego konstruktywizmu. Silne
zaangażowanie w sprawy socjalne za-
owocowało projektami masowej produk-
cji domów mieszkalnych wg pięciopun­
ktowego planu (1925): Po lewej: " modulor" - system proporcji wg Le Corbusiera, 1951, liczby oparte na wymiarach ciała
ludzkiego (1 ,83 lub 1,75 m) i złotym podziale, zastosowane m.in. w Unite d'Habitation w Marsylii,
l. wolno stojące podpory Nantes, Meaux i Berlinie. Po prawej: "dom-ino", 1914-1915. Schemat konstrukcyjny. Rusztowanie
2. swobodny plan (por. Wright, 382*) strukturalne dla prefabrykowanych elementów z różnymi podziałami wnętrz i " curtain walls" .
3. ściany niezależne od szkieletu kon-
strukcyjnego
4. fasady kurtynowe (ściany osłonowe),
szerokie okna T
5. płaskie dachy z ogrodami.
Plany te zostały zrealizowane w wielkich
gmachach Unite d'Habitation w Mar-
sylii*, 1952, z apartamentami półtora­
poziomowymi, każdy po 2,26 m wysoko-
ści , zachodzącymi jeden na drugi i wy-
chodzącymi na centralny korytarz. Jedno-
stką miary jest "modulor" * (195 I).

Możliwość zastosowania tych zasad

także w architekturze luksusowych willi.
Willa Savoye* wpłynęła na całą genera-
cję architektów.

Po 1947 architekt projektuje również

budowle mniej doktrynalne, bardziej
poetyckie, jak np. kościół pielgrzym-
kawy w Ronchamp, 284*, o rzeźbiars­
kich formach i dowolnie rozrzuconych
otworach okiennych.

Plan miasta stwarzający optymalne warunki mie-
szkaniowe: ustawione symetrycznie w parku wie-
żowce między mniejszymi budynkami i siecią uli-
czną (plan dla 3-milionowego miasta, 1922; plan
viosin*, 1925; Ville Radieuse , 1935; plan dla Al-
gieru , 1935).
Poissy, willa Savoye, 1919-1931 , Le Corbusier.
Wsparta na słupach , z parkingiem pomiędzy
nimi. Na poziom mieszkalny i do ogrodu na
dachu wiodą rampy. Rzut górnej kondygnacji:
W - pokój dzienny, Sa - salon , S - sypialnia,
B - łazienka , T - taras z ogrodem, K - kuchnia.
Marsylia, Unite d'Habitation, 1946-1952, Le
Corbusier, na około 400 rodzin. Centralne kory-
tarze prowadzą do półtorakondygnacyjnych
apartamentów, 2 x modulor po 2,26 m = 4,52
m wysokości i szerokości , 15 m długości. Budy-
nek wsparty na filarach. Ciągi sklepów.
 Le Corbusier, architektura współczesna 389

POZOSTAŁA EUROPA
odznaczała się bardziej dzięki genial-
nym osobowościom niż ruchom.

Belgia. Osiedle Cite Moderne w Ber-

chem-Ste-Agathe, Bruksela, l 922-1 925,
V. Bourgeois.

Szwecja. Szkoła architektoniczna, 1910,

U góry: projekt domu mieszkalnego, 1941 , H.
Haring. " Organiczna architektura" tego " mie-
szkalnego ciała", zakazana w Trzeciej Rzeszy,
jest przeciwieństwem racjonalnej geometrii
Bauhausu i Le Corbusiera; wpłynęła na Scha-
rouna, ale po wojnie bez większego oddziały­
wania na budownictwo mieszkaniowe. K - ku-
chnia, E - jadalnia, W - pokój dzienny, Sch
- sypialnia, B - łazienka , T - toaleta. U dołu:
Bazoches koło Paryża , Maison Camie,
1956-1958, A. Aalto. Wszystkie pomieszczenia
wychodzą na hall centralny.
U góry i u dołu : Berlin, Filharmonia, 1963, H.
Scharoun. Scharoun kontynuuje po wojnie kon-
cepcję swobodnego, niegeometrycznego stylu ,
będącego nawiązaniem do twórczości jego na-
uczyciela H. Haringa (którego dom Baenscha
w Berlinie , 1935-1936, spowodował w czasach
Trzeciej Rzeszy wygnanie zarówno architekta ,
jak i zleceniodawcy). Wszystkie miejsca siedzą­
ce w sali koncertowej nakierowane na zaokrąg­
lone stopnie podium dla orkiestry. Namiotowate
dachy i przekrycia.
S. Lewerentz, C. Bergsten , G. Asplund .
Dania. Ekspresjonistyczny kościół
Grundtvig, 283* , z cechami neogotyc-
kimi , Kopenhaga, 1913- 1926, J. Klint;
komenda główna policji w Kopenhadze,
1925, H. Kampmann .
Finlandia. Dworzec główny w Helsin-
kach, 1910-1914, E. Saarinen. Wspania-
łe budowle, które projektował Alvar
Aalto: sanatorium Paimio, 1933; ratusz
w Saynatsalo, 1950; kościół w Vuoksen-
niska, 1958; Nowa Opera, Essen, 1959;
ich charakterystyczne cechy:
funkcjonalność
wpasowanie w krajobraz
zastosowanie cegły i drewna (1932
meble " artek' , z giętkiej sklejki;
drewniane wiązary)
wygięte ściany , pulpitowe dachy.

Liczni architekci europejscy przed

i po l wojnie światowej wyemigrowali
do Ameryki. Na temat tendencji w budo-
wnictwie po II wojnie św iatowej
zob. 339 n.

Gutersloh, osiedle domów mieszkalnych , 1977, H. Zurmuhlen. Przezroczyste klatki schodowe jako Apartament na górnych kondygnacjach domu śre­
łączniki między traktami mieszkań . Ciągi szczytów w bocznych elewacjach rozbijają monotonię dniej wielkości. Na dole przedsionek, wc, pokój
okapów. Struktura planów kształtuje mieszkania od apartamentów po kawalerki i wspiera żywo­ dzienny, kuchnia, balkon , jadalnia. Na górze: ła­
tność socjalną osiedla poprzez używanie mieszkań zarówno przez osoby samotne, jak i rodziny zienka, garderoba, studio oddzielone od sypialni
z dziećmi. Domy wśród zieleni parkowej, wykorzystanej także jako przestrzeń komunikacyjna . szklaną ścianą (oba rysunki H. Zurmuhlen) .
390 Rozwój miast

ROZWÓJ MIAST

OBSZAR
KULTURY EGEJSKIEJ
Epoka brązu
Por. 29 1* mapa 343 .

w ID i II tysiącleciup.n.e. wyróżnja się

na obszarze egejskim kultury:
I. trojańską: wybrzeże Azji Mniejszej
z okolicznymi wyspami
2. mjnojską: Kreta
3. mykeńską: wywodzącą się ze stałego
lądu greckjego.
Na ich miejsce wkroczyła w Grecji ok.
1100, w Troi ok. 900 kultura grecka
epokj archaicznej .
Gurnia (Kreta)
Ad 1. Troja, 291 '
Ad 2. Późnominojskie miasla pałacowe na Kre-
cie położone były na wysokim brzegu bądź na
stokach gór. Nie umocnione i pozbawione wyty-
czonych granic, narastały tarasowo wokół central-
nego pałacu . Już koło 1500 p.n.e. nastąpił upadek
kultury kreteńsko-minojskiej na skutek klęsk ży­
wiołowych , a zapewne także ataku Mykeńczyków.
Odtąd kultura mykeńska na stałym lądzie greckim
stała się centrum kultury egejskiej.
Knossos, 291 '
Gurnia' jest najlepiej zachowaną osadą, powstałą
ok. 1600 p.n.e., ok. 1500 zniszczoną, w XII I w.
ponownie częściowo zasiedloną. Pierwowzór dla
wielu śródziemnomorskich małych miasteczek.
Ad. 3. mykeńskie miasto-twierdza Tiryns, 291' ,
342'
- Centrum stanowi cytadela z pałacem - mega- Silne umocnienie szerokiego
ronem _ i wąskiego dziedzińca twierdzy
- tym zb l iżony do Troi (291') , a jednocześnie od płn. , z pozostałych stron
różny od nie ufortyfikowanych, labiryntowych dostępu bronią strome stoki
miast-pałaców Krety; stamtąd jednak zapoży­ wzgórza; domy pojedyncze bądź
czył układ budowli zgrupowanych wokół dzie- w rzędach ; nie regularne ulice
dzińców i zaułki
- dolne miasto nie umocnione E - wjazd od płn .
Maili' w Messenii (zachodni Peloponez) , jedyny B - dziedziniec twierdzy
odkopany przykład zapewne achajsko-mykeńskie­ F - dom książęcy
go miasta. A - dom z apsydą , zapewne
Malti w Messenii, zach . Peloponez (Eg) późniejszy

Greckie miasto w okresie geometrycz-

nym i archaicznym

Okręgi kultowe, patrz też 12.

Mieszkańcy wsi porzucali je i osiedlali

się - często z innymi plerruonarru
(Synoikismos) - pod ochroną
a) znaczącej ś wiątyni lub
. b) twierdzy .

Tego typu miasta wykazują:

nieplanowy rozwój , dlatego
brak im geometrycznie wytyczonych Ateny, Akropol 7 - chalkoteka Ateny Polias (Heka-
granic; we wcześniejszych epokach 1 - świątynia Ateny Nike, 8 - okręg Zeusa tompedon)
13', 19' Polieus i Bukolion 15 - propylon
także nie umocnione 2 - tzw. monument Agrypy 9 - Partenon , 16' 16 - Erechtejon,
agora i założenia świątynne były 3 - Propyleje 10 - świątynia Romy 17' , 19'
oddzielone, ich zabudowania pozo- 4 - pinakoteka 11 , 12 - heroon Pandiona 17 - dom arrefor
5 - Brauronion (sanktua- 13 - ołtarz Ateny 18 - posąg Ateny
stawały nie powiązane planistycznie,
rium Artemidy) Polias Promachos
a lokalizacja zależała jedynie od 6 - propylon Partenonu 14 - archaiczna świątynia 19 - magazyny
 Kultura egejska i grecka 391

korzystnych warunków topograficz-

nych (por. Ateny, agora, 343*)
./ symetria jedynie w pojedynczych
budowlach
ciągi domów położone wzdłuż pozio-
mic
budowle mieszkalne proste, często
wręcz prymitywne.

Ateny. Akropol , 390' , najpierw mykeńskie miasto-

-twierdza ; w domu króla oddawanie czci bogom.
Koniec królestwa wraz ze zmierzchem epoki my-
keńskiej, przeniesienie centrum miasta poza Ak-
ropol , w bliskie sąsiedztwo wzgórza . Dopływ mie-
szkańców z opuszczonych wiosek. Akropol od
końca okresu geometrycznego (k. VIII w. p.n.e.)
jest już tylko ośrodkiem kultowym o rosnącym
znaczeniu , ale bez uporządkowanego rozplano-
wania (por. 10', Partenon, 16', świątynia Ateny
Nike, Erechtejon, 19'). Równie swobodny rozwój
miasta i sieci ulic wewnątrz nieregularnego pierś­
cienia murów. Droga Panatenajska (ulica proce-
syjna) prowadząca z agory na Akropol, 343' , nie
Olimpia , Altis (Lu) była wytyczona jako oś miasta. Centrami były targ ,
(opis na sąsiedniej szpalcie) świątynie , place, teatr na zboczu góry; świątynie
częściowo na tradycyjnych miejscach kultu.

Olimpia, Altis', miejsce rozgrywania igrzysk olim-

Delfy, okręg kultowy pijskich, odbywających się co 4 lata od 776 p.n.e.
Założenie na 4 tarasach, aż do zakazu cesarza Teodozjusza w 393 lub 394
połączonych ulicami. Chro- n.e. Sanktuarium Zeusa Olimpijskiego, także kult
nione przez sąsiadujące Hery, Gai, Pelo psa i in. Na tarasie przed wzgó-
miasta i plemiona - amfi- rzem Kronosa S - skarbce , ok. VI w. p.n.e. W doli-
kt ionię . H - święta droga nie wewnątrz ujętego murami Altis: H - świątynia
prowadząca pomiędzy Hery, ok. 600 p.n .e., Z - świątynia Zeusa, V w.
D - posągami wotywnymi p.n.e ., M - Metroon = świątynia Kybele (Matki
i S - skarbcami do A - świą­ Bogów), ok. 400 p.n.e. , Ph - Filipejon, IV w. p.n.e.,
tyni Apollina, VI w. p.n.e., E - portyk Echo, IV w. p.n.e., D - pomniki wotywne
nowy gmach IV w. p.n.e . i posągi zwycięzców olimpijskich. Poza murami od
(wyrocznia) , T - teatru i na wsch . St - stadion , VIII-IV w. p.n.e. i hipodrom.
położony od zach . stadion G - gimnazjon, 111-1 w p.n.e.; P - palestra, III w.
(długości 178 m). p.n.e.; L - Leonidajon (zajazd) , 330 p.n.e.-150 n.e.
Olimpia pomiędzy igrzyskami nie miała wielu mie-
szkańców , dlatego też brak targu i osady miesz-
kalnej .
Delfy', pan helleńska wyrocznia i sanktuarium
Apollina od VIII w. p.n.e. Obrabowana przez Sullę ,
86 p.n.e. i Nerona 67 n.e.

Grecja klasyczna
Aby rozwiązać kwestię przeludnienia
wraz z jego problemami sanitarnymi
i gospodarczymi, zakładano także małe
miasta kolonie na całym obszarze śród­
ziemnomorskim . Tu powstawały przede
wszystkim planowe założenia miejskie
(Selinunt*), które jednak w Mezopota-
mii i Egipcie (Kahun, 1900 p.n.e., 392*,
Amama, XIV w. p.n.e. i in.), ale także
w Etrurii (Marzabotto*) występowały
już wcześniej , wyprzedzając działalność
Hippodamosa z Miletu w V w. p.n .e.

L -_ _ _ _~l90

Selinunt (Sycylia) , 628 p.n.e. zalożony jako grec-
ka kolonia, po zniszczeniu przez Kartagińczyków
w 409 ponownie zasiedlony. Plan Hermokratesa
z Syrakuz. Ustawienie świątyni na osi wsch.-
zach. okreśmo szachownicowy układ ulic i kwar-
tału mieszkaniowego. Podobne Paestum.
Marzabotto (Misa) koło Bolonii, miasto etruskie
założone prawdobodobnie ok. 500 p.n.e. Sche-
matyczny plan z insulae (wcześniej niż system
hippodamejski!), murami miejskimi, brukowany-
rpi ulicami, kanałami odpływowymi i zespołem
Swiątyń na wzgórzu .
392 Rozwój miast

OKRES Kahun (Egipt), 1900 p.n.e., miasto z kwar-

tałami dla robotników. Fragment. Po le- ą~lfJ]~i11
PÓŹNOKLASYCZNY wej: małe domy w pojedynczych i podwój- ~
nych rzędach . Po prawej: duże domy . • ~~~~rl
I HELLENISTYCZNY ~ l!
System hippodamejski (zob. 342*).
Układ urbanistyczny oparty na prosto-
,
100
kątnej siatce ulic, opracowany praw-
dopodobnie przez Hippodamosa z Mile-
tu w l poł. V w. p.n .e. (zwany także
systemem milezjańskim). Ze względu na
insula
100 x 180
= 5:9
płn. EEB
słabe walory obronne na stałym lądzie
zastosowany jedynie w planie Pireusu,
sporządzonym przez Hippodamosa. Na-
tomiast nowo zakładane miasta w kolo-
niach od ok. 500 p.n.e. do epoki hel-
Em
lenistycznej rozplanowano na demo-
kratycznej (także hippodamejskiej) zasa-
dzie isonomii - równego podziału.
Główne cechy miast klasycznych:
Milet, odbudowa po 479 p.n.e. wg systemu hippodamejskiego. Hippodamos osiągnął pełną
syntezę teoretycznych rozważań i praktycznych doświadczeń wielu stuleci. Przypisywane są mu
- nieregularne granice miasta
także układy urbanistyczne Pireusu , 476 p.n.e., i Thurioi, 443 p.n.e. O ile plan etruskiego
- siatka z czworobocznych insulae = bloków z ty-
Marzabotto, 391 *, został zrealizowany na krótko przed rozpoczęciem działalności Hippodamosa, to
pową zabudową na parcelach tej samej wielko-
Kahun w Egipcie, oparte na ścisłym module, wzniesiono prawie 1500 lat wcześniej. Rys. pokazuje
ści
młodszą, wczesnohellenistyczną siatkę ulic Miletu z czasów diadochów, ok. 300 p.n.e. 1 - agora
- długości wszystkich boków prostokątów pozo- płd. , 2 - agora płn . , 3 - agora zach., 4 - stadion, 5 - teatr wbudowany w zbocze wzgórza. Różne
stają we wzajemnych relacjach liczbowych zgo-
wymiary płn. i płd. insulae (Gerkan, 1924) zakwestionował w 1986 Hoepfner, który sądzi, że
dnie z pitagorejską nauką o proporcjach (M ilet*)
wszystkie miały tę samą powierzchnię , a jedynie różny typ zabudowy. Typowa zabudowa nie jest
- surowa funkcjonalność (por. Olint, 342*); sys-
znana, bo się nie zachowała.
tem parcelacji , z unormowaniem powierzchni
i wysokości pomieszczeń , umożliwia liczne wa-
rianty; dziedziniec pomiędzy dwukondygnacyj-
nym korpusem domu głównego i niższymi A - agora
skrzydłami; rozmaitość dachów pulpitowych,
G - gimnazjon
dwuspadowych i płaskich (odpływ wody desz- Th - teatr
czowej!) , wszystkie domy skierowane na płd . B - buleuterion
- ubożenie miast prowadziło z czasem do po-
T - świątynia Ateny
działów parceli, wzrost zamożności do łączenia
S - stadion
dwóch działek w jedną M - mury miejskie
- plac targowy, plac przed świątynią i agora są 33 - dom nr 33 przy płn . ulicy, por.
prostokątne, powstają na nie zabudowanych 342*
insulach Fragment patrz rys. poniżej .
- ulice przebiegają stycznie do agory
- teatr w kotlinie na zboczu, 26* , 36*
- budowle komunalne , 343 n.* Priene , po 350 p.n.e. System hippodamej-
- insulae, typy domów 342*. ski. Okręg kultowy na tarasach i wień­
cząca miasto świątynia Ateny nadają pla-
Daje się zaobserwować uderzające podobieństwo styczną gradację sylwecie miasta w du-
pomiędzy greckimi miastami antycznymi i amery- chu założeń hellenistycznych.
kańskimi miastami z regularną siatką ulic (od XVIII
w.): w obu koloniści starali się realizować tę samą
demokratyczną zasadę równości. Por. też 419*.

Liczne nowo zakładane miasta w epoce

hellenistycznej były niezbędne do za-
rządzania gigantycznym państwem Ale-
ksandra Wielkiego i do obrony przeciw
obalonym przez niego wŁadcom (mapa
s. 28 n.). Cechy charakterystyczne hel-
lenistycznych założeń miejskich:

- perfekcja systemu hippodamejskiego

- szerokie ulice główne i wąskie uliczki boczne
- na horyzontalną siatkę podziałów wprowadzone
przestrzennie ukształtowane place i wertykalne
stopniowanie tarasów oraz mniejszych i bardziej
monumentalnych schodów; pojedyncze budow-
Ie na pustych , otoczonych kolumnadami pla-
cach.

Idealnym, dzięki dobrym warunkom

topograficznym, przykładem jest Per-
gamon, 25*. Typy budowli i zasady Priene , insulae wokół agory, teatr i świątynia Ateny. Strome zbocza ujarzmione schodami, czyli
układ nie uwzględniający warunków naturalnych (Gr) . Por. dopasowanie do terenu w archaicznych
budowlane zob. 24, 26. Delfach , 391*.
 Późny klasycyzm, hellenizm , Rzym 393

~ ~Tm ~=:---;r
, *~+l
RZYM. OD CASTRUM
DO MIASTA
F§;W '~··,~ Rzym. Pomimo wielu prób, aby narosłej strukturze
DOODO [ryl::JOOD miasta narzucić bardziej surowy i konsekwentny
00000000000 układ (np, poprzez podział na 4 regiony ok, 600
p,n,e, za Tarkwiniusza Priscusa; liczne budowy
OOOODPiJOOOOD i rozbudowy murów miejskich; lex Julia municipalis
OOIC5JD 000000 dla infrastruktury i higieny itp,) miasto nie osiąg­
DOOOOb2l000~ nęło nigdy planowego porządku , tak typowego dla
rzymskich miast kolonialnych (mapa s. 37).
p ~
00000 DOOO
= c
BBB~~~~B8
Wzory dla tych założeI'i urbanistycznych
przyszły z Etrurii, Grecji i miast hel-
000 t::JOO lenistycznych.
ODO 00000 ,
--;-! 1:,, -
ODO ODDD Urbanistyka etruska urzeczywistniała
'IEdo~Tl OD D c::JDO D _.> l::.~)}Y wyobrażenia kultowe. Otoczony murami
kwadrat bądź prostokąt podzielony był
Grama krzyżującymi się ze sobą głównymi
ulicami: ulica płn.-płd. = cardo (oś
Timgad (Thamugadi) , ph Afryka. Obóz trzeciego legionu. założenie miasta ok, t 00 n,e, POL świata) i ulica wsch.-zach. = decuma-
castellum rzymskie, 293'. Nowo zakładane miasta rzymskie leżały zawsze na równinach, Skrzyżo­
wanie głównych ulic było wyznaczone za pomocą gromy, Cardo (etruska nazwa ph-płd, osi nus. Marzabotto, 391 *.
miasta) = Pr - via praetoria (w obozie wojskowym) lub via cardinalis (w mieście) ; decumanus
(etruska nazwa wsch,-zach, osi miasta) = Pc - via principalis (w obozie wojskowym) lub via Demokratyczny samorząd przedklasycz-
decumana (w mieście), Założyciel oznaczał pługiem granice miasta bądź castrum i leżące wokół nych greckich polis i ich odpowiednio
niego tereny, tzw, pomerium (od promoerium = przed murami). Było to korzystne ze względów
militarnych, ale utrudniało naturalny rozwój miasta. Dziki rozwój canabae (przedmieść) kontra- luźne, nieplanowe podziały miasta są
stował z insulae miasta wewnętrznego, F - forum , Th - teatr, T - świątynia , M - plac targowy, Tm zaprzeczeniem rzymskiego centralizmu
- termy, C - kapitol , B - Łuk Trajana, epoki cesarstwa, któremu odpowiadała
bardziej prostokątna symetria helleniz-
mu.
l tak etruskie i grecko-hellenistyczne
wzorce w całym Cesarstwie Rzymskim,
przede wszystkim w aspekcie reprezen-
tacji paI'istwa, hierarchii władzy i bez-
pieczeI'istwa militarnego zdobytych tere-
nów, zostały przekształcone w castrum
roman um. Nowy typ miasta stał się
wzorem dla obozów wojskowych i stolic
prowincji. Także typy budowli stosowa-
ne pierwotnie uzyskały inne znaczenie
600
' - - - - - - - - - ',
i funkcje:
z agory, placu municypalnego bądź
Pawia (Lombardia). A - rzymskie Castrum Ticinum jako jądro B - nie regularnego miasta
targowego (343 *) wykształciło się
średniowiecznego;C - miasto z XVI w, z fortyfikacjami (Mo), forum
świątynia rzymska uzyskała tylko
jedną elewację przeznaczoną do oglą­
dania i została ustawiona na podwyż­
szeniu, poprzedzonym schodami
nowe typy budowli: akwedukt, termy,
łuk triumfalny i in.
domy mieszkalne, rynek i in. , 346 n.

Odkryte przez archeologów przykłady typowego

castrum: Ostia, Timgad', Xanten (Castra Vete-
raj, Rozpoznawalne w urbanistyce współczesnej:
Spli! w Dalmacji (Spalato) , pałac cesarski , 293',
Pawia w płn. Włoszech (Ticinum); Strasburg'
(Argentorate); Kolonia (Colonia Claudia Agrippi-
nensis), 394'

Strasburg, R - rzymskie Castrum Argentorate. Rozbudowane we wczesnym średniowieczu,

M - katedra, zaczęta 1015; B - targ biskupi ; targ mieszczański (bM) dopiero po uzyskaniu praw
miejskich k, XIII w, (Gr, O),
394 Rozwój miast

POCZĄTKIMIAST
GERMAŃSKICH
Późnoantyczny podział Europy na
- byłe posiadłości rzymskie i
- obszary nie zdobyte przez Rzym
pozostał istotny dla urbanistyki wczes-
nego średniowiecza aż po rok ok. 1000.
Dopiero od IX w. można mówić o euro-
pejskim Zachodzie, w którym połączył
się dzięki chrześcijaństwu śródziemno­
morski antyk z tradycją germańską.
Jednakże Włochy pozostały nadal pod
wpływami rzymskimi , Hiszpania - islam-
skimi , a Wenecja - bizantyjskimi.

I. Sytuacja po zakończeniu wędrówki

ludów
l. W dawnych posiadłościach rzyms-
kich liczne miasta zostały w trakcie
wędrówki ludów zniszczone, inne Idealne miasto biskupie z ieżącą poza nim rezydencją biskupią (Gr, O).
podupadły.
Porządek i monumentalność castrum 1- katedra
popadły w zapomnienie. 2- P. Maria na Kapitolu
3- św. Cecylia
W pozostałościach miast zamieszkane 4- P. Maria ad Gradus
jeszcze dzielnice skurczyły się, wraz 5- św. Gereon
ze zmniejszeniem się liczebności 6- św. Urszula
7- św. Seweryn
mieszkańców; mury miejskie skraca- 8- św. Kunibert
no. Między V a X w. często jedynie 9- św. Apostołowie
dawne centra miast, zdo Lne do obro- 10 - św. Andrzej
11 - św. Pantaleon
ny, otaczano nowymi umocnieniami 12 - św. Marcin Wielki
(Florencja, Augsburg, Paryż i ponad 13 - św. Heribert
50 innych miast galijskich). 14 - św. Jerzy

Pozostałe części miasta wykorzystywa-

15 - Stary Rynek
16 - Rynek Sienny
no pod uprawy rolnicze bądź dopusz- 17 - Nowy Rynek
czano do ich zarośnięcia. Średniowiecz­
ny Trewir powstał na 4-metrowej
warstwie gruzów późnorzymskiego
miasta. W samym tylko Duisburgu,
który po raz pierwszy zasiedlony został
w czasach karoliń ski ch, odkryto na Kolonia, ok. 1500. C - castrum i włączone
Starym Rynku 18 warstw zabudowy. w obręb założonych na planie półkola murów
2. Germanowie nie mieli żadnej trady- miejskich K - osada handlowa oraz instytucje
kościelne (8s).
cji urbanistycznej. Szlachta zamiesz-
kiwała w epoce merowińskiej zamki
i wiejskie dwory, królowie i cesarz
przenosili się z jednej rezydencji do
drugiej , nie mając stałej siedziby
(mapa s. 295).

II. Rozwój urbanistyki średniowiecz­

nej
Większość zatem miast wczesnośred­
niowiecznych rozwijała się, wykorzy-
stując tradycję rzymską, na dawnych
rzymskich terytoriach.
I. Germańscy książęta i królowie roz-
budowywali rzymskie miasta na swo-
je rezydencje i pałace (" Pfalzen " )
Przykłady:
493, Teodoryk w Rawennie, por. 44*
572, książęta longobardzcy w Pawii
(Ticinum), 393*
ok. 700 Merowingowie w Kolonii
Po lewej: canabae przed rzymskim castellum (Vo). Po prawej: przedmieście = średniowieczne
(Colonia Claudia Agrippinensis). burgum , przed miastem = civitas (Gr).

Wieś wielodrożna, pozbawione planu grupy po-
jedynczych gospodarstw porozdzielanych ży­
wopłotami. Pola podzielone na łany . Do krętych
ulic dochodzą małe boczne dróżki i ślepe uli-
czki. Gensa koło Merseburga (Lu , O).
2. Sobór w Nicei 325, zobowiązał bis-
Okolnica. Gospodarstwa otaczają plac dostęp­
ny tylko jedną ulicą i służący także jako nocna
zagroda dla bydła. Klinowate ogrody, drugi
dziedziniec i płot otaczający całą wieś. Witzeet-
ze koło LOneburga (Lu ,O) .
Początki mjast germańskic h 395
W ten sposób legitymizowali się oni
jako następcy Cesarstwa Rzymskiego.
Wokół rezydencji rozwijały s i ę nowe
miasta (Akwizgran, Ingelheim i in.).
kupów do pozostawania w ich rzyms-
kich miastach. Biskupi uważali siebie
za kontynuatorów administracji rzym-
skiej. Jądrem miast buskupich był
kompleks katedralny i plac targowy
(Strasburg, 393*; Wormacja i in.).
Występujące stale od IX w. na płn. od
Alp (a sporadycznie na płd.) założe­
nja rezydencjonalne z katedrą, z kruż­
gankiem dla kanoników, szpitalem
i cmentarzem były, szczególnie we
Włoszech, realizowane wielokrotnie
także już po utracie wł adzy przez
biskupów (Piza, 401 *, Pistoia, Par-
ma) . Rzadko można było wykorzystać
podobne założenia wczesnochrześ ­
cijańskie (Torcello, Rawenna), częś­
ciej włączano w nowe budowle jedy-
nie pozostałości starszych (Trewir,
Akwileja). W Niemczech cesarze
sascy w X w. przenosili na biskupów
wszystkie zadania zw i ązane z za-
rządzaniem i obroną granic w za-
kładanych bądź zdobywanych mia-
stach biskupich (Hamburg, Branden-
burg, Miśnia , Merseburg, Bamberg,
Eichstatt). Moguncja, Trewir i Kolo-
nia do 1806 pozostały własnością
książęcą. Rezydencje wznoszono tak-
że poza miastami (WOrzburg, Praga,
Halberstadt, Laon). Idealne mi asto
biskupie 394*.

3. Włączanie klasztorów i kolegiat,

które tworzyły samowystarczalne oś­
Po lewej: ulicówka. Gospodarstwa stoją ściśle obok siebie , prostopadłe do szerokiej i prostej , ale rodki osadnicze poza rzymskimi
krótkiej drogi. Pośrodku pastwisko; kościół i cmentarz tuż obok. Trebnitz koło Merseburga. Po murami miejskimi. Przykłady:
prawej: łańcuchówka . Każde gospodarstwo stoi jednocześnie przy ulicy i przy należącym do niego Reims zostało połączone mostami
pasie pola uprawnego. Późne średniowiecze . Frankenau, Saksonia (Lu, O).
z miastem klasztornym Saint Remi.
Kolonia, 394* , objęła olbrzymim
pierścieniem murów 13 podmiejskich
instytucji kościelnych oraz całą osadę
handlową, mieszczącą się pomiędzy
castrum i Renem. W Zurychu włączo­
no w obręb murów dwa opactwa,
leżące pod miastem , w przeciwieńst­
wie do Segowii, gdzie do dziś są
klasztory poza murami miejskimi.

4. Burgum, 394*, wł. borgo, fr. fau-

bourg, to nazwa przedmieścia , składa­
jącego się z kalenicowo ustawionych
rzędów domów rzemieślniczych ,
w typie rzymskiego canabae, bronio-
nego ciągiem zewnętrznych ścian
domów i zamknjętego bramą.

U góry: łańcuchówka leśna , pasy pola uprawnego opierają się o las, podzielony pomiędzy
właścicieli (Lu , O). U dołu po prawej : podobne do canabae osady biegły często wzdłuż dróg
prowadzących do zamku czy klasztoru. Por. Berno, 397* . W ten sposób w X i XI w. powstała
większość niemieckich miasl.
396 Rozwój miast

Wznoszone pierwotnie w Burgundii,

rozprzestrzeniały się w całej Francji
(Paryż, Lyon, i in.) i we Włoszech ,
gdzie w przeciwieństwie do Europy
Północnej były zawsze w pełni
integrowane z miastem (Florencja;
Piza ; Pavia, 393*; Rzym pomiędzy
Watykanem a Tybrem). Burgum
odnaleźć można także np. jako tzw.
zamek niski w Konstancji i jako
rozbudowa niektórych miast szwaj-
carskich XII w. Większe burgum
= suburbium.

5. Wsie, 395*, poprzez rozwój lub

napływ ludności związanej z hand-
lem i rzemiosłem oraz uzyskiwanie
przywilejów targowych przeradzały
się w miasta.

6. Klasztor jako miasto. Na planie Klasztor jako centrum miasta. Weissenburg (Wissembourg) , Alzacja , w średniowieczu (Sc , O).
Sankt Gallen z 820/830 (68*) widać
samowystarczalny klasztorny orga-
nizm miejski, w którego murach
znajdowały się budynki zaspokajają­
ce potrzeby całej, szeroko rozumia-
nej, działalności konwentu benedyk-
tyńskiego: kościół z krużgankami ,
mieszkania dla mnichów, uczniów
i gości, szpital, warsztaty i zabudo-
wania gospodarcze, ogrody i cmen-
tarz. Ten program budowlany obej-
mował zarazem wszystkie typy bu-
dowli późniejszego miasta średnio­
wiecznego, jeśli dopatrywać się
pierwowzoru ratusza w sali kapituły .

7. Klasztor jako centrum miasta.

Wissembourg * (Alzacja) rozwinął
się wokół klasztoru benedyktyńs­
kiego. Wydłużony ulicowy targ z ra- Miasto kolegiackie. Plan idealny (Gr, O) .
tuszem należy do późniejszej roz- ~~~~~~~
budowy miasta. \t
8. Miasto kolegiackie. W odróżnieniu
od surowej wspólnoty klasztornej ,
światowi kanonicy żyli we własnych
domach, ustawionych wokół kościo­
ła z krużgankiem . Plan idealny
miasta kolegiackiego* pokazuje ten
otwarty typ zabudowy w obrębie
założenia kolegiackiego. Długa uLica
targowa z kramami i dwiema brama-
mi nie jest już - w odróżnieniu od
Strasburga - częścią kościelnego
otoczenia, lecz założeniem miesz-
czańskim. Przykłady miast kolegiac-
kich: Wimpfen, Ellwangen, Naum-
burg, Xanten.

9. Lokacje miast w Niemczech. O po-

wstawaniu i rozwoju miasta ideal- Nowo założone , typowe miasto średniowieczne . Fryburg Bryzgowijski, ok. 1200 (por. 397).
Skrzyżowanie głównych ulic z ulicą targową, planowa parcelacja, jedno- lub dwustronnie za-
nego zob. też 410-413* mknięte bloki domów. Leżący na uboczu, pośrodku placu kościół parafialny, późniejsza katedra.
Kanały miejskie jeszcze dziś funkcjonujące jako oczyszczalnie ulic (Gr, O).
 Średniowiecze 397

Główna epoka lokacji miast: Xil

i xm w. Przyczy ny i cele:
rozkwit handlu ; wzorami są miasta
północno włoskie i flandryjskie
dążenie władców do osiągnięcia
większych dochodów z ich włości
kolonizacja terenów wschodnich.
zob. 398; tendencje polityki miejs-
kiej , zmierzającej ku samorząd ności
poprzez uzyskiwanie praw miejs-
kich: przywilejów targowych, cecho-
wych, uprawnień rady miejskiej
i prawa do obrony; prawa miejskie
nadawane były przez cesarza, a od
1220 także przez książąt duchow-
Berno. koniec XVIII w. Fazy rozbudowy miasta. lokowanego przy zamku. 1 - dawny zamek nych ("Confoederatio cum principi-
Nydegg; 2 - miasto lokacyjne; 3 - pierwsza linia obrony; 4 - kościół miejski; 5 - ratusz; bus ecc1esiasticis" Fryderyka il).
6 - franciszkanie; 7 - druga linia obrony . po 1191 . na krańcu zach. miasta; rownolegle ulice
targowe z arkadowymi ciągami po obu stronach; 8 - dominikanie; 9 - trzecia linia obrony. 1265;
10 -dawny szpital Sw. Ducha; 11 -czwarta linia obrony. 1345; 12 - piąta linia obrony . 1622-1644 Zakładanie miast Ziihringerów XII w. w Badenii-
(Br. O). -Wirtembergii (Fryburg Bryzgowijski 396'; Offen-
burg ; Breisach-Neuenburg; ViIIingen ; Rottweil)
i Szwajcarii (Fryburg; Berno; Thun ; Murten i in.).
Według tych wzorów powstają także nowe miasta
w Alzacji (Schlettstadt = SEilestat. Haguenau. Col-
mar. Weissenburg = Wissembourg) i w północ­
nych Niemczech (Friedberg . Brandenburg. Frei-
berg i in.). Pomysł targu ulicowego prowadzi do
targu centralnego. stanowiącego większy . prosto-
kątny plac.

III. Rozbudowa miast w średniowiecpu

Podczas gdy w rzymskim castrum

niemożliwa była żadna rozbudowa,
to miasto śred niowieczne , zaplano-
wane mniej rygorystycznie, dopusz-
czało indywidualną fantazję i ograni-
czone rozprzestrzenianie się.
1. Nowe części miasta, powstałe poza
jego murami, były otaczane nowym
pierścieniem murów (Berno*).
2. Leżące poza miastem klasztory były
włączane w obręb miasta (Kolonia,
Hildesheim w średniowieczu . Rozbudowa miasta poprzez otoczenie murem różnych osiedli. 394*); ich mury czasami wykorzys-
B - biskupia osada targowa (Vicus). ok. 1000; A - stare miasto. 1125; N - nowe miasto. 1250 tywano w nowyn) systemie umoc-
(Gr. O) .
nień miasta.
3. Kilka samodzielnych osiedli łączono
wspólnym murem w jedno miasto
(Hildesheim*).
4. Wokół starego centrum miasta
wznoszono nowe miasta z nowymi
murami obronnymi (N6rdlingen*) .
5. Nowe miasto rozwijało się prze-
strzennie niezależnie od starego
miasta, np. po drugiej stronie rzeki
(Mi.inster i Uberwasser po obu stro-
nach rzeki) i było oddzielnie ufor-
tyfikowane. Powstawały podwójne
miasta (Brandenburg*), szczególnie
na obszarze kolonizacji wschodniej ,
por. 398.

Po lewej: miasto z promieniście położonymi nowszymi dzielnicami. N6rdlingen. Po prawej:

powstanie miasta podwójnego. Brandenburg . A - stare miasto. 1170; N - nowe miasto. 1196;
D - wyspa katedralna; R - ratusz; mury miejskie ok. 1350 (Ge . PI).
398 Rozwój miast

ROZPLANOWANIE MIASTA
ŚREDNIOWIECZNEGO
Kolonizacja wschodnia. Fazy:
1. VllI-XI w. Z Bawarii w nizinie Dunaju
i we wschodnich Alpach
2. X w. Zakładanie biskupstw misyjnych
przez Ottonów (por. miasta biskupie,
395) na terytoriach nad środkową Łabą
3. Xll-poł. XIV w. Północno-wschodnia
kolonizacja na wschód od Łaby i Soławy
prowadzona przez niemieckich książąt,
władających ziemiami na obrzeżach
cesarstwa: Saksonią, Brandenburgią, Ma-
gdeburgiem i in. Do ok. 1200 odbywało Kolonizacja wschodnia. Schematy planów - kościół na własnym placu lub przy granicy

się to drogą podbojów, później zakładano

miast lokacyjnych. Neubrandenburg i miasta miasta
śląskie - Strzelin, Gliwice, Góra, Dzierżoniów - rozbudowa także poprzez budowę tzw. po-
wsie i miasta na podstawie dobrowolnych i in., wszystkie 1240-1250: dwójnego miasta, por. Brandenburg, 397'
umów, częściowo zawieranych przez - narys zbliżony do prostokąta lub owalny - miasta przy zamkach rycerzy zakonnych
tzw. locatores (por. 410). Pomimo to - siatka prostopadłych ulic z własnymi umocnieniami (Toruń' , Radzyń
- plac targowy prostokąt ny Chełmiński, 301'; M.albork, 305'; Elbląg i in.)
akcja ta powodowała częściowe wypiera- - ratusz wraz z kramami pośrodku placu tar- Po lewej: Strzelin (Sląsk). Po prawej: Toruń.
nie słowiańskiej ludności. Cele: gowego, otoczony " ringiem" i obrzeżną za- Bramy także na zamknięciach ulic prowadzą­
niemieccy i słowiańscy książęta woleli budową mieszka l ną; całość tworzy zespół cych do rzeki (Eg; Th , O) .
zyskowniejsze niemieckie ustawodawst- rynkowy
wo gospodarcze (Iubeckie bądź mag-
deburskie prawa miejskie)
niemieccy koloniści z przeludnionych
obszarów oczekiwali ułatwień gospodar-
czych i wolności osobistej w kraju
osiedleńczym
4. Od 1226 zakon krzyżacki kolonizował
i cł1lystianizował Prusy Wschodnie i Za-
chodnie. W sumie 93 lokacje miast.

Włochy
Ani Ostrogoci, ani Wizygoci nie zakładali
w czasie wędrówki ludów własnych miast. 3 Castelfranco Veneto 4 Udme
Zamieszkane od ok. 600 przez Longobardów,
skurczone miasta rzymskie pozostały nie
zmienione: Piza, Pawia (393*), Padwa,
~LJ~L~oo
Parma, Piacenza, Savona, Mantua. Roz-
budowywane jedynie przez dodanie borgo
= przedmieścia, które jeszcze do dziś tak jest
nazywane (por. 395). Frankowie we Wło­
szech Północnych, a Normanowie w Pohl-
dniowych wznosili pr-.lede wszystkim warow-
nie, aby utrzymywać posłuszeństwo krnąbr­
nych starych miast. W związku z tym
l~
powstało niewiele planowych lokacji miejs-
kich. Kultura, literatura, starożytna medycyna
i historyczna świadomość minionej wielkości ~\-
antycznej pozostały żywe przede wszystkim
w klasztorach. Oddziałały na kształt nowych
miast, wznoszonych przez miejscowych
Włochy - domy obronne z cegły, kamienia polnego lub
osiedleńców od X w. wokół klasztorów
- zazwyczaj miasta na wzgórzach (Dozza' , granitu (Asyż , San Gimignano i in.); przyzie-
i zamków. Palombara Sabina') mie często oświetlone tylko z dziedzińca;
- zależnie od warunków topograficznych koliste później podcienia sklepów
Francja (Udine', promieniste miasto targowe z XIV w.) - wieże mieszkalne jako miejsca ostatniej
lub wydłużone ; miasta planowane - prostokąt­ obrony i magazyny, wysokie do 50 m, rozpo-
Po wyparciu Rzymian przez Merowingów, ne (Castelfranco Veneto, Lombardia', 1119) wszechnione w Toskanii (San Gimignano
ok. 500, germańscy zdobywcy wymieszali się - prawie zawsze obronne - z 56 jeszcze 13 zachowanych; Florencja
szybko z romańską = celtycką ludnością - różne systemy rozplanowania ulic i ciągi do- - pierwotnie 150), w Lombardii (Pawia - pier-
i przejęli jej zwyczaje (romanizacja). Formy mów ułożone nieregularnie koliście (Aver- wotnie 100) i Emilii (Bolonia - 180 wież)
sa/Neapol) , spiralnie (palombara Sabina) , - bogate panoramy miast dzięki różnym wyso-
osadnictwa: promieniście (Rivolta d'Adda; Udine), równo- kościom domów i ukształtowaniom fasad,
legle (Dozza) lub prostopadle do siebie (Cas- krzywe ciągi ulic, zaskakujące , malownicze
telfranco Veneto) perspektywy urbanistyczne, studnie itp. (Mo,
- centrum miasta stanowi plac z klasztorem, Fa).
kościołem bądź zamkiem (który usytuowany
też bywa na granicy miasta lub na zewnątrz ,
z własnym murem)
 Średniowiecze 399

I. 500-1000. Zasiedlanie galo-romańs­

Francja. Po lewej: Sarrant. Ville enveloppee
= miasto z kościołem jako ośrodkiem i pierś­
cieniami zabudowy. Po prawej: Eguisheim (Al-
zacja). Miasto z zamkiem jako ośrodkiem, oto-
czonym pierścieniem zabudowy. Późniejsza
rozbudowa widoczna w koliście ułożonym rzę­
dzie domów pomiędzy dwoma ulicami (Eg , Hi).
1. Carcassonne
2. Montpazier
,
100
1. Carcassonne. Miasto na wzniesieniu , po-
chodzenia rzymskiego z zamkiem. Gdy miesz-
czanie odmówili udziału w krucjacie przeciwko
albigensom" miasto zostało spustoszone przez
Ludwika IX Swiętego w 1262 (por. 304'). Nowe
Ville-Basse , położone po obu stronach rzeki,
szachownicowe, na wielobocznym planie , mie-
szkańcy wznieśli przymusowo jako swoje włas­
ne miasto-więzienie (Vi).
2. Montpazier. Lokowane w 1284 dla angiels-
kiego króla Ryszarda III, miasto-warownia (bas-
tide), skrajny przykład urbanistyki średniowiecz­
nej według systemu hellenistycznego (Eg).
3. Aigues-Mortes (Vi). Port dla krzyżowców
i twierdza, lokowane w 1240 jako punkt zborny
dla ;:aokrętowania wypraw krzyżowych Ludwika
IX Swiętego. Prostokątna siatka ulic. 3 ulice
a) Ville unifiee = ponowne zasiedlanie
b) Ville repliee = antyczne miasto
,
100
c) Ville multipliee = antyczne miasto ze
2. XI-XIV w. Nowe lokacje
a) Ville neuve = lokacja nowego miasta
b) Ville enveloppee = forma miasta
3. Aigues-Mortes
c) ~asto ufortyfIkowane, Xlll w.
główne i 5 poprzecznych dzielą miasto na
6 kwartałów. Mur z 15 wieżami i 10 bramami , na
wzór murów Konstantynopola, wzniesiony do-
piero od 1272 przez Filipa Smiśłłego i Filipa
Pięknego. Zamek od płn . wsch. Sredniowiecz-
na panorama miasta ocalała , ponieważ po pe-
chowej próbie z 1270 zaprzestano wypraw
krzyżowych , którym miasto zawdzięczalo po-
wstanie i subwencje , a nie używany port zapia-
szczył się , w związku z czym skończył się także
rozwój miasta. Podzieliło ono los wielu innych
miast europejskich, "które zaprojektowano
i wzniesiono dla określonych zadań politycz-
nych, militarnych, gospodarczych, a nawet pe-
dagogicznych, jednak traciły one podstawy
swego bytu , jak tylko przestawało istnieć właś­
nie to zadanie" (Braunfels).
kich miast
w średniowieczu częś ci lub całości
antycznego miasta, które staj e się
siedzibą królów i biskupów; antyczny
plan miasta przestaje być czytelny.
(Paryż - osadnictwo w ś redniowieczu
zaczyna się nie od castrum , lecz od Ile
de la Cite!).
pozostaje rozpoznawalnym jądrem
średniowiecznej rozbudowy: Stras-
burg, 393*; Rouen; Orlean i in.
średniowiecznymi przedmieściami:
Fauxbourg, por. burgum, 395 (za
Egli).
przez księcia jako jego akt woli bądź
laski; wywalczenie praw miejskich
dla mieszczan (por. Niemcy, 396),
zapewnione ustawą z 1220 dla wszyst-
kich miast
feudalne centrum miasta: klasztor,
zamek (Villeneuve-Ies-A vignon) lub
centrum niefeudalne, jednak topo-
graficznie korzystne: skrzyżowanie
szlaków handlowych, targ, port
na nizinie miasta na planie sieciowym
bądź promienistym , na wzgórzach
dopasowane do ukształtowania terenu.
typowa dla Francji, złożona z niewiel-
kiego centrum z funkcj ą obronną
(zamek, klasztor, siedziba biskupa)
i kilku kolejnych pierścieni zabudowy
(Sarrant*). Dalszy rozwój: miasto
zaplanowane na planie centralnym
(Eguisheim w Alzacji*).
Sciśle geometrycznie zaplanowane
miasta z załogą woj s kową bądź mias-
ta-warownie, szczególnie na obszarze
płd. Francji , będącej miejscem kon-
fliktu interesów korony francuskiej ,
angielskich królów i książąt Tuluzy.
Mieszkaiicy mieli swym wysiłkiem
gospodarczym i militarnym wspierać
władzę swoich panów. Jednak " kal-
kulacje podatkowe zaprowadziły do-
nikąd" (Braunfels), ponieważ nie
zagwarantowano żadnych motywują­
cych uregulowań prawnych. Nato-
miast zahamowanie dalszego rozwoju
tych miast spowodowało zachowanie
ich historycznego k s ztałtu: Carcas-
sonne*, Montpazier*, Aigues-Mor-
tes*, Montreal , Sauveterre, Vianne
i wiele innych.
400 Rozwój miast

MIASTA-PAŃSTWA
W PÓŹNYM
ŚREDNIOWIECZU
I W CZASACH
NOWOŻYTNYCH
Władza centralistyczna Francji , rekon-
kwista Hiszpanii i Normanowie w Anglij
i południowych Włoszech zostawiali
miastom niewiele swobody w samo-
ks ztałtowaniu.

W górnych i środkowych Włoszech

nastąpił rozwój urbani styki między XIII
i XV w., do czego przyczyniły się
następujące okoliczności:
upadek władzy cesarzy niemieckich
przy jednoczesnym rozpadzie Włoch
na autonomiczne księstwa i miasta- Florencja, pierścienie murów i włączone do miasta instytucje kościelne. 1 - Mercato Vecchio,
2 - baptysterium, 3 - katedra, 4 - S. Lorenzo, 5 - S. Maria Novella, 6 - S. Groce, 7 - S. Maria dei
-państwa - Państwo Kościelne, Me- Garmine, 8 - S. Spirito, 9 - S. Annunziata, 10 - S. Marco, 11 - Bargello, 12 - Palazzo Vecchio, 13
diolan, Werona, Florencja, Ferrara - Uffizi, 14 - Palazzo Pitti , 15 - Fortezza di Basso, 16 - Fortezza di Alto, 17 - Porta Romana , 18
oraz miasta morskie - Genua, Wene- - Porta S. Frediano, 19 - Porta Prato , 20 - Porta S. Galio, 21 - Porta S. Groce, 22 - Porta S. Nicolo,
cja, Piza, Lucca A - Ponte Vecch io, B - Ponte alla Garraia, G - Ponte S. Trinita, D - Ponte alle Grazie (Br, O).
naukowo-pragmatyczne traktowanie
problemów politycznych (Machiavel-
li ) i ekonomicznych
różne ustawodawstwo prawne, ale
coraz surowsze reguły za rządzania ,
z daleko idącą systematyzacją, doty-
czącą rozbudowy miast, i drobiaz-
gowymi ograniczeniami porządku
budowlanego, por. Florencja, Siena,
Piza; z drugiej strony często po-
wstawały wielkie dzieła architektury
dzięki władzom miast lub architek-
tom, którzy przekraczali swe upraw-
mema
przekazanie władzy przez rody arys-
tokratyczne radom miej skim w XIII
w., co powodowało wzrost liczby
budowli komunalnych a zmniejszenie
się liczby pałaców , por. Florencja
demonstracja siły politycznej monu-
mentalnym kształtowaniem miast;
przy czym osiągnięci a w tej dziedzi-
nie mieszczaństwa , które doszło do
władzy i wielkich pieniędzy , najczęś­
ciej wywierają dużo większe wrażenie
niż dorobek dawnej arystokracji rzą­
dzącej miastem.

Siena. Wewnętrzne kłótnie partii i walki z Fl orencją towarzyszą staraniom o " dobre rządy" (których
alegorię namalował A. Lorenzetti w Palazzo Pubblico). Największy rozkwit miasta 1289-1355 pod
" Nove Buoni Mercanti di Parte Guelfe", pod " nowym" związkiem trzech dzielnic miasta. Utworze-
nie centralnego placu (P - Piazza dei Gampo) w najniższym punkcie miasta i jego powiązanie
z wyżej leżącą katedrą (D) było możliwe dzięki precyzyjnym rozporządzeniom i pozwoleniom
dotyczącym planów, detalów i finansowania, wydanym przez wszystkich zleceniodawców.
 Miasta- państwa 401

Upadek miast spowodowały:

wojny i wcielanie przez zwycięzców
podb itych miast i ich posiadło ści; od
1555 niezależne były jedynie Floren-
cja i Lucca
niszczeniem budowli należących do
przeciwników, np.

we Florencji w 1260 zostały zburzone obronne

wieże gibelińskie przed wymarszem gwelfów
na bitwę pod Montaperti przeciwko sieneńskim
gibelinom; jednak gibelini wygrali bitwę i znisz-
czyli we Florencji 47 pałaców, 198 domów, 59
w i eż oraz 464 budynki poza miastem.

wraz z utratą wo ln ości z reguły

zanikała także aktyw n ość budowlana.

Główne elementy układu przestrzennego

miast i ich rozwój:
Florencja , 400'
Praga. Rynek staromiejski , stan dzisiejszy. 1 - ratusz z wykuszem i zegarem astronomicznym, - Mury miejskie były 6 razy rozbudowywane , do-
2 - kościół P. Marii Tynski , 184', 3 - kościół św . Mikołaja, 4 - szkoła tynska, 5 - pałac Kinskich , piero czwarty objął antyczne castrum, katedrę
6 - uliczka Karola. Zbarokizowane fasady kryją przeważnie średniowieczne budowle. 7 - Most i pałac biskupi; szósty mur, 1284-1333, zam-
Karola wiąże Stare Miasto z Ma lą Straną, 8 - Hradczany z katedrą św. Wita, 184'. knął obszar daleko wi ększy niż wymagały tego
Po połączeniu 4 części miasta w 1784 nie podjęto żadnych nowych zam ie rzeń urbanistycznych ówczesne potrzeby miasta
dotyczących całości (Co) . - miasto wchłonęło 4 z 6 wielkich klasztorów,
wzniesionych poza jego obrębem (por. Kolonia,
394)
- w XII w. podzielono castrum na 4 kwartały,
a potem całe miasto na 24 parafie
- po bitwie pod Montaperti partie zostały wyparte
przez cechy, które stały się politycznie decydu-
jącą sHą; pod rządami " Secondo Popolo", 1282,
rozwinięto monu mentalny plan osi pomiędzy
katedrą i Piazza delia Signoria (zburzenie cias-
nej dzielnicy mieszkaniowej); prace prowadzone
do końca XIV w.
- oś ta demonstrowała polityczną i gospodarczą
siłę cechów: bez pałaców, ale ze współfinan­
sowaniem budowy katedry; przestrzenny roz-
dział placów - katedralnego, miejskiego i tar-
gowego - jest w ich wzajemnym powiązaniu
w jednym projekcie symbolem ziemskiego dob-
robytu , a zarazem duchowo-pozaziemskiego
zabezpieczenia (główny problem średniowie­
cza)
- 1434 począt ek panowania Medyceuszy ozna-
cza rozkwit budowy pałaców, perspektywicznie
powiązanych budowli indywidualnych, ale jed-
nocześ ni e koniec reprezentacyjnych projektów
komunalnych.

Siena, 400'

Piza

W Pistoi zachowały się na miejscu antycznego

forum romańskie budowle ś redniowieczne rezy-
dencji biskupiej, powiązanej z placem targowym,
Palazzo dei Commune, 1294, i Palazzo dei Podes-
ta, 1367.

W Lucce przetrwały położone z dala od siebie:

założenie katedralne w południowym krańcu mias-
ta, stare forum jako polityczne centrum (bez pała­
cu miejskiego, jedynie z kościołem, jako pierwo-
tnym miejscem pos i edzeń rady miejskiej!) i anty-
czny amfiteatr jako targ. Pałac miejski dopiero
z XV w. W mieście rozpoznać można jeszcze
zarówno castrum , jak i twie rdzę z 1504, wręcz
wzorcową dla rozwoju architektury obronnej, od
początku XIX w. funkcjonującą jako promenada.

Piza. Monumentalne założenie przestrzenne bez planowego połączen i a D - placu katedralnego

(Piazza dei Miracoli) z centrum władzy świeckiej na stosunkowo skromnym C - Piazza dei Cavalieri
(miejsce antycznego forum). Potęgę miasta, po zwycięstwach nad Arabami, Genuą i Luccą,
demonstruje nieporównywalne założenie z XI-X IV w., składające się z 1 - katedry , 134',
2 - campanilii , 100', 3 - baptysterium , camposanto (cmentarza) , włączonego z obręb miasta
marmurowym murem w k. XII w. , 5 - cmentarz żydowski pozostał poza murami.
402 Rozwój miast

Miasta morskie i morskie potęgi

Nie wszystkie znaczące miasta morskie
osiągnęły odrębność państwową, tak jak
Wenecja, Genua, Neapol czy Ragusa.
Jako następne pod względem znaczenia
politycznego należy wymienić hanzeaty-
ckie miasta północnych Niemiec. Bru-
gia, Amsterdam, La Rochelle osiągnęły ,
obok sukcesu gospodarczego, także
wysoką rangę urbanistyczną. Cechy
łączące lub odróżniaj ące tego typu
miasta:
formy władzy: miasta feudałów, mias-
ta stanowe - przede wszystkim kupiec-
kie, republiki; prymat silnej władzy
politycznej , jak w Wenecji , albo
religijny charakter, jak w kalwińskim
Amsterdamie Uednakże bez biskupa,
podobnie jak w Brugii i Gdańsku )
bezpośredni dostęp statków do miasta,
do magazynów i kantorów (Wenecja, Po lewej: Lubeka w średniowieczu. Po prawej : widok z lotu ptaka na centrum miasta (Gr, O).
Brugia, Amsterdam, miasta hanzeaty-
ckie, ale nie Genua)
zakładanie zamorskich kolonii (We-
necja, Amsterdam i in.)
wytworzenie własnego szeroko od-
działującego stylu (np. Wenecja roz-
powszechnia sty l życia i formy ar-
chitektoniczne we wszystkich kolo-
niach ; Lubeka oddziałuje poprzez
prawa miejskie i system organizacj i
na kolonizację wschodnią, por. 398*).

Hanzeatycka Lubeka>, ok. 1300

Położen ie porównywalne z Bernem: na wysokim
cyplu , z trzech stron otoczonym wodą.
- Dwie równoległe ulice wzdłuż osi płn.-płd .
- dopiero od 1160 siedziba biskupstwa, dlatego
założenie katedralne przyłączone od płd . do
istniejącego już miasta
- główne świeckie i kościelne ośrodki położone na
kulminacji wzniesienia: kościół farny na placu
kościelnyrn (P. Maria 175*) i plac targowy , oba Wenecja. P - Piazza San Marco, Pi - Piazzetta, M - kościół S. Marco, 133*, C - Campanile;
otoczone kramami rzemieślników i rozdzielone B - biblioteka, 360*; Pr - prokuracje po stronie płn. i płd .; F - Fabbrica, tzw. skrzydło napoleońskie,
od siebie blokiem zabudowy, złożonym z do- 1807; l - lecca = mennica (Co).
mów rzemieślników oraz z sukiennic i ratusza,
które później połączono w wielki budynek ratu-
szowy
- 5 ulic z domami patrycjatu łączy nabrzeże por-
fi n
Pl
Pt - Porta dei Popoi o
P - S. Maria dei Popolo
towe z centrum. - S. Maria dei Miracoli
Podobnie w Gdańsku i Elblągu . lob też 175*, M
Ms - S. Maria di
352*, 355*, 359*. Montesanto
W baroku nabrzeże zostało połączone z miastem
B - studnia
pasem umocnień , statki mogły odtąd kotwiczyć - studnia z obeliskiem
BO
pod ochroną miasta. Tę samą funkcję obronną
R - rampa
oferowały wszystkie bałtyckie miasta hanzeatyc-
Pi - Monte Pincio
kie: Rostok, Stralsund, Gdańsk , Ryga, Rewel
(Tallin), Kopenhaga, Sztokholm. BO

Wenecja . Charakterystyczne elementy:

- Canale Grande i sieć kanałów, uliczek i mostów
- liczne wyspy
- wielostylowość pałaców (307* n.) i kościołów
(do dziś zachowanych 103), przede wszystkim
św. Marka, 133*, z jego konglomeratem form
bizantyjskich , romańskich i gotyckich
- Piazza San Marco*.

Rzym. Piazza dei Popolo, 1585-1813, punkt zbiegu nowo przebitych w czasach Sykstusa V ulic (St).

Rzym . Przebicie ulic w XVI w. w celu bezpośredniego połączenia 7 głównych kościołów i placów
przejezdnymi trasami procesyjnymi ; prace rozpoczęte w 1585 przez D. Fontanę na zlecenie
papieża Sykstusa V (Br, O).
Po lewej: Werona, E - Piazza delie Erbe , symetryczny plac na miejscu antycznego forum ,
i prostokątny S - Piazza dei Signori (St). Po prawej:
różne rodzaje skrzyżowari i rozwiązari komunikacyjnych , 1909, R. Unwin.
Do tematu kształtowania
Antyk
Pergamon , 25-
Palestrina , 26-
Ateny, agora , 343-
Rzym , Forum , 348 i n.*
łslam
Meczet, 83 n.*
Kordowa, 88-
Średniowiecze i renesans
Wenecja, Piazza San Marco,
402- (romanizm - XIX w.)
Piza, Piazza dei Miracoli,
401 - (romanizm - gotyk)
Siena, Piazza dei Campo ,
400- (gotyk - renesans)
Praga, Stary Rynek, 401 -
(gotyk - barok)
Werona, Piazza delie Erbe-
Pienza, Piazza Piccolomini ,
361-
Place miejskie 403
2 - Via Giulia Miasta !łzeszy
3 - Piazza dei Popolo były w Swiętym Cesarstwie Rzymskim
3a - Via di Ripetta
3b - Via dei Corso Narodu Niemieckiego, czyli w I Rzeszy
3c - Via dei Babuino " najosobliwszymi tworami , i to bardziej
4 - Piazza di Spagna przez swoją sytuację prawną niż kształt
5 - Piazza Navona
6 - Kapitol architektoniczny" (Braunfels). Podob-
7 - Kwirynał nie do włoskich miast-państw , miasta
7a -
Via dei Ouirinale Rzeszy mogły zaistnieć w sytuacji
7b -
Porta Pia próżni władzy , co się zdarzało po
8 -
S. Maria Maggiore
8a -
Via di Ouattro Fontane upadku cesarstwa w XIII i XIV w., jeśli
8b -
Via Sistina władzy w nich nie przejął żaden lokalny
8c -
Via Merulana książę. Miasta Rzeszy powstawały prze-
8d -
S. Giovanni in Laterano
8e S. Croce in Gerusalem-
- de wszystkim w Szwabii (m.in. Ulm),
me we Frankonii (Norymberga), Alzacji
9 - Koloseum (Strasburg, 393 *), Szwajcarii (Berno,
397), w Nadrenii (Frankfurt), w Nider-
landach (Utrecht) i na wybrzeżu północ­
noniemieckim (Lubeka, 402 *).
,
1000
Wolne miasta Rzeszy były pierwotnie
miastami biskupimi, aż do czasu zrzuce-
nia władzy duchownej w XIII/XIV w.
(Kolonia, Wormacja, Spira, Brema,
Ratyzbona, Augsburg). Różnice w sto-
sunku do miast pozostałych najczęściej
zacierały się. Ich liczba wahała się od
146 do 51.
Od włoskich miast-państw różniły się:
żadnych wojen między sobą
s kłonność do tworzenia związków
miast w obronie przed atakami książąt
(Szwabia) lub dla korzyści gospodar-
czych (Hanza)
rywalizacja gospodarcza; własna,
rzadko importowana, sztuka
urbanistyczny rozwój po 1648 najsil-
niejszy w miastach Rzeszy, które stały
się miastami rezydencjonalnymi bądź
,
50 absolutystycznymi stolicami.
PLACE MIEJSKIE
Place od antyku pełniły funkcje użyt­
kowe, takie jak targ, miejsce zebrań,
placów zob. także: węzeł komunikacyjny, część założenia
Rzym , Kapitol , 361- Klasycyzm, historyzm osiowego. Poza tym były także ośrod­
Freudenstadt, 405- Petersburg, plac Kazariski , kiem reprezentacyjnym władzy religij-
269-
Barok nej, politycznej i gospodarczej. Od XVII
Rzym, plac św . Piotra, 255- Place w obrębie założeri osio- w. projekty wielkich założeń osiowych
Nancy, pl. Stanislas, 322- wych: współtworzą urbaniści i specjaliści od
Drezno, Zwinger, 328- Turyn , 267-
Paryż , Place des Vosges, Londyn , Regent Street, 267* sztuki ogrodów (Richelieu, 405 *). Zało­
368- Karlsruhe, Marktplatz, 373- , żenia gwiaździste z centralnym placem
Bruksela, Grand Place , 370- 405- pojawiały się niemal we wszystkich
Bath, Royal Crescent, 371- Paryż , przebicia ulic, 415-
projektach teoretycznych i realizacyj-
Rzym, Piazza dei Popolo, Wiederi, Ringstrasse, 375-,
402 416- nych planach założeń promienistych
przestrzeri placu barokowe- renesansu i baroku, 404* n.
go, 413- Dziedziniec zamkowy
-7 cour d'honneur 286 n.*
Place w obrębie założeri osio- Dziedziniec klasztorny
wych: Weingarten, 252-
Rzym- Einsiedeln, 259-
Richelieu, 405- S. Blasien, 272-
Londyn, 414- -7 klasztor-
Bath , 414-
404 Rozwój miast

MIASTO IDEALNE: ,,,

UTOPIA
I REALIZACJE
" Koniec średniow iecznego rozkwitu
miast nastąpił w momencie, gdy proces
»refeudalizacji « związany z rozwojem
koncepcji terytorialnych , wprowadził
nową epokę. Doprowadziło to do kon-
solidacji suwerennej władzy i osiągnęło
kulminację w absolutyzmie, z jego
dworsko ukierunkowanym społeczeńst­
wem i merkantylną gospodarką"
(Grassnick).

Jednym z przejawów tego rozwoju

w renesansie i baroku były miasta Po lewej: Pietro Cataneo, XVI w. , 4-12-boczne plany miast z prostokątną siatką ulic. Jego miasta
idealne. Jednak w renesansie niemal idealne często umieszczane są w pobliżu portu, 409*. Po prawej : Zamość , 1580-pocz. XVII w.
wszyscy projektanci to teoretycy, którzy Miasto-twierdza z nowoczesnymi fortyfikacjami bastionowymi, założone przez Jana Zamojskiego,
tworzyli najczęściej opierając się na proj. Bernardo Morando. Rynek, 100 x 100 m, otoczony podcieniowymi domami o bogatej dekoracji.
Najlepszy przykład europejskiej urbanistyki z okresu późnego renesansu. 1 - ratusz; 2 - kolegiata,
ideach zaczerp ni ętych z 10 ksiąg ,,0 1587-1598, Bernardo Morando; 3 - synagoga.
architekturze" Witruwiusza, 88-26
Leonardo da Vinci , 1452-1519, bezkolizyjny
p.n.e. Ponieważ zarówno we Włoszech , system ulic w układzie wielopoziomowym, połą­
jak i w Niemczech wielkie miasta czenia poszczególnych poziomów schodami ;
skoncentrowane były przede wszystkim kanalizacja.
na przeprowadzeniu wewnętrznych re-
form i przekształceń, do realizacji teore-
tycznych projektów dochodziło bardzo
rzadko (Palmanova*; 100 lat później nie
ufortyfikowane Grammichele na Sycy-
lii; Freudenstadt, 405* ; wszystkie za-
chowane). Projekt miasta idealnego
Leonarda da Vinci z wielopoziomowymi
ulicami i kanalizacją został podchwyco-
ny i rozwinięty dopiero w XIXlXX w.
(Paryż, 415).

Natomiast w baroku budowa miast

idealnych była przez władców absoluty-
stycznych pożądana i wspierana. Tak Palmanova (Palma Nuova), miasto-twierdza, wzniesione przez Wenecjan przeciwko Austrii ,
1593-1595, wg planów V. Scamozziego i B. Longheny. Regularny dziewięciokąt otwarty 6 promie-
więc dopiero w baroku doszło do reali- nistymi ulicami, wychodzącymi z centralnego placu (z cysterną). Barokowe miasto oparte na
zacji zrodzonych w renesansie, daleko- renesansowym schemacie. Por. Sforzinda, 361 *.
wzrocznych projektów:
miasto jako racjonalnie przemyślana,
funkcjonalna, jednolita całość
(" Gesam tku nstwerk' ')
miasto jako rezydencja, garnizon,
obiekt prestiżowy
odciążenie miast, w których gwałtow­
ny przyrost ludno ści okazał się szyb-
szy niż możliwości rozbudowy umoc-
nień
- regularność najczęśc iej
poligonalno-
-symetrycznego planu, często zgodnie
z ideami Witruwiusza.

Niemieccy utopiści, A. Durer, 1471-1528, i D. Specklin, 1536-1589, opracowali podstawowe

schematy teoretyczne ufortyfikowanych miast. Po lewej: Durer, " miasto królewskie" (Gr, O). Po
prawej: w duchu mieszczańskiego stylu życia opracowane jest wydłużone " rzemieślnicze miasto" J.
Furt1enbacha, 1591-1667, ze szkołą, łaźnią, miejscami wypoczynku , stawem, laskiem, zadrzewionymi
placami wewnątrz miasta i z jednolitym obsadzeniem wałów roślinnością.
 Miasto idealne 405

położone najlepiej na równinie i zwią­

zane z rzeką, portem, ważnymi szla-
kami komunikacyjnymi i handlowymi
przydzielenie wszystkim grupom lud-
ności optymalnego miejsca w mieście
funkcjonalność miejskiego systemu
komunikacyjnego, szachown ićowe
bądź promieniste układy ulic, chod-
niki
bastionowy system obronny, odpo-
w i adający postępującem u rozwojowi
techn ik wojennych
bezpieczeństwo m i eszkańców, któ-
rych liczba, a także potencjał gos-
podarczy i militarny wyznaczał pod-
stawy potęgi władcy
I~.•~ #ALF ..
maksymalna kontrola przez władcę.
Freudenstadt (Schwarzwald), założone 1599 przez księcia Fryderyka I Wirtemberskiego dla uciekinie-
rów protestanckich ze Styrii, po pożarze odbudowane, 1632, H. Schickhardt. Rzędy domów w układzie
Elementy, które barok wzmocnił bądź
zbliżonym do planszy gry w mtynka, pomiędzy 4 głównymi ulicami odchodzącymi z głównego placu.
W narożnikach placu budynki władz miejskich i dwuskrzydłowy kościół. Kwadratowy plac pierwotnie wprowadził:
zaplanowany pod budowę pałacu (St, O) . pałac , zamek lu b cytadela jako od-
dzielne założenie, będące centrum
miasta. Renesans: " miasto królews-
Richelieu (Indre-et-Loire), 1635, J. Lemer-
ci er na podstawie dokładnych wskazówek kie" A. DUrera, 404*; idealne miasto
kardynała Richelieu, w pobl iżu jego pałacu P. Catanea, 409*; Freudenstadt*, plan
i parku. Symetria prostokątnego założenia; pierwotny. Barok: Karlsruhe*; Mann-
identyczne domy ustawione w rzędach; ciąg
placów jest kontynuacją układu dziedzińców
heim , 409*; Rastatt; Arolsen i in.
i przestrzeni parkowych pałacu (Hs) . ogrody przy zamku lub w mieście;
związek między strukturą ogrodu
i miasta (M.A. Laugier, 1753: " kto
potrafi dobrze zaplanować ogród,
może także projektować miasto");
por. Richelieu *
place pomiędzy reprezentacyjnymj
fasadami , por. 413 *
nowe typy budowli dla admjnistracji,
sądów , urzędników ; domy czynszo-
we; budynki dla straży zacięż nej ,
która zastąpiła straż obywatelską;
koszary, stajnie, arsenały, place ćwi­
czeń
te same formy dla budynków o tej
samej funkcji, szczególnie dla domów
mjeszkalnych, np. w Richelieu *; patrz
też Place des Vosges, 368*; Bath
i Londyn, 37 1*
rozdz i ał warsztatu - sklepu od domu
prywatnego.

Założenie Karłsruhe', 1715, funkcjonuje jako

"skończony przykład miasta książęcego ... najbar-
dziej monumentalny rezultat planowania miasta
centralnego w Niemczech ... czyste ucieleśnienie
absolutyzmu " (Gruber).

Petersburg (329*, plan 415', 1703, założony na

bagnach przez Piotra Wielkiego, od 1712 stolica
i rezydencja. Największe osiągnięcie w zakresie
barokowego zakładania nowych miast. Reprezen-
tuje ruch reformatorski carów (port bałtycki na
wzór Amsterdamu , powiązanie z zachodnią kul-
turą i gospodarką) , ale także ich despotyczny
absolutyzm.

Karlsruhe, 1715, centrum tworzy pałac i wieża pałacowa; 32 promieniste ulice prowadzą do miasta
i p - parku. Urzędnicy dworscy mieszkali w wewnętrznym kręgu na płd. od niego, za osią wsch.-zach.
" wioska" dla przedstawicieli niższych stanów. Klasycystyczne ukształtowanie osi płn .-płd. zaczęte
1803, przez F. Weinbrennera, z kolistymi i prostokątnymi placami (dziś rynek, 373'), stało się " jednym
z najkonsekwentniejszych osiowych układów przestrzennych w Niemczech" (Gruber) (St. O).
406 Rozwój miast
3
FORTYFIKACJE,
TWIERDZE
Twierdza to w czasach pokoju ufor-
tyfikowane miejsce (miasto, trakt wojs-
kowy, przeprawa na rzece lub przez System starowłoski , XVrxVI w., a - bastion , Front bastionowy , Francja, pocz. XVII w. ,
b - bastion kurtynowy (piatta forma) , c - barki a i b - narożniki bastionów, ab, ac i bc - boki
góry, granica państwowa, wybrzeże) , z uszami, d - kurtyna, e - droga straży (ron- wieloboku, fronty, ae i bf -linie obrony , ag i bh
które może także stawić opór przeciw- towa) , f - przedstok (glacis). - czoła bastionów, g i h - zakończenia czół, gf
nikowi , w zależ no ści od jego liczebno ści i he - barki , fe - kurtyna.
i uzbrojenia. Celem jest osiągnięcie
- korzystniejszych warunków wykorzy-
stania broni
bezpiecznego schronienia dla walczą­
, cych, a także ich broni i wyżywienia .
Sredniowieczne mury miejskie, wieże
i baszty były wprawdzie często nie do
zdobycia, czyli nie do sforsowania za
pomocą drabin, taranów itp. , ale nic ich
nie zabezpieczało przed ostrzałem dział Front nowowłoski , XVI/XVII W. , a - bastion , System Vaubana, I maniera , 2 poł. XVII w.,
b - rawelin, c - nadszaniec (kawaliera) do usta- a - rawelin , b - nożyce , c - kryta droga, ławka
nowej generacji. Wojny włoskie XV wiania dział, d - kryta droga, e - place broni. strzelecka, d - poprzecznica (trawers), e - bastion.
i XVI w. spowodowały konieczność
wprowadzenia nowego systemu umoc-
nień miejskich, dostosowanych do zmie-
.~
nionych technik wojennych. Dlatego '"
'"
.E ;;;
c ~
mury twierdzy zostały osadzone poniżej ,~ 'c" 'u
~
poziomu terenu, a ziemia z wykopu c
o
'O
:Q
O>
't'c." ~
.E
głębokiej i szerokiej zewnętrznej fosy
została usypana w rodzaj kryjącego przed-
piersia, z leżącą za nim drogą straży . Tu
właśnie, a także na płaskich, szerokich,
kolistych bastejach, a później wielobocz-
nych bastionach, ustawiano działa.
W miastach idealnych renesansu i baro-
ku z reguły przewidywano wznoszenie
System DOrera twierdzy wieżowej z kazamata-
założeń obronnych. Utopijne idee nie
mi , plan i przekrój A-B. Z galerii (a) i kaponier
pozbawione były związku z rzeczywis- (b) można ostrzeliwać fosę.
tością, na co wskazuje ich podobieństwo
do późniejszych realizacji (409*). Po- A
6
czątkowy typ z bastionami narożnymi,
rozwinięty przez Albertiego,
1404-1472, por. 406,2 *, został wkrótce
~~_~~m_--W_n-rr-_--~--P=-
ulepszony przez wprowadzenie bastio-
Profil obwodu obronnego twierdzy wg M. Coehoorna, 1685. A - wał, B - podwale (fosbreja),
nów kurtynowych (plany bastionowe). C - przeciwstraż (enwelopa, kontrgarda). G - główna fosa, n - fosa mokra , W - kryta droga.
Późniejszy typ gwiaźdz i sty ("tenaillier-
te") we Francji połączony ze wzmoc-
nionymi bastionami. Cytadela lub przy-
7 ~ ~ ~
najmniej ś ródszaniec we wnętrzu twier- u u <ii' u
to
dzy tworzyły ostatnie miejsce obrony. '"
Q; '"
Q;
~ '"
Q;

Podstawowy schemat, pokazany na pro- ~ W~ ~

E ~
~
.E", >- >- ~
jekcie Catanea, 404* do końca XIX w. ~ §~ ~ ~ ~
o 3:
<ii'
'u
-=-$ c
był rozbudowany w wysoce skompliko- $
'to" c $
'"
~'"
o
'" .~ ~~ 'to" :9
t'" '"
'O
wany system (schemat 408*) poprzez 'in ~
~
<ii O>
Q; e '"fA
dodawanie licznych, nadrzędnych i pod-
'N
'O '5.
CiiX..!ll::
~~E
! ~ ~ 'O

~
.E 'u
'3:" e'O>"
'O 'O
rzędnych dzieł obronnych, bastionów '"t' '"fA o
'"t' '" '"t'
i szańców (407*).
$ 'O C.
ee~
'O 'O O>
c
'O C. O> t C.

Ważniejsi budowniczowie twierdz:

Włochy : Francesco di Giorgio Martini, 1439
-1502; Francesco de Marchi, 1504-1577;
Francja: Sebastien le Prestre de Vauban, 1633
-1707, architekt wojskowy Ludwika XIV , genialnie
wykorzystywał tradycyjne elementy budowlane
w trudnych warunkach (Mont-Louis w Pirenejach ,
zamek Queyras w Savoyen). Projektował całe
miasta z twierdzami (Neu-Breisach). 406,4' (cd. Przekrój przez system obronny twierdzy wg O . Mothes, 1882, A - całkowita wysokość ponad dno
na s. 408) fosy, B - poziom terenu, S - przypory, łuki odporowe .
 Twierdze 407
Bastiony i szańce otwarte 11 - luneta (półksiężyc) to zbl i żone kształ­
tem do bastionu samodzielne dzieło fortyfi-
kacji zewnętrznej , połączone z kurtyną kry1ą
drogą

1 - półkolista basteja ochraniająca most,

bramę miejską i mur nadrzeczny, Metz,
12 - luneta, Werona, 1533-1535
Brama Mozelska

13 - otwarta reduta, poligonalny szaniec

2 2 - półkolista basteja wysunięta przed lico na planie sześciu boków ośmioboka
muru miejskiego, umożliwia ostrzał fosy
13
przed kurtynami, Werona 1560
Półotwarte szańce z fłankowaniem

14 - kleszcze proste (por. 5) z barkami

rozbieżnymi (biret)
3 3 - szaniec z rozwartokątnymi barkami
15 - kleszcze proste z barkami zbieżnymi
Uaskółczy ogon)
4 4 - kleszcze z dwóch rozwartokątnie wy-

~
8 F F B suniętych czół (F) i budynków (8) na ich
tyłach
18
16 - kleszcze proste z dwoma tylnymi
mogą być chronio-
S - ramionami, z których
ne także zewnętrzne barki

5 5 - kleszcze z dwóch czół tworzących kąt

wklęsły (tenaille)
17 - podwójne kleszcze

18 - redan z dodatkowymi ramionami (por. 6)

7
A v
6 - dwuramiennik (redan , strzałczan) , sza-
niec złożony z dwóch wysuniętych czół,
ustawionych pod kątem ostrym , typ włoski

7 - rawelin , większa forma redana , tu z os-

19 - wielkie kleszcze; dwa Co - słoniczoła
(przeciwstraże) dostawione przed raweli-
nem; tu lewe słoniczoło jest tak przedzielo-
trokątną P - działobitnią pomiędzy F - czo-
łami; G nożyce ochraniające A potaj nik (po-
ternę) ; położony pośrodku Ku - kurtyny
If
..
~~~~~~~
ne poprzecznicą. ze przy kurtynie powstaje
dodatkowo jeden redan

= fragmentu wałów pomiędzy barkami

dwóch bastionów

20 - rogi (dzieło rogowe, hornwerk); szyja

K1 - kurtyny jest ochraniana przez dwa
wysunięte H - półbastiony połączone K2

&
~C słoniczoła (przeciwstraże),
mogą być
- kurtyną; na rysunku widoczne poza tym

'1--..:r
Ra - rawelin przed szyją i R - redan przed

o~
8

pa"',,,,,,,
CR 8 _ przed rawelinem
C- czoła
dobudowane
których
row",,,,, do "'" ~••"
krótką kurtyną

21 - korona (dzieło koronowe , kronwerk) ,

powiększone o wysuniętą L - lunetę dzieło
rogowe ; tu dodatkowo rawelin przed szyją
i dwa redany przed krótkimi kurtynami

System przeciwminowy

9 9 - ostrokątny bastion z zaokrąglonymi ba- ~ 22 - obronny system przeciwminowy Fryde-

rkami (uszami) ; działa na działobitni ; Wło- __ ~ ryka II pruskiego pod przedskokiem; e - prze-
chy, XVI w. ciwstraż, m - chodniki przeciwminowe
m

23 - schemat do rys. 22 , a - główne chod-

10 - bastion z rozwartokątnym narożni- c
F i,, F kiem, po raz pierwszy zastosowany w We-
niki, b-chodniki boczne, c-słuchy (chodniki
podsłuchowe) , R - kaponiera rewersowa
ronie 1527; jednak przyjęła się nazwa fran-
cuska, ponieważ właśnie we francuskiej,
...t.
, K.) sztuce fortyfikacyjnej rozwinął się system
bastionowy; F - czoła , S - końce czół, FI wg G. Bindinga, A. Demmina, Meyers Kon-
I
I - barki, Ku - punkty połączenia z kurtynami versations-Lexikon, 1894 i in.
408 Rozwój miast
Niemcy. A. Durer, 1471-1528, jego 2 projekty
kwadratowego "miasta królewskiego" , z pałacem
pośrodku , pokazują ufortyfikowane miasto, ale je-
szcze bez elementów flankujących (404*, 406,5*) .
Stworzył podstawy dla projektu umocnieri Wiednia
i Padwy.
D. Speckle (Specklin), 1536-1589, wynalazł połą­
czony system bastionowo-flankowy , na którym
oparł się Vauban , tworząc francuską szkołę for-
tyfikacyjną XVII w. "Architektura von Vestungen",
1589. Fryderyk II Pruski , 1712-1786, wprowadził
Vf kilku swoich własnych projektach , np. dla Nysy,
Swidnicy, Kłodzka , Srebrnej Góry i Grudziądza ,
samodzielne (wysun ięte) forty i chodniki minowe
pod przedstokami (407,22 i 23*).

Niderlandy. M. v. Coehoorn, 1641-1704, obok

Vaubana najważniejszy inżynier w tych czasach.
Jego system fortyfikacyjny bazował przede wszys-
tkim na warunkach ziemnych jego rodzinnych Ni-
derlandów. " Niewe vestingbouw", 1685 (406,6*).

Wpływ Ludwika XIV spowodował

w Europie przejęcie francuskiego słow­
nictwa militarnego.

Rozwinięty profil założenia obronnego

z 1882 (406,7*) pokazuje opadającą pod ;

a~
kątem 15 stopni pochyłość przed stoku
ze schowaną za nim krytą drogą. Fosa

o~
jest oskarpowana, jej mury (stok i prze-
ciwstok) są zwieńczone gzymsem. Nie-
wielkie budowle ziemne (kaponiery)
zaopatrzone w szczeliny strzelnicze Schemat twierdzy idealnej
i przekrycie, zatopione do połowy (W. Chambers , 1786) o~ ~~'S [l1
w skarpy lub dno fosy , umożliwiały jej a - przedstok (glacis) ~ ......
b - kryta droga, ławka k - redan r - kurtyna
ostrzał. Wąskie przeciwstraże dzielą
strzelecka I - korona (dzieło korono- s - most
czasami fosę na przednią i zasadniczą c - przeciwstok (kontrskarpa) we)
(DUrer, fort wieżowy, 406*) albo przyle- d - kleszcze m - podwójne kleszcze
gają bezpośrednio do śc ian fosy. Kryte e - podwójne kleszcze n - słoniczoło
f - rogi (dzieło rogowe) o - bastion
przedpiersie dla wysuniętych straży g - kryta droga p - bastion z orylonami
i głębiej położona droga straży (ron- h - fosy q - stok (skarpa)
towa) pomiędzy stokiem i wałem są i - rawelin albo redan
podparte murowanymi filarami skar- a - prochownia wojen-
powymi bądź łukami odcinkowymi . na
b - miejsce załadunku
c - podręczna pro-
chownia
d - laboratorium
e - pomieszczenia za-
pasowe
- koszary
g - kaponiera czołowa
h - kaponiera barko-
wa
i - baterie na flance
k - galeria rewersowa
I - poprzecznica głów-
na
m - poprzecznice
n - przeciwstok
o - wolno stojący mur
B stoku
p - droga straży (ronto-
wa)
t - ławy działowe

Belgijski fort z XIX w. , przekrój. B - przedpiersie

F - linia ognia, G - ława działowa, R - droga straży Wydzielony fort z XIX w., plan i przekrój A - B przez prawe czoło. Fort miał z reguły formę
(rontowa) , W - droga wałowa , H - dziedziniec, rozwartokątnej lunety z bastionowym frontem i wielobocznie zamkniętą szyją od tyłu , co umoż­
K - kazamaty. liwiało obronę okrężną.
 Fortyfikacje miast 409

Plany idealne i analogiczne realizacje Zamiast nich można było wznieść jedno-
lub wielopoziomowe, przesklepione ko-
rytarze i pomieszczenia (kazamaty) dla
żoł nierzy , broni i amunicji. Obwałowa­
nie miało dwustronnie spadziste przed-
piersie, którego górny ukos był identycz-
ny jak nachylenie przedstoku. Za nim
przebiegała wewnętrzna droga wałowa
z ławką strzelecką i ława działowa.
W strukturze ławy lub przedpiersia
znajdowały się szczeliny strzelnicze dla
dział, które też czasami ustawiano na
nadszańcach (kawalierach). Przebieg
i załamania obwałowań i fosy musiały
być tak wyliczone, aby wszystkie od-
cinki murów (kurtyny) znajdowały się
na linii ostrzału z wysuniętych bas-
tionów. Rzuty i kształty bastionów
Po lewej: idealny projekt ufortyfikowanego miasta portowego z cytadelą, P. Cataneo, 1554. Po
prawej: Muhlheim koło Kolonii, plan z 1612. Miasto ufortyfikowane. Włączenie starszych szańców i szańców były wielokrotnie modyfiko-
nadreńskich. Symetryczny, ale zdecentralizowany układ budowli miejskich i placów po obu wane (407*).
stronach rynku.
Ukrywanie obmurowań twierdzy przed
bezpośrednim widokiem z zewnątrz
straciło na znaczeniu w momencie
wynalezienia ruchomych dział o dale-
kim zasięgu i możliwościach obstrzału
pośredniego. Dowodem na to były
przede wszystkim sukcesy niemieckiej
artylerii ob lężniczej w wojnie 1870/71.
Spowodowały one niemal w całej Euro-
pie zreformowanie systemu fortyfikacji.
Nowy system polegał na budowie pasa
niewielkich, samodzielnych fortów
(408*), położonych w promieniu od 500
m do 20 km od twierdzy właściwej. Ich
zadaniem było zapobieganie ostrzałowi
i zamknięcie dostępu do głównej twier-
dzy; główna lini a obrony przenio sła s ię
na linię fortów . Główne obwałowanie
Po lewej: plan idealny ufortyfikowanego miasta z oddzielnie umocnioną cytadelą, autor nieznany, twierdzy mogło by ć zatem uproszczone,
ok. 1600. Po prawej: Mannheim, założenie hugenockie z 1606, umocnienia D. Speckle. Tu : plan
z 1622 po zniszczeniach wojny 30-letniej. Promieniste ulice cytadeli, zamknięte bloki w prostokąt­ albo wręcz zlikwidowane, jak np. w Di-
nej siatce ulic w m ieście. jon, Reims, Warszawie, Rzymie. Forty
zamknięte służyły jako punkty obrony
wąskich przejść na szlakach komunika-
cyjnych bądź na kierunkach ataku przy
wejściach do portu lub na granicach.
Forty pancerne wzniesione są z użyciem
betonu i stali zbrojonej .

W XIX w. ufortyfikowanie stolic było

kwestią sporną. Rzym i Paryż były
twierdzamj , Berlin i Wiedeń nie.

La Valletta (Malta) , miasto

i twierdza zakonu maltańs­
kiego, założone 1566. Plan
- F. Lapareiii da Corona.
Przykład monumentalnego
założenia barokowego w tru-
dnych warunkach topografi-
cznych; nierówne skalne cy-
ple pomiędzy wielkimi natu-
ralnymi portami, strzeżony­
mi przez liczne forty. Nigdy
nie zdobyte. W 1798 pod-
dane bez walki Napoleono-
wi, całkowicie zachowane
(Ss).
 410 A B c D E F G H J K L M N o p O R s T u

11

12

13

14

15

IDEALNY ROZWÓJ I. Stan ok. 1250. Późna epoka romańska. Nosicielami kultury są
MIASTA rycerze i mnisi. Zamek wysoki stoi na cyplu nad rzeką, koło ujścia
jednego z dopływów . Luźny układ wieży , pałacu z kaplicą, kuchni,
na przykładzie fikcyjnego miasta połu­ budynków mieszkalnych i gospodarczych (por. Mi.inzenberg, 303*, stan
dniowoniemieckiego (rys. wg Karl Gru- w XII w .).
ber, Eine deutscbe Stadt, Bilder zur Klasztor benedyktynów, leżący po drugiej stronie rzeki, jest fundacją
Entwicklungsgeschichte der Stadtbau-
kunst, Miinchen , 1914) miejscowego władcy . Założenie klasztorne otoczone murem.
Zamek i klasztor powstały wcześniej niż miasto. Królewski przywilej
kościół parafialny I 5 - dormitorium K 13
targowy skłonił miejscowego władcę, aby wysłać locatores = zasadź­
ratusz F 5/6 - refektarz I 13 ców w celu znalezienia i namówienia na osiedlanie się u stóp zamku
zamek K 3 - kuchnia HI 13 mercatores personati = kupców (takie były początki Fryburga),
- wieża zamkowa K 2 - szpital L 13
- palatium H 3 - dom opata I 12/ 13 a następnie z osiąganych dochodów spłacać dziesięcinę i finansować
- kaplica J 3 - dom gościnny GH 13 służbę wojenną. Do miasta, tymczasem opasanego murami, ściągali
- kuchnia J 2/3 - budynki bramne
- domy mieszkalne G 12, KL 14, M 12/13 także synowie chłopscy bez prawa do spadku (" powietrze miejskie
J 2, KL 3 - kaplica dla świeckich czyni wolnym! "). Miejskie przepisy budowlane określają wielkość
- przedzamcze G 3 GH12
wieże bramne C 5, H 9, - latryny GH 14, KL i podział działek, system jedno- lub dwurzędowych bloków, zasady
06 14, M 12/13 ochrony przeciwpożarowej (np. ceglane przekrycia, odstępy między
miejsce załadunku - dziedziniec gospo·
L 8/9 darczy E 12 domami = miedzuchy), materiał budowlany, liczbę pięter, wymiary
młyn N 9 okien, nachylenie połaci dachowych itp. W miejskiej rzeczywistości
dziedziniec kościelny
K6 z wielką jaskrawością zaznaczają się różnice socjalne, dzielące
zajazdy B 4, O 5 mie s zkańców żyjących po sąsiedzku w domach i chatach (por. 350 n. *).
szpital z kaplicą R 5
klasztor benedyktynów Na rynku, powstałym z poszerzenia głównej ulicy, stoi ratusz
J 12 - budowla murowana bądź szkieletowa, mieszcząca sąd , wagę miejską
- kościół J 11
- atrium Hill i salę obrad (por. 355 n. *), oraz kościół parafialny pośrodku opasanego
- krużganek J 12 murami placu kościelnego .
 A B c D E F G H J K L M N o p Q R s T u 411

II. Stan ok. 1350. Przejście od gotyku dojrzałego do późnego. kościół parafialny J 5 - młyn klasztorny O 9
ratusz G 4/5 klasztor dominikanów
Nosicielami kultury są mieszczanie (por. 149). Wokół klasztoru spichlerz KL 7 E9
rozwinęło się przedmieście jako oddzielna wspólnota, z własnym dom weselny G 5/6 - kamienne dormito-
domy murowane GH 5, rium E 9/10
ratuszem, kościołem parafialnym i systemem obronnym. KL 5 - prowizoryczny budy-
Miejskie wieże bramne, usytuowane po obu stronach mostu , zamek K 2 nek szkieletowy C 10
- wieża zamkowa KL 2 - latryny B 10
także odcinają obie części miasta od siebie (por. Praga, Stare Miasto - stare palatium I 2/3 klasztor franciszkanów
- Mala Strana; Wielka i Mała Bazylea). - kaplica J 2/3 P4
- nowy pałac J 2 klasztor żeński DE 6
Mieszczańsko-cechowa , teraz gotycka, architektura definiuje kształt - domy mieszkalne szpital Q 5
artystyczny rozbudowanego ratusza i domów mieszczańskich, nowe- L 2/3 zajazdy C 3, B 14
zamek dolny (przedza- cmentarz z kaplicą i la-
go kościoła parafialnego, często także klasztorów franciszkanów mcze) H 3 tarnią umarłych A 2
i dominikanów (por. kościoły zakonów żebrzących , 176*). ratusz przedmieścia leprozorium A 1
F 10/11 młyny JK 8, N 8
Powołaniem na pocz. XIII w. tych zakonów kaznodziejskich Kościół
kościół parafialny wieże bramne D 4,
zareagował na zmienione potrzeby socjalne nowych miast. przedmi eścia G 12 E 12, Q 5
klasztor benedyktynów w ieże flankujące DE
Najczęściej klasztory ich wznoszono na obrzeżach starego miasta lub
J 11 (w Niemczech 3/4, FG 3, K 14
na przedmieściu. W klasztorze żeńskim, położonym w płd.-zach. w XIV w. najczęściej wysokie wieże narożne
krańcu starego miasta, klauzura jest dobudowana w taki jeszcze bardziej rozbu- C 6, AB 10, BC 8, N 13,
dowany) OP 9, OP 7
sposób do kościoła , aby zakonnice mogły niewidocznie przejść z sal - kościół J 10
sypialnych prosto na chór zakonny. Do najistotniejszych urządzeń - krużganek J 11
- dormitorium K 11
socjalnych miasta należał szpital (por. 359*), przeznaczony dla - refektarz J 12
chorych i starców. Wielkie epidemie XIV w. zmusiły do wznoszenia - kuchnia IJ 11
- dom braci świeckich ,
cmentarzy z kostnicą i latarnią umarłych poza murami miasta. później dom opata
Po zetknięciu się krzyżowców z bliskowschodnimi systemami umoc- J 12
- dom gościnny I 9/10
nień zmodernizowano także europejskie założenia obronne. - szpital G 12
Wprowadzono poza wieżami bramnymi także występujące przed lico - spichrze zbożowe
H 11 , M 10
murów wieże flankujące , umożliwiające boczny ostrzał murów.
 412 A B c D E F G H J K L M N o P Q R S T u

kościół parafialny K 5 III. Stan ok. 1550. Renesans. Nosicielami kultury są mieszczanie
nowy ratusz GH 5
spichlerz L 8 i władca absolutny. Panorama miasta zdominowana jest przez nowe,
nowy budynek składów i załadunku M 8 wzmocnione założenie fortyfikacyjne (por. 406 n.*). Przed średnio ­
klasztor żeński EF 6
zamek K 3 wiecznym pierścieniem murów z fosą wzniesiono szersze obwałowa­
klasztor benedyktynów K 10 nie, z niskimi wieżami bateryjnymi i rondlami, obiegające obie części
- nowy chór L 10
- kapitularz i biblioteka L 11 miasta. Od zachodu dodatkowo ubezpiecza miasto nowoczesne włoskie
- nowy dom opacki M 12 dzieło rogowe. Zamek został przebudowany na 4-skrzydłowy jednolity
klasztor dominikanów F 9
klasztor franciszkanów P 4 pałac . Już ok. 1400 w większości klasztorów zrezygnowano ze .
kościół parafialny przedmieścia H 11 /12 wspólnych dormitoriów na rzecz niewielkich cel dla każdego zakon-
szpital z kościołem P 5/6
młyny K 8, N 8, O 9
nika. Mieściły się one w górnej kondygnacji trzech traktów, otaczają­
zajazdy A 2/3 cych krużganek. Tendencja do ujednolicania brył budowli od czasów
przytułek B 1
cmentarz Be 2 późnego gotyku daje się obserwować szczególnie w budownictwie
klasztor kapucynów S 9 kościelnym. Preferowane są kościoły halowe i salowe (por. 172 n. *).
obwałowania M 14
rondel B 2, aR 11 Tak więc nawy boczne obu kościołów parafialnych zostały podwyż­
wieże baterii C 7, KL 15, O 8, PO 7, M 3 szone do wysokości nawy głównej i przekryte wspólnym dachem.
przeptyw fosy CD 7/8 , D 12
wielka bastei a G 14
Bazylika benedyktynów otrzymała jedynie nowe halowe prezbiterium.
dzieło rogowe E 3 Niemiecki dom mieszczański pozostaje długo przy tradycyjnym typie
budowli, ustawionych szczytowo bądź kalenicowo, krytych wysokim
dachem, dekorowanych antykizującym ornamentem (por. 363 n. *):
Ratusz, dom weselny, zajazdy, szpital, przytułek, cmentarz oraz
budynki związane z handlem i rzemiosłem , jak młyny, spichrze, dom
kupiecki, domy bractw cechowych, hale targowe, także rynek
otrzymują celowe formy architektoniczne, zgodne z miejscową trady-
cją, rozporządzeniami miejskimi, ale także zależne od woli właściciela .
 A B c D E F G H J K L M N o p Q R s T u 413

IV. Stan ok. 1750. Barok. Po zniszczeniach wojny 30-letniej kościół parafialny K 5
ratusz HI 4/5
(1618-1648) okazało się, że Niemcy nie są zdolne do utworzenia silnej stary zamek K 3
władzy centralnej . Kraj rozpadł się na ponad 3.00 samodzielnych nowy pałac K 10
kolegium jezuickie EF 9
organizmów państwowych . Miasto straciło swą samodzielność gos- kościół jezuitów G 9
podarczą, administracyjną i obronną. Stało się przede wszystkim oranżeria NO 12
arsenał P 9
rezydencją księcia, do którego należy władza absolutna. Powołuje on stajnie I 12
urzędników i utrzymuje pułk wojska stacjo nującego w mieście , które odwachy FG 11 , OP 11 , OP 11 /12
szpital z kościołem P 5
przekształcone zostało w nowoczes ną twierdzę, włączoną w system klasztor franciszkanów OP 4
obronny księstwa. Na miejscu zniszczonego w czasie wojny starego nowa brama J 7
nowy kościół parafialny N 3
miasta książę wznosi nową rezydencję z ogrodem i oranżerią od tyłu klasztor żeń ski G 6
i z court d' honneur od frontu, zamkniętym od zach. reprezentacyjnym bastiony C 10, H 13, O 14, S 9
- czoła H 14
gmachem kolegium jezuickiego. W ten sposób (także np. w ratuszu) - barki G 13, I 13
wspaniałe fasady stają się jednocześnie ścianami architektonicznie -orylony GH 13, 113
kurtyna (mur) E 11
jednolicie uksztahowanych dziedzińców, placów i ogrodów, które rawelin C 6, D 13, L 15, R 13, T 6
pomyślane są jako "zew nętrzne " pomieszczenia, będące kontynuacją kryta droga T 14
place broni F 14/15, ST 11
przepychu wnętrz. W tym reprezentacyjnym stylu zrównują się ze sobą przedstok (glacis) F 15/ 16
budowle świeckie i sakralne. Zdarza się, że np. kaplica pałacowa ze
względu na podporządkowanie się kształtowi architektonicznemu placu
lub dziedzińca traci z zewnątrz całkowicie swój sakralny charakter
(Wiirzburg, Bruchsal, Karlsruhe). W ten sposób zaciera się często
biegunowość tego co sakralne i co świeckie , tak istotna dla artystycznego
ksztahu miasta średniowiecznego. Także arsenały, stajnie, odwachy,
nowe budynki administracji i manufaktury zmieniają panoramę miasta,
a jego społeczeństwo przekształca się dzięki pojawieniu się robotników.
414 Rozwój miast

ODNAWIANIE,
ROZBUDOWY
I PRZEBUDOWY MIAST
XVII-XIX w.
Zarówno w czasach absolutystycznego
baroku, jak i w epoce restauracji czy
republikańskich dążeń XIX w. podej-
mowano wielkie przebudowy i prze-
kształcenia miast nawet kosztem ogrom-
nych wysiłków . Ponieważ dotyczyło to
przede wszystkim miast rezydencjonal-
nych i stolic, równie ważna jak koniecz-
ność usprawnienia administracji, okazy-
wała się potrzeba reprezentacji. Przy-
kłady:
- miasta odnawiane - Londyn, Lizbona
- miasta rozbudowywane - Bath, Mo-
Londyn, projekt odbudowy po pożarze 1666, Ch. Wren. P - kated ra sw. Pawła , R - Royal
nachium , Wiedeń, Petersburg Exchange, T - Tower (Mo, O).
- miasta przebudowywane - Paryż.
Najważniejsze zamierzenia i osiąg­
nięcia:
- dostarczenie mieszkań i miejsc pracy
dla gwałtownie rosnącej liczby ludno-
ści - w latach 1800-1900 w Europie
od 38% (Francja) do 200% (Anglia)
- modernizacja przeludnionych, starych
dzielnic miasta przez rozbiórkę bądź
przebijanie ulic, tworzących nowe,
geometryczne połączenia budowli
i placów
- zabudowywanie obszarów po roze-
branych założeniach fortyfikacyjnych
(Monachium, 415* ; Wiedeń , 416*)
- sprawna sieć komunikacyjna w mieś­
cie i poza nim, także w aspekcie
militarnym (paryż po powstaniach
1848); pierwsza kolej podziemna
w Londynie 1863 Londyn dzisiaj. Powiązania budowli użytecznosci publicznej. T - Tower, B - Bank of England,
- rozdział dzielnic mieszkaniowych dla G - Guildhall , P - katedra sw. Pawła , Tp - Tempie, J - Courts of Justice, Tr - Trafalgar Square, Ja
- S. James's Palace , Bu - Buckingham Palace , A - Admiralicja, W - War Office, H - Horse-Guards,
robotników od dzielnic dla wyższych Sc - Scotland Yard , Pa - parlament, We - Westminster Abbey, Ar - Archbishops Park, Bm - British
warstw społecznych Museum (Bs, O).
- ścisła więź wyższej warstwy społecz­
nej z rządem ; dla robotników praca
i chleb
- optymalne rozdysponowanie urządzeń
dla administracji , zaopatrzenia, komu-
nikacji, produkcji, handlu, bezpie-
czeństwa (policja, wojsko), edukacji,
wypoczynku
- monumentalność dzięki założeniom
osiowym, ciągom placów, szerokim
ulicom i alejom z punktami widoko-
wymi (paryż , 415* Monachium,
415*, zob. też Turyn i Londyn, 267*)
- wprowadzenie surowszych przepisów LJ~
~B1692
budowlanych, ujednolicających wyso-
kość budowli i pięter, styl architek-
toniczny, fasady itp.

Bath (Anglia). Po prawej: stan z 1692. Po lewej: rozwój pomiędzy 1728 a 1810. A - Bath Abbey,
zaczęte 1499, B - łaźnie rzymskie, R - Royal Crescent, C - Circus, Q - Queen's Square, As
- Assembly Rooms, CC - Camden Crescent, L - Lansdown Crescent. Circus jest głównym
punktem, z którego rozchodzą się ciągi ulic zamkniętych i otwartych placów, prowadzących poza
miasto i łączących się z otaczającym krajobrazem wiejskim .
 Rozbudowa i przebudowa miast 415
Skutki negatywne, szczególnie
w XIX w.:
spekulacja gruntami
największa z możliwych gęstość za-
budowy, monotonne rzędy domów
wielkie domy czynszowe (koszary
czynszowe) z wewnętrznymi podwó-
rzami i specyficznym proletariatem

Londyn. Po pożarze 1666 (262'), który dał

w efekcie 70 000 bezdomnych, opracowano trzy
projekty odbudowy. Projekt Ch. Wre na' , przyjęty,
ale nie zrealizowany, oparty był na ideach teorety-
ków z XVI w. (por. 404 n.) i pośrednio na
rzymskich wzorcach antycznych. Wg Moholy-
-Nagy'a projekt ten jest "jakby ostatecznym pod-
sumowaniem całej tradycji planistycznej: rzymska
szachownica, hellenistyczne okazałe ulice i 10-,
8-, 6- i 4-ramienne place gwiaździste , z których
największy - zamiast katedry lub pałacu królews-
kiego - ma pośrodku gmach giełdy, dokładnie jak
Paryż po przebiciu ulic przez G.E. Haussmanna , 2 poło XIX w. Oś królewska: L-Luwr, C -Place de
Atlantyda Platona ma skarbiec".
la Concorde , E - Etoile; osie poprzeczne: R - Palais Royale, I - Institut de France , Lu - Palais du
Luxembourg ; Pa - parlament, Ma - Madeleine (por. 270); G - Grand Palais, H - Hotel des Bath, już w czasach rzymskich kurort z termami,
Invalides; T - Trocadero, Ei - wieża Eiffla, M - Ecole Militaire (Bs , O). od XVII I w. miasto o międzynarodowej sławie, ale
rozbudowane nie dzięki inicjatywie miejscowego
pana, lecz ze względów gospodarczych, z wy-
szukanym georgiańskim smakiem.

Paryż'. Przebicia ulic przez G. E. Haussmanna

w 1853-1871
- Reprezentacyjność cesarskiej stolicy Napole-
ona III
- rozbudowa miasta z 3400 na 7800 ha
- zmodernizowanie i zdecentralizowanie cias-
nego i niezdrowego centrum miasta; zburzenie
28000 domów
- wzrost cen gruntów i dzięki temu dochodów
z podatków
- pierwszy nowoczesny system kanalizacyjny
Europy; 1859-1873 także Londyn, 1873-1883
Berlin
- sprawna sieć komunikacyjna dla pojazdów (ok.
24 m szerokie ulice, mosty) i pieszych (chodniki ,
bulwary; pierwszy system bulwarów urządzono
1000 na polecenie Ludwika XIV, 1664, na miejscu
'--------
rozebranych fortyfikacji) , 60 ha parków
- budowa koszar na gwiaździstych placach i wol-
Petersburg, założony 1703 przez Piotra Wielkiego u ujścia Newy; centrum naprzeciwko P - twier- nych pól obstrzału dla szybkiego ataku w przy-
dzy Pietropawłowskiej i W - Wyspy Wasiljewskiej z gmachem Dwunastu Kolegiów (zespół padku powstań w starych dzielnicach, które od
budynków rządowych) . WE - P ałac Zimowy i Ermitaż, A - Admiralicja. Stąd rozchodzą się 1789 budziły lęk, a w 1831 i 1871 (Komuna
gwiaździście trzy wielkie osie, 1717-1740. Zob. też 329' i 405. Paryska, zniszczenie Tuileries) zostały zgnie-
cione
- ożywienie handlu (hale targowe, domy hand-
lowe, giełdy , biura itp.)
- z rozmachem przeprowadzona historyzująca
zabudowa , w sumie 95 km nowych okazałych
ulic.

Petersburg'

Monachium'. Podział na zamknięte miasto mie-

szczan od płd. i miasto królewskie od płn . został
jeszcze podkreślony przez założenia osiowe
i monumentalne budowle XVIII i XIX w.
- Już za czasów wczesnych władców absolutnych
w epoce renesansu i baroku usunięto wiele
domów mieszczańskich pod budowę kolegium
jezuickiego, 1559-1597, Maxburga i Rezydencji
przylegającej do miasta wraz z ogrodami, dla
których nawet rozbudowano fortyfikacje miejs-
kie
- w XVIII w. , po skasowaniu twierdzy, rozpoczęto
prace budowlane, realizując program rezydenc-
jonalny, urządzając nowe reprezentacyjne ulice
i place wraz z punktami widokowymi (Maxi-
milianeum , Friedensengel , Kónigsplatz) oraz
Monachium, miasto mieszczan (od płd.) i państwowe zalożenia monumentalne (od płn.) . F - Frauenkir- ogrody angielskie
che, J - kolegium i kościół Jezuitów, M - Maxburg , A - stary dziedziniec, R - Rezydencja, T - klasztor
i kościół Teatynów, H - ogród dworski, L - Ludwigstrasse, K - Kónigsplatz, U - uniwersytet, AP - Stara
Pinakoteka, NP - Nowa Pinakoteka, P - Prinzregentenstrasse z Bayerische Nationalmuseum, Fr
- Friedensengel, Ms - Maximilianstrasse, Mx - Maximilianeum (Bs, O).
416 Rozwój miast
- królowie bawarscy w XIX w. uważali siebie za
mecenasów sztuki , a Monachium za miasto
artystyczne (muzea, uniwersytet, akademia mu-
zyczna, biblioteka państwowa , archiwum i in.);
stylistycznie panował klasycyzm (Gliptoteka,
Propyleje , Galeria Państwowa , Teatr Narodowy,
Pinakoteka, fasady na Ludwigstrasse) i eklek-
tyzm, a także niemal kopiujący historyzm (Sie-
gestor wzorowana na Łuku Konstantyna , Feld-
hernhalle na Loggi i dei Lanzi we Florencji).

Lizbona' , po trzęsieniu ziemi 1775 (30 000 zabi-

tych ze 170 000 mieszkańców i 9000 zniszczo-
nych domów) Marques Pombal zapobiegł odpły­
wowi ludności (.. zabitych pochować, żyjących za-
opatrzyć , porty zamknąć"). Przeforsował on od-
budowę wg planów E. dos Santos de Cervalho
który nawiązał do hippodamejskiego planu Pireu:
su (392): nizina z ośmioma podłużnymi i dziewię­
cioma poprzecznymi ulicami, poprzerywanymi pla-
cami ; dla każdego rzemiosła jedna ulica. Nad
rzeką wspaniały Pla<;a do Comercio (plac Hand-
lowy), stare miasto i park na zboczach wzgórz.

Wiedeń , Ringstrasse, główne dzieło historyzmu

I stylu grynderskiego. Rozebrane obwałowania Lizbona, Pla<;a do Comerci?, 200 x 175 m, rodzaj .sceny, otwartej ulicą przelotową na brzeg Tagu ,
miejskie zostały zamienione na szeroką ulicę , któ- rze,kl . dostępnej dla statkow oceanicznych. Posrodku placu pomnik konny Jose I z płyciną
poswlęconą Marquesowl Pombal. Otaczające gmachy 2,5-kondygnacyjne, przyziemia z pod-
rą od 1858 zabudowywano gmachami reprezen -
tacyjnymi, zgodnie z decyzją cesarza Franciszka Cieniami arkadowymL Zamierzona synteza n ajważ niejszych placów Europy: Place Royale, Piaz-
Józefa, 1848-1916. zetta I In. Za łukiem triumfalnym dolne miasto (Cidade Baixa). zaprojektowane przez E. dos Santos
- Plan całości: L. Forster, Bayreuth de Cervelho, 1756, na wzór systemu hippodamejskiego.
- architekci: F. Schmidt, Kolonia; T. Hansen, Da-
nia; G. Semper, Drezno; E. van der NOII i H. v.
Ferstel , Wiedeń
- trzy główne odcinki Ringu : 1. Hofburg - muzea,
2. ratusz - Burgtheater - parlament - uniwer-
sytet, 3. banki - giełda
- szlachta mieszkała w pobliżu Hofburgu, miesz-
czanie w okolicach giełdy
- place i. parki , z licznymi pomnikami , nie są już
zamknięte ze wszystkich stron pierzejami zabu-
dowy (por. 413") , gmachy stoją osobno, .. prze-
strzeń jest teraz elementem przenikającym
z nieokreślonej odległości , już przez architek-
turę nie formowanym " (W. Pehnt)
- wystawny historyzm jest dla architektów obo-
wiązkowy; całość założenia stanowi najbardziej
monumentalne muzeum na wolnym powietrzu
tego , zarazem konserwatywnego, jak i wierzą­
cego w postęp , oficjalnego stylu grynderskiego
(zob . 375) ; przy tym wzorce historyczne winny
wywoływać moralno-filologiczne skojarzenia:
grecko-rzymskie dla demokracji (parlament),
gotyckie dla dumy mieszczańskiej (kościół woty-
wny, ratusz) , renesansowe dla edukacji humani-
stycznej (muzeum, opera, teatr, uniwersytet)
I rządu (Hofburg), formy weneckie dla handlu
(giełda).

Patrz też klasycystyczne przebudo-

wy miast, 267 n. * i 373* .

Wiedeń , Ringstrasse, pocz.

1858 (St, O)
V - kościół wotywny NM - Naturhistorisches Mu- O - opera
H - nowy Hofburg seum BV - Bankverein
KM - Kunsthistorisches R - ratusz Bo - giełda
Museum P - parlament K - koszary
U - uniwersytet KG - Kunst- und Gewerbe-
J - Pałac Sprawiedliwości schule
B - Burgtheater
 Reformy socjalne w projektach miast 417

REFORMY SOCJALNE
W PROJEKTACH MIAST
Idee organizowan ia socjalnych miesz-
kań i stanowisk pracy w xvrn i XIX w.
prawie nigdy nie pochodziły od panują­
cych czy architektów, ale niemal zawsze
od profanów, a więc mieszczan, hand-
larzy lub fabrykantów (378 n. *). Dopiero
ich d z iałania wywołały zm iany w usta-
wodawstwie, które z trudem nadążało za
potrzebami robotników w przeludnio-
nych miastach i za nowymi realizacjami
budowlanymi (338 n. ).
U podstaw nowego my ś l enia leżało
przede wszystkim:
ubóstwo kl asy robotniczej w okresie
wczesnego uprzemysłowienia
obudzenie świadomości socjalnej
Augsburg , Fuggerei, 1516--1525, fundacja Jacoba Fuggera dla zubożałych , ale nie zadłużonych przez literatów (np. Bettina von Ar-
katolickich rodzin mieszczariskich. W 56 domach po 2 mieszkania, każde po 60 m', z własnym
wejśc iem ,gospodarstwem i ogródkiem. Dzięki temu zachowana wolność osobista i n i ezależność . nim, 1785-1859, " Dies Buch gehort
Roczny czynsz (do dzisiaj): 1 reriski gulden. Własna opieka szpitalna i kościół. K - kuchnia, Ka dem Konig" , 1843, o pauperyzacji
- pokój, St - pokój dzienny, S - sypialnia. i socjalnym ubóstwie; Gogol , Marks,
Tołstoj i in.), Kośc iół (Jan Bosco,
Leon XIII, Adolf Kolping) i przedsię­
biorców (A. Bebel, F. Krupp, van
Marken, 379*, i in .)
idea powrotu do natury głoszona
w dobie oświecenia i romantyzmu
emancypacyjne idee rewolucji fran-
cuskiej w odniesieni u do trzeciego
stanu
zmienione znaczenie krajobrazu: od
parku barokowego do ogrodu kraj-
obrazowego (333 , ~ ogrody); oraz
analogicznie od wczesnego, opasane-
go murami miasta idealnego do "viIle
sociale" dla robotników w pobliżu
ich fabryki i w otwartym, sielskim
Chaux (Arc-et-Senans), " saliny królewskie" 1774, C.N. Ledoux. Wzniesiono tylko połowę elipsy mieście-ogrodzie .
z promieniście ułożonymi pawilonami mieszkalnymi dla robotników i urzędników , na środkowym
pasie dom dyrektora pomiędzy 2 warzelniami. Portale w stylu klasycyzmu rewolucyjnego (por. 265 ,
372) , domy węglarzy w formie mielerzy, rzeźbiarski motyw wypływającej z waz solanki na ścianach Cztery główne koncepcje:
warzelni' i in. symbolizują związek ludzi z tym specyficznym zawodem . 1. Ville sociale = powiązanie miejsca
pracy i mieszkania w ramach jednego
osiedla z infras trukturą zaspokajającą
wszystkie potrzeby.
2. Miasto-ogród = samodzielne osiedle
w typie ville sociale, ale o wiejskim
charakterze.
3. Przedmieście-ogród = zabudowa jak
w mieście-ogrodzie, ale zawodowo
i administracyjnie zależna od nieda-
leko położonego miasta b ądź fabryki.
4. Osiedle robotnicze.

Wszystkie te koncepcje charakteryzują

wspólne cele wychowawcze.

Familistere, " palais sociale" w Guise (płn. Francja), 1859-1885, J.BA Godin. Socjalnopaternalis-
tyczne osiedle robotnicze. Spółdzielnia z udziałem w zyskach. 1968 rozwiązana (muzeum).
Przeszklone H - dziedzirice wewnętrzne (zob. przekrój) jako miejsce spotkari; z nich dostęp do
mieszkari przez żelazne podcienia. K - kuchnia i żłobek , S - szkoła, W - budynki gospodarcze; poza
tym teatr, basen, pralnia, kasyno, gazownia. Wzorcowy dla tzw. Czerwonego Wiednia, 420 n:
418 Rozwój miast

Ad l. Wczesne projekty w typie viUe

sociale
Lichtenwtirth-Nadelburg (Dolna Austria) , zało­
żony w czasie panowania Marii Teresy po 1753,
fabryka wyrobów metalowych i igieł mosiężnych ,
z otoczonym murem osiedlem robotniczym , złożo­
nym z 50 domów i kościoła . Miejscowość ta,
zubożała na skutek najazdów tureckich i wojny
sukcesyjnej, mogła dzięki osiedlu przetrwać do
II wojny światowej. Jeden z nielicznych przy-
kładów inicjatywy władców .
Chaux (Arc-et-Senans) , 417". " Funkcjonalny
uklad wnętrz , surowe, geometryczne formy, poło­
żenie i wyposażenie budynków Odzwierciedlają
poglądy Ledouxa na życie ludzkie, pracę i spędza­
nie wolnego czasu ... symbolizują pragnienie
stworzenia lepszego świata" (Delpal) .

Kompleksy produkcyjno-mieszkanjowe:
Owenite viliages, zakładane od 1817 przez przedsiębiorcę R. Owena. Wsie przemysłowe dla około
1200 mieszkańców , " otoczone obszarami rolniczymi - jedność złożona z fabryki , mieszkań ,
Phalanstere, 1829, Ch. Fourier. Budynek miesz- kościoła , szkoły ; rozdawnictwo podstawowych produktów, jak jedzenie, ubrania itp.; skrajna utopia
kalny długości 1,2 km, na planie nawiązującym do socjalna (Grassnick) . Wioski rozpadły się, ponieważ mieszkańcy nie potrafili podporządkować się
Wersalu , dla 1620 ludzi. idealistycznym koncepcjom, które ludzką architekturę łączyły z nakazowym systemem kształ­
Familistere, 417", 1859, producent pieców J. Go- towania charakterów, odzielaniem dzieci od rodziców dla uniknięcia złego przykładu , itp.
din. Założenie długości 180 m, złożone z 3 bloków
dla 465 rodzin , dziedzińce wewnętrzne kryte prze-
szklonymi dachami. K - kościół
H - szpital
Rozs trzygające idee zrodziły się w Ang- A - przytułek
S - szkoła
lii, gdzie najwcześ niej rozpoczęła się So - szkoła nie-
industrializacja i w przerośniętych mias- dzielna
tach pojawił się socjalny problem slum- F - fabryka
sów. G - gazownia
B - bank
Owenite villages* L - sklepy
Saltaire* p - park
FI - rzeka
Ka -kanał
Ad 2, 3. Miasto-ogród, przedmieście­
-ogród
Miasta-ogrody nie miały być przedmieś ­
ciami w zieleni, za leżnymi od dużego
miasta, lecz samodzielnymj osiedlami
położonymj w wiejskjm otoczeniu. Ebe-
nezer Howard, 1850-1928, rozwinął Saltaire, 1852, wzniesione przez angielskiego producenta T. Salta, odniosło największy sukces.
koncepcję wiejskich osiedli mieszkal- Zachwycano się położeniem w zieleni , wzorcową fabryką, niskimi rzędami domów z ogródkami i w
pełni przemyślanymi urządzeniami zaopatrzeniowymi , wypoczynkowymi i edukacyjnymi z miejs-
nych*, w których " znajdować się miały kimi ambicjami (linia kolejowa!). Celem Salta było uniknięcie zatrucia środowiska i nadzieja na
zarówno fabrykj , jak i wszystkje obiekty "dobrze odżywionych, zadowolonych , szczęśliwych robotników".
kulturalne" (Pevsner).
W "Tomorrow", 1898, nowe wydanie (,~\<.Ul'tURAL l.l.NO o ""ItC,
"Garden Cities of Tomorrow" , ~ "Co.'" Lł'''''.l
1902, systematyzuje on swoje pomysły \.~.·~·~'·ł"__~~~__~~<~o~,~,,~-+__~~~__~~
i doświadczenia z dotychczasowych
prób podejmowanych przez niektórych
przemysłowców z przedmieściami­
-ogrodami , np.
Port Sunlight (Cheshire) dla firmy mydlarskiej
braci Lever, zaczęte 1888;
Bourneville (Manchester) dla producenta kakao
Cadbury'ego, zaczęte 1895, bardzo zyskowne
przedsięwzięcie ; wzorcowe ze względu na es-
tetykę form i warunki sanitarne.

Howardowskie miasto-ogród miało

stanowić równowagę pomiędzy miastem
i wsią przez
połączenie zalet każdego z nich
wykluczenie wad
zakładanie miast do 30 000
ców
E. Howard, koncepcja miasta-ogrodu złożonego z 6 pierścieniowych sektorów, 1898. Tu: sektor
z wewnętrznym G - kolistym ogrodem (2 ha), otoczonym budynkami R - ratusza, T - teatru ,
B -biblioteki, H -szpitala, M -muzeum, K -sali koncertowej. Wokół C -parku centralnego (50 ha)
kolisty Kr - pałac kryształowy ze sklepami ; dzielnica mieszkaniowa, z ogródkami przydomowymi ,
mieszkań­ pom i ędzy promieniście biegnącymi bulwarami , przedzielonymi A - aleją szerokości 130 m,
z kościołem, szkołami i S - placem zabaw; całość ograniczona pierścieniem fabryk F i linią kolejową.
 Ville sociale, miasto-ogród, osiedle robotnicze 419

oddalenie 50 km od większego miasta

i powiązanie z nim systemem komuni-
kacji publicznej
tworzenie zamkniętych jednostek
z zapleczem mieszkalnym, pracow-
niczym, zaopatrzeniowym i u sługo­
wym
spółdzielczo ść jako ochrona przed
spekulacją i wyzyskiem
humanitarne warunki życia, z moż­
liwością kontaktów sąsiedzkich i wy-
cofan ia s ię w prywatność mieszkania
element szczególnie ważny: własny
ogródek.

W tym samym czasie powstało wiele

Letchworth (Hertfordshire) , ideał miasta-ogrodu E. Howarda, zaplanowany, zrealizowany i zmodyfi- miast-ogrodów i przedmieść -ogrodów.
kowany, od 1903, przez R. Unwina i B. Parkera. Zmiany dotyczyły przede wszystkim większego
i regularniejszego zazielenienia (przez co całość robiła mylące wrażenie ogródków działkowych). Letchworth*
wzmocnienia wyrazu stosunkowo rzadkiej zabudowy i słabszego wyróżnienia centrum.
Tu : Prixmore Hill, 170 jednostek mieszkaniowych, 510 mieszkańców. Welwyn*

Hellerau* koło Drezna, pierwsze niemieckie mias-

to-ogród, 1908, proj. R. Riemerschmida, 1909 po-
czątek budowy, idea i sfinansowanie K. Schmidt
na podstawie angielskich wzorów i statutu Deu-
tsche Gartenstadt-Gesellschalt .... .trwalość własno­
ści spółdzielczej .. . aby żadna speku lacja gruntami
nie była możliwa". Dopasowanie do krajobrazu,
telefon, tramwaj, łączność kolejowa, drogi przelotowe
i ciche dzielnice to charakterystyczne cechy miasta.

Także miasta-przedmieścia R. Unwi na

osiągnęły większy sukces niż jego
Letchworth.

Szczególnie rozpoczęte 1907 Hampstead Gar-

den Suburb koło Londynu .. musi być cenione jako
ideał zasad miasta-ogrodu w rozplanowaniu zaró-
wno budowli mieszkalnych, jak i publicznych, z re-
gularnym centrum - oba kościoły i instytut za-
projektowane przez E. Lutyensa - prostymi ulica-
mi głównymi, zakrzywionymi uliczkami bocznymi
Welwyn, miasto-ogród, 1918, L. de Soissons, gospodarczo odniosło w i ększy sukces niż Letch- i drogami tylko dla pieszych i z pieczołowicie
worth i in. dzięki powiązaniu skoncentrowanego na płn. p rze mysłu z koleją, jednolitej architekturze , ocalonymi starymi drzewami" (Pevsner) .
parkowym alejom oraz obecności Howarda aż do jego śmierci w 1928. Ciudad Lineal , 420'

Ad 4. Osiedla robotnicze (zob. też 338

n.) Koncepcje miasta-ogrodu spopulary-
zowały się szybko, ale jednocześnie
F - fabryka zostały wykorzystane przez spekulantów
K - małe domki
V - wille do budowy prostych osiedli podmiejs-
W - instytucje kich z ogródkami przydomowymi. Jed-
opieki społe­ nak właśn i e to wykorzystanie nowych
cznej
U - n i eokreślone idei spowodowało, że osiedla robotnicze
- także nie w pob l iżu fabryki - projekto-
wano i wznoszono bardziej racjonalnie
niż w czasach koszar czynszowych .
Ogródki przydomowe znajdowały s ię
ju ż w skromnej skali w Fuggerei
w XVI w. , a także na tyłach domów
1000
I w Chaux i praw ie żaden późniejszy
nowatorski proj ekt z nich nie rezyg-
nował.

Hellerau, plan zabudowy. Politycznie samodzielna gmina, założona 1908-1913 (3,5 km od Od londyń skiej wystawy św i atowej
Drezna). Rozdział terenów fabrycznych, mieszkalnych i usługowych z uwzględnie ni em warunków 1851 pokazywano nowe osiągnięcia
topografi cznych; podzielenie osiedli na dzielnice biedniejszych (małe domki, minimum 55 m2 w dziedzinie planowan ia osiedli robot-
powierzchni użytkowej: pokój dzienny i kuchnia na dole, 2 sypialnie na górze, do tego składzik,
piwnica i pralnia; roczny czynsz 250 marek) i bogatszych (dzielnica willowa , przeważnie wolno niczych. Z m ateriałów budowlanych
stojące domy, 600--2000 marek czynszu rocznego), wg H. Gundlach i Mu. proponowano wszystko - od cegły
420 Rozwój miast

i drewna, poprzez gotowe domy

z tektury (Paryż I 889), aż po domy
z podwójnymi stalowymi ścianami
(Duisburg-Laar, 1926) i betonu w czasach
po 1945.

Lipsk, Drezno, Lenton, Delft i in., 378 n.*

Osiedle mieszkaniowe zakładów Kruppa, Dahl-

hauser Heide' w Essen, 1907-1911 albo Kiel-
-Gaarden , 1917, pokazują naj istotniejsze elemen-
ty takich założeń:
- dopasowanie się do warunków topograficznych
- długość rzędów domów jest definiowana przez
układ ulic poprzecznych
- " tereny zielone" staną się obowiązującym okre-
śleniem także i w urbanistyce
- ogródek dla każdej jednostki mieszkalnej po-
między równoległymi ciągami domów
- place zabaw i wolne przestrzenie między kwad- Ciudad Lineal (miasto liniowe), 1894 zaplanowane , przez Soria y Mata, jako pierścień wokół
ratowymi bądź prostokątnymi założeniami Madrytu , łączący ze sobą starsze , zewnętrzne dzielnice miasta pasem mieszkalnym, ciągnącym
- 1,2-kondygnacyjne jednostki mieszkalne. się równolegle do dróg szybkiego ruchu ; pierwszy plan urbanistyczny przedmieść , uwzględniający
i przewidujący potrzeby zmotoryzowanego ruchu kołowego, ale z zachowaniem terenów rolniczych
między osiedlami.
Przykład problematyki wielkomiejs-
kiej i jej rozwiązania
Budowa mieszkań komunalnych
w "Czerwonym Wiedniu" 1919-1934
Ubóstwo mieszkań robotniczych było
nieopisane. Spis mieszkań w 1917 wy-
kazał:
92% mieszkań bez własnej toalety
95 % bez instalacji wodociągowej
mieszkania robotnicze średnio o po-
wierzchni 20 m2
58 % członków rodzin robotniczych
nie miało własnego łóżka
domy czynszowe o 85-proc. zabudo-
wie parceli: 4-5-kondygnacyjne świe­
tliki, często o powierzchni 3 x 4 m
domy ze ślepymi kuchniami, po-
zbawionymi bezpośredniego oświet­
lenia i wentylacji ; także pokoje bez
okien
czynsze sięgające 25 % dochodów.
Essen, osiedle Kruppa Dahlhauser Heide, 1907-1911.
Rządowy program budowy osiedli mie-
szkaniowych z czasów socjaldemokraty- H - główne
cznych władz samorządowych podwórko
19l9-1934 (" Czerwony Wiedeń " ) N - podwórka
chciał - pomimo depresji gospodarczej boczne
K - kuchnia
rodzącego się faszyzmu - stworzyć Z - pokój
"wyspę socjalizmu" . Oznaczało to m.in. Ka- komódka
solidaryzującą się klasę robotniczą w za- """"'......r LG -- korytarz
świetlik
mkniętych zespołach mieszkaniowych.
Pas budynków gminnych miał stać się
" Ringiem proletariatu". Jako podstawę
wypracowano:
nowe ustawodawstwo w dziedzinie
polityki socjalnej , oświatowej , zdro-
wotnej , finansowej , kulturalnej i mie-
szkaniowej
wysokość podatków w Wiedniu dzię­ Z z z z z Z
400 356
ki politycznemu oddzieleniu się od
"czarnej " Dolnej Austrii
- rozdział mieszkań nie według do-
chodów osiąganych przez rodzinę Po lewej: Wiedeń , II okręg, dom czynszowy z wąskimi świetlikami , styl grynderski. Po prawej: tzw.
Bassena-Wohnhaus (Bassena = wspólny wodociąg). dom ze ślepymi kuchniami pozbawionymi
(kapitalistycznie), ale według obiek- bezpośredniego oświetlenia i wentylacji. Najczęściej tylko jeden pokój, wspólne toalety. Styl
tywnych potrzeb (socjalistycznie) , grynderski.
 Osiedla robotnicze 421

z systemem punktacji uwzględniają­

cym warunki rodzinne, dotychczaso-
we warunki mieszkaniowe, stan zdro-
wia, fakt urodzenia się w Wiedniu
(ochrona przed napływem obcej lud-
ności)
opłaty czynszowe w wysokości 4%
dochodów za 38 m2 ; pokój , kuchnia,
przedpokój , toaleta, kuchenka gazo-
wa, instal.acje gazowa, wodna i elek-
tryczna. Zadnych kosztów amortyza-
cji , ponieważ czynsze obliczono nie
wg kosztów budowlanych, lecz sta-
łych kosztów utrzymania (ceny poli-
tyczne).

W sumie powstało ponad 200 założeń

Po lewej: Wiedeń , zabudowa obrzeżna z dziedzińcem parkowym, " Bebel-Hof", 1925, K. Ehn. z 72 000 mieszkań , z własną infrastruk-
Po prawej: osiedle w typie miasta-ogrodu "Am Tivoli" , XII okręg , 1927-1929, W. Peterle. Kolonia turą, jak np. łaźnie, obiekty sportowe,
willowa, czterorodzinne domy z 404 mieszkaniami. Malowniczy układ ulic, architektonicznie szpitale, przedszkola, place zabaw,
romantyczne place; centralne łaźnie , pralnia , przedszkole i in.
ochronki , domy opieki, biblioteki pub-
v liczne, stowarzyszenia kulturalne, elekt-
v - pawilon sklepowy
W - łaźnia i pralnia ryfikacja oświetlenia ulicznego, tram-
K - przedszkole waje, ulice, mosty itd.
B - biblioteka
A - stare zabudo-
Zasadą urbanistyczną stała się wielka
forma. Typy budowli:
1 - nieregulama zabudowa blokowa
(Sandleiten*)
2 - zabudowa obrzeżna (Bebel-Hof*)
albo zabudowa obrzeżna z traktem
podwórzowym w wypadku dzie-
dzińców (Wiedenhofer-Hof)
3 - osiowe, wielkie superbloki
(Karl-Marx-Hof*)
4 - rozluźnione superbloki z późnej
fazy (Washington-Hof) budowy
miast-ogrodów, w lokalnym stylu
Wiedeń , Sandleiten, 1924-1928, E. Hoppe i in. Największe osiedle mieszkaniowe Wiednia, 1587 rodzimym
mieszkań , rezygnacja z osiowości. Malownicze, organicznie rozwinięte miasto w mieście , gęsta
5 - zamykanie luk w budynkach tyl-
sieć prostych i krętych ulic z wygiętymi fasadami domów, altany i parki pomiędzy obudowanymi
dziedzińcami , niesymetryczne place; centralne pralnie i łaźnie , niezwykle różnorodny efekt nym traktem podwórzowym
urbanistyczny. 6 - system rozproszony rzadki , ponie-
waż kosztowny i odciągający od
wspólnoty (kolektywu)
7 - zabudowa dwurzędowa ; domy jedno-
i dwurodzinne z własnymi parcelami
(osiedla na obrzeżach miasta).
"Czerwony Wiedeń" nie wykreował
żadnego własnego stylu, ale do stylów
współczesnych (historyzm, secesja, eks-
presjonizm, kubizm, symbolizm, nowa
rzeczywistość , De Stijl , styl narodowy)
dodał wła s ne piętno artystyczne: od
idylli przedmieść do patetycznej monu-
mentalności Karl-Marx-Hofu.

Wiedeń , Karl-Marx-Hof, 1927-1930, K. Ehn. Zamknięte zalożenie, 1382 mieszkania, 23-proc.

zabudowa gruntu, wielkie dziedzińce parkowe, fasady o jasnych podziałach (" kilometr Art Deco").
Liczne loggie, łuki bramne szerokości 16 m, takźe jako przelot dworzec - stadion piłki nożnej.
Łaźnie , klinika stomatologiczna , poczta, sklepy, lokale restauracyjne, kasa chorych i in.
422 Rozwój miast
"Karta Ateńska " przyjęta w 1933 przez
Congres Intemationaux d ' Architecture
(CIAM) sformułowała zasady funkcjo-
nalnej urbanistyki. Wpłynęły one na
urbanistykę i projekty odbudowy po
1945, planowanie miast satelitów i an-
gielskich New Towns.
Przykłady ad I:
la) Radburn (New Jersey* USA) lata
dwudzieste XX w. Nowością było roz-
dzielenie różnych komunikacji. Mocno
zazielenione tereny mieszkalne z ciąga­
mi pieszymi pozostawały ciche, ponie-
waż od samochodów odciążał je system
dróg przelotowych i dojazdowych . Ruch
okrężny na nielicznych skrzyżowaniach
zmniejszał niebezpieczeństwo wypad-
ków. Wzrastające natężenie ruchu koło­
wego uczyniło system ten mocno prob-
lematycznym.
Naśladownictwa: Vallingby koło Sztok-
holmu ; Cumbemauld (Szkocja), jedno
z tzw. New Towns; Sennestadt, 1956
i Wulfen, 1962, Niemcy.
l d) 28 New Towns w Anglii.
Milton Keynes, 423 *, ze względu na
wielkość (250 000 mieszkańców) zali-
cza się także do New Cities (I 4).
Krytykowano przede wszystkim:
- modernistyczną architekturę centrum
- jednostronny plan komunikacji kołowej
- fabryki Highl-tech, które zdominowały
przedsiębiorczość.
2) ViIles nouvelles we Francji, 423 *
Rozrost miast został zakłócony od XVIII
w. w wyn iku zahamowania przyrostu
naturalnego, tradycyjnej preferencji rol-
nictwa, częściowego zaniechania moder-
nizacji (w 1950 tylko 75 % " mieszkal-
nych " mieszkań ) ; jedynie wielkie mias-
ta, takie jak Paryż, Marsylia, Lyon ,
rozrosły się nieproporcjonalnie (w sumie
1/3 wszystkich mieszkańców) . Po II
wojnie światowej wzrósł przyrost natu-
ralny i, co za tym idzie, urbanizacja.
W latach pięćdziesiątych procesy te zbyt
szybko zostały opanowane przez Grands
Ensembles (patrz niżej). Wygodniejsze
rozwiązania pokazują villes nouvelles,
które od lat sześćdziesiątych powinny
odciążyć 3 metropolie, częściowo także
z zastosowaniem howardowskich idei
miasta-ogrodu.
- 30 000-50 000 mieszkańców , niska średnia
wieku
- samodzielność zaplecza kulturalnego , socjalne-
go i technicznego; jednak w villes nouvelles
wokół Paryża niezależność gospodarcza nie
mogła być osiągnięta
- integracja starszych osiedli
TYPOLOGIA NOWYCH MIAST XX W.
według ich funkcji (częściowe pokrywanie się kategorii jest nieuniknione)
L Autonomiczne nowe miasta, samodzielne dzięki ofercie zaplecza za-
spokajającego wszystkie potrzeby, jak mieszkanie, praca, zakupy, zdrowie,
kultura, spędzanie czasu wolnego, wypoczynek. Do nich za liczają się:
l. New Towns, a) angielskie miasta-ogrody zakładane przez państwo , 417 n. *;
w USA Radburn (New Jersey *),
b) miasta odciążające metropolie z lat 1946-1950, w sumie 13, z tego
8 wokół Londynu : centra ekspansji dla przemysłu i ludności ,
c) 1961-1966: regionalne centra wspierające gospodarkę w MidIand,
Merseyside, środkowej Szkocji, por. 6,
d) 1967 n.: 6 dalszych "nowych miast" odciążających wielkie miasta
i wspierających gospodarczo płd.-wsch. Anglię , druga generacja miast-
-ogrodów, ale do 260 000 mieszkańców w duchu New Cities, por. 4. Milton
Keynes, 423*.
2. ViIles nouvelles, francuski wariant New Towns, 422 n. *.
3. New Communities, projektowane i wznoszone w USA przez prywatne
organizacje lub firmy. Columbia (Mery land); Reston (Virginia).
4. New Cities, nowe miasta z więcej niż 250 000 mieszkańców i daleko idącą
autonomią dzięki "ofercie wszystkich istniejących funkcji " (P. Merlin).
Brasilia; Milton Keynes, 423 *.
5. Miasta monofunkcyjne projektowane dla określonych celów.
a) gospodarczych: domy górnicze w Kanadzie; Wulfen jako główny
ośrodek górnictwa westfalskiego, założony 1962; Neu-Gablonz koło
Kaufbeuren, wyroby szklane i dekoracyjne, 1946; Wolfsburg, miasto
V:olkswagena, 1938; Togliattigrad (Rosja), fabryka samochodów Łada­
-Zyguli , 1964; b) naukowych: Akademgorodok (Rosja), 1958; c) opiekuń­
czych: miasta rencistów w USA; La Grande Motte (płd. Francja), miasta
wypoczynkowe, 1974.
6. Miasta rozwojowe, punkty wyjścia zaplanowanego lub popieranego przez
państwo rozwoju mało rozwiniętych obszarów. Centra rozwoju dla
małą wspomagania słabych gospodarczo regionów przez celowe organizowanie
nowych miejsc pracy, por. L l. c, d.
II. Zależne nowe miasta
l. Miasto satelitarne, nowe miasto, odciążające przeludnione wielkie miasto,
ale zależne gospodarczo i najczęściej także kulturowo. Grands Ensambles,
423.
2. Nowe miasta mieszkaniowe - dzielnice mieszkaniowe. Miasto socjalis-
tyczne, 423*
3. Nowe dzielnice, mają wprawdzie własne miejsca pracy i zaplecze
usługowe, ale pozostają zależne od centrum miasta. Mannheim - Vogels-
tang; Kolonia - Chorweiler; Monachium - Neu Perl ach.
(za P. Merlin, 1976; G. Niernz, 1986; U. Theissen, 1989 i in.).
 Typologia miast nowoczesnych 423
- równowaga pomiędzy obszarami przemysłowo-
-mieszkalnymi i terenami zielonymi ("lone Na-
turelle d'Equilibre" - lNE)
- przemysł w każdym "nowym mieście", dzięki
czemu skrócone dojazdy do pracy
- połączenia komunikacyjne dla dojeŻdżających
- szkoły wyższe .
Następstwa:
- niemal 65% robotników poświęca do 3 godzin
dziennie na dojazd do miasta
- zadowolenie z jakości mieszkań , ale braki soc-
jalne, jak w przypadku Grands Ensembles, naj-
częściej nie do uniknięcia.

Przykłady ad II:
l) Grands Ensembles od lat pięć­
dziesiątych we Francji . Zbiorowiska
wielkich bloków na obrzeżach miast,
monotonna architektura, często o niskiej
jakości , źle wyposażonych. Następstwa:
- przy dużych odległościach do miejsc pracy złe
połączenia komunikacyjne
- niewystarczające zaplecze socjalne, oświatowe ,
zdrowotne, a także oferta kulturalna i wypoczyn-
kowa
Milton Keynes , zaczęty 1967, New Town między Londynem i Birmingham, odciąża a~lomeracje - przez to socjalna izolacja, odptyw warstw zamo-
obu miast. W odróżnieniu od stopniowo rozrastających Się miast tylko w niewielkim stopniu żniejszych i powstawanie gett ubogich, alkoho-
przemieszane tereny mieszkaniowe~ pracy, opieki i wypoczynku. Sieć głównych ulic, l.- centrum lizm, wandalizm; Grigny koło Paryża , z lai pięć­
administracyjne , I - przemysł, rzemiosło ; zakratkowane dZielnice mieszkaniowe; kropki - lokalne dziesiątych , ma najwyższy wskaźnik samo-
centra (wg I. Mose i N. Lanfer). bójstw we Francji.

D aglomeracja paryska
2) "Miasto socjalistyczne" jako nowa
lokacja lub nowa dzielnica powinno
"s trukturą i sposobem życia wprowadzić
_ centrum miasta
do świadomości obywatelj polityczne
i społeczne ideały socjalizmu" (Rainer
D ville nouvelle Koch). Cel: kolektywne mieszkarue,
samokształcen ie, samoopieka.
111 miasto peryferyjne
- Miasta wyłącznie mieszkaniowe dla dojeżdżają­
• centrum usługowe cych do sąsiednich miast przemysłowych, np.
Eisenhuttenstadt, Hoyerswerda
- podstawową jednostką jest socjalistyczny kom-
las
pleks mieszkaniowy z zapleczem usługowym ;
tereny wypoczynkowe , szkoły i obiekty sportowe na 5000-28 000 mie-
obszar chronionego szkańców; jednostka podzie lona na osiedla po
krajobrazu 1000-3000 mieszkańców; kilka kompleksów
mieszkaniowych łączonych w okręgi do 60 000
lone Naturelle mieszkańców
d'Equillibre - centralny plac z wielkimi , przestrzennymi gma-
chami reprezentacyjnymi : pałacem kultury, do-
komunikacja publiczna mem związków i partii
w okręgach zewnętrz­ - magistrala = ulica sklepów, głównego ruchu
nych i manifestacji
- jednolity i często monotonny wygląd ulic i do-
Pięć paryskich villes nouvelles leży w " Grande Couronne", zewnętrznym pierścieniu aglomeracji , mów, najczęściej S-piętrowych bądź jeszcze
ułożone w " lone Naturelle d'Equillibre" (Pt, O). . wyższych , bloki często długości do 200 m,
z prefabrykowanych zbrojonych, ściennych
i stropowych ptyt betonowych o wymiarach do
3 ,6 x 7 ,2 m
przekrój - niewiele typów mieszkań , średnio 60 m2 z ła­
zienką i toaletą; bloki dla emerytów z opieką
lekarską
- niewysokie czynsze nie pozwalają ani na opro-
centowanie, ani na remontowanie starych bu-
dynków, które są jeszcze subwencjonowane
- żadnych nowych kościołów
- wille na obrzeżach miasta dla najwyższych
warstw z kręgów polityki i gospodarki.
wypełnienie
spoiny

Urbanistyka socjalistyczna. System montażu i konstrukcji ścian w budownictwie wielkoptytowym.

424

LEKSYKON Wszystkie hasła w języku polskim i j ęzykac h obcych są ułożone w porządku

alfabetycz nym i ponumerowane. Numery haseł polskich podano w prostokątach
ILUSTROW ANY c:=:J. Numery ich odpowiedników znajdują się w wąskich pionowych rubryk ac h
z boku strony (angielski e pod A, francuski e pod F, niemieckie pod N, włoskie pod
W), Pismem pochyłym wyróżniono terminy dru gorzęd ne , które zos tały przetłum a­
czone dod atkowo; w rubrykach z boku z n ajd uj ą s i ę więc dodatkowe numery
w ob ręb i e hasła g łów nego. Numery te m oż n a również odnaleźć pod odpowied nikiem
danego h asła , w części słow nikowej .
W części słownikowej za każdym hasłem został powtórzony w prostokąc ie numer,
pod którym można je zna l eźć w części po lskiej . Jeśli zachodzi potrzeba tłumaczenia
z jednego języka obcego na inn y, to należy ten numer odszukać w częśc i polskiej
i w odpowiedniej rubryce z boku znaleźć numer h asł a w potrzebnym j ęzyk u ,
okreś l ający jego umiejscowienie.

A F N w
C=:JJ abakus, kwadratowa płyta s tanow i ąca naj wyższą
część głow icy kolumny antycznej , 16*.
c:::::::::::ll accoudoir, podłokietnik -7 stalle*. 54 6 7 115
aedicula. Rzym, Panteon ~ Adamów styl, póź n a faza angielskiego stylu -7 geo- 6 732 8 9
rgiańskiego (1760-90); nazwa pochodzi od rodziny archite-
któw; w łaśc iw y m twó rc ą stylu był Robert Adam ( 1728-92);
John (1721-92) i James ( 1732-94) to jego bracia, a William
(1689- 1745), zwolennik palladianizmu, to ojciec; 334*;
Londyn, Royal Ten'ace, 37 1*.
c=::::::iJ adorant (łac . ), modląca s ię postać u stóp Chrystusa
albo Marii. Często przedstawiana na obrazach, -7 nagrob- II
kach albo -7 epitafiach . Por. -7 orant*.
c:::::::::Jl ady ton (gr. ni edo stęp ny), również abaton, n ajśw i ęt­ 9 8 12 10
sze miejsce w św iątyni greckiej , dostępne jedyni e dl a
kapła n ów i wtajemniczonych, gdzie przechowywano wize-
runek kultowy . l ) nisza w tylnej śc ianie celli; 2) komora
w celli małoazjatyckich świąty ń (Didyma, 26*), odpowiada-
jąca sali św i ętej barki (= sekos) św iątyni egipskiej; 3)
agrafa
pozbawione św i atła pomieszczenie, otwarte tylko na cellę,
szczególnie w św iątyniach Wielkiej Hellady (Selinunt, 13,9*).
c=:§] aedicula, edicula, edykuła, edykuł':' (ł ac. domek, 10 288 9 276
w sensie domu boskiego), określenie u żywa ne w wielu
znaczeniach: I ) kapliczka w św iątyniac h rzy mskich dla
ustawienia posągu; 2) we wczesnym chrześcijaństwie budy-
nek nagrobny; 3) w ś redni ow i eczu prywatna kapliczka; 4)
dziś ogólnie mały, otwarty budynek o niewielkiej głęboko­
śc i , zw i eńczo n y frontonem, opartym na podporach, i przyle-
gaj ący ty ln ą stro n ą do ścian y; 5) -7 ołtarz .
c:::=:zl Agnus Dei, -7 symbole l; -7 atrybut*. 11 9 13 14
akant , starożytna Grecja
c:=::]J agora (gr. = rynek), plac o róż norodn yc h funkcj ach 12 10 14 15
w miastach staroży tnej Grecji, 343*
c:=:::2l agrafa* , dekoracyjny zwornik w fo rmie np. woluty, 13 II 15 16
sp inający półko li stą archiwoltę z belkowaniem.
[=:JQ] akant*, roślina, której nazwę częs to tłumaczy s i ę 4 5 16 5
niewłaściwie jako oset albo barszcz zwyczajny; li śc ie j ej
gatu nków - a. spinosus l. (akant suchy) i a. molli s l. (akant
mięsisty) - były dl a piękna swej formy na ś ladow a n e w or-
namentyce architektonicznej, szczególnie grecki akroterion,
14*, i głowica koryncka, 15*, oraz jej rzymskie odmiany,
32*. W stylu romań ski m motyw akantu ul egał często znacz-
nej stylizacji , podczas gdy w renesansie i baroku stosowano
akwedukt rzymski. W - rynna wodna . Nimes, Pont-du-
go w antycznej formie.
Gard. ok. 19 p.n .e. [=rrJ akroterion -7 rzeźba architektoni czna, 14*. 5 7 17 8
A F N w 425

73 643 61 82 c:::::TIl aksonometria, perspektywa równoległa . Caen, St-

-Etienne, 112*.
45 36 40 7 c::::::TIl akwedukt* (łac. aquae ductus), wodociąg w staro-
żytnym Rzymie, doprowadzający wodę do osiedli otwartym
kanałem lub ruroci ąg iem , często na arkadach, z wykorzys-
taniem naturalnego spadku terenu. Szczególnie częsty
w rzymskiej Kampanii , płd . Francji (Ni'mes), Hiszpanii
(Segowia).
704 17 21 611 c::::::Hl al secco -7 malarskie techniki.
15 12 18 17 c:::::TIJ alae (łac. skrzydła, I. poj. ala), boczne pomieszczenia alegoria : taniec śm ierci, drzeworyt, Gyot Marchant, XV w.
w domu rzy mskim, otwarte na atrium, 42*, 346*.
18 16 20 20 c:::::I§] alegoria* (gr. allegoria; allegorein = mówić w prze-
nośni) , personifikacja albo obrazowe przedstawienie pojęcia
abstrakcyjnego w sposób budzący skojarzenie z wyrażanym
pojęciem, np. alegoria "zimy" - stary człowiek grzejący s i ę
przy ogniu (w odróżnieniu od -7 symbolu); -7 Cnoty
i Występki*; -7 siedem sztuk wyzwolonych*; -7 siedem
miło s iernych uczynków; -7 Książę tego świata*; -7 muzy*;
-7 Eklezja i Synagoga*.
16 13 19 19 c.::::::.uJ alkowa (arab. al-qobbah = sklepienie, zagłębienie) ,
pozbawiona okien wnęka lub pomieszczenie, przeważ nie ambo, typ z VI W., złożone w XI w. ze starszych elemen-
tów, Castel S. Elia pod Nepi , WIochy
przeznaczona do spania; Beaune, 359*; Delft, 379*

a
23 19 24 27 c::::JID ambo*, także -7 bema, balustrada z pulpitem dl a
lektora przy przegrodzie ołtarzowej w świątyni wczesno-
chrześcijańskiej; po stronie płd . odczytywano Listy Apostol-
skie, po płn . Ewangelię. Wczesna forma -7 ambony; niekie-
dy stosowana ponownie we współczesnej architekturze koś-
cielnej.
l \
640 156 369 641 c:::::J2I ambona, kazalnica* (lac. cancellus = ogrodzenie), B
trybuna do odczytywania tekstów liturgicznych i wygłasza-
nia kazań , której pierwotną formą było wczesnochrześcijań­
skie -7 ambo. Od XIII w. ambonę umieszczano na -7 lek-
torium albo jako wolno stojącą lub nadwieszoną przy
F
jednym z filarów. W małych (przeważnie ewangelickich)
I I kościołach niekiedy łączona z ołtarzem w ambonę-ołtarz.
2,3 2,3 2,3 2,3 Ściśle wyodrębnione elementy ambony (podstawa, korpus
4 4 4 4 zparapetem, schody, baldachim) były często bogato zdobio- ambona. S - baldachim, B - korpus z parapetem,
ne, także dekoracją figuralną. Formę specjalną miały am- T - schody, F - podstawa. Renesans niemiecki
5 5 5 5 bony w kształcie łodz i (od 1725, typ wywodzący się z Fran-
cji i rozpowszechniony na wschód aż po ziemie Polski), zob.
6 6 6 6 Łk V; ambony zewnętrzne, częste we Włoszech, także przy
kościołach pielgrzymkowych.
27 765 180 815 c::::::1Q] amfidistylos (13,4*) -7 świątynia wantach.
297 312 212 278 c::::::.I!l amfilada (fr. enfilade = przestrzał), trakt pomiesz-
czeń połączonych drzwiami umieszczonymi na jednej osi.
Układ taki, wykształcony we Francji ok. 1650, był rozpo-
wszechniony w barokowym budownictwie pałacowym. We- antefiks zasłaniający belkowanie pod okapem

rsal, 319*, 368.

28 22 26 32 c:::::::nJ amfiprostylos, forma starożytnej świątyni z portyka-
mi , na ogół 4-kolumnowymi z przodu i od tyłu. Świątynia
Ateny Nike na Akropolu w Atenach, 13,6*, 19*.
29 23 27 33 c::nJ amfiteatr -7 teatr*, 36*.
28 887 c::::::Ml amforowe sklepienie -7 kopuła , 41 *.
26 21 25 30 ~ amorek -7 rzeźba architektoniczna*.
298 442 214 372 c::::::1§] angielski styl ogrodowy -7 ogrodowa sztuka*.
30 25 213 34 c::::::TIl anioł* (gr. angelos = posłaniec), wg B ibl ii czysty
duch nie mający płci, pośrednik między Bogiem a ludźmi ,
od czasu wczesnego chrześcijaństwa przedstawiany przewa- antependium bazylejskie, XI W., romanizm, Paryż , Musee
de Cluny
426 A F N W
żnie jako młodzieniec ze skrzydłami i nimbem (~ aureola);
we włoskim renesansie także pod postacią kobiecą. Dionizy
Areopagita ustalił w I w. następującą hierarchię 9 chórów
anielskich (wg przekazu z VI w.; jęz. pol., gr., łac.):
m. Hierarchia: I) Aniołowie, angeloi, angeli; 2) Archanio-
łowie, archangeloi , archangeli; 3) Księstwa , archai, prin-
cipatus;
II. Hierarchia: 4) Państwa, exousiai, virtutes; 5) Moce,
dynameis, potestates; 6) Zwierzchności, kyriothetes, domi-
nationes;
1. Hierarchia: 7) Trony, thronoi, throni; 8) Cherubiny
(hebr.); 9) Serafiny (hebr.) .
Szczególnym znaczeniem i odpowiednimi znakami wyróż­
niają się:
Po lewej: archanioł Michał , barok południowoniemiecki. Po
prawej: archanioł Rafael z Tobiaszem , malarstwo późno­ I) 4 archaniołowie: Gabriel (~ rzeźba monumentalna,
gotyckie
"Zwiastowanie" * wg Łk I , 19 i 26-38); Michał* (Daniel
12, l); Rafael* (Tobiasz 5,18); Uriel lub Ariel;
2) aniołowie stróie* (Mt XVIII, 10); 2 2 2 2
3) cherubiny*, anioły o 4 skrzydłach pokrytych oczyma (od 3 3 3 3
VIII w. 6 skrzydłach) i 4 głowach (gr. tetramorph = cztero-
postaciowe, wg wizji Ezechiela 1,5-14) najdoskonalszych
stworzeń - orła , lwa, byka i człowieka. Od VIII w. stają się
pierwowzorem symboli ~ ewangelistów*. W sztuce przed-
stawiane często tylko z twarzą człowieka . Kolor symbolicz-
ny : czerwony;
4) serafiny* (hebr. seraph = świecący wąż), wg Izajasza 6,2 4 4 4 4
i 6,6 anioły u tronu Boga, okrywające twarz i nogi 2 parami
skrzydeł , używające trzeciej pary do latania. Symbolizują
szybkość, z jaką trzeba spełniać wolę Bożą. Kolor sym-
boliczny: niebieski;
5) putta ~ rzeźba architektoniczna*. 5 5 5 5
anioł stróż , Autun , katedra , tympanon portalu , XII W. t
romanizm c=:1ill Anny królowej styl (Queen Anne Style), styl w ar- 650 660 613 779
chitekturze angielskiej w czasach rządów króla Wilhelma
Orańskiego (1689- 1702) i królowej Anny (1702-14).
c::::::12l anta, wysunięta boczna śc i ana antycznej świątyni; 35 29 30 35
10; Eleusis, 18*. Wzmocniona strona czołowa ma formę
półfilara; ~ świątynia wantach.
C]Q] antefiks* (łac . umocowany z przodu): l) pionowo 36 27 31 36
ustawiona płytka na krawędzi dachu antycznej świątyni, 733
zakrywająca złącza dachówek; 14*, 16*, 17*; ~ ceramika*;
2) malowana płytka z gliny służąca do okładania bel-
kowania pod okapem świątyń greckich i etruskich.
c::::J] antependium* ~ ołtarz. 37 28 33 39
cherubin , Cefalu (Sycylia), mozaika na sklepieniu apsydy
c::.::Jll anthemion, ornament antyczny, 14*. 38 30 34 37
w katedrze , ok. 1150 c:J}] anuli (I. poj. anulus), wąskie pierścienie na trzonie 33 26 35 40
kolumny, u podstawy głowicy doryckiej, 16*.
~ apodyterium, przebieralnia ~ termy. 39 31 36 42
~ apostołowie*, przedstawiani często na kolumnach 40 32 37 43
nawy głównej albo na portalach kościołów średniowiecz­
nych; nieobecnego Judasza Iszkariotę zastępuje zawsze św.
Paweł. Rzadko natomiast spotyka się wyobrażenia Macieja,
który został wybrany na miejsce Judasza. Wkrótce ukształ­
towały się ustalone sposoby przedstawiania św. Piotra,
Pawła i Jana, a od XIII w. można już rozpoznać wszystkich
apostołów po ich ~ atrybutach. Broń oznacza w tym
przypadku narzędzia ich własnego męczeństwa. Apostoło­
wie będący zarazem ~ ewangelistami występują tu bez
serafin, Clermont-Ferrand, Notre-Dame-du-Port, portal symboli autorów Ewangelii.
płd. , k. XI-XII W. , romanizm
A F N w 427

św. Andrzej św. Bartłomiej św. Jakub Starszy św. Jakub Młodszy św. Jan ŚW .
Juda Tadeusz
ukośny krzyż nóż , zdarta skóra strój pielgrzymi z muszlą proporzec albc kijanka bez brody, kielich i w~ maczuga
(krzyż św . Andrzeja)

ŚW. Mateusz św. Paweł ŚW. Piotr św. Filip św . Szymon ŚW. Tomasz
kątownik , topór, miecz jeden albo dwa klucze krzyż św. Antoniego piła kątownik
hałabarda (laska krzyżowa) albo włócznia

41 771 505 465 c::lill apotropaiczna maska ~ rzeźba architektoniczna;

101*
42 79 38 71 I c::::::TIl apotropaiczna
rzeźba (gr. apotropaion = magiczny
przedmiot chroniący przed złem) , wyobrażenia demonicz-
nych zwierząt, karykaturalnych twarzy, splątanych orna-
mentów i in.; 101 *, częste zwłaszcza w ~ rzeźbie architek-
tonicznej kościołów romańskich, przeważnie umi eszczane
na murach płn. i zach.
44 4 39 4 C1ID apsyda* (gr. = łuk, zakrzywienie, od koła wozu
słońca) , nisza ołtarzowa na zamknięciu chóru. Jej półkolista
forma pochodzi z rzymskiej architektury sakralnej i św iec­
kiej. Od okresu karolińskiego poprzedza ją prezbiterium.
I l l l Apsyda główna znajduje się na zamknięciu nawy głównej apsydy główna i boczna. Po lewej: przekrój apsydy głów­
nej, Hildesheim, kościół św . Michała , XI w.
2 2 2 2 i mie śc i główny ołtarz, apsydy boczne przy nawach bocz-
nych i transepcie. W okresie gotyku apsyda uzyskała formę
wielobocznego zamknięcia chóru (~ chór*).
46 37 41 46 CJ2I arabeska*, stylizowany ornament roślinny, w ukła­
dzie symetrycznym, wywodzący się z motywu hellenistycz-
nej wici roślinnej, częsty w sztuce islamu, później renesan-
su; bardziej naturalistyczny od ~ maureski , 84*.
50 48 223 51 ~ archanioł ~ anioł 1*.
122 221 63 234 D ] architektura ceglana*, budowle z wypalonej cegły
z pozostawieniem elewacji nie otynkowanej , bez okładziny.
W krajach Zachodu najpierw stosowana przez Rzymian (~
mur II* i IV*), potem przejęta przez Bizancj um ; gdzie cegły
wykorzystywano albo jako jedyny budulec, albo razem
z kamieniem naturalnym. Architektura lombardzka z X i XI
w. stała się wzorcem dla architektury średniowiecznej na
Nizinie Północnon iemieckiej oraz w Holandii. Architektura
ceglana kwitła w Europie płn. i płn.-w sc h. od XII w . aż do
arabeska renesansowa , ornament z liści i wici rośli nn ej ,
późnego gotyku, prezentując swoje najpiękniejsze możliwo- zawiera także elementy figuralne
 A F N W
ści (l75*). Kruche gotyckie formy ornamentalne były przy
tym przeważnie pomijane albo upraszczane, a krzywolinio-
we profile maswerków, ościeży okien i portali wykonywano
z kształtek* ceglanych (wytwarzanych w specjalnych for-
mach) . Wrażenie surowej potęgi, jakie wywierają te budow-
Ie, pochodzi od ogromu gładkich powierzchni ścian, przery-
wanych wielkimi ostrołukowymi oknami i blendami oraz
ożywionych ozdobnymi szczytami (także --7 szczytami po-
przecznymi). Ciemne zendrówki podkreślają ważne elemen-
ty budowli i urozmaicają monotonię jednolicie czerwonego

.WU
·. m
muru .
~ architraw, epistyl (gr. epistylion), w architekturze 52 53 42 56
antycznej i stylach od niej pochodnych pozioma belka
II ~ I III I II I I.
spoczywająca na kolumnach, l6".
.'
I ---+"1 I ~ architraw syryjski*, architraw trzyczęściowy , które- 766 54 75l 57
I I L,.,.....~ .'-. go część środkowa jest wygięta w formie archiwolty; Efez,
J !11 I I 1133* Por. --7 serliana* .
Po lewej : budowla z cegly. Chorin . kosciół Cyslersów, k. ~ archiwolta* (wł. = przedni łuk): l) czoło i pod- 53 55 43 58
XIII w.-1334 . golyk północnoniemiecki. Liczne olwory
--7 maculcowe w scianie fasady. Po prawej : kszta«ki niebienie półkolistego --7 łuku, które trzeba rozumieć jako
ceglane
--7 architraw wygięty w półkole między filarami lub kolum-
nami (antyk, romanizm, renesans, barok) ; 2) łuk wieńczący
romańskie i gotyckie portale; często powtarza się kilkakrot-
nie, coraz mniejszy, odpowiada uskokom ościeży , tworząc
--7 rozglifienie portalu; w stylu romańskim przeważnie
w formie --7 wałka. Archiwolty bywają pokryte ornamentem
(szczególnie romańskie) albo płaskorzeźbą figuralną (gotyc-
kie) .
~ arkada*, arkady (łac . arcus = łuk), pojedynczy łuk 48 40 44 52
albo ciąg łuków opartych na filarach lub kolumnach. Arkada l I
ślepa* (blenda) stanowi jedynie element artykulacji ściany ,
nie zaś obramienie otworów. Natomiast arkatura pod głów- 2 2 2 2
nym gzymsem chórów romańskich tworzy otwartą na ze-
architraw syryjski wnątrz galeryjkę arkadkową*; --7 podcienia*. 3 3 3 3
C]§] arkada międzynawowa, łuk między nawą główną 581 44 666 62
a boczną albo między sąsiadującymi ze sobą nawami bocz-
nymi.
c:::TIJ arkadkowy fryz, arkatura, ornament romański i go- 51 371 108 322
tycki, złożony z ciągu półkolistych lub ostrołukowych , 503 646
ślepych arkadek, 95*.
zdobione archiwolty ~ arkadkowy fryz , fryz z przecinających się (prze- 433 370 416 323
w rozglifionym portalu
romańsk i m . XII w .• plecionych) arkadek, ornament pochodzenia islamsko-nor-
Saintes (zach. Francja) mańskiego , występujący w romańskim i gotyckim budow-
nictwie ceglanym , 95*
c:::::32l arsenał, budynek służący do wytwarzania, naprawy 55 6l 45 69
i przechowywania broni (także warsztat remontu okrętów
w Pireusie, 345*).
~ arte preromanico, hiszpański styl preromański, 57 *. 56 71 46 76
c::TIl artesonado, hiszpańska nazwa mauretańskich stro- 57 65 47 77
pów i drzwi pokrytych boazerią, wykonaną z wielu, często
barwnych, gatunków drewna, tworzących kunsztowne, splą-
tane wzory geometryczne z zagłębieniami (artesón = kase-
ton) ; także ze stiuku, 87*.
~ Arts and Crafts, ruch w Anglii zmierzający do 60 72 48 79
urzeczywistnienia w rzemiośle artystycznym teorii Willia-
ma Morrisa (380), nazwany od Arts and Crafts Exhibition
Society, 1888. Wywarł wpływ na secesję i działalność
arkada. a - arkady ślepe , b - galeryjka arkadkowa. Kolo- stowarzyszenia Deutscher Werkbund, 382* .
nia, kościół św . Aposlołów . ok. 1200, romanizm
c:TIl astragal, antyczny ornament perełkowy, 14*. 64 76 50 83
A F N w 429
653 121 SI 420 ~ "Astwerk", pó źnogotycki motyw dekoracyjny, skła­ atrybut św. Jana
Chrzciciela: Baranek Boży
dający się z bezlistnych, suchych, sękatych gałązek. Chem- (Agnus Dei) z cho rągwią
na drzewcu z krzyżem
nitz, 165*; popularny w Niemczech, Hiszpanii , Francji (labarum) . Chartres.
płn. portal katedry.
w latach 1480--1525 . XIII w. , gotyk
65 77 52 84 ~ atlant, gigant, Atlas -7 rzeźba monumentalna*'
66 78 53 85 c::::Jill atrium: 1) centralne pomieszczenie antycznego do-
mu mieszkalnego, przeważnie otwarte od góry, 346*; 2)
-7 narteks*'
69 81 56 87 c:::.J1l atrybut* (łac . attributum = dodatek), przedmiot do-
dawany do przedstawianej postaci jako znak rozpoznawczy,
nawiązujący do spełnianej przez nią roli , dokonanych cu-
dów albo szczególnych wydarzeń z jej życia, np. trójząb
Neptuna, klucze św. Piotra; -7 apostołowie* , -7 muzy*;
-7 Czternastu Wspomożycieli.
67 80 54 86 c:::::3ID attyka : I) ścianka nad -7 gzymsem koronującym,
nimb kwadratowy
zasłaniająca dach, często zwieńczona figurami; 2) we wnęt­
rzu wąska powierzchnia ściany między dwoma gzymsami,
oddzielająca sklepienie (przeważnie kolebkowe) od filarów.
Antyk, renesans (Monachium, 232*), barok, klasycyzm.
Kondygnacja attykowa to niska kondygnacja nad gzymsem
koronującym , spotykana zwłaszcza w późnym renesansie
wł. (palazzo Valmarana, 309*) i fr. baroku.
395 82 323 88 L.:l2l aureola: l) nimb*, świetliste koło albo okrąg wokół
nimb kolisty nimb krzyżowy
lub nad głową istot boskich, świętych i aniołów; 2) nimb
1,2 1,2 1,2 1,2 krzyżowy* wokół głowy Chrystusa; nimb trójkątny wokół
3 3 3 3 głowy Boga Ojca; 3) gloria kolista*, otaczająca całą postać
boskiej osoby (szczególnie Chrystusa Zmartwychwstałego)
4 4 4 4 albo Marii; 4) mandorla - aureola w form ie migdału (-7
S S S S ewangeliści*); S) nimb kwadratowy* przewidziany dla osób
jeszcze żyjących, zwłaszcza piastujących wysoką godność
sakralną lub św iecką (od VI w. do gotyku) .
70 396 58 89 C§Q) aureola kolista, gloria -7 aureola*.
74 88 62 592 C]JJ azułejos (-7 kafel), płytki ceramiczne z barwnym
szkliwem, przeważnie niebieskim, Hiszpania XIV-XVII w.
aureola kol ista, gloria aureola promienista
78 92 65 97 ~ baldachim* (pierwotnie kosztowna materia jedwab-
na z Bagdadu = wł. Baldacco): l) paradna osłona z tkaniny
nad tronem królewskim lub biskupim, -7 ołtarzem , łożem
(Iambrekin*) albo - rozpięta na drążkach - niesiona nad
monstrancją lub relikwiarzem w czasie procesji; 2) mały ,
kamienny daszek, służący jako ochrona i ozdoba nad posą­
gami gotyckimi i nad ambonami.
77 91 67 95 ~ balkon* (fr.), płyta wspornikowa z balustradą, na
kondygnacjach ponad parterowych, wysunięta przed lico
muru. W części parterowej budynku występuje taras w po-
staci płyty z balustradą lub parapetem, niekiedy wsparty na
podporach.
180 203 141 659 ~ balustradowe ogrodzenie*, w bazy likach wczesno- Po lewej: baldachim nad posągiem . gotyk
Po prawej: balkony, Bordeaux, ok. 1800, klasycyzm
chrześcijańskich niskie balustrady kamienne albo kraty,
wydzielające przestrzeń dla duchowieństwa od przestrzeni
dla świeckich, niekiedy wyposażone w -7 ambo*. W śred ­
niowieczu osiąga wysokość kilku metrów, w kościołach
z obejściem otacza często cały chór i bywa bogato rzeź­
bione; Hildesheim, 79*.
83 97 71 107 c:::::::@ baptysterium* (łac. budynek chrzcielny), samodziel-
na, często ośmiokątna budowla centralna, wznoszona w okre-
sie wczesnego chrześcijaństwa i średniowiecza (IV-XV w.)
przeważnie po stronie zachodniej kościoła katedralnego. Pod
wezwaniem św . Jana Chrzciciela. Chrzczony wchodził do taras wsparty na kolumnowej galerii, Trewk, zamek elektor-
ski, 1754-68, barok
430 A F N w
basenu chrzcielnego (~ piscina, na środku pomieszczenia).
W miarę zanikania tego zwyczaju zastąpiono baptysterium
~ chrzcielnicą* (101 *), stojącą wewnątrz kośc ioła.
c::::::§.§] Baranek Boży ~ symbole I, ~ atrybut*. lI 9 433 14
~ barbakan, element systemu obronnego stanowiący 84 98 72 99
rozwiniętą formę przedbramia, często w postaci rondeli,
wysuniętej na zewnątrz obwodu murów i połączonej z nimi
szyją. Carcassonne, 304*; Kraków.
balustradowe ogrodzenie w chórze , z ambonami , XI w .,
z materiałów i wg układu z VI w. Rzym , S. Clemente
c::::::§ID bartyzana* wieżyczka nadbudowana na koronę mu- 286 282 664 842
ru obronnego, z reguły nadwieszona, o funkcji strażniczej
i strzeleckiej ; Belem, 300*.
c::§2] baszta otwarta, łupinowa , baszta w murze obron- 793 789 663 837
nym otwarta od strony wewnętrznej zamku; 301, 296*,
298 *.
c:=:lQ] baza, podstawa ~ kolumny* lub filara. 87 101 75 lOl
~ baza attycka*, baza kolumny attycko-jońskiej , skła­ 68 102 55 102
dająca się z 2 wałków (torusów), oddzielonych od siebie
wklęską (trochilusem), w przeciwieństwie do form małoaz­
jatyckich bez ~ plinty, 15*'
c=lll bazylika (gr. stoa basilike = hala królewska): l) 88 103 74 103
pierwotnie przypuszczalnie budynek urzędowy archonta
basileusa na ateńskiej agorze; 2) rzymska hal a targowa lub
sądowa , zazwyczaj otoczona przez boczne nawy i niekiedy
zakończona półokrągłą trybuną (~ apsyda), 348*; 3)
w chrześcijańskiej architekturze sakralnej kośc iół podłużny ,
baptysterium wczesnochrześcijańskie, V w. Albenga (Wło­ z nawą główną wyższą od naw bocznych, mającą okna
chy). Widok zewnętrzny i wnętrze z pisciną; plan 46'
umieszczone powyżej poziomu dachów naw bocznych (stre-
fa okien górnych). Bazylika starochrześcijańska: 42 n*
W toku dalszego rozwoju bazylikę wzbogacono o następują­
ce elementy: ~ kryptę, ~ skrzyżowanie naw, ~ chór,
~ sklepienia, ~ wieże , ~ przemienność podpór, ~ em-
pory, ~ tryforium, ~ west werk i in. W późnym gotyku
bazylika traci znaczenie na korzyść ~ kościoła halowego,
w renesansie i baroku na korzyść ~ centralnej budowli
i ~ kościoła salowego.
c::::::TIl bazylika schodkowa ~ schodkowy układ 3; 154*. 714 104
bartyzana , Belem
(Portugalia), 1515-1521 ~ beffroi, wieża ' główna zamku; 299 n. , 296*, 298* 443 104 84 109
(tak że belfried - w Holandii i Belgii określenie używane
zwłaszcza dl a miejskiej wieży reprezentacyjnej); ~ wieża*'
c:=:J] bel-etage (fI'. ) ~ piano nobile. 604 325 81 590
c:::::J§] belkowanie*: I) w świątyni greckiej architraw, fryz 300 314 274 844
i gzyms wieńczący, 16 n.*; 2) w późniejszych epokach
stosowane nad poszczególnymi elementami architektonicz-
nymi np. w formie impostów nad kolumnami, Hildesheim,
baza attycka 76* ; 3) element drewnianego stropu.
c::::::::TIl bema* (gr. stopień, trybunał): I) podwyższenie dla 96 20 82 110
kleru w obrębie apsydy lub prezbiterium bazyliki wczesno-
chrześcijańskiej; 2) ~ ambo*; 3) oddzielona przez ~ iko-
nostas przestrzeń ołtarzowa w cerkwi; 4) bima - podwyż­
szenie do czytania Tory w ~ synagodze.
~ beton (fr.): l) ~ mur lA, opus incertum *; Ill*; 2) 209 106 87 123
A
sztuczny kamień z kruszywa, cementu i wody; 3) żelbet,
żelazobeton - beton zbrojony prętami stalowymi ; 277, 280 n.*
c:::::J2l beton brut, stosowanie surowego betonu , bez war-
stwy tynku, okładziny, a często także bez malowania 127 107 117 167
(beto n widoczny). Ronchamp, 284* ; Wiedeń i Liverpool,
285*.
belkowanie greckiej świątyni doryckiej. A - architraw ,
F - fryz z metopami i tryglifami, K - gzyms wieńczący L::]QJ biedermeier*, żartobliwe połączenie dwóch nazwisk 100 731 89 765
A F N w 431
typowych filistrów niemieckich, Biedermanna i Bummel-
maiera, występujących u Viktora von Scheffela ("Fliegende
B Hitter" , 1848). Określenie charakteryzujące styl życia
i urządzania wnętrz mieszczaństwa niemieckiego w okresie
poprzedzającym rewolucję marcową (1815-48). Bieder-
meier nie wytworzył wprawdzie własnej architektury ani
rzeźby monumentalnej, za to zaznaczy! się w meblarstwie,
a po części i w malarstwie Niemiec. Klasycystyczne meble
empirowe uległy funkcjonalnemu uproszczeniu. Specyficz-
ny urok biedermeieru, do dziś popularnego, wynika z upo-
dobania do stosowania gatunków drewna o wyraźnym ry-
sunku słojów (m.in. wiśniowego, mahoniowego, orzecha,
jesionu) oraz materiałów obiciowych w paski lub kwiaty,
jak również posługiwania się miękką, giętką linią. W malar-
stwie biedermeier reprezentuje dobroduszny małomiastecz­
kowy humor Spitzwega, pozbawione patosu pejzaże Wal d- bema, X w. (rekonstrukcja), Grecja
mi.illera i portrety solidnych mieszczan Oldacha.
c::JIJ bima: -7 synagoga; -7 bema 4.
516 495 858 477 ~ blanki, blankowanie, krenelaż - przedpiersie lub
zwieńczenie przedpiersia inuru obronnego, w formie zębów
(stanowiących osłonę dla obrońców), oddzielonych od sie-
bie wrębami, służącymi jako strzelnice. Zależnie od kształtu
wyróżnia się: blanki prostokątne, z pulpitowym lub dwu-
spadowym daszkiem, o łuku dwukrzywiznowym, w jaskół­
czy ogon (gibellińskie), zwieńczone półkoliście, schodko-
we; 296* Blanki w formie tarcz: Belem, 300*.
112 112 110 806 ~ boazeria (fr.), wykładzina drewniana ścian, często
zdobiona; stosowana szczególnie w okresie regencji i roko-
ka; 321" -7 taflowa boazeria.
164 607 581 119 C]±] bonia poduszkowa -7 mur ID g, il. II.
~ boniowanie, dekoracyjne opracowanie krawędzi cio-
su (w postaci fazy, profilu lub szlaku) oraz lica ciosu, biedermeier: kanapa i sekretarzyk

-7 mur ID d-g.
291 125 114 670 ~ broderie - parterre de broderie, parter haftowy
-7 ogrodowa sztuka".
620 420 233 697 c::::::]1J brona: l) drewniana krata zamykająca otwór bramy
zamkowej, 296*; 298 *; 2) emblemat* rodu Tudorów.
352 58 265 762 c::::::Jill broń pogrzebowa * broń niesiona w czasie pogrzebu
i umieszczana nad grobem rycerza. Należy do niej tarcza
pogrzebowa, znana od XIIIw.
128 126 118 319 C]2] bukranion, ornament antyczny, 31 *.
Ul 118 119 121 c:::::2Q] buleuterion (gr. bule = rada), miejsce zgromadzeń
rady, ratusz w antyku greckim i hellenistycznym, 344*
136 130 123 124 c:::::::2Il caldarium -7 termy.
139 133 125 132 ~ campanile, dzwonnica -7 wieża 1. brona jako emblemat rodu Tudorów
140 134 126 135 ~ campo santo (wł. = święte pole), włoskie określenie
cmentarza w formie dziedzińca z komorami grobowymi
w otaczających murach.
141 135 127 136 c::::B canabae, cywilne osiedle położone poza obrębem
rzymskiego, umocnionego obozu wojskowego, 293, 393 n. *
152 148 128 156 ~ castellum (łac.): I) niewielki rzymski, warowny
382 obóz wojskowy (castrum romanum, 293*, 393 n*, 397,
401); 2) rzadko stosowane określenie -7 westwerku ; Lorsch
II, 66,7*; 3) niewielki zamek; określenie czasem używane
wymiennie z castrum i kasztelem.
156 151 129 584 c.:2ill cavaedium -7 perystyl. broń pogrzebowa. Tu: herbowa tarcza pogrzebowa; na
157 152 130 164 C.2ll cavea -7 theatron, 36*. pogrzebie niesiono ją przed trumną, potem wieszano
w kościele . Heiligenberg (Wirtembergia), kaplica zamko-
617 124 453 595 ~ cegła porowata -7 kamień budowlany i cegła 4. wa , XVI w., renesans
432 A F N w
~ celi a (łac. komora, gr. naos), pozbawione okien, 158 153 131 165
główne pomieszczenje świątyni antycznej, w którym stał
posąg bóstwa, 13,3*.
c::::IQQ] celosia, ażurowa osłona okna z drewna, kamienia 160 154 132 367
albo stiuku, pochodząca ze sztuki islamu, 86*; por. -7 tran-
senna.
LJQj] centralna budowla, założenie architektoniczne 161 620 855 232
o jednakowej symetrii w co najmniej 4 kierunkach i za-
akcentowanej bryle środkowej, na planie kolistym, elip-
dekoracja z terakoty,
budowla etruska, Norcia tycznym , kwadratowym , wielokątnym , krzyżowym, czte-
(Umbria)
rolistnym albo wielolistnym. Zasadzie organizacji prze-
strzeni budowli centralnej odpowiada przekrycie w for-
mie kopuły , także nad pomieszczeniami bocznymi (koś-
ciół z kopułami na planie krzyża greckiego, 47*). Często
także aneksy. W starożytności rozpowszechniona jako
mauzoleum (-7 grobowiec) i świątynia na planie kolis-
tym. We wczesnym chrześcijaństwie i w średniowieczu
przewagę zyskały budowle podłużne; budowla centralna
występuje przeważnie jako -7 baptysterium*, kościół
waza fajansowa ,
chinoiserie, Delft, XVIII w. grobowy lub kaplica pałacowa. Natomiast -7 sztuka
bizantyjska rozwija także typ kościoła centralnego. W re-
nesansie, baroku i klasycyzmie popularna staje się budo-
wla centralna, której często towarzyszy dostawiona część
podłużna. W nowoczesnej architekturze budowle central-
ne wznoszone są przede wszystkjm jako miejsca zgroma-
terakotowy antefiks dzeń (kościoły, 284 n.*; obiekty sportowe, 341*).
etruski
CJQIl ceramika* (gr. keraITIos = glina garncarska), pojęcie 162 155 389 169
ogólne obejmujące wszelkje wyroby gliniane, wypalane.
Rozróżnia się ceramikę budowlaną (cegły , rury itp.) i inne
wyroby ceramiczne (naczynia oraz różne wytwory rzemios-
ła artystycznego). Aby usunąć porowatość i uzyskać wodo-
odporność czerepu, stosuje się wypalanie wyrobów w wyso-
kjej temperaturze oraz szkliwienie.
fajans (fI'., od nazwy wł. miasta garncarzy Faenzy): wstęp­
nie wypalony, przeważnie barwny czerep zostaje powleczo-
ny szkliwem cynowym i ponownie wypalony;
majolika (zapewne od nazwy wyspy Majorka): wł. nazwa 2 2 2 2
fajansu;
porcelana (wł. porcellana) otrzymywana z kaolinu i skale- 3 3 3 3
nia, z dodatkiem kwarcu, powlekana szkliwem o podobnym
składzie.
Często malowana:
l) metodą podszkliwną przed drugim wypaleniem (trwal-
waza porcelanowa, Chiny, XVIIIw.
terakotowa figurka z Tanagry, Grecja, ok. 320 p.n.e. szy efekt, ale możliwy do uzyskania tylko przy użyciu
niewielu barwników odpornych na wypalanie w ostrym
ogniu, np. kobaltowych - wzór cebulowy!),
2) metodą naszkliwną , z trzecim słabym wypaleniem
(mniej trwały efekt, ale bogatsza gama kolorów) ;
kamionka biała, wypalany na biało , nie szkliwiony cze- 4 4 4 4
rep, powlekany glazurą ołowiową (Anglia 1720);
kamionka , jej lśniące szkliwo powstaje przez odparowanie 5 5 5 5
soli w czasie wypalania w wysokiej temperaturze. Niewiele
barwników: kobalt, fiolet; brąz przez oddziaływanie dymu
w komorze do wypalania (dosuszanie). Dalekj Wschód;
Kolonia i in.;
terakola* (łac. terra cotta = ziemia wypalona), tworzywo 6 6 6 6
ceramiczne z gliny, z dodatkami , która wskutek wypalania
krzesło w stylu chippendale nabiera barwy białej, żółtej , brązowej albo czerwonej. Ze
A F N w 433
względu na odporność na czynniki atmosferyczne często
_-A!~___::---" - - - -- - zwornik
wykorzystywana jako materiał budowlany (szczyty św iątyń,
antefiksy) albo rzeźbiarski (starogreckie figurki z Tanagry;
w czasach renesansu rzeźby m.in. Donatella i L. delia
Robbii). --T"<-\\t-tt-t - - - - luneta
502 617 853 337 c:::I.Ql] cęgowy ornament, z załamujących się, przeplecio-
nych wstęg, typowy dla sty lu regencji , XVIII w.; fryz
cęgowy także na nagrobku Teodoryka w Rawennie, 57*.
oratorium
174 178 133 172 ~ cherub~n -7 anioł 3.
figura pod
176 179 134 195 ~ chinoiserie (fr.), naśladownictwo chińskich i daleko- 1fł--'-''H--fT baldachimem
wschodnich form dekoracyjnych i architektonicznych w ar- ./ ~:"ł-l!lti~--j!,~__ ołtarz

szafiasty
chitekturze i zdobnictwie europejskim XVll i XVIII w.,
sakramen-
320*. tarium
178 180 135 189 c::::IQill chippendale* angielski styl meblowy, ok. 1750, ,;;;~~~~~~
nazwany tak od ebenisty Thomasa Chippendale 'a ..
( 1718-79). Łączy on elementy i formy dekoracyjne angiels- stalle
kiego baroku, francu skiego rokoka, gotyku i sztuki chińs­
chór gotycki , XV/XVI W. , Btaubeuren, kosciół ktasztomy
kiej, zapewniając zarazem wygodę i funkcjonalność. Ulu-
bionym tworzywem jest mahoń .
836 175 831 131 [J]] chodnik obronny, chodnik straży, ciąg komunika-
cyjny biegnący na koronie muru obronnego, 297 n*, 303 n.
82 448 417 428 c.:J.Q§J chorągiew Krzyża, znak zwycięstwa Chrystusa 4o:IF-_"n
Zmartwychwstałego nad śmiercią: proporzec na krzyżu
o długim drzewcu: -7 atrybut*.
179 181 136 220 CJ:.Q2] chór* (gr. choros), pierwotnie, w antycznej Grecji,
miejsce dla tancerzy i śpiewaków. W chrześcijańskiej św ią­
tyni miejsce dla duchownych. Od czasów karolińskich
określenie stosowane na przedłużenie nawy głównej poza Po lewej: półkoliste zamknięcie chóru
-7 skrzyżowanie naw (prezbiterium), często o rzucie kwad- W środku: prostokątne zamknięcie chóru
Po prawej: chór zwężony
ratowym (kwadra t chóru). Jeś li na zamknięciu jest -7 ap-
syda, to cały kompleks prezbiterium wraz z apsydą nazywa
się chórem. Znajduje s ię w nim ołtarz główny (-7 ołtarz) ,
-7 tabernakulum, -7 sakramentarium *, -7 piscina*, -7 stal-
le*, -7 kapłańska ława*, ew. -7 tron bi sk upi *' Chór przewa-
żnie ma posadzkę podwyższoną o kilka stopni, a jeśli pod
nią znajduje się -7 krypta, to poziom prezbiterium jest
znacznie wyższy od poziomu pozostałej części kościoła . Od Po lewej: chór schodkowy
okresu romańskiego wokół chóru prowad zi często obejście* W srodku: chór tr6jkonchowy
Po prawej: wieloboczne zamknięcie chóru
(ambit), połączone z nim otwartymi arkadami . Do obej-
2 2 2 2 śc ia przylega często półkoli sty wieniec kaplic* , które
otwierają s ię na obejście i przeważnie są widoczne także
z zewnątrz w bryle budowli. Jeśli osie tych kaplic przeci-
3 3 3 3 n ają s ię w jednym punkcie, to nazywa s ię je kaplicami
promienistymi. W ś redniowiec z u często odgradzano chór
4 4 4 4 od obejścia albo chórów bocznych -7 balustradą, a od
5 5 5 5 nawy głównej -7 lektorium *, w okresie baroku zas t ąp io-
6 6 6 6 nym przez kunsztownie wykutą kratę chórową ("doxa-
le " ).
Można wyróżnić:
7 7 7 7 I) półkoliste, apsydialne zamknięcie chóru* (szczególnie
w stylu romańskim);
8 8 8 8 2) prostokątne zamknięcie chóru* (kościoły cystersów, go-
tyk angielski);
9 9 9 9 3) wieloboczne (po ligonalne) zamknięcie chóru*, za leżnie
od liczby boków np. zamknięcie 5/8, 7/10, 9/16 (przede
wszystkim w gotyku).
Nazwy poszczególnych form chóru wyrażają stosunek prze-
obejście chóru (ambit) z wieńcem kaplic (kaplice promieni·
strzeni chóru do sąs iadujących części budowli: ste), Clerrnont-Ferrand, Notre·Dame·du·Port
434 A F N w
I) chór zwężony*, węższy od nawy głównej; 10 10 10 10
2) chór schodkowy* (por. --7 chór benedyktyl'iski), chór 11 II II l1
główny - prezbiterium i krótsze od niego chóry boczne;
3) chór Z obej§ciem i wie/kem kaplic* (romal'iski, goty- 12 12 12 12
cki);
4) chór trójlistny *, trój konchowy (gr. trikonchos; romański l3 13 13 13
102 n. *; gotycki, Marburg, 168*), ramiona nawy poprze-
chóry boczne połączone. H - chór główny , N - chóry cznej (transeptu) są zakończone podobnie jak prezbite-
boczne, Waldsee , od 1479
rium apsydami; tetrakonchos --7 kaplica*;
5) założenia dwuchórowe (budownictwo karolil'iskie; nie- 14 14 14 14
miecki romanizm) mają chóry od strony wsch. i zach ., 96
n. *, 157*
c::::TIQ] chór benedyktyński, chór schodkowy, z otworami 98 182 83 221
między prezbiterium a pomieszczeniami bocznymi;
--7 chór*.
LJJ] chór schodkowy --7 schodkowy układ 1; --7 chór*. 738 182 715 221
CJ..j] chór trój konchowy --7 chór*, \02 n.* 806 293 790 790
eJ]] chór zakonnic, empora przeznaczona dla zakonnic 538 183 51 I 222
w kościele klasztoru żel'iskiego; Gemrode, 78*
c:::::IJ:1] chóry boczne połączone*, chóry boczne z przejś­ 205 184 403 217
ciami w ścianach działowych do chóru głównego.
Chusta Wielkopostna, fragment , 1623, Telgte (Westfalia) c:::II] chronogram, inskrypcja w jęz. łac., tak utworzona, 184 186 142 242
że wszystkie zawarte w niej lub wyróżnione litery, będące
jednocześnie cyframi rzymskimi (I, V, X, L, C, D, M), po
zsumowaniu dają datę wydarzenia, do którego odnosi się
inskrypcja. ChrIstVs saLVator noster est, fVIt, erItqVe,
fortIs, plIs prys et Vere MIrabILIs In sIgnls saCratl panls.
CIVL VVIIVmIVVMIILIlIlCII = 1345 (inskrypcja na ścia­
nie Beginenhofu w Amsterdamie) .
c:::IIill chrząstkowo-małżowinowy ornament, przekształ­
cone motywy chrząstki i małżowiny usznej; w Niderlandach
Cnoty i Występki. Po lewej: Pokora z gołębiem . Po prawej: od k. XVI w., częsty w manieryzmie Niemiec i całej Europy
Pycha spadająca z wysokiego konia. Paryż , Notre·Dame,
portal zach., XIII w. Środkowej. W zależności od przewagi jednego z motywów
można określić ornament jako małżowinowy* lub chrząst­
kowy, 222*.
cyborium (puszka na
[::::ITIJ chrząstkowy ornament --7 chrząstkowo-małżowino­ 664 145 398 251
komunikanty) , ok. 1400, wy ornament.
gotyk
L.JJ]] chrzcielnica, od XI w. kamienne, brązowe albo 336 359 759 314
drewniane naczynie z wodą święconą przeznaczoną do
sakramentu chrztu, które zastąpiło wczesnochrześcijańskie
--7 baptysterium*. Dekorowane przeważnie scenami z No-
wego i Starego Testamentu oraz przedstawieniami sym-
bolicznymi, związanymi z chrztem (chrzest Chrystusa,
--7 Rzeki Rajskie*, 101 *).
c:::::II2I churrigueryzm, barokowy styl dekoracyjny w Hi- 185 187 143 190
szpanii , stworzył go Jose Benito de Churriguera (1650
-1723). Pozornie chaotyczne, przeładowane formy, po-
krywające wszystkie elementy budowli, nawiązują do
tradycji późnogotyckiego hiszpaóskiego stylu --7 platere-
sco, 248*.
c::JłQ] Chusta Wielkopostna*, w Dolnej Saksonii i Nad- 458 768 238 268
renii nazywana także "S(ch)machtlappen" , wielkie płótno,
podzielone na kwadratowe pola z malowanymi, drukowany-
mi albo wyszywanymi scenami pasyjnymi lub --7 narzędzia­
mi Męki PaJ'lskiej. W czasie Wie lkiego Postu wywiesza się
je między chórem a nawą (XIV-XVIII w., dziś rzadko) [w
Polsce tradycja nie znana].
cysterska architektura. V - służki filarów nie dochodząc do
ziemi opierają się na K - wspornikach CJIjJ cinquecento w jęz . włoskim: XVI w.; określenie 187 192 145 196
A F N w 435

używane przy omówieniach XVI-wiecznej sztuki włoskiej.

735 606 608 599 CJ:TIl cios -7 mur ID, ił. 7-11. T
829 820 798 885 c::::InJ Cnoty i Występki *, alegorie, przedstawiające głów­ K
nie trzy cnoty boskie (Wiara = Fides; Miłość = Caritas; --------~- ...L
Nadzieja = Spes) oraz cztery cnoty główne ( Roztropność
= Prudentia; Umiarkowanie = Temperantia; Męstwo = For-
titudo; Sprawiedliwość = Iustitia) pod postaciami kobiet
z odpowiednimi -7 atrybutami . Często przeciwstawia się im -~----
występki (postacie kobiece i męskie lub odpowiednie sceny czasza (K) apsydy półkolistej
z życia). Przedstawiane zwłaszcza na portalach kościołów
średniowiecznych .
244 715 701 896 CJ1±l cokół (łac . socculus = bucik): l) dolna część budo-
wli, często wyodrębniona uskokiem lub gzymsem cokoło­
wym (-7 gzyms 1*); 2) podstawa -7 kolumny *, -7 filara,
posągu. 1 _ dach pulpitowy 2 - dach siodłowy ,
204 213 147 207 c:::ITIl commodite (fr.), określenie oznaczające stawianie na dwuspadowy
pierwszym miejscu funkcjonaln ości i wygody w planowaniu
rozkładu pomieszczeń zamku ; Benrath, 326*.
207 215 148 209 C@ compluvium, otwór w dachu atrium staro ży tnego
domu mieszkalnego.
221 230 150 225 c::::ITIl corps de logis (fr.), główna część barokowego pałacu ~O~ydaCh czterospa· 4 - dach naczółkowy
z półszczyte m
Z apartamentami mieszkalnymi właścicieli od strony dzie-
dzińca honorowego.
222 231 151 228 c::::TIID Cosmatich sztuka, inkrustacje w marmurze wykony-
wane przez rzeź biarzy z rodziny Cosmati w XII-XIV w.
w rejonie Rzymu i Neapolu (sygnowane często imieniem 5 - dach namiotowy 6 - dach mansardowy
Cosma).
224 235 152 227 ~ cour d'honneur (dziedziniec honorowy, dziedziniec
poradny) otoczony z trzech stron skrzydłami barokowego
pałacu , położony od strony wjazdu, Wlirzburg, 327*
186 189 144 192 c::TIQ] cyborium* (lac., od gr. kib6rion = obudowa): l )
kamienny baldachim nad ołtarzem na kolumienkach (-7
ołtarz*); 2) kielich lub puszka na konsekrowane komunikan- 7 - dach pilasty 8 - hełmy wieżowe
ty, Z pokrywą, w gotyku niekiedy przybierającą postać
hełmu wieży; 3) -7 tabernakulum.
191 50 861 53 c:::illl cysterska architektura*, 140*.
170 194 860 171 OB] cyzelowanie -7 złotnictwo.
390 131 ,360 125 c::::.:I.TIl czasza* (kalota), zasadnicza część kopuły s tanowią­
ca wycinek kuli, także np. półkopuła apsydy .
227 238 410 363 ~ czołganka , żabka , element gotycki w kształcie zwi-
niętych liści , umieszczany na ' krawędziach hełmów wież, 9 - a) g~~~asty ~~;b~~~ą1~~~~~i~1ó h~~';o~ij~~wy

343 85 512 90
pinakli " wimperg itp. 166*.
~ Czternastu Wspomożycieli , grupa 14 świętych , któ-
rzy od XIII w. uchodzą za szczególnych orędowników. ~
Centrum ich kultu jest barokowy kościół pielgrzymkowy
w Vierzehnheiligen (ołtarz Czterna~tu Wspomożyc ieli , ~'
b) dach

iii
cebulasty
r--~
? -/ "
~! i _
_
261 "'). Przewaznle przedstaWIam są Jako wspomozyclele I I
następujący święci wraz z -7 atrybutami: Erazm (powój), .
. , . 12 - dachy o połaciach 13 - dachy poprzeczne
Eustachy (jelen), Jerzy (smok), Katarzyna (ko ło), Cynak rombowych
(diabeł) , Krzysztof (Dziecię Jezus), Dionizy (ucięta głowa) ,
Agaton (cierniowa korona albo krzyż), Wit (kogut, kocioł),
Błażej (skrzyżowa ne św iece) , Barbara (wieża) , Idzi (łania),
Małgorzata (smok na łańcuchu ), Pantaleon (gwoździe albo
648 658 814 651 ręce przybite gwoździami do głowy).
657 815 653 c:::TI§] citeroliść -7 wieloliść, 162*.
525 772 500 546 DlIl ćwiekowy ornament, ornament romański , naśladują­
cy ozdobne główki gwoździ .
dach kryty dachówką mnich-mniszka. M - mnich (Iac.
647 511 816 486 c::TI]] ćwierćwałek -7 wałek *. imbrex), N - mniszka (Iac. tegula)
436 A F N w
c:=Il2l dach, kształty dachów": I) dach pulpitowy", jed- 680 361 154 315
nospadowy; 2) dach siodłowy", dwuspadowy; 3) dach 1,2,3 1,2,3
czterospadowy* z kalenicą (również dach poprzeczny np.
nad nawą boczną, mający połać także od strony nawy
głównej); 4) dach naczółkowo-półszczytowy", szczyt zo- 4 4 4 4
staje zastąpiony w górnej i dolnej części przez połacie
dachowe (np. dom ze Schwarzwaldu); 5) dach namioto- 5 5 5 5
wy", brogowy, ostrosłupowy, w formie piramidy, którego
cztery połacie sc hod zą się w jednym punkcie szczyto-
wym; oprócz rzutu kwadratowego, może wystąpić też
IX stacja Drogi Krzyżowej : Jezus upada po raz trzeci pod prostokątny i wielokątny; 6) dach mansardowy* (od 6 6 6 6
krzyżem , ok. 1750, Feichtmayr. Sirnau, kościół pielgrzym- nazwiska fr. architekta l.H. Mansarta, 1648-1708), umo-
kowy
żliwia umieszczenie na poddaszu pomieszczeń mieszkal-
nych o ukośnych ścianach (= mansardy); 7) dach pilasty*, 7 7 7 7
szedowy (ang. shed = szopa), pozwala na dobre oświet­
lenie pomie szczeń warsztatowych; 8) hełm*, stromy dach 8 8 8 8
wieżowy, w formie piramidy (a), stożka (b) , także o wy-
giętych połaciach (c) albo w kształcie kopuły; 9) dach 9 9 9 9
baniasty (a)*, dach cebulasty (b)*, szczególnie w płd.
Niemczech, Austrii i Rosji ; 10) hełm włoski*, pierwotna 10 10 10 10
forma dachu cebulastego, ale wklęsłego w części do lnej;
często stanowi pod st awę hełmu wielokondygnacyjnego,
niekiedy zwieńczonego latarnią (barok), 244*; II ) dach II II II 11
harmonijkowy* , wielopołaciowy , na rzucie czworokąta
lub wielokąta, ukształtowany w formie harmonijki ; 12)
dach rombowy'" składający się z połaci w kształcie rom- 12 12 12 12
bu; 13) dachy poprzeczne", przekrycie przęseł naw bocz- 13 13 13 13
nych rzędem równoległych do siebie dachów dwuspado-
dyrektoriat: krzesło , suknia wych, poprzecznych względem osi wzdłużnej kościoła;
-7 facjata* ; 14) dach łupinowy, 281*; 15) dach pod- 14 14 14 14
wieszony, 281 *. 15 15 15 15
~ dach kilkupołaciowy -7 dach 3. 407 819 6 749
c::J..±IJ dach poprzeczny, dach o kalenicy prostopadłej do 802 778 864 826
kalenicy dachu głównego; np. nad -7 facjatą* ; -7 dach 13.
c::::I.TIl dachówka mnich-mniszka'"; szczególnie rozpo- 730 779 594 824
wszechnione w płd . Europie pokrycie dachu dachówkami
półokrągłymi; dachówki szersze układane pod spodem to
" mniszki", a ich złącza przykrywają węższe, "mnichy " .
Dachówka łącząca w jedną całość mnicha i mniszkę to
dachówka klasztorna.
~ damaskinaż, damasceńska robota -7 inkrustacja. 246 253 157 247
~ Decorated Style (styl dekoracyjny), druga faza goty- 248 403 160 766

___.2
ku angielskiego (gotyk dojrzały), 188 n., 207*.
~ dekoracja (łac. decorare = zdobić), całość wszyst- 249 256 162 250
kich motywów i ornamentów służących do ozdabiania,
upiększania konkretnego obiektu, np. określonej fasady,
wnętrza itp.
c::::I1§] desornamentado -7 Herrery styl. 253 263 165 768
c::::IiIl Deuxieme Renaissance, dojrzały renesans we Fran- 255 267 167 254
cji, 312*
~ diabły , zb untowane przeciw Bogu , upadłe anioły, 256 268 765 255
(Ap ok. XII,7) oraz ich przywódca Lucyfer (= niosący
św iatło ; Tz. XIV,12). Przedstawiane na ogół jako zwierzęta
- wąż, ureus, bazy liszek, smok, lew (od czasów wczesnego
chrześcijaństwa); wyobrażenia antropomorficzne - ciemny
' - - -_ 10
_ _ __ _ _---.JI
anioł (od wczesnego średniowiecza), piękna uwodzicielka;

dwupoziomowa kaplica, 1 i 2 - Cheb (Czechy), patac

oraz fantastyczne z elementami karykaturaln ymi - z oślimi
cesarski, k. XII w. Przekrój i rzut kaplicy dolnej uszami, rogami na głowie, koźlimi kopytami i ogonem
A F N w 437

i ogonem, skrzydłami nietoperza i ciałem porośniętym

sierścią, w kolorze czarnym, czerwonym albo zielonym,
uzbrojone w trójząb albo hak. Częsty motyw w rzeźbach
strzech budowlanych, od XII w. rozprzestrzeniający s ię
z Francji (-7 rzeźba architektoniczoa).
525 376 168 332 c:::I.±2l diamentowy fryz, ornament, 95*.
257 269 169 256 ~ diazoma (gr.; łac. praecinct), okrężne przejście na
widowni teatru antycznego, 36*.
258 270 172 258 [::TIJJ dipteros (gr. = dwuskrzydłowy) , forma antycznej
świątyni o podwójnej kolumnadzie, 19 n.
264 830 177 888 c::TIll domikalne sklepienie [w jęz . pol. termin ni e używa­ 3 - Norymberga, zamek, k. XII w. Górna kondygnacja
z emporą i kwadratowym otworem w posadzce; 4 - kon-
ny] -7 sklepienie 3. dygnacja dolna

266 274 178 263 ~ donator -7 fundator.

443 275 175 468 ~ donżon , zamek wieżowy, -7 stołp.
270 278 185 265 ~ dormitorium (łac .), klasztorna sy pialnia; Maulb-
ronn, 140*.
267 557 183 539 ~ dorycki porządek , grecki porządek architektonicz-
ny, 16*.
184 LJ.TII doryckie rozwiązan i e narożnika belkowania, 16*.
276 280 188 558 ~ draperia: I) kunsztowne ułożenie fałd tkanin i szat,
przedstawione w rzeźbie i malarstwie; przygotowują do tego
studia draperii ; 2) wykładanie pomies zczeń tapetami z tka-
nin [ad 2 - w Polsce termin nie stosowany].
847 700 334 716 c::TI.2l drewniana rzeźba -7 rzeźba III. dzicy mężowie jako trzymacze tarczy herbowej, Bazylea,
744 173 420 884 c:::I§Q] Droga Krzyżowa* , przedstawienie męki Chrystusa, renesans
od skazania przez Piłata aż do złożen i a w grobie w 14
obrazach (stacjach). W kośc i ołach katolickich umieszczone
na ścianach świątyni; także na otwartej przestrzeni w od-
dzielnych kapliczkach.
383 281 198 269 LJ§1J drOlerie -7 stalle".
804 38 441 18 c::::I@ Drzewo Życia -7 krzyż, 17*.
259 271 173 259 ~ dyrektoriat* (fr. directoire), późna faza klasycyzmu
we Francji, nazwana tak od dyrektoriatu w czasie Wielkiej
Rewolucji Francuskiej 1795-99; 324*.
273 289 181 788 c:::I§±] dwuchórowe założenie, kościół z chórem wschod-
nim i zachodnim, 97*.
819 163 182 142 ~ dwupoziomowa kaplica* , występujące do XII/XIII
w. połącze nie dwóch kaplic usytuowanych jedna nad drug ą,
zwłaszcza w cesarskich zespo łach rezydencjonalnych
i w zamkach; w dolnej części znajduje się ołtarz, a górna
mieści tron władcy, ustawiony naprzeciwko -7 apsydy. Eklezja i Synagoga, Strasburg, płd. portal katedry,
ok. 1230, gotyk
Otwór w posadzce pozwala z miej sca dla panującego
widzieć ołtarz .
842 695 842 725 c::::IMl dzicy
mężowie* , w XV i XVI w. przedstawiani
główniejako postacie trzymające -7 herb - nad zy, owłosie­
ni mężczyźni z wieńcami liści na głowie i wokół bioder,
częs to zbrojni w maczugi. W płd. Niemczech i Szwajcarii
częsty motyw dekoracyjny fasad domów, szyldów gospód
albo zwieńczenia bram.
683 116 111 120 c:::I§] dziki kamień , kamień nie obrobiony, także ka-
mień obrobiony " na dziko " ; l) -7 mur ID d *; 2)
-7 rzeźba*.
283 402 199 271 ~ Early English, wczesna faza gotyku angielskiego,
188 n*
481 185 220 272 c::::I§2] Ecce Homo, Mąż Boleści , przedstawienie Chrystusa
425 679 w koronie cierniowej, z ranami , w przepasce, często w pła­
szczu i z okowami na rękach. Od XIV w. szczególnie częste
w Niemczech; -7 Kolumna Biczowania* empire : noga stolu, fotel , waza z brązu
438 A F N w
c:::IlQ] echinus, część kapitelu doryckiego jońskiego , 287 284 201 274
16 n.*
CITO edykuła -7 aedicula.
CJ:TI] eklektyzm, łączenie w jednej budowli elementów 288 285 206 273
empora empora pseudo- różnych stylów historycznych, -7 historyzm .
właściwa pozorna empora c::ITIJ Eklezja i Synagoga* (łac. ecclesia = kościół, gr. 285 300 200 183
synag6ge = zebranie) : l) alegorie Nowego i Starego Tes-
tamentu jako postacie dwóch kobiet. Zgodnie z nauką, Stary
Testament oznacza przygotowanie i proroctwo, Nowy zaś
jego wypełnienie: Synagoga ma przepaskę na oczach (za-
ślepienie) i złamaną włócznię (utrata praw), a z jej rąk
wypadają tablice Mojżeszowe; Eklezja występuje jako zwy-
cięska Królowa i Oblubienica, w koronie, z krzyżem i cho-
rągwią oraz z kielichem; 2) -7 synagoga*.
~ eksedra (gr. oddalone siedzisko): l) -7 apsyda* ; 2) 307 329 229 286
nisza, wnęka z ławą na zamknięciu perystylu antycznego
domu, 346*.
c::::ITIJ emblemat (gr. = wstawka), w czasach antyku sym- 290 306 208 277
empora. O - strefa okien górnych, E - empora, A - arkady
boliczna ozdoba metalowa, później ogólne określenie godła,
między nawowe. Gernrode, kościół kanoniczek , 961-83, -7 atrybutu, -7 symbolu, oznaki.
architektura offońska
c:J:l§] empire*, styl cesarstwa (łac. imperium = cesarstwo 292 308 209 403
[Napoleona I]), końcowa faza klasycyzmu, promieniowała
z Paryża na Europę w latach 1800-1830, 324*.
c::.:J.1] empora* , trybuna albo -7 galeria we wnętrzu 358 802 210 469
kościoła, służąca do powiększenia jego powierzchni albo
oddzielenia określonych grup w obrębie wspólnoty (np.
kobiet, dworu, zakonnic - chór zakonnic) lub umieszczenia
organów (przeważnie po stronie zach.) czy też artykulacji
ścian. Zwłaszcza w romanizmie empory otwierające się do
korpusu nawowego stanowią trzeci element podziału ściany,
między arkadami przyziemia a strefą górnych okien. W re-
nesansie i baroku empory sięgają często aż do sklepienia
kościoła, mając zarazem duże znaczenie w przestrzennym
poszerzeniu wnętrza. W kościołach centralnych mieszczą
empora kościoła ścienno-filarowego , barok południowo­ się nad obejściem, w bazylikowych nad nawami bocz-
niemiecki
nymi , w nawie poprzecznej (Hildesheim, 79*) albo nad
wejściem zach.; w kośc i ołach halowych lub salowych
empory mają własne podbudowy i często są dodane
później , przede wszystkim w kościołach zamienionych na
ewangel ickie. Można rozróżnić: I) emporę właściwą * 2 2 2 2
= rozbudowane piętro ; 2) emporę pozorną* = otwór 3 3 3 3
przebity na poddasze; 3) pseudoemporę * = tylko otwór 4 4 4 4
w ścianie, markujący emporę, ale nie prowadzący do
żadnego pomieszczenia.
c::::I1§] entazis (gr. nabrzmienie), lekkie wybrzuszenie 301 315 215 279
symbole 4 ewangelistów wokół Chrystusa Pantokratora
w mandorli, Chartres, katedra , portal zach. , 1145-55 -7 kolumny* do ok. połowy jej trzonu (antyk i nawiązujące
do niego style architektoniczne).
c::::Il2l entrelacs, ornament plecionkowy, 95*, 10 [termin 431 318 216 418
w jęz. pol. nie stosowany].
c::.TIQ] epistyl -7 architraw, 16*, 17* 303 319 218 281
eJ]] epitafium (gr. napis nagrobkowy), rozpowszechnio- 497 320 219 282
na od XN-XV w. tablica poświęcona pamięci zmarłego,
umieszczana na ścianie lub na filarze kościoła albo w kruż­
ganku klasztornym. Epitafium nie jest związane z pochów-
kiem . Dwie zasadnicze formy: l) płyta podobna do pionowo
ustawionego -7 nagrobka, z napisem i często z wizerunkiem
zmarłego; 2) później całe sceny figuralne, np. zmarły klęczy
facjaty z dachami poprzecznymi , renesans jako -7 adorant (niekiedy w wieku 33 lat = wiek Jezusa),
A F N W 439

czasem z rodziną, u stóp krzyża. W renesansie i baroku

epitafia rozrastają się nieraz w kilkupiętrowe , pełne przepy-
chu kompozycje, zawierające wyrafinowane znaczenia sym-
boliczne, 223*.
234 249 222 285 ~ Eros, erot -7 rzeźba architektoniczna* .
306 328 227 287 cm ewangeliści* , autorzy czterech Ewangelii Nowego
Testamentu: Mateusz, Marek, Łukasz , Jan; Mateusz i Jan
byli także apostołami . Od IV w. przydano im skrzydlate
symbole: człowiek oznacza Mateusza, lew Marka, byk
Łukasza, orzeł Jana; stanowią one również atrybuty postaci
ewangelistów (wg Ezechiela 1,5-14). Do średniowiecza
bywały łączone w jedną cało ść (tzw. tetramorfa, gr. czwór-
Po lewej: fałdowy ornament na gotyckim krześle. Po
postać). prawej: fałdowana draperia wykuta w kamieniu , Reims,
308 331 230 288 c:JMJ ex voto -7 wotum. katedra , cokół portalu zach., 2 poł. XIII w., gotyk

571 574 231 707 cm facha -7 szkieletowa konstrukcja drewniana*.

[J]§) fach werk -7 szkieletowa konstrukcja drewniana.
268 611 866 3 c::::IBJ facjata*, pomieszczenie mieszkalne w kondygnacji
strychowej , przekryte -7 dachem poprzecznym.
685 491 439 139 ~ falista wstęga ("biegnący pies " ), grecki , 14*, i rzy-
838 95 834 293 mski ornament w kształcie fal, 31 *.
330 709 234 412 c::J]2] fałdowy ornament*: l) wypełnienie powierzchni
sfazowany pilaster
pionowymi , ciasno ułożonymi fałdami, rzeźbionymi w dre-
wnie (gotyckie meble i boazerie); 2) kamienna dekoracja
w formie draperii, zdobiącej cokół. Późny gotyk i renesans.
309 332 236 289 CJ.2Q] fasada (łac. facies = twarz), frontowa elewacja budo-
wli. Niektóre budynki mają dwie fasady (pałac barokowy
feston , girlanda
z fasadą od strony wjazdu i od strony ogrodu ; fasady nawy
poprzecznej katedr gotyckich, podporządkowane jednak
fasadzie zachodniej; również w budynkach mieszkalnych
przylegających do dwóch ulic). Przeważnie fasada odzwier-
ciedla wewnętrzny podział budynku: ukazuje liczbę pięter,
naw, a w okresie baroku wygina się na zewnątrz odpowied-
nio do elipsy rzutu budowli.
111 337 101 290 c::J2IJ fasada ślepa , fasada dekoracyjna, kryjąca, zasłania­
jąca budowlę. Często jest od właściwej budowli wyższa albo
szersza.
313 334 239 292 ~ fascia, fasciae (lac. fascia = wstęga), lekko wysunię­
ty poziomy element listwowy architrawu jońskiego i koryn-
ckiego, 17*, 32*.
314 335 240 295 c=J2JJ fauces, wejście do domu mieszkalnego w starożyt­
nym Rzymie, 346*.
163 160 235 742 c::::I2±I faza* (ucios, ukos, uskok), ukośne ścięcie krawędzi
elementu budowlanego, np. filara, wspornika, ciosu.
603 600 568 296 ~ feniks -7 symbole 12* . Po lewej: filar wiązkowy (z półkolumnami ), Willebadessen ,
ok. 1200, romanizm . Po prawej: filar okrągły , Montpellier,
316 344 243 298 CJ2§] feston* , girlanda, podwieszony pęk kwiatów, liści przedsionek katedry
i owoców, 323*
LJ21l fiala -7 pinakiel.
607 613 567 602 ~ filar'" (łac . pila), podpora pionowa o przekroju pros-
tokątnym albo wielokątnym . Może się składać, podobnie jak
-7 kolumna, z bazy, trzonu, -7 głowicy i (lub) -7 impostu;
1,2 1,2 1,2 1,2 może być wolno stojący albo wtopiony w śc i anę = przy-
3 3 3 3 ścienny (-7 pilaster). Filary okrągłe'" - częste w późno­
gotyckich kościołach halowych - mają przekrój koła i zasa-
dniczo nie różnią się od kolumn; bywają jednak często
4 4 4 4 nadmiernie smukłe albo grube. Filary krzyiowe* mają
5 5 5 5 w przekroju kształt krzyża równoramiennego. Filar wiąz­
kowy* składa się z trzonu z otaczającymi go służkami , na Po lewej: filar krzyżowy , romanizm . Po prawej: gotyckie
które spływają żebra, gurty lub łuki arkad; -7 służki zależ- filary wiązkowe
440 A F N W
nie od mnteJszego lub większego przekroju noszą nazwę
bocznych (młodszych) lub głównych (starszych), 159*; 6,7 6,7 6,7 6,7
~ kantowanie*.
c:=::I22J filar międzyościeżowy ~ portal 3* 816 814 802 498
c:::1QQ] filigran* (lac. filum = nić, granum = ziarno), tech- 317 348 245 302
nika złotnicza znana od 2000 p.n.e. z Troi. Złote lub srebrne
druciki , gł adkie, granulowane lub plecione, przymocowuje
się na podłoże metalowe, pokryte granulkami złota lub
srebra, tworząc ornament. W nowszych czasach chętnie
złoty filigran ruski , okres wędrówek ludów
splatane bez podkładu w delikatną ażurową plecionkę ,
łączoną tylko w punktach styku; ~ złotnictwo.
L:1QIJ flambeau* (fr.), pochodnia. 321 349 248 299
~ flamboyant (fr.), wydłużone w formie płomieni 322 350 249 300
~ rybie pęcherze , częsty motyw późnogotyckich ~ mas- 741
werków. Styl flamboyant, styl płomienisty , to nazwa ostat-
niej fazy gotyku francuskiego, 172*.
c:::1@l flankująca wieża: I) ~ wieża 2; 2) wieża boczna 323 786 250 840
bramy warownej , 301 , 296*
~ Florisa styl, tak nazwany od nazwiska Cornelisa 325 734 253 307
Florisa (właściwie Cornelis de Vriendt), 1514/20-75, nider-
landzkiego rzeźbiarza i architekta, propagatora ornamentyki
północnego manieryzmu. Główne dzieło: ratusz w Antwer-
galeryjka w późn o g o ty c· pii (1561-66); 217, 222* (~ okuciowy ornament).
kim chórze halowym ,
1439-77, ~ foUy (ang. szaleństwo), obiekt architektoniczny wangiel- 334 355 256 311
Norymberga, kościół św . skim parku krajobrazowym celowo nie zharmonizowany z oto-
Wawrzyńca

lIambeau ,
czeniem lub skomponowany fantazyjnie, mający przykuwać
pochodnia wzrok, bawić i szokować [termin w jęz. pol. nie stosowany].
~ Fontainebleau szkoła , 312. 337 287 684 718
C1Q2] forum, rynek w miastach starożytnego Rzymu, 348 n.* 340 362 258 317
c:::1Q§J fresk ~ malarskie techniki . 345 363 260 Jl
c:::::1Q2] frigidarium ~ termy. 348 356 262 344
ClIQ] frontale: l) nastawa ołtarzowa, 2) ~ antependium* . 37 28 263 346
c:::lIIJ fronton (fr.), przyczółek, trójkątny szczyt wieńczący 350 378 264 347
fasadę świątyni antycznej , środkowy ~ ryzalit* pałacu itp.
gmerk kamieniarski , gotyk L1::!1l fryz, wąski pas poziomy, ograniczający lub dzielący 347 366 261 318
płaszczyzny, często zdobiony ; 14*, 31*, 57*,95*,130*,
166*, 200*.
Dl] fundator (łac. donator = dający) kościoła albo 266 274 731 656
elementu jego wyposażenia. Przedstawiany przeważnie jako
~ adorant; w rzeźbie często trzyma model ufundowanego
przez siebie kościoła; na bocznych skrzydłach gotyckich
ołtarzy i na witrażach wyobrażany wraz ze swoim świętym
patronem ; ~ epitafium*; 223 *
~ funkcjonalizm, kierunek stylowy w architekturze 351 356 268 353
nowoczesnej , zmierzający , inaczej niż ~ historyzm, do
gomółki wyprowadzania formy budowli wyłącznie z jej funkcji .
Autorem jego dewizy " Form follows function " był Dank-
mar Adler, a ogłosił ją L.H. Sullivan w 1896.
~ furta bramna, wąskie przejście obok bramy warow- 479 637 464 623
nej , 296*, 298 *
c:::::II:ill galeria* (fr.): 1) wydłużone pomieszczenie reprezen- 357 383 269 358
tacyjne w pałacu nowożytnym; 2) z racji dobrego oświet­
lenia częs to służące do wystawiania dzieł sztuki; dziś
mianem galeJii określa się większą kolekcję dzieł sztuki
(mniej sza kolekcja to gabinet) ; 3) najwyższy poziom wido-
gotycki kontrapost, wni w teatrze; 4) ~ empora; 5) otwarty arkadowo korytarz
Kolonia, katedra, Piękn a
Madonna, zwana medio- lub przejście w kościele (galeryjka arkadkowa ~ arkada) ;
lańską, ok. 1320 także element budowli obronnych .
A F N w 441

281 385 867 449 C]J] galeria arkadkowa -7 arkada, 101 *; Kolonia, 102*.
220 391 280 366 c::.::Il]] geison, gzy ms wieńczący św i ąty ni e greckie, geison
ukośny biegnie po ukośnej krawędzi frontonu , 16 n.*
364 393 282 369 Dl2l geniusz (łac.), w mitologii rzymskiej osobisty duch
o piekuńczy m ężczyzny albo miej sca (genius loci). Jest on
-7 alegorią płodzenia i b y ł przedstawiany w postaci węża,
młodzieńca albo nagiego chłopc a ze s krzydłami, przypomi- t
rzymski sarkofag scypionowski z wolutami, III w. p.n.e.
nającego eroty (-7 rzeź ba architektoniczna). Opiekunkami Rzym, Muzeum Watykańskie
I I I I kobiet były junony.
365 395 283 769 ~ georgiański styl (Georgian Style), styl architektury
angielskiej w czasach rządów dynastii hanowerskiej: Jerze-
go I ( 17 14-27); Jerzego II (1727-60); Jerzego III
(1760-1820). Faza sc hyłk owa równoczesna ze stylem -7 re-
gencj i.
32 674 8 10 676 L.llIl gierowanie -7 gzy ms*, 247*.
389 418 3 15 397 c::1nJ gimnazjon (g r. gy mnos = nagi), w sta roży tn ej
Grecj i teren sportowy przeznaczony do ćw i czeń c hł op ­
ców i efebów, rozszerzony późni ej o -7 s to ę, ł aź ni ę,
pale st rę (sz k o ł ę za pasów, 345*), stadion ( bi eż ni ę) i sa le
do nauki .
315 417 292 371 ~ girlanda -7 feston* , 323*
368 540 295 524 ~ gloria -7 aureola*'
367 397 294 187 ~ glorieta -7 ogrodowa sztuka*. Po lewej: rzymski pomnik nagrobny (kenotafium ), St-Remy
(Francja płd.), k. I w. p.n.e. Po prawej: romański sarkofag,
148 166 372 14l ~ głowica, kapitel (łac . capitellum = gł ówka), górna 1022, Hildesheim, kościół św. Michała
część -7 kolumny, -7 filara, -7 pilastra, pośrednicząca
międ zy trzonem podpory a elementem podpieranym.
Akantowa 15*, almohadzka 86*, anglosaska 58*, antowa
15 *, ceglana kostkowa 98 *, dorycka 15*, dorycko-toskań s­
ka 32*, fantazyjna, barokowa 247*, figuralna 98*, jońska
15*, j ońska narożn a 17*, karbowana (fałdowa) 98*, kieli-
chowa 64* 160*, kielichowo-blokowa 98 *, kielichowa
z suchymi li ść mi 160*, kompozytowa 32*, koryncka 15*,
sarkofag wczesnochrześcijański ozdobiony pła skorzeźbą
247* , korynty z uj ąca (karoliń s k a) 64* , kostkowa 64* , 76*, z a rk ą Noego (brak wieka), V w., Trewir
98*, kostkowa z palmetami 98* , kostkowa z półkolami 98 *,
koszowa, bi za ntyjsko-wczes nochrześc ijań ska 40*, li śc i asta
160*, 199*, naś l aduj ąca joń s k ą 64* , odmiana akantowej
76*, o ttońsk a 78 *, papirusowa 15*, pączkowa 160*, pilastra
64*, 247*, renesansowa 220*, rzymsko-dorycka 32*, rzym-
sko -j ońska 32*, rzymsko-koryncka 32 *, stalaktytowa 86*,

_·
talerzowa 199*, toskańska 32*, wieloboczna 199*, w kształ­
cie grzybka 76*, wolutowa 15*, z dekoracją yeseria 86*,
z nasadnikiem (impostem) 76* , zoomorficzna 98* , z or- tumba, XIII w. , gotyk

namentem zoomorficznym 98*,

1
397 120 92 597 c:=m główkowy układ cegieł -7 kami eń budowlany i ceg- groteska, Rzym, ok 1500,
ł a*' ~ " Rafael
491 483 726 496 ~ gmerk*, kamieniarski znak przyj ęty od XII do XVIII
w., szczególnie w -7 strzechach budowlanych, którym
kamieniarze oznaczali obrobione przez siebi e elementy. ...,;.;.~
~.,.. Grób ŚWięty, Rodez (FranCJa),
369 399 297 49 c:::n2l gobelin -7 kobierzec. katedra, późny gotyk

132 826 121 312 c::.:.nill gomółka *, przeważnie okrągł a, zielonkawa szybka
oprawna wołów , ze zgrubieniem w środku , do szklenia
okien w XV i XVI w. Stąd do dzi ś używane słowo "szyba"
(niem . " Scheibe" = okrągł a tarcza) na okreś l en i e także tafli
pros tokątnej .
375 405 300 378 cm gotico tlorido, poł ącze nie stylów -7 plateresco
i -7 izabelińskiego w póź nym gotyku Hiszpanii: płaszczyz­
ny pokryte są najbardziej wybujałą, przypominającą koronki
o rn amentyką rzeźb i ars k ą, 173.
442 A F N w
cm gótico oceanico, "gotyk oceaniczny" w Portugalii , 376 406 301 380
ok. 1500; Belem, 300*
c:::nll gotycki kontrapost* , inny niż ---7 kontrapost* 374 305 302 739
w sztuce antycznej. Od XIII w. wiele figur gotyckich ma
przesuruęte osie poziome (rriiednica, barki) nie w kierun-
kach przeciwstawnych, ale zgodnych. Głowa skłania się ku
gzyms wieńczący świątynię dorycką (geison) podniesionemu barkowi. W ten sposób powstaje esowate
wygięcie , które akcentuje ruch ciała ku górze (zgodnie
z koncepcją arcrutektury gotyckiej).
c:::n1l gotyk ceglany, 175*. 123 401 64 379
~ gotyk odrębny , specjalny ("Sondergotik"), ruemie- 580 404 704 382
cki, 151 n.; kataloński , l80*'
c:::nm granulacja ---7 złotnictwo. 378 410 305 385

gzymsy kordonowe
cm grawerowanie, rytowanie, wykonywanie rysunków 299 411 307 407
starożytne rytych w metalu (---7 złotnictwo), w karrueniu szlachetnym
lub ozdobnym, itp. , za pomocą ryJca, puncy, dłuta , igły
grawerskiej, a w szkle kółkiem do szlifowania.
c:::nID grisaille, en grisaille (fr. gris = szary), malowanie 381 414 308 387
gotycki gzyms różnymi odcieniami szarości , często stosowane do kunsz-
wieńczący townego naśladownictwa rzeźb i stiuków.
c:=m grobowiec*, często w formie odrębnej budowli (świąty­ 787 780 304 729
gotycki gzyms
nia lub kaplica grobowa, mauzoleum, piramida, grób wieżowy
kapnikowy itd.); w postaci nagrobków zachowały się w większej liczbie
w kościołach, krużgankach i na cmentarzach. Główne formy:
l) wpuszczona w posadzkę kamienna albo brązowa płyta
gotycki gzyms
cokołowy nagrobna; 2) tumba*, nagrobek w forrrue skrzyni przykrytej 1,2 1,2 1,2 1,2
płytą nagrobną, często z leżącą figurą zmarłego . Niekiedy
znajduje się nad ruą baldacrum; nad nagrobkami rycerzy
umieszczano często ---7 broń pogrzebową* (średniowiecze) ,
późruej symbolicznie jako ---7 panoplia; 3) sarkofag* (gr. 3 3 3 3
" pożeracz ciała" , wg Pliniusza łupek ałunowy z Troas, rzeko-
mo przyspieszający rozkład), najczęściej zdobiona trumna
kamienna, gliruana, drewniana, metalowa w kształcie domu
lub skrzyni, na której ruejednokrotrue umieszczano leżącą
figurę zmarłego; 4) ---7 epitafium; 5) kenotafium, cenotaf* (gr. 4,5 4,5 4,5 4,5
kenotafion = pusty grób), symboliczny nagrobek osoby zagi-
ruonej albo pochowanej w innym miejscu.
~ groteska*, ornament z delikatnej wici roślinnej oraz 383 415 309 389
fantastycznych istot ludzkich, zwierzęcych i bajkowych,
pochodzący z antycznego Rzy mu. Ponownie odkryty ok.
1500 w miejscach wykopalisk przypominających groty
(Rzym, Domus Aurea Nerona), często stosowany od czasów
Rafaela do XIX w. , 310.
c:::1±IJ Grób Święty*: l ) kaplica przeważnie na rzucie 411 689 324 696
herb, heraldyczna prawa (pr.) i lewa (1.) strona
herb Anglii. K - korona , Z - klejnot, S - trzymacze, kolistym na pamiątkę grobu Jezusa w Jerozolimie
D - dewiza (IV-XVIII w., szczególnie częsta w średruowieczu); 2)
grupa rzeźb wykonanych z kamienia lub drewna, umiesz-
czana w kościołach - sarkofag z ciałem Chrystusa, postacie
aniołów, trzy Marie i śpiący strażnicy (od XIV w.).
Cill Griinderzeit, Grlinderstil, styl grynderski (niem.), 385 704 310 390
okres i styl będący następstwem zniesienia cechów w XIX
w. , idący w parze z wyrastaniem nowych fortun w przemyś­
le i handlu dzięki zakładaniu wielu kwitnących firm w Nie-
mczech, szczególrue po 1871. Okres ten poszukiwał swego
wyrazu w sztuce przez odrzucenie reguł klasycznych i przej-
ście do ciężkiego i pompatycznego neobaroku (opera parys-
ka, gmachy bankowe itd.). Styl grynderski należy do ---7 his-
barwy heraldyczne toryzmu XIX w. , 374 n. *.
A F N w 443

386 416 311 392 ~ guariniesque, 246*, 261 *.

799 45 312 66 ~ gurt, pas sklepieniowy, łuk wzmacniający, poprze-
czny względem osi wzdłużnej sklepienia kolebkowego albo
ciągu sklepień, wyznaczający podział na przęsła. Gurty
wzdłużne ograniczają przęsła z boku, 159* ; --7 sklepienie*.
377 407 303 394 ~ gwasz --7 malarskie techniki.
517 228 284 219 1 2461gzyms*, poziomy element architektoniczny, wysunięty
698 przed lico muru dla zaakcentowania horyzontalnych podziałów
l budowli i osłony przed deszczem. 1) gzyms cokołowy*, wień-
2 2 2 2 czący cokół budynku; 2) gzyms kordonowy* między piętrami ;
3,4 3,4 3,4 3,4 3) gzyms kapnikowy* (gotyk); 4) gzyms główny, koronujący,
wieńczący* (w świątynjach greckich = geison) mjędzy śc ianą
a dachem albo attyką; często ma postać daleko wysuniętej
płyty, opartej na --7 wspornikach, której górna powierzchnia
jest ukośna, by umożliwić spływ wody, pod spodem zaś historyzm romantyczny. zamek Neuschwanstein, 1869-90
znajduje się kapinos (wcięcie ochranjające elewację przed
wodą); 5) własne gzymsy mogą mieć także różne elementy
FW========w=i .~
5 5 5 5 budowh (np. gzyms nadokienny, naddrzwiowy).
__ I}.-ł"'
Gzyms nazywamy gierowanym*, wyłamywanym, jeśli ca-
6 6 6 6 łym swoim profilem omija uskokowo występy muru, --7 gie-
rowanie, 247*.
401 419 326 47 ~ heraldyka --7 herb*.
196 59 827 763 ~ herb*, osobisty lub dziedziczny znak w formie tar-
czy, często z hełmem i klejnotem. Nauka o herbach zwie się
ogrzewanie hypokaustum , system rzymski. Ciepłe powiet·
heraldyką. Stronę prawą i lewą określa się z punktu widze- rze przepływa między niskimi, kamiennymi filarami , na
nia trzymającego tarczę, nie obserwatora. których spoczywa posadzka

2 2 2 2 I) barwy heraldyczne * są oznaczane na rysunkach jednobar-

3 3 3 3 wnych przez szrafowanie; 2) godła herbowe to a) figury ,.
heraldyczne, kombinacje barwnych pól , b) przedmioty lub Ka
4 4 4 4 istoty żywe, głównie zwierzęta. Herby mówiące, nawiązują­ +-
G

5 5 5
ce obrazowo do nazwiska lub przymiotu właściciela herbu.
5 Elementy dodatkowe to oznaki urzędów i godności (korona,
tK
6,7 6,7 6,7 6,7 pastorał itd.). Ozdoby to: trzymacze (--7 dzicy mężowie , od
8 8 8 8 XV w.), płaszcz herbowy (od XVII w.) , dewiza, --7 panoplia. l
402 420 327 284 CH2l herma --7 rzeźba architektoniczna*
impost nad kolumną. Ka - impost, G - belkowanie, K - gło­
403 735 328 770 ~ Herrery styl, od nazwiska Juana de Herrery wica . Hildesheim, kościół św . Michała , pocz. XI w.
(1530-97), oficjalny styl w architekturze hiszpańskiej za
Filipa II, surowa wersja renesansu włoskiego, nazywana
także ze względu na oszczędność dekoracji " desornamen-
tado" . Główne dzieło: Eskurial , 314*.
D
406 754 329 738 c:.nIl hippodamejski system, rozplanowanie miasta na-
zwane od Hippodamosa z Miletu, ur. ok. 510 p.n.e.; 342*, interkolumnium równe 4 średnicom kolumny (D)
392*; Lizbona, 416*.
408 665 330 673 1 2521hirsaugijska szkoła, 108 n.*
784 ~ historyzm*, powrót do stylów i artystów minionych
409 423 331
epok, szczególnie w XIX w. między neoklasycyzmem
-8-8000000
(który sam wykazuje skłonność do historyzowania) a sece-
sją. Od 1930 następuje ponowny zwrot w stronę klasycyz-
000000 2

mu , a po II wojnie światowej do stylów z I ćw. XX w.

(neosecesja, neo-Gaudi, neoekspresjonizm, neo-Bauhaus itd.).
O O O O 3

412 426 335 400 ~ hortus (łac.), ogród rzymskiego domu mieszkalnego, -IOc--t-------t-O-J---+G--+----łO,--j- 4
346*
413 427 336 401 c:mhOtel (fr. od łac. hospitium = dom gościnny, gos- O O O 05
poda), we Francji pałac miejski szlachty, 321 *
194 196 515 589 ~ hurdycja, drewniana nadbudówka wysunięta przed interkolumnium wg Witruwiusza:
lico muru lub wieży obronnej; 300 n.; Hagenwil , 300*. =
1 pyknostylos gęsto ustawione kolumny =
1.5 D;
2 systylos = interkolumnium nieco szersze = 2 D;
415 429 340 816 c:::1TIJ hypetralna świątynia (gr. pod gołym niebem), świą­ 3 eustylos = interkolumnium = 2,25 D środkowe = 3 D,
= =
4 diastylos interkolumnium szersze 3 D, 5 areostylos
tynja antyczna z ce\lą bez dachu, 26*. = interkolumnium znacznie szersze = 3,5 D
444 A F N w
~ hypokaustum* (gr. ogrzewanie od dołu) , ogrzewanie 416 430 341 421
ciepłym powietrzem przepływającym pod podłogą pomiesz-
czeń mieszkalnych i kąpielowych w czasach antyku (sporady-
cznie także w średniowiecznych zamkach i klasztorach).
L.illI hypotrachelion, szyjka antycznej kolumny, 16* 417 431 342 422
C}§Q] iglica, hełm wieży; także -7 pinakiel, Reims, 161 *. 399 351 633 606
C1§l] ikonostas (gr. miejsce ustawienia obrazu), w cerk- 418 432 343 402
wiach ściana z ikonami , oddzielająca część ołtarzową,
prezbiterium od nawy; Stiris, 48*.
~ impluvium, basen na wodę w atrium rzymskiego 420 434 344 405
domu mieszkalnego, 346*.
~ impost, nasadnik*: l) element między podporą (mu- 798 435 364 406
kośc iół Jezuitów, XVII w., Awinion (Francja płd.)
rem, filarem, kolumną) a łukiem lub sklepieniem; -7 łuk iI.
l ; 2) blok nasadzony na głowicę kolumny z czasów wczes-

Dll
.~\
•-
_ _ .~-
- ,.
kafel z
malarską
dekoracją
nochrześcijańskich (40*), karolińskich i ottońskich , przewa-
. żnie w formie odwróconej ściętej piramidy (64*); 3) impos-
towy gzyms, gzyms w strefie impostowej .
~ inkrustacja (łac. crusta = okładzina) , ozdobne wy- 422 436 346 408
kładanie powierzchni kamiennej , metalowej, drewnianej itp.
kafel miskowy innymi materiałami lub powierzchni kamiennej kamieniem
innego koloru, np . jasnego marmuru ciemniejszym (m.in.
ściany , posadzki), 134*
kafel , odwrocie
B - płytka , H - szyjka
kafel garnkowy
intarsja jest to wykładanie powierzchni drewna innymi jego l 1 l l
gatunkami; markieteria - wykładanie mebli i przedmiotów 2 2 2 2
drewnianych drewnem, macicą perłową, kością słoniową,
szylkretem, metalem (zwłaszcza w baroku); tauszowanie 3 3 3 3
(nabijanie) to inkrustowanie powierzchni przedmiotów me-
talowych innym metalem; damaskinai, damasceliska robota 4 4 4 4
(nazwa pochodzi od Damaszku, głównego miejsca produk-
cji broni arabskiej) jest to tauszowanie broni; niello polega 5 5 5 5
na wypełnianiu rysunku wyrytego w metalu rozgrzanym
siarczkiem srebra, miedzią albo ołowiem .
~ insula (łac . = wyspa): l) blok zabudowy w systemie 428 438 347 410
-7 hippodamejskim, 342*; 2) dom czynszowy w starożyt­
nym Rzymie, 346*
D§§] intarsja -7 inkrustacja. 429 439 348 413
~ interkolumnium* (łac.) , od l egłość między osiami 430 316 349 414
sąsiednich kolumn; podzielone przez dolną średnicę kolum-

piec kaflowy , ok. 1630, Augsburg , ratusz

ny daje 2 moduły (-7 moduł), które mają istotne znaczenie
dla wyglądu kolumnady .
~ inżynieria budowlana, sztuka wznoszenia budowli 213 394 345
rozpatrywana przede wszystkim pod kątem technicznym,
nie zaś artystycznym.
~ izabeliński styl, "estilo Isabel ", bujny, późnogotycki 437 68 351 771
styl ornamentyki hiszpańskiej, którego formy przypominają
koronki (1480-1510).
c:::nQJ izba tortur, 302. 789 159 807 127
c:.::.TIIl izba "więzienna" , izba na końcu ciągu pomieszczeń
mieszkalnych, dostępna jedynie przez pomieszczenie ją
poprzedzające [określenie w jęz . pol. nie używane].
Kalwaria , XVII w. Treno;;n (Bretania)
c:::1lll jajownik, ornament, 14*, -7 kimation Uoński). 289 568 204 331
273 jednorożec -7 symbole 6*. 823 461 205 874
274 Jerozolimska Droga -7 labirynt*' 448 174 353 130
275 jezuicka sztuka*: 1) styl barokowych kościołów , 440 763 354 767
wznoszonych przez jezuitów w Ameryce Łacińskiej , często
przeładowanych nadmierną ornamentyką; 2) barokowy typ
kościołów jezuickich, szczególnie z XVII w. , nawiązujący
układ cegieł w murze: B - warstwa główkowa , L - warstwa
wozówkowa do wzoru II Gesu w Rzymie, 218*, 230*'
A F N w 445
436 558 350 541 C1Z§]joński porządek, grecki porządek architektoniczny, 17*
366 142 358 470 L:1TIl kafel*:l) wyrób ceramiczny jako zdobiony element
konstrukcyjny ściany pieca, stosowany od XIII w. w Euro-
pie Płn.; 2) kafelek, płytka z wypalonej gliny, przeważnie
szkliwionej, służąca jako wykładzina ścienna, posadzkowa
itp. Słynne są płytki z Delft, malowane błękitem kobal-
towym, a także islamsko-hiszpańskie azulejos (hiszp. azul
= niebieski , arab. al zulaich = mały kamień), 87. kanelowanie (żłobkowanie ). Po lewej: doryckie. Po prawej:
442 446 362 424 c:::nID kalimation, wypełniający element stropu greckiego, jońskie.
G - ostra krawędź , St - ścięta listewka

tworzący kasetony, 14*, 19. przekrój kantowa·

137 132 124 126 cm Kalwaria*, przedstawienie w malarstwie lub rzeźbie
nego filara

361 Męki Pańskiej, często wiejofigurowe; znane są Kalwarie

(Calvaire) w Bretanii (grupy rzeźb na otwartej przestrzeni);

751 701 727

także cykl scen lub zespół kaplic upamiętniających Drogę
Krzyżową.
715 ~ kamienna rzeźba --7 rzeźba II*.
kaplica Św. Krzyża.
(tetrakonchos = plank. XII w. I • • • • • ••
czterolistny), Montmajour
(Francja płd.)
129 604 78 596 c:::1[[] kamień budowlany i cegła
1 1 1 l) kamień łamany = naturalny kamień budowlany, nie
obrobiony, o nieregularnych kształtach;
2 2 2 2 2) kamieli polny, narzutowy ;
3,4 3,4 3,4 3,4 3) kamieli ciosany = przycięty do formy regularnej, np. cios
= masywny blok o prostokątnych krawędziach;
5 5 5 5 4) cegła, ceramiczny element budowlany z g lin y, odporny
na czynniki atmosferyczne dzięki utwardzeniu (przez wypa-
lanie):
6 6 6 6 kształtka = cegła do budowy detali architektonicznych
(ościeża, łuki, maswerki gotyckie itd.), która z tego względu
musi być kształtowana w specjalnych formach, --7 ceglana
architektura* ;
7 7 7 7 cegła porowata, trocinówka = szczególnie lekka cegła
z dodatkiem kory garbarskiej lub trocin, które pozostawiają
pory po wypaleniu; w gotyku stosowana do budowy skle-
pień; -/";..J""'-""""

8 8 8 8 cegły w murze mogą być układane główkowo* (krótkim

9 9 9 9 bokiem na zewnątrz muru) albo wozówkowo (długim bo-
kiem na zewnątrz).
Dalsze zastosowania materiałów budowlanych --7 mur*.
62 605 321 211 c::m kamień ciosowy --7 kamień budowlany 3; --7 mur 1*
651 115 112 120 ~ kamień surowo obrobiony, rustyka: l) wzmoc-
nienie narożników budowli ciosami kamiennymi ; Aschaf-
fenburg , 221 *; 2) --7 mur ID d.
143 137 365 137 1 2841kandelabr --7 świecznik 1*
326 138 366 703 ~ kanelowanie, żłobkowanie* (gr.-łac. canna = rura),
żłobki = kanelury pokrywają trzon y antycznych kolumn
lub filarów. W porządku doryckim (16*) rowki stykają s ię
ze sobą, tworząc ostre krawędzie (szwy), w porządku lawa kapłańska
(sedilium)
jońskim i korynckim (17*) oddzielają je od siebie płaskie
listewki.
144 139 367 140 ~ kanon --7 proporcje*.
146 140 368 ~ kantowanie* fi larów (albo ścian) polega na dodaniu karbowanie

półko lumi enek do ukośnie ściętych narożników filara [ter-

min w Polsce nie stosowany].
277 172 829 376 ~ kapinos --7 gzyms.
~ kapitel --7 głowica.
167 691 373 692 c:::12Q] kapitularz --7 klasztor.
166 162 370 145 c:::12IJ kaplica* (łac. capa = płaszcz), od miejsca przechowy-
wania płaszcza św. Marcina z Tours, pomieszczenia prze-
znaczonego do modlitwy w pałacu królewskim w Paryżu (od
446 A F N W

VlI w.), które nosiło miano "Capella" . Później ogólne okreś­

lenie mniejszych, służących do modlitwy, wolno stojących
budowli chrześcijańskich (kaplice chrzcielne, cmentarne -7 ka-
mer, kaplice przy palatiach, 294*; zamkowe, 302 n.; pałacowe,
232*) lub połączonych z innymi budowlami (kaplice chórowe
-7 chór* , kaplice na osi kościoła , 76*, 93 ; kaplice przy nawach
bocznych = kaplice boczne, kaplice między przyporami, Albi,
175*); także kaplice wotywne = pomnik w formie kaplicy
z ołtarzem , 198*.
~ kaplica domowa, chórek -7 wykusz*. 553 563 138 878
~ kaplica mariacka, kaplica PMarii na osi kościoła, 450 451 669 143
karnis (sima~; t - sima bazy, b - sima wieńcząca, st - sima na zamknięciu chóru wsch. , większa od innych, na ogół
odwrócona r eńcząca , f - sima odwrócona bazy
prostokątna , -7 Lady Chapel.
1 2941kaplica wotywna -7 kaplica, 198*. 165 165 822 146
~ kaplice promieniste -7 chór*. 652 164 618 147
c:::m kapłańska ława* (sedilium), trzyczęściowa ława , 706 721 195 162
przeważnie przy południowej , bocznej ścianie prezbiterium,
na której zasiada kapłan i jego 2 diakonów. Rzeźbiona
z drewna analogicznie jak -7 stalle albo wykonana jako
wnęka w ścianie, 198*'
L:121l karbowanie*, zdobienie snycerskie w postaci wycię­ 177 310 387 411
kartusz z ornamentem zwijanym (rollwerkiem), manieryzm tych zagłębieI'1. 390
kartusz asymetryczny. rokoko ~ kariatyda -7 rzeźba architektoniczna*' 150 144 379 149
~ karner (łac. carnarium = kostnica), przeważnie dwu- 168 566 375 144
kondygnacyjna kaplica cmentarna, której dolna kondygna-
cja mieściła kostnicę, a górna pomieszczenie z ołtarzem.
W stylu romańskim budowla centralna z apsydą wschodnią,
w okresie gotyku także podłużna kaplica (często pw . św.
Michała) , 185*.
DQQ] karnis*, profil o przekroju w kształcie litery S, czyli 242 758 376 377
wklęsło-wypukły - sima. Można wyróżnić simę bazy (t) l
i simę wieńczącą (b) (górne zwieńczenie, np. gzymsu). 2 2 2 2
A także simę odwróconą wie/lezącą (st) (np. w głowicach 3 3 3 3
kolumn) i simę odwróconą bazy (f). 4 4 4 4
c::JQIJ kartusz* , tarcza w ozdobnej ramie, często herbowa. 149 146 378 151
Renesans, barok.
~ kartuzja -7 klasztor*. 169 167 377 170
c:::lQl] kaseton, zagłębienie w stropie płaskim (strop kaseto- 197 129 381 430
nowy) albo w sklepieniu lub w kasetonowym podłuczu
arkady, tzn. podzielonym na pola prostokątne, wielokątne
albo zaokrąglone. Kaseton może być pusty albo wypełniony
ornamentami, polichromią albo obrazami. Popularny w an-
tyku, renesansie i baroku, 14*; 219*; -7 artesonado.
klasztor Cystersów w Maulbronn, XIIIw. CJlHl katedra, kościół biskupi . Zwana również tumem 155 273 176 270
(niem. Dom, z łac. domus Dei = Dom Boży, lub -7 MUns- 149 384 161
ter). Tumem nazywano czasem także główny kościół w mie-
ście nie będącym siedzibą biskupstwa.
~ kazamaty, sklepione schrony w fortyfikacjach, prze- 151 147 380 153
znaczone dla załogi, dział i amunicji; Tiryns, 291*; fort
C!!:!J~;::;:::~żi<:ts1t-~r:::t~ z XIX w., 408*.
~ kerkides, wydzielone schodami sektory widowni (-7 445 248 391 425
theatron, cavea) w antycznym teatrze, 36*.
LJQ2J kibla, kierunek do Mekki, w którym zwracają się 447 654 607 648
muzułmanie w czasie modlitwy, 88.
~ kimation, kyma, ornament pochodzenia antycznego, 243 447 427 427
klasztor Kartuzów, Valbonne (Francja płd .), zaczęty 1203.
14*: l) kimation dorycki, przeważnie tylko malowany na 99 502
Na drugim planie kościół i budynki gospodarcze, na pierw· elemencie profilowanym ; 2) kimation joński Uajownik,
szym planie indywidualne domki zakonników z ogród-
I

kami , wokół krużganka . Gotyk wole oczy), rzeźbiarski, z form owalnych i lancetowatych,
A F N w 447
profil wypukły ; 3) kimation lesbijski, rzeźbiarski, stylizowa-
ne, sercowate listki na zmianę z lancetowatymi , profil
wypukło-wklęsły.
698 110 95 257 L3Q2] kinkiet ~ świecznik 7*.
510 505 396 492 c::JIQJ klasztor* (łac . claustrum = zamknięcie). Założenie
klasztorne powstało w związku z dążeniem Benedykta
z Nursji (519, klasztor na Monte Cassino) i innych założy­
cieli zakonów, by zastąpić pustelnię przez wspólnotę zakon-
ników podlegających surowej regule. Tworzące zamkniętą
całość (klauzura) pomieszczenia klasztorne grupują się wo- krużganek. Arles (Francja płd. ). St-Trophime, romanizm
i gotyk
kół czworokątnego, odkrytego dziedzińca (wirydarza), oto-
I l I czonego krużgankiem*A i wzorowanego na perystylu hel-
2 2 2 2 lenistycznego domu mieszkalnego, z umywalnią przy studn.i
3 3 3 3 B (~ tonsura); kościół C przeważnie po stronie północnej ,
4 4 4 4 rzadziej południowej ; kapitularz D (sala zgromadzeń, często
5,6 5,6 5,6 5,6 obok kościoła), refektarz E (jadalnia) , parlatorium F (roz-
7 7 7 7 mównica), a na piętrze wspólne dormitorium (sypialnia)
8 8 8 8 albo cele zakonników. Por. także plan idealnego klasztoru
z Sankt Gallen , 68*. Benedyktyni chętnje wybierali na
swoje klasztory wzgórza, cystersi (od 1100) dobny , zakony
zaś żebrzące (od XIII w.) preferowały miasta albo ich
okolice, pOJiieważ zadaniem ich było du szpasterstwo. Kar-
tuzi (od XII w.) żyją w oddzielnych domkach uszeregowa-
nych wokół wielkiego dziedzińca z krużgankiem. Ich klasz-
tory noszą nazwę kartuzji". Zamki krzyżackie (od XIII w.)
były zarazem klasztorami (Malbork, 305*). Klasztory baro- kolumbarium , Rzym, katakumby wczesnochrześcijańskie
kowe w swoich pełnych rozmachu założeniach zbliżają się

:~k:s~anle =E(
do budownictwa pałacowego (Weingarten, 252"). \\.D~
159 202 395 198 c::::TIIl klauzura ~ klasztor. I
119 220

835 761
1,2 1,2
397

826
1,2
475

50
1,2
DTIl knaga ~ wspornik* , ~ szkieletowa konstrukcja II
drewniana.
cm kobierzec: l) tkany = nici wątku i osnowy krzyżują
się pod kątem prostym (np. dywany żakardowe); 2) dzier-
II
II
II
II
wowlca

plersclen
szyjki
-EJ
gany = barwne nici wątku wplata się w osnowę za pomocą II
II
igły albo nawoju, szczególnie kobierce zdobione obrazami
I
3 3 3 3 (gobeliny); 3) wiązany = do nici osnowy przywiązuje się I trzon
krótkie barwne nitki (kobierzec wschodni). I
296 443 826 261 c::::::IHl koleba ~ sklepienie*. I
I
198 205 399 200 CJ.:j] kolegiata: I) kościół , przy którym funkcjonuje kole- I
732 gium kanoników (nie będący jednak ani katedrą, ani świąty-
nią klasztorną); 2) w jęz . niem. również określenie kościoła

1
baza
żabka
klasztornego ("Stiftskirche' '). (szpon)
201 207 146 201 C"J:Iill kolumbarium": (łac. columbarium = gołębnik): l) plinta
cokół
402 gołębnik (Les Baux w Prowansji) ; 2) miejsce pochówku_'---_ _ ~_
z wnękami w ścianach do składania w nich zwłok, szczątków
kości, um z prochami. Od czasów wczesnochrześcijańskich do
dziś , szczególnie w Europie Płd. , 461 *; katakumby, 41 *
kolumna. Po lewej: entazis. Zewnętrzna linia przerywana
202 209 658 202 [:JTI] kolumna* , podpora budowb, mająca przekrój trzonu pokazuje kierunek zgrubienia, wew nętrzna łączy podstawę
i szyjkę trzonu . Po prawej: części kolumny romański ej
okrągły, wielokątny lub profilowany. Pierwotnie opierało
się na niej ~ belkowanie, od czasów rzymskich także łuk.
Byw ała stosowana jako element dekoracyjny, nie pełniący
funkcji nośnej. Kolumna może być wolno stojąca, przy-
ś cienna albo zespolona z filarem tylko częścią swego
przekroju (ćwierćkolumna, półkolumna itd .). Wysoka, smu-
kła o małym przekroju kolumienka przyścienna nazywana -~
jest ~ służką. \ ~ .......
Główne części kolumny to baza, trzon i głowica (kapitel). kolumnada otaczająca
plac św. Piotra
Częścią niezbędną jest tylko trzon. Może on się zwężać ku w Rzymie (fragment),
1656-67, Bemini
448 A F N w
kogut
(Mt XXVI , 34) górze albo ku dołowi , mieć -7 entazis albo jednakową
średnicę na całej wysokości. Kolumny dzieli się przeważnie
gąbka z octem
(J XIX , 29) w zależności od ich formy albo ustawienia:
I) monolityczna, wykonana z jednej bryły kamienia,
latarnia 2) bębnowa, z elementów w formje bębna, 3) kreteńska,
(J XVIII , 3)
zwężająca s i ę ku dołowi , 4) kanelowana (żłobkowana) ,
chusta
ŚW. Weroniki
z pionowymi wyżłobieniami na trzonie (-7 kanelowanie*),
(apokryf) 5) z przewiązką na trzonie, jedną albo kilkoma, 98*,
6) spiralna, 247* , 7) z pętlami , 98*, 8) odmiana spiralnej ,
powróz 98*,9) zoomorficzna, 98*, 10) kandelabrowa (i in. kolumny
(Mt XXVII , 2)
renesansowe), 220*, 11) bliźnie -7 zdwojone elementy
bicz (Mt XXVII , 26)
architektoniczne, 12) wiązki kolumn, kolumny ustawione
koliście blisko siebie (np. Earl y English, 199*), często
nieprawidłowo określane jako filary wiązkowe.
miecz Porządki architektoniczne: kolumny doryckie, 16* ; jońskie,
i ucho Malchusa
(J XVIII , 10) 17*; korynckie, 17*; rzymskie, 32*
Filar okrągły -7 filar*'
włócznia
c::::I!ID Kolumna Biczowania* , przedstawienie słupa, wraz 203 210 470 204
(J XIX , 34) z narzędziami Męki , przy którym był biczowany Chrystus. 546
U góry na kolumnie znajduje się kogut (Mt 26,34 i 69-75),
Chrystus Cierpiący ,
Mąż Boleści przed nią niekiedy Chrystus Cierpiący, ukoronowany cier-
(Mt XXVII , 29)
niem; -7 Ecce Homo.
c:::::II2l kolumna trzy czwarte, kolumna wysunięta przed 782 211 196 203
filar albo lico ściany tylko w trzech czwartych swojego
przekroju (-7 służka*).
c::::TIQ] kolumnada* (fc colonne = kolumna), rząd kolumn 199 208 400 205
połączonych poziomym belkowaniem (architrawem), w od-
różnieniu 09 -7 arkad .
c::=lli kominek, otwarte palenisko w budynku, z odprowa- 319 176 363 129
dzeniem spalin przewodem w murze, ujęte w ramy archjtek-
toniczne, ostatnio także na tarasach domów mieszkalnych.
Od czasów romańskich nadawano mu kształt artystyczny
Kolumna Biczowania, XV w. (postument barokowy). Biller· (Gelnhausen, pałac cesarski). Wspaniale zdobione kominki
beck
z marmuru i piaskowca powstały w renesansie. W okresie
baroku i rokoka występuje kominek dekoracyjny z lustrem,
321 *. Do wyposażenia kominka należą: wilki (stojaki na
szczapy drewnjane), szczypce, pogrzebacze, szufle. Na gzy-
msie umieszczano świeczniki, zegar, wazony itd. (-7 nad-
proże).

kontrapost. Po lewej: " Idolino", ok. 420 p.n .e. , rzymska

kopia rzeźby greckiej. Po prawej: " Immaculata", ok. 1750,
Feichtmayr, rokoko . Linie przerywane ukazują przesunię­
cia pOliomych normalnie linii kolan , miednicy, barków,
oczu. Srodkową li nię wyznacza tylko draperia. Sp - noga
nie obciąZona . Birnau, kościół pielgrzymkawy
konfesjonał , 1720, barok, MarienmOnster, kościół klasztorny
 A F N w 449

846 157 388 374 CJ.ll] komnata (łac. caminata), pomieszczenie z komin-
kiem , ogrzewana izba mi eszkalna, także izba dla kobiet na

208

2 10
zamku, 302.
218 404 210 c::JTIl koncha (gr. konche, łac . koncha = muszla), nisza
o rzuc ie półokrągłym , apsyda, a ściś l ej jej półkopuła,
~ czasza*; trikonchos ~ chór 4*; tetrakonchos ~ kap-
lica*'
2 16 149 213 ~ konfesja, pomieszczenie z grobem św i ętego pod
t258 , .....

'--- --+-----

'D
-----

//~------~~
- ------
--_..-",;

D
/ \,
ołtarzem ko śc ioła wczes nochrześc ijań sk i ego, często z m oż­ I
I
, F P
, \
liwo śc ią oglądania grobu z półkolistego korytarza przez i l
otwór w śc i anie. Pierwotn a forma ~ krypty , 4 1*. \\ /
2 11 217 79 212 cm konfesjonał* , miejsce do słuch ani a spowiedzi;
\ ,,
,
, /
I P P
w dzisiejszej formie występuj e od ok. 1600: trzyczęściowa, " .... _-----_ ... /

drewniana obudowa, w części środkowej siedzisko duchow-

kopula. Po lewej: il. 1 - kopula sferyczna (sklepienie
nego, oddzielone kratą od pokutników, klękających na żag i e l kowe). H - spływ sklepienny, żagielek w i szący;
F - koło podstawy kopuły (opisane)
z mi an ę w częściach bocznych. Po prawej: il. 2 - kopula na pendenfywach, P - pendenfyw,
2 14 223 407 215 LJlill kontrapost* (wł . contrapposto = przeciwieństwo), F - koło podstawy kopuły (wpisane)

zrów noważe nie s ił zstępujących i wstępujących w przed-

stawieniu stojącej postaci ludzk iej. Ustawien ie i ruch części
ciała za l eżą od pozycji nogi o bc i ążo n ej i nogi ni e ob-
ciążo n ej . Osie poziome są odchylone w przeciwn ych kierun-
kach (np. jeś li linia miednicy wznosi s i ę po stroni e nogi
obciążonej , to linia barków opada po tej samej stron ie)
i zno szą ruch c i ała, prze mieni ając go w pełen n ap i ęc i a stan
spoczy nku . Kontrapost jest formą ~ zrów no ważen i a posą­
gu, harmonijn ego rozkładu jego masy. Por. ~ gotycki
kontrapost* . /u//---
---" ~ \
235 234 425 244 cm kopuła *, przesklepienie przestrzeni na rzucie kolis- I
I
,. F \
\
I
tym, czworo- i wielokątnym , o regularnej krzywi ź nie. Przej- t
\
I
I
, I
ście od rzutu wielokątnego do kolistego umoż liwi aj ą pen- ,
, '
I

1,2 1,2 1,2 1,2 dentywy (żag ielki) (i I. I, H - spływ sklepienny lub wiszący \. P p ,/
żagie l ek, il. 2, P). Obie odmi any są trójkątam i sferycznym i
" ..... _----_ ... /

i różnią s ię tylko zastosowaniem: I ) jeśli koło podstawy
kopuły jest opisane na wierzchołkach rzutu, to pendentywy
3 3 3 3 s tają s i ę częścią kopuły, która jest nazywa na kopułą sferycz-
ną lub sklepieniem żag i e lkow y m o kształci e półkuli obciętej
z boku płaszczyznami pionowymi (i I. I i 6); 2) jeśli koło
Po lewej: il. 3 - kopula na trompach, T - trompa, KI
- czasza 8·boczna (sklepienie klasztorne na 8-boku). Zob.
też 41" 85"
Po pra';'ej: il. 4 - kopula na tamburze (bębnie), Tb - tam-
bur, P - pendentyw, F - koło podstawy kopuły (wpisane).
Zob. też 41 ",85"

4 4 4
podstawy kopuły jest wpisane w wielokąt rzutu, to penden-
4 tywy s tają s i ę samodzi elnymi elementami konstrukcji kopu - ~
5

6
5

6
5

6
5 ły na pendentywach (iI. 2). W przypadku kopuły na trom-
pach narożniki czwo rokątnego rzutu są od góry przesklepi a-
6 ne trompami (pół s to ż kowe wysklepki), co pozwala uzyskać
t==J
il. 5 - koputa półkulista (ba- il. 6 - kopula żaglasta jed-
nia) nopowierzchniowa, kapa
czeska
rzut oś miokątny . Na nim opierają s i ę koleby ośm i obocznej
czaszy kopuły (sklepienia klasztornego na ośmioboku, il. 3)
lub też koło podstawy kopuły półkulistej, bani (iI. 5).

7 7 7
Między pendentywami (albo trompami) a kop ułą znajduje
7 s i ę częs to tambur ( bęben ) o kształcie walca (lub grani asto- /~ \
sł up a o podstawie ośm i okątnej), który mo że być także
przepruty oknami (iI. 4 i 11 ). Niekiedy u szczytu kop uły
f::~~~~-_~j3
8 8 8 8 znajduje s ię okrągły otwór oświetlający, oculus (opaion, ił. 7- kopuła
spłaszczona il. 8 - kopuła zaostrzona
9 9 9 9 opaeum ), albo mała aż urow a nad budówka, latarnia. Duże
10 lO 10 10 ko puły bywają dwupowlokowe, tzn. złożo n e są z kopuły
wewnętrznej i zew n ętrz n ej, ochronnej (iI. 11 ). Zdarzają się
także kopuły trój powłok owe (Londyn, 245*).
Dalsze formy kopuły: czeska kapa, kopuła żaglasta jednopo-
wierzchniowa (iI. 6); kopuła spł aszczo n a (iI. 7); półkopuła;
kopuła zaostrzona (iI. 8); kopuła cebulasta (i l. 9); kopuła
ił . 10 - koputa
wie losegmentowa (iI. 10); kopuła żebrowa, 4 1* i 85*; il. 9 - koputa cebulasta wielosegmentowa
450 A F N w
kopuła kasetonowa, Rzym, Panteon, 34*- Kopuła o sklepie-
niu amforowym (wydrążona) ma umieszczone w powłoce
a-------------ill U "IJ IJUI ~ czaszy rzędy glinianych naczyń, służących do zmniejszenia
ciężaru, 41 *.
c:::BID kora, kanefora, kariatyda (gr. kora = dziewczyna) 150 226 408 426
--7 rzeźba architektoniczna*-
c:m korpus nawowy, część kościoła (o planie podłuż­ 529 528 434 515
nym) między fasadą a prezbiterium lub transeptem.
c::::TIQ] koryncki porządek , grecki porządek architektonicz- 219 556 409 538
ny, 17*, 20*-
e
c:J1IJ koszowa krata okienna*, stosowana od czasów 239 342 242 409
renesansu wysunięta na zewnątrz krata okienna, często
kunsztownie wykuwana.
OB] kościół-alegoria --7 Eklezja i Synagoga*. 182 290 392 177
L:l.TIl kościół - formy architektoniczne 183 816 393 832
il. 11 - kopuła dwupowtokowa. a - latarnia, b - czasza L Budowla centralna, zaprojektowana wokół punktu środ­
zewnętrzna , c - czasza wewnętrzna ze schodami , d - at-
tyka, e - tambur. Rzym , bazylika św . Piotra kowego, 45 n. *
II. Budowla podłu ina, założenie na osi wzdłużnej. Zależnie
od przekroju i sposobu oświetlenia są to:
l. bazylika, 42 n*, bazylika emporowa, bazylika schod-
kowa; 2. kościół halowy (hala), pseudohala lub pseudo-
bazylika, hala emporowa; 3. kościół salowy, kościół ścien­
no-filarowy (wszystkie wymienione formy: 154 n.*) . Por.
--7 schodkowy układ.
~ kościół bazylikowy --7 bazylika, --7 bazylika schod-
kowa, --7 pseudobazylika.
~ kościół halowy, kościół podłużny , którego nawy 393 302 317 398
boczne są tej samej albo prawie równej wysokości co nawa
główna (w odróżnieniu od --7 bazyliki) . Nawy są przekryte:
koszowa krata okienna I - jednym wysokim dachem wspólnym, 2 - dachami
równoległymi do siebie, 3 - dachem podłużnym nad nawą
główną i dachami poprzecznymi nad przęsłami naw bocz-
nych (152*). Nawa główna nie ma okien , a oświetlają ją
wysokie okna naw bocznych. Często bez transeptu. Rozkwit
w XIII i XIV w., 154 n.*, 174*
CTI§) kościół halowy emporowy --7 kościół - formy ar- 356 294 211 181
chitektoniczne, 12l.
cm kościół inkastelowany, kościół obronny (głównie 339 301 394 184
w średniowieczu) , 143*. 832
c::::TIID kościół kaznodziejski: l) kościół zakonów refor- 346 296 591 180
mowanych i żebrzących, 151, 176*; 2) typ kościoła ewan-
gelickiego, Drezno, 257*; Warszawa, 271 *; FrankfUJ1,
272*
c::::TI2l kościół masztowy* (słupowy), skandynawski kościół 747 291 474 185
konstrukcji drewnianej, przypuszczalnie wzorowany na nor-
dyckiej hali królewskiej. Nazwa konstrukcji pochodzi od
ścian utworzonych przez pionowe, przypominające maszty
słupy. Dachy schodkowe, 56*, 138* n.
~ kościół minorytów, kościół franciszkanów , 176*. 505 297 486 179
CJ±Il kościół okrągły, budowla sakralna na rzucie kolis- 189 303 648 178
tym, --7 rotunda, --7 centralna budowla.
~ kościół - pomnik, 51 *, 496 295 164 186
~ kościół pseudohalowy --7 schodkowy układ 3; 119*, 717
norweski kościół masztowy (słupowy) , Borgund, 1150.
Układ rozwinięty , duzy kościół masztowy: nawa główna 173*.
z obejściem , schodkowy układ podobny do bazyliki ; pod-
walina (rama dolna) ; stabilizacja słupów za pomocą krzy- ~ kościół salowy, kościół jednoprzestrzenny, 155*. 392 304 652 176
żownic ( krzyży św . Andrzeja) i zastrzałów łukowatych ,
względem ścian zewnętrznych za pomocą zastrzałów łu­
~ kościół ścienno-filarowy* , 250*-252* 606 292 824
kowatych . Podcienia zewnętrzne , wimpergi , sygnaturka, ~ kościół zakonu żebrzącego, 176* . 346 298 88 182
wieża , wieżyczka nad apsydą pochodzą z okresu gotyc-
kiego. Plan i wnętrze 56'. Zob. tei 138 n: ~ kowalstwo artystyczne, artystyczna obróbka żelaza; 724 345 680 72
A F N w 451

zachowały się wyroby m.in. ze średniowiecza i renesansu;

są to w szczególności okucia drzwi i skrzyń , świeczniki ,
8 - - - - --i\\--I
wilki do kominków, latarnie, kraty. W płatnerstwie (wy-
twarzanie zbroi z żelaza) stosuje do zdobienia również 9 - - - --11\--1 li
~ grawerowanie i trawienie. Wybitnymi osiągnięciami 13 ====:;:-/Z~~~~~~:--­
kowalstwa artystycznego w dziedzinie sztuki sakralnej są76 ----iJ'i'I~~
barokowe kraty chórów (~ chór) z XVII i XVllI w.
147 204 374 873 ~ kozuba (kapa) ~ sklepienie*.
441 413 l87 386 ~ krata chóru ~ chór.
260 105 665 340 Dill krążkowy fryz, ornament romański, 95*
c::JiD krenelaż ~ blanki.
89 364 859 341 ~ krenelażowy fryz, fryz z motywem blankowania,
200*, Fyfield, 203 *.
226 718 412 235 ~ krepidoma (krepis), nadziemna część ~ stereobatu 5
= przeważnie trzystopniowa podbudowa świątyni greckiej, 15*.
359 386 405 360 ~ królewska galeria, rząd posągów królów (28), praw-
dopodobnie przodków Chrystusa, ciągnący się w poprzek
zachodniej fasady niektórych katedr francuskich i angiels-
kich.
232 243 422 238 ~ krucyfiks (łac. crucifixus = Ukrzyżowany) , przed-
stawienie Jezusa na krzyżu w malarstwie lub rzeźbie;
1 - słup narożny (maszt); 2 - slup wewnę trzny (maszt);
~ krzyż. 3 - podwalina słupów ; 4 - podwalina ścia ny ; 5, 6 - oczep;
195 201 418 188 ~ krużganek ~ klasztor*. 7 - stopa krokwi ; 8, 9 - krokwie dachowe; 10 - zastrzał
lukowaty; 11 - zastrzały z belek tworzących konstrukcję
233 244 423 236 CJTI] krypta (gr. = kryty korytarz). Wywodzące się od dachu głównego ; 12 - krzyżownica , krzyż św. Andrzeja (w
typie Borgund także między masztami, 138'); 13 - jętka ;
I I wczesnochrześcijańskiej ~ konfesji (pomieszczenia z gro- 14 - łata; 15 - deski poszycia; 16 - świetlik
bem św iętego pod ołtarzem kościoła, 4l *) wnętrze do elementy stabiliz uj ące konstrukcję kościoła masztowego,
połowy zagłębione w ziemi pod chórem wielu ko śc iołów Kaupanger (Norwegia), k. XII w. (wg R. Hauglida)

romańskich i gotyckich, służące do przechowywania relik-

wii albo jako miejsce pochówku św i ętych oraz dostojników
2 2 2 2 świeckich. Wczesne formy : krypta okręina - póŁkolisty
3 3 3 3 korytarz otaczający komorę grobową oraz krypta korytarzo-
wa - jeden albo kilka przecinających się korytarzy. Od IX
4 4 4 4 w. rozpowszechniła się z Italii krypta halowa, przeważnie

Po lewej: kościół ście nno-filarowy. Monachium, kościół św . Michała , 1582-90, W.

Miller (korpus nawowy), F. Sustris (chór). Najważniejszy w Niemczech wczesno-
barokowy kościół wzorowany na 11Gesu, 218', 230'. Sklepienie kolebkowe nad nawą
oparte na potężnych filarach przyście nnych, o powierzchni czołowej rozczłonkowanej
pilastrami i ni szami. Między filarami półkoliście zamknięte kaplice z poprzecznymi
kolebkami , nad nimi empory o poprzecznych kolebkach wcinających się w podłużne
łJ
t~
@m '6'
y
sklepienie kolebkowe nawy głównej. Por. 232'
Po prawej: Rheinau (Szwajcaria). 1704- 11 , M. Beer, vorarlberska szkoła architek-
toniczna (252 ' ), rozwinięcie schematu kościoła II Gesu. Filary przyścienne przekształ­
cone w dolnej kondygnacji w wolno stojące przez wprowadzenie podobnych do
korytarzy naw bocznych pod cofniętymi w tył , wąskimi emporami, mającymi formę
pomostów. Łuki łączące filary w strefie empor są tak wysokie, że zaszła konieczność
zastosowania lunet dla ich połączenia ze sklepieniem kolebkowym nawy głównej (wg uproszczenie systemu kościoła ścienno-filarowego II Gesu
P. Meyera) (230'). Seedorf (Szwajcaria), 1696-99, C. Moosbrugger
452 A F N W

+t 1 2
T -I-3 4
3-nawowa, ze sklepieniem opartym na kolumnach; krypta
taka sięga niekiedy dalej niż pod ~ skrzyżowanie naw.
Chór nad kryptą jest przeważnie wyniesiony wyżej od
pozostałych części kościoła, 70* .

XY 5 6 *- t7 8
~ krzywolinijne sklepienie ~ sklepienie 4*.
c::.:m kształtka ~ kamień budowlany i cegła 4; ~ ar-
chitektura ceglana.
c::l§Q] krzyż* (łac. crux), symbol lub ornament występujący
328 450
715 123

228 24l
290
257

413
419
434

237

t 9
;ł:
10
t 11
+12
od czasów przedhistorycznych w wielu kulturach, w chrześ­
c ijaństwie symbol męki lub osoby Chrystusa. W przed-
stawieniach ukrzyżowania Chrystusa (krucyfiks) pionowa
belka krzyża bywa opatrywana tabliczką z napisem (INRI

++ ++13 14 15 16
= Iesus Nasarenus Rex Iudaeorum, Jezus Nazareński, król
żydowski ) i często także suppedaneum (podnó żk iem).
Główne formy krzyża chrześcijańskiego: l) krzyi grecki,
równoramienny, często spotykany jako plan bizantyjskich
budowli sakralnych; 2) krzyi łaci/iski (crux immissa), domi-
nująca forma planu budowli sakralnych Zachodu w średnio­
2 2 2 2

T 18
wieczu; 3) krzyi św. Antoniego (crux commissa), często
wykorzystywany w przedstawieniach łotrów; 4) krzYi św.
Piotra, który został ukrzyżowan y głową w dół (z poprzecz-
ką u dołu); 5) krzYi Św. Andrzeja (ukośny, na takim został
ukrzyżowany apostoł Andrzej); 6) krzyi widlasty; 7) krzyi
arcybiskupi albo patriarchalny (lotaryński); 8) krzyi
z uchwytem (egipski, crux ansata), pierwotnie egipski sym-
5
6,7
8
3
4

5
6,7
8
3
4

5
6,7
8
3
4

5
6,7
8
3
4

bol życia; 9) krzyi papieski, poprzeczki odpowiadają zada- 9 9 9 9

niom papieża - kapłańskiemu, nauczycielskiemu i pasters-
kiemu; 10) krzyi monogramatyczny, monogram Chrystusa 10 10 10 10
składający się z gr. liter (Chi) oraz (Rho), początkowych

a - tabliczka liter imienia Chrystus; 11) krzyi prawosławny, poprzeczka II 11 11 11

z napisem
b - belka pozioma
uko śna zapewne oznacza suppedaneum; 12) krzyi zdwojony, 12 12 12 12
d
c - belka pionowa każda końcówka ramienia tworzy nowy krzyż; 13) krzyi 13 13 13 13
d - suppedaneum
laskowany; 14) krzYi o zakończeniach ramion w formie 14 14 14 14
kotwic; 15) krzyi o zak0l1czeniach ramion w formie trójliś­ 15 15 15 15
cia; 16) krZYi malta/iski; l7) krZYi - Drzewo Życia, z li śćmi , 16,17 16,17 16,17 l6,17
kwiatami lub owocami; 18) krzyi z konarów Z sękami. 18 18 18 18
~ Książę tego świata*, ~ alegoria grzesznych, św iato- 627 706 836 629
wych uciech pod postac ią młodego eleganta, który jako
kusiciel zwodzący Panny Głupie ze słusznej drogi , był
wyobrażany w rozglifieniu ~ portalu ślubnego, naprzeciw-
ko postaci Chrystusa, przewodzącego w charakterze ob-
lubieńca Pannom Mądrym.
c::J@ kuria, m.in . budynek posiedzeń senatu lub sądu 236 250 426 245
w starożytnym Rzymie; Pompeje, 348*.
c::::J§l] kurtynowa ściana ("curtain wall " ), ściana osłonowa, nie 237 521 153 246
pełniąca funkcji nośnej , często z metalu albo szkła, przymoco-
wana od zewnątrz do szkieletu konstrukcyjnego, 281 *.
~ kwadrat chóru ~ chór, ~ transept ił. 3. 139
c::J@ kwadratowy schemat ("ad quadratum") ~ system 7 619 609 404
wiązany*.
LJ:§§J kwadratura ~ proporcje. 645 655 610 650
~ kwadryga* (łac. quadrigae = zaprzęg poczwórny), 646 656 611 652
otwarty od tyłu grecki wóz bojowy, ciągnięty przez 4 konie,
zaprzężone jeden obok drugiego. W Rzymie używana jako
wóz wyścigowy i do triumfalnych wjazdów do miasta. Od
IV w. p.n.e. (mauzoleum w Halikarnasie, 27*) bywa stoso-
wana jako dekoracyjne zwieńczenie budowli.
Książę tego świata. Strasburg, prawy portal zachodni , po
1277 ~ kwiaton, dekoracyjne, w formie liściastej lub kwia- 318 353 415 305
A F N w 453

towej sterczyny, zwieńczenie gotyckich pinakli, wimperg,

iglic wieżyczek, 166*, 20 I *.
448 449 428 429 ~ labirynt* (gr. labyrinthos, od labrys = podwójna
siekiera, kreteń sko -minoj s ki symbol kultowy ; pałac
w Knossos, 291 *, o skomplikowanej plątaninie pomiesz-
czeń , zwa ł s i ę " domem podwójnej siekiery" i jest uważany
za pierwowzór wszystkich labiryntów). Droga Jerozolimska,
fi gura geometryczna z jasnych i ciemnych kamieni w posa-
dzce niektórych katedr gotyckich; wierni przechodzili tę
drog ę na kolanach od brzegu ku środkowi dla uzyskan ia
kwadryga, przedstawienie na monecie greckiej
odpustu. Labirynty o ś lepych odnogach występują dopiero
od man ieryzmu; np. labiryntowe boski etyogrodowe.
450 451 429 143 c::::TIQ] Lady Chapel (ang. =kaplica Matki Boskiej), --7 kap-
lica mariacka w katedrach angielskich, przeważ nie na rzucie
prostokąta , umieszczona na osi wschodniego chóru. SaIis-
bury, 206*.
451 452 431 267 OTIl lambrekin* (fr.), górne obramowanie okna, balda-
chimu ło ża, drzwi, z fałdowanej draperii, zdobionej koron-
kami , frędzlami i chwastami (barok). Często stosowano
także imitacje lambrekinu w stiuku albo kamieniu. labirynt, Droga Jerozolimska. Po lewej: St·Omer (Francja
833 453 432 677 c::::m lamperia (fr.), okładzina ścian, przeważn ie z drewna płn .), St·Bertin, XIII w., zniszczony. Po prawej: Chartres,
katedra , XIII w., gotyk
(np. listwa cokołowa) , także z marmuru lub stiuku.
520 494 713 846 c:::::m laskowanie --7 okno 1,6.
454 455 436 432 c::::IHl latarnia --7 kopuła*.
94 638 159 854 c:::lTI] legar --7 szkieletowa konstrukcja drewni ana.
679 444 444 619 c::::TIill lektorium* (lac. lectionarium = pulpit do czytania),
przegroda ołtarzowa, ś cianka oddzielająca chór (dla ducho-
wieństwa) od nawy głównej (dl a św ieckich ). Stosowana od
XIII w. W lektorium było jedno albo kilka przej ść oraz
balkon z b alu s tradą (dla kaznodziei i śpi ewaków) , dostępn y
schodami . Stał na nim pulpit, od którego wz i ął nazwę cały
obiekt i z którego odczytywano Ewan gel i ę i Listy Apostols-
ki e. Większość lektoriów zburzono po soborze trydenckim,
po ni eważ nie pozwalały widzieć ofiary mszalnej, 101*,
203*. lambrekin, Francja, ok. 1800, klasycyzm
460 462 448 444 c::::m "lierne", żebro dekoracyjne, trzeciorzędn e, --7 skle-
pienie, 194* [brak polskiego odpowiednika].
324 352 449 373 ~ lilia heraldyczna*, motyw dekoracyjny znany jako
252 "lilia Burbonów", od 1179 w herbie monarchii fra ncuskiej.
17 14 254 21 c::::TI2I linia zabudowy, linia graniczna w planie zabudowy,
do której mo ż n a wznosić budynki przy ulicac h i placach.
333 486 98 466 ~ liściasta maska, 160* .
464 526 451 512 c::J[jJ litai --7 narteks*.
463 459 450 442 ~ lizena, pionowy pas na murze podobny do pilastra,
jednak bez bazy i gło wicy, często poł ączony z sąsiednimi
lizenami fryzem arkadowym (romani zm). Służy do podziału
płaszczyzny śc ian y i j ej wzmocnienia; MarmoGtier, 110*.
280 567 811 723 ~ loch więzienny , więzienie zamkowe, 300, 296*
465 465 452 624 ~ loggia*: 1) --7 podcienia*; 2) --7 galeria; 3) otwarta
hala arkadowa, często w renesansie włoskim; 4) otwarte
pomieszczenie na pi ętrze, zn aj duj ące s i ę w o brębie linii
budowli (w odróżnieniu od wys uni ętego przed lico --7 bal-
konu*).
466 467 435 451 ~ long and short work, wątek ciosowy kamieni na
przemian długich i krótkich, szczególnie w architekturze
anglosaskiej w Anglii , 58*
468 737 454 455 ~ Ludwika XIV styl*, francu ski barok (k lasycyzuj ący)
lektorium (L) przed zachodnim chórem katedry w Naum·
w epoce Króla Słońce , Ludwika XIV ( 1643-17 15), 319 n* burgu, ok. t 260
454 A F N W
c:=illl Ludwika XV styl* , panujący we Francji w czasach 469 738 455 456
rządów króla Ludwika XV (1723- 74), rokoko, 321 n*
~ Ludwika XVI styl*, przejście od rokoka do klasycy- 470 739 456 457
zmu we Francji w czasach rządów Ludwika XVI, oraz
w ciągu poprzedzających 15 lat (" Louis XVI sous Louis
XV " ), 322 n* W Niemczech zwany ---7 Zopfstil, 327.
tzw. lilia Burbonów, od 1179 w herbie monarchii francus· ~ "Liiftlmalerei", malarstwo fasadowe w barokowej 473 470 457
kiej
architekturze mjeszczańskiej w płd. Niemczech, Austrii
i Szwajcarii [termin w jęz. pol. nie stosowany].
CJ.2Q] lukarna, okno w połaci dachowej (---7 facjata *), 472 469 458
przeważnie o bogatej dekoracji. Częste zwłaszcza w budow-
nictwie pałacowym francuskiego późnego gotyku i renesan-
su; Amboise, 225*
CJ2IJ luneta: l) wycinek ---7 sklepienia (1) poprzeczny 474 473 730 454
względem osi głównego sklepienja i przecinający się z nim,
częsty nad oknami , 246*; 2) dzieło obronne s. 407, 11 *. 475 459 453
~ łezki , guttae, element belkowania doryckiego, 16*. 388 408 314 396
c::J2ll łuk* , sklepiona konstrukcja wieńcząca otwór lub 49 39 106 59
wnękę w murze, która przejmuje obciążenie i przekazuje je
loggia, Lugnano w Teverino koło Rzymu. S. Maria Assun -
ta, XIIIXIII w.
na podpory (filary, kolumny) . Łuki wznoszone są z klińców
(iI. l) albo elementów prostokątnych, łączonych klinowymi
spoinami (iI. 2) . Na podporach (W) opierają się imposty (K, 1,2 1,2 1,2 1,2
często połączone z ---7 gŁowicamj) , naj niższy kamień łuku to
stopka (A), najwyższy (u góry w środku) ---7 zwornik, klucz 3,4 3,4 3,4 3,4
(S). Rozpiętość (Sp) to średnica łuku, a strzałka (St) - odleg- 5,6 5,6 5,6 5,6
łość między li nią impostów a punktem szczytowym pod-
łucza. Czoło (H) to powierzchnia przednia i tylna łuku, 7 7 7 7
podłuczem (L) nazywana jest powierzchnia dolna, a grzbie- 8,9 8,9 8,9 8,9
tem (R) górna.
Rodzaje łuków:
łuk półkolisty pebly*, 10 10 10 10
łuk odcinkowy*, 11 11 11 11
styl Ludwika XIV, komoda w stylu Boulle'a łuk eliptyczny*, 12 12 12 12
łuk koszowy*, 13 13 13 13
luk dwuramienny *, 162,11 *, 14 14 14 14
łuk ostry obniiony, 162, l *, 15 15 15 15
łuk ostry normalny, 162,2* , 16 16 16 16
łuk ostry podwyiszony, 162,3 *, 17 17 17 17
łuk lancetowy, 162,3*, 196,1*,2*, 18 18 18 18
łuk trójlistny, 162,4*, 19 19 19 19
łuk trójlistny ostry, 162,5* , 20 20 20 20
łuk wachlarzowy, łuk zygzakowaty, 85 *, 21 21 21 21
luk stępkowy, 162,6*, 22 22 22 22
łuk w ośli grzbiet, 162,7* , 23 23 23 23
styl Ludwika XV , stół rokokowy
łuk płomienisty, 162,8*, 24 24 24 24
luk kotarowy, 162,9*, 10* 25 25 25 25
łuk Tudorów, 162,12*, 26 26 26 26
luk podkowiasty*, 85* , 27 27 27 27
luk pełny podwyiszony*, 28 28 28 28
luk wspięty*. 29 29 29 29
Łuk zostaje podwyi szony przez dodanie pionowego prze-
dłużenia otworu między impostem a krzywizną łuku.
W przypadku łuku wspiętego imposty znajdują się na różnej
wysokości.
Łuk obejmujący, odciążający ---7 okno II, il. 3; luk od- 30 30 30 30
ciąiający
31 ,4,5*.
~ łuk profIlowany ---7 archiwolta, 2* 53 55 109 58
styl Ludwika XVI , dekoracja okna i biurko r::=m
łuk- przyporowy, łuk rozpierający*: 1. gotycki łuk 327 42 688 65
A F N w 455

przyporowy (~ przyporowy system*); 2. łuk rozpierający

- wielki łuk między dwoma budynkami * albo między
murami wewnętrznymi, Florencja, 134*
105 41 100 60 ~ łuk ś l epy, blenda, łuk służący do dekoracji lub
podziału lica ściany, nie będący jednak obramieniem ot-
woru. Często szereg takich łuków tworzy ślepe arkadowanie
(blendy arkadowe), 95*.
813 43 793 61 c::J21J łuk triumfalny*
I. Od n w. p.n.e. wznoszony jako pomnik ku czci osoby albo luk, ił 1
dla upamiętnienia wydarzen ia historycznego.
l . Jednoprzelotowy (forma wczesna): ze sklepieniem koleb-
kowym rozpiętym na 2 szerokich filarach , zwieńczony
attyką z tablicą dedykacyjną; na attyce umieszczano posąg
albo kwadrygę triumfatora (Rzym, Łuk Tytusa*).
2. W czasach Augusta w artykulacji stosowano kolumny,
pilastry, belkowanie, edykuly, naczółki itd.
3. Trójprzelotowy z wyższym przejazdem środkowym mię-
dzy 2 niższymi po bokach (Rzym, Łuk Konstantyna*). ił 2
4 . Formy specjalne: luk dwu przelotowy oraz dwukierun-
kowy z otworami we wszystkich ścianach między 4 filara-
mi* (gr. tetrapylon; lac. quadrifrons, przykłady z Tebessy
i Trypolisu) . .
łuk odcinkowy luk koszowy
5. Od renesansu znowu wznoszony wg wzorów rzyms-
kich* , 322* , 324*

~
II. Łuk , zwany też tęczowym , oddzielający nawę główną
..
kościoła średniowiecznego od nawy poprzecznej albo chóru. \ 1-·>:.. .
II .... "'-~
'------
Od czasów karolińskich do wczesnego średniowiecza stał
pod nim ołtarz z krzyżem " triumfalnym", później przenie-
sionym na lektorium lub belkę tęczową (łączącą imposty luk eliptyczny łuk dwuramienny
łuku) albo zawieszonym w podłuczu. Do krucyfiksu doda-
wano często postać Marii (po stronie północnej) i św. Jana
(po stronie południowej).
696 372 685 336 c::J2illłuskowy fryz, w rybią łuskę, ornament romański, 95 *.
477 476 471 122 c:l22J machikuły (fr.), otwory w podłodze ganku na mu-
rach obronnych, służące do wylewania wrzątku i smoły na luk płaski
(kropkami zaznaczono luk podkowiasty
atakujących , 305, 296*, 298 * linię podparcia)

642 119 651 118 c::::iQQl maculce, czworokątne otwory pozostawione w mu-
rze po zamocowaniu belek rusztowania.
563 762 461 810 ~ malarskie techniki. Wyróżnia się następujące tech-
niki: zależnie od podobrazia: malarstwo ścienne, ~ sgraf-
fito, mozaika, ~ witraż, malarstwo tablicowe i sztalugowe,
~ polichromia rzeźbiarska, iluminatorstwo. Zależnie od
rozpuszczalników, za pomocą których rozprowadza się pig-
menty barwne, albo spoiw wiążących pigmenty między sobą luk pełny podwyższony luk wspięty

i z podobraziem można wymienić:

akwarela (łac. aqua = woda), farba tworząca przezroczystą
warstwę (z prześwitującym podłożem) , rozpuszczalna
w wodzie, bez bieli. Spoiwo: guma arabska. W architekturze
stosowana do wykonywania fresków (zob. niżej) ;
2 2 2 2 gwasz (wł. guazzo = kałuża) , farby kryjące rozpuszczalne
3 3 3 3 w wodzie (z bielą), z dodatkiem gumy arabskiej; tempera
(łac. temperare = w średniowieczu tak określano mieszanie
farb i spoiw), farby rozpuszczalne w wodzie, oleju albo lace.
Spoiwo: żółtko jaja, miód, klej, sok figowy itd. Do XV w.
technika stosowana do prawie wszystkich ś redniowiecznych
obrazów tablicowych (malowanych na desce, szczególnie
obrazy ołtarzowe) , potem stopniowo wyparta przez malarst-
wo olejne; luk rozpierający
456
10
'-------- - - - - - - -- ,
Rzym, luk Tytusa upamiętniający zwycięstwo nad Żydami
w 70. luk jednoprzelotowy; kolumny z kapitelami kom-
pozytowymi podtrzymują belkowanie i attykę zwieńczoną
kwadrygą. Płaskorzeźby ukazują sceny z wyprawy pales-
tyńskiej
Paryź , luk Triumfalny na placu Gwiazdy. 1806-36. ChaIg-
rin. Wzorowany na luku Tytusa , jednak ukształtowany
w formie tetrapylonu (gr. = na czterech filarach) lub quad-
rifronsu (Iac. = o czterech ścianach frontowych) , o wymia-
rach 50 x 45 m
Berlin. Brama Brandenburska, 1788-91 , Langhans. Naj-
ważniejsze dzieło niemieckiego klasycyzmu , powstałe
pod
wpływem klasycyzmu rewolucyjnego we Francji
A F N W
Rzym , Luk Konstantyna upamiętniający zwycięstwo nad Maksencjuszem w 312. luk
trójprzelotowy; płaskorzeźby częściowo pochodzą ze starszego Luku Trajana
fresk (wł.
fresco = świeży) , malowanie wodnymi farbami 4 4 4 4
ługoodpornymi na świeżym tynku wapiennym, który w cza-
sie wiązania (= wysychania z jednoczesnym absorbowaniem
dwutlenku węgla z powietrza) łączy warstwę malarską
z podłożem. Od ok. 1300; technika stosowana zwłaszcza
w baroku;
al secco (wł. secco = suchy), malowanie farbami wodnymi 5 5 5 5
na suchej ścianie;
olej, pigmenty rozpuszczone w lotnych olejach (terpentyna), 6 6 6 6
benzynie itd. Spoiwo: olej lniany, makowy, orzechowy.
Nakładanie farb laserunkowe albo kryjące. Wysycha przez
odparowanie rozpuszczalnika oraz utlenienie oleju do higro-
skopijnego linoksynu. Technika stosowana od XV w. szcze-
gólnie w malarstwie tablicowym i sztalugowym, począt­
kowo na drewnie, później na płótnie, także tekturze, miedzi,
do malarstwa ściennego na suchym tynku. W nowoczesnych
farbach jako spoiwo stosuje s i ę żywice syntetyczne;
technika mieszana, kombinacja techniki olejnej i tempero- 7 7 7 7
weJ;
technika laki orientalnej (laka: w Indiach lakh = 100000, co 8 8 8 8
wyraża wielką liczbę mszyc lakowych, sprawiających, że
drzewa wydzielają szelak), roztwór spoiw żywicznych (ka-
lafonii, kopalu, żywic syntetycznych) i oleju (przy lace
olejnej) w lotnych olejach (terpentynie) albo materiałach
zastępczych. Wysycha podobnie jak farba olejna. W Chinach
od I tysiąclecia p.n.e., w Europie naśladowana od XVII w.
1 4021malarstwo iluzjonistyczne, dekoracja architektoni- 419 52 668 54
czna i figuralna malowana, czasem z elementami płasko­
rzeźbionymi , na ścianach a lbo sufitach, stwarzająca za-
zwyczaj złudzenie powiększenia wnętrza. Przede wszystkim
architektura pompejańska i barok, 248*; --7 grisaille.
~ małżowinowy ornament* --7 chrząstkowo-m ałżowi ­ 71 145 518 547
nowy ornament.
A F N w 457

478 478 462 459 ~ mandorla ---7 aureola; ---7 ewangeliści*'

480 479 463 460 ~ manieryzm (wł. manierismo = sztuczność), w szero-
kim rozumieniu naśladownictwo jakiegoś stylu, odbierane
jako coś nieautentycznego. Manieryzm przeważnie zamyka
epokę w sztuce, po mistrzowsku panując nad jej formalnymi
ornament
i technicznynti środkami, pozbawiony jednak wewnętrznej małżowinowy

więzi z zasadniczą ideą epoki. W wąskim rozumieniu

terminem manieryzm określa się sztuki plastyczne i literatu-
rę okresu od późnego renesansu do baroku, ok. 1525-1620;
217,219 n.*, 362 n*
482 480 465 461 ~ mansarda ---7 dach, formy 6*
483 740 207 772 C]QZJ manuełiński styl, pó ź nogotycki styl w Portugalii
w okresie rządów króla Manuela I Wielkiego (1495- 1521 ),
równoczesny z hi szpań ski m stylem ---7 izabelińskim . Bogata
dekoracja ścian, filarów, maswerków i portali, kręcone
kolumny, wyszukane ukształtowanie sklepień, inkrustacje,
181*; Belem, 300* mezzanino (M) , 1620, potny renesans
486 484 468 413 C]l5ID markieteria ---7 inkrustacja.
484 481 469 463 0Q2] marmur (gr. marmareos = połyskliwy; gr. marmaros
= kamień) , krystaliczny wapień, stosowany w architekturze
i rzeźbie monumentalnej w basenie Morza Śródziemnego od
czasów antycznych, a na Północy częściej dopiero od
renesansu . W Anglii na gotyckie kolumny i sł u żki chętnie
używano tzw. marmuru z Purbeck (hr. Dorset), będącego
nadającym się do polerowania wapieniem o barwie od
ciemnoszarej przez brunatną do czarnej. W okresie baroku
często stosowano imitacje marmuru ze stiuku (stucco lustro
---7 rzeźba V) albo malowanego wzorem " marmurkowym"
(marmoryzowanego) drewna lub kamienia. Matmur wy-
stęp uje w wielu pasmach górskich w Europie, przybierając
setki odcieni barwnych. Od czasu neoklasycyzmu prefero-
wano marmur biały. W nowoczesnej rzeźbie używa s ię go
I I rzadziej. Zasłynęły marmury greckie: pentelikOliski (żół-
2 2 2 2 tawy) i paryjski ( niebieskobiały), jak również włoski mar-
mur z Carrary, używany przez Michała Anioła. miękki styl, Piękna Madonna, Niemcy płd."wsch. , ok. 1415
794 691 473 845 c::::±IQ] maswerk, ornament at"chitektoniczny składający się
z elementów geometrycznych, zwłaszcza kół, ---7 wieloliści ,
---7 rybich pęcherzy, plastrów miodu, ---7 nosków, itp. Pier-
wotnie stosowany jako dekoracja pola nad oknami bliźnimi ,
ujętymi wspólnym łukiem (maswerk negatywowy, 163*),
albo rozeta, 99*, i występujący ju ż od późnego romanizmu.
W dojrzałym gotyku wykonywany z wygiętych, w późnym
(zwłaszcza angielskim) również prostych, profilowań. Są
one tej samej grubości albo cień sze niż laskowanie dolnej P="~'"
części ---7 okna. Maswerk służył także do wypełniania
oculusów, 197*, rozet, 163 *, szczytów (Miinster, 356*), mur
1 - kamień łamany w układzie nieregularnym , kamień
wimperg (Kolonia, 165*), balustrad. Maswerk ślepy jest ciosowy w narożnikach
2 - układ warstwowy, podmurówka i narożniki z kamienia
dekoracją ściany, bez otworu; Kolonia, 357*. Maswerk ciosowego
wolno stojący, przezrocze maswerkowe przed ścianą albo
wnęką, 161* Maswerk angielski 192*,196 n.*, 202*.
109 672 103 849 DTIJ maswerk ślepy (blenda maswerkowa) ---7 maswerk.
108 676 676 ~ maswerk wolno stojący ---7 maswerk.
488 485 472 467 Cill maszkaron, element dekoracyjny w formie maski,
22Y.
93 367 682 338 c:::ij] maszkaronowy fryz ("beakhead frieze"), anglo-nor-
mański , BO*'
513 488 476 500 [=:±l] maureska, ornament ułożony ze splecionych stylizo-
3 - mur poligonalny, surowy, wypeł niany
wanych wici roślinnych, w układ z ie symetrycznym, według 4 - mur poligonalny, lekko obrobiony, wypełniany
458 A F N w
wzorców hellenistycznych, przetworzonych w sztuce is-
~;;.c==::~"2:"-,-,,i:d\L lamu. Od renesansu ponownie popularny, 84*. Por. -7 ara-
beska*'
c:.:::I!..§] mauzoleum -7 grobowiec, 27*, 35*. 492 489 477 471
c:::iTIl meander, rodzaj ornamentu falistego, załamującego 493 490 460 472
się pod kątem prostym, którego nazwa pochodzi od rzeki
Meander (dziś Menderes), o licznych zakolach, płynącej
5 - poligonalny, w ygładzony , dopasowany
6 - trapezowe bloki w warstwach przesuniętych w Azji Mniejszej, 14*.
~ meczet, 83 n* 514 509 492 501
~ medalion (fr. = duży medal), obraz albo płaskorzeź­ 494 492 478 473
ba w obramowaniu okrągłym albo owalnym, 223*.
~ megaron (gr. obszerne miejsce) : l) główne pomiesz- 495 493 479
czenie greckiego domu mieszkalnego z paleniskiem i przed-
sionbem, 342*; 2) sala tronowa pałacu kreteńsko-mykeńs­
kiego, 342*. Megaron jest wzorem dla pierwotnej formy
greckiej świątyni, 13,1*.
7 - mur z ciosów w układzie wozówkowym i główko wy m ;
c:JlIl mensa -7 ołtarz*' 498 756 481 474
B-zmienna ~ metopa -7 rzeźba architektoniczna, l6*. 500 496 482 478
wysokość warstw Cill mezzanino* (wł.) , niskje półpiętro położone między 501 498 483 479
a parterem a pierwszym piętrem albo pod dachem. Renesans,
barok , klasycyzm.
~ miesięcy symbole -7 symbole 14*. 716 793 490 439
~ międzymurze, w zamkach i miastach średniowiecz­ 837 460 869 105
nych teren położony między zewnętrznym a wewnętrznym
I pierścieniem murów, 303 n., 298*. Od baroku bywa! także

wykorzystywany na miejsce zabaw albo różnych uroczysto-

9 - rustyka , ciosy obrobione " na dziko" (o nieregularnej ści (Drezno, Zwinger, 328*).
powierzchni)
10a - ciosy ze sfazowanymi krawędziami ~ międzynawowy mur, mur nad -7 arkadami między­ 582 520 667 506
10b - ciosy diamentowe
nawowymi albo architrawem nawy głównej w bazylice,
159*.
N~~iVl-Ał'Vl,;v~ ~ miękki styl*, faza rozwoju gotyckjej rzeźby i malars- 726 730 833 893
twa, ok. 1380-1430. Charakterystyczne dla tego stylu są
przedstawienia przemawiające do uczuć człowieka, jak Mąż
Boleści (-7 Ecce Homo), a szczególnie tzw. Piękne Madon-
ny, w szatach o miękkim układzie fałd opadających kas-
kadami ; te pełne wdzięku rzeźby wywołują wrażenie pogod-
nej , pełnej czułości idylli matki z dzieckiem. Miękki styl
11 - ciosy poduszkowe
12 _ mur ceglany w układzie jodełkowym (opus spicatum) O zla a
dd . ł ł t ak'ze na pOjawIające
.. . . t
SIę w ym samym czasIe
.
pierwsze drzeworyty.
~ mihrab, wnęka w ścianie meczetu, wyznaczająca 503 499 484 481
kierunek Mekki , w którym wierni zwracaj i się podczas
modlitwy, 89*.
~ minaret, wieżyczka meczetu, z której muezzin zwo- 504 500 485 482
łuje wiernych na modlitwę , 88*'
~ mizerykordia -7 stalle*' 507 501 487 483
c:::TIIl moduł (łac. modulus = miara: 1) dolny promień 509 503 489 758
kolumny antycznej jako jednostka miary .porządku architek-
13a, b - cegła w warstwach poziomych jako oblicowanie
14 - mur ubijany, podobny do betonu tonicznego (-7 interkolumnium*); po podzieleniu przez 30
otrzymuje się minuty (partes) ; 2) wyjściowa jednostka
różnych teorii nauki o -7 proporcjach* , np. "modulor" Le
Corbusiera, 388*.
C'ITIl monopteros, okrągła budowla antyczna otoczona 511 506 491 497
wieńcem ko lumn, wsp ieraj ących dach, bez wnętrza , 20*,
D -7 ogrodowa sztuka (glorieta*).
L.iTIJ motte, zamek z wieżą na kopcu, 288, 298, 299*. 515 513 493 503
~ mozarabski styl, 57; 87 ; 128*; mapa s. 129. 518 741 494 773
~ mudejar (od arab. mudaggin = pozostać - jako Arab 519 69 495 504
15 - mur mieszany, szkielet kamienny
16 -licowanie siatkowe, por. 17, 18 wśród chrześcijan) , hiszpański styl dekoracyjny, zawierają-
A F N w 459
cy elementy mauretańskie, gotyckie, później także renesan-
sowe, 87 *; mapa s. 89.
506 514 496 493 ~ "Miinster" (niem. od łac. monasterium = klasztor),
południowoniemieckie określenie -7 katedry, przy której
z reguły erygowano zespół kanonicki (kapitułę) , co pociąga­
ło za sobą budowę elementów typowo klasztornych , jak
kapitularz, krużganki itd . Pierwotnie nazwą Mlinster okreś­
lano zespół klasztorny, później tylko kościół klasztorny.
Dziś słowo to w jęz. niem. tradycyjnie oznacza -7 katedrę
17 - opus reticulalum , kamienie licowe w murze wypeł·
albo główny kościół w mieście. niającym ; poziome warstwy wyrównawcze z cegły (mur
warstwowy)
489 477 475 531 ~ mur*, konstrukcja z kamieni naturalnych lub sztucz- 18 - przekrój
nych układanych albo bez zaprawy (mur suchy), albo
z zaprawą gLinianą (mur z gliny), albo wapienną, tras sową
(mur na zaprawie). Różne rodzaje sposobów murowania,
stosowane od czasów antyku rzymskiego, określa się ter-
minem opus.
I l I. mur z kamienia naturalnego = opus italicum
2 2 2 2 A. mur z kamienia łamanego = opus aintiquum Uako
wypełnienie muru = opus incertum, il. 18)
a) w układzie nieregularnym, il. l 19 - sklepienie rzymskie z muru zalewanego (opus fusile)
między żebrami z cegły
b) w układzie warstwowym, il. 2
c) w układzie jodełkowym = opus spicatum, por. 58* i lIa.
3 3 3 3 B. mur z kamienia polnego.
4 4 4 4 C. mur z kamienia ciosanego = opus siliceum: mur cyklo-
powy, mur poligonalny:
a) surowy, wypełniany mniejszymi kamieniami , il. 3 (czy li
właściwie mur z kamienia łamanego , IAa, lub kamienia
polnego, IB),
b) lekko obrobiony, wypełniany , il. 4,
c) regularne bloki poligonalne o wygładzonej powierzchni,
ściśle przylegające do siebie, ułożone wokół centralnego
kamienia na podobieństwo łuków odciążających , il. 5,
d) bloki obrobione w kształcie trapezu, układane warst-
wami z przesunięciem spoin, il. 6.
5 5 5 5 D. mur z ciosów = opus romanum:
a) ciosy prostopadłościenne , układane w poziomych warst- muzy: Klio , Talia, Terpsychora, Eulerpe, Polyhymnia, Ka·
wach wozówkowych i główkowych = opus quadratum, il. 7, liope, Erale, Urania, Melpomene. Sarkofag z przedstawie-
niem muz, Paryż , Luwr
b) warstwy o jednakowej wysokości = opus isodomum,
c) zmienna wysoko ść warstw = opus pseudoisodomum,
opus vittatum, il. 8,
d) boniowanie = dekoracyjne opracowanie krawędzi cio-
sów (w postaci fazy, profilu lub szlaku) oraz rustyka = opus
rusticum, ciosy z grubsza obrobione ("na dziko") o nieregu-
larnej powierzchni lica, tylna strona ciosów nie obrobiona,
brak szlaku, il. 9,
e) ciosy ze sfazowanymi krawędziami , il. 10a,
f) ciosy diamentowe, il. lOb.
g) ciosy poduszkowe, il. II.
6 6 6 6 II. mur ceglany = opus latericium:
a) o różnorodnych wiązaniach , np. w jodełkę = opus spica-
tum, il. 12,
b) w warstwach poziomych często jako oblicowanie dla
wnętrza muru z gruzu zalewanego zaprawą i ubijanego (zob.
7 7 7 7 III, IVc) = opus testaceum (od poł. I w. p.n.e.), il. 13,
c) albo jako jego wiążące warstwy pośrednie (zob. [Yd).
III. mur ubijany albo zalewany, stosowany przy wznoszeniu '-------''?''
muru zawsze tylko jako wypełnienie = opus emplectum, założenie gwiaździste pałacu myśliwskiego. Clemens-
werth, zaczęte 1737, J.K. Schlaun. U zbiegu 8 alei 8 pawi·
zasłonięty przez warstwę li cową z cegieł : lonów otacza właściwy pałac .
460 A F N w
a) przypominająca beton mieszanina okruchów kamien-
nych z zaprawą = opus caementicium, ił. 14,
b) mur zalewany = opus fusile, ił. 19.
IV. materiały mieszane = opus mixtum:
a) z różnych rodzajów kamienia, np. kamienna konstrukcja
szkieletowa = opus gallicum, ił. 15 (pochodzi z Afryki,
często stosowana w Italii i Galii),
b) z muru wypełniającego (zob. III) i murów licowych, np.
kamieni w kształcie piramidek leżących poziomo, których
narteks, przedsionek kościoła , Tournus (Francja) , XI W. ,
romanizm kwadratowe podstawy tworzą wzór siatki = opus quasireti-
culatum, ił. l6; opus reticulatum , ił. 17, l8,
c) z warstwy cegły (jako oblicowania) i muru wypełniające­
go, np. jako wątek główkowy - opus testaceum (od pol. Iw.
p.n.e.) ił. 13,
d) z cegły układanej warstwami jako wiązanie pośrednie
muru wypełniającego, ił. l7, 18, albo
e) muru zalewanego, np. jako wewnętrzne żebra wzmac-
niające sklepienie, ił. 19; -7 kamień budowlany i cegła* ,
58*
~ mur obwodowy, mur obronny otaczający zamek, 560 177 466 116
298*, 303 n. * 671 309 857 197
~ mur oporowy, mur wzmacniający, przyjmujący ob- 3 247 841 748
ciążenie i siły rozporowe sklepień , łuków , mostów, a nawet
całych budynków lub nasypów ziemnych.
I 4401 muszlowy ornament, ornament często występujący 673 678 497 680
w renesansie, zwłaszcza późnym (St. Luzen, 222*); nato-
mjast w formie rocaille charakterystyczny dla francuskiego
(320*) i niemieckiego rokoka, którego nazwa pochodzi od
tego motywu (248*).
~ mutulae, płytki podwieszone pod geisonem doryc- 524 523 499 509
kim, l6*. 170
I 442 1muzy* (gr. musa), gr. boginie opiekuńcze sztuk 522 522 498 508
i nauk. W Atenach czczono pierwotnie tylko jedną mu zę :
Mnemosyne, boginię pamięci. W później szy m okresie
czczono 9 muz, które od hellenizmu przedstawiano z ich
narteks w postaci atrium ("dziedziniec rajski" - P) . Maria
Laach, kościół klaszlorny, XII w. -7 atrybutami:
Erato (poezja miłosna) - kitara; Euterpe (muzyka, poezja
liryczna) - flet ; Kaliop e (poezja epicka) - tabliczka
i rylec; Klio (historia, filozofia, poezja epicka) - zwój;
Melpomene (tragedia) - maska tragiczna ; Polyhymnia
( pieśń) - bez atrybutu; Terpsychora (taniec) - lira; Talia
(ko media) - maska komiczna ; Urania (astro nomia) - kula
nieba.
~ myśliwski pałac gwiaździsty* , specyficzna forma 352
barokowego pałacyku my ś liwskiego, położonego w centrum
układu promieniście rozchodzących się alei. Okres świetno-
śc i 1720-40.
~ naczółek , szczyt trójkątny, segmentowy, przerwany, 590 379 809 672
gierowany albo wolutowy (-7 szczyt*) lub płyta wspor-
njkowa nad oknem albo drzwiami.
~ nadproże, pozioma belka przekrywająca od góry 462 463 739 55
otwór drzwi (-7 portal *), -7 okna*, -7 kominka itp.
~ nadwieszenie, wysunięcie przed lico muru: 1) części 561 674 59 l3
budowli , np. -7 wspornika* , -7 gzymsu*, -7 wykusza*; 2)
piętra domu , o drewnianej konstrukcji szkieletowej, w celu
powiększenia powierzchni mieszkalnej i stworzenia prze-
ciwwagi dla obciążeń belek stropowych.
narteks, " portal rajski" Paderborn, katedra, XII/XIII w. ~ nagrobek -7 grobowiec.
A F N w 461

526 524 501 510 ~ naiskos, mała świątynia antyczna, Didyma, 26*;
typ nagrobka.
także
527 525 502 511 ~ naos: 1) świątynia grecka; 2) cella w świątyni grec-
kiej , 13,3*'
528 526 503 512 ~ narteks*: 1) wschodnia część atrium w starochrześ­
cijańskiej i średniowiecznej --7 bazylice - przedsionek
poprzedzony kolumnadą; 2) kruchta, przedsionek kościoła ,
często z bogatą rzeźbą architektoniczną . W bizantyjskiej
architekturze sakralnej narteks nosi nazwę " Iitai ", 48*.
427 437 547 787 Ciill narzędzia Męki Pańskiej , narzędzia użyte przy
ukrzyżowaniu Chrystusa: gwoździe , rózgi, bicze, korona
cierniowa, włócznia, gąbka nasycona octem na trzcinie itd. , Po lewej: obelisk. Po prawej: obelisk jako zwieńczenie
balustrady nad gzymsem koronującym , Wenecja, Biblio-
do 30 różnych przedmiotów, wśród nich m.in. obcęgi, teka św . Marka, 1553, Sansovino
chusta do otarcia czoła, kości do gry. Od średniowiecza

Po lewej: ogród geometryczny, strzyżone żywopłoty Po prawej: ogród geometryczny, parter z broderią. Za·
(boskiety) w parku renesansowym zamku Villandry mek Vaux-Ie-Vicomte (Francja) , przed 1660, wczesny
(Francja) , ok. t 540 barok, Le N6tre glorieta w formie monopterosu, Wórlitz , zamek, 1769-73,
klasycyzm
często przedstawiane jako symbole Męki Chrystusa, np. na
--7 Chuście Wielkopostnej* i --7 Kolumnie Biczowania*'
14 529 692 516 1 4521nawa boczna, część przestrzeni kościoła równoległa
do nawy głównej i otwarta na nią (ew. także na dalsze,
sąsiednie nawy boczne) .

488 515 ~ nawa główna , środkowa przestrzeń wielonawowego

529 527
--7 korpusu nawowego.

796 791 615 851 ~ nawa poprzeczna --7 transept.

531 530 506 517 ~ neobarok --7 Grlinderzeit.

533 531 507 519 ~ neogotyk, styl w architekturze nawiązujący do goty-

ku, zapoczątkowany ok. 1720 w Anglii, od 1750 występuje
jako "gotycki późny barok" (I faza gothic revival), od
park angielski, Wersal, sztuczny wiejski staw w parku Petit
późnego XVIII w. rozpowszechniony w Europie w ramach Trianon , 1783, styl Ludwika XVI, R. Mique
--7 historyzmu i sporadycznie kontynuowany aż do najnow-
szych czasów, 267 n. , 271 n., 268*, 273*, 374 n.; --7 second
pointed.
534 532 508 520 Cill neorenesans, nawrót do form architektury i mebli
z czasów renesansu, głównie w XIX w. ; --7 historyzm, 273*,
374 n.*
535 539 509 523 ~ niello --7 inkrustacja.
536 540 SIO 524 ~ nimb --7 aureola*.

230 541 419 525 ~ nimb krzyżowy --7 aureola*'

539 543 513 526 ~ nimfeum --7 studnia, 292*.

504 513 ~ nosek, spiczasty występ skierowany do środka goty-
240 237
ckiego maswerku, 162*.
25 255 158 249 ~ obejście --7 chór*.
540 544 514 527 ~ obelisk* (gr. = rożen), wysoki , czworoboczny słup
kamjenny, zwężający się ku górze i ścięty u szczytu
w formie piramidki. Egipski symbol kultowy, stosowany okno, il. 1 - ośc ieże proste
il. 2 - ościeże rozglifione
462 A F N W

w okresie renesansu w małej skali jako dekoracyjny element

architektoniczny, naJczęsc leJ łącznie z -7 wolutami
w szczytach i attykach, 232*.
~ oczep -7 szkieletowa konstrukcja drewniana* 396 463 619 854
~ oddzielone elementy architektoniczne, wolno stoją­ 254 265 161 260
ce albo połączo n e z murem tylko -7 przewiązką elementy
wysunięte przed lico śc iany, kolumny , pilastra albo filara;
Early English, 199* [brak odpowiednika w jęz . polskim].
~ odlew z brązu -7 rzeź ba 1*. 126 358 115 355
~ ogive, ostrołuk; w jęz . francuskim także określenie 543 548 517 529
żebra; w jęz. angielskim używane dla ostrołuków s tę p­
kowych i wypuklo-wklęsłych li stew profilowanych; ogival
= ostrołukowy; "architecture ogivale" = architektura gotyku
(zwłaszcza francuskiego).

il. 3 - okno dwudzielne (biforium) z lukiem odciążającym ~ ogrodowa sztuka*. Dwa główne typy ogrodów:
H. 4 - u góry: oculus z maswerkiem, a - czwó rli ść,
b - pięcioliść , c - potrójny rybi pęcherz; u dołu: d - okno przewa ż nie sy metryczni e względem głównej drogi , aleje,
czwórlistne, e - koniczynowe , f - kluczowe; późny roma-
nizm
453 64 272 71
l ) ogród architektoniczno-geometryczny*. Znany od czasu 1
tarasowych " wiszących ogrodów" Babilonu. W antyku
greckim i rzy mskim ozdabiany ju ż posągami. Ten typ
ogrodu rozwijał się od skromnych średniowiecznych ogro-
dów klasztornych, zamkowych i przydo mowych do więk­
szych za łożeń re nesa nsowych* , ok. 1500, bogato zdobio-
nych fontannami, po sąga mi i pawilonami (Włochy, Fran-
cja, ogrody zamkowe) . Największy rozkwit osiągnął jako
park barokowy (od poł. XVII w.) . Główna oś ogrodu jest 2 2 2 2
zazwyczaj przedłużeniem osi ś rodkowej zamku , a przeciw-
ny bi eg un stanowi często drugi pałac yk, pawilon ogrodowy
(g lorieta*) albo oranże ria . Między nimi są rozmieszczone, 3,4 3,4 3,4 3,4
sz tuki wodne, kanały , mury oporowe, tarasy, schody,
fontanny , zdroje i po sąg i . Płaską część ogrodu, bezpo ś re d­
nio przy legając ą do pał ac u (parter*), w y pełniają strzyżone
żywopłoty (boskiety*, także określenie gaików), kwiaty
i żwir tworzące kobierzec, przypomin ający haft (parterre
de broderie*, parter haftowy*). Odrębne budowl e parkowe
(nimfe um, belweder itd.) s tanowi ą sa modz ie lne centra
architektoniczne części parku , położonych z dala od głów­
nej alei.
2) angielski park krajobrazowy*, nazywany tak, odkąd na 5 5 5 5
początku XVIII w . z Anglii rozpowszechnił s ię typ ogrodu

il. 5 - po lewej: wole oko (oeil de boeuf), 1701 , barok,

niereg ularnego, naśladuj ącego swo bodn ą przy rod ę. Pozorną
Wersal , pałac przypadkowość jego uk ształtowania ożywiają budowle i po-
Po prawej: okno lancetowe
mniki , wyrażające określone, czę sto nacechowane senty-
mentali zmem , treści uczuciowe: sztuczne ruiny (prze-
szłość), neogotyckie pustelnie (samotność), chłopskie cha-
ty* ( prostotę), chińskie mostki i pagody (oddalenie) itd.
Często ogrody w sty lu angielskim dołączano do geomet-
okno dachowe. Po lewej: kryte daszkiem pulpitowym;
w środku: z przekryciem wie l opołaciowym; po prawej: tzw. rycznych parków barokowych ; -7 folly.
wole oko
c:::IZQ] okapnikowany gzyms, krótki gzymsik w formie 278 141 782 388
profilowanej li stwy , wygiętej krzywoliniowo albo za łama­
nej pod kąte m , często zakończonej małymi wspominami;
umieszczany nad arkadami i drzwiami , szczególnie w goty-
ku angi e lskim, 202*
c::]TI] okapowy gzyms, gzyms pod okapem, -7 sima, 16*. 284 190 781 388
c::lli okno*. 843 341 241 303
l. Główne elementy: l ) boczne ościeża, pro stopadłe do I l I l
płaszczy zny śc ian y, ił. l lub 2) rozglifione, ukoś ne do 2 2 2 2
płaszczyz ny ściany, ił. 2; 3) podokiennik, dolna granica 3 3 3 3
ornament okuciowy z wolutami, Sulzfeld nad Menem, otworu okiennego, prosta albo rozglifiona - parapet ił. 1,2;
1609, P. Meurer
 A F N W 463

4 4 4 4 4) ---7 nadproie, górna pozioma belka zamykająca otwór

5 5 5 5 okienny, il. 1; 5) ---7 ościeża profilowane*, obramienie
6 6 6 6 wałkami, pilastrami albo kolumnami; 6) laskowanie, roz-

7,8 7,8 7,8

członkowanie okna gotyckiego przez wąskie pionowe laski
7,8 kamienne; 7) ---7 maswerk; 8) naczółek (---7 szczyt*); 9) krzyi
IU,.,""I""
lU I 1111111111
9 9 9 9 okienny, utworzony przez słupek środkowy i poziome ś l e-
mię·
Po lewej: stół ołtarz;owy . XII w. , roman izm, Ratyzbona,
10 10 10 10 II. Formy: I) okno łukowe, zamknięte od góry półkoli śc ie ; kaplica Wszystkich Sw i ętych
Po prawej : ołtarz skrzyniowy, X W" Ratyzbona, kościół św .
II II I1 II 2) okno dwudzielne, biforium* z jedną kolumi enk ą w środ- Stefana
12 12 12 12 ku, albo też okno trójdzielne, tryforium, 99* , podzielone
dwiema kolumi enkami na trzy otwory. Często łączone
13, 14 13, 14 13, 14 13, 14 w grupy przez ś l epy łuk (łuk odciąiający, łęk) ; 3) okno
15 15 15 15 okrąg łe (ocu lus), 99* ; w gotyku, 197*, przeważ ni e z mas-
16 16 16 16 werkiem; okno wielolistne* i kluczowe (w formie dziurki od
17 17 17 17 klucza*), późnoromańskie; wole oko* (oe il-de-boeuj), małe
18 18 18 18 okrągłe albo eliptyczne, barokowe; 4) okno okrąg łe o szcze-
blinach promienistych, pierwowzór rozety, romanizm , 99*;
19 19 19 19 5) rozeta, okno okrągłe wypełnione maswerkiem, nieraz
o ogromnej ś rednicy , umieszczane często nad portalem oharz blokowy ro m ański, Wiochy
i w szczytowych śc i anach transeptu katedr gotyck ich, 163*;
20 20 20 20 6) okno lance/o we*, długi e i wąs kie , przeważ ni e łączo n e
21 21 21 21 w grupy, wczesny gotyk angielski; 7) okno z maswerkiem,
22 22 22 22 163*, 196 n.*; 8) okno Z trójkątnym naczółkiem (---7
23 23 23 23 szczyt*); 9) okno z naczółkiem segmentowym w formie
wycinka koła (---7 szczyt*); naczółki mogą b yć gierowane
24 24 24 24 albo przerwane; 10) okno ślepe (blendowe), u ksz tałtowa ni e
wnęki w formie okna, j ed nak bez otworu okiennego, czasem
stosowane do optycznego po w ięk szen ia otworu o mniej-
szych wymiarach.
269 469 155 3 c:.:.ill okno dachowe*, mała nadbudówka z oknem w poła-
273 ci dachu.
541 545 51 9 549 ~ oktogon (gr. ośmiokąt), budowla wzniesiona na rzu-
cie regularnego ośmiokąta. Stary sy mbol orientalny i anty-
czny, wyrażający do sko nało ść kosmosu (Aten y; Wi eża Wia-
trów, 345*; Split, mauzole um, 46*; Albenga, baptysterium,
46*; Akwizgran, kaplica pałacu cesarski ego, 69':'; Castel deI ołtarz szafiasty gotycki , a - zwieńczenie , b - szafa oł ­
I

tarzowa , c - skrzydło , d - predella, e - mensa, f - stipes

Monte, 301 *).
752 346 86 252 ~ okuciowy ornament*, ornament z płaskich taśm cyborium nad ołtarzem sarkofagowym , XII W' f S. Clemente
dl Casauria
imitującyc h że lazn e ok ucia, główki gwoździ itp ., rozpo-
wszechniony ok. 1600 przez wzorniki Cornelisa Florisa
i Vredemana de Vries; w połąc zen iu z ornamentem
---7 zwijanymj (ro ll we rki e m) tworzy okuciowo-zwijany ,
222*, a z wolutami - ornament wolutowy , 232* Rene-
sans niderland zki i niemi ecki od 2 pol. XVI w. ---7 Florisa
styl.
20 83 23 23 c::=TIill ołtarz * (Iac. alta ara, lac. wu1g. altare = wywyż-
szone miej sce s kł ada ni a ofiar). Istotne części ołtarza:
1,2, 1,2 1,2 1,2 mensa* (ł ac. s tół ) = pł y ta ołtarza; stipes* (ł ac. pień )
3 3 3 3 = podstawa ; sepulcrul11 ( ł ac. grób) = wydrążenie na relik-
wie m ęcze nników. Do dodatkowego wyposaże ni a n a l eży:
4 4 4 4 tabernakulum* albo ---7 aedicula* = s tojąca na mensie
skrzynka do przechowywani a Naj świę ts zego Sakramentu ;
5 5 5 5 ---7 antependium* albo frontale = draperia lub plyta czoło-
6 6 6 6 wa zasłani aj ąca stipes; retabulum = nastawa o łt a rzowa ,
z obrazami lub r zeź bami , tworz ąc a rodzaj śc iany za oł­
tarzem, w śred ni o wieczu połączona z men są, w goty ku
7 7 7 7 rozbudowana w ołtarz szafiasty; malowidło ołta rzowe
8 8 8 8 = obraz w centralnej częśc i retabulum ; cyborium* = bal- ołtarzyk przenośny
Franciszkanów
(portatyl), k. XI w., Paderborn, kościół
464 A F N W
dachim nad ołtarzem z czterema narożnymi kolumienkami
podpierającmi daszek; ~ baldachim może być również 9 9 9 9
zawieszony nad ołtarzem.
Wyróżnić można następujące typy ołtarzy:
a) w zależności od ustawienia w kościele: ołtarz główny 10 10 10 lO
przed lub wewnątrz ~ apsydy prezbiterialnej; ołtarze II II II II
tabernakulum ołtarzowe , współczesne
boczne, poświęcone kultowi świętych w nawach lub kap-
licach;
b) zależnie od formy: stół ołtarzowy* , złożony z płyty 12 12 12 12
i podpór; ołtarz skrzyniowy* z dużym miejscem na relik- 13 13 13 13
wie we wnętrzu stipes; ołtarz blokowy* ze stipes w formie 14 14 14 14
jednolitego bloku i opartej na nim mensie; ołtarz sar- 15 15 15 15
kofagowy* (od czasów antycznych) w formie sarkofagu
lub wykorzystujący antyczny sarkofag. Ołtarz szafiasty* 16 16 16 16
najpopularniejszy w XV-XVI w., szczególnie w Europie
Środkowej i Północnej. Jego części składowe to: predella* 17 17 17 17
(niska ścianka na mensie) służąca jako miejsce na relikwie
i podstawa dla stojącej na niej szafy ołtarzowej* , do której 18 18 18 18
obu boków przymocowane są skrzydła*' Szafa, skrzydła,
a przeważnie także predella zawierają przedstawienia rzeź­
bione lub malowane. Przy kilku parach skrzydeł można
było zmieniać wyobraienia na ołtarz u zależnie od rodzaju 19 19 19 19
święta. Późnogotyckie szafy ołtarzowe mają zwieliczenia* 20 20 20 20
- ozdobne, ażurowe konstrukcje z cienkich lasek i łuczków
dopełnienie optyczne, Birnau, boczne ołtarze kościoła
pielgrzymkowego, ok. 1750
z ~ pinaklami i czołgankami, a także figurkami na
konsolkach pod baldachimami.
c) zależnie od związania z miejscem: ołtarz stały (altare 21 21 21 21
fixum) i ołtarz przenośny* lub podróżny, portatyl (altare 22 22 22 22
portatile) w formie małego stoliczka albo malutkiego
bloku kamiennego czy ołtarzyka zamykanego (dyptyku,
~ tryptyku*).
c:::iTIl opactwo ~ klasztor, którego przełożonym jest opat 2 2 5 2
albo przeorysza.
DZID opistodomos (gr. = oficyna), w świątyni greckiej 34 89 846 31
pomieszczenie na tyłach ~ celli, 13,4*; ~ ady ton 3; l3,9*. 662
~ optyczne dopełnienie*, cecha specyficzna ~ roko- 206 214 521 208
ka, zgodnie z którą parzyste dzieła sztuki (np . ołtarze
boczne) są symetryczne nie względem własnej osi symetrii,
Po lewej: orantka, II w., Rzym, katakumby jak było jeszcze w baroku, ale nawzajem względem siebie.
Po prawej: oratorium [w Polsce: loża kolatorska] , Niemcy
płd .,ok. 1750, rokoko Tak więc oś symetrii przebiega na zewnątrz danego dzieła
i pokrywa się z osią całego pomieszczenia.
~ opus ~ mur*. 547 33 522 533
~ orant*: l) w sztuce starochrześcijańskiej postać 549 552 524 534
w długiej szacie, ze wzniesionymi rękoma, będąca uosobie-
niem modlitwy ; 2) ~ adorant.
~ oranżeria ~ ogrodowa sztuka. 548 551 523 48
~ oratorium* (łac. = pomieszczenje do modlitwy): l) 550 553 525 535
chór dla zakonników lub kleru w kościołach klasztornych
i kolegiatach; 2) określenie wewnętrznej kaplicy lub prez-
biterium kościoła zakonu żebrzącego, 176*; 3) prywatna lub
klasztorna kaplica domowa; 4) okratowana albo oszklona
loża z widokiem na ołtarz dla dostojników świeckich lub
duchownych, szczególnie w kościołach barokowych (w
Polsce: loża kolatorska).
~ orchestra, otwarty plac, stanowiący scenę w teatrze 551 554 526 536
antycznym, 36*.
~ orientowanie, wytyczenie osi wzdłużnej kościoła 555 564 528 544
chrześcijaóskiego zgodnie z kierunkiem zachód-wschód,
Osiołek Palmowy, k. XV W., Bregenz, muzeum
A F N w 465

tak aby ~ chór z ~ ołtarzem był zwrócony ku wschodowi

(tzn. ku Ziemi Świętej czy też ku wschodzącemu słońcu ).
Przy pochówku w kościele zwykle stopy zmarłego układan o
w kierunku wschodnim tak, aby wstając był zwrócony
twarzą na wschód, s kąd ma nadej ść Chrystus w dniu Sądu
Ostatecznego. Także niechrze śc ijańskie budowle kultowe
były często orientowane (gr. świąty nia, meczet, 83 n. *,
~ synagoga).
556 565 529 548 ~ ornament (łac. ornare = zdobić), motyw zdobniczy,
zwykle powtarzalny. Wszystkie formy zdobnicze jednego
dzieła sztuki, pomieszczenia, fasady nazywają się ~ deko-
racją, a suma wszystkich ornamentów w obrębie okreś-
2 2 2 2 lonego kręgu sztuki - o rnamentyką, np. ornamentyka rene- Panna Mądra i Panna Głupia , Fryburg, portal katedry,
1280-90, gotyk
3 3 3 3 sansowa. Ornament służy do zdobienia = ornament zdob-
niczy (np. rocaille, maszkaron) albo do wprowadzenia po-
4 4 4 4 działu płaszc zyz ny = artykulacja, ornament strukturalny
(np. lizena, maswerk). Podział ten jest płynny , gdyż fryz
dekoracyjny może zarazem spełniać zadanie podziału płasz-
5 5 5 5 czyzny ściany. Główne formy: I) ornament geometryczny
konstruowany za pomocą cyrkla i linijki , np . fryz zyg-
6 6 6 6 zakowy, meander; 2) ornament roślinny , np. głowica pąko- panoplia
7 7 7 7 wa, liść akantu; 3) ornament zoolnOlficzny, np. fryz bu-
8 8 8 8 kranionowy ; 4) ornament antropomorficzny, np. głowica
figuralna.
569 24 535 80 Cill Osiołek Palmowy*, drewniany, na podwoziu, osio-
łek dźwigający naturalnej wielkości figurę Chrystusa błogo­
sławiącego. Od ś redniowiecza prowadzony w procesji
w Niedzielę Palmową na pamiątkę wjazdu Chrystusa do
Jerozolimy (Mt XXI, l- l I).
363 260 66 365 ~ ostatek, ostatki: l ) ząbkowanie (geisipodes, den-
ticuli) czoła belek, w belkowaniu świątyń antycznych, 17*;
2) krańce belek wieńcowych; ~ szkieletowa konstrukcja
drewniana*.
545 374 709 324 ~ ostrołukowy fryz arkadkowy, ornament gotycki,
166*.
438 441 430 417 ~ ościeże, boczna powierzchnia otworu w murze,
442 ~ okna*, ~ portalu*; (~ rozglifienie) itp.
729 286 706 574 ~ pacha łuku , trójkątne naroże między grzbietem łuku
pawilon , Herrenhausen koło Hanoweru, park zamkowy,
a śc ianą boczną; ~ żagielek*. 1699, barok
379 466 531 666 1 4921palatium, pałac, rezydencja na zamku śred niowiecz-
nym, 298*, 302 n. *
566 571 532 555 ~ palisada (łac., fr.), obronne ogrodzenie z zaostrzo-
nych pali .
567 572 533 556 ~ palladianizm, architektura późnego renesansu i ba-
roku, wywodząca się z twórczości włoskiego architekta
Andrea Palladio (1508-80). Kierunek ten ściśle wzoruje
się na antyku rzymskim i redukuje dekorację fasady w po-
szukiwaniu jasnych i surowych proporcji. Cechy specyfi-
czne palladianizmu to m.in . ~ wielki (kolosa lny) po-
rządek * oraz ~ serliana* Od początku XVII w. pal-
lad iani zm panuje w architekturze angielskiej , a od ok.
1650 wywiera silny wpływ na Francję i re sz tę Europy, 262
n.*, 331 n.*, 37 1*.
570 573 536 557 1 4951palmeta, ornament roślinny z liści podobnych do
palmowych, uło żo nych na kształt wachlarza. W połąc ze niu
z kwiatami lotosu tworzy anthemion. Antyk i style nawiązu­
jące do niego, 14*. perspektywa linearna: wszystkie linie skierowane od ob-
serwatora w głąb , o przebiegu równoległym w naturze,
564 168 677 156 ~ pałac, zamek, 288 n.* spotykają się w punkcie zbiegu (F) położonym na linii
horyzontu (H)
466 A F N w
~ Panny Mądre i Głupie* -7 portal ś lubny . 828 823 357 877
~ panoplia* (trofea), kompozycja z broni kunsztownie 815 813 796 869
ułożonej wokół pancerza, hełmu albo tarczy na podobieńst­
wo greckich pomników zwycięstwa (tropaion). Od renesan-
su, 320* .
~ Pantokrator (gr. Wszechmocny), Chrystus jako wła­ 573 575 537 559
dca świata, z prawą ręką wzniesioną do góry, w lewej
trzymający księgę życia. Od IV w. ważny temat sztuki
chrześcijańskiej, szczególnie często przedstawiany w pół­
kopule -7 apsydy, nieraz w otoczeniu ewangelistów* albo
Po lewej: perspektywa odwrócona (blat stołu i podnóżek) ,
ich symboli jako Maiestas Domini = Majestat Pański.
miniatura, ok. 1230. Po prawej: perspektywa hierarchicz- ~ paraskenion, boczne skrzydła flankujące podium 575 578 540 561
na, św. Augustyn i dwóch adorantów, drzeworyt, 1490
(proskenion) w teatrze antycznym, 36*.
LJQI] parasolowy strop, strop żelbetowy bez podciągów, 523 621 573 744
T piscina, xv w.
Nevers, katedra
oparty na słupach, Turyn, 387*.
[ 502 [ parawanowa ściana, ściana zasłaniająca, za którą 311 117 820 754
d nie ma dobudowanych budynków lub pomieszczeń , por.
Birnau, 253*.
C]Ql] park -7 ogrodowa sztuka*- 576 579 541 562
LJQil parlatorium, rozmównica w -7 klasztorze. 577 581 542 563
~ parodos, parodoi, boczne przejście dla chóru w anty- 578 583 543 564
cznym teatrze, 36*.
[ 506[ parter: I) kondygnacja przyziemia; 2) -7 ogrodowa 384 585 544 591
sztuka 1*.
[3Q2] pastas, wąska hala zapewniająca dostęp do głównych 583 587 549 565
pomieszczeń niektórych antycznych domów mieszkalnych,
otwarta w kierunku d z iedzińca kolumnami albo filarami.
Dom z pastasem: Olint, 342*; dom prostasowy z pastasem:
Priene, 342*.
~ pastoforia, we wczesnochrześcijańskiej i bizantyj s- 584 550 566
kiej architekturze sakralnej pomieszczenia na wschodnim
= kraiku naw bocznych, po bokach prezbiterium lub apsydy:
prothesis ( płn. = zakrystia) i diakonikon (płd. = dla diako-
pilaster: a - baza z cokołem , b - żłobkowany trzon,
c - głowica, d - belkowanie. Barok nów i na sprzęt liturgiczny) ; często oba aneksy razem
z chórem tworzą trójdzielną całość, 66*.
~J-J~ ~ patyna, grynszpan szlachetny, zewnętrzna warstwa 586 588 551 567
~P na powierzchni miedzi i brązu , powstaj ąca z upływem czasu
na skutek utleniania, ale także często wytwarzana sztucznie
' -------
plinta (P) pod bazą romańskiego filara wiązkowego
lub imitowana.
CJIQ] paw -7 symbole 11 *. 588 576 566 568
c::JIIl pawilon*: l ) pawilon ogrodowy = wolno stojący, 587 589 552 550
niewielki budynek całkowicie lub częściowo otwarty (-7 I I I I
ogrodowa sztuka l); 2) pawilon naroiny = ryzalit narożny (-7 2 2 2 2
ryzalit*) barokowego pałacu , nakryty odrębnym dachem.
c:::I[l] pelikan -7 symbole 10*. 591 590 554 572
CJ:I] pendentyw -7 żagielek*, kopuła*. 593 591 555 575
DEI perełki, perełkowanie, astragal, antyczny ornament 92 76 562 354
z perełek i krążków , 14*-
Dl] pergola -7 podcienia. 594 592 556
c:::II:ill periakty (periaktae), obrotowe kulisy w teatrze anty- 593 557 579
cznym, 36*.
[:JTIJ peribolos, temenos, altis, otoczony murem teren 595 594 558 580
świąty nny lub kultowy w Grecji, 12.
~ peridromos, posadzka obejścia, mi ęd zy cellą a kolu- 596 595 559 581
mnadą świątyni antycznej, 13 (iI. 7 Pd.).
c::JJ2] peripteros, świątyn i a antyczna z pojedynczym wiell- 598 596 560 583
cem kolumn, 13,7 do 9*.
podcienia, MQnster (Westfalia), domy przy rynku odbudo- c:.:JłQJ perpendykularny styl, Perpendicular Style (łac. per- 600 742 563 774
wane po II wojnie światowej
A F N w 467

pendiculum = pion), specyficzna fomla angielskiego doj-

rzałego i późnego gotyku; zaczyna się w końcu l ćw. XIV
w. , a ok. 1500 przechodzi w styl Tudorów, stanowiący l J
schyłkową fazę angielskiego gotyku. Nazwa odnosi się do
przewagi pionowych linii laskowań , dziel ących szerokie, II
wysokie okna i ściany; typowe jest również sklepienie
wachlarzowe, 188 n. , 197 n.*' poliptyk g-częściowy

II

portal romański , XIIXII w. gotyk, XIII w. renesans , XVI w. póżny barok, t 750

602 599 564 634 CJIIl perspektywa* (łac. perspicere = przenikać wzro-
kiem), przedstawienie przestrzeni trójwymiarowej na dwu-
wymiarowej płas zczyźnie rysunku albo obrazu. Złudzenie
głębi osiąga się przez przedstawienie przedmiotów tej samej
wielkości w coraz mniejszej skali wraz ze wzrostem ich
odległości od obserwatora, podobnie jak wydają się one
coraz mnjejsze w rzeczywistości na skutek oddalenia (skrót
perspektywiczny). Perspektywa o konstrukcji geometrycz- klasycyzm , ok. t 800

nej (linearna) została wynaleziona dopiero w okresie wczes-

nego renesansu. Barok posługiwał się nią, aby po mistrzow-
sku stwarzać pozory nie istniejących elementów wystroju
architektonicznego, a zwłaszcza otwartej przestrzeni nieba
przez pokrywanie sklepień i stropów ---7 malarstwem iluz-
jonistycznym.
W perspekty wie odwróconej* , częstej w malarstwie
wczesnochrześcijańskim i średniowiecznym, przedmioty
przedstawiano w skrócie nie od obserwatora w głąb
obrazu, ale od głównej postaci w kierunku do widza. Te
z pozoru sprzeczne ze sobą formy perspektywy należy
interpretować nie tyle z punktu widzenia geometrii , ile
raczej historycznych przemian sposobu widzenia świata:
w okresie wczesnego chrześcijaństwa i średniowiecza
czczony - i dlatego przedstawiany - przedmiot był uwa-
żany za parabolę boskiego ładu , od którego zarazem
pochodzi · ład świata (także perspektywiczny). Dlatego też
postacie na pierwszym planie przedstawiano jako mniej- portyk, Wórlitz, pałac , ok. t 700, klasycyzm
sze od postaci w środku lub w głębi, które miały większe
znaczenie ("perspektywa hierarchiczna* " ). Dopiero re-
nesans uznał człowieka - obserwatora obrazu - za miarę
wszechrzeczy.
599 597 561 584 I 5221perystyl: l) portyk kolumnowy otaczający dziedziniec
domu mieszkalnego (346*) albo świątyni; 2) atrium bazyliki
wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej ; ---7 narteks*.
565 569 565 667 c:=m "Pfalz", palatium (łac. palatium), rezydencja cesa-
rzy, królów i biskupów w średnjowieczu , 286, 294 n.* kopuła pozorna sklepienie pozorne
468 A F N W
1iI ~ piano nobile (fr. bel-etage), kondygnacja mieszcząca 604 325 569 590
• •
P
li ii·
liIiI·. ._'·......
iM
· f e' 9
reprezentacyjne pomieszczenia, przeważnie I piętro , od
czasów baroku.
ukształtowanie profilu portala przez kolumny, uskoki, wnę­ ~ piec kaflowy. Już naj starsze zachowane późnogotyc­ 785 625 359 792
ki i in. Langres (Francja) , katedra , XVIII w. kie piece kaflowe mają podstawowy kształt w zasadzie
obowiązujący aż do dziś: czworoboczny korpus z nóżkami ,

-
1/iI~ł!P,- ~
3""'_ część górna o mniejszej ś rednicy , często ze zwieńczen i em.
'lofao W renesansie stosowano coraz bogatsze zdobienia i kolory
.u.
(piece majolikowe od XVI w.). Kafle z Delft weszły
~...
r w modę w północnym baroku xvn w. Rokoko lubowało się

_
~><I/iO
...
~"''''III
.....
w formach krzywo linijnych, o bogatej dekoracji , w białym
ko lorze. W okresie klasycyzmu część górna otrzymywała
~
kształt walca, a środek pieca był zdobiony płaskorzeźbą
:10"'_
:lm .... z terakoty. Zob. -7 kafel*.
:x.... ioJjf< ~ piedestał -7 postument. 589 603 570 593
~~~ Cilll pierścień szyjki kolumny, oddziela trzon kolumny 530 75 318 199
a.w"'~
od jej szyjki w porządku rzymsko-toskańskim , 32*.
-"'''''''' c:Jl§J pięcioliść -7 wieloliść , 162*. 188 193 266 576
~ pilaster* , półfilar przyścienny , nieznacznie wysunię­ 605 6 12 571 480
ty przed lico muru. Podobnie jak -7 kolumna dzieli się na
bazę, trzon, -7 głowicę (kapitel) i (lub) -7 impost; niekiedy
jest żłobkowany (-7 kanelowanie, żłobkowanie*) albo zdo-
biony . Stosowany w cel u wzmocnienia muru, artykulacji
śc i a ny , podtrzymywania belkowani a, obramowania portalu
lub otworu okiennego.
c::::TIQ] pilasty fryz, ornament romańsko-normański, 95*. 695 262 653 326
OlI] piloty, słupy dźwigające budowlę, która nie ma 608 615 572 554
parteru. Poissy, 388* [termin w Polsce rzadko stosowany] .
kanon postaci ludzkiej wg DOrera, 1528 c::::TIlJ pinakiel, fiala (gr. phiale = naczynie), smukła i ostro 610 616 244 395
zakończona gotycka sterczyna ozdobna, wieńcząca przypo-
ry, wieże, -7 wimpergi. Sk ł ada s ię z: I ) czworo- lub
ośmiobocznego trzonu, przeważn i e w fo rmie ażurowej kap-
liczki, zdobionej -7 maswerkami i zw i eńczo nej daszkami
dwuspadowymi nad każdym bokiem ; 2) iglicy ukształtowa­ 2 2 2 2
nej w formie strzelistej piramidy, przeważ nie z czołgankami
(żabkami) wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.
Reims, 161 *; Kolonia, 165* .
c:::TIlI piscina* (lac. basen rybny): I ) basen pływacki w ter- 612 618 575 609
mach rzymskich; 2) basen do obrzędu chrztu w -7 baptys-
terium *; 3) zbiornik na wodę do celów liturgicznych,
przeważnie pod postacią wnęk i w południowej ścianie chóru
z odpływem do ziemi lub pojemnika, przeznaczony na wodę
u żytą do obmywania rąk przez kapłana oraz do mycia
złote cięcie . Konstrukcja i zastosowanie złotego c ięcia naczyń li turgicznych; wody tej zgodnie z przepisami koś-
w odniesieniu do stosunku wysokości kolumn do całkowitej
wysokości świątyni greckiej porządku doryckiego. A - mi· cielnymi nie wolno było odp rowadzać do śc i eków.
nor, B - maior, C - summa
~ Plantagenetów styl, 151 . 613 743 742 775
~ plateresco (hiszp. platero = złotnik wytwarzający 6 14 744 577 776
ozdoby ze srebra), styl dekoracyjny późnego gotyku i wcze-
snego renesansu hiszpańskiego , 180*.
~ plecionkowy ornament, 64*. 387 318 251 327
CillI plinta* (gr. plinthos = cegła) , prostokąt na albo kwad- 615 624 579 614
ratowa płyta pod -7 kolumną, -7 filarem , -7 postumentem,
posągiem.
~ płytkowy, tafelkowy fryz , ornament stosowany głó - 344 375 578 333
wnie w angielskim romantyzm ie, 130,9*.
c:m podcienia*, otwarty, często sklepiony korytarz ar- 47 384 437 450
kadowy (-7 arkada), stanow i ący część parteru , zwłaszcza
kamienic i ratuszy, także wysunięty przed lico parteru.
triangulacja ostrołuku gotyckiego
 A F N w 469

Pergola (wł . ) to podcieni a utworzone przez filary albo

kolumny podtrzy mujące belki drewniane, s ta nowiące rusz-
towanie dla roślin pnących.
245 570 580 570 1 5401podest: I ) spocznik międzypi ętrowy; 2) --7 podium.
305 324 225 6 15 ~ podium, podwyższe nie posadzki wnętrza o jeden lub
kilka stopni , np. pod tronem (--7 tron biskupi *), o łtarzem ,
nagrobkiem, w wykuszu itd.
717 35 702 248 ~ podokiennik --7 okno*. Propyleje. Ateny, Akropol , 436-32 p.n.e., Mnesikles
761 246 57 45 ~ podpora, element budowli , na którym spoczywa
zako ńc ze ni e elementu d źwigającego obciążenie , np.
--7 wspornik* jest podporą belki , a skarpa podporą --7 łuku
sklepienia gotyckiego.
71 8 710 687 743 ~ podwalina --7 szkieletowa konstrukcja drewniana*.
138 751 276 68 ~ podwyższona strzałka --7 sklepienie 3.
562 628 237 24 1 ~ polichromia rzeźby , malowanie albo złocenie rzeźb
kamiennych i drewni anych . Przed nałoże ni em polichromii
drewno jest pokrywane gruntem gipsowym albo kredowym
czy też płótnem , niekiedy także be z po ś rednio malowane
farbą o l ejną. Polichromowanie rzeź by drewnianej , z niewie-
lu wyjątkami (Ri emenschneider!), było powszechnie stoso-
wane do końca baroku .
616 630 582 6 17 ~ poliptyk* (gr. polyptychos = wielokrotnie złożo n y),
ołtarz szafiasty ( --7 ołtarz*) albo obraz o więcej ni ż 2 skrzy-
dłac h ; --7 tryptyk*.
51 2 508 163 499 ~ pomnik, monument, w wąskim rozumieniu d z i eło
architektoniczne albo rzeźbiarskie upamiętniaj ące okreś l o ne
wydarzenia albo osoby. Szczególne formy to: --7 grobowiec,
--7 epitafium, kolumna zwyc i ęstw a , --7 łuk triumfalny, statu a
albo po s ąg konny.
801 692 617 ~ poprzeczna sala, w której oś główn a j est krótszą os i ą
sali, np. pałac cesarski , 294*; palatium , 302* ; meczet, 84*
[termin w jęz . pol skim nie stosowany].
6 19 633 584 622 ~ portal*, artystyczna oprawa otworu wejściowego. prospekt organowy. U góry: widok ogólny. U dolu: rzut,
H - organy główne , S - stół gry, R - pozytyw, Essen,
Pierwowzorem dl a portalu w krajach Zachodu był rzymski katedra, 1963
l I --7 łuk triumfalny *. Główne c zęśc i portalu: l ) nadproże ; 2)
2,3,4 2,3,4 2,3,4 2,3,4 tympanon; 3) filar środkowy, międzyośc ieżowy; 4) ościeże
5,6,7 5,6,7 5,6,7 5,6,7 drzwi; 5) rozglifienie; 6) archiwolty; 7) zwieliczenie w for-
888 8 mie wimpergi, przyczółka itp.; 8) w obramieniu portalu, np.
I-I
p s p s
kolumny, filary , pilastry, fi gury.
124 634 11 3 620 DTIl portal ślubny, boczny portal w pó łnocn ej śc i anie lei lei
niektórych ko śc iołów gotyckich, przed którym dokonywano p s s p
o brzędu zaślubin. Częstokroć portal ten zdobi ą wyo brażeni a
przemienność podpór. P - filar, S - kolumna
--7 Panien Mądrych i Głupich *, oczek uj ącyc h oblubieńca U góry: nad reński rytm podpór
(Mt XXV, 1- 12). U dołu : dolnosaski rytm podpór
618 84 585 24 ~ portatyl --7 ołtarz c*.
62 1 636 586 625 cm portyk*, otwarta przybudówka przed głównym wej-
śc iem do budynku, z dachem opartym na kolumnach albo
filarach , często z trójkątnym szczytem (przyczó łki e m ) . Głó­
wnie antyk oraz okres od renesansu do klasycyzmu.
745 723 720 759 ~ posąg , rzeźba wolno stojąca; --7 rzeź b a.
589 603 587 593 ~ postument, piedestał, cokół podpory albo posągu ;
--7 tralka*'
623 637 588 623 ~ poterna, potajnik, furta wypadowa zamku, tajne
przej śc ie , 298*.
781 799 194 848 c:JTIl potrójny rybi pęcherz --7 rybi pęch erz, 162*.
638 338 806 889 ~ pozorne sklepienie*, sklepienie zbudowane przez
układanie kolejnych warstw kamieni lub cegły coraz bliżej
przewiązka trzon u kolumny w postaci kamienia zakoń­
ś rodka. czonego klińcem wpuszczonym w mur, oddzie l ającego od
siebie części trzonu
470 A F N w
~ półkolumna -7 l) służka* ; 2) -7 filar*. 251 257 316 726
~ praecinct -7 diazoma.
~ predella, część -7 ołtarza* oparta na mensie, będąca 625 640 590 627
podstawą retabulum albo środkowej szafy ołtarza szafias-
przę sło mostu tego.
I 5621prezbiterium (gr. presbyter = ksiądz, kapłan), prze- 626 641 592 628
strzeń kościoła przy ołtarzu głównym, przeznaczona dla
duchowieństwa, -7 chór* ; zobacz też -7 oratorium l.
Cilll profil*, ukształtowanie elementu architektonicznego 628 642 595 630
za pomocą wyżłobień i wałków, widoczne w przekroju (np.
profil żebra) albo w rzucie poziomym (np. obramienie okna lub
portalu z cokołem, kolumną, pilastrem, wałkiem , wklęską).
~ profil o przekroju gruszkowym -7 sklepienie il. 3b. 544 634 93 231
~ pronaos, otwarty przedsionek celi i (naosu) świątyni 632 644 596 631
greckiej , 13,3*.
~ proporcje*. Nauka o proporcjach, zbiór reguł , zgod- 778 697 597 663
nie z którymi określa się harmonię między poszczególnymi
przyporowy system, Chartres, XIII W ., gotyk elementami dzieła sztuki. Moc obowiązująca takich reguł
zmienia się wraz ze zmianami gustów epoki. Szczególną
wagę mają: l) kanon* (gr. = wzorzec) proporcji postaci
człowieka. Jednostką miary jest przeważnie stosunek długo­
ści głowy do całego ciała (od 1:7 do l: 10); -7 sztuka
bizantyjska*; 2) złote cięcie* odcinka C (= summa) na część 2 2 2 2
mniejszą A (= minor) i część większą B (= maior) w taki
sposób, że A : B = B : C. Jako regułę przybliżoną można
przyjąć szereg Lamego: 2 : 3 = 3 : 5 = 5 : 8 = 8 : 13 itd. Jest
stosowane w sztuce o wiele rzadziej, niż wskazywałyby na
to zalecenia teoretyków; 3) kwadratura, z kwadratem jako 3 3 3 3
jednostką miary ; -7 system wiązany*; 4) rrian.gulacja*, 4 4 4 4
pulpit, 1965, Meschede, S. Walburga zastosowanie trójkąta równobocznego dla ustalenia punk-
tów ważnych konstrukcyjnie, prawdopodobnie już w goty-
ku , a na pewno w renesansie i baroku ( " trójkąty Bor-
rominiego", por. Rzym, św. Iwo, 255*); 5) proporcja 5 5 5 5
harmoniczna, wg Pitagorasa i in. przeniesienie stosunków
charakteryzujących drgania interwałów muzycznych na pro-
porcje w architekturze, np. oktawa = I : 2, kwinta = 2 : 3,
kwarta = 3 : 4 itd. We wczesnym renesansie (Alberti)
wartości te uważano za moduły umożliwiające zrozumienie
piękna sztuki rzymskiej i harmonii sferycznej; rozwijane
dalej przez Palladia (310); 6) "modulor" , 388*. 6 6 6 6
c:J]2J propyleje* (gr. propylaion = przedbramie), monu- 633 645 598 632
mentalny budynek wejściowy przed zamkniętym terenem
świątynnym w Grecji (temenos). Najsłynniejsze są Propyle-
je na Akropolu* w Atenach.
pulpit w kształcie orła , gotyk, Akwizgran , katedra ~ proscenion, podium dostawione do sceny w anty- 634 646 599 633
cznym teatrze, 36*
c:J@ prospekt organowy*, frontowa strona organów. 552 562 527 635
W gotyku , podobnie jak ołtarz szafiasty, często wyposaża­
ny w zwieńczenie (-7 ołtarz b*) i malowane skrzydła.
W baroku rozrósł się do ogromnych rozmiarów, wyposaża­
ny w marmoryzowaną (-7 marmur) drewnianą obudowę ,
żelazne okucia, gw i aździste cymbały (obrotowe kuranty
w formie gwiazdy) oraz dekorację figuralną . Nadmiar
ornamentów, putta itp. w okresie rokoka zaciemniają
przejrzystość formy architektonicznej. Dziś zyskuje prze-
wagę " otwarty" prospekt organów, którego wrażenie es-
tetyczne wyn ika jedynie z harmonijnego rozmieszczenia
piszczałek.
relikwiarz skrzynkowy, ok. 1200, romanizm
A F N W 471

635 647 636 c:.:JlQ] prostylos, świątynia grecka z kolumnadą tylko od

600
strony frontowej, 13,5*.
601 770 80 820 DTIl przedproże, taras z balustradą i schodami na otwar-
tej przestrzeni , zajmujący całą szerokość domu od ulicy,
często podpiwniczony . Występuje na terenach nadbałtyc­
kich, szczególnie w Gdańsku, 364*.
797 733 780 582 LJ.TIJ przejściowy okres, okres między dwoma stylami
albo dwiema fazami w obrębie jednego stylu; 192, tab I.
22 18 740 25 ~ przemienność podpór* , alternacja podpór, rytmicz-
ne następstwo ~ filarów (P) i ~ kolumn (S) między­
nawowych w ~ bazylice romańskiej w kolejności
P - S - P - S albo P - S - S-P. Zob. 77*, 79*
21 670 128 CJ.Hl przemienność warstw, układanie na zmianę różno­
kolorowych warstw kamienia (Hildesheim, 79*; Siena,
169*) albo warstw muru z kamieni nieregularnych i regular-
nych (~ mur IVd, ił. 17 i 18).
434 317 805 416 ~ przenikanie się, przecinanie profili, w narożnikach Po lewej: relikwiarz w kształcie głowy , ok. 1200, Fischbeck
Po prawej: relikwiarz w kształcie ręki , k. XV w.
obramień portali i okien, szczególnie charakterystyczne
w okresie dojrzałego i późnego gotyku, 161 *.
125 440 286 415 ~ przerwany szczyt ~ szczyt*.
34 89 846 31 Cilll przewiązka trzonu kolumny*, przeważnie okrągły
662 kamień z zakończeniem w formie klińca wpuszczonego
w ścianę, oddzielający od siebie dwie części trzonu kolum-
ny. Spełnia rolę konstrukcyjną i dekoracyjną. Popularna
w późnym romanizmie i wczesnym gotyku.
90 794 355 133 ~ przęsło*: l) odcinek sklepienia (lub przestrzeń od-
powiadająca temu odcinkowi, również w planie), wydzielo-
ny przez gurty lub żebra jarzmowe i podpory od sąsiednich
odcinków sklepienia czy odpowiedniej przestrzeni wnętrza;
~ system przechodzący; ~ system wiązany; 2) odcinek
mostu* między dwoma filarami.
133 224 736 214 cm przyporowy system*, system konstrukcji typowy
szczególnie dla gotyckiej architektury sakralnej. Prz:ypory
stojące w kościele salowym i halowym bezpośrednio przy
ścianach zewnętrz nych (Marburg, 168*), w bazylice tworzą
wieniec otaczający mury naw bocznych, przewyższając je
2 2 2 2 i łącząc się nad ich dachami za pośrednictwem łuków
prz:yporowych z nawą główną w miejscach leżących na
przedłużeniu łuków jarzmowych, które muszą być szczegól-
nie starannie zabezpieczone statycznie. Ciężar przypór,
dodatkowo powiększony przez ~ pinakle, równoważy roz- Roland , Halberstadt, ratusz, XIV w., gotyk
pór sklepienia, 154*.
636 648 601 637 ~ pseudobazylika, kościół halowy z nawą główną
podwyższoną na wzór bazyliki, która jednak nie ma włas-
nego oświetlenia; dach bazylikowy albo wspólny. Ingol-
stadt, 154*.
637 649 602 638 ~ pseudoperipteros, forma świątyni (przede wszyst-
kim w starożytnym Rzymie), w której zewnętrzną kolum-
nadę zastępują półkolumny wtopione w ścianę celli. NImes, Po lewej: rozeta. Po prawej : rozeta spiralna
33* Pseudodipteros: Magnezja, 24*.
262 261 337 253 ~ "psie zęby" (dogtooth-ornament), ornament gotyku
angielskiego, 200*.
639 650 603 639 ~ pteron (gr.), kolumnowe obejście otaczające świąty­
nię antyczną, 13*.
457 474 443 440 ~ pulpit* , ukośna podstawa na księgę, umieszczona na
stojaku chóru muzycznego, na balustradzie ~ ambo* albo
~ lektorium*; przy pulpicie była czytana Ewangelia, Listy
Apostolskie albo nuty (przez chór kościelny). rozety wachlarzowe na budynku o szkieletowej konstrukcji
drewnianej. H6xter, XVI W., renesans
472 A F N w
~ pulpit W kształcie orła * (być m oże w n aw i ąza niu do 282 475 LO 44 1
sy mbolu św. Jana Ewangeli sty) z rozpostarty mi skrzydła mi ,
podtrzy mujący mi ro złożo n ą ksi ęgę.
~ punkt zbiegu -7 perspektywa*. 824 626 255 644
~ puryzm, rygorystyczne przes trzega nie okreś l o ­ 64 1 65 1 604 646
nyc h zasad stylowyc h, d ąże ni e do absolutnej czystośc i
sty lu. W XIX w. s p owo d owa ł m.in. usuwa ni e z gotyc ki ch
kośc i o łów e le me ntów wystroju i w y p osaże ni a poc h o d zą­
cych z p óź ni ej szy ch epok, zas tę puj ąc je d z i e ł a mi -7 neo-
gotyk u.
rozeta pod płytą gzymsu ~ putto -7 rzeź b a architektoni czna*' 643 652 605 647
~ pylon (gr. = brama): I ) brama ś wi ąty ni fl ankowana 644 653 606 604
w i eża mi ; 2) masyw ne słupy po obu stronach bramy; 3) filar
albo maszt n oś n y mostu w i szącego. Conway Castle, 330*
c::::J2Q] quattrocento, nazwa XV w. w Ita lii. 649 659 6 12 655
c:J2] ramiona transeptu (nawy poprzecznej), części tran- 630 240 4 14 ll 4
septu po obu stronach s krzyżowa ni a naw.
~ rayonnant (fr. = pro mieni sty), specyficzna forma 656 745 743 777
-7 maswerku z okresu dojrzałego gotyku, maswerk promie-
nisty, 163*, 197*.
~ refektarz, jadalnia w -7 klasztorze (w kl asztorach 657 664 62 1 66l
zakonów krzyżacki c h nazywana Remter, w lit. pol. nazwa 627 660
ni e u żywa n a), 305 *.
c:J§J regencji styl: l ) " regence", faza baroku francus- 658 666 622 778
ki ego, 321 *; 2) " regency", faza stylowa w architekturze
angie lski ej ( 1790- 1830), przy p adaj ąca mniej w i ęcej na
okres regencj i ks i ęc i a W alii , póź ni ejszego Jerzego IV,
" Rundbogenstit " (styt okrągłołukowy) - styt arkadowy.
Sakrow pod Poczdamem, kościół Zbawiciela, 1841-44, 18 11 -20.
L. Persius
~ regula, e lement belkowani a doryckiego, 16* 660 347 624 664
~ relief -7 rzeźb a architekto ni czna*' 662 668 625 674
~ relikwiarz* (łac. re liq ui a = p ozostałość), pojemni k 663 669 626 665
do przec howywani a szczątków c i a ła ś wi ętego albo przed-
miotów zw i ąza n y ch z jego ży ci e m czy m ęcze ń s tw e m . Głó ­
w n ą fo rm ą jest relikwiarz skrzynkowy, którego ścianki
o czyteln ym podziale na po la są często bogato zdobione
figurami trybowanymi ze złota lub srebra, e m a li ą i szlachet-
nymi kamieni ami (szczególnie w Xll-XV w.), z wiekiem
pł aski m lu b w formie dwuspadowego daszk u. Reli kwiarze
ryzalit. E - ryzalit naroiny, M - ryzalit środkowy z fron-
tonem m ogł y mi eć ta kże postać hermy lub części ciała, k tórą
w sobie zaw i erał y - głowy , stopy, ręki. Tak że w kształci e
kośc i o ła z ko puł ą (re lik wiarz ko pułowy). Stau roteka (gr. 2 2 2 2
= skrzy ni a na krzyż) to w Kośc i e l e Wschodnim re likwiarz
na frag ment drzewa Krzyża Św . w fo rmi e pł aski ej kasety.
~ retabulum, nastawa ołtarzowa, umi eszczana na 666 675 628 666
mensie (czasem za p ośredni c twem predelli ) albo za m en są
-7 ołtarza.
c:J22J retrochorus, pro s tokątn e ob ejśc i e za głów n ym oł­ 667 60 629 669
tarzem wie lkich k ośc iołów gotycki ch w Anglii , 206*
C]QQJ rewolucji francuskiej styl, kl asycyzm rewolucyj ny, 532 5 1 630 51 8
372 n.*
C§QD rocaille (fr. ), asymetryczny póź n o b arokowy (rokoko- 673 678 637 679
wy) ornament w ks ztał c i e muszli , fa li , koguciego grzebieni a
itp., 248*.
~ rokoko, ostatni a faza baroku , któ rej nazwa pochodzi 674 679 638 682
od ornamentu -7 rocaille, 253*, 32 1*
~ Roland*, posąg rycerza z podni esionym mieczem (w 675 680 639 545
okresie baroku żołnierz rzy mski), z drewna lub kamieni a,
personifikacja jednej z Rzek Rajskich, dźw i gających ustawiany na g łów nym rynku mi asta; rozpowszechni ony od
chrzcie l nicę , ok. 1240, Hildesheim , katedra
 w

'-:
A F N 473

XN do XVllI w. na terenach od Wezery do Pragi , a na W E

południe do Dubrownika. Przypuszczalnie był symbolem

o(}
miejskiego przywileju kary głównej.
101 108 640 334 ~ rolkowy fryz, romański ornament (normański), K :Y.....
130*. ~~.
c:::@ roll werk ---7 zwijany ornament.
678 681 642 683 C]Q§] romantyzm, prąd w życiu umysłowym 1. poło XIX "u,,-.:o"b'

w., przeciwstawiający racjonalizmowi klasycyzmu często

marzycielską uczuciowość i umiłowanie przyrody. Nie
stworzył własnego stylu w sztuce, obejmującego wszystkie
jej dziedziny . Zachwyt przeszłością, typowy dla romantyz-
mu, był podłożem dążeń do odrodzenia minionych stylów
w architekturze (---7 historyzm *).
471 468 620 330 L:]QZ] rombowy (rantowy) fryz, ornament romański, 95 *.
331 343 97 329 ~ roślinny lub liściasty fryz, wić roślinna, ornament,
332 369 438 95*, 166*, 200*'
682 684 645 686 c::::§Q2] rotunda (Iac. rotundus = okrągły), budowla centralna
140 na rzucie koła (Rzym, 45 *); czasem stanowi część większej
budowli, np. rotunda na osi chóru , 93, Reichenau, 78*.
681 682 644 685 c::::BQJ rozeta*, ornament w kształcie stylizowanego, wpisa-
nego w zarys kolisty kwiatu, np. we fryzie lub kasetonie.
Także okrągłe okno, przeważnie wypełnione maswerkiem
rzeźba kamienna . Fragmenty pozostawione w " dzikim",
(gotyk). nie obrobionym kamieniu . Florencja, Galleria dell'Accade-
mia. " Budzący się niewolnik", po 1519, Michal Aniol
841 683 845 684 C]TI] rozeta spiralna ---7 rozeta*.
439 602 288 785 c:::.:.§I1] rozglifienie, płaszczyzna przecięcia powstająca przy
I ukośnym ścięciu ościeiy okna lub portalu. Romań ski i goty-
cki portal z rozglifieniem jest często bogato dekorowany
rzeźbą figuralną i ornamentacyjną; ---7 okno 1,2*; ---7 portal *.
684 685 647 687 c:::::ill Rundbogenstil* (niem. = stylokrągłołukowy) - styl
arkadowy, forma niemieckiego ---7 historyzmu, łącząca
w sobie bizantyj skie formy architektoniczne z elementami
stylu romanizmu i renesansu włoskiego. Styl ten zapocząt­
kowali K.F. Schinkel, L. Persius (Berlin); szczególn ie popu-
larny w Monachium (kościół św. Ludwika, F. V. Gartner;
dworzec, F. Biirklein); Karlsruhe (H. Hiibsch, F. Eisenlohr),
Hanowerze (C.W. Hase) . Odziaływania tego stylu sięgają aż
do projektu dworca w Stuttgarcie, 1912-31 , P. Bonatz. Por.
273.
686 686 650 120 L:§H] rustyka (łac. rusticus = wiejski) ---7 mur ID d, ił. 9. Po lewej: atlant, Praga, portal palacu Clam-Gallas, 1707,
320 627 246 585 c::::-:§J] ryba ---7 symbole 7. M. Braun-van-Braun
Po prawej: kariatyda (kora) , Erechlejon wAlenach ,
812 821 247 879 ["]I§] rybi pęcherz, motyw gotyckiego maswerku, podob- 42G-410 p.n.e.
683 ny do pęcherza ryby (od XN w., 162*) albo wydłużonego
płomienia (---7 flamboyant); Beauvais, 172*.
654 796 632 853 LJIIl rygiel ---7 szkieletowa konstrukcja drewniana*.
272 795 631 134 c:::If]] rytmiczny układ przęseł ---7 sklepienie 3; zob. ---7 sy-
stem przechodzący i ---7 system wiązany.
631 86 636 91 c::::§J2] ryzalit*, część budynku wysunięta przed lico na
całej wysokości, wraz z dachem . Zależnie od usytuowania
względem osi środkowej ryzalit może być środkowy, bocz-
ny albo narożny. Ulubiony sposób podziału fasady w rene-
sansie i baroku (---7 pawilon).
672 354 539 306 ~ Rzeki Rajskie, Rzeki Edenu*, 4 rzeki : Eufrat, Tyg-
rys, Gehon i Pison (Gen. 2, 10 n. ), w sztuce wczesnochrześ­
cijańskiej przedstawiane jako strumienie, w ś redniowieczu
zaś częściej jako mężczyźn i z naczyniami , z których wy-
pływa woda.
702 699 91 710 ~ rzeźba* , jedna ze sztuk plastycznych istniejąca od herma. Po lewej: wolno stojąca, ok. 1700, barok. Herren-
hausen, park zamkowy
701 622 576 717 zarania dziejów. Formy: rzeźba pełnoplastyczna i płasko- Po prawej: przy pilastrze, Drezno, Zwinger, 1709, B.
Permoser barok,
I
474
rzeźba gotyckiej strzechy katedral nej. Grupa Zwiastowa·
nia: archanioł Gabriel i Maria, Reims , katedra, ś rod kowy
portal fasady zachodniej, 2 pol. XIII w.
rzeźba gotyckiej strzechy katedralnej. Pitagoras, Chartres,
katedra, archiwolta portalu zachodniego, 1145-55
amorek, rokoko
, stylu romańskiego, gotyku i baroku . Od czasu klasycyzmu
Po lewej: erot , rzeźba grecka. Po prawej: putto z VIstacji
Drogi Krzyżowej, ok. 1750, rokoko, Birnau , Feichtmayr
A F N W
rzeźba (-7 rzeźba architektoniczna). Materiały: brąz , ka-
mień, drewno, gl ina, kość słoniowa, wosk, metale szlachet-
ne, tworzywa sztuczne i in. Najważniejsze techniki.
L Odlew brązowy (od łac. aes brundisium, warsztatów
metalowych z Brindisi w Italii). Przygotowany model może
zostać odlany w dwojaki sposób.
I ) odlew na wosk tracony*. Model z gliny zostaje utwar- 2 2 2 2
dzony przez wypalenie i tworzy rdzeń (K) odlewu. Pokrywa
się go warstwą wosku (W) o grubości przyszłej powłoki
z brązu. Formą z gliny (F) otacza się rdzeń i warstwę wosku.
Metalowe pręciki (M) wbija się aż do rdzenia, rurki (R) do
warstwy wosku. Po nagrzaniu formy wosk odpływa przez
rurki , pręciki zapo bi egają przesunięciu rdzenia i powłoki
względem siebie, a pustą przestrzeń wypełnia wlewany
przez rurkę wlewową (E) płynny brąz (9 części miedzi,
I część cyny). Po ostygnięciu rozbija się okrywającą formę
i usuwa rdzeń z wnętrza płaszcza brązowego.
2) odlew piaskowy to metoda odlewania, przy której forma 3 3 3 3
z gipsu po odlaniu nie zostaje rozbita, ale zdjęta po kawałku
i zachowana jako negatyw. Nowoczesne metody stosują
także elastyczne powłoki z tworzywa sztucznego, które
łatwiej można oddzielać, także w partiach wklęsłych.
II. Rzeźba kamienna. Według szkicu z gliny (wl. bozzetto) 4 4 4 4
sporządza się przeważnie gipsowy model w i elkości natural-
nej , stanowiący podstawę odręcznego albo pod kontrolą
przyrządów pomiarowych wykuwania oryginału z kamienia.
O nie wykończonych częściach rzeźby kamiennej mówi się,
że nie są jeszcze " wydobyte z bloku kamienia*". Rzeźba ze 5 5 5 5
sztucznego kamienia - odlew ze sproszkowanego kamienia
(przeważnie wapienia), stosowany często np. w późnym
gotyku.
ill. Rzeźba drewniana. Według rysunku albo modelu (gips, 6 6 6 6
glina) rzeźbi s i ę formę z drewnianego kloca, z grubsza
ociosanego albo wyfrezowanego, za pomocą ośników albo
młotka i dłuta do drewna. Do czasów renesansu przeważnie
polichromowana; -7 polichromia rzeźby.
IV. Stiuk, mieszanina gipsu, wapna i piasku, łatwa do 7 7 7 7
formowania, ale szybko twardniejąca, stosowana do wyko-
nywania rzeźb pelnoplastycznych i rzeźbiarskiej dekoracji
ściennej .
V. Imitacje marmuru (częste w baroku). Stiuk marmoryzo- 8 8 8 8
wany, jest to stiuk barwiony pyłem marmuru i malowany
w żyłki. Stucco lustro = wygładzana gorącą kielnią cienka 9 9 9 9
powłoka z gipsu alabastrowego, pyłu marmurowego i białe­
go wapienia z barwnym laserunkiem.
~ rzeźba architektoniczna*, rzeźba powiązana z ar- 701 703 77 712
chitekturą, zdobiąca budowlę zewnątrz lub jej wnętrze .
Elementy ornamentalne (np. fryzy) albo formy plastyczne
służące do podziału płaszczyzny (lizeny, maswerki itd.)
należą do ornamentyki. Od niej różnią się przedstawienia
figuralne, zarówno pełnoplastyczne posągi, jak i reUefy.
Okres świetności rzeźby przypada na czasy antyku, późnego
wypiera ją rzeźba wolno stojąca, która w mniejszym czy
większym stopniu rezygnuje ze zw i ązku z architekturą.
Często spotykane motywy rzeźbiarskie:
akroterion, element rzeźbiarski wieńczący szczyt i naroż­
niki frontonu budowli antycznej, złożony z palmet, wici
 A F N w 475

akantowej, waz, figur zwierzęcyc h (lew, sfinks itd.) lub

postaci ludzkich. Antyk, renesans, klasycyzm, 14*.
2 2 2 2 atlant*, podpora budynku, nazwana tak od mitologicznego
Atlasa, który podtrzymywał na ramionach sklepienie niebie-
skie. W formie muskularnej figury męskiej zastępuje filary,
3 3 3 3 kolumny, pilastry itp. Kariatyda* (gr.) to żeński odpowied-
nik atlanta, przedstawiana w długiej szacie. W odwecie za
zd radę wsi Karyai w czasie wojny z Persami, dziewczęta
z tej wsi zostały uprowadzone w niewolę . Stąd kariatyda
4 4 4 4 = niewolnica. Kariatyda jest tym samym, co kora. Wy-
stępuje w sztuce antycznej i od czasów renesansu.
5 5 5 5 herma* to określenie używane od czasów renesansu dla
półfigury lub głowy na postumencie, zwężającym się, ku
dołowi , często przyściennej , pełniącej funkcję podpory;
pierwotnie była to antyczna rzeźba wolno stojąca (głowa
Hermesa na czworobocznym trzonie).
6 6 6 6 amorek*, wyobrażenie Erosa, boga miłości, przedstawiany
przeważnie pod postacią skrzydlatego, ma/ego chłopca
w scenach o treści świeckiej , szczególnie w okresie rokoka
(wg wzoru antycznych erotów) .
7 7 7 7 eroty*, skrzydlaci nadzy chłopcy wyobrażający Erosa.
rzeźba z brązu. Dolna połowa: relief płaski i półwypukły;
W sztuce hellenistycznej były ulubionym uzupełnieniem tułów: relief wypukły; tło: relief malarski. Hildesheim, kate·
rzeźb , występowały także w malarstwie ściennym (Pompe- dra, drzwi św . Bernwarda, 1015

je). Były pierwowzorem dla gotyckich aniołków pod po-

stacią dzieci, jak również renesansowych i barokowych
puttów .
8 8 8 8 putta* (wł. putto = małe dziecko), nadzy mali chłopcy ze
skrzydłami lub bez, są przetworzonym typem antycznych
erotów i gotyckich małych aniołków i od wczesnego rene-
sansu, szczególnie jednak w okresie baroku, zaludniają
ołtarze, obrazy, organy, śc iany , sklepienia i galerie kościel­
ne. Wykonywane przez nich czynności stanowią przeważnie
sym boliczne powtórzenie głównego tematu, któremu towa-
rzyszą·

9 9 9 9 maska apotropaiczna, płaskorzeźba wyobrażająca głowę

lud zką lub zw ierzęcą, umieszczana w celu odstraszania rzygacz, Bordeaux, katedra , gotyk

złych duchów na ścianach domów, kościołów romańskich,

na --7 chrzcielnicach i --7 stallach, 10 l *; --7 apotropaiczna
rzeźba.
10 lO 10 10 Rz eźba warsztatów katedralnych*, prace wykonane przez
średniowieczne warsztaty budowlane w zakresie rzeźby
architektonicznej we wznoszonych katedrach (--7 strzecha
budowlana) . Można tu zaliczyć kościelną rzeźbę architek-
toniczną od wczesnego romanizmu. We Francji rzeźba
występuje głównie na portalu i fasadzie, w Niemczech
częściej we wnętrzu kościoła.
11 II 1l 11 relief (fr. = wypukłość) , rzeźba wydobyta z płaszczyzny
i zachowująca z nią odczuwalny związek. Główne formy
reliefu wyróżnia się ze względu na stopień wypukłości
12 12 12 12 figur: I) relief wklęsły, figury wcięte w głąb płaszczyzny ,
13 13 13 13 w żadnym punkcie z niej nie występują; 2) relief płaski; 3)
14,15 14,15 14,15 14, 15 relief półwypukły; 4) relief wypukły. W przypadku reliefu
właściwego figury są wyraźnie odizolowane od tła, gdy
tymczasem w reliefie malarskim s tapiają się z tłem, często
zawierającym motywy architektoniczne albo krajobrazowe.
16 16 16 16 Wśród dzieł antycznych słynne są reliefy na metopach
(prostokątnych lub kwadratowych płytach , pokrytych płas­
korzeźbami, umieszczanych mi ędzy tryglifami na fryzie
sakramentarium w formie wnęki w ścianie, XIV w, gotyk
'
476 A F N w
belkowania doryckiego, (16*) oraz na tympanonach świątyń 17 17 17 J7
J l antycznych.
~ rzeźba strzech budowlanych ~ rzeź ba architek- 703 547 339 714
toniczna*, ~ strzecha budowl ana.
( )
~ rzygacz*, gargulec, plwacz, wysunięte przed lico 360 389 890 262
L.. I
muru zako ń czenie rynny, słu żące do ochrony śc i any przed
I zawilgoceniem. W świątyni antycznej w formie głow y lwa
scamillus - klin do wypoziomowania plinty na pochyłym
(14*), w gotyku przybiera ksz tałty fantastycznych figur
stylobacie (wg H. Koepfa) (zw i erząt, ludzi, istot z baś ni ), których symbolicznej wymo-
wy d zi ś częs to ju ż nie umiemy wyjaśnić, 161*.
~ rzymskie porządki , po rządki architektoniczne staro- 677 559 643 542
żytnego Rzy mu, 32*.
~ sakramentarium*, kamienna obudowa do przecho- 687 251 654 275
wywania hostii i komunikantów, przeważn i e po ~ stronie
Ewangelii , obok ołtarza. Okratowana njsza, albo - w gotyku
- wolno stoj ąca, ażurowa kunsztownie zdobiona budowla na
cokole, z bogatym zw ieńczeni em , wysokości do 28
schody
1 - jednobiegowe m (Ulm). Sobór trydenckj (1545-63) zarząd z ił przechowy-
wanie Naj św i ętszego Sakramentu w ~ tabernakulum na
ołtarzu, wskutek czego sakramentarium s tało s ię zbędne. II
2 - dwu biegowe sobór watykański (1962-65) ponownie zezwolił na jego
stosowanie.
C]llJ sala kominkowa, l ) jedno- lub dwunawowa ogrze- 380 l71 174 693
wana sala w ~ palatium zamkowym, 302; 2) komnata, 302.
~ sala terrena, otwarta sala ogrodowa zamku . 69 1 690 656 694
~ sarkofag ~ grobowiec 3*. 694 694 657 698
II 3 - dwu biegowe C]lQ] scamillus*: l ) wcięcie w yod rębni ające szyjkę kolu- 697 696 659 702
powrotne mny, 16*; 2) klin wyrównujący lekki spadek stylobatu,
umo ż li w iający dokładne wypoziomowanie bazy kolumny.
C§TI) scenae frons , ściana skene, sta nowi ąca tło sceny 349 377 660 705
w teatrze rzymskjm, 36*.

4 - trójbiegowe 7 - czterobiegowe
przeciwnokierunkowe dwuramienne;
wspólne zakończenie
(zakręty w prawo
schodów
-w lewo)

I IIIII 8- sześciobiegowe
IIIII I dwuramienne;
wspólny początek
i za ko ń cze ni e
schodów

WJIIIIIW 5 - trójbiegowe
jednokierunkowe
(za kręty w prawo
-w prawo)
I
l H+++-----t++-H l
~
L

9 - trójbiegowe

fll ljjJllll 6 - trójbiegowe

dwuramienne;
wspólny początek
III !IIIIIII :I i
dwuramienne ;
wspólny początek
schodów; są to tzw.
schody cesarskie
schodów (wg H. Koepfa)
A F N w 477

72 616 ~ schodkowy masyw skrzyżowania naw, układ scho-

dkowy skrzyżowa nia transeptu z korpusem nawowym, wi-
doczny i w systemie sklepień , i w spiętrzeniu brył ze-
wnętrznych, charakterystyczny dla niektórych kościołów
romańskich , szczególnie w Owernii , 118*, 121 *.
739 283 718 383 Lill schodkowy układ , uskokowe ukształtowanie planu
i bryły budowli oraz elementów architektonicznych . Jest on
widoczny:
schody zewnętrzne , Stuttgart, zamek SOlitude , 1763-67,
l) w planie budynku, np. w schodkowym planie (-7 późny barok

chóru*), 108*, 112*; 2) w elementach elewacji, np. szczyt

schodkowy (-7 szczyt*); 3) w przekroju budynku, np.
- bazyliki , 154*, - kościoła halowego "schodkowego"
- pseudoha li (Poitiers, 119*; Erfurt, 154*) lub pseudo-
bazyliki (kościół halowy z nawą główną podwyż szo ną, ale
pozbawioną okien , np. Ingolstadt, 154*), - bazyliki "scho-
dkowej " o co najmniej 5 nawach, których wysoko ść rośnie
ku osi środkowej (Mediolan, 154*); 4) w przekroju ele-
mentów budowli , np. -7 archiwolty*, arkady, 193*, - gur-
tu, 159*.
741 322 785 699 ~ schody*
l I bieg schodów = nieprzerwany ciąg stopni między najniż­
szym a najwyż szy m stopniem;
2 2 2 2 ramię schodów = bieg schodów, prowadzący w innym
kierunku niż drugi bieg schodów (schody łamane) , ma z nim
3 3 3 3 jednak wspólny podest (spocznik). Każde ramię z kolei
może mieć kilka biegów i kierunków. Schody dwu- lub
wieloramienne to takie schody , które a) nie zaczynają s ię
albo kończą tym samym biegiem albo b) ze wspólnego
spocznika dzielą się na 2 biegi, prowadzące w różnych , np.
przeciwnych, kierunkach ;
4 4 4 4 policzki schodów ograniczają bieg schodów z boków (poli- serliana (motyw palladiański)
czek przyścienny i zewnętrzny). Barokowe układy sc hodów, U góry: otwór w ścianie z " Trattato de architettura", 1537,
Sebastiana Serlio
316 n.* , 326 n. * U dołu: Vicenza, bazylika, 1546, Andrea Palladio. Por.
także --4 architraw syryjski·
-7 schody kręte; -7 schody zewnętrzne.
732 323 838 700 c:=ill schody kręte , schody obiegające dokoła pionowy
l I l słup schodowy (schody bez duszy) albo otwór (schody
z duszą), forma doprowadzona do szczególnego kunsztu
w późnym gotyku i renesansie; -7 wieża 2*.
559 598 259 701 ~ schody zewnętrzne*, schody na otwartej przestrzeni ,
wysunięte przed fasadę budynku, szczególnie reprezentacyj-
nie kształtowane w renesansie i baroku . Często podkreślają
symetrię gmachu.
508 70 356 443 cm secesja, prąd w sztuce europejskiej ok. 1900; 274
n.*, 380 n.*
705 705 690 719 ~ second pointed, middle pointed style, wiktoriańskie
określenia panującego ok. 1250-1330 angielskiego " stylu
ostrołukowego ". Odrodził się on w historyzującym wik-
toriańskim -7 neogotyku w latach 1840-1870 na skutek
publikacji A. Pugina 1812-1852. W fazie wcześniejszej (od
1820) i późniejszej (do końca XIX w.) na ś ladowany był
szczególnie gotyk perpendykularny.
708 707 691 724 c::.:m seicento, nazwa XVII w. we Włoszech.
693 CMQ] sekos: Grecja - ogrodzone miejsce kultowe, także
wnętrze w św iątyni , poświęcone herosom albo półbogom.
Egipt - sala barki.
710 708 694 730 c::::MIJ serafin -7 anioł 4*.
711 90 534 731 ~ serliana* , motyw palladiański, ukształtowanie ot- Po lewej: sgraffito. M - mur, P - trzy warstwy kolorowego
tynku
woru w śc ianie , pokazane przez Serii a w traktacie o ar- Po prawej: supraporta, Wersal , 1768
478
miłosiern y uczynek: chorych na w ied za ć , Bazylea, katedra ,
portal transeptu, k. XII w.
siedem sztuk wyzwolonych . Geometria , płaskorzezba ka-
mienna na wykuszu ratusza w Lemgo , 1565-89, renesans
A F N W
chitekturze: środkową arkadę , opartą na kolumnach lub
filarach , flankują po bokach dwa wąskie , prostokątne
otwory, których belkowanie znajduje s ię na wysokości
impostów arkady . Motyw często stosowany przez Andrea
Pa lladio i jego naśladowców. Vicenza, 360* ; Tomar,
231 *.
~ sfazowanie ---7 faza *. 163 160 2 741
~ sgraffito* (wł. sgraffiare = skrobać), tynk zdrapy- 712 711 695 384
wany, technika malarstwa ściennego odporna na czynniki
atmo sferyczne, polegająca na wydrapywaniu poszczegól-
nych warstw różnobarwnego tynku szlachetnego, ułożo­
nych jedna na drugiej na taką głębokość , aby ukazał się
pożądany kolor. W renesansie m.in. wło s kim , także w ba-
roku pobielano czarny, szary lub czerwony tynk i wy-
drapywano rysunek.
~ siedem miłosiernych uczynków*, cykl wyobrażeń 499 502 73 484
w sztuce chrześcijańskiej , spotykany od XII w. Pierwo-
tnie przedstawiano sześć uczynków: głodnych nakarmić ,
spragnionych napoić, nagich przyodziać, podróżnych
w dom przyjąć, chorych nawiedzać , więźniów pocieszać.
Od XIII w . dodawano siódmy uczynek: umarłych po-
grzebać (zapewne w związku z wielkimi epidemiami).
W nowszych czasach do tych siedmiu uczynków " wzglę­
dem ciała " dodano siedem uczynków " względem du-
szy " : grzeszących napominać, nieumiejących pouczać ,
wątpiącym dobrze radzić , strapionych pocieszać , krzyw-
dy cierpliwie znosić , urazy chętnie darować , modlić się
za żywych i umarłych. Por. Mt. 25 , 34 n.

CD
sklepienie, il. 1a, 1b - sklepienie kolebkowe,
i ostrołukowe
półkoliste
~ siedem sztuk wyzwolonych* ( łac. artes liberales), od
okresu karo liń skiego częsty motyw w sztuce: siedem postaci
kobiecych z ---7 atrybutami, które uosabiają: l) trivium
- gramatykę, dialektykę, retorykę; 2) quadrivium - geomet-
rię , arytmetykę , muzykę, astronomję.
c:::::§TII sima, gzyms rynnowy w antycznym belkowaniu,
61

720 227
73 424

697
78

735
14*, 16 n*
~ sklepienie*, przekrycie wnętrza budynku o przekroju 825 829 289 886
krzywo liniowym, wykonane z drewna, kamienia, betonu,
szkła lub metalu. Podpory (ściany , filary itd.) przyjmują na
siebie ciężar i rozpór sklepienia.
I. sklepienie kolebkowe o przekroju półkolistym (il. l a)
iL 2a - sklepienie kolebkowo -k rzyżowe . K - kozuba albo wycinka koła, może być również ostrołukowo zała­
mane (il. 1 b) . Przekątne rzutu dzielą sk lepienie koleb-
kowe na 4 części: 2 ko zuby lub kapy (K) przylegające do 2 2 2 2
czoła sklepienia i 2 koleby (W) po obu stronach murów 3 3 3 3
oporowych. Ciężar kozub spływa w narożniki , a koleby
obc i ążają całą długość murów oporowych. Sklepienie
kolebkowe wspięte ma szczyt wznoszący się (np. nad
schodami) . Odcinek sklepienia poprzeczny względem osi
głównej sklepienia i przecinający się z nim stanowi lunetę 4 4 4 4
(szczególnie częstą nad oknami sięgającymi do wysoko-
ś ci sklepienia, 246*). Jeśli oba sklepienia mają jednako-
wą s trzałkę , to ich przecięcie daje w rezultacie sklepienie
krzyżowe .
2. sklepienie krzyiowe (il. 2a) powstaje, kiedy 2 sklepienia 5 5 5 5
kolebkowe równej wysokości przecinają się pod kątem
prostym. Linie przecięcia to szwy sklepienne (iI. 2b - Gr). 6 6 6 6
il. 2b - podział na przęsła . G - gurt międzyprzęsłowy (łuk Ciężar sklep ienia przyjmują podpory, a rozpór mury oporo-
jarzmowy), Sch - gurt wzdłużny przy ścianie tarczowej , Gr
- szew sk!epienia krzyżowego we albo przypory.
A F N w 479

7 7 7 7 3. sklepienie krzyzowo -zebrowe (i!. 3a) jest w miejscach

8 8 8 8 szwów sklepiennych wzmocnione zebrami, którym w róż­
nych epokach stylowych nadawano różne profile (i!. 3b).
Dźwigają one ciężar sklepienia i przekazują go na filary.
Pola między żebrami (wysklepki) wypełniane bywały
lekkim murem (np . cegła porowata ~ kamień budowlany
9 9 9 9 4) . Podział na przęsła: sklepienia podłużne są często
10 10 10 10 podzielone gurtami (i!. 2b, c - G), poprzecznymi wzglę­
dem głównej osi sklepienia, na poszczególne ~ przęs ła
il. 2c - przęsło w systemie wiązanym (por. przęsło w --) sy-
II II 11 11 (i!. 2c). Gurty wzdłużne (tarczowe) mają przebieg zgodny stemie przechodzącym'), G - gurt
z kierunkiem osi sklepienia i ograniczają przęsło z boku
12 12 12 12 (il. 2b - Sch). Rytm przęse ł zob. ~ system przechodzą­
cy*, ~ system wiązany (iI. 2c).
13 13 13 13 Sklepienie o podwyzszonej strzałce ma szczyt w punkcie
środkowym wyżej niż gurty poprzeczne i wzdłużne.
14 14 14 14 Ośmiodzie ln e kopulaste sklepienie zeb rowe o podwyz-
szonej strzałce (4 żebra krzyżowe , 2 żebra poprzeczne
między wspornikami a zwornikiem, 2 szczytowe odcinki
żeber) nosi nazwę sklepienia domikalnego [w jęz. pol-
skim termin nie używany]; zob. 151,5 - "sklepienie
andegaweńskie" .
15 15 15 15 4. sklepienie dekoracyjne to sklepienie o żebrach tworzą­
cych różne figury geometryczne (późnogotyckie sklepienie
li. 3a - sklepienie krzyżowo-żebrowe . Po lewej: 6-dzielne,
16 16 16 16 gwiaździste i sieciowe) . Żebra sklepienia gwiaździstego po prawej: 4-dzielne
tworzą rysunek w kształcie gwiazdy. Podział na przę sła
pozostaje zachowany (iI. 4a). Rezygnacja z podziału na
17 17 17 17 pojedyncze przęsła prowadzi do powstania sklepienia sie-
ciowego (iI. 4b).
18 18 18 18 Sklepienie wachlarzowe ma żebra spływające w jeden
punkt w formie rozłożonego wachlarza. Rozpowszech-
nione szczególnie w angielskim późnym gotyku (iI. 5) ,
w formie pokazanej na i!. 5a, spotykane także na kon-
tynencie (refektarz zamku w Malborku , 305*). W przypa-
il. 3b - profile żeber: 1, 2 - gurt krzyżowy, romański, XI/XII
dku sklepienia gwiaździstego, sieciowego i wachlarzo- W.; 3 - wałek; 4 - modyfikacja 2 i 3, wczesny gotyk; 5, 6,
7 - profil o przekroju gruszkowym, gotyk; 8 - profil wklęs·
wego mogą występować dowolne kombinacje kilku ro- kowy, późny gotyk
dzajów żeber (zob. sklepienie z żebrami dodatkowymi ,
194*): a) żebra główne (krzyżowe, jarzmowe, tar-
czowe i wiodące); b) żebra drugorzędne lub poboczne,
wznoszące się od wsporników w narożnikach przę seł do
żebra wiodącego, niekiedy prowadzą także do żebra
jarzmowego, zob. Lincoln , 194* , ale nie stykają się
z głównym zwornikiem; c) żebra trzeciorzędne, dekora-
cyjne ("Iierne") , które nie stykają się z narożnikami
przęseł.
19 19 19 19 Sklepienie krysz tałowe
to specyficzna forma sklepienia
gwiaździstego lub sieciowego, występująca w północno­
europejskim gotyku ceglanym (~ architektura ceglana). il. 4a - sklepienie il. 4b - sklepienie
gwiaździste sieciowe
Między żebrami albo szwami sklepienia (drutami) tworzy
ono przestrzenie przypominające nacięcia kryształu (i!.
6).
20 20 20 20 Sklepienie o zebrach krzywolinijnych to późnogotyckie skle-
pienie, którego żebra mają przebieg krzywolinijny także
w rzucie pionowym (iI. 7) .
21 21 21 21 5. sklepienie klasztorne składa się z 4 albo więcej koleb
sklepienia kolebkowego. Ciężar takiego sklepienia obciąża
mury oporowe ze wszystkich stron na całej ich długości.
Czasem jest budowane na rzucie wielokątnym (i l. 8; Akwiz-
il. Sa - sklepienie
gran, 69*) . wachlarzowe
480 A F N W

il. 6 - sklepienie kryształowe il. 7 - sklepienie o żebrach krzywolinijnych

il. Sb - sklepienie wachlarzowe il. 8 - sklepienie klasztorne. il. 9 - sklepienie il. 10 - sklepienie
ze zwornikami wiszącym i Po lewej: na rzucie prostokątnym nieckowe zwierciadlane
Po prawej: na rzucie ośmiokątnym

6. sklepienie nieckowe (iI. 9) to sklepienie kolebkowe, 22 22 22 22

którego kozuby czołowe zostały zastąpione przez koleby;
można je także traktować jako sklepienie klasztorne prze-
dłużone odcinkiem sklepienia kolebkowego.
7. sklepienie zwierciadlan.e (iI. 10) odpowiada sklepieniu 23 23 23 23
nieckowemu albo krzyżowemu o odciętej części górnej.
mizerykordia Górna płaszczyzna o kształcie prostokąta albo elipsy (ba-
ze scenką rodzajową
rok!) nazywa się zwierciadłem sklepienia.
a
---7 kopula* stanowi odrębny rodzaj sklepienia, 24 24 24 24
służki , a- główna (starsza), j - boczne (młodsze)
---7 pozorne sklepienie*, ---7 amforo we sklepienie, 41 *.
~ sklepieniowy pas poprzeczny, gurt jarzmowy 661 46 614 66
---7 gurt, ---7 sklepienie, il. 2b, c.
~ skrzyżowanie naw, kwadratowa lub prostokątna 229 239 817 239
przestrzeń na przecięciu nawy głównej i poprzecznej
(transeptu). W stylu romańskim skrzyżowanie naw jest
jednostką miary ---7 wiązanego systemu*' Nosi ono nazwę
skrzyzowania wydzielonego, jeśli ma rzut kwadrato-
wy i jest oddzielone od korpusu nawowego, ramion
nawy poprzecznej i prezbiterium (wszystkie te partie
o tej samej wysokości) lukami skrzyzowania, opartymi na 2 2 2 2
filarach. krzyZowych. (od IX w., 67,22*). Najstarszy 3 3 3 3
zachowany przykład: ko śc iół św. Michała w Hildesheim ,
10 I 0-1033 (79*). Luki skrzyZowan.ia z pseudotran- 4 4 4 4
septem są nierównej wysokości w kluczu i (lub)
stoją na występach muru wysuniętych przed lico filarów
krzyżowych, które w istotny sposób zwężają światło.
Zewnętrznym akcentem skrzyżowania naw może być
wieza na skrzyzowaniu, ---7 sygnaturka* albo kopuła , 92* , 5 5 5 5
97*.
c:::::m słup ---7 szkieletowa konstrukcja drewniana*. 756 507 721 745
~ służka*, ćwierćkolumna, półkolumna albo kolumna 713 258 171 727
stalle dwurzędowe z baldachimem; siedziska podniesione trzy czwarte, wysunięta przed lico elementu nośnego (filara,
do góry, z mizerykordiami , 1440-74, J . Syrlin st., Ulm,
katedra muru), na którą spływają żebra dźwiganego przez nią
A F N w 481
~ sklepienia. Służki
o większej średnicy (sta rsze, główne)
podtrzymują poprzeczne pasy sklepieniowe (gurty);
2 2 2 2 o mniej szej średnicy (młodsze, boczne) podtrzymują pasy
wzdłużne i żebra przekątne (krzyżowe), 159*.

731 719 708 750 ~ spira, część bazy kolumny jońskiej , 17, 15*.
734 673 711 753 ~ spolia, ponownie użyty element budowlany pocho-
dzący ze starszego budynku; stosowanie spoliów szczegól-
nie rozpowszechnione w czasach wczesnochrześcijańskich.
Akwizgran: kolumny katedry z Rawenny, 69*.
743 720 719 756 ~ stalła ~ stalle*.
181 722 137 757 ~ stalle* , ławy ustawione przy bocznych ścianach
prezbiterium , przeważnie w dwóch rz ę dach o niejed-
nakowej wysokości, przeznaczone do siedzenia i klęcze­
nia dla duchownych w kościołach klasztornych, katedral-
nych i kolegiackich (od XIII w.). Często bogato rzeź­
bione, w gotyku wyposażane także w baldachimy. Poje-
dyncze miejsce to siedzisko, które oddziela od mi ej sca
stela nagrobna, ok. 460 p.n.e., Grecja antyczna
1,2 1,2 1,2 1,2 sąs iedniego accoudoir ( podłokietnjk ). Z tyłu znajduje się
3 3 3 3 wysoki zaplecek. Gdy modlący się stoi, siedzenie składa
się do góry i wówczas podpórka umieszczona pod siedze-
4 4 4 4 niem, mizerykordia* (tac . misericordia = miło s ierd z ie) ,
5 5 5 5 służy jako oparcie. Elementy te, podobnie jak śc ianki
boczne, ograniczające rzędy s iedzeń, bywały zdob ione
rubaszny mi dróleriami (fr. drcle = wesoły) o treści
świeckiej.

79 94 175 94 Ścianki boczne w stallach były również zwieńczo ne

elementami rzeźbionymi , przeważnie figuralnymi.
737 333 722 291 ~ "Stapełfassade" (niem.), fasada z obfitym nagro-
madzeniem różnorodnych elementów dekoracyjnych, ty-
powa zwłaszcza dla manieryzmu, baroku mieszczańsk iego
(Bruksel a, 370*) i GrUnderzeit [w jęz. polskim termin nie
stosowany].
745 723 723 759 ~ statua ~ rzeźba monumentalna.
746 724 724 760 ~ stauroteka ~ relikwiarz.
748 726 728 761 c::::§§Q] steła* (gr. = kolumna), tablica z in skrypcją, nagrobek
(z wizerunkiem zmarłego) albo dar wotywny w formie
pionowej płyty kamiennej. Szczególnie w greckim anty ku.
Po lewej: fontanna z czaszą. romanizm , Buckeburg. Po
749 727 729 764 ~ stereobat, fundament i cokół ze stopniami świąty ni prawej: fontanna z trzonem , gotyk południowoniemiecki
greckjej (~ krepidoma), 15*, 16.
755 748 738 791 C§"@ stiuk ~ rzeźba IV.
750 728 734 787 L:]§l] stoa, grecko-hellenistyczna hala jedno-, dwupiętrowa ,
z kolumnadą od frontu, a z tyłu zamknięta prostą ścianą, 343*
443 275 179 468 ~ stoIp, donżon, wieża główna zamku (stołp) , także
wieża mieszkalna na zamku, również zamek wieżowy (don-
żon) , 298 n. , 300* n.
274 368 385 320 ~ stożkowy fryz, astragalowy, ornament normańsko­
-angielski, 95*
193 195 447 588 ~ strefa okien górnych, naj wyższa partia śc ian nawy
194 196 515 589 głównej ~ bazyliki , w której znajdują s ię okna. Niższa
partia oświetlona przez okna naw bocznych nazywa się
strefą okien dolnych, 78*, 79*, 154*, 156*.
302 232 217 435 C§§1] strona epistoły, patrząc od wejścia zachodniego
prawa (= południowa) strona kościoła i ołtarza, nazywana
tak, poni eważ po tej stronie odczytywało się Listy Apostols-
kje. Jest także nazywana s tron ą mężczyzn, bowiem od
czasów średniowiec za zwykle siedzą tu mężczyźni. Na-
przeciw niej znajduje się ~ strona Ewangelii . Po lewej: fontanna z czaszą, XVI W " renesans francuski ,
zamek w Amboise
372 233 226 436 ~ strona Ewangelii, patrząc od zachodniego wejścia Po prawej: fontanna z trzonem , renesans niemiecki
482 A F N w
lewa (= północna, a zatem w czasach wczesnochrześcijańs­
kich zwrócona ku poganom) strona kościoła i oharza, po
której odczytywało się słowa Ewangelii. Jest także nazywa-
na stro n ą kobiet. Naprzeciw niej znajduje się -7 strona
epistoły.
~ strop, zes pół konstrukcyjny rozdzielający w pozio-
mie kondygnacje budynku lub zamykający go od góry,
sta nowiący płaskie przekrycie wnętrza.
C]1Q] strotere: l) kamienna belka w belkowaniu świątyni 754 729 737 786
greckiej, 19, 14*,2) płaska dachówka grecka, 14*.
c:TIIl strzecha budowlana, pierwotnie warsztat, później 490 161 76 458
wspólnota budowniczych i kamieniarzy pracujących przy
wznoszeniu kościoła w średniowieczu (w Niemczech,
Francji, Anglii Współdziałanie architekta, murarza i rzeź­
Po lewej: tonianna barokowa, XVIII w. , Nancy
Po prawej : tonianna klasycyslyczna, 1784, Bazylea
biarza wyjaśnia wrażenie jednolitości katedr średniowie­
cznych. Z głównych strzech niemieckich w Strasburgu,
Kolonii, Wiedniu, Ratyzbonie i Bernie oraz licznych
mniejszych strzech im podlegających wywodzą się po-
czątki "wolnomularstwa " (wolność od ograniczeń cecho-
wych!). Wraz ze schyłkiem budownictwa katedralnego
w XV w. strzechy budowlane zostały stopniowo wyparte
przez budowniczych cechowych i cechy . Zob. też 150.
L:§TI] strzelnica, wąski otwór w murze obronnym z roz- 722 497 671 690
glifieniem po stronie wewnętrznej, pozwalającym na prowa-
dzenie ostrzału z broni ręcznej z szerokim kątem pola
rażenia, 305 n., 297*
DTII studnia'\ ujęcie wodne w obudowie, od czasów 341 357 I 16 313
sygnalurka golycka, Allenberg , kościół Cyslersów antyku stanowi element architektoniczny, bogato dekoro-
wany. Ważniejsze formy: nimfeum, 292* (gr. nymphai-
on), poświęcone nimfom , osiągające często wielkie roz-
symbole ch rześc ijań skie miary budowle rzymskie, stanowiące oprawę źródeł albo
monogram Chrystusa z Alfą j Omegą, medalion wczesno-
chrześcijański miejsc rozdziału wody płynącej z -7 akweduktów* . W at-
rium chrześcijańskiej -7 bazyliki i wirydarzu -7 klasztoru
stała często fontanna Z czaszą*. W gotyckiej fontannie 2,3 2,3 2,3 2,3
Z trzonem* woda wypływa bokiem z bogato zdobionego
jednorożec postumentu (c zęsto z figurami i zwiel'\czeniem), trafiając
do okrągłego albo wielokątnego basenu . Jako " piękny
zdrój" fontanna taka stała na rynkach miast średnio­
wiecznych. Renesans w Niemczech zachował formę fon-
tanny z trzonem - teraz bez zwieńczenia, natomiast
w krajach romańskich pierwszeństwo ma klasyczna forma
fontanny z czaszą. W okresie baroku studnie chętnie
dekorowano postaciami znanymi z antycznej mitologii
morza: Posejdonem, trytonem, najadami , morskimi ruma-
kami; w parkach budowano sztuki wodne z kaskadami
i fontannami. Studnie wyciągowe, 299* (żuraw), 359*
Irójkąl z okiem (ko łowrót ręczny) .
~ stylobat, najwyższy stopień -7 stereobatu (podstawy 757 747 744 782
św iątyni antycznej), na którym stoją kolumny, 15*.
~ stylos, trzon kolumny antycznej św iątyni. 758 381 745 793
~ sudatorium, pomieszczenie do kąpieli parowej 759 749 746 794
w rzymskich -7 termach .
c:::&TIl suppedaneum, podnóżek na -7 krzyżu Chrystusa*. 760 750 747 795
~ supraporta (wł. = nad drzwiami), malowane lub 728 264 705 747
płaskorzeźbione pole dekoracyjne nad drzwiami. Barok,
rokoko, klasycyzm, 324*, 477 *
L.:illl sygnaturka*, wysmukła wieżyczka (przeważnie 670 456 156 433
pelikan paw
z drewna) na kalenicy dachu . Wprowadzona przez cyster-
A F N w 483

sów w XIII W., umieszczana później na --7 kościołach

mendy kantów; niekiedy zastępowała wieżę na skrzyżowa­
niu naw katedry gotyckiej , ponieważ budowę wież ograni-
czono wówczas do fasady zachodniej.
764 752 749 736 ~ symbole chrześcijańskie*, znaki, które nie mają na
feniks
celu, jak --7 alegorie, personifikacji pojęć abstrakcyjnych,
ale ukazanie ich głębszego sensu. Przeważnie nie łączy ich
widoczny związek z wyrażanymi treściami i dlatego są
zrozumiałe tylko dla wtajemniczonych. Z tego względu
w razie przerwania ciągłości przekazu ich znaczenie idzie
w zapomnienie. Ważnymi symbolami chrześcijańskimi są:
l. Baranek Boży (łac. Agnus Dei) symbolizuje ofiarę
Chrystusa, --7 atrybut*;
2 2 2 2 2. imija (pod stopami Chrystusa) symbolizuje grzech wg
psalmu 91 ,13; znak zodiaku: skorpion
- listopad
3 3 3 3 3. alfa i omega* (pierwsza i ostatnia litera alfabetu grec-
kiego) symbolizuje pełnię Boga;
4 4 4 4 4. monogram Chrystusa* --7 krzyż 10;
5 5 5 5 5. trójkąt Z okiem* symbolizuje --7 Trójcę Świętą*;
6 6 6 6 6. jednoroiec* symbolizuje Chrystusa, a w zestawieniu
z Marią - jej dziewictwo;
7 7 7 7 7. ryba symbolizuje Chrystusa;
8 8 8 8 8. --7 krzyi * symbolizuje ofiarę Chrystusa;
9 9 9 9 9. krZ:Yi, serce, kotwica symbolizują wiarę, miłość i nadzieję;
10 LO 10 10 LO. pelikan * (według legendy żywi swe młode krwią z wła­
snej piersi) symbolizuje ofiarną miłość Chrystusa;
11 II 11 11 11. paw* (według legendy nie ulegający rozkładowi) sym-
synagoga Staronova w Pradze, układ sklepienia pięcio­
bolizuje nieśmiertelność, życie wieczne; żebrowego . ok. 1270 (wg Hildy Koch)
12 12 12 12 12. feniks* (ulega spaleniu i odradza się z popiołów) sym-
bolizuje śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa;
13 13 13 13 13 . --7 diabeł;
14 14 14 14 14. znaki zodiaku jako symbole miesięcy*, często przed-
stawiane razem z pracami polowymi wykonywanymi w da-
nym miesiącu;
15 15 15 15 15. --7 typologia* ;
16 16 16 16 16. --7 ewangeliści*.
765 753 750 737 ~ synagoga* (gr. synagoge = zebranie), bóżnica.
1. Hebrajska nazwa Beth Hakneseth oznaczała pierwo-
tnie dom zgromadzeń i Beth Ha Midrasz - budynek o~
. _ _ _ _ _ _~
szkolny, dopiero później synagoga stała się głównie
miejscem modlitwy i kultu. Także w nowo wznoszonych
budowlach przywraca się pomieszczenia klubowe i sale
zebrań. Architektura synagogi z reguły asymilowała for- §~~
my typowe dla współczesnego stylu. Np. w czasach
rzymskich i bizantyjskich miała kształt świeckiej bazyli-
ki, także poza Palestyną; naj starsza synagoga w Niem-
czech jest zbudowana w stylu romańskim (Wormacja);
synagogi w Ratyzbonie, Krakowie i Pradze* (synagoga
Staronova) cechuje styl gotycki. Od XVI w. w Polsce
synagogi renesansowe z attykami, później barokowe, synagoga romańska , Wormacja . Od góry: przedsionek,
pomieszczenie dla kobiet , sala dla m ężczyzn
wiele drewnianych, wykorzystujących tradycje miejsco-
wego budownictwa. Formy renesansowe i barokowe pre-
zentują też synagogi włoskie (Padwa, Wenecja) i francus-
kie (Carpentras, Cavaillon w Prowansji). Budowle w sty-
lu neogotyckim (w Budweis z 2 wieżami kościelnymi!)
i neobizantyjsko-mauretańskim powstają w XIX w.; po II
wojnie światowej w USA i Europie (Niemcy) stosuje się
system przechodzący (" travee"). przęsło korpusu nawo-
modernizm. wego
484
system wiązany . U góry: uklad typowy. Warrnacja. kated-
ra , XIIIXIII w. U dołu : system wiązany z modyfikacjami
wymiarów. Lugde . kościół św. Kiliana. 2 poł . XII w.
~~
I r=n=; I I ;:::u=; I
7 8
1 - naczółek trójkątny , 2 - przerwany naczółek trójkątny , 3 - gierowany naczółek trójkątny , 4 - naczółek segmentowy, 5 - obramienie uszate pod
poziomym naczółkiem . 6 - przerwany naczólek segmentowy. 7 - naczółek falisty. 8 - naczólek falisty. 9 - naczółek pófkolisty. 10 - naczółek
wolutowy. 11 - naczółek z odwróconych wolut i sterczyny. 12 - naczółek rokokowy z bogatą dekoracją. ił. 1 - naczółki z XVI-XVIII w.: 1--4
renesansowe. 5-12 barokowe. rokokowe (wg H. Weigerta)
ił. 2 - gotyckie szczyty schodkowe. Po lewej: Luneburg. Po
prawej: Munster, ratusz, XIV w.
il. 3 - po lewej: szczyt renesansowy z dekoracją wo lutową,
Brunszwik, sukiennice, 1591 . Po prawej: szczyt barokowy,
Meersburg
dom o drewnianej konstrukcji szkieletowej , renesans nie·
miecki. F = facha (pole)
A F N w
Często spotykany typ synagogi składa się z hali z kolum-
nadą przy ścianie dłuż szej i tylnej, na której opiera się
zakratowana, dostępna tylko z zewnątrz empora (d la
kobiet, Esrat-Naszim). Pod nią albo przed nią z najdują s i ę
rz ędy siedzeń przy dłuższych śc ianach. Przed główną
wschodnią ścia ną stoi na podwyż sze niu szafa (Aron
Hakodesz) do przechowywania rodałów , z kotarą (paro-
chet), przed nią znajduje s ię wieczna lampka (Ner Ta-
mid), a po bokach 2 menory -7 św ieczniki *' Miejsce
z pulpitem do czytania i interpretowania Tory (bima,
almemor) i sto łem przykry tym haftowaną serwetą (szu I-
chan ) w starszych synagogach znajdowało się na środku
pomieszczenia i przybierało formę
altany lub kapliczki,
później było także
po stronie zachodniej, naprzeciw
szafy; a od czasu ruchu emancypacyjnego (1810, Se-
esen/Harz) także obok szafy. Empora dla kobiet zanika
najwcześniej w USA.
2. Alegoria synagogi -7 Eklezja i Synagoga*'
~ system przechodzący* (przęsło przechodzące, "tra- 90 794 783 855
vee")*, układ wnętrza kościoła, w którym każdemu prosto-
kątnemu przęsłu nawy głównej odpowiada jedno prostokątne
przęsło nawy bocznej; sklepienia krzyżowo-żebrowe, gotyk.
~ system wiązany* (układ "ad quadratum "), często 8 619 275 404
spotykany schemat rzutu bazyliki romańskiej, którego jed-
nostką miary jest kwadrat -7 skrzyżowania naw. Kwadrat
ten powtarza s ię - niekiedy z drobnymi odstępstwami
- w prezbiterium, w ramionach transeptu i w przęsłach
nawy głównej . Kwadratowe przęsła naw bocznych mają bok
o połowę krótszy. Jednemu zatem przęsłu nawy głównej
odpowiadają dwa przęsła nawy bocznej. Filary główne
dźwigają ciężar narożników kwadratów nawy głównej ,
a między nimi stoją podpory słabsze, filary lub kolumny
102*; -7 przemienność podpór, -7 sklepienie ił. 2c
~ szachownicowy fryz, kostkowy fryz, ornament ro- 173 254 661 335
mański , 95 *, 108*. 848
~ szczyt*, trójkątna śc iana ujęta krawędziami połaci 353 608 291 348
dwuspadowego dachu, a także trójkątne zwieńczenie de-
koracyj ne elewacji lub jej fragmentu (ok na, portalu) .
Starożytne niskie szczyty trójkątne i segmentowe naślado­ 1,2 1,2 1,2 1,2
wano w renesansie, baroku i klasycyzmie, nadając im
także formę - spotykaną już w antyku - szczytu prze - 3 3 3 3
rwanego lub gierowanego. Szczególnie bogata rozmai-
4 4 4 4
A F N w 485

to ść charakteryzowała szczyty ozdobne nad portalami

i oknami, ~ naczółek , (iI. I) . Tzw. szczyt syryjski to
trójkątny szczyt nad trzyczęściowym architrawem, które-
go część śro dkow a jest wygięta w archiwoltę (~ archi- / ......- - KS
traw syryjski*, Efez, 33*, motyw powracając y w ~ ser-
lianie). Romański szczy t trójkątny jest niemal równo- +----S
boczny. Gotycki e szczyty kościołów są bardziej strome,
często wypełnione rozetami i ślepymi maswerkami, deko-
rowane ~ pinaklami i ~ ża bkami , wieńczone ~ kwiato- ",--FS
nami. Z północnoniemieckiego gotyku ceglanego pocho-
5 5 5 5 dzi szczyt schodkowy (iI. 2) , którego uskoki w północno­
europejskim renesansie uległy złagodzeniu przez wpro- elementy konstrukcji szkieletowej Sch - podwalina,
B - ostalki belek, Ra - oczep, R - rygiel , KS - ramiona ,
wadzenie ~ obelisków* i ~ wolut* (i I. 3) . W renesansie S - slup, FS - nogi
6 6 6 6 i baroku występują szczyty łamane (Florencja, 228 *) oraz
w formie spływów (iI. 3). Zob. ~ fronton.
410 424 333 399 ~ szczyt z Holborn (halbom-gable) 37 1* [określenie
nie stosowne w jęz. pol.]. "
800 611 865 351 ~ szczyt poprzeczny ~ facjata*. Jego zadaniem jest
przerwanie monotonności linii poziomej kalenicy dachu
akcentem pionowym.
23 1 609 716 349 ~ szczyt schodkowy ~ schodkowy układ 2,
~ szczyt*'
106 339 102 350 ~ szczyt ślepy: I ) szczyt blendowy, ozdobny szczyt
poprzeczny ; 2) szczyt ~ fasady ślepej.
404 422 689 847 C§2Q] sześcioliść ~ wieloliść, 162*.
382 56 306 521 c:::&2Il szew: I ) ~ sklepienie 2*; 2) ~ kanelowanie.
721 222 699 ~ szkieletowa konstrukcja, rodzaj konstrukcji z za-
stosowaniem szkieletu z drewna (~ szkieletowa konstruk-
cja drewniana), kamienia (np. ~ przyporowy system*), stali
albo żelbetu, opartej na systemie modularnym. Szkielet
przejmuje na siebie wszelkie funkcje nośnie i dlatego jego
formę określają siły statyczne. Może on pozostać widoczny
z zewnątrz - jak przy pory w architekturze gotyckiej - albo
być ukryty za fasadą samonośną lub osłonową. Ten system
konstrukcji ma na celu m.in. oszczędne zużycie materiału
przez maksymalnie racjonalne wyzyskanie praw statyki
budowli , 281 *.
571 574 231 707 ~ szkieletowa konstrukcja drewniana* (fach werk,
mur pruski , szachulec i in.), konstrukcja budynku z drew-
nianych belek tworzących ustrój nośny ścian w formie
U góry: ikona ruska Matki Boskiej, typ " Eleusa": (gr.
kratownicy, z wypełnieniem położonych między nimi fach = wzruszenie) , XIV w.
U dołu: kanon (schemat kompozycyjny) głowy . Jednostką
(pól) gliną, cegłami, itp. Rozpowszechniona szczególnie miary jest długość nosa
w Niemczech, Francji i Anglii , a występująca w całej
Europie na płn. od Alp. Poświadczona od I połowy VII w.
Rozkwit w XVI i na początku XVII w.
Główne części:
I I podwalina, dolna poprzeczna belka każdej kondygnacji.
2 2 2 2 słup, pionowa belka opierająca się na podwalinie; sł upy
narożne i nośne ścian (wew nętrznych) są grubsze od słupów
otaczających drzwi, okna i po śred nich .
3 3 3 3 oczep, belka pozioma wiellcząca kondygnacje i wiążąca słupy.
4 4 4 4 rygiel łączy słupy poprzecznie; rygiel-nadproże znajd uj e się
nad otworem okiennym lu b drzwiowym, a rygiel podokien-
ny pod oknem.
5 5 5 5 zastrzał wiąże słupy po przekątnej ; ramiona i nogi to zastrzały
łączące słupy odpowiednio z oczepem i podwaliną.
6 6 6 6 facha (pole), każda otwarta przestrzeń między elementami
szkieletu. Wypełnia s ię ją gliną, cegłami itp.
sztuka hellenistyczna, Grupa Laokoona, ok. 50 p.n.e.
486 A F N W

legary spoczywają w poprzek na oczepie i podtrzymują 7 7 7 7

deski podłogowe. Często mają wysunięte ostatki. 8 8 8 8
knagi (--7 wsporniki*) podtrzymuj ą ostatki; --7 nadwiesze- 9 9 9 9
nie*; " cruck construction", 354*
~ sznurowy ornament, ornament romański, 95*, 135 783 758 321
130,7* 277
~ szpon, żabka , element dekorujący narożniki kwad- 3\ 4\2 202 308
ratowej plinty pod okrągłą bazą kolumny, stosowany głów­
szyszka pinii nie w stylu romańskim i gotyckim, 98*.
~ sztuczny kamień --7 rzeźba II. 153 702 725 7\3
C§22] sztuka bizantyjska*, chrześcijańska sztuka Cesarst- \34 62 122 70
wa Wschodniorzymskiego i jego strefy wpływów , 38 n. *,
z ośrodkiem w Bizancjum (= Konstantynopolu) . W sztuce
bizantyjskiej stopiły się elementy wczesnochrześcijańskie,
małoazjatyckie i aleksandryjskie, wydając twórczość o te-
matyce wyłącznie religijnej. Jej rozwój dzieli się zazwyczaj
na 3 g łówne epoki:
I . Pierwszy rozkwit pod rząd a mi cesarza Justyniana
(527-65) . Budowa świątyni Hagia Sophia (głównego koś­
cioła w Konstantynopolu). Ruch obrazoburców (726-843)
= ikonoklazm zakończył się zwycięstwem odrzucanego
świecznik. Po lewej: kandelabr, późny renesans kultu obrazów chrześcijańskich.
Po prawej: świecznik siedmioramienny, ok. 1300, gotyk
2. Nowy rozkwit nastąpił pod rząda mi cesarzy macedońs­
kich (renesans macedoński, IX-XII w.) którego promienio-
wanie dotarło do Wenecji (katedra św. Marka) i Rosji , aż do
naj nowszych czasów pozostającej pod wpływem sztuki
bizantyjskiej.
3. Ostatni okres świetności za rządów Paleologów
(126 1- 1453). W 1453 Konstantynopol zdobyli Turcy; od
tej pory sztuka bizantyjska trwa do dziś w greckim
prawosławiu. Jej wpływy można wyczuć w niemieckim
i francuskim stylu romańskim i gotyckim, jak również
meluzyna, k. XV I W., rene-
sans w " maniera greca" albo " byzantina " sztuki włoskiej
XIII w.
Preferowanymi formami w architekturze są budowla
świecznik kolisty (fragment), z tyłu 2 pręty do zawieszenia,
Hildesheim , katedra, ok. 1070 --7 centralna z kopułami i bazylika kopułowa (np. Hagia
Sophia i katedra św . Marka) . Rzeźba pełnoplastyczna
schodzi na plan dalszy, natomiast rozkwita szczególnie
płaskorzeźba w kości słoniowej. Arcydzieła malarstwa
powstają w dziedzinie mozaiki , miniatury i ikony *. Posą­
gowa, uroczysta surowość figur, przedstawianych w spo-
só b całkow icie płaski (przeważnie bez krajobrazu), wyni-
ka z lat trwania przy tym samym, obowiązującym w ma-
larstwie kanonie*, co wprawdzie uniemożliwiło swobod-
ny rozwój, zapewniło wszelako sztuce bizantyjskiej prze-
trwanie ponad półtora ty siąca lat - zjawisko w dziejach
sztuki bez precedensu .
~ sztuka hellenistyczna*, 24 n.* 398 67 325 74
~ sztuki płastyczne , w ścisłym znaczeniu ("plastyka") 830 66 90 75
to rzeźba , malarstwo i grafika; jednak w potocznym języku
bywa też zaliczana do nich architektura oraz rzemiosło
artystyczne.
c:::J.QQ] szyszka pinii* , wieńczący element architektoniczny, 609 631 574 601
antyczny symbol płodności; w chrześcijaństwie symbol raj-
skiego drzewa życia.
C1QI] ślemię, poprzeczka z drewna lub kamienia dzieląca 798 435 364 406
poziomo okno (lub drzwi), tworząc razem z pionowym
świecznik z post acią ludzką, Wiedenbruck, XI w., styl
romański
słupkiem krzyż okienny.
A F N w 487

110 340 105862 ~ ślepe tryforium ---7 tryforium.

773 764 32814 ~ świątynia wantach (distylos in antis), forma świąty­
ni greckiej bez wieńca kolumn, z przedłużonymi ścianami
celli (= antami), które tworzą przedsionek (pronaos); mię­
dzy nimi stoją 2 kolumny (13,3*) . Amfidistylos to forma
świątyni o analogicznym ukształtowaniu także części tylnej
(opistodomos), pozbawionej jednak wejścia do celli (13,4*).
690 688 322 695 CJQil święci , z reguły mają ---7 atrybuty, po których można
ich rozpoznać.
452 472 445 431 ~ świecznik*
l) kandelabr* (łac . candelabrum), świecznik stojący. Wy- Rzym , teatr MarcelIusa, 13 p.n.e. (rekon strukcja). Obiekt
stępuje od czasów antycznych w wielu formach: jako wolno stojący , pod stopniami miejsc siedzących znajdują
sięschody i obejścia.
świecznik siedmioramienny (hebr. menora, żydowski świe­
cznik kultowy, w Kościele chrześcijańskim traktowany jako
symbol wypełnienia Starego Testamentu) ; jako świecznik
ośmioramienny (hebr. chanukka = poświęcenie świątyni,
symbol judaizmu; dziewiąta tulejka ze świecą = szames
służy do zapalania pozostałych) ; z postacią ludzką pod-
trzymującą świecę; jako świecznik wielkanocny na paschał
itd.;
2 2 2 2 2) korona*, świecznik wiszący u sufitu na kilka świec.
W formie korony albo koła (świecznik kolisty) z wieżami
i bramami jako symbol niebiańskiego Jeruzalem (roma-
nizm), także z figurami; w formie trzonu albo kuli z promie-
niście rozchodzącymi się ramionami (gotyk), później ze
szkła (renesans, szczególnie w Wenecji);
3 3 3 3 3) świecznik Z Matką Boską, rogi jelenie tworzą ---7 aureolę
w formie mandorli;
4 4 4 4 4) meluzyna * to świecka odmiana pkt. 3 (zamiast Matki
Boskiej kobieca półfigura, często z rybim ogonem); popula- Nimes (Francja płd.) , amfiteatr rzymski , II w. (stan obecny)
rny zwłaszcza w XVI w.;
5 5 5 5 5) świecznik wielkotygodniowy*, stopa z kutego żelaza
z trójkątną albo trzyczęściową nasadą; w późnym średnio­
wieczu miał 12-15 świec, symbolizujących Chrystusa, apo-
stołów i niekiedy trzy Marie; 100
' - - - - - - - ",
6 6) lampka wieczna, lampka oliwna, paląca się stale przed
6 6 6
/I ......
.~
..,..

r.r1ł1~tb~11
naj świętszym miejscem (venerabile) kościoła chrześcijańs­

7 7 7
kiego i synagogi;
7 7) kinkiet*, świecznik przyścienny na tle wypolerowanej
tarczy, tzw. reflektora;
.,..... ~
"1 .
!,
t} ...........
~""3""~
5
t·
r .. ..
1
........i ~~··r:ł··~.Ąj ~ L
8 8 8 8 8) zacheuszki, 12 świeczników przyściennych , umieszcza- {.j
~~ł .,.,.. '~. ł~~ ..... 1-
nych wraz z krzyżykiem w 12 miejscach konsekracji kościo­ H-~l{', 2 : "ilM--t1
ła katolickiego, ku czci 12 ---7 apostołów ; niekiedy na tych Li...illl.
l. , , : .lll~..iJ

świecznikach umieszczano ich wizerunki.

767 755 752 798 000 tabernakulum (łac. tabernaculum = chata, namiot), Rzym , termy Karakalli , ok. 200
miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu: l)
---7 cyborium; 2) szafka na mensie ołtarza do przechowy-
wania konsekrowanych hostii , -7 ołtarz*; 3) sacramen-
tarium, ozdobna, ażurowa obudowa składająca się z pod-
stawy, kolumienek i strzelistego daszka lub zdobiona
i zamykana kratą wnęka w murze prezbiterium.
768 757 753 799 L:1Q1J tablinum (od łac. tabula = stół), jadalnia, później
sala recepcyjna rzymskiego domu mieszkalnego, 346*
572 113 287 678 L...lQID taflowa boazeria, okładzina drewniana pokrywają­
755 ca stropy i ściany, szczególnie w Europie Płn.
w XV-XVIII w. , często bogato rzeźbiona ; 219* -7 boaze-
ria, -7 kaseton.
279 759 756 803 c:::1.Q2] tambur -7 kopuła * balustrada tralkowa a - tralka , b - postument
488 A F N W

It-ummmu d
-- --- --- --- ---------_. -

transept (nawa poprzeczna): il. 1 - transept ciągły (rzymski) z bezpośrednio przylegającym i apsydami, bazylika wczesnochrześcijańska; il.
2 - pseudotransept w postaci aneksów przychórowych , w znacznym stopniu odizolowanych; lI. 3 - wzajemne przenikanie się korpusu nawowego
i transeptu (z utworzeniem wydzielonego skrzyżowania naw, kwadratu prezbiterium C i dwóch ramion nawy poprzecznej)

c::JIQ] taras -7 balkon. 357 623 703 22

tron biskupi na podium, k. XII w. , Awinion (Francja
Notre-Dame
Tron laski, Soest, kościół Matki Boskiej Zielnej , gotyk
Trójca Święta , rzeżba ołtarzowa, barok, Francja płd.
Dill tarczowe żebro, żebro przeb i egające wzdłuż łuku 338 536 675 229
tarczowego nad murem tarczowym, 159*.
c::::TIll tarczowy łuk, łuk utworzony przez przec i ęc ie po- 834 47 672 63
wierzchni sklepienia i śc iany , ograniczający -7 przęsło
z boku ; często jest zaznaczony gurtem lub że bre m tar-
czowym, 159*.
CI[] tarczowy mur: l) mur poniżej -7 tarczowego łuku ; 310 517 674 507
2) mur obronny zamku osłaniający inną bud ow l ę, 298*;
Scharfeneck, 303*.
c::::IHI tauszowanie -7 inkrustacj a. 426 436 760 12
~ teatr antyczny: l) teatr grecki, 36*; 2) teatr hel- 776 774 766 808
lenistyczny, 26*; 3) teatr rzymski*, 36*; 4) eliptyczny 1,2,3 1,7,3 1,2,3 1,2,3
płd.) , amfiteatr* to forma czysto rzymska. Koloseum, 36*
4 4 4 4
C2I§] tektonika (gr. tektonike = sztuka budowlana), nau- 770 763 761 825
ka o łączeniu sztywnych elementów budowlanych = nauka
o konstrukcji budowli .
[:JJ] tempera -7 malarskie techniki . 26 1 266 762 8 13
c::::z.IID tenia (gr. -łac. = przepaska na głowę), listwa arch i- 769 767 754 800
trawu w doryckim porządku arch itekton icznym, 16*.
Dl2l tepidarium (łac . tepidus = letni), pomieszczenie 774 769 763 8 18
z ciepłym powietrzem i basenem o letniej wodzie; -7 ter-
my.
c::BQ] termy *; rzymski e łaźnie, s tan owiące częs to mo- 779 775 768 819
numentalny o biekt, wyposażony w central ne ogrzewa-
ni e (z -7 hypokaustum pod podłogą) przez wydrążone
śc iany albo cegły z otworami w posadzce . Najw aż niej­
sze pom ieszczenia: l ) apodyterium = przebieralnia; 2)
frigidarium = zimna kąpiel ; 3) tepidarium = pomiesz-
czeni e z ciepłym powietrzem i basenem z lekko pod-
g rzan ą wodą; 4) ca ld ari um = pomieszczenie z gorącym
powietrzem i basenem wypełnionym gorącą wodą; 5)
laco ni cu m albo sudato rium = kąpiel parowa . Trewir,
340*
C1lIl tetramorfa -7 ewangeli śc i. 775 773 764 822
~ theatron, koi lon (gr.), cavea (łac. ), widownia w for- 777 409 767 827
mie wznoszących s ię rzędów s iedzeń w teatrze anty-
cznym,36*.
c::::m tierceron, boczne że bro (żebro poboczne, drugo- 784 777 770 829
rzędne) angielskiego -7 sklepieni a żebrowego, 194*
~ tolos (gr. = dach kopułowy) , budowla okrągła, 780 776 769 828
otoczona wieńcem kolumn, 20*.
c:::::m tonsura (łac. = postrzyżyny), kaplica ze studni ą, 342 78 1 773 834
często poło żo na po zachodniej stronie wirydarza -7 klasz-
toru, naprzeciwko refektarza. Tu w czasie przyjmowania
św ięce ń przez kleryka dokonywano "tonsury", czyli śc i­
nano mu brod ę i włosy na głowie.
A F N w 489

788 784 774 843 c:::n§] torso (wł. torso = pień, kadłub), posąg nie ukoń­
czony lub nie w całości zacbowany.
790 782 776 835 ClllI torus, * wałek ~ bazy attyckiej, 15*.
677 559 643 542 c::TI.ID toskański porządek, rzymski porządek architek-
toniczny, 32*
80 93 68 93 cm tralka*, okrągła albo wieloboczna kolumienka ka-
79 94 175 94 mienna lub drewniana, przeważnie mocno wybrzuszona
i profilowana, dźwigająca poręcz. Zespół tralek z poręczą
nosi nazwę balustrady* (z boków ograniczony przez
postumenty).
795 790 778 850 c:TIQ] transenna, płyta zamykająca okno, wykonana
z cienko szlifowanego albo ażurowego marmuru, alabast-
ru, kamienia, drewna; 40*; por. ~ celosia, 86*.
796 791 779 851 c:::nIl transept*, nawa poprzeczna, jednonawowa lub
615 wielonawowa część budowli , ustawiona poprzecznie w sto-
tryforium (T), widok ogólny jednego przęsła i przekrój,
sunku do osi korpusu nawowego, między korpusem a prez- Reims , katedra , XIIIw.
biterium.
W założeniach dwuchórowych, szczególnie z okresu ottońs­
kiego, występuje drugi transept po stronie zachodniej (Hil-
desheim, 79*); w angielskich wielkich kościołach (Sali s-
bury, 206*), ale także w Cluny III (116*) drugi transept
znajduje się na wschód od głównego skrzyżowania naw.
707 854 240 ~ transept trójdzielny ~ transept ił. 2 [termin
w Polsce nie stosowany].
803 797 784 856 cm trecento, nazwa XIV w. we Włoszech .
807 800 786 857 ~ triangulacja ~ proporcje.
43 801 787 858 ~ tl"ibuna, trybuna, apsyda rzymskiej ~ bazyliki
targowej albo sądowej.
814 810 794 868 c::::TIill trochilus* , wklęska ~ bazy attyckiej , 15*

U U UU 0 UUU~\.
torus

torus

baza atycka

736 811 795 870 L::.lTIl trompa ~ kopuła*, 41* , 85*

154 150 383 160 c::.:TIill tron biskupi*, katedra (gr. siedzenie), krzesło prze-
102 94 721 znaczone dla biskupa w kościele . W czasach wczesno-
chrześcijańskich umieszczany w ~ apsydzie za ołtarzem,
od średniowiecza na podwyższeniu w prezbiterium, po
~ stronie Ewangelii, najczęściej zdobiony z przepychem
typologia: ofiara Abrahama (z lewej) i Mojżesz z wężem
i wyposażony w ~ baldachim*. miedzianym (z prawej) jako prorocze zapowiedzi ofiary
Chrystusa (środek ). Biblia pauperum, drzeworyt, 1477,
622 812 296 871 c:::TI2] Tron Łaski*, wyobrażenie ~ Trójcy Świętej * H. Sporer
spotykane od xn w.: Bóg Ojciec siedzący na tronie
trzyma przed sobą krzyż z Chrystusem (albo ciało Chrys-
tusa na kolanach), gdy Duch Święty jest wyobrażony pod
postacią gołębicy.
810 807 190 865 c::HQl Trójca ŚWięta* , Bóg Ojciec, Syn Boży (Chrystus)
791 i Duch Święty ("Bóg jeden w trzech osobach " ), rozmaicie
przedstawiana od wczesnego średniowiecza: jako 3 osoby
siedzące obok siebie (od X w.); jako jedna postać o trzech
głowach lub trzech twarzach (od XIII w.); później jako
dwie osoby z gołębicą (oznaczającą Ducha Świętego) albo
symbolicznie jako 3 przecinające się koła czy też trójkąt
równoboczny z okiem w środku (po XV w.), ~ symbol walek (a - ćwierćw alek , b - półwałek , c - wałek trzy
5*, ~ Tron Łaski*. czwarte)
490 A F N W
c::::EIl trójliść -7 wieloliść, 162* 805 798 189 860
805 192 864
c:::1Q] trójramienna plecionka, e lement maswerku goty- 432 809 193 866
ckiego, 162*.
~ tryforium*, triforium (lac. potrójnie otwarty), od 808 803 788 861
XI w. galeryjka przypominająca emporę w architekturze
normańsko-angielskiej (peterborough, 130*); występuje
jednak zwłaszcza w gotyku jako korytarzyk w grubości
wielkiporządek (kolosalny po- muru (w przeciwieństwie do -7 empory), biegnący pod
rządek) , Vicenza, Palazzo Po-
rto-Berganze , 1570-80, Palla-
oknami nawy głównej, -7 chóru i nawy poprzecznej,
dia często otwarty rytmicznie powtarzającymi się, potrójnymi
arkadkami (Amiens, 155*). Ma głównie strukturalne zna-
czenie ( podział płaszczyzny ściany); niekiedy przeświet­
lony, tzn . otwarty oknami arkadowymi w murze zewnętrz­
nym (Kolonia, 154*). Ślepe tryforium tworzą ślepe -7 ar-
kadki bez korytarza.
~ tryglif (gr. = trójwrąb), element belkowania doryc- 809 804 789 863
kiego z dwoma nacięciami w środku i dwoma "połów­
kami" nacięć po bokach (glifami) oraz płytką przykrywa-
jącą (łac. capitula), 16*.
~ tryptyk* (gr.), obraz składający się z trzech części 811 808 792 867
połączonych ze sobą, przede wszystkim jest to średnio­
wieczny -7 ołtarz szafiasty* z nieruchomą częścią środ­
kową i ruchomymi skrzydłami. Por. -7 poliptyk*'
~ trzymacze -7 herb *' 768 766 673 746
c::::1TIl Tudorów styl, ostatnia faza gotyku angielskiego, 817 746 797 780
1485-1550, 188 n.*
~ tumba -7 grobowiec*. 787 780 799 833
Po lewej: wieża schodowa na dziedzińcu wewnętrznym ~ tumulus, stożkowy pagórek nad grobem, występu­ 818 818 800 872
renesansowego zamku. Po prawej: schody kręte ze słu­ jący zwłaszcza w kulturze mykeńskiej , pergamońskiej,
pem wewnętrznym
etruskiej, rzymskiej. Mauzoleum Augusta, 35*.
~ tympanon: I) wewnętrzne pole frontonu świątyni 820 815 803 830
antycznej; 2) pole wewnątrz łuku archiwolt romańskiego 107
i gotyckiego -7 portalu *.
cm typologia* (gr. typos = wzór, przykład), nauka 821 817 804 831
o zgodności między Starym a Nowym Testamen-
tem ("Concordia veteris et novi testamenti "). Zgodnie
z nią wydarzenia opisane w Starym Testamencie są
proroczymi zapowiedziami Nowego Testamentu. Z tego
względu częstym tematem w sztukach plastycznych jest
przeciwstawienie np. 12 proroków - 12 apostołom, albo
Eliasza w ognistym wozie Wniebowstąpieniu Chrystusa.
1 7521wałek* , element zdobniczy o przekroju ćwiartki, 676 510 649 487
półkola albo trzech czwartych koła (ćw ierćwałek, półwałek 1,2 1,2 1,2 1,2
i wałek trzy czwarte). 3 3 3 3
wieża bramna mostu Karola . Pra-
c.:::.TI] westfalski kwadrat, zbliżony do kwadratu rzut kor- 839 831 839 649
ga, 1390, go1yk pusu nawowego wielu westfalskich kościołów halowych
(hala westfalska); Soest, 157*.
1 7541westwerk, masyw zachodni, rozbudowana część
zachodnia niektórych bazylik karolińskich, ottońskich
i romańskich. Jego potężna wieża środkowa, niekiedy
flankowana przez 2 wieże schodowe, służy w dolnej
kondygnacji jako przedsionek, kościół chrzcielny i para-
fialny. Na górnej kondygnacji (z ołtarzami 4 archaniołów
lub tylko z ołtarzem św. Michała), otwartej na korpus
nawowy i zapewniającej widoczność na ołtarz główny
Po lewej: wieża ratusza w Brukseli, 1449, gotyk bazyliki ; władcy ze swą świtą mogli uczestniczyć we
Po prawej: wieże mieszkalne rodów szlacheckich , San
Gimignano (Toskania) XlIIIXIV w. mszy św. Westwerk symbolizuje prawdopodobnie " im-
A F N w 491

perium mundi" (= władzę świecką) cesarzy średniowie­

cznych, 71 *.
826 822 812 881 ~ westybul (łac. vestibulum), hall wejściowy i przed-
sionek domu, także pomieszczenie straży, 346*. chodnik obronny ----n:~~~~~~~p

689 806 844 100 D5.§] wiatrownica --7 witraż*. mieszkanie czeladzi -~~~h~ff=d-+
693 471 228 452 ~ wieczna lampka --7 świecznik 6. mieszkanie państwa
200 555 401 537 ~ wielki (kolosalny) porządek* (gr. kolossos = ogro- A - wykusz latryny -łt;n='t:....J::~b~,.cJ..J..tl
mny posąg), artykulacja elewacji za pomocą kolumn lub sala kominkowa
pilastrów biegnących przez kilka (przeważnie dwie) kon- i audiencjonalna -~=~jl;;t;~;:;':!fj~
kuchnia
dygnacji . Rozpowszechniony przez Michała Anioła i Pal- wieżyczka schodowa
ladia (215 n.).
329 464 96 309 ~ wieloliść, element gotyckiego --7 maswerku, złożony zsyp magazyn
545 446 .z trzech lub więcej oddzielonych od siebie --7 noskami, piwnica, loch
521 629 813 616 odcinków łuku pełnego w kole lub ostrego w kole lub obmurowana f05a -,,==---,
wieża mieszkalna, układ pomieszczeń (wg de Cabogi). Po
wielokącie z linii krzywych. Zależnie od liczby odcinków prawej: strona zewnętrzna , po lewej: strona od dziedzińca
łuku nosi nazwę trój -, cztero- pięcio- , sześcio - lub wieloliś­ wew nętrzneg o
cia, 162*
652 164 371 223 c:::1§Q] wieniec kaplic --7 chór*.
791 785 801 836 c::::2§I] wieża*. Ważne formy wieży to:
I l 1. wieia kościelna , we wczesnym chrześcijaństwie czę-
2 2 2 2 sto jako budowla wolno stojąca, niezbyt wysoka kam-
panila, dzwonnica (wł. campana = dzwon). Z V w .
pochodzą pierwsze wieże w fasadach budowane w Syrii
(49*); w Europie Północnej wieże zachodnie wznoszono
od IX w. Styl romański we Francji i Niemczech (100*)
preferuje budowle o wielu wieżach, gotyk (167*, 204*)
zredukował liczbę wież do 1-2. Renesansowe (221 *)
i barokowe (244*) wieże podejmują często , mimo cał­
kowicie odmiennej dekoracji, gotyckie koncepcje wież
w fasadzie .
3 3 3 3 2. wieia schodowa*, wieża mieszcząca wewnątrz --7 schody
kręte, w romanizmie także z pochylniami zamiast stopni
("ośla wieża"). Flankują bryłę kościołów romańskich i go-
tyckich, często w układz i e symetrycznie parzystym (Hildes-
heim,79*).
4 4 4 4 3. wieia obronna w murach zamkowych albo miejskich
(301); wieża warowna kościoła obronnego (143*).
5 5 5 5 4. wieia mieszkalna na zamku (donżon; 298 n., 300*);
w mieście = wieża rodowa*, np. siedziby toskańskich rodów
szlacheckich (zob. też Ratyzbona, 353*).
6 6 6 6 5. wieia reprezentacyjna* występuje przede wszystkim przy
ratuszach i jako wieża bramna mostowa miast średniowiecz­
nych i renesansowych (często wykorzystywana w charak- ~~~~~~~(
terze zbrojowni). -
250 635 775 621 L:1§1] wieża bramna --7 wieża* nad bramą warowną, 301 ,
296* .
444 276 847 839 ~ wieża mieszkalna*, donżon, 298 n. , 300* il. 3 wi trażyk herbowy Berno,
I

190 787 837 841 c:J§±I wieża schodowa --7 wieża 2* 1660

827 321 818 781 c:::.2@ wiktoriański styl, epoka w architekturze angielskiej ,
ok. 1840--1910, nazwana tak od imienia królowej Wiktorii
(1837-190 I).
373 382 843 370 ~ wimperga, dekoracyjny, trójkątny szczyt, umiesz-
czany nad gotyckimi --7 oknami i --7 portalami, często
wyposażony po bokach --7 w pinakle, wypełniony ślepym
albo ażurowym --7 maswerkiem , ozdobiony czołgankami
i --7 kwiatonem, podkreśla dążenie gotyku ku górze,
161 *
740 825 293 612 ~ witraż* , różnobarwne szkła ułożone w kompozycje il. 4 - okno z witrażem w betonie, 1960
492 A F N W
wypełniające okna. "Karton" (projekt naturalnej wiel-
kości) ukazuje główne zarysy obrazu. Według niego wyci-
na się kawałki szkła, które albo są barwione w masie
(witrai mozaikowy), albo pokryte warstwą cienkiego, bar- I I l
wionego szkła (szkło wa rstwowe). D ziś barwne szkło 2 2 2 2
wytwarza się fabrycznje. Czarna konturówka, kryjąca far- 3 3 3 3
ba ze szklanego proszku i tlenków metali, służy do nano-
szerua rysunku i wtopienia go w szkło. Listwy ołowiane, 4 4 4 4
lutowane w miejscach styk u, łąc zą poszczególne kawałki
szkła (iI. l , 2) . Do ochrony przed naporem wiatru słu żą
poziome wiatrownice (iI. 3 - S) . Łączą s i ę one z witrażem 5 5 5 5
za pośrednictwem pionowych wiatrówek (W) i wiązadeł 6,7 6,7 6,7 6,7
kapliczka z tabliczką (B) - drutów przylutowywanych do ołowianych listew,
wotywną, płd . Niemcy
i owijanych wokół wiatrówek. Witrai betonowy * sk ł ada się 8 8 8 8
z grubych, barwionych kawałków szkła, nie połączonych
ołowiem , lecz wylanym betonem albo tworzywem sztucz-
nym (i I. 4), XX w.
witraiYk herbowy *, witrażyk przedstawiający herb osoby 400 825 828 882
albo grupy osób, ufundowany dla budynku publicznego,
zw iązany z darowizną pieniężną ("grosz na budowę").
Popularny w Szwajcarii w XV i XVI w.
~ wklęska, wklęsły odpowiednik wałka w profilu 699 698 332 708
---7 żebra , ---7 gzymsu, stropu, kolumny (np. trochilus ---7 bazy 386
attyckiej), występuje także w meblach.
~ właz, otwór w stropie ---7 lochu , 296* 558 792 29 41
c::::TIQ] włoski hełm ---7 dach 10* 130 272 835 823
LJ.TIl wnęka ślepa, blenda, wnęka dekoracyjna, 107 538 104 522
stwarzająca zł udzenie powtarzania s ię otworu okiennego
itp. (np. w strefie okien górnych w budowlach romańs ­
kich).
c::lnJ wole oko, oeil-de-boeuf, małe ---7 okno okrągłe albo 542 546 516 528
wspornik. U góry: kamienny wspornik dźwigający żebro
eliptyczne, szczególnie w architekturze baroku.
sklepienia, Arles (Francja płd. ), St-Trophlme , krużganek ,
gotyk. U dołu: rzeżbione wsporniki pod belki drewnianej
DTIl woluta* (łac. volutum = zwinięte) , element ar- 831 827 819 890
konstrukcji szkieletowej, z wyobrażeniem Zwiastowania chitektoniczny w formie ślimacznicy . Część charakterys-
i Nawiedzenia, Wiedenbruck , 1559, renesans
tyczna kapitelu jońskiego (15*) oraz rzymsko-korync-
kiego gzymsu wspornikowego (32*) . W okresie renesan-
su i baroku stosowana do uzyskania przejścia między
pionowymi a poziomymi elementami arcilltektonicznymi;
---7 szczyt, ił. 3.
c:::lli wolutowy ornament ---7 okuciowy ornament, 232*. 700 663 686 294
c:JTIl wotum, tabliczka wotywna* ( łac. votum = dar, 832 331 823 807
śl ub ) , tabliczka zawieszana w związku ze złożonymi
ś lubami ("ex voto") albo w podzięce za wysłuchanie
modlitwy, w koścjele , w miejscu pielgrzymek lub tam,
gdzie dokonało się dane wydarzenie. Na niej umiesz-
czo ny tekst, często także figury św iętych albo wyob-
rażenie zdarzenia. Dary wotywne, wota to przedmioty
wiążące się z określoną intencją modlitwy albo jej wy-
słuchaniem, np. kule, modele statków, odlewy części
ciała itd.
CTIill wozówkowy układ cegieł ---7 kamień budowlany 753 584 440 598
i cegla*.
c::::m wspornik* (kroksztyn, konsola), wystający z muru 216 225 411 476
element podtrzymujący balkony, rzeźby , belkj , służk i , żebra 777
sklepienne itd.; w architekturze drewnianej (---7 szkieletowa
konstrukcja drewniana) nazywany także knagą*. Często
Po lewej: wykusz gotycki, Praga, Karolinum, 2 poł . XIV w. zdobiony ornamentem albo motywami figuralnymi, nierzad-
Po prawej: wykusz renesansowy, Norymberga, dom Top-
lerów, 1605 ko groteskowymi, 160*, 309*.
A F N w 493
85 390 69 393 c::::TIID wstęgowy ornament, ornament barokowy, 248 *.
554 311 221 96 c::::TI.2l wykusz* , zamknięta dobudówka przy fasadzie al-
bo narożni.ku domu , przeważnie nadwieszon a, mo że mieć
wysokość kilku kondygnacji. Formę jednokondygnacyj-
nego wykusza ma kaplica domowa ("chórek ") w domach
mieszczańskich w płd. Niemczech, zwłaszcza w Norym-
berdze; powstała ona na wzór przestrzeni ołtarzowej
kaplicy zam.kowej (przepisy kościelne zabraniały umiesz-
czania pomieszczeń mieszkalnych nad ołtarzem). W póź­
nym gotyku, renesansie i neobaroku (XIX w.) wykus z jest
szczególnie lubianym elementem wystroju domu ; -7 nad-
wieszenie. Po lewej : nadwieszone piętro i wykusz domu o drewnianej
455 458 4 437 L...l§QJ wykusz latrynowy, wykusz otwarty od dołu przy konstrukcji szkieletowej, Wiedenbruck, XVI w.
Po prawej: dobudówki przypominające piętrowe wykusze
zewnętrznej stronie murów obronnych, 305, 297 n. * po obu stronach wejśc i a do domu, ok. 1500, Luneburg

c::::TIIl wykusz machikułowy, wykusz w zamku średnio­

wiecznym, otwarty od dołu i wysunięty na zewnątrz muru
obronnego, służący do wylewania na głowy ata.kuj ący ch
gorącego oleju, s moły itp. 296*-298* , 305*
91 87 60 92 ~ wykuszowa przybudówka*, jedno- lub kilkupięt­
808 rowa, umieszczana po jednej albo obu stronach wejścia do
domu; spotykana w kamienicach renesansowych Dolnej
Saksonii.
629 586 821 789 ~ występ muru, element budowlany wysunięty przed
lico ściany.
742 832 849 895 ~ yeseria, dekoracja stiukowa pochodzenia islamskie-
go, filigranowe wzory lub formy stalaktytowe; niekiedy
malowana, 86*, 87*. parzyste kolumienki

688 687 655 689 ~ zakrystia, pomieszczenie w kościele do przechowy-

wania s przętów i szat liturgicznych, będące zarazem prze-
bieralnią duchownych i ministrantów, połączon e z prez-
biterium; zakrystia powstała z -7 pastoforiów.
152 169 120 681 ~ zamek, także gród, 286 n. *
215 170 271 158 c:J.§1J zamek wspólny, zamek odziedziczony i zamiesz-
kany przez kilka rodzin, często spokrewnionych, zajmują­
cych różne budynki ; 299, Eltz, 304*.
75 277 186 266 ~ zaplecek -7 stalle*.
118 327 735 645 ~ zastrzał -7 szkieletowa konstrukcja drewniana*.
362 259 279 364 c::::l2Q] ząbkowanie, denticuli, geispodes, ząbki, fryz kost-
423 852 801 kowy, będący imitacją ostatków (czół) belek archaicznej
architektury drewnianej w joń s kim , korynckim i rzymskim
porządku architektonicznym; 17*, 32*
424 259 166 802 L:12Il ząbkowy fryz, fryz z ukośnie ustawionych krawę­
851 325 dziami cegieł, 95*.
223 392 281 368 ~ zdwojone (parzyste, sprzężone) elementy architek-
toniczne* są to elementy tego samego rod zaju, mające
wspólną część, np. 2 kolumny o wspólnej bazie albo U góry: znak mistrza rodziny budowniczych Parlerów
wspólnym abakusie. U dołu: Praga, katedra św. Wita, popiersie Parlera ze
znakiem mistrza, ok. 1380, gotyk
370 542 298 733 ~ złote cięcie -7 proporcje*.
371 560 299 543 c:J2±J złotnictwo, rzemiosło artystyczne zajmujące się wyko-
719 63 696 73 nywaniem przedmiotów i ozdób ze złota, srebra, platyny, ta.kże
w połączeniu z emalią i kamieniami szlachetnymi. Techniki:
l ) odlewanie (rzadkie) jak z brązu (-7 rze ź ba I);
2) repusowanie, czyli trybowanie: obróbka na zimno mło t­
kiem cienkiej płyty z c iągliwego , kowalnego metalu, opra-
cowywanego od spodu;
3) chętnie stosow a n ą techniką zdobienia powierzchni przy
l 1 1 u życ iu pilnika, dłuta , rylca, puncy i stempla jest -7 grawe -
2,3 2,3 2,3 2,3 rowanie (rytowanie), cyzelowanie, puncowanie. Granulacją znak własnościowy z 3 modyfikacjami
494 A F N W

nazywa się nalutowywanie drobnych kuleczek złota lub

srebra, -7 fi I igran * .
cm znak mistrza*, znak, umieszczany często na tarczy, 491 712 480 495
będący sygnaturą mistrza kierującego budową. Wykuwany
na dobrze widocznym miejscu; od XIV w.
L:l2ill znak własnościowy , * znak umieszczony na domu 485 482 320 462
albo w podwórzu, przeważnie dziedziczony przez pierwo-
rodnego potomka, często mający moc prawną zamiast pod-
pisu. Młodsi synowie dodawali do właściwego znaku po
jednej nowej kresce. Często znak ten był włączany do herbu.
zwornik z fragmentami żeber sklepiennych, gotyk
cm zodiak, znak zodiaku -7 symbole 14*. 716 714 772 722
~ zoomorficzny fryz, 31 *, 95* , l30*' 99 834 771 343
c:J22J Zopfstil (niem.), określenie stylu Ludwika XVI 851 835 862 897
w Niemczech, 372.
C]QQ] zophoros (gr. = niosący figury), fryz figuralny w at- 850 834 863 898
tycko-jońskim i korynckim porządku architektonicznym,
17*.
c::JQI] zrównoważenie posągu , równomierne rozłożenie 76 632 583 618
ciężaru figury na nogi. Specjalne formy: -7 kontrapost*;
-7 gotycki kontrapost*.
~ zwieńczenie -7 ołtarz*. 611 236 285 224
C]Q}] zwijany ornament, roll werk, ornament ImItujący 700 313 641 891
wycinaną i zawijaną dekoracyjnie blachę, często układany
w formę kartuszy (ornament kartuszowy) lub łączony z or-
zwornik w kształcie głowicy , Hildesheim, kościół św . Mi-
chala, krużganek , ok. 1250 namentem -7 okuciowym; 222*. Niderlandy ok. poło XVI
w., 2 poło XVI-poł. XVII W. cała Europa Srodkowa.
~ zwornik*, klucz: 114 198 678 732
I) kliniec umieszczany w szczycie łuku albo punkcie zbiegu
żeber sklepienia, przyjmujący także formę głowicy; I l I
2) zwornik wiszący*, stalaktytowy, późnogotycka forma 2 2 2 2
zwornika w kształcie zwieszającej się głowicy, kwiatonu
itp. -7 sklepienie ił. 5b
~ zwornik wiszący: l) -7 zwornik*; 2) zwis, element 592 199 3 175
dekoracyjny, częsty w renesansie i baroku . 200 319
~ zygzakowy ornament (szewron), ornament normań­ 849 833 850 339
sko-romański, 95*, 130*' 856
c:::]Q1J żabka -7 czołganka, -7 szpon.
c:::JQID żagielek*: l) trójkąt sferyczny, przeważnie zwróco- 729 286 868 571
zwornik wiszący , Albi, Francja, kaledra, XV w., późny
gotyk ny jednym wierzchołkiem ku dołowi , między dwoma roz-
bieżnymi lukami (= iagielek łukowy*) albo między łukiem
a dwoma liniami prostymi przecinającymi się pod kątem
prostym (= pacha łuku*); 2) iagielek wiszący, pendentyw* 2,3 2,3 2,3 2,3
-7 kopuła*.
L:]Q2] żebro , podłużny element konstrukcyjny, o różnorod­ 669 533 635 229
nym profilu, występujący w konstrukcji szkieletowej, prze-
de wszystkim wzmacniający linie przecięcia się krzyżują-
cych się kolebek w sklepieniu krzyżowo-żebrowym; czasem
Po lewej: pacha łuku . Po prawej : kopuła sferyczna z żagie­
lkami wiszącymi (H) , żebra nie pełnią funkcji nośnej, np. dekoracyjne sklepienia
sieciowe czy krzywolinijne w późnym gotyku .
zebro towarzyszące, zebro ograniczające, żebro umiesz-
czane po obu stronach przy gurcie albo arkadzie między­
nawowej, czy też jako zebro tarczowe zaznaczające łuk
tarczowy, 159*.
C]J]] żebro pasowe (gurt krzyżowy) , żebro sklepienne 113 537 530 229
późnego romanizmu, o profilu prostokątnym albo ze ścięty­
mi ukośnie krawędziami, -7 sklepienie*.
c::::Iill żłobkowanie -7 kanelowanie. 81 535 70 230
żagielek lukowy z dekoracją rzeźbiarską, XIII w., gotyk L::[!1] żmija -7 symbole 2. 63 74 49 81
 Angielski 495

ANGIELSKI 37 Antependium DIl l 210 1 73 Axonometry [JZJ 2 boulder

38 Anthemion D2J 74 Azulejo []I] 3 ashlar
39 Apodyterium U1J 4 square stone
40 Apostle ~ 5 brick
41 Apotrophaic image DfiJ 75 Back 1788 1 6 shaped brick
42 Apotrophaic sculpture []Z] 76 Balance ol mass 1801 I 7 porous brick
1 Abacus [=:D 43 Apse 1735 1 77 Balcony ~ 8 header
2 Abbey 1477 1 44 Apse DfiJ 1 gallery , balcony 9 stretcher
3 Abutment 1439 1 1 main apse 78 Baldachin []g] 130 Bulbous cupola 1770 I
4 Acanthus []Q] 2 subsidiary apse 79 Baluster (2) ; bench end (2) 131 Buleuterion, bouleuterion []Q]
5 Acroterion [JJJ 45 Aquedct D2l 1729 1 132 Bull's eye pans @
6 Adam style c::]] 46 Arabesque [3[] 80 Baluster 1729 1 133 Buttress 1579 1
7 Ad quadratum 1365 1 47 Arcade 1539 1 1 balustrade 1 buttress
8 Ad quadratum 1683 1 48 Arcade O§] 81 Band moulding []D] 2 Ilying buttress
1 main pillar 1 blind arcade 82 Banner ol the Cross 1108 1 134 Byzantine art 1697 1
2 secondary pillar 2 dwarf arcade 83 Baptistry ~
9 Ady tum [3J 3 dwarf gallery 84 Barbican cm
10 Aedicule , tabernacle c::::§] 49 Arch 1393 I 85 Baroque strapwork 1778 1 135 Cable moulding 1694 1
11 Agnus Dei c::::z:J c::::ffiJ 1 abutment 86 Bartizan c::::ffiJ 136 Caldarium [ill]
12 Agora C]J 2 impost 87 Base [ZQJ 137 Calvary 1279 1
13 Agraffe , claspcm 3 springer 88 Basilica [ll] 138 Cambered 1545 1
14 Aisle 1452 1 4 keystone 89 Battlement moulding, crenella- 139 Campanile cm
15 Alae DKl 5 span tion 1352 1 140 Campo santo []JJ
16 Alcove D1J 6 rise , height 90 Bay 1578 1 1682 1 141 Canabae []1J
17 Alignment 1379 1 7 voussoir 91 Bay window 1782 1 142 Cancelli CM]
18 Allegory CI§] 8 intrados, sollit 92 Bead and reel 1514 1 143 Candelabrum 1284 1
19 Allure 1107 1 9 extrados 93 Beakhead Irieze 1414 1 144 Canon 1286 1
20 Altar 1476 1 10 round 94 Beam 1375 1 145 Canopy 1766 1
1 mensa 11 segmental 95 Beam-head, beam-end (2) 146 Cantoned 1287 1
2 stipes 12 elliptical 1488J 147 Cap 1348 1
3 reliquary 13 basket 96 Bema (1,3,4) ; ambo (2) CllJ 148 Capital 1226 1
4 tabernacle, aedicule 14 shouldered 97 Bench end (2) 1729 1 149 Cartouche 1301 1
5 antependium 15 lour-centred 98 Bendedictine choir []]Q] 150 Caryatid 1298 1 1328 1
6 retable, reredos 16 equilateral 99 Bestiary Irieze 1798 1 151 Casemate 1305 1
7 altar-piece 17 pointed 100 Biedermeier style []Q] 152 Castle ~ 1786 1
8 ciborium 18 lancet 101 Bi llet 1604 1 153 Cast stone, artilicial stone 1696 1
9 baldachin 19 round treloil 102 Bishop's throne 1738 1 154 Cathedra 1738 1
10 high altar 20 pointed treloil 103 Blank arches WJ 155 Cathedral , minster 1304 1
11 side altar 21 multifoil 104 Blank tracery WIJ 156 Cavaedium [][l
12 tabular altar 220gee 105 Blind arch 1396 1 157Cavea ~
13 chest altar 230gee 106 Blind gable 1689 1 158 Cella U[J
14 block altar 24 Ilamboyant 107 Blind niche 1771 1 159 Cells [MIJ
15 sarcophagus altar 25 curtain 108 Blind tracery 1412 1 160 Celosia [IQQ]
16 winged altar-piece, triptych 26 tudor 109 Blind tracery, blank tracery 161 Centrally planned building IJQI]
17 predella 27 horseshoe WIJ 162 Ceramics 1102 1
18 shrine 28 stilted 110 Blind trilorium 1702 1 1 laience
19 polyptych 29 rampant 111 Blind wall, dead wall o:m::J 2 maiolica
20 pinnacle decoration 30 relieving 112 Boiserie [§IJ 3 porcelain
21 lixed altar 50 Archangel QQJ 113 Bordering rib , subsidiary rib 4 cream ware
22 portable altar 51 Arched moulding WJ 1810 1 5 stone ware
21 Alternating bands 1574 1 52 Architrave QgJ 114 Boss, keystone I 804 1 6 terracotta
22 Alternating supports 1573 1 53 Archivolt D1J 1394 1 1 boss 163 Chamler 1194 1 1643 1
23 Ambo Oill 54 Armrest [::2J 2 pendant 164 ChamIered stone CM]
24 Ambry I 626 1 55 Arsenal cm 115 Bower 1322 1 165 Chantry 1294 1
25 Ambulatory 1463 1 56 Arte preromanico ~ Bower (2) 1627 1 166 Chapel 1291 I
26 Amoretto ~ 57 Artesonado QIJ 116 Bowtell, three-quarter round 167 Chapter-house 1290 I
27 Amphidistyle ~ 58 Artilicial stone 1696 1 1752 1 168 Charnel-house 1299 1
28 Amphiprostyle c::.22J 59 Art nouveau 1637 1 117 Box-machicoulis 169 Charterhouse 1302 1
29 Amphitheatre c:zil 60 Arts and Cralts [3gJ 118 Brace 1789 1 170 Chase 1132 1
30 Angel [Z[] 61 Arts, the Seven Liberal 1646 1 119 Bracket G:m 171 Chemise 1438 1
1 archangel 62 Ashlar 1282 1 120 Brattice, box-machicoulis 172 Chemise (2) [lJ]]
2 guardian angel 63 Asp 1812 1 121 Bresummer 1465 1 173 Chequerwork 1684 1
3 cherubim 64 Astragal ~ 122 Brick building []I] 174 Cherubim 1104 1
4 seraphim 65 Atlante, telamon ~ 123 Brick gothic 1234 1 175 Chevron 1806 1
5 putto 66 Atrium [§§J 124 Bridal door 1551 1 176 Chinoiserie 1105 1
31 Angle spur 1695 1 67 Attic [3[] 125 Broken 1576 1 177 Chip carving 1297 1
32 Angulation 1221 I 1 attic storey 126 Bronze casting 1467 1 178 Chippendale 1106 1
33 Annulets ~ 68 Attic bas ecm 127 Brutalism [2[J 179 Choir 1109 1
34 Annulet, shaft-ring 1577 1 70 Aureole []Q] 128 Bucranium frieze ~ 1 ambulatory
35 Anta [2[] 71 Auricular style 1403 1 129 Building stone 1281 1 2 radiating chapeis
36 Antefix []Q] 72 Auvergne-type transept 1632 1 1 rough-stone, rubble 3 radiating chapeis
496 Angielski
4 choir screen
5 rood screen
6jube
7 round termination
8 rectangular termination
9 polygonal termination
10 retracted choir
11 staggered choir
12 ambulatory with radiating
chapeis
13 treloiled apse
14 double choir
180 Choir screen , cancelli ~
181 Choir stalls 1656 1
1 stall
2 armrest
3 back
4 misericord
5 end
6 grotesque
182 Church , Allegory ol the 1332 1
183 Church lorms 1333 1
184 Chronogram []J]J
185 Churrigueresque []J]J
186 Ciborium 1130 I
187 Cinquecento um
188 Cinqueloil 1528 1
189 Circular church 1341 I
190 Circular stair-tower 1764 1
191 Cistercian architecture o::ITJ
192 Clasp c.:.::m
193 Clerestory I 666 1
194 Clerestory (1); hourdis (2)
1256 1 1666 1
195 Cloister 1356 1
196 Coat ol arms 1248 1
1 heraldry
2 heraldic colours
3 heraldic bearings
4 canting arms
5 attributs
6 supporters
7 supporters
8 device
197 Coffer, lacunar 1303 1
198 Collegiate church 1315 1
199 Colonnade 1320 I
200 Colossal order 1758 1
201 Columbarium 1316 1
202 Column 1317 1
203 Column ol Ilagellation 1318 1
204 Commodite 1125 1
205 Communicating apsidal choirs
o::HJ
206 Complementation 1479 1
207 Compluvium 1126 1
208 Conch 1323 1
209 Concrete CffiJ
210 Conlessio 1324 1
211 Conlessional 1325 1
212 Console, corbel 1777 1
1 bracket
213 Constructional architecture
1268 1
214 Contrapposto 1326 1
1 stand ing leg
2 trailing leg
215 Coparcenary castle 1787 1
216 Corbel 1777 1
217 Corbelled garderobe 1780 I
218 Corbie-step 1688 1
219 Corinthian order 1330 I 247 Dead wall [J]]J 308 Ex voto 1184 1
220 Corona 1218 1 248 Decorated style 1144 1
221 Corps de logis 1127 1 249 Decoration 1145 I 309 Fac;:ade 1190 I
222 Cosmati work 1128 1 1 decoration 310 Face masonry wall (1);
223 Coupled 1792 1 250 Delended gateway, gate-tower Chemise, curtain wall (2) 1713 1
224 Cour d'honneur 1129 1 1762 1 311 Facing 1502 1
225 Crenellation 1352 1 251 Demi-culumn, demi-shaft 1559 1 312 Fanlight 1391 1
226 Crepidoma 1353 1 252 Demi-shaft 1559 1 313 Fascia 1192 1
227 Crocket 1134 1 253 Desornamentado style 1146 1 314 Fauces 1193 1
228 Cross 1360 I 254 Detached 1466 1 315 Festoon 1223 1
1 Greek 255 Deuxieme renaissance 1147 1 316 Festoon, swag 1196 1
2 Latin 256 Devil 1148 1 317 Filigree 1200 I
3 St Anthony's, tau 257 Diazoma 1150 I 318 Finial 1368 1
4 St Peter's 258 Dipteros ["JKiJ 319 Fire-place 1321 1
5 St Andrew's 259 Directoire 1163 1 320 Fish 1615 1
610rked 260 Disc Irieze 1350 I 321 Flambeau l2QD
7 cross ol Lorraine 261 Distemper, tempera-painting 322 Flamboyant 1202 1
8 ankh 1717 1 323 Flanking tower 1203 1
9 papai 262 Dog-tooth 1582 1 324 Fleur-de-lis 1378 1
10 cross ol Constantine 263 Dome I 327 1 325 Floris style 1204 1
11 Russian 264 Domical vault 1152 1 326 FIuting 1285 1
12 crossed 265 Donjon CH] 1664 1 327 Flying buttress 1395 1
13 cross potent 266 Donor portrait 1153 1 1213 1 328 Flying ribs 1358 1
14 moline 267 Doric order [J]ill 329 Foil 1759 1
15 botone 268 Dormer 1187 1 330 Folds, linenlold (1); drapery (2)
16 Maltese 269 Dormer window 1473 1 1189 1
17 tree cross 270 Dormitory ~ 331 Foliated 1608 1
18 raguled 271 Dosseret (3) 1263 1 332 Foliatelrieze 1608 1
229 Crossing 1650 I 272 Double bay 1618 1 333 Foliate mask 1380 I
1 detached 273 Double choir 1164 1 334 Folly 1205 1
2 crossing arch 274 Double eon e 1665 1 335 Font (2) 1533 1
3 crossing pier 275 Drapery (2) 1189 1 336 Font [j"j]]
4 constricted crossing 276 Drapery [J]ill 337 Fontainebleau school 1206 1
5 crossing tower 1 study ol drapery 338 Formeret lliIl
230 Cross-nimbus 1460 I 277 Drip 1288 1 339 Fortilied church 1337 1
231 Crow-step , corbie-step 1688 1 278 Drip-stone 1470 I 340 Forum 1207 1
232 Crucilix 1355 1 279 Drum 1709 1 341 Fountain 1673 1
233 Crypt, undercrolt 1357 1 280 Dungeon, oubliette 1383 1 1 nymphaeum
1 conlessio 281 Dwarf gallery 1217 1 2 basin lountain
2 ring crypt 3 pillar lountain
3 tunnel crypt 4 waterwork
4 hall crypt 282 Eagle lectern 1585 1 342 Fountain house, lavabo 1725 1
234 Cupid 1182 1 283 Early English 1168 1 343 Fourteen auxiliary saints 1135 1
235 Cupola, dome 1327 1 284 Eaves cornice 1471 I 344 Framed square moulding
1 pendentive 285 Ecclesia and Synagogue 1538 1
2 pendentive 1173 1 345 Fresco 12081
3 sail vault 286 Echauguette, bartiza [][l 346 Friars' church 1338 1 1346 1
4 pendentive cupola 287 Echinus 1170 I 347 Frieze 1212 1
5 domical vault 288 Eclecticism 1172 1 348 Frigidarium 1209 1
6 squinch 289 Egg and dart 1272 1 349 Frons scenae 1631 I
7 drum 290 Emblem 1175 1 350 Frontispiece WIJ
8 eye 291 Embordery [][l 351 Functionalism 1214 1
9 lantern 292 Empire 1176 1 352 Funeral escutcheons []:[l
10 double-shelled 293 Enceinte 1438 1 1 hatchment
236 Curia 1362 1 294 Enclosing wall 1438 1
237 Curtain wall 1363 1 295 Enclosing wall , enceinte, ring
238 Curtain wall (2) 1713 1 wall 1438 1 353 Gable 1685 1
239 Curved window grille 1331 I 296 End (1) ; hip cap (2) 1314 1 1 triangular pediment
240 Cusp, nosing cusp 1462 1 297 Enlilade [2IJ 2 segmental pediment
241 Cyma 1647 1 298 English landscape garden 3 broken
242 Cyma 1300 I [2§J 4 shaped
1 supporting 299 Engraving 1237 1 5 crow-step, corbie-step gable
2 crowning 300 Entablature [1§J 6 angled
3 cyma reversa 301 Entasis 1178 1 354 Gablet 1687 1
4 cyma recta 302 Epistle-side 1667 1 355 Galilee 1450 I
243 Cymation , cymatium 1308 1 303 Epistyle 1180 I 356 Galleried church 1336 1
304 Epitaph [j]]] 357 Gallery 1216 11 710 1
305 Estrade, dais 1541 I 358 Gallery 1177 1
244 Dado, pedestal 1124 1 306 Evangelists 1183 1 1 nuns gallery
245 Dais 1540 I 1 tetramorph 2 genuine gallery
246 Damascening 1143 1 307 Exedra 1174 1 3 pseudo gallery
 Angielski 497
4 mock gallery 413 Hotel 1255 1 3 gloriette 508 Modern style , liberty, art nouve-
359 Gallery ol the Kings 1354 1 414 Hourdis 1256 1 4 orangery au 1637 1
360 Gargoyle 1624 1 415 Hypaethral tempie 1257 1 5 English landscape garden 509 Module 1431 I
361 Gate-tower 1762 1 416 Hypocaust 1258 1 454 Lantern 1374 1 510 Monastery 1310 I
362 Geisipodes 1790 I 417 Hypotrachelium 1259 1 455 Latrine , corbelled garderobe 1 cloister
363 Geisipodes (1); beam-head , 1780 1 2 lavabo, well-house
beam-end (2) 1488 1 456 Lavabo 1637 1 3 church
364 Genius 1219 1 418 Iconostasis 1261 I 457 Lectern 1584 1 4 chapter-house
1 Juno 419 IlIusionism 1402 1 458 Lenten veil 1120 I 5 relectory
365 Georgian style 1220 I 420 Impluvium 1262 1 459 Li berty 1637 1 6 parlour
366 Glazed tile 1277 1 421 Impost (2) 1798 1 460 Lierne-rib I 377 1 7 dormitory
367 Gloriette 1225 1 422 Incrustation 1264 1 461 Linenlold (1) 8 cells
368 Gloriole 1224 1 1 intarsia 462 Lintel 1445 1 511 Monopteros 1432 1
369 Gobelin 1229 1 2 marquetry 463 Lisene I 382 1 512 Monument 1548 1
370 Golden section 1793 1 3 inlaying 464 Litai 1381 I 513 Moresque 1415 1
371 Goldsmithry 1794 1 4 damascen ing 465 Loggia 1384 1 514 Mosque 1418 1
1 engraving 5 niello 466 Long-and-short-work 1385 1 515 Motte 1433 1
2 chase 423 Indentation 1790 I 467 Loop-hole 1672 1 516 Mouchette []gJ
3 granulate 424 Indented 1791 I 468 Louis-Quatorze 1386 1 517 Moulding 1246 1
372 Gospel-side 1668 1 425 Ingoing 1490 I 469 Louis-Quinze 1387 1 1 base moulding
373 Gothic gable, canopy 1766 1 426 Inlaying 1714 1 470 Louis-Seize 1388 1 2 string course
374 Gothic sway 1233 1 427 Instruments ol the Passion 471 Lozenge Irieze I 607 1 3 weathering
375 Gotico Ilorido 1231 I 1451 I 472 Lucarne 1390 I 4 cornice
376 Gotico oceanico 1232 1 428 Insula 1265 1 473 Lultlmalerei, la<;:ade painting 5 corona
377 Gouache 1245 1 429 Intarsia 1266 1 1389 1 6 hood-mould
378 Granulate 1236 1 430 Intercolumniation 1267 1 474 Lu nette 1391 I 7 angulation
379 Great hall, hall keep 1492 1 431 Interlace 1179 1 475 Lunette , lanlight 1391 I 518 Mozarabic style 1434 1
380 Great hall, hall keep (1); 432 Interlaced treloil 1742 1 519 Mudejar 1435 1
women's appartments, bower (2) 433 Interlacing arches C4[] 520 Mullion 1373 1
1627 1 434 Intersection 1575 1 476 Machicolation 1399 1 521 Multifoil 1759 1
381 Grisaille 1238 1 435 Intrados 1490 I 477 Machicoulis, machicolation 522 Muses 1442 1
382 Groin 1691 I 436 lonie order 1276 1 1399 1 523 Mushroom Iloor I]QIJ
383 Grotesque ITill 1240 I 437 Isabella style 1269 1 478 Mandorla 1404 1 524 Mutule 1441 I
384 Ground Iloor (1) ; parterre (2) 479 Man-hole, sally port 1215 1
1506 1 480 Mannersim 1405 1
385 Grunderzeit, period ol promote- 438 Jamb, reveal , ingoing, intrados, 481 Man ol Sorrows 1169 1 525 Nailhead 1137 1 1149 1
rism 1242 1 soffit 1490 I 482 Mansard 1406 I 526 Naiskos 1448 1
386 Guarinesque 1243 1 439 Jamb, splay 1612 1 483 Manueline style 1407 1 527 Naos 1449 1
387 Guilloche Irieze 1536 1 1 jamb, reveal , ingoing 484 Marble 1409 1 528 Narthex 1450 I
388 Guttae 1392 1 440 Jesuit baroque 1275 1 1 Pentelican marble 529 Nave 1329 1 1453 1
389 Gymnasium 1222 1 441 Jube 1349 1 2 Parian marble 530 Necking 1527 1
485 Mark ol ownership 1796 1 531 Neo-Baroque 1455 1
486 Marquetry 1408 1 532 Neo-classicism, revolutionary
390 Hall-dome 1133 1 442 Kalymatie 1278 1 487 Mascaron 1413 1 architectu re 1600 I
391 Hall-timber construction 1789 1 443 Keep, donjon [HJ 1154 1 488 Mask, mascaron 1413 1 533 Neo-Gothic 1456 1
392 Hall church 1344 1 1664 1 489 Masonry 1437 1 534 Neo-Renaissance 1457 1
393 Hall church (aisled) 1335 1 444 Keep, donjon, tower-house 1 natural stone 535 Niello 1458 1
394 Hall keep 1627 1 1763 1 2 rough-stone, ribble 536 Nimbus 1458 1
395 Halo [][l 445 Kerkides 1306 1 3 boulder 537 Nosing cusp 1462 1
1 gloriole 446 Keystone 1804 1 4 ashlar 538 Nun's gallery o:::uJ
2 cross-nimbus 447 Kiblah 1307 1 5 square stone 539 Nymphaeum 1461 I
3 aureole 6 brick
4 mandorla 7 inlilling
5 square-nimbus 448 Labyrinth 1274 1 1369 1 490 Mason's lodge 1671 I 540 Obelisk 1464 1
396 Head, bresummer 1465 1 449 Lacunar 1303 1 491 Mason's mark 1228 1 1795 1 541 Octagon 1474 1
397 Header 1227 1 450 Lady Chapel I 293 1 1370 I 492 Mausoleum 1416 1 542 (Eil de bceul 1772 1
398 Hellenistic art 1698 1 451 Lambrequin 1371 1 493 Meander 1417 1 543 Ogee 1468 1
399 Helm 1260 I 452 Lamp 1705 1 494 Medallion 1419 1 544 Ogee moulding 1564 1
400 Heraldic pane 1767 1 1 candelabrum 495 Megaron 1420 I 545 Ogive Irieze 1489 1
401 Heraldry 1247 1 2 chandelier 496 Memorial church 1342 1 546 Opisthodomos 1478 1
402 Herm 1249 1 3 chandelier with a carved 497 Memorial tablet, epitaph []]I] 547 Opus 1480 I
403 Herrera style 1250 I madonna 498 Mensa 1421 I 548 Orangery 1482 1
404 Hexaloil 1690 I 4 chandelier surmounted by 499 Mercy, seven works ol 1645 1 549 Orant 1481 1
405 Hip cap (2) 1314 1 alemale ligure 500 Metope 1422 1 550 Oratory 1483 1
406 Hippodamian system 1251 I 5 tenebar lamp 501 Mezzanine 1423 1 551 Orchestra 1484 1
407 Hip, slope 1140 I 6 sanctuary lamp 502 Migration style-Irieze 1103 1 552 Organ lront 1569 1
408 Hirsau school 1252 1 7 sconce 503 Mihrab QZJ 1428 1 553 Oriel 1292 1
409 Historicism 1253 1 8 apostle lamp 504 Minaret 1429 1 554 Oriel 1779 1
410 Holborn-gable 1686 1 453 Landscape architecture 1469 1 505 Minorite church 1340 I 1 oriel
411 Holy Sepulchre 1241 I 1 geometrically designed garden 506 Minster 1436 1 555 Orientation 1485 1
412 Hortus 1254 1 2 baroque garden 507 Misericord 1430 I 556 Ornament 1486 1
498 Angielski
l decoration 606 Pilaster church 1345 1 652 Radiating chapeis 1295 1 1760 I 699 Scotia 1768 1
2 ornamentation 607 Pillar lli[] 653 Raguly CM] 700 Scrollwork 1774 1 1803 1
3 decorative ornament 1 pilIar, pier 654 Rail 1617 1 1 acroterion
4 dividing ornament 2 pilaster 655 Rampart walk 1107 1 2 Atlantes
5 geometric ornament 3 column 656 Rayonnant style 1592 1 3 caryatid
6 foliate ornament 4 cruciform pier 657 Refectory 1593 1 4 caryatid
7 animai ornament 5 compound pier 658 Regence 1594 1 5 herm
8 human ornament 6 secondary shaft 659 Regency 1594 1 6 amoretto
557 Oubliette I]TI] 7 principal shaft 660 Regula 1595 1 7 Cupid
558 Oubliette opening 1769 1 608 Pilotis, Sing. piloti 1531 I 661 Reinforcing arch 1649 1 8 putto
559 Outer staircase 1636 1 609 Pine cone 1700 I 662 Relief 1596 1 9 apotrophaic image
560 Outer wall , chemise 1438 1 610 Pinnacle 1532 1 663 Reliquary 1597 1 10 sculpture of the lodge
561 Overhang 1446 1 1 shaft 1 phylactery 11 relief
2 helm 2 staurotheca 12 sunken relief
611 Pinnacle decoration 1802 1 664 Renaissance scrollwork w:z:J 13 bas-relief
562 Painting on wood-carvings 612 Piscina (1,3); font (2) 1533 1 665 Reredos 1598 1 14 half relief
1546 1 613 Plantagenet style 1534 1 666 Retable, reredos 1598 1 15 high relief
563 Painting techniques 1401 1 614 Plateresque 1535 1 667 Retro-choir, retro-qui re 1599 1 16 sculptured metope
l water-colour 615 Plinth 1537 1 668 Reveal 1490 I 17 gable relief
2 Gouache 616 Polyptych 1547 1 669 Rib 1809 1 702 Sculpture 1621 I
3 distemper, tempera-painting 617 Porous brick [][] 670 Ridge turret 1679 1 1 bronze casting
4 fresco 618 Portable altar I 552 1 671 Ring wall, enclosing wall, en- 2 cire-perdue
5 secco 619 Portal 1550 1 ceinte 1438 1 3 sand mould (casting)
60il 1 lintel 672 Rivers of Paradise 1620 I 4 stone sculpture
7 mixed colour 2 tympanum 673 Rocaille 1440 I 1601 I 5 cast stone, artificial stone
8 japan, lacquer 3 trumeau 674 Rococo 1602 1 6 wood-carving
564 Palace 1496 1 4 door-post 675 Roland's column 1603 1 7 stucco
565 Palas imperial 1523 1 5 jamb 676 Roll moulding 1752 1 8 marbied stucco
566 Palisade 1493 1 6 intrados, soffit 1 quarter round 9 stucco lustro
567 Palladianism 1494 1 7 pediment 2 semicircular 703 Sculpture of the lodge 1723 1
568 Palladian window 1642 1 8 portal frame 3 bowtell , three-quarter round 704 Secco llil
569 Palmesel 1487 1 620 Portcullis []Z] 677 Roman order 1625 1 1728 1 705 Second Pointed 1638 1
570 Palmette 1495 1 621 Portico 1553 1 678 Romanticism 1606 1 706 Sedilia 1296 1
571 Panel ~ 1693 1 622 Portrayal of the Trinity 1739 1 679 Rood screen 1376 1 707 Segregated transept 1732 1
572 Paneling 1708 1 623 Postern, sally port 1556 1 680 Roof types 1139 1 708 Seicento 1639 I
573 Pantocrator 1499 1 624 Precinct 1150 I 1 pent 709 Semicircular tower G[]
574 Paradise 1450 I 625 Predella 1561 I 2 saddleback 710 Seraphim 1641 I
575 Parascenium I 500 I 626 Presbytery 1562 1 3 hipped 711 Serliana, Palladian window
576 Park 1503 1 627 Prince of this world 1361 1 4 half-hipped 1642 1
577 Parlour 1504 1 628 Profile 1563 1 5 pavilion roof 712 Sgraffito 1644 1
578 Parodos 1505 1 629 Projection 1783 1 6 mansard 713 Shaft 1652 1
579 Parterre (2) 1506 1 630 Projecting transepts 1591 I 7 shed roof 1 principal shaft
580 Particularistic Gothic 1235 1 631 Projection , wing pavilion 1619 1 8 helm 2 secondary shaft
581 Partition arch D§] 632 Pronaos 1565 1 90nion 714 Shaft-ring 1577 1
582 Partition wall 1426 1 633 Propylaeum 1567 1 10 bulbous cupola 715 Shaped brick 1359 1
583 Pastas 1507 1 634 Proscenium 1568 1 11 gabled steeple 716 Sings of the zodiac 1424 1
584 Pastophories 1508 1 635 Prostyle 1570 I 12 rhomboidal 1797 1
585 Patera 1610 I 636 Pseudo-basi lica 1580 I 13 transverse 717 Sili 1542 1
586 Patina 1509 1 637 Pseudoperipteral 1581 1 14 shell roof 718 Sili , sole plate 1544 1
587 Pavilion , pavillion ~ 638 Pseudo vault 1558 1 15 suspended roof 719 Silverwork 1794 1
1 garden pavilion 639 Pteroma 1583 1 681 Rosette, patera 1610 I 720 Sima, cyma 1647 1
2 angle pavilion 640 Pulpit D..[] 682 Rotunda 1609 1 721 Skeleton construction 1692 1
588 Peacock 1510 I laltar with pulpit 683 Rough hewn 1167 1 722 Slit, loop-hole 1672 1
589 Pedestal 1526 1 1555 1 2 base 684 Rundbogenstil 1613 1 723 Slope 1140 I
590 Pediment 1444 1 3 parapet 685 Running dog 1188 1 724 Smithcraft 1347 1
591 Pelican 1512 1 4 sounding board, tester 686 Rustication 1614 1 725 Soffit 1490 I
592 Pendant 1805 1 5 ship pulpit 726 Soft style, Weicher Stil 1427 1
593 Pendentive 1513 1 6 outdoor pulpit 727 Sole plate 1544 1
594 Pergola I 515 1 641 Purism 1587 1 687 Sacrament-house, ambry 728 Sopraporta 1678 1
595 Peribolos 1517 1 642 Putlog holes 1400 I 1626 1 729 Spandrel 1491 I 1808 1
596 Peridrome 1518 1 643 Putto 1588 1 688 Sacristy 1785 1 l spandrel
597 Period of promoterism 1242 1 644 Pylon 1589 1 689 Saddle bar 1756 1 2 spandrel
598 Peripteros 1519 1 690 Saints 1704 1 3 pendentive
599 Peristyle 1522 1 691 Sala terrena 1628 1 4 pendentive
600 Perpendicular style 1520 I 645 Ouadrature 1366 1 692 Sally port 1215 1 730 Spanish tiling 1142 1
601 Perron 1571 I 646 Ouadriga 1367 1 693 Sanctuary lamp 1757 1 731 Spira 1653 1
602 Perspective [§gIl 647 Ouarter round 1138 1 694 Sarcophagus 1629 1 732 Spiral staircase 1635 1
1 reversed perspecitve 648 Ouatrefoil 1136 1 695 Saw-tooth 1530 I l newel
603 Phoenix 1195 1 649 Ouattrocento 1590 I 696 Scale frieze 1398 1 733 Splay 1288 1
604 Piano nobile [1[J 1524 1 650 Oueen Anne style [2[] 697 Scamillus 1630 I 734 Spolia lli51J
605 Pilaster 1529 1 651 Ouoins 1283 1 698 Sconce 1309 1 735 Square stone 1122 1
 Angielski 499
736 Squinch 1737 1 767 Tabernacle 1706 1 797 Transitional , transition 1572 1 827 Victorian style 1765 1
737 Stacked fac;:ade 1657 1 768 Tablinum 1707 1 1746 1 798 Transom (1) ; impost (2) ; dos- 828 Virgins , Wise and Foolish 1497 1
738 Staggered choir [JJJJ 769 Taenia 1718 1 seret (3) 1263 1 1701 I 829 Virtues and vices 1123 1
739 Staggering 1633 1 770 Tectonics 1716 1 799 Transverse arch 1244 1 830 Visual art 1699 1
740 Stained glass 1767 1 771 Telamon ~ 800 Transverse gable, gablet 831 Volute 1773 1
1 pot-metal 772 Tempera-painting 1717 1 1687 1 832 Votive tablet 1775 1
2 flashed 773 Tempie in antis 1703 1 801 Transverse hall 1549 1
3 silver stain 774 Tepidarium 1719 1 802 Transverse roof um
4 cames 775 Tetramorph 1721 I 803 Trecento 1733 1 833 Wainscot 1372 1
5 saddle bar 776 Theatre , ancient 1715 1 804 Tree cross 1162 1 834 Wall arch 1712 1
6 stanchion 1 Greek theatre 805 Trefoil 1741 1 835 Wall hanging 1313 1
7 lead clasp 2 Roman theatre 806 Trefoiled apse [JJ2J 1 woven
8 thick pressed glass 3 amphitheatre 807 Triangulation 1734 1 2 tapestry work
741 Staircase , stairway 1634 1 777 Theatron 1722 I 808 Triforium 1743 1 3 knotted
1 flight 778 Theory of proportion I 566 1 1 blind triforium 836 Wall walk, allure, rampart walk
2 arm 1 canon 809 Triglyph 1744 1 1107 1
31anding 2 golden section 810 Trinity 1740 1 837 Ward 1425 1
4 stringer 3 quadrature 811 Triptych 1745 1 838 Wave pattern [J]ill
74? Stalactite work, yeseria 4 triangulation 812 Triskele 1616 1 839 Westphalian quadrat 1753 1
1784 1 5 harmonic 813 Triumphal arch 1397 1 840 Westwork 1754 1
743 Stall 1655 1 6 Modulor 814 Trochilus 1736 1 841 Whorl [§Ii]
744 Stations of the Cross 1160 I 779 Thermae 1720 I 815 Trophy 1498 1 842 Wild men 1166 1
745 Statue 1554 1 1658 1 780 Tholus 1724 1 816 Trumeau 1199 1 843 Window 1472 1
746 Staurotheca 1659 1 781 Three-mouchette wheel 1557 1 817 Tudor style 1747 1 1 jamb, reveal
747 Stave church 1339 1 782 Three-quarter column 1319 1 818 Tumu lus 1749 1 2 splay
1 stave church 783 Three-quarter round 1752 1 819 Two-storeyed church 1165 1 3 sili
748 Stele 1660 I 784 Tierceron 1732 1 820 Tympanum 1750 I 4 lintel
749 Stereobate 1661 1 785 Tiled stove 1525 1 821 Typology 1751 I 5 profile
750 Stoa 1663 1 786 Timber framing, half-timber 6 mullion
751 Stone-sculpture 1280 I construction 1789 1 7 tracery
752 Strapwork 1475 1 1 sili, sole plate 822 U ndercroft 1357 1 8 pediment
753 Stretcher 1776 1 2 stud 823 Unicorn 1273 1 9 window cross
754 Strotere 1670 I 3 head, bresummer, lintel 10 round arched
755 Stucco I 662 1 4 rail 11 coupled
756 Stud 1651 1 5 brace 824 Vanishing point 1586 1 12 two-light
757 Stylobate 1674 1 6 panel 825 Vaulting 1648 1 13 three-light
758 Stylos 1675 1 7 beam 1 barrel , tunnel vault 14 relieving arch
759 Sudatorium 1676 1 8 beam-head , beam-end 2 cap 15 circular, oculus
760 Suppedaneum 1677 1 9 bracket 3 hip cap 16 quatrefoil, trefoil , key-hole
761 Support 1543 1 787 Tomb 1239 1 1748 1 4 lunette 17 oeil de boeuf
762 Supporters 1248 1 1 sepulcral slab 5 groined vault 18 wheel
763 Swag 1196 1 2 tomb 6 groin 19 rose
764 Symbols, Christian 1680 I 3 sarcophagus 7 ribbed rib vault 20 lancet
1 Agnus Dei 4 epitaph, memorial tablet 8 rib 21 traceried
2 asp 5 cenotaph 9 bay formation 22 pediment
3 alpha and omega 788 Torso 1726 1 10 transverse arch 23 segmental pediment
4 monogram of Christ 789 Torture cage 1270 I 11 bay 24 blind window
5 triangle enclosing an eye 790 Torus 1727 1 12 double bay 844 Wing pavilion 1619 1
6 unicorn 791 Tower 1761 I 13 cambered 845 Women's appartments (2)
7 fish 1 church tower 14 domical vault 1627 1
8 cross 2 campanile 15 ornamental vaulting 846 Women's appartments, bower
9 cross , heart, anchor 3 stair-tower, stair turret 16 star-vaulting 1322 1
10 pelican 4 tower, peel-tower 17 net-vaulting 847 Wood-carving 1159 1
11 peacock 5 keep , donjon, tower-house 18 fan-vaulting
12 phoenix 6 representative tower 19 cell-vaulting
13 devil 792 Tower-house [1§jJ 20 flying ribs 848 Yeseria 1784 1
14 signs of the zodiac 793 Tower with open gorge, 21 cloistered vault
15 typology semicircular tower [§[] 22 trough vault
16 evangelists 794 Tracery 1410 I 23 cove 849 Zigzag , chevron 1806 1
765 Synagogue 1681 I 795 Transenna 1730 I 24 cupola, dome 850 Zoophorus 1800 I
766 Syrian architrave ~ 796 Transept 1454 1czm 826 Vestibule 1755 1 851 Zopfstil 1799 1
500 Francuski
FRANCUSKI 18 lancecie 75 Astragale 1527 1 112 Boiserie ~
19 trilobe 76 Astragale, lusarolle ~ 113 Boiserie , lambris de bois 1709 1
20 trilobe ogival 1514 1 114 Bombe 1545 1
21 en eventail 77 Atlante ~ 115 Bossage 1283 1
22 ił contre-courbes 78 Atrium [3ft] 116 Bosse 1167 1
23 accolade 79 Atropaion cm 117 Bouclie(e) 1502 1
24 ił contre-courbes 80 Attique [3ft] 118 Bouleuterion [illjJ
1 Abaque CJJ Ilamboyant 1 attique 119 Boulins, opes 1400 I
2 Abbaye, monastere 1477 1 25 inf\echi 81 Attribut [3ZJ 120 Boutisse 1227 1
3 About (2) 1488 1 26 tudor 82 Aureole [3[] 121 Branches, rameaux []1J
4 Abside [1[] 27 en ler ił cheval, 1 nimbe 122 Breteche
1 abside principale arc outrepasse 2 nimbe crucilere 123 Brique moulee en lor me 1359 1
2 absidiole 28 surhausse 3 gloire 124 Brique tanisee l::][}
5 Acanthe []Q] 29 rampant 4 mandorle 125 Broderie []ft]
6 Accoudoir [J[] 30 de decharge 5 nimbe carre 126 Bucrane [][l
7 Acrotere [JIJ 40 Arcade Q[] 83 Autel 1476 1 127 Buflet d'orgue 1569 1
8 Adyton L:[] 1 arcade aveugle 1 table 128 Butee 1439 1
9 Agnus Dei CI] [§§] 2 petite arcature 2 soubassement
10 Agora C]J 3 galerie de circulation , galerie 3 sepulcre
11 Agrale, ciel d'arc C]J naine 4 tabernacle 129 Caisson 1303 1
12 Aile c:::I[] 41 Arc aveugle 1396 1 5 antependium 130 Caldarium c:mJ
13 Alcove Ol] 42 Arc-boutant (1); arche (2) 1395 1 6 retable 131 Calotte 1133 1
14 Alignement 1379 1 43 Arc de triomphe 1397 1 7 tableau d'autel 132 Calvarie 1279 1
15 Allege 1710 I 44 Arc diaphragme [}[] 8 ciborium 133 Campanile []2J
16 Allegorie [1§] 45 Arc-doubleau 1244 1 9 baldaquin 134 Campo-santo, cimetiere ~
17 Al secco DIl 46 Arc-doubleau transversal 1649 1 10 maitre-autel 135 Canabae []1J
18 Alternance des supports 1573 1 47 Arc lormeret 1712 1 11 autel secondaire 136 Cancel [§1J
19 Ambon oru 48 Archange cm 12 autel-table 137 Candelabre 1284 1
20 Ambon (1, 2); sanctuaire (3); 49 Arche (2) 1395 1 13 autel-coflre 138 Cannelures 1285 1
Bima (4) [ll] 50 Architecture cistercienne []]I] 14 autel-bloc 139 Canon 1286 1
21 Amour [2[] 51 Architecture revolutionnaire 15 autel sarcophage 140 Cantonne 1287 1
22 Amphiprostyle D2J 1600 1 16 retable gothique, polyptique 141 Capucine, larmier 1470 I
23 Amphitheatre ~ 52 Architecture simulee 1402 1 17 predelle 142 Carreau 1277 1
24 Ane des Rarneaux ~ 53 Architrave ~ 18 panneau central 143 Carre du transept I 650 I
25 Ange QI] 54 Architrave syrien ~ 19 autel polyptique 144 Cariatide 1298 1
1 archange 55 Archivolte cm 1394 1 20 couronnement 145 Cartilage WIJ 1403 1
2 ange gardien 56 Arete 1691 I 21 autel lixe 146 Cartouche 1301 1
3 cherubin 57 Armes 22 autel portatil 147 Casemate 1305 1
4 seraphin 58 Armes luneraires [@] 84 Autel portatil 1552 1 148 Castellum ~
5 putto 1 bouclier mortuaire 85 Auxi\iateurs, les quatorze 1135 1 149 Cathedrale 1304 1
26 Annelets ~ 59 Armoires , armes , blason 1248 1 86 Avant-corps 1619 1 150 Cathedre 1738 1
27 Antelixe DQJ 1 heraldique 87 Avant-corps ił cote 151 Cavaedium uru
28 Antependiurn DIJ 1210 1 2 metaux et couleurs de I'entree 1782 1 152 Cavea Ul]
29 Ante , pilier d'angle [2[] Mraldiques 88 Azulejo [§IJ 153 Cella []ill
30 Anthernion cm 3 emblemes heraldiques 154 Celosia 1100 I
31 Apodyterium DTI 4 blasons parlants 155 Ceramique 1102 1
32 Apotre ~ 5 attribut du blason 89 Bague de colonne 1478 1 1577 1 1 la"ience
33 Appareil 1480 I 6 ornement exterieur du blason 90 Baie serlienne 1642 1 2 majolique
34 Applique rnurale 1309 1 7 tenants 91 Balcon ~ 3 porcelaine
35 Appui , allege 1542 1 8 devise 1 plate-Iorme 4 gres
36 Aqueduc cm 60 Arriere-chceur 1599 1 92 Baldaquin c:::fi2J 5 gres de Rhenanie
37 Arabesque D[] 61 Arsenal [].[l 93 Balustre 1729 1 "6 terre cuite
38 Arbre de vie , croix-arbre 1162 1 62 Art byzantin 1697 1 1 balustrade 156 Chaire [J]J
39 Arc 1393 1 63 Art de travailler I'argent 1794 1 94 Balustre (1) ; parclose (2) 1729 1 1 autel-chaire
1 pied-droit 64 Art du jardin 1469 1 95 Bandes de vagues 1188 1 2 pied
2 sommier 1 conception 96 Bandes lombardes 1382 1 3 cuve
3 tas de charge architectonique-geometrique 97 Baptistere G[J 4 abat-voix
4 ciel de voOte 2 parc baroque 98 Barbacane cm 5 chaire-bateau
5 portee 3 gloriette 99 Barlotiere 1756 1 6 chaire exterieure
611eche 40rangerie 100 Bas-cote 1452 1 157 Chambre ił cheminee 1322 1
7 tete 5 jardin anglais 101 Base CZQJ 158 Chambre ił cheminee (2) 1627 1
8 intrados 65 Artesonados cm 102 Base attique [lI] 159 Chambre des tortures 1270 I
9 extrados 66 Art liguratil 1699 1 103 Basilique c:::zgJ 160 Chanlrein 1194 1 I 643 I
10 en plein cintre 67 Art hellenistique 1698 1 104 Beflroi, donjoncm 161 Chantier 1671 I
11 surbaisse 68 Art Isabelle 1269 1 105 Besants 1350 I 162 Chapelle 1291 I
12 elliptique 69 Art mudejar 1435 1 106 Beton czru 163 Chapelle ił double etage 1165 1
13 en anse de panier 70 Art nouveau 1637 1 107 Beton brut [1[] 164 Chapelles rayonnantes
14 epaule 71 Art preroman [3Q] 108 Billettes 1604 1 1295 1 1760 I
15 ogival surbaisse 72 Arts and Crafts []g] 109 Bima (4) c:::zgJ 165 Chapelle votive 1294 1
16 brise , en tiers point (normal) 73 Arts liberaux, les sept 1646 1 110 Blaker, applique murale 1309 1 166 Chapiteau 1226 1
170gival 74 Aspic ~ 111 Blason 1248 1 167 Chartreuse 1302 1
 Francuski 50 l

168 Chateau 1496 1 207 Colombier (1) ; columbarium de Saint-Antoine 284 Echine 1170 I
169 Chateau fort I 786 1 (2) 1316 1 4 croix de Saint-Pierre 285 Eclectisme 1172 1
170 Chateau fort habite par plu- 208 Colonnade 1320 I 5 croix de Saint-Andre 286 Ecoin<;:on 1491 11 808 1
sieurs proprietaires 1787 1 209 Colonne 1317 1 6 croix en forme d'V 1 ecoin<;:on d'arc
171 Chauffoir (1) ; chambre ił chemi- 210 Colonne de la Flagellation 7 croix de Lorraine 2 ecoin<;:on
nee (2) 1627 1 1318 1 8 croix egyptienne, 3 pendentif
172 Cheneau 1288 1 211 Colonne en trois quarts crux ansata 4 pendentif
173 Chemin de croix 1160 I de rond 1319 1 9 croix papale 287 Ecole de Fontainebleau 1206 1
174 Che min de Jerusalem 1274 1 212 Columbarium (2) 1316 1 10 Chrisme 288 Edicule , tabernacle C]]
175 Chemin de ronde 1107 1 213 Commodite 1125 1 11 croix russe 289 Eglise ił double chevet 1164 1
176 Cheminee 1321 I 214 Complement optique 1479 1 12 croix repetee 290 Eglise , allegorie de l' 1332 1
177 Chemise 1438 1 215 Compluvium 1126 1 13 croix potencee 291 Eglise ił mats 1339 1
178 Cherubin 1104 1 216 Confession 1324 1 14 croix ancree 292 Eglise ił pilasters 1345 1
179 Chinoiserie 1105 1 217 Confessionnal 1325 1 15 croix treflee 293 Eglise ił plan trefle [JJ2]
180 Chippendale 1106 1 218 Conque 1323 1 16 croix de Malte 294 Eglise ił tribunes 1336 1
181 Chceur 1109 1 219 Console, corbeau 1777 1 17 croix-arbre 295 Eglise commemorative 1342 1
1 deambulatoire 1 console en bois 18 croix-branche 296 Eglise des dominicains 1338 1
2 absidioles 220 Console en bois 1312 I 242 Crosse 1134 1 297 Eglise des minorites 1340 I
3 chapelles rayonnantes 221 Construction en briq ues GIl 243 Crucifix 1355 1 298 Eglise des ordres
4 clóture 222 Construction en ossature 1692 1 244 Crypte 1357 1 mendiants 1346 1
5jube 223 Contrapposto 1326 1 1 confession 299 Eglise en bois, stavkirke 1339 1
6 grille 1 jambe de soutien 2 crypte annulaire 1 eglise ił mats
7 chceur ił clóture arrondie 2 jambe libre 3 crypte ił galeries 300 Eglise et la Synagog ue, l' 1173 1
8 choeur ił clóture rectiligne 224 Contreforts 1579 1 4 crypte-halle 301 Eglise fortifiee 1337 1
9 clóture polygonale 1 contrefort 245 Cul-de-Iampe 1805 1 302 Eglise-halle 1335 1
10 chceur etreci 2 arc-boutant 246 Cul d'imposte 15431 303 Eglise ronde 1341 I
11 chceur ił absides 225 Corbeau 1777 1 247 Culee , pied-droit, butee 1439 1 304 Eglise-salle 1344 1
echelonnees 226 Core 1328 1 248 Cunei 1306 1 305 Elan gothique 1233 1
12 deambulatoire et absidioles 227 Corniche 1647 1 249 Cupidon 1182 1 306 Embleme 1175 1
13 chceur trefle, trilobe 228 Corniche 1246 1 250 Curie 1362 1 307 Embrasure 1490 I
14 eglise ił double chevets 1 corniche du socle 251 Custode 1626 1 308 Empire 1176 1
182 Chceur ił absides 2 bandeau 252 Cycle de la passion 1160 I 309 Enceinte, rempart, muraille
echelonnees lJ:j]J ITIIl 3 corniche ił versa nt 1309 1
183 Chceur des nonnes o::I;TI 4 corniche, larmier 310 Encoches 1297 1
184 Chceurs secondaires 5 corniche de I'entablement 253 Damasquinage 1143 1 311 Encorbellement 1779 1
communicants 0J:1J grec 254 Damier 1684 1 1 oriel
185 Christ de pitie 1169 1 6 corniche de porte, fenetre 255 Deambulatoire 1463 1 312 Enfilade UD
186 Chronogramme []JKJ 7 corniche ił ressaut 256 Decoration 1145 1 313 Enroulements, volutes 1803 1
187 Churriguersime OJ]] 229 Corniche de I'entablement 1 decor 314 Entablement [lli
188 Ciboire (2) 1130 I grec 1246 1 257 Demi-colonne 1559 1 315 Entasis 1178 1
189 Ciborium (1 ); ciboire (2) 1130 1 230 Corps de logis 1127 1 258 Demi-colonne 1652 1 316 Entre-colonnement 1267 1
190 Cimaise 1471 I 231 Cosmati 1128 1 1 demi-colone ił grand diametre 317 Entrecroisement 1575 1
191 Cimetiere ~ 232 Cóte de I'epitre 1669 1 2 demi-colonne ił petit diametre 318 Entrelacs 1197 11 536 1
192 Cinquecento um 233 Cóte de I'evangile 1668 1 259 Denticules 1790 I 1791 I 319 Epistyle 1180 I
193 Cinq-feuilles , quintefeuille 234 Coupole 1327 1 260 Denticules (1 ); about (2) 1260 I 320 Epitaphe D.MJ
1528 1 1 pendentif 261 Dent de chien 1582 1 321 Epoque victorienne 1765 1
194 Ciselure , ciseler 1132 1 2 pendentif 262 Dents de scie 1530 I 322 Escalier 1634 1
195 Clair etage 1666 1 3 voute domicale 263 Desornamentado 1146 1 1 volee
196 Clair etage (1) ; hourd (2) 1256 1 4 coupole sur pendentifs 264 Dessus-de-porte 1678 1 2 decrochement
197 Clef d'arc ~ 5 coupole ił trompes 265 Detache(e) 3 palier
198 Clef de voute 1804 1 6 trompe 266 Detrempe 1466 1 1717 1 41imon
1 clef de voute en noeud 7 tambour 267 Deuxieme Renaissance 1147 1 323 Escalier en colima<;:on 1635 1
2 clef pendante 80culus 268 Diable 1148 1 1 noyau d'escalier ił vis
199 Clef pendante 1805 1 9 lanterne 269 Diazóma, praecinctiones 1150 I 324 Estrade 1541 I
200 Clef pendante , cul-de-Iampe 10 ił double calotte 270 Diptere [I§I] 325 Etage noble CZ[] 1524 1
1805 1 235 Cour d'honneur 1129 1 271 Directoire 163 326 Etoffage 1546 1
201 Cloitre 1356 1 236 Couronnement 1802 1 272 Dóme ił bulbes superposes 1770 I 327 Etresillon 1789 1
202 Clóture [MIl 237 Crochet 1462 1 273 Dóme , cathedrale 1304 1 328 Evangelistes 1183 1
203 Clóture de chceur, cancel ~ 238 Crochet, crosse 1134 1 274 Donateur 1153 11 213 1 1 tetramorphe
204 Coiffe 1348 1 239 Croisee de trasept, carre du 275 Donjon 1154 1 1664 1 329 Exedre 1174 1
205 Collegiale 1315 1 transept 1650 I 276 Donjon , tour d'habitation 1763 1 330 Extrados (2) 1314 1
206 Colombage 1789 I 1 croisee marquee 277 Dorsal 1788 1 331 Ex-voto 1184 1 1775 1
1 seuil 2 arc diaphragme 278 Dortoir 1155 1
2 montant 3 pilier diaphragme 279 Doxal 1349 1
31inteau 4- 280 Draperie 1158 1 332 Favade 1190 I
4 traverse 5 tour-Ianterne 1 etude de drape 333 Favade ił empilage 1657 1
5 etresillon 240 Croisillons 1591 I 281 Drólerie D..§I] 334 Fasce 1192 1
6 panneau 241 Croix 1360 I 335 Fauces 1193 1
7 poutre de plancher , solive 1 croix grecque 336 Faunes 1166 1
8 about 2 croix latine 282 Echauguette [][l 337 Fausse favade [J]J]
9 console 3 croix en Tau , croix 283 Echelonnement 1633 1 338 Fausse voute 1558 1
502 Francuski
339 Faux-pignon 1689 1
340 Faux triforium 1702 1
341 Fenetre 1472 1
1 embrasure
2 pied-droit
3 appui
41inteau
5 encadrement, profil
6 meneaux
7 remplage
8 fronton
9 croisee
10 fenetre en plein cintre
11 fenetre geminee, jumelee
12 fenetre jumelee
13 tripiet
14 arc de decharge
150culus
16 lobe, quadrilobe, en trou
de serrure
17 oeil-de-boeuf
18 roue
19 rose
a
20 fenetre lancette
a
21 fenetre remplage
22 fenetre a fronteau
a
23 fenetre segment
24 fausse fenetre, fenetre
dormante
a
342 Fenetre I'espagnole 1331 I
343 Feuillage, rinceaux 1608 1
344 Feston 1196 1
345 Ferronnerie 1347 1
346 Ferrures 1475 1
347 Filet 1595 1
348 Filigrane 1200 I
349 Flambeau 1201 I
350 Flamboyant 1202 1
351 Fleche 1260 I
352 Fleur de lis 1378 1
353 Fleuron 1368 1
354 Fleuves du Paradis 1620 I
355 Folie 1205 1
356 Fonctionnalisme 1209 1
257 Fontaine 1673 1
1 nymphee
2 fontaine a vasque
a
3 fontaine pile
4 jeux d'eaux
358 Fonte du bronze 1467 1
359 Fonts baptismaux lJ:J]]
360 Fonts baptismaux (2) 1533 1
361 Formes de toit 1139 1
1 toit en appentis
2 toit enbatiere
3 toit en croupe
4 toit a croupe faitiere
5 toit en pavillon
a
6 toit la mansarde
7 shed, en dents de scie
8 toit en poivriere
9 toit en bulbeux
a
10 dome bulbes superposes
11 toit enaccordeon
12 toit a rhombes
13 toits transversaux
14 toit en coque
15 toit suspendu
363 Forum 1207 1
363 Fresque 1208 1
364 Frettes crenelees 1352 1
365 Frigidarium 1209 1 424 Holborn-gable 1686 1 7 Blaker, applique murale
366 Frise 1212 1 425 Homme de douleur !:J][) 8 lampe des Apotres
367 a
Frise tete de bec 1414 1 426 Hortus 1254 1 473 Lunette 1391 I
368 a
Frise cones (doubles) 427 Hotel 1255 1 474 Lutrin 1584 1
1665 1 428 Hourd (2) 1256 1 a
475 Lutrin I'aigle 1585 1
369 Frise de feuillage 1608 1 429 Hypethre 1257 1
370 Frise en arcatures 430 Hypocauste 1258 1
intersectees ~ 431 Hypotrachelion 1259 1 476 Machicoulis 1399 1
371 Frise en arceaux [AZJ 477 Ma<;:onnerie 1437 1
372 Frise en ecailles, 1 de pierre
imbrications 1398 1 432 Iconostase 1261 I 2 de moellons
373 Frise en imbrications 1398 1 433 lIot 1265 1 3 en pierres d'origine glaciaire
374 Frise en ogives 1489 1 434 Impluvium 1262 1 4 de moellons appareilles
375 Frise en panneaux 1538 1 435 Imposte, sommier 1263 1 1701 I 5 en pierres de taille , ouvrage
376 Frise en pointes 436 Incrustation 1264 1 1714 1 en pierres carrees
de diamant 1149 1 1 intarsia 6 en briques
377 Frons scenae 1631 I 2 marqueterie 7 de remplissage
378 Frontispice , fronton [2TI] 3 incrustation 478 Mandorle 1404 1
379 Fronton 1444 1 4 damasquinage 479 Manierisme 1405 1
380 Fusarolle 1514 1 5 nielle 480 Mansarde 1406 1
381 FOt 1675 1 437 Instruments de la Passion 481 Marbre 1409 1
1451 I 1 pentelique
438 Insula, ilot 1265 1 2 de Paros
382 Gable 1766 1 439 Intarsia 1266 1 482 Marque de familie 1796 1
383 Galerie 1216 1 440 Interrompu 1576 1 483 Marque de tacheron, signe lapi-
384 Galerie d'arcades 1539 1 441 Intrados, embrasure 1490 I daire 1228 1
385 Galerie de circulation, galerie 484 Marqueterie 1408 1
naine 1217 1 485 Mascaron 1413 1
386 Galerie des Rois 1354 1 442 Jardin anglais [g§J 486 Masque a feuillage 1380 I
387 Galerie naine [2}l] 443 Jouee (1) ; extrados (2) 1314 1 487 Massif occidental 1754 1
388 Galilee 1381 I 1526 1 444 Jube 1376 1 488 Mauresque 1415 1
389 Gargouille 1624 1 445 Jumele 1792 1 489 Mausolee 1416 1
390 Garniture de volutes 1778 1 490 Meandres 1417 1
391 Geison, corniche de !'entable- 491 Meandres, bandes de vagues
ment grec 1218 1 447 Kalymatie 1278 1 1188 1
392 Gemine, jumele 1792 1 447 Kymation 1308 1 492 Medaillon 1419 1
393 Genie 1219 1 493 Megaron 1420 I
1 Junon 494 Meneaux 1373 1
394 Genie civil 1268 1 448 Labarum 1108 1 495 Merlon ~
395 Georgian style 1220 I 449 Labyrinthe 1369 I 496 Metope 1422 1
396 Gloire [§QJ 450 Lacis 1358 1 497 Meurtriere 1672 1
397 Gloriette 1225 1 451 Lady Chapel 1293 1 1370 I 498 Mezzanine 1423 1
398 Glyphe 1768 1 452 Lambrequin 1371 I 499 Mihrab 1428 1
399 Gobelin, tapisserie 1229 1 453 Lambris 1372 1 500 Minaret 1429 1
400 Gorge I 768 1 454 Lambris de boi s 1708 1 501 Misericorde 1430 I
401 Gothique en briques 1234 1 455 Lanterne 1374 1 502 Misericorde, Sept CEuvres de
402 Gothique primaire 1168 1 456 Lanterneau 1679 1 1645 1
403 Gothique rayonnant anglais 457 Larmier 1470 I 503 Module 1431 I
1144 1 458 Latrine en encorbellement 1780 I 504 Monastere 1477 1
404 Gothique speciale 1235 1 459 Lesene, bandes lombardes 505 Monastere 1310 I
405 Gotico florido 1231 I 1382 1 1 cloitre
406 Gótico oceanico 1232 1 460 Lice 1425 1 2 puits
407 Gouache 1245 1 461 Licorne 1273 1 3 eglise abbatiale, monastique
408 Gouttes 1392 1 462 Lierne 1377 1 4 salle capitulaire
409 Gradins, cavea 17221 463 Linteau 1445 I 1465 1 5 refectoire
410 Granulation, granuler 1236 1 464 Lobe 1759 1 6 parloir
411 Gravure, graver 1237 1 465 Loggia 1384 1 7 dortoir
412 Grille 1695 1 466 Logis seigneurial 1492 1 8 cloture
413 Grille, doxal 1349 1 467 Long-and-short-work 1385 I 506 Monoptere 1432 1
414 Grisaille 1238 1 468 Losanges 1607 1 507 Montant 1651 1
415 Grotesque 1240 I 469 Lucarne 1390 I 1473 1 508 Monument commemoratif
416 Guarineske 1243 1 470 Luftlmalerei, peinture murale 1548 1
417 Guirlande 1223 1 1389 1 509 Mosquee 1418 1
418 Gymnase I 222 1 471 Lumiere eternelle 1757 1 510 Moulure a profil convexe 1752 1
472 Luminaire 1705 1 1 moulure enquart de rond
1 candelabre a
2 boudin profil semicirculaire
419 Heraldique 1247 1 21ustre 3 moulure en trois quarts de
420 Hermes ~ 1249 1 3 lustre " Mere de Dieue" rond
421 Herse, orgue ~ 4 lustre-figurine 511 Moulure en quart de rond 1138 1
422 Hexalobe, polylobe 1690 I 5 chandelier du Careme 512 Moulure en trois quarts de
423 Historismus 1253 1 6 lumiere eterne Ile rond 1752 1
 Francuski 503
513 Motte 1433 1 6 ornement vegetal 609 Pignon a gradins, a redents 654 Qibla 1307 1
514 Munster 1436 1 7 ornement zoomorphique 1688 1 655 Quadrature 1366 1
515 Muraille 1438 1 8 ornements a figures 610 Pignon a redents 1688 1 656 Quadrige 1367 1
516 Mur bouclier (2) 1438 1 humaines 611 Pignon traversier 1187 1 657 Quadrilobe 1136 1
517 Mur de cloture (1) ; mur buclier 566 Ossuaire 1299 1 612 Pilastre 1529 1 658 Quatre-feuilles 1136 1
(2) 1713 1 567 Oubliette 1383 1 613 Pilier 1198 1 659 Quattrocento 1590 I
518 Mur de refend 1426 1 568 Oves 1272 1 1 pilier isole 660 Queen Anne style DKl
519 Mur de separation 1426 1 2 pilastre 661 Quintefeuille 1528 1
520 Mur diaphragme, de refend, de 3 pilier monocylindrique
separation 1426 1 569 Palais imperial 1523 1 4 pilier cruciforme
521 Mur-rideau 1363 1 570 Palier 1540 I 5 pilier fascicule 662 Rameaux [31J
522 Muses 1442 1 571 Palissade 1493 1 a
6 demi-colonne petit diametre 663 Redents 1774 1
523 Mutule 1441 1 572 Palladianisme 1494 1 a
7 demi-colonne grand 664 Refectoire 1593 1
573 Palmette 1495 I diametre 665 Reforme de Hirsau 1252 1
574 Panneau 1185 1 1693 1 614 Pilier d'angle [2[] 666 Regence 1594 1
524 Naiskos 1448 1 575 Pantocrator 1499 1 615 Pilotis, Sing" pilot 1531 1 667 Regency 1594 1
525 Naos 1449 1 576 Paon 1510 1 616 Pinacle 1532 1 668 Relief 1596 1
526 Narthex 1381 1 1526 1 577 Paradis 1450 I 1 corps 669 Reliquaire 1597 1
527 Nef 1453 1 578 Paraskenia 1500 I 2 fleche a
1 coffret reliques
528 Nef centrale 1329 1 579 Parc 1503 1 617 Pinces 1103 1 2 staurotheque
529 Nef laterale, cOllateral, 580 Parchemin pilie (2) 1189 1 618 Piscine (1, 3) ; fonts baptismaux 670 Rempart 1438 1
bas-cote 1452 1 581 Parloir 1504 1 (2) 1533 1 671 Remplage 1410 I
530 Neo-baroque 1457 1 582 Parclose (2) 1729 1 619 Plan basilical 1365 1 1683 1 672 Remplage aveugle ffiIl
531 Neo-gothique 1456 1 583 Parodos 1505 1 1 pilier principal 673 Remploi 1654 1
532 Neo-renaissance 1457 1 584 Parpaing 1776 1 2 pilier secondaire 674 Ressaut ~ 1446 1
533 Nervure 1809 1 585 Parterre 1506 1 620 Plan central ITQI] 675 Retable 1598 1
a
534 Nervure profil de poi re 586 Partie structurale adossee 621 Plancher champignon 1501 I 676 Rideau de pierre 1412 1
1564 1 1783 1 622 Plastique 1621 I 677 Rinceaux 1608 1
a
535 Nervure profil 587 Pastas 1507 I 623 Plate-forme 1710 I 678 Rocaille 1440 I 1601 I
rectangulaire [ill]] 588 Patine 1509 1 624 Plinthe 1537 1 679 Rococo 1602 1
536 Nervure de formmeret WIJ 589 Pavillon lliIIl 625 Poele en fa"ience 1525 1 680 Roland 1603 1
537 Nervure d'encadrement 1810 I 1 pavillon de jardin , gloriette 626 Point de fuite 1586 1 681 Romantisme 1606 1
538 Niche feinte 1771 I 2 pavillon d'angle 627 Poisson 1615 1 682 Rosace 1610 I
539 Nieile 1458 1 590 Pelican 1512 1 628 Polychromie, etoffage 1546 1 683 Rose [§IT]
540 Nimbe 1224 1 1459 1 591 Pendentif 1513 1 629 Polylobe 1690 I 1759 1 684 Rotonde 1609 1
541 Nimbe crucifere 1460 I 592 Pergola 1515 1 630 Polyptyque 1547 1 685 Rundbogenstil,
542 Nombre d'or 1793 1 593 Periacte 1516 1 631 Pomme de pin 1700 I style neoroman 1613 1
543 NympMe 1461 I 594 Peribole 1517 1 632 Ponderation 1801 I 686 Rustique 1614 1
595 Peridrome 1518 1 633 Portail 1550 1
596 Periptere ~ 1 linteau
544 Obelisque 1464 1 597 Peristyle 1522 1 2 tympan 687 Sacristie 1785 1
545 Octogone 1474 1 598 Perron 1636 1 3 trumeau 688 Saints 1704 1
546 CEil-de-boeuf 1772 1 599 Perspective 1521 I 4 montant 689 Saint-Sepulcre 1241 I
547 CEuvre sculptee des ateliers 1 perspective inversee 5 pied-droit 690 Sala terrena 1628 1
1623 1 600 Phenix 1195 1 6 intrados des voussures 691 Sali e capitulaire 1290 I 1410 1
548 Ogive , ogival 1468 1 601 Pied-droit 1439 1 7 pignon 692 Salle transversale 1549 1
549 Opes 1400 I 602 Pied-droit 1612 1 8 encadrement du portail 693 Sanctuaire (3) cm
5500pisthodome 1478 1 1 intrados, embrasure 634 Portail nuptial ~ 1564 1 694 Sarcophage 1629 1
551 Orangerie 1482 1 603 Piedestal 1526 1 1555 1 635 Porte fortifiee 1762 1 695 Sauvages, faun es []]§J
552 Orant 1481 I a
604 Pierre batir 1281 1 636 Portique 1533 1 696 Scamillus 1630 I
553 Oratoire 1483 1 1 moellon 637 Poterne de secours 697 Science des proportions 1566 1
554 Orchestre 1484 1 2 grand galet, bloc erratique 1215 11 556 1 1 canon
555 Ordre colossal I 758 1 3 pierre appareillee 638 Poutre de plancher, solive 2 nombre d'or
556 Ordre corinthien 1330 I 4 pierre de taille 1375 1 3 quadrature
557 Ordre dorique 1156 1 5 brique 639 Praecinctiones 1150 I 4 triangulation
558 Ordre ionique 1276 1 6 brique moulee enfrome 640 Predelle 1561 1 5 proportion harmonique
559 Ordre romain 1625 1 1728 1 7 brique tanisee 641 Presby1ere 1562 1 6 Modulor
560 Orfevrerie 1794 1 8 boutisse 642 Profil 1563 1 698 Scotie, cavet, gorge, glyphe
1 gravure, graver 9 parpaing 643 Projection axonometrique 1768 1
2 ciselure, ciseler
3 granulation, granuler
605 Pierre apparellee 1282 1
606 Pierre de taiile 1122 1 644
cm
Pronaos 1565 1
699 Sculpture [§EJ
1 fonte du bronze
561 Orgue 1184 1 607 Pierre de taille a coussinets 645 Propylees 1567 1 2 a cire perdue
562 Orgue, buffet d'orgue 1569 1 [@ 646 Proscenium 1568 1 3 fonte au sable
563 Oriel 1292 1 608 Pignon 1685 1 647 Prostyle 1570 I 4 sculptu re en pierre
564 Orientation 1485 1 1 fronton (pignon) triangulaire 648 Pseudo-basilique 1580 I 5 scu lpture moulee
565 Ornement 1486 1 2 fronton (pignon) curviligne 649 Pseudo-periptere I 581 I 6 sculpture en bois
1 decoration 3 interrompu 650 Pteron 1583 1 7 stuc
2 ornementation 4 brise 651 Purisme 1587 1 8 marbre artificiel
3 ornement decoratif 5 pignon a gradins 652 Putto 1588 1 9 stucco lustro
4 ornement structural 6- 653 Pylone I 589 1 700 Sculpture en boi s [I§ill
5 ornement geometrique 701 Sculpture en pierre 1280 I
504 Francuski
702 Sculpture moulee 1696 1 741 Style mozarabe 1434 1 771 Tete conjuratoire D§] 814 Trumeau [J][J
703 Sculpture ornementale 1622 1 742 Style perpendiculaire 1520 I 772 T/ile de clou 1137 1 815 Tympan 1750 1
1 acrotere 743 Style Plantagenet 1534 1 773 Tetramorphe 1721 I 816 Types d'eglises 1333 1
2 atlante 744 Style plateresque 1535 1 774 Theatre antique 1715 1 817 Typologie 1751 1
3 cariatide 745 Style rayonnant 1592 1 1 theatre grec 818 Tumulus 1749 1
4 Gore 746 Style Tudor 1747 1 2 theatre romain
5 Hermes 747 Stylobate 1674 1 3 amphitheatre
6 Amour 748 Stuc 1662 1 775 Thermes 1720 I 819 Versant 1130 I
7 Gupidon 749 Sudatorium 1676 1 776 Tholos 1724 1 820 Vertus et vices 1123 1
8 Putto 750 Suppedaneum 1677 1 777 Tierceron 1723 1 821 Vessie de poisson 1616 1
9 tete conjuratoire 751 Surbaissee, bombe 1645 1 778 Toit transversal U1TI 822 Vierges sag es et Vierges folles
10 ceuvre sculptee des atel iers 752 Symboles chretiens 1680 I 779 Toiture romaine 1142 1 1497 1
11 relief 1 Agnus Dei 780 Tombeau 1239 1 1748 1 824 Vitrail
12 relief immerge 2 aspic 1 plaque tombale 1 coloration du verre dans
13 bas-relief 3 alpha et omega 2 tombeau la masse
14 relief me piat 4 monogramme du Ghrist 3 sarcophage 2 verre double
15 haut-relief 5 ceil dans un triangle 4 epitaphe 3 grisaille des vitraux
16 metope 6 licorne 5 cenotaphe 4 resille en blomb
17 relief de tympan 7 poisson 781 Tonsure 1725 1 5 tringle transversale, barlotiere
704 Second Empire 1242 1 8 croix 782 Tore 1727 1 6 barre verticale
705 Second Pointed 1638 1 9 crois, cceur, ancre 783 Torsade 1694 1 7 plombs de vitrail
706 Seducteur 1361 1 10 pelican 784 Torse 1726 1 8 dalles de verre
707 Seicento 1639 1 11 paon 785 Tour 1761 I 825 Vitraux armoyes 1767 1
708 Se raphin 1641 I 12 phenix 1 clocher d'eglise 826 Vitre en cul-de-bouteille 1230 I
709 Serviette repliee (1 ); parchemin 13 diable 2 campanile 827 Volute 1648 1 1773 1
plie (2) 1189 1 14 signes du zodiaque 3 tou r d'escalier 828 Volutes 1803 1
710 Seuil 1544 1 15 typologie 4 tour fortifiee 829 VoOte 1648 1
711 Sgraffito 1644 1 16 evangelistes 5 tour d'habitation , donjon 1 voOte en berceau
712 Signe du maitre-d'oeuvre 1795 1 753 Synagogue 1681 I 6 beffroi 2 coiffe
713 Signe lapidaire 1228 1 754 Systeme d'Hippodamos 1251 1 786 Tour de flanquement 1203 1 3 extrados
714 Signes du zodiaque 1797 1 787 Tour d'escalier 1764 1 4 lunette
715 Socle 1124 1 788 Tour d'habitation 1763 1 5 voOte d'aretes
716 Solive 1375 1 755 TabernacIe 1706 1 789 Tour ouverte ił la gorge 6 arete
717 Sommier 1701 I 756 Table 1421 I [][l 7 voOte encroisee d'ogives
718 Soubassement 1353 1 757 Tablinum 1707 1 790 Transenna 1730 I 8 nervure
719 Spire 1653 1 758 Talon 1300 I 791 Transept 1454 1 1731 1 9 formation des travees
720 Stalle 1655 1 1 talon de base 792 Trappe d'oubliette 1769 1 10 arc-doubleau
721 Stalle ił troi s places 1296 1 2 doucine 793 Travaux des mois 1424 1 11 travee
722 Stalles du choeur 1656 1 3 talon 794 Travee 1578 1 1682 1 12 travee rythmee
1 stal le 4 doucine de base 795 Travee rythmee 1618 1 13 voOte surbaissee
2 accoudoir 759 Tambour 1708 1 796 Traverse 1424 1 1617 1 14 voOte domicale
3 dorsal 760 Tapisserie 1313 1 797 Trecento 1733 1 15 voOte reticulee complexe
4 misericorde 761 Tapis, tapisserie 1313 1 798 Trefle 1471 I 16 voOte en etoile
5jouee 1 tapisserie tissee ił la machine 799 Trefle flamboyant 1557 1 17 voOte ił nervures
6 drolerie 1554 1 2 tapisserie de haute et basse 800 Triangulation 1734 1 rayonnantes
723 Statute 1658 1 lisse 801 Tribune 1735 1 18 voOte en eventail
724 Staurotheque 1659 1 3 tapis noue 802 Tribune 1177 1 19 voOte ił cellules
725 Stavkirke 1339 1 762 Techniques de peinture 1401 I 1 chceur des nonnes 20lacis
726 Stele 1660 I 1 aquarelle 2 vraie tribune 21 voOte en arc de cloitre
727 Stereobate 1661 I 2 gouache 3 fausse tribune 22 voOte en ogive surbaissee
728 Stoa 1663 1 3 detrempe 4 tribune simu lee 23 voOte ił pan sur plan carre
729 Strotere 1670 I 4 fresque 803 Triforium 1743 1 24 coupole
730 Style adouci , style beau , 5 al secco 1 faux triforiu m 830 VoOte domicale 1152 1
Weicher Stil 1427 1 6 peinture ił I'hui le 804 T riglyphe 1744 1
731 Style Biedermeier ~ 7 technique mixte 805 Trilobe 1742 1
732 Style des freres Adam C]J 8 lacque 806 Tringle transve rsale, 831 Westphalisches Quadrat 1753 1
733 Style de transition 1572 1 763 Tectonique 1275 11 716 1 barlotiere 1756 1
734 Style Floris 1204 1 764 Tempie ił antes 1703 1 807 Trinite 1740 I
735 Style Herrera 1250 I 765 Tempie ił antes doubles [2QJ 808 Triptyque 1745 1 832 Yese ria 1784 1
736 Style jesuite 1275 1 766 Tenants 1746 1 809 Triquetre 1742 1
737 Style Louis XIV 1386 1 767 Tenie 1718 1 810 Trochile 1736 1
738 Style Louis XV 1387 1 768 Tentures de Gareme 1120 1 811 Trompe 1737 1 833 Zigzag 1806 1
739 Style Louis XVI 1388 1 769 Tepidarium 1719 1 812 Trone de gloire 1739 1 834 Zoophore 1798 1 1800 I
740 Style manuel in 1407 1 770 Terrasse d'entree 1571 I 813 Trophee 1498 1 835 Zopfistil 1799 1
 Niemiecki 505

NIEMIECKI 41 Arabeske D[J

42 Architravcm
8 Binder
9 Laufer
28 Gestelzter Bogen
29 EinhOftiger
43 Archivolte Q1J 79 Beichtstuhl 1325 1 30 Uberfangbogen
44 Arkade [A[J 80 Beischlag 1571 I 107 Bogenfeld 1584 1
1 Blendarkade 81 Beletage ~ 108 Bogenfries CAZJ
2 Zwergarkaden 82 Bema CllJ 109 Bogenlauf 1394 1
1 Abakus CI] 3 Zwerggalerie 83 Benediktinerchor []JQJ 110 Boiserie ~
2 Abfasen 1643 1 45 Arsenal [3[) 84 Bergfried CNJ 111 Bosse 1167 1
3 Abhangling 1805 1 46 Arte preromanico [3QJ 85 Bering 1438 1 112 Bossenwerk 1283 1
3 Aborterker 1780 I 47 Artesonado []I] 86 Beschlagwerk 1475 1 113 BrauttOr 1551 I
5 Abtei 1477 1 48 Arts and Crafts []2J 87 Beton [Z[] 114 Broderie U§]
6 Abwalmen 1140 I 49 Aspis 1812 1 88 Bettelordenskirche 1346 1 115 BronzeguB 1467 1
7 Accoudoir C2J 50 Astragal ~ 89 Biedermeierstil [lliD 116 Brunnen 1673 1
8 Adam style ~ 51 Astwerk [31J 90 Bildende Kunst 1699 1 1 Nymphaums
9 .A.dikula C[) 52 Atlas, Atlant [3§J 91 Bildhauerkunst 1621 I 2 Schalenbrunnen
10 Adlerpult 1585 1 53 Atrium [3§J 1 BronzeguB 3 Stockbrunens
11 Adorant [:=1J 54 Attika [3[J 2 GuB mit verlorener Form 4 Wasserkunst
12 Ady ton L::[] 1 AttikageschoB 3 Sandformverfahren 117 Brutalismus [Z[]
13 Agnus Dei ClJ 55 Attische Basis [lI] 4 Steinplastik 118 Bukranionfries [][l
14 Agora c::::]] 56 Attribut ~ 5 SteinguB 119 Buleuterion UQJ
15 Agraffe C]J 57 Auflager 1543 1 6 Holzplastik 120 Burg 1786 1
16 Akanthus [J]J 58 Aureole []Q] 7 Stuck 121 Butzenscheibe 1230 I
17 Akroterion [JIJ 59 Auskragung 1446 1 8 Marmorstuck 122 Byzantinische Kunst 1697 1
18Alae ~ 60 Auslucht 1782 1 9 Stucco lustro
19 Alkoven 01J 61 Axonometrie c::IZJ 92 Binder 1227 1
20 Allegorie D:§] 62 Azulejo []I] 93 Birnstab 1564 1 123 Caldarium [lli]
21 Al secco c::HJ 94 Bischofsstuhl 1738 1 124 Calvaire 1279 1
22 Altan ~ 95 Blaker 1309 1 125 Campanile []g]
23 Altar 1476 1 63 Backsteinbau QIJ 96 Blatt 1759 1 126 Campo santo ~
1 Mensa 64 Backsteingotik 1234 1 97 Blattfries 1608 1 127 Canabae [@
2 Stipes 65 Baldachin ~ 98 Blattmaske 1380 I 128Castell ~
3 Sepulcrum 66 Balkenkopf 1488 1 99 Blattwelle 1308 1 129 Cavaedium []ill
4 Tabernakei , .A.dikula 67 Balkon ~ 100 Blendbogen 1396 1 130 Cavea lliJ
5 Antependium 1 Altan , Sbller 101 Blendfassade O]]J 131 Cella ~
6 Retabel 68 Baluster 1729 1 102 Blendgiebel 1689 1 132 Celosia 1100 I
7 Altarblatt 1 Balustrade 103 BlendmaBwerk 0Il 133 Cherub 1104 1
8 Ciborium 69 Bandelwerk 1778 1 104 Blendnische 1771 I 134 Chinoiserie 1105 1
9 Baldachin 70 Bandrippe [IDjJ 105 Blendtriforium 1702 1 135 Chippendale 1106 1
10 Hochaltar 71 Baptisterium [§[] 106 Bogen 1393 I 136 Chor 1109 1
11 Nebenaltare 72 Barbakane []Z] 1 Widerlagern 1 Chorumgag
12 Tischaltar 73 Barmherzigkeit, die sieben 2 Kampfer 2 Kapellenkranz
13 Kastenaltar Werke der 1645 1 3 Anfanger 3 Radialkapellen
14 Blockaltar 74 Basilikacm 4 SchluBstein 4 Chorschranken
15 Sarkophagaltar 75 Basis LZQJ 5 Spannweite 5 Lettner
16 FIOgelaltar 76 BauhOtte 1671 I 6 Stich (Pfeil-)hbhe 6 Chorgitter
17 Predella 77 Bauplastik 1622 1 7 Haupt Stirn 7 runder ChorschluB
18 Altarschrein 1 Akroterion 8 Laibung 8 gerader, flacher, platter
19 Wandelaltar 2 Atlas 9 ROcken ChorschluB
20 Gesprenge 3 Karyatide 10 Rundbogen 9 eckiger (polygonaler)
21 feste Altar 4 Kore 11 Flach- , Stich-, ChorschluB
22 Tragaltar 5 Herme Segmentbogen 10 eingezogener Chor
24 Ambo oru 6 Amorette 12 Elliptischer Bogen 11 Staffel-Chor
25 Amorette [g[J 7 Eroten 13 Korbbogen 12 Chor mit Chorumgang
26 Amphiprostylos [2gJ 8 Putten 14 Schulter-, Kragsturz- , und Kapellenkranz
27 Amphitheater C2Il 9 Neidkopf Konsolbogen 13 Dreikonchenchor
28 Amphorengewblbe D1J 10 Hettenplastik 15 Spitzbogen, flach , gedrOckt 14 doppelchbrige Aniagen
29 Angstloch 1769 1 11 Relief 16 Spitzbogen, normal, 137 Chorgestehl 1656 1
30 Ante [2[J 12 versenktes Relief gleichseitig 1 Stalle
31 Antefix ~ 13 Flachrelief 17 Spitzbogen, Oberhbht 2 Accoudoir
32 Antentempel 1703 1 14 Halbrelief 18 Lanzettbogen 3 Dorsale
33 Antependium []IJ 15 Hochrelief 19 Kleeblatt- oder 4 Miserikordie
34 Anthemion Q2J 16 Metopen-Reliefs DreipaBbogen, rund , 5 Wangen
35 Anuli ~ 17 Giebel-Reliefs 20 Kleeblatt- oder 6 Drolerien
36 Apodyterium Q1] 78 Baustein 1281 I DreipaBbogen, spitz 138 Chbrlein 1292 1
37 Apostel ~ 1 Bruchstein 21 Facher-, Zackenbogen 139 Chorquadrat 1364 1
38 Apotropaische Plastik 2 Feldstein 22 Kielbogen 140 Chorscheitelrotunde 1609 1
[R] 3 Haustein 23 EselsrOcken 141 Chorschranken ~
39 Apsis [][l 4 Quader 24 Flammenbogen 142 Chronogramm ~
1 Hauptapsis 5 Backstein 25 Vorhangbogen 143 Churriguerismus [Ij]J
2 Nebenapsiden 6 Formstein 25 Tudorbogen 144 Ciborium 1130 I
40 Aquadukt c:m 7 Lohstein 27 Hufeisenbogen 145 Cinquecento um
506 Niemiecki
146 Columbarium 1316 1 196 Dreiviertelsaule 1319 1 1 Laibung 2 NebenslOtzen
147 Commodite lJ1.[] 197 Dreiviertelstab 1752 1 2 Gewande 276 Gebust 1545 1
148 Compluvium [J2§J 198 Drólerie []]I] 3 Sohlbank 277 Gedrehtes Tau 1694 1
149 Confessio 1324 1 4 Sturz 278 Gefangener Raum
150 Corps de logis 1127 1 5 Profil 279 Geisipodes 1790 I
151 Cosmaten-Arbeit 1128 1 199 Early English 1168 1 6 Stabwerk 280 Geison 1218 1
152 Cour d'honneur [J2ill 200 Ecclesia und Synagog e 1173 1 7 MaBwerk 281 Gekuppelt 1792 1
153 Curtain wall 1363 1 201 Echinus 1170 I 8 Verdachung 282 Genius 1219 1
202 Eckblatt, -sporn 1695 1 9 Fensterkreuz 1 Juno
203 Ehrenhof 1129 1 10 Rundbogen-Fenster 283 Georgian style 1220 I
154 Dachformen 1139 1 204 Eierstab 1272 1 11 Gekuppeltes Fenster 284 Gesims 1246 1
1 Pultdach 205 Einhorn 1273 1 12 Zwillingsfenster 1 Sockel-Gesims
2 Satteldach 206 Eklektizismus 1172 1 13 Drillingsfenster 2 Gurt-Gesims
3 Walmdach 207 Emanuel-Stil 1407 1 14 Uberfangbogen 3 Kall- , Kapp-Gesims
4 KrOppelwalmdach 208 Emblem 1175 1 15 Rundfenster 4 Kranz-, Haupt-Gesims
5 Zeltdach 209 Empire 1176 1 16 PaB- , Kleeblatt- , 5 Geison
6 Mansarddach 210 Empore 1177 1 SchlOssellochfenster 6 TOr- , Fenster-Gesims
7 Sagedach 1 Nonnenchor 17 Ochsenauge 7 Verkrópfung
8 Helmdach 2 echte Empore 18 Radfenster 285 Gesprenge 1802 1
9 Zwiebeldach 3 unechte Empore 19 Fensterrose 286 Gesprengt 1576 1
10 Welsche Haube 4 Schein-Empore 20 Lanzettfenster 287 Getafel 1708 1
11 Faltdach 211 Emporenhalle 1336 1 21 MaBwerkfenster 288 Gewande 1612 1
12 Rautendach 212 Enfilade [2I] 22 Giebelfenster 1 Laibung
13 Querdacher 213 Engel cm 23 Segmentfenster 289 Gewólbe 1648 1
14 Schalendach 1 Erzengel 24 Blendfenster 1 Tonnengewólbe
15 Hangedach 2 Schutzengel 242 Fensterkorb 1331 I 2 Kappen
155 Dachgaube 1473 1 3 Cherubim 243 Feston 1196 1 3 Wangen , Walme
156 Dachreiter 1679 1 4 Seraphim 244 Fiale 1532 1 4 Stichkappe
157 Damaszierung 1143 1 5 Putten 1 Leib , Schaft 5 Kreuzgratgewólbe
158 Deambulatorium 1463 1 214 Englischer Garten [2ill 2 Helm, Riesen 6 Grate
159 Deckenbalken 1375 1 215 Entasis 1178 1 245 Filigran 1200 I 7 Kreuzrippengewólbe
160 Decorated style 1144 1 216 Entrelacs 1179 1 246 Fisch !NI 8 Rippen
161 Degagiert 1466 1 217 Epistelseite 1667 1 247 Fischblase 1616 1 9 Jochbildung
162 Dekoration 1145 1 218 Epistyl 1180 I 248 Flambeau 1201 I 10 Gurtbógen
1 Dekor 219 Epitaph Dm] 249 Flamboyant 1202 1 11 Joche
163 Denkmal 1548 1 220 Erbiirmdebild 1169 1 250 Flankenturm 1203 1 12 Rhy1hmische Travee
164 Denkmalkirche 1342 1 221 Erker 1779 1 251 Flechtband-Fries 1536 1 13 Gebust busig
165 Desornamentado-Stil 1146 1 1 Chórlein 252 Fleur de lis 1378 1 14 Domikalgewólbe
166 Deutsches Band l:Zill 222 Erote 1182 1 253 Floris-Stil 1204 1 15 Figurierte Gewólbe
167 Deuxieme Renaissance 1147 1 223 Erzengel C1QJ 254 Flucht 1379 1 16 Sterngewólbes
168 Diamantfries 1149 1 224 Estilo Isabel 1269 1 255 Fluchtpunkt 1586 1 17 Netzgewólbes
169 Diazoma ~ 225 Estrade 1541 I 256 Folly 1205 1 18 Fachergewólbe
170 Dielenkopf 1441 I 226 Evangelienseite I 668 1 257 Formstein 1359 1 19 Zellengewólbe
171 Dienst 1652 1 227 Evangelisten 1183 1 258 Forum 1207 1 20 gewundenen Reihungen
1 alter Dienst 1 Tetramorph 259 Freitreppe 1636 1 21 Klostergewólbe
2 junger Dienst 228 Ewiges Licht 1757 1 260 Fresko-Malerei 1208 1 22 Muldengewólbe
172 Dipteros ~ 229 Exedra 1174 1 261 Fries 1212 1 23 Spiegelgewólbe
173 Directoire 1163 1 230 Ex voto 1184 1 262 Frigidarium 1209 1 24 Kuppel
174 Dirnitz 1627 1 263 Frontale 1210 1 290 Gewundene Reihungen 1358 1
175 Docke 1729 1 264 Frontispiz [m:J 291 Giebel 1685 1
176 Dom 1304 1 231 Fach 1185 11 693 1 265 Funeralwallen [][l 1 Dreiecks
177 Domikalgewólbe 1152 1 232 Fachwerk 1789 1 1 Totenschild 2 Segmentgiebel
178 Donator ~ 1 Schwelle 266 FOnfbiatt 1528 1 3 gesprengt
179 Donjon 1154 1 1664 1 2 Stander, Stiel, Salue 267 FOnfpaB 1759 1 4 verkrópft
180 Doppelantentempel [2QJ 3 Rahm , Rahm(en)holz , 268 Funktionalismus 1214 1 5 Treppen-, Stallelgiebel
181 Doppelchórige Anlage 1164 1 Oberschwelle, Bundbalken 6 Knickgiebel
182 Doppelkapelle 1165 1 4 Riegel , Zwischenriegel 292 Girlande 1223 1
183 Dorische Ordnung 1156 1 5 Streben 269 Galerie 1216 1 293 Glasmalerei 1767 1
184 Dorischer Eckkonflikt 1157 1 6 Fach , Gefach, Feld 270 Galilaa 1450 I 1 musivische G.
185 Dormitorium ~ 7 Deckenbalken 271 Ganerbenburg 1787 1 2 Uberfangglas
186 Dorsale 1788 1 8 Balkenkópfe 272 Gartenkunst 1469 1 3 Schwarzlot
187 Doxale 1349 1 9 Knaggen 1 architektonisch-geometrisch 4 Bleiruten
188 Draperie 1158 1 233 Fallgatter [§Z] gestaltete Garten 5 Sturmstangen
1 Gewandstudien 234 Faltwerk 1189 1 2 Barock-Park 6 Windruten
189 Dreiblatt 1741 1 235 Fase 1194 1 3 Gloriette 7 Bleihaften
190 Dreifaltigkeit 1740 I 236 Fassade 1190 I 40rangerie 8 Betonglas
191 Dreikonchenanlage 1109 1 237 FaBmalerei 1546 1 5 Englische Garten 294 Gloriette 1225 1
192 DreipaB 1741 1 238 Fastentuch 1120 I 273 Gaupe 1473 1 295 Gloriole 1224 1
193 Dreischenkel 1742 1 239 Faszie 1192 1 274 Gebalk [l§] 296 Gnadenstuhl 1739 1
194 DreischneuB 1557 1 240 Fauces 1193 1 275 Gebundenes System 1683 1 297 Gobelin 1229 1
195 Dresitz 1296 1 241 Fenster 1472 1 1 HauptstOtzen 298 Goldener Schnitt 1793 1
 Niemiecki 507
299 Goldschmiedekunst 1794 1 348 Intarsia 1266 1 2 Brunnenhaus 7 Tambur
1 Gravieren 349 Interkolumnium 1267 1 3 Kirche 8 Auge
2 Ziselieren 350 lonische Ordnung 1276 1 4 Kapitelsaal 9 Laterne
3 Granulieren 351 Isabell-Stil 1269 1 5 Refektorium 10 zweischalig
300 Gotico florido 1231 I 6 Parlatorium 426 Kurie 1362 1
301 Gótico oceanico 1232 1 7 Dormitorium 427 Kymation 1308 1
302 Gotischer Schwung 1233 1 352 Jagdstern 1443 1 8 Klausuren
303 Gouache-Malerei 1245 1 353 Jerusalemsweg 1274 1 397 Knagge 1312 1
304 Grabmai 1239 1 354 Jesuitenstil 1275 1 398 Knorpelwerk o:m 428 Labyrinth 1369 1
1 Grabplatte 355 Joch 1578 1 399 Kollegiatskirche 1315 1 429 Lady Chapel 1370 I
2 Tumba 356 Jugendstil 1637 1 400 Kolonnade 1320 I 430 Laibung 1490 I
3 Sarkophag 357 Jungfrauen, Kluge 401 Kolossalordnung 1758 1 431 Lambrequin 1371 I
4 Epitaph und T6richte 1497 1 402 Kolumbarium 1316 1 432 Lambris 1372 1
5 Kenotaph 403 Kommunizierende 433 Lamm Gottes [][l
305 Granulieren 1236 1 Nebench6re o::HJ 434 Langhaus 1329 1
306 Grat ~ 358 Kachel 1277 1 404 Konche 1323 1 435 Lang- und Kurzwerk 1385 1
307 Gravieren 1237 1 359 Kachelofen 1525 1 405 K6nigsgalerie 1354 1 436 Laterne 1374 1
308 Grisaille 1238 1 360 Kalotte 1133 1 406 Konsole 1777 1 437 Laube 1539 1
309 Groteske 1240 I 361 Kalvarienberg 1279 1 1 Knagge 438 Laubfries 1608 1
310 GrOnderzeit 1242 1 362 Kalymatie 1278 1 407 Kontrapost I 326 1 439 Laufender Hund 1188 1
311 Guarineske 1243 1 363 Kamin 1321 I 1 Stand- 440 Liiufer 1776 1
312 Gurtbogen 1244 1 364 Kampfer 1263 1 1701 I 2 Spielbein 441 Lebensbaum 1162 I
313 GuBerker 365 Kandelaber 1284 1 408 Kore 1328 1 442 Leibung 1490 I
314 Guttae 1392 1 366 Kannelierung 1285 1 409 Korinthische Ordnung 1330 I 443 Lesepult 1584 1
315 Gymnasion 1222 1 367 Kanon 1286 1 410 Krabbe 1134 1 444 Lettner 1376 1
368 Kantoniert I 287 1 411 Kragstein 1777 1 445 Leuchter 1705 1
369 Kanzel ~ 412 Krepis 1353 1 1 Kandelaber
316 Halbsaule 1559 1 1 Kanzelaltar 413 Kreuz 1360 I 2 Kronieuchter
317 Hallenkirche 1335 1 2 FuB 1 Griechisches K. 3 Muttergottesleuchter
318 Halsring 1527 1 3 BrOstung 2 Lateinisches K. 4 Leuchterweibchen
319 Hangeknauf 1805 1 4 Schalldeckel 3 Tau- , Antonius-K. 5 Teneberleuchter
320 Hausmarke 1796 1 5 Schiffskanzel 4 Petrus-K. 6 Ewiges Licht
321 Haustein 1282 1 6 AuBenkanzel 5 Andreas-K. 7 Blaker
322 Heilige 1704 1 370 Kapelle ~ 6 Gabel-Schacher- 8 Apostelleuchter
323 Heiligenschein [][l 371 Kapellenkranz 1760 I Deichsel-K. 446 Levitenstuhl 1296 1
1 Gloriole 372 Kapiteli 1226 1 7 Lotharingisches K. 447 Lichtgaden 1666 1
2 Kreuznimbus 373 Kapitelsaal 1290 I 8 Henkel-K. 448 Lierne 1377 1
3 Aureole 374 Kappe 1348 1 9 Papstliches K. 449 Lilie 1378 1
4 Mandorla 375 Karner 1299 1 10 Konstantinisches K. 450 Lisene 1382 1
5 Quadratischer Nimbus 376 Karnies 1300 I 11 Russisches K 451 Litai 1381 I
324 Heiliges Grab 1241 I 1 tragendes 12 Wieder-K. 452 Loggia 1384 1
325 Hellenistische Kunst 1698 1 2 bekr6nendes 13 KrOcken-K. 453 Lohstein [][l
326 Heraldik 1247 1 3 steigend 14 Anker-K. 454 Louis-quatorze 1386 1
327 Herme 1249 1 4 fallend 15 Kleeblatt-K. 455 Louis-quinze 1387 1
328 Herrera-StiI 1250 I 377 Kartause 1302 1 16 Malteser-oder 456 Louis-seize 1388 1
329 Hippodamisches System 1251 I 378 Kartusche 1301 I Johanniter-K. 457 LOltlmalerei 1389 1
330 Hirsauer Reform 1252 1 379 Karyatide 1298 1 17 Baum-K. 458 Lukarne 1390 I
331 Historismus 1253 1 380 Kasematten 1305 '1 18 Ast-K. 459 LOnette 1392 1
332 Hohlkehle 1768 1 381 Kassette 1303 1 414 Kreuzarme 1591 1
333 Holborn-Giebel 1686 1 382 Kastell []K] 415 Kreuzblume 1368 1
334 Holzplastik 1159 1 383 Kathedra 1738 1 416 Kreuzbogenfries O[] 460 Maander 1417 1
335 Hortus 1254 1 384 Kathedrale 1304 1 417 Kreuzfahne 1108 1 461 Malerei-Techniken 1401 1
336 Hotel 1255 1 385 Kegelfries 1665 1 418 Kreuzgang 1356 1 1 Aquarellmalerei
337 Hundszahn 1582 1 386 Kehle 1768 1 419 Kreuznimbus 1460 I 2 Gouache-Malerei
338 Hungertuch 1120 I 387 Keilschnitt 1297 1 420 Kreuzweg 1160 I 3 Tempera-Malerei
339 HOttenplastik 1623 1 388 Kemenate 1322 1 421 Kriechblume 1134 1 4 Fresko-Malerei
340 Hypathraltempel 1257 1 389 Keramik 1102 1 422 Kruzifix 1355 1 5 AI-secco-Malerei
341 Hypokausten 1258 1 1 Fayence 423 Krypta 1357 1 60lmalerei
342 Hypotrachelion 1259 1 2 Majolika 1 Confessio 7 Mischfarben-Technik
3 PorzelIan 2 Ringkrypta 8 Lackmalerei
4 Steingut 3 Stollenkrypta 462 Mandorla 1404 1
343 Ikonostase 1261 I 5 Steinzeug 4 Hallenkrypta 463 Manierismus 1405 1
344 Impluvium 1262 1 6 Terrakotta 424 KOnste, die Sieben Freien 464 Mannloch 1215 1
345 Ingenieurskunst 1268 1 390 Kerbschnitt 1297 1 1646 1 465 Mansarde 1406 1
346 Inkrustation 1264 1 391 Kerkides 1306 1 425 Kuppel 1327 1 466 Mantelmauer 1438 1
1 Intrasia 392 Kirche, Allegorie der 1332 1 1 Hange-(Eck-)zwickel 467 Manuel-Stil 1407 1
2 Marketerie 393 Kirchenbauformen 1333 1 2 Pendentifs 468 Marketerie 1408 1
3 Tauschierung 394 Kirchenburg 1337 1 3 Hangekuppel 469 Marmor 1409 1
4 Damaszierung 395 Klausur ~ 4 Pendentifkuppel 1 pentelischer
5 Niello 396 Kloster 1310 I 5 Trompenkuppel 2 parischer
347 Insula 1265 1 1 Kreuzgang 6 Trompen 470 Martersaule 1318 1
508 Nierrilecki
471 Maschikulis 1399 1 1 Dekoration 580 Podest 1540 I 630 Revolutionsarchitektur 1600 I
472 Maskaron 1413 1 2 Ornamentik 581 Polsterquader ~ 631 Rhythmische Travee 1618 1
473 MaBwerk 1410 1 3 schmOckendes O. 582 Polyptychon 1547 1 632 Riegel 1617 1
474 Mastenkirche 1339 1 4 gliederndes O. 583 Ponderation 1801 1 633 Riese 1260 I
475 Mauerwerk 1437 1 5 geometrisches O. 584 Portal 1550 1 634 Ringmauer 1438 1
1 Naturstein-M. 6 vegetabilisches, pflanzliches 1 TOrsturz 635 Rippe 1809 1
2 Bruchstein-M. 7 Tier-O. 2 Bogenfeld 636 Risalit 1619 1
3 Feldstein-M . 8 O. aus menschlichen Formen 3 TOrpfeiler 637 Rocaille 1601 1
4 Haustein-M. 4 TOrpfosten 638 Rokoko 1602 1
50uader-M. 530 Ortrippe 1810 I 5 Gewande 639 Roland 1603 1
6 Backstein-M. 6 Bogenlaibung 640 Rollenfries I 604 1
7 Stampf- oder Gumauerwerk 7 Giebel 641 Rollwerk 1803 1
8 Gemischte Materialien 531 Palas 1492 1 8 Portalrahmung 642 Romantik 1606 1
476 Maureske 1415 1 532 Palisad e I 493 1 585 Portatile 1552 1 643 R6mische Ordnung
477 Mausoleum 1416 1 533 Palladianismus 1494 1 586 Portikus 1553 1 1625 1 1728 1
478 Medaillon 1419 1 534 Palladio-Motiv 1642 1 587 Postament 1555 1 644 Rosette 1610 I
479 Megaron 1420 I 535 Palmesel 1487 1 588 Poterne 1556 1 645 Rotunde 1609 1
480 Meisterzeichen 1795 1 536 Palmette 1495 I 589 Praecinct 1150 I 646 Rundbogenfries DZJ
481 Mensa 1421 1 537 Pantokrator 1499 1 590 Predella 1561 I 647 Rundbogenstil 1613 1
482 Metope 1422 1 538 Paradies 1450 I 591 Predigerkirche 1338 1 648 Rundkirche 1341 I
483 Mezzanin 1423 1 539 ParadiesesflOsse 1620 I 592 Presbyterium 1562 1 649 Rundstab 1752 1
484 Mihrab 1428 1 540 Paraskenion 1500 I 593 Prieche [jJ]J 1 Viertelstab
485 Minarett 1429 1 541 Park 1503 1 594 Priependach 1142 1 2 Halbrundstab
486 Minoritenkirche 1340 I 542 Parlatorium 1504 1 595 Profil 1563 1 3 Dreiviertelstab
487 Miserikordie 1430 I 543 Parodos 1505 1 596 Pronaos 1565 1 650 Rustika 1614 1
488 Mittelschiff 1453 1 544 Parterre 1506 1 597 Proportionslehre 1566 1 651 ROstl6cher 1400 I
489 Model 1431 I 545 PaB 1759 1 1 Kanon
490 Monatsbilder 1424 1 546 Passionssaule 1318 1 2 Goldene Schnitt
491 Monopteros 1432 1 547 Passionswerkzeuge 1451 1 30uadratur 652 Saalkirche 1344 1
492 Moschee 1418 1 548 Passionszyklus 1160 I 4 Triangulation 653 Sagezahnfries 1530 I
493 Motte 1433 1 549 Pastas 1507 1 5 Harmonische Proportion 654 Sakra ments hau s 1626 1
494 Mozarabischer Stil 1434 1 550 Pastophorien I 508 1 6 Modulor 655 Sakristei 1785 1
495 Mudejar 1435 1 551 Patina 1509 1 598 Propylaen 1567 1 656 Sala terrena 1628 1
496 MOnster 1436 1 552 Pavillon [KIT] 599 Proskenion 1568 1 657 Sarkophag I 629 1
497 Muschelwerk 1440 I 1 Gartenpavillon 600 Prostylos 1570 I 658 Saule 1317 1
498 Musen 1442 1 2 Eckpavillon 601 Pseudobasilika 1580 I 659 Scamillus 1630 I
499 Mutulus 1441 I 553 Pechnase 602 Pseudoperipteros 1581 I 660 Scena e frons 1631 I
554 Pelikan 1512 1 603 Pteron 1583 1 661 Schachbrettfries 1684 1
555 Pendentif ~ 604 Purismus 1587 1 662 Schaftring 1478 1 1577 1
500 Nagelkopf 1137 1 556 Pergola [m:J 605 Putte I 588 1 663 Schalenturm C§[]
501 Naiskos 1448 1 557 Periakten 1516 1 606 Pylon 1589 I 664 Scharwachtturm Gal
502 Naos 1449 1 558 Peribolos 1517 I 665 Scheibenfries 1350 I
503 Narthex 1450 I 559 Peridromos 1518 1 666 Scheidbogen [}§]
504 Nase 1462 1 560 Peripteros 1519 1 607 Oibla 1307 1 667 Scheidmauer 1426 1
505 Neidkopf []§J 561 Peristyl 1522 1 608 Ouader 1122 1 668 Scheinarchitektur 1402 1
506 Neubarock 1455 1 562 Perlstab 1514 1 609 Ouadratischer Schematismus 669 Scheitelkapelle 1293 1
507 Neugotik 1456 1 563 Perpendicular style 1520 I 1365 1 670 Schichtenwechsel 1574 1
508 Neurenaissance 1457 1 564 Perspektive 1521 I 610 Ouadratur 1366 1 671 SchieBscharte 1672 1
509 Niello 1458 1 1 umgekehrten Perspektive 611 Ouadriga 1367 1 672 Schildbogen 1712 1
510 Nimbus 1459 1 565 Pfalz 1523 1 612 Ouattrocento 1590 I 673 Schildhalter 1248 1
511 Nonnenchor [jJ]J 566 Pfau 1510 I 613 Oueen Anne style [2[J 674 Sch ildmauer 1713 1
512 Nothelfer, die vierzehn 1135 1 567 Pfeiler 1198 1 614 Ouergurt 1649 1 675 Schildrippe [IiJJ
513 Nymphaum 1461 1 1 Freipfeiler 615 Ouerhaus 1454 11 731 1 676 Schleierwerk 1412 1
2 Wandpfeiler 616 Ouerriegel 1632 1 677 SchloB 1496 1
3 Rundpfeiler 617 Ouersaal 1549 1 678 SchluBstein 1804 1
514 Obelisk 1464 1 4 Kreuzpfeiler 1 Knauf
515 Obergaden 1256 1 1666 1 5 BOndelpfeiler 2 Abhangling
516 Ochsenauge 1772 1 6 junge Dienste 618 Radialkapellen 1295 1 679 Schmerzensmann 1169 1
517 Ogive 1468 1 7 alte Dienste 619 Rahm 1465 1 680 Schmiedekunst 1347 1
518 Ohrmuschelstil 1403 1 568 Ph6nix ~ 620 Rautenfries 1607 1 681 Schmiege 1194 1
519 Oktogon 1474 1 569 Piano nobile I 524 1 621 Refektorium 1593 1 682 Schnabelkopffries 1414 1
520 Opisthodomos 1478 1 570 Piedestal 1526 1 622 Regence 1594 1 683 SchneuB 1616 1
521 Optische Erganzung 1479 1 571 Pilaster 1529 1 623 Regency I 594 1 684 Schule von Fontainebleau
522 Opus 1480 I 572 Piloten 1531 1 624 Regu la 1595 1 1206 1
523 Orangerie 1482 1 573 Pilzdecke 1501 I 625 Relief 1596 1 685 Schuppenfries I 398 1
524 Orans, Orant 1481 I 574 Pinienzapfen 1700 I 626 Reliquiar 1597 1 686 Schweifwerk 1774 1
525 Oratorium 1483 1 575 Piscina 1533 1 1 Reliquienschrein 687 Schwelle 1544 1
526 Orchestra 1484 1 576 Plastik 1621 I 2 Staurothek 688 Schwibbogen 1395 1
527 Orgelprospekt 1569 1 577 Platero-Stil 1535 1 627 Remter 1593 1 689 SchespaB 1690 1
528 Orientierung 1485 1 578 Plattenfries 1538 1 628 Retabel 1598 1 690 Second Pointed 1638 1
529 Ornament 1486 1 579 Plinthe 1537 1 629 Retrochor 1599 1 691 Seicento 1639 1

692 Seitenschiff 1452 1
693 Sekos I 640 I
694 Seraph 1641 I
695 Sgraffito 1644 1
696 Silberschmiedekunst 1794 1
697 Sima 1647 1
698 Sims 1246 1
699 Skelettbau 1692 1
700 Skulptur 1621 I
701 Sockel 1124 1
702 Sohlbank 1542 1
703 S611er 1710 I
704 Sondergotik 1235 1
705 Sopraporte I 678 I
706 Spandrille [1W
707 Spindeltreppe 1635 1
708 Spira 1653 1
709 Spitzbogenfries 1489 1
710 Spitzzahnfries 1530 I
711 Spolie 1654 1
712 Stabkirche 1339 1
1 Mastenkirche
713 Stabwerk 1373 1
c:n::J
714 Staffelbasilika
715 Staffelchor OIIJ
716 Staffelgiebel 1688 1
717 Staffelhalle 1343 1
718 Staffelung 1633 1
719 Stalle 1655 1
720 Standbild 1554 1
721 Stander 1651 I
722 Stapelfassade 1657 1
723 Statue 1658 1
724 Staurothek 1659 1
725 SteinguB 1696 1
726 Steinmetzzeichen 1228 1
727 Steinplastik 1280 I
728 Stele I 660 I
729 Stereobat 1661 I
730 Stichkappe 1391 I
731 Stifterbild 1213 1
732 Stiftskirche []I[)
733 Stirnziegel ~
734 Stoa 1663 1
735 Strebe 1789 1
736 Strebewerk 1579 1
1 Strebepfeiler
2 Strebeb6gen
737 Strotere 1670 I
738 Stuck 1662 1
739 Sturz 1445 1
740 StOtzenwechsel 1573 1
741 Style flam boya nt 1202 1
742 Style Plantagenet 1534 1
743 Style rayonnant 1592 1
744 Stylobat, -es 1674 1
745 Styl os 1675 1
746 Sudatorium 1676 1
747 Suppedaneum 1677 1
748 Supraporte 1678 1
749 Symbole, christliche 1680 I
1 Agnus Dei
2 Aspis
3 Alfa und Omega
4 Christusmonogramm
5 Dreieck mit Auge
6 Einhorn
7 Fisch
8 Kreuz
9 Kreuz, Herz, Anker
10 Pelikan
11 Pfau
12 Ph6nix
13 Teufel
14 Tierkreiszeichen
15 Typologie
16 Evange listen
750 Synagog e 1681 1
751 Syrischer Architrav ~
752 Tabernakei 1706 1
753 Tablinum 1707 1
754 Taenia 1718 I
755 Tafelwerk 1708 I
756 Tambour 1709 1
757 Taufkirche [§.[]
758 Taufries 1694 1
759 Taufstein CI1ill
760 Tauschierung 1714 1
761 Tektonik 1716 1
762 Tempera-Malerei 1717 1
763 Tepidarium 1719 1
764 Tetramorph 1721 1
765 Teufel 1148 1
766 Theater, antikes 1715 1
1 Griechisches
2 R6misches
3 Amphitheater
767 Theatron 1722 1
768 Thermen 1720 I
769 Tholos 1724 1
770 Tierceron 1723 1
771 Tierfries 1798 1
772 Tierkre iszeichen 1797 1
773 Tonsur 1725 1
774 Torso 1726 1
775 Torturm 1762 1
776 Torus 1727 1
777 Tragstein 1777 1
778 Transenna 1730 I
779 Transept 1731 I
780 Transitional 1572 1
781 Traufgesims 1471 I
782 Traufleiste 1470 I
783 Travee 1682 1
784 Trecento 1733 1
785 Treppe 1634 1
1 Treppenlauf
2 Treppenarm
3 Treppenabsatz
4 Treppenwangen
Niemiecki 509
786 Triangulation 1734 1 3 geknOpft
787 Tribuna 1735 1 826 Wange 1314 1
788 Triforium 1743 1 827 Wappen 1248 1
1 Blendtriforium 1 Heraldik
789 Triglyph , -e 1744 1 2 Heraldische Farben
790 Trikonchos o::I2J 3 Wappenbilder
791 Trinitat 1740 I 4 Redende W.
792 Triptychon 1745 1 5 NebenstOcke
793 Triumphbogen 1397 1 6 PrachtistOcke
794 Trochilus 1736 1 7 Schildhalter
795 Trompe 1737 1 8 Wahlspruch
796 Trophaen 1498 1 828 Wappenscheibe 1767 1
797 Tudor style 1747 1 829 Wassernase 1288 I
798 Tugenden und Laster 1123 1 830 Wasserspeier 1624 1
799 Tumba 1748 I 821 Wehrgang 1107 1
800 Tumulus 1749 1 832 Wehrkirche 1337 1
801 Turm 1761 I 833 Weicher Stil 1427 1
1 Kirchturm 834 Wellenband 1188 I
2 Campanile 835 Welsche Haube 1770 I
3 Treppenturm 836 Welt, FOrst der 1361 I
4 Wehrturm 837 Wendelstein 1764 1
5 Wohnturm 838 Wendeltreppe 1635 1
6 Reprasentationsturm 1 Spindei
802 TOrpfeiler 1199 1 839 Westfalisches Quadrat 1753 1
803 Tympanon 1750 I 840 Westwerk 1754 1
804 Typologie 1751 1 841 Widerlager 1439 1
842 Wilde Manner IJ]§]
843 Wimperg , -e 1766 1
805 Uberstaben, Uberschneidung 844 Windeisen 1756 1
1575 1 845 Wirbelrosette [§lI]
806 Unechtes Gew61be 1558 1 846 Wirtel 1478 1 1577 1
807 Ungemach 1270 I 847 Wohnturm 1763 1
808 Utlucht 1782 1 848 WOrfelfries 1684 1
849 Yeseria 1784 1
809 Verdachung 1444 1
810 Verkr6pfung 1221 1
811 Verlies 1383 1 850 Zackenfries 1806 1
812 VestibOI 1755 1 851 Zahnfries 1791 I
813 VielpaB ill[] 852 Zahnschnitt 1790 I
814 Vierblatt r::u§] 853 Zangenfries 1103 1
815 VierpaB r::u§] 854 Zellenquerbau 1732 1
816 Viertelstab 1138 1 855 Zentralbau Dm]
817 Vierung 1650 I 856 Zickzackfries 1806 1
1 Ausgeschiedene Vierung 857 Zingel 1438 1
2 Vierungsb6gen 858 Zinne []2J
3 Vierungspfeilern 859 Zinnenfries 1352 1
4 abgeschnOrten Vierung 860 Ziselieren 1132 1
5 Vierungsturm 861 Zisterzienserbaukunst um
818 Viktorianischer Stil 1765 1 862 Zopfstil 1799 1
819 Volute 1773 1 863 Zophoros 1800 I
820 Vorgeschildet 1502 1 864 Zwerchdach o:m
821 Vorlage 1783 1 865 Zwerchgiebel 1687 1
822 Votivkapelle 1294 1 866 Zwerchhaus 1187 1
823 Votiv1afel 1775 1 867 Zwerggalerie 1217 1
868 Zwickel 1808 1
1 Bogenzwickel
824 Wandpfeilerkirche 1345 1 2 Spandrille
825 Wandteppich 1313 1 3 Hangezwickel
1 gewebt 4 Pendentifs
2 gewirkt 869 Zwinger 1425 1
510 Włoski

WŁOSKI 3 cherubino 60 Arco cieco 1396 1 100 Barra trasversale

4 serafino 61 Arco di trionfo , arco trionfale di controventatura 1756 1
5 putto 1397 1 101 Base [lQ]
35 Anta Q[] 62 Arco divisorio tra due navate 102 Base attica [IjJ
36 Antefissa DQJ [1§J 103 Basilica c:::zgJ
37 Antemio QgJ 63 Arcone laterale , longitudinale 104 Basilica a gradinata [lIJ
1 Abaco OJ 38 Antependium 1210 I 1712 1 105 Bassa, corte , recinto ,
2 Abazia 1477 1 39 Antependium , paliotto, frontale 64 Arcone longitudinale 1712 1 gabbia 1425 1
3 Abbaino 1187 1 1473 1 DIl 65 Arco rampante (1) ; fornice, 106 Battifredo CM]
4 Abside Dill 40 Anuli Dill cavalcavia (2) 1395 1 107 Battistero [§[J
1 abside principale 41 Apertura delia segreta 1769 1 66 Arcone trasversale 108 Beceatello 1777 1
2 abs ide laterale, absidiola 42 Apoditterio D1J 1244 1 1649 1 109 Bellredo, battifredo, torre
5 Acanto [JQJ 43 Apostolo [][l 67 Arco trionfale 1397 1 campanaria comunale CM]
6 Accoppiato 1792 1 44 Apparecchio 1522 1 68 Arrotondata 1545 1 110 Bema (1) ; ambon e (2);
7 Acquedotto c::uJ 45 Appoggio 1543 1 69 Arsenale ~ ambiente dietro all'iconostasi
8 Acroterio, fastigio [JJJ 46 Arabesco D[J 70 Arte bizantina 1697 1 (3) ; pulpito (4) [ll]
9 Adam-stile ~ 47 Araldica 1247 1 71 Arte dei giardini 1469 1 111 Bertesca , piombatoia, naso
10 Adito OJ 48 Aranciera 1482 1 1 giardino geometrico 1333 1
11 Affresco 1208 1 49 Arazzo 1229 1 architettonico 112 Boiserie 1708 1
12 Agemina, ageminatura 1714 1 50 Arazzo 1313 1 2 parco barocco 113 Bovindo 1292 1
13 Aggetto, sporto 1446 1 1 tessuto a macchina 3 chiosco, padiglione 114 Bracci dei transetto 1591 I
14 Agnus Dei L2J []§J 2 trapuntato ad alto o basso da giardino 115 Bracciolo di stallo dei coro
15 Agora C]J liccio 4 aranciera C2J
16 Agrafe, fermaglio, fibbia C]J 3 tappeto annodato 5 giardino all'inglese 116 Braga 1438 1
17 Alae [1[] 51 Arcangelo [AQJ 72 Arte dei ferro battuto 117 Braga (2) 1713 1
18 Albero delia croce 1162 1 52 Arcate , serie di c.::.ru 1347 1 118 Buco 1400 I
19 Alcova OIJ 1 serie di arcate cieche 73 Arte di lavorare I'argento 119 Bugna arrotondata, bugna
20 Allegoria [J]J 2 arcatelle 1794 1 a cuscino ~
21 Allineamento 1379 1 3 loggia (galleria) ad arcatelle 74 Arte ellenistica 1698 1 120 Bugna rustica c:J..gJ ~
22 Altana 1710 I 53 Architettura cistercense um 75 Arte figurativa 1699 1 1167 1
23 Altare 1476 1 54 Architettura finta 1402 1 76 Arte preromanica []Q] 121 Buleuterion []Q]
1 mensa 55 Architrave 1445 1 77 Artesonado [3IJ
2 stipe, stipite 56 Architrave , epistilio ~ 78 Arti liberali, le sette 1646 1
3 sepolcro 57 Archatravo siriano ~ 79 Arts and Cratts [32J 122 Caditoie , piombatoie 1399 1
4 tabernacolo 58 Archivolto OTI 1394 1 80 Asina delie Palme 1487 1 123 Calcestruzzo [l[)
5 antependium, paliotto, 59 Arco 1393 1 81 Aspide 1812 1 124 Caldarium []I]
frontale 1 piedritto 82 Assonometria c:J..gJ 125 Calotta, catino abs id ale 1133 1
6 retablo 2 pulvino 83 Astragalo [El] 126 Calvario 1279 1
7 pala, ancona 3 rene dell'arco 84 Atlante , telamone [][l 127 Camera di tortura 1270 I
8 ciborio, tabernacolo 4 chiave d'arco 85 Atrio ~ 128 Cambiamento a strato 1574 1
a colonne, tegurio 5 luce dell'arco, corda dell'arco 86 Attico Q[] 129 Camino, caminetto 1321 1
9 baldacchino 6 freccia, saetta 1 piano attico 130 Cammino di Gerusalemme ,
10 altare maggiore 7 archivolto 87 Attributo UZJ labirinto 1274 1
11 altare laterale, 8 intradosso, imbotte 88 Aureola [3[] 131 Cammino di ronda CIQZJ
altare secondario 9 estradosso 1 nimbo 132 Campanile []2J
12 altare a mensa 10 arco a pieno centro 2 nimbo crucifero 133 Campata 1578 1
13 altare a cofano 11 arco ribassato , a freccia 3 raggiera, gloria 134 Campata ritmata 1618 1
14 altare a blocco 12 arco ellittico 4 mandorla 135 Camposanto, cimitero ~
15 altare a sarcofago 13 arco a due centri 5 nimbo quadrato 136 Canabae []1J
16 ancona ad ante, polittico 14 arco a spalla, piattabanda 89 Aureola, raggiera [][l 137 Candelabro 1284 1
17 predella 15 arco acuto compresso, 90 Ausiliatori, i guattordici santi 138 Candeliere 1705 1
18 panello centrale dell'ancona ribassato 1135 1 139 Cane corrente 1188 1
19 ancona ad ante multiple 16 arco acuto pertetto, 91 Avancorpo []I] 140 Canone 1286 1
20 coronamento dell'ancona equilibrato 92 Avancorpo a lato dell'ingresso 141 Capitello 1226 1
21 altare fisso 17 arco acuto allungato 1782 1 142 Cappella ad ambienti
22 altare portatile , altare mobile 18 arco a lancetta sovrapposti 1165 1
24 Altare portatile 1552 1 19 arco a trifoglio, a 3 centri , 143 Cappella delia Madonna
25 Alternanza dei supporti 1573 1 arrotondato 93 Balaustro 1729 1 [1QJ 1293 1
26 Ambiente dietro all'iconostasi (3) 20 arco a trifoglio, a 3 centri , 1 balaustro, balaustrata 144 Cappella dell'ossario 1299 1

27
cm
Ambone D.[J
a punte
21 arco polilobato,
94 Balaustro (1) ; bamboccio sui
divisorio degli stalli (2)
145 Cappella, sacello 1291 1
146 cappella votiva 1294 1
28 Ambone (2) cm arco dentellato 1656 1 1729 1 147 Cappelle raggiali 1295 1
29 Amorino 1182 1 22 arco carenato 95 Balcone ~ 148 Capriccio []M]
30 Amorino, cupido [2[] 23 arco a schiena d'asino 1 altana 149 Cariatide 1298 1
31 Anello nel fusto di una 24 arco a fiamme 96 Balcone sporgente, sporte 150 Cartella 1301 1
colonna 1478 1 1577 1 25 arco a tenda 1779 1 151 Cartiglio, cartella , cartoccio
32 Anfiprostilo [22] 26 arco Tudor 1 verone, bovindo 1301 I
33 Anfiteatro ~ 27 arco a ferro di cavallo 97 Baldacchino [§2J 152 Cartoccio 1301 I
34 Angelo lliJ 28 arco sopraelevato 98 Bamboccio sui divisorio degli 153 Casamatta 1305 1
1 arcangelo 29 arco rampante stalli (2) 1729 I 154 Cassero 1154 1
2 angelo custode 30 arco di scarico 99 Barbacana [§ZJ 155 Cassettone 1303 1
 Włoski 511
156 Castello [][l 1496 1 208 Completamento ottico 1479 1 234 Costruzione in mattoni UD 254 Deuxieme Renaissance 1147 1
157 Castello fortificato 1786 1 209 Compluvium 1126 1 235 Crepidoma, crepidine 1353 1 255 Diavolo 1148 1
158 Castello residenza di piu 210 Conca 1323 1 236 Cripta 1357 1 256 Diazoma 1150 I
signori 1787 1 211 Concio, pietra tagliata 1282 1 1 confessione 257 Diffusore di lampada da muro
159 Catino absidale 1133 1 212 Confessionale 1325 1 2 cripta ad anello 1309 1
160 Cattedra 1738 1 213 Confessione 1324 1 3 cripta a gallerie 258 Diptero []]I]
161 Cattedrale 1304 1 214 Contraffortamento, contraffor- 4 cripta a navatelle 259 Direttorio 1163 1
162 Cattedra tripla, seggio triplo tatura 1579 1 237 Croce 1360 I 260 Disinvolto 1466 1
1296 1 1 contrafforte , sperone 1 croce greca, scorciata, 261 Divisorio degli stalli (1) ; vela
163 Cavalcavia (2) 1395 1 2 arco rampante svizzera delia volta (2) 1314 1
164 Cavea [EJ 215 Contrapposto 1326 1 2 croce latina, immissa 262 Doccione 1642 I
165 Cella []ill 1 gamba di sostegno 3 croce di S. Antonio, 263 Donatore 1153 1
166 Cella dei monasterio ~ 2 gamba sospesa commissa, patibolare 264 Dongione 1154 1 1664 1
167 Cemento anudo, cemento vivo 216 Cordeliera 1694 1 4 croce di S. Pietro 265 Dormitorio 1155 1
[NJ 217 Cori secondari comunicanti 5 croce di S. Andrea, 266 Dorsale, schienale 1788 1
168 Cenacolo I 593 1 [Iill decu ss ata 267 Drappeggio 1371 I
169 Ceramica 1102 1 218 Cornice delia trabeazione greca 6 croce a ipsilon 268 Drappo quaresimale 1120 I
1 terracotta invetriata, maiolica, 1218 1 7 corce di Lorena, patriarcale 269 Dr6lerie, capriccio []]I]
faenza 219 Cornice , modanatura 1246 1 8 croce egizia, ansata 270 Duomo 1304 1
2 maiolica 1 modanatura delio zoccolo 9 croce papale , a tre bracci
3 porcellana 2 cornice marcapiano, cintura, 10 croce di Costantino,
4 terraglia fascia monogrammata, Chrismon 271 Early English 1168 1
5 gres 3 cornice con spiovente 11 croce russa 272 Ecce Homo 1169 1
6 terracotta 4 cornicione, ci masa 12 croce ricrociata 273 Ecc\etticismo 1172 1
170 Certosa 1302 1 5 geison 13 croce potenziata, 274 Echino 1170 I
171 Cesellatura 1132 1 6 cornice di porta, di finestra ramponata 275 Edicola dei Sacramento 1626 1
172 Cherubino 1104 1 7 cornice a risalti 14 croce ancorata 276 Edicola, tabernacolo C]J
173 Chiave d'arco 1804 1 220 Coro 1109 1 15 croce trifogliata , 277 Emblema 1175 1
174 Chiave di volta 1804 1 1 deambulatorio di S. Martino 278 Enfilade [2IJ
175 Chiave di volta pendente 1805 1 2 corona di cappelle absidali 16 croce di Malta 279 Entasi 1178 1
176 Chiesa ad aula 1344 1 3 cappelle raggiali 17 albero delia croce 280 Epistilio C12J
177 Chiesa , allegoria delia 1332 1 4 recinto dei coro 18 croce-ramo 281 Epistilio, architrave 1180 I
178 Chiesa a pianta centrale 1341 I 5 pontile, ambone 238 Crocefisso 1355 1 282 Epitaffio []ID]
179 Chiesa appartenente ad ordini 6 grata 239 Crociera dei transetto 1650 I 283 Epoca dei fondatori 1242 1
minori 1340 I 7 abside rotonda 1 crociera dei transetto 284 Erma 1249 1
180 Chiesa appartenente ad ordini 8 scarsella , abside delimitata da arconi 285 Erote, amorino 1182 1
predicatori 1338 1 quadrangolare 2 arco delia crociera 286 Esedra 1174 1
181 Chiesa con galleria 1336 1 9 abside poligonale 3 pilastro delia crociera ristretta 287 Evangelisti 1183 1
182 Chiesa degli ordini mendicanti 10 - 4 crociera dei transetto 1 tetramońo
1346 1 11 coro a gradinata 5 tiburio, torre-Ianterna 288 Ex voto 1184 1
183 Chiesa e sinagoga 1173 1 12 coro con deambulatorio 240 Crociera reticolata, transetto
184 Chiesa fortificata 1337 1 e corona di cappelle absidali reticolato 1732 1
185 Chiesa lignea norvegese 1339 1 13 struttura triconca 241 Cromia o daratura delie 289 Facciata 1190 I
1 chiesa lignea norvegese 14 struttura ad absidi doppie sculture lignee 1546 1 290 Facciata cieca []]I]
186 Chiesa monumento nazionale 221 Coro a gradinata [JJQJ ITIIl 242 Cronogramma ~ 291 Facciata sovra ornamentata
1342 1 222 Coro delie monache ~ 243 Cupido Q[] 1657 1
187 Chiosco, padiglione da giardino 223 Corona di cappelle absidali 244 Cupola 1327 1 292 Fascia []]?J
1225 1 1760 1 1 pennacchio 293 Fascia ondulata 1188 1
188 Chiostro 1356 1 224 Coronamento dell'ancona 1802 1 2 pennacchio sferico 294 Fastigio composito 1774 1
189 Chippendale 1106 1 225 Corps de logis 1127 1 3 volta a vela 295 Fauces ~
190 Churriguerismo []I[] 226 Corte 1425 1 4 cupola sferica a pennacchi 296 Fenice [J][]
191 Ciborio 1706 1 227 Cortile d'onore 1129 1 5 cupola a tromba 297 Fermaglio OJ
192 Ciborio, tabernacolo a colonne , 228 Cosmatesco 1128 1 6 tromba 298 Festone 1196 1
tegurio (1); pisside (2) 1130 I 229 Costolone lliIl 1809 1 1810 I 7 tamburo 299 Fiaccola, teda 1201 I
193 Ci masa 1308 1 230 Costolone a sezione rettangolare 80cchio 300 Fiammeggiante 1202 1
194 Cimitero ~ [MIl 91aterna 301 Fibbia OJ
195 Cineserie 1105 1 231 Costolone con sezione a pera 10 cupola a doppia calotta 302 Filigrana 1200 I
196 Cinquecento om 1564 1 245 Curia 1362 1 303 Finestra 1472 1
197 Cinta, muro di cinta 1438 1 232 Costruzione a pianta centrale 246 Curtain wall I 363 1 1 intradosso
198 Clausura, cella dei monasterio [ill] 2 strombatura
~ 233 Costruzione con struttura 3 davanzale
199 Collarino 1527 1 lignea a vista 1789 I 247 Damaschinatura 1143 1 4 architrave
200 Collegiata 1315 1 1 soglia 248 Davanzale 1542 1 5 profilo
201 Colombario 1316 1 2 sopporto 249 Deambulatorio 1463 1 6 traforo ad asta
202 Colonna 1317 1 3 travicello 250 Decorazione 1145 1 7 traforo
203 Colonna a tre quarti 4 traversa 1 decorazione 8 ricopertura
di cerchio 1319 1 5 puntone, saettone 251 Decorazione a cartilagine 9 tramezzo
204 Colonna delia passione []I[] 6 scompartimento !JJIJ 10 fin es tra ad arco, centinata
205 Colonnato 1320 I 7 travicello 252 Decorazione che imita lo sbalzo 11 finestra gemina
206 Commemorativo I 548 1 8 teste delia trave 1475 1 12 bifora
207 Commodite 1125 1 9 mensola di legno 253 Dente di cane 1582 1 13 trifora
512 Włoski

14 arco di scarico 336 Fregio a squame 1398 1 389 Grottesca 1240 I 5 candeliere delia Settimana
15 finestra orbicolare 337 Fregio a tenaglie 1103 1 390 Grunderzeit, epoca dei Santa
16 oculo quadrilobo, a trifoglio, 338 Fregio a testa di becco 1414 1 fondatori 1242 1 6 luce perpetua
finestrella a buco di serratura 339 Fregio a zig-zag 1806 1 391 Guarnizone barocca a volute 7 diffusore di lampada da muro
17 occhio di boye 340 Fregio clipeato , a dischi 1350 I 1778 1 8 lampada degli apostoli
18 rosone araggi , a ruota 341 Fregio merlato 1352 1 394 Guazzo 1245 1 432 Lanterna 1374 1
19 rosone a traforo 342 Fregio scolpito a pieghe (2) 395 Guglia, pinnacolo 1532 1 433 Lanternino I 679 1
20 finestra ogivale lenceolata 1189 1 1 fusto 434 Laterizio modeli ato in forma
21 finestra a traforo 343 Fregio zoomorfo 1798 1 2 cuspide , pinnacolo 1359 1
22 finestra afrontone triangolare 344 Frigidarium 1209 1 396 Guttae 1392 1 435 Lato epistolae I 667 1
23 finestra afrontone curvo 345 Frontale []I] 397 Gymnasion , ginnasio 1222 1 436 Lato evangelii I 668 1
24 falsa finestra 346 Frontale , paliotto, 437 Latrina 1780 I
304 Fiordiligi 1378 1 antependium 1210 I 438 Lavabo (3) 1575 1
305 Fiore cruciforme 1368 1 347 Frontespizio, frontone in facciata 398 Hallenkirche, chiesa a navate 439 Lavori dei mesi 1424 1
306 Fiumi dei paradiso 1306 1 cmJ delia stessa altezza 1335 1 440 Leggio 1584 1
307 Floris-Stil 1204 1 348 Frontone 1685 I 399 Holborn-gable 1686 1 441 Leggio in forma di aquila
308 Foglia angolare di base, 1 frontone triangolare 400 Hortus 1254 1 1585 1
spirone unghie dangolo 1695 1 2 frontone curvo 401 Hotel 1255 1 442 Lesena 1382 1
309 Foglio 1759 1 3 frontone interrotto 443 Liberty 1637 1
310 Foglia rampante 1134 1 4 frontone spezzato 444 Ligadura 1377 1
311 Folly 1205 1 5 frontone a gradoni 402 Iconostasi 1261 I 445 Liocorno 1273 1
312 Fondo di bottiglia 1230 I 6 frontone angloso 403 Impero 1176 1 446 Lobo 1759 1
313 Fontana 1673 1 349 Frontone a gradoni 1688 1 404 Impianto a modulo quadrato 447 Loggia (3); loggiato (4) 1384 1
1 ninfeo 350 Frontone cieco 1689 1 1365 1 1683 1 448 Loggia chiusa all'interno di una
2 fontana a catino 351 Frontone dell'abbaino 1687 1 1 pilastro principale chiesa (4) 1483 1
3 fontana a fusto 352 Frontone in facciata 1264 1 2 pilastro secondario 449 Loggia (galleria) ad arcatelle
4 giochi d'acqua 353 Funzionalismo 1214 1 405 Impluvium 1262 1 1217 1
314 Fonte battesimale []]]] 354 Fusarola 1514 1 406 Imposta (1); pulvino (2) 450 Loggiato I 539 1
315 Forme di tetto 1139 1 355 Fusione in bronzo 1467 1 1263 11 701 1 451 Long-and-short-work 1385 1
1 tetto a una fal da 407 Incisione 1237 1 452 Luce perpetua 1757 1
2 tetto a capanna, a due falde 408 Incrostazione, tarsia, marmo- 453 Lunetta 1391 I
3 tetto a padiglione con linea 356 Gabbia 1425 1 rea 1264 1 454 Lunettone ~
di col mo 357 Galilea 1450 I 1 intarsio, tarsia 455 Luigi XIV 1386 1
4 tetto a falde spezzate 358 Galleria 1216 1 2 intarsio, tarsia 456 Luigi XV 1387 1
5 tetto a padiglione 359 Galleria (2) 1382 1 3 agemina, ageminatura 457 Luigi XVI 1388 1
6 tetto a mansarda 360 Galleria dei re 1354 1 4 damaschinatura
7 tettoia a sega, shed 361 Galleria superiore 1177 1 5 niello
8 tetto a cuspide: 362 Garitta [][) 409 Inferriata inginocchiata 1331 I 458 Maestranza medievale 1671 I
a) piramidale , 363 Gattone , foglia rampante 1134 1 410 Insula, isola 1265 1 459 Mandorla 1404 1
b) conica, cupola 364 Geisipodes 1790 I 411 Intaglio 1297 1 460 Manierismo 1405 1
9 tetto a cipolla, a bulbo 365 Geisipodes (1) ; teste delia trave 412 Intaglio a pergamenta, salvietta 461 Mansarda 1406 1
10 tetto a bulbi sovrapposti (2) 1488 1 piegata (1) ; fregio scolpito 462 Marchio di casata 1796 1
11 tetto pieghettato 366 Geison , cornice delia a pieghe (2) 1189 1 463 Marmo 1409 1
12 cuspide a rombi trabeazione greca 1218 1 413 Intarsio, tarsia 1266 1 1408 1 1 marmo pentelico
13 tetto trasversale a falde 367 Gelosia 1100 I 414 Intercolunnio 1267 1 2 marmo pario
14 tetto a guscio 368 Gemino, accopiato 1792 1 415 Interrotto 1576 1 464 Marmorea 1264 1
15 tetto pensile 369 Genio 1219 1 416 Intersecazione 1575 1 465 Maschera apotropaica D§]
316 Fornice (2) 1688 1 1 Giunone 417 Intradosso 1490 I 466 Maschera fitomorfa I 380 I
317 Foro 1207 1 370 Ghimberga 1766 1 418 Intreccio 1179 1 467 Mascherone 1413 1
318 Fregio 1212 1 371 Ghirlanda 1223 1 419 Intreccio di volte 1358 1 468 Mastio, cassero , dongione
319 Fregio a bucranio U[] 372 Giardino all'inglese D§J 420 Intreccio a rami LMJ 1154 1 1664 1
320 Fregio a co no 1665 1 373 Giglio, fiordiligi 1378 1 421 Ipocausto 1258 1 469 Matroneo, galleria superiore
321 Fregio a cordone, cordeliera 374 Gineceo 1322 1 422 Ipotrachelio, collarino 1259 1 11771
1694 1 375 Gineceo (2) 1627 1 423 Isola 1265 1 1 coro delie monache
322 Fregio ad archetti QZJ 376 Gocciolatoio 1288 1 2 matroneo vero e proprio
323 Fregio ad archetti intrecciati 377 Gola 1300 I 3 matroneo non praticabile
[][l 1 gola diritta di base 424 Kalymatie 1278 1 4 falso matroneo
324 Fregio ad arco gotico 1489 1 2 gola diritta 425 Kerkides 1306 1 470 Mattonella, piastrella 1277 1
325 Fregio a dentelli 1791 I 3 gola rovescia 426 Kore 1328 1 471 Mausoleo 1416 1
236 Fregio a denti di sega 1530 I 4 gola rovescia di base 427 Kymation, cimasa 1308 1 472 Meandro 1417 1
327 Fregio ad intreccio 1536 1 378 Gotico florido 1231 I 473 Medaglione 1419 1
328 Fregio a dischi 1350 I 379 Gotico in laterizio 1234 1 474 Mensa 1421 I
329 Fregio a girali 1608 1 380 Gotico oceanico 1232 1 428 Labaro, vessillo crociato 475 Mensola di legno 1312 1
330 Fregio a losanghe 1607 1 381 Gotico raggiante 1144 1 1108 1 476 Mensola, modiglione ,
331 F regio a ovoli 1272 1 382 Gotico speciale 1235 1 429 Labirinto 1369 1 beccatello 1777 1
332 Fregio a punta di diamante 383 Graduazione 1633 1 430 Lacunare , cassettone 1303 1 1 mensola di legno
1149 1 384 Graffito 1644 1 431 Lampada, candeliere 1705 1 477 Merlo []g]
333 Fregio a riquadri o a pannelli 385 Granulazione 1236 1 1 candelabro 478 Metopa 1422 1
1538 1 386 Grata di cantoria 1243 1 1349 1 2 lampadario 479 Mezzan ino, piano ammezzato
334 Fregio a rulli 1604 1 387 Grisaglia, monocromato 1238 1 3 lampadario "Madre di Dio" 1423 1
335 Fregio a scacchiera 1684 1 388 Grondaia 1470 I 1471 I 4 lampadario a figurine 480 Mezzo pilastro ,

pilastro incassato 1529 1
481 Mihrab 1428 1
482 Minarello 1429 1
483 Misericordia 1430 I
484 Misericordia, le 7 opere di
1645 1
485 Modanatura 1246 1
486 Modanatura convessa a quarto
di cerchio []]ID
487 Modanatura a profilo conves-
so 1752 1
1 convessa a quarto
di cherchio
2 a semicerchio
3 a tre quarti di cerchio
488 Modanatura a tre quarti
di cerchio 1349 1
489 Modiglione 1777 1
490 Modulo (II) 1431 I
491 Modulo quadrato 1366 1
492 Monastero 1310 I
1 chiostro
2 edicola delia fontana
3 chiesa
4 sala delcapitolo
5 refettorio, cenacolo
6 parlatorio
7 dormitorio
8 clausura , cella
493 Monastero, chiesa dei
monastero, duomo 1436 1
494 Monocromato 1228 1
495 Monogramma delia maestranza
1795 1
496 Monogramma di scalepellino
1228 1
497 Monoptero 1432 1
498 Montante dei portale 1199 1
499 Monumento onorario ,
commemorativo 1548 1
500 Moresca 1415 1
501 Moschea 1418 1
502 Motivo vegetale corrente 1308 1
503 Motta 1433 I
504 Mudejar 1435 1
505 Muro di cinta 1438 1
506 Muro divisorio 1426 1
507 Muro frontale (1); braga (2)
1713 1
508 Muse 1442 1
509 Mutulo 1441 I
510 Naiskos 1448 1
511 Naos, cella 1449 1
512 Nartece 1381 I 1450 I
513 Naselo, sporto 1462 1
514 Naso 1399 1
515 Navata centrale 1329 1 1453 1
516 Navata laterale 1452 1
517 Neobarocco 1455 1
518 Neo-classicismo 1600 I
519 Neogotico 1456 1
520 Neorinascimento 1457 1
521 Nervatura, ogiva di volta [][jJ
522 Nicchia cieca 1771 I
523 Niello 1458 1
524 Nimbo 1224 1 1459 1
525 Nimbo crucifero 1460 I
526 Ninfeo 1461 I
527 Obelisco 1464 1
Włoski 513
528 Occhio di boye, vetro a occhi 570 Pedana , pianerottolo 1540 I 3 grisaille
1772 1 571 Peduccio 1808 1 4 legatura a piombo
529 Ogive 1468 1 1 peduccio dell'arco 5 barra trasversale
530 Ogiva di volta 1691 I 2 pennacchio d'arco di controventatura
531 Opera muraria 1437 1 3 pennacchio 6 barretta longitudinale
1 pietra naturale 4 pennacchio di controventatura
2 pietra di cava 572 Pellicano 1512 1 7 filo di piombo di ancoraggio
3 ciollolo 573 Pendenza 1140 I delia vetrata all'armatura
4 pietra sillicea 574 Pennacchio d'arco 1491 I 8 vetrocemento
5 muratura in pietra da taglio, 575 Pennacchio sferico 1513 1 613 Plastica 1621 1
apperecchio bugnato 576 Pentafoglio 1528 1 614 Plinto 1537 1
6 laterizio, opera di malIoni 577 Pentalobo 615 Podio, pedana, palco rialzato
7 colata 578 Pergamo oru 1541 1
532 Opistodomo 1478 1 579 Periactae 1516 1 616 Polilobo 1759 1
533 Opus , apparecchio 1480 I 580 Peribolo 1517 1 617 Polillico 1547 1
534 Orante 1481 1 581 Peridromo 1518 1 618 Ponderazione 1801 I
535 Oratorio (1 ,2,3) ; loggia chi usa 582 Periodo di transizione 1572 1 619 Pontile , ambon e 1376 1
all'interno di una chiesa (4) ; tri- 583 Periptero 1519 1 620 Porta delia sposa 1551 I
buna dellorgano (5) 1483 1 584 Peristilo ~ 1522 1 621 Porta fortificata 1762 1
536 Orchestra 1484 1 585 Pesce 1615 1 622 Portale 1550 I
537 Ordine colossale , gigante 586 Pianerottolo 1540 I 1 architrave delia porta
1758 1 587 Piano ammezzato 1423 1 2 timpano
538 Ordine corinzio 1330 I 588 Piano delie finestre delia navata 3 montante dei portale
539 Ordine dorico ~ centrale 1666 1 4 stipite
540 Ordine gigante 1758 1 589 Piano delie finestre delia navata 5 strombatura, sguincio, stipite
541 Ordine ionico 1276 1 centrale (1) 1256 1 1666 1 6 intradosso, imbolle
542 Ordine romano 1625 1 1728 1 590 Piano nobile [Z[] 1524 1 7 frontone
543 Oreficeria 1794 1 591 Pianterreno 1506 1 8 mostra delia porta
1 incisione 592 Piastrella []I] 623 Porta segreta 1215 1 1556 1
2 cesellatura 593 Piedistallo 1526 1 1559 1 624 Portico (1 ); galleria (2) ; loggia
3 granulazione 594 Piedritto 1439 1 (3) ; loggiato (4) 1384 1
544 Orientamento 1485 1 595 Pietra artificialmente porosa 625 Portico, pronao 1553 1
545 Orlando 1603 1 ~ 626 Precinto 1150 I
546 Ornamento a capoccia 1137 1 596 Pietra da costruzione 1281 I 627 Predella ~
547 Ornamento a orecchie 1403 1 1 pietra grezza 628 Presbiterio 1562 1
548 Ornato 1486 1 2 ciottolo , masso erratico 629 Principe dei mondo 1361 I
1 decorazione 3 concio , quadrone 630 Profilo 1563 1
2 ornamentazione , 4 pietra quadra 631 Pronao 1565 1
arte dell'oranto 5 laterizio, mattone 632 Propilei 1567 1
3 oranta decorativo 6 laterizio modelIato in forma 633 Proscenio 1568 1
3 oranto architettonico 7 pietra artificilmente porosa 634 Prospettiva 1521 I
4 oranto geometrico 8 pietra posta a coltello 1 prospettiva inversa
6 oranto vegetale , 9 pietra posta di fianco 635 Prospello dell'organo 1569 1
oranto fitomorfo 597 Pietra posta a coltello 1227 1 636 Prostilo 1570 I
7 oranto zoo morfo 598 Pietra posta difianco 1776 1 637 Pseudobasilica 1580 I
8 oranto antropomorfo 599 Pietra quadra, quadrone 1102 1 638 Pseudoperiptero 1581 I
549 Ottagono 1474 1 600 Pietra tagliata 1282 1 639 Pteron 1583 1
550 Padiglione []IIJ 601 Pigna 1700 I 640 Pulpito (4) cm
1 padiglione da giardino, chisco 602 Pilastro 1198 1 641 Pulpito, pergamo c:::NJ
2 avancorpo a padiglione 1 pilastro isolato 1 altare-pulpito
551 Padiglione da giardino 1225 1 2 parasta 2 piede, base
552 Palco rialzato 1541 1 3 pilastro cilindrico 3 parapetto
553 Paliollo 1210 1 4 pilastro a base di croce 4 baldacchino dei pulpito
554 Pali , Sing. palo 1531 I 5 piliere, pilastro polistilo 5 pulpito a nave
555 Palizzata 1493 1 6 aletta dei piliere 6 pulpito esterno
556 Palladianismo 1494 1 7 semicolonna maggioredi 642 Pulvino [l[]
557 Palmetta 1495 1 un piliere 643 Pulvino (2) [l[]
558 Panneggio (1) ; tappezzeria (2) 603 Pilastro incasato 1529 1 644 Punto di fuga 1586 1
[1§[J 604 Pilone 1589 1 645 Puntone, saettone 1789 1
1 studio di panneggio 605 Pinnacolo 1532 1 646 Purismo 1587 1
559 Pantocrator 1499 1 606 Pinnacolo, cuspide 1260 I 647 Putto 1588 1
560 Paradiso 1450 I 607 Piombatoia
561 Parascenio 1500 I 608 Piombatoie 1399 1
562 Parco 1503 1 609 Piscina (1) ; vasca battesimale 648 Oibla 1307 1
563 Parlatorio 1504 1 (2); lavabo (3) 1533 1 649 Ouadrato di Westfalia 1753 1
564 Parodo 1505 1 610 Pisside (2) 1130 I 650 Ouadratura, modulo quadrato
565 Pastas 1507 1 611 Pillura a secco O±l 1366 1
566 Pastoforie 1508 1 612 Pillura su vetro 1767 1 651 Ouadrifoglio 1136 1
567 Patina 1509 I 1 colorazione a corpo dei vetro 652 Ouadriga 1367 1
568 Pavone 1510 I 2 vetro eon colorazione 653 Ouadrilobo 1136 1
569 Pedana 1541 I sovrapposta 654 Ouadrone 1122 1
514 Włoski
655 Quattrocento 1590 I
656 Raffigurazione dei donatore
1213 1
657 Raggiera []Q]
658 Recinto 1425 1
659 Recinto dei coro []1J
660 Refettorio 1593 1
661 Refettorio, cenacolo 1593 1
662 Regency 1594 1
663 Regola delie proporzioni 1566 1
1 canone
2 sezione aurea
3 quadratura, modulo quadrato
4 triangulazione
5 proporzione armonica
6 Modulor
664 Regula 1595 1
665 Reliquiario 1597 1
1 scrigno porta-reliquie
2 stauroteca
666 Residenza dei castellano
1492 1 1598 1
667 Residenza imperiale 1523 I
668 Retablo
669 Retro-choir 1599 1
670 Ricamo []§:l
671 Ricciolo 1803 1
672 Ricopertura 1444 1
673 Riforma di Hirsau 1252 1
674 Rilievo 1596 1
675 Ripiegatura 1221 I
676 Risalto, ripiegatura 1221 I
677 Rivestimento di pareti 1372 1
678 Rivestimento ligneo, boi serie
1708 1
679 Rocaille 1601 I
680 Rocaille , voluta rococó 1440 I
681 Rocca, castello fortificato 1786 1 716 Scultura lignea [I§ill
682 Rococó 1602 1
683 Romanticismo I 606 1
684 Rosetta roteante [[jJJ
685 Rosone 1610 I
686 Rotonda 1609 1
687 Rundbogenstil 1613 1
688 Sacello [2ill
689 Sacrestia I 785 1
690 Saettiera 1672 1
691 Saettone 1789 1
692 Sala dei capitolo 1290 I
693 Sala residenziale dei castello
(1); gineceo (2) 1627 1
694 Sala terrena 1628 1
695 Santi 1704 1
696 Santo Sepolcro 1241 I
697 Saracinesca UZJ
698 Sarcofago 1629 1
699 Scala 1634 1
1 svolgimento delia scala
2 svincolo delia scala
3 pianerottolo
4 pareti delia scala
700 Scala a chiocciola 1635 1
1 perno
701 Scalinata, scalea 1636 1
702 Scamillus 1630 I
703 Scanalatura 1285 1
704 Scantonare 1643 1
705 Scenae frons 1631 I
706 Schienale 1788 1
707 Scompartimento 1185 1 1693 1
708 Scozia 1768 1
709 Scudo 1248 1
710 Scultura 1621 I
1 fusione in bronzo
2 fusione a cera perduta
3 fusione a staffa
4 scultura in piera
5 scultura a stampo
6 scultura lignea
7 stucco
8 stucco a finto marmo
9 stucco lustro
711 Sculture apotropaiche cm
712 Scultura architettonica 1622 1
1 acroterio, fastigio
2 Atlante , telamone
3 cariatide
4 kore
5 erma
6 amorino, cupido
7 erote , amorino
8 putto
9 maschera apotropaica
10 scultura delie cattedrali
gotiche
11 rilievo
12 rilievo abbassato
13 bassorilievo
14 mezzorilievo
15 altorilievo
16 rilievo di metopa
17 rilievo dei timpano
713 Scultura a stampo 1696 1
714 Scultura delie cattedrali gotiche 752 Spirone unghie d'angolo 1695 1
1623 1
715 Scultura in pietra 1280 I
717 Scultura, plastica 1621 I
718 Scuola di Fontainebleau 1206 1 757 Stalli dei coro 1656 1
719 Second Pointed 1638 1
720 Seggio triplo 1296 1
721 Seggio vescovile 1738 1
722 Segno delio zodiaco 1797 1
723 Segreta 1383 1
724 Seicento 1639 1
725 Selvaggi , tenenti, spiriti silvani 758 Stampo (I) ; modulo (II) 1431 I
1166 1
726 Semicolonna 1559 1
727 Semicolonna in un piliere 1652 1 761 Stele 1660 I
1 semicolonna maggiore
di unpiliere
2 aletta dei piliere
728 Sentinella [1[]
729 Sepolcro 1239 1
1 lastra tombale,
pietra sepolcrale
2 tomba
3 sarcofago
4 epitaffio
5 chenotalio
730 Serafino 1641 I
731 Serliana 1642 1
732 Serraglia, chiave d'arco, chiave 765 Stile Biedermeier ~
di volta 1804 1
1 pomolo
2 chiave di volta pendente
733 Sezione aurea 1793 1
734 Sguincio 1612 1
735 Sima 1647 1
736 Simboli cristiani 1680 I
1 Agnus Dei
2 aspide
3 alfa e omega
4 crismón , monogramma
di Cristo
5 triangolo con I'occhio
6 unicorno, liocorno
7 pesce
8 croce
9 croce , cuore , ancora
10 pellicano
11 pavone
12 fenice
13 diavolo
14 segni delio zodiaco
15 tipologia
16 Evangelisti
737 Sinagoga 1681 I
738 Sistema hippodamico, ippoda-
mico 1251 1
739 Slancio gotico 1233 1
740 Smussatura 1194 1
741 Smussatura, scantonare 1643 1
742 Smusso, smussatura 1194 1
743 Soglia 1544 1
744 Solaio su pilastri a fungo
1501 I
745 Sopporto 165 1 1
746 Sostegni, tenenti 1746 1
747 Sovrapporta 1678 1
748 Spalla, piedritto 1439 1
749 Spiovente, pendenza 1140 I
750 Spira 1653 1
751 Spiriti silvani 1166 1
753 Spoglie I 654 1
754 Sporgente 1502 1
755 Sporto 1446 1 1462 1
756 Stallo 1655 1
1 stallo
2 bracciolo di stallo dei coro
3 dorsale , schienale
4 misericordia
5 divisorio degli stalli
6 drólerie , capriccio
759 Statua 1554 1 1658 1
760 Stauroteca 1659 1
762 Stemma funerario [Jlli]
1 scudo tom bale
763 Stemma, scudo 1248 1
1 araldica
2 colori araldici
3 figura di stemma
4 stemma parlante
5 attributo araldico
6 elemento secondario
delio stemma
7 sostegno, tenente
8 divisa, motto
764 Stereobato 1661 I
766 Stile decorated, gotico raggian-
te 1144 1
767 Stile dei Gesuiti 1275 1
768 Stile desornamentado 1146 1
769 Stile gregoriano 1220 I
770 Stile Herrera 1250 I
771 Stile Isabelliano 1269 1
772 Stile Manuel 1407 1
773 Stile mozarabico 1434 1
774 Stile perpendicolare 1520 I
775 Stile Plantagenet 1534 1
776 Stile plateresco 1535 1
777 Stile raggiante 1592 1
778 Stile Reggenza 1594 1
779 Stile Regina Anna [2[]
780 Stile Tudor 1747 1
781 Stile Vittoriano 1765 1
782 Stilobate 1674 1
783 Stoa 1663 1
784 Storicismo 1253 1
785 Strombatura , sguincio 1612 1
1 intradosso
786 Strotere 1670 I
787 Strumenti delia passione 1451 I
788 Struttura ad absidi doppie
1164 1
789 Struttura addossata 1783 1
790 Struttura triconca lJJ:2J
791 Stucco 1662 1
792 Stufa di ceramica 1525 1
793 Stylos 1675 1
794 Sudatorium 1676 1
795 Suppedaneo 1677 1
796 Tabernacolo CI]
797 Tabernacolo a colonne (1)
1130 1
798 Tabernacolo, ciborio 1706 1
799 Tablino 1707 1
800 Taenia [Zj]J
801 Taglio a dentelli 1790 I
802 Taglio a dentelli , fregio
a dentelli 1791 I
803 Tamburo 1709 1
804 Tappezzeria (2) 1158 1
805 Tarsia 1264 1
806 Tavolato ~
807 Tavoletta votiva 1775 1
808 Teatro antico 1715 1
1 teatro greco
2 teatro romano
3 anfiteatro
809 Tecnica delia costruzione
1716 1
810 Tecniche pittoriche 1401 1
1 acquerello
2 guazzo
3 tempera
4 affresco
5 pittura a secco
6 pittura aolio
7 tecnica mista
8 pittura a lacca
811 Tegurio (1) 1130 1
812 Telamone ~
813 Tempera 1717 1
814 Tempio in antis 1703 1
815 Tempio in antis doppio [g[]
816 Tempio ipetrale, hypetrale
1257 1
817 Tenenti 1166 1 1248 1
818 Tepidarium 1719 1
819 Terme 1720 1
820 Terrazzino d'ingresso 1571 I
821 Teste delia trave (2) 1488 1
 Włoski 515
822 Tetramorf o 1721 I 843 T orso 1726 1 873 Unghia 1348 1 16 volta alveolata, v. a stella
823 Tetto a bulbi sovrapposti 1770 I 844 Trabeazio ne , pulvino [1§J 874 Unicorno, liocorno 1273 1 17 volta reticolare
824 Tetto acoppi 1142 1 845 Traforo 1410 I
825 Tettonica , tecnica delia costru- 18 volta a ventaglio
846 Traforo ad asta 1373 1
zione 1716 1 19 volta a ombrello
847 T raforo a sei lobi 1690 I 875 Vasca battesimale (2) 1533 1
826 Tetto trasversal e lliD 20 intreccio
848 Traforo a tripla vescica di pesce 876 Vela delia volta (2) 1314 1
827 Theatron 1722 1 21 volta a padiglione
1557 1 877 Vergini savie e stolte 1497 1
828 Tholos 1724 1 22 volta a botte con teste
849 T raforo cieco C1TIJ 878 Verone, bovindo 1292 1 a padiglione
829 Tierceron 1723 1 850 Transenn a 1730 I 879 Vescica di pesce 1616 1 23 volta a schifo
830 Timpano 1750 I 851 Transetto 1454 11 731 1 880 Vessillo corciato 1108 1 24 cupola
831 Tipologia 1751 1 852 Transetto reticolato 1732 1 881 Vestibolo 1755 1 887 Volta ad anfora lliJ
832 Tipologie di chiese 1333 1 853 Traversa 1617 1 882 Vetrata stemmata 1767 1 888 Volta domicale 1152 1
833 Tomba 1748 1 854 Travicello 1375 1 1465 1 883 Vetro a occhi 1772 1 889 Volta fittizia 1558 1
834 Tonsura 1725 1 855 Travone 1682 1 884 Via Crucis 1160 I 890 Voluta 1773 1
835 Toro 1727 1 856 Trecento 1733 1 885 Virtu e vizi 1123 1 891 Voluta, ricciolo 1803 1
836 Torre 1761 I 857 Triangola zione 1734 1 886 Volta 1648 1 892 Voluta rococó 1440 I
1 campanile 858 Tribuna 1735 1 1 volta a botte
2 campanile 859 Tribuna dell'organ o (5) 1483 1 2 unghia
3 torretta con scala a chiocciola 860 Trifoglio 1741 1 3 vela 893 Weicher Stil 1427 1
4 torre di difesa 861 Triforio 1743 1 4 lunettone 894 Westwerk 1754 1
5 torre d'abitazio ne 1 triforio cieco 5 volta a crociera, a spigoli vivi
6 torre di rappresen tanza 862 Triforio cieco 1702 1 6 nervatura, ogiva di volta
837 Torre aperta alla gola [][l 863 Triglifo 1744 1 7 volta a crociera, a costoloni 895 Yeseria 1784 1
838 Torre campanar ia comunale 864 Trilobo 1741 1
cm
839 Torre d'abitazio ne 1763 1
865 Trinita 1740 I
8 costolone diagonale
9 formazione delie campate
866 Triquetro 1742 1 10 arcone trasversale
840 Torre laterale 1203 1 896 loccolo 1124 1
868 Trochilo 1736 1 11 campata
841 Torretta con scala a chiocciola 897 lopfstil 1799 1
869 Trofeo 1498 1 12 campata ritmata
1764 1 898 lorphoros 1800 I
870 Tromba 1737 1 13 arrotonda ta
842 Torretta, guardiola , garitta, 871 Trono delia Trinita 1739 1 14 volta domicale
sentinella G[} 872 Tumulo 1749 1 15 volta cellulare
516 Indeks miejscowości obiektów

INDEKS Scheepvarthuis 383

Westerkerk 233, 233'
Augustusburg
kaplica zamkowa 231 , 232', 289'
Beeston
labryka larmaceutyczna Boota 387,
MIEJSCOWOŚCI Zuidekerk 221'1, 233 Autun 387*
założenie miejskie 402 katedra 92, 97* , 113', 116', 427*1 Belem
IOBIEKTÓW Ancy-Ie-Franc Averbode (Flandria) kościół klasztoru hieronimitów 181 ,
pałac 289, 289', 312 kościół klasztorny 242' 1 181 ', 418
, = ilustracja, I = Iragment
Andernach Aversa (Neapol) , założenie miejskie zamek wieżowy w porcie 298, 300',
kościół 168 398 430, 430'1, 431 , 442 , 457
Andraz ( płd. Tyrol) Awinion Benediktbeuern
Abai , okręg kultowy 12 zamek 302 katedra 488' 1 klasztor 238
Abbaye des Dames 122 Anet kościół Jezuitów 444' Benrath
Abington (Berkshire) zamek 240, 312, 312' 1 Pałac Papieski 298 , 306' pałac 326, 326', 435
ratusz 243' 1 Angouleme Azay-Ie-Rideau (okręg Loary) Bensberg (Nadrenia)
Acerenza (Włochy) katedra 11 3', 118, 118' zamek 311 ', 312 pałac 326'
katedra 136 Ankona Berlin 409, 473
Admont katedra 134, 135 Baalbek Berneck (Wirtembergia)
opactwo benedyktynów 242 Annaberg świątynia Bachusa 33' zamek 304
Agde ( płd. Francja) kościół św . Anny 172', 174, 184 okrągła świątynia 34' , 47 Berno 403, 482, 491 ' 1
kościół obronny 143, 143' Antwerpia Baden-Baden , urbanistyka 375 dom mieszkalny 352 , 353'
Agliate (koło Monzy) katedra 178 Bagaran (Armenia) osiedle Halen 387
kościół św . Piotra 66' ratusz 233, 362, 440 katedra 50' założenie miejskie 395, 397, 397'
Ahtamar (Armenia) Anivalo 87 Bagdad 429 Besan90n
kościół 50' Arezzo, Palazzo delia Cassa di Wielki Meczet 84' teatr 372
Aigues-Mortes Risparmio 224' 1 Bagheria (Sycylia) Besora (Katalonia)
kościół 157, 157*1 Argos Villa Palagonia 316' 1, 317 kościół salowy 65'
założenie miejskie 399 , 399' Herajon 12 Bamberg Betlejem
Aix-en-Provance wotum w kształcie świ ątyni 13' katedra 104, 104*, 145, 152, 168 kościół Narodzenia Pańskiego 38,
baptysterium 56 Arhus założenie miejskie 395 39 , 43', 46
Akademgorodok (Rosja) 422 katedra 179 Banz Beverly
Akos (Węgry) Arles kościół klasZ10rny 261 , 261' kościół P. Marii 200' 1
kościół klasztorny 105 amIiteatr 36 Barcelona Bevern (koło Holzminden)
Akragas (Agrigento, Sycylia) 12 rzymskie bramy miejskie 347, Casa Batlló 380' pałac 289'
świątynia Zeusa 18', 33 347* Colonia GOel1 i park 276 Beverungen
Akwileja, założenie miejskie 395 kościół St-Trophime 93, 113', 22 , katedra 180 dom mieszczanina rolnika 352, 353'
Akwizgran 122', 447*1, 492'1 kościół Sag rada Familia 276, 282, Bexley Heath (Kent)
kaplica pałacowa , katedra 45, 62, Arnstadt 282' Red House 376', 380
63, 69' , 80, 111 , 142, 301 , 463, kościół 104 kościół S. Maria dei Mar 174, 180, Biała Podlaska
470, 479, 481 Arolsen 180' założenie miejskie , rynek 369, 369'
Alabanda założenie miejskie 405 Pałac Muzyki Katalońskiej 381 Białystok
świątynia Apollina 24 Aschaffenburg Barfreston 130 pałac , założenie miejskie 369
Al Kajrawan zamek 221 ' 1, 315 , 315', 445 Bari Bieleleld
meczet Sidi Aqba 85' 1, 88 Aspendos kościół S. Nicola 136, 136' ratusz 374', 375
Albano 32' 1 bazylika 43', 348 Barletla Billerbeck
Albenga teatr 36 , 36' kościół S. Maria Maggiore 136 kościół 104
baptysterium 41 , 46' ,430', 463 Assos Bassai Kolumna Biczowania 448'
Alberobello (Apulia) buleuterion 344 świątynia Apollina 12, 15'1 Billings
tzw. trulli 367* Asyż Batalha kaplica 284 , 284'
Albi S. Giacomo di Muro rupto 64'1 kościół Dominikanów 163' 1, 181 , Birmingham
katedra 171 , 175, 175', 180, 446, założenie miejskie 398 181', 185 katedra 240, 244' 1
494'1 Ateny 20 , 460 Bath Birnau
Alleld agora 343, 343' Circus 371 ' kościół pielgrzymkowy 238, 248'1,
labryka Fagusa 382' buleuterion 344 kościół klasztorny św. Piotra 253, 253', 436'1, 448'1, 464' 1, 466 ,
Alkmaar stoa Atlalosa 26, 343' i Pawła 191 , 204'1 474'1
Grote Kerk 178', 181 Tezejon 12, 13', 30' Royal Crescent 267, 371 ' Biskupin
Alpirsbach (Schwarzwald) Akropol 10', 11 , 12, 291 , 390', 391 założenie miejskie 405, 414, 414', osiedle obronne 299 , 299'
kościół Benedyktynów 108' Erechtejon 12, 15' 1, 17*1, 19', 415 Bitonto 136
Altamura (Apulia) 271 , 473' 1 Batlle Abbey 130 Bizancjum zob . Konstantynopol
katedra 169 Partenon 11 , 15'1, 16' 1, 31 Bazoches (koło Paryża) Blabeuren
Altenberg Propyleje 469' , 470 Maison Camle 389' kościół klasztorny 433'
kościół Cystersów 170, 482' 1 świątynia Ateny Nike 13', 15' 1, Bazylea 437*1 Blenheim Palace 332, 332*
Altenburg 19', 425 brama miejska 355 Blois (rejon Loary)
klasztor Benedyktynów 242 Olimpiejon 12, 20', 24 Christsches Gut 372' zamek 217 , 311 , 311 ' 1
Amberg pomnik lizykratesa 345' katedra 93, 478' 1 Bloomsbury
kościół św. Marcina 174, 174' stadion 24 kościół Karmelitów Bosych 157, kościół św . Jerzego 262'
Amboise teatr Dionizosa 24 157* Bloxham 204' 1
zamek 225' 1, 311 , 454, 481 ' 1 Wieża Wiatrów 15'1, 271 , 345',463 kościół św . Antoniego 283, 387 Bolonia
Ambras (Tyrol) założenie miejskie 376 , 391 studnia 482' katedra 173
pałac 315 Augsburg 403 założenie miejskie 411 uniwersytet 358
Amesbury (Wiltshire) Fuggerei 417*, 419 Bear Run (Pensylwania) wieża mieszkalna 352
Carlton-House 328, 328', 371 dom Fuggerów 363 Dom nad Wodospadem założenie miejskie 398
Amliarejon , okręg kultowy 12 kaplica Fuggerów 231 382' Bonn
Amiens katedra 157, 174 Beaumaris pałac Poppelsdorf 326, 326'
katedra 152, 155', 172, 490 ratusz 232, 315, 362, 365 , 365', zamek 298, 329, 330' Boothby Pagnell (lincolnshire)
Amsterdam 444' 1 Beaune (Burgundia) dwór murowany 354'
Beginenhol 434 założenie miejskie 394 H6tel-Dieu 359 , 359', 425 Bordeaux
domy 370 zbrojownia 365 , 365' Beauvais dom mieszkalny 429'1
ratusz (obecnie pałac królewski) Augusta Raurica ( koło Bazylei) katedra 152, 156, 156' 1, 170, 172', katedra 475*1
233, 362, 362', 369 lorum 348, 348', 349 473 Place Royal 322
 Indeks miejscowo ś ci obiektów 517
Borgund (Norwegia) Bruksela Castor klasztor 140
kościół masztowy 56*, 138', 450' , Cite Moderne 389 kościół 196'1 Clemenswerth
451 dom Rue Dellacque 381 Catania (Sycylia) pałac myśliwski 238, 326 , 459'
Boscherville Grand Place, domy kupieckie 370, zamek Fryderyka II 298, 301 * Clermont-Ferrand (Owernia)
kościół St-Georges 112' 370' ,481 Cavaillon (Prowansja) katedra merowińska Notre-Dame
Bosra (Syria) Hotel Tassel 381 synagoga 483 56
katedra 45, 45' Hotel van Eetvelde 381 Celalu (Sycylia) ko ściół Notre-Dame-du-Port 97*,
Bourges Palac Sprawiedliwości 268, 374', katedra 136, 137*, 426' 1 113', 118', 121 , 121 ' 1, 426' 1,
katedra 169 375 Celle 433' 1
pałac Jakuba Coeur 172, 298, 306', Maison du Peuple 377', 381 pałac 315 Cluj
336 kościół Ste-Gudule 178, 178' Centula lara 184
Bourneville (Manchester) 418 ratusz 490'1 St-Riquier, kościół klasztorny 64, Cluny 116, 140
Bradlord-on-Avon (Wiltshire) Brunszwik 67* , 68* , 71 kościół klasztorny
kościół św. Wawrzyńca 59, 59' sukiennice 484'1 Chalons-sur-Marne Cluny I 116
Braisne Brzeg kościół St-Etienne 151 Cluny II 76 , 76', 78, 108, 112, 126'
kościół St-Yved 178, 185, 185* zamek Piastów śląskich 216 , 315 Chambey Cluny 11143, 91 , 92, 96, 96' 1, 116',
Brama Brandenburska 328, 373, BOckeburg zamek 300 489
456* lara 232' , 233 Chambord (nad Loarą) dom romański 350, 351 , 351 ',
domy mieszkalne 388, 389 lontanna 481' zamek 217,217*1, 219'1,311 , 312, 369
labryka turbin AEG 382 Budapeszt 312' Coca (koło Segowii)
Filharmonia 389 Parlament 268, 374 Chantilly zamek 298, 302'
Friedrichwedersche Kirche 267, BOdingen (Hesja) zamek 311 , 311 * Coggs
268', 272 zamek rycerski 298, 299' Charlton-on-Otmoor ko ściół 200'1
gmach Reichstagu 375 Budweis kościół 196'1 Coimbra
Hala Kongresowa 281 ' synagoga 483 Chartres stara katedra 128
kościół Św. Krzyża (Wilmersdorf) Burgos katedra 93, 146'1, 148, 154, 157', Colmar
283 katedra 169, 171 ' , 185 163' 1, 164'1, 169, 170, 189, 428' 1, dom mieszczański 352, 352', 354
Mennica 328 , 373 Burgschwalbach (Taunus) 298, 303*, 438*1, 453'1, 470'1, 474'1 założenie miejskie 397
Nowy Odwach 328, 373, 373' 304 Chateau-d'll Columbia (Maryland) 422
Paul-Gerhardt-Kirche Butzbach zamek 318'1 Com be
(Sch6neberg) 284 , 284' kościół św . Marka 152 Chaux (Arc-et-Senans) kościół 200' 1
teatr 267, 373, 373' saliny królewskie 372, 417*, 418, Com o
Teatr Narodowy 373, 373' Cadouin 419 katedra 219' 1
teatr Rheinhardta 383 kościół Cystersów 122 Cheb kościól św. Apostołów 66'
założenie miejskie 415 Caen kaplica pałacowa 436' Conques, Ste-Foy 124
zamek 326 kościół St-Etienne 92 , 112, 112', Chelsea Conway
zamek Charlottenburg 326 113', 425 kościół S. Luke 273 zamek 298, 302 , 329, 330',
Brandenburg kościół Ste-Trinite 92, 112, 112', Chełmno 472
katedra 175, 175'1 130 kościół P. Marii 174* Plas Mawr 331, 331'1
założenie miejskie 395 , 397, 397* , Calw Chełmża Corbera (Katalonia)
398 kaplica 185 katedra 177 kościół 126'
Bra~ov Cambridge Chemnitz Corvey
Czarny Kościół 184 Kings College 242'1 kościół zamkowy 165+1, 429 kościól klasztorny 63 , 67* , 71 , 71 ',
Breberen (Nadrenia) Kings College Chapel 190, 191 , Chester 268 77' 1
kościół drewniany 56' 209, 209' Bishop Lloyds House 366' Cosa
Bregenz kościół Grobu Świętego 130, katedra 203'1 bazylika 348
muzeum 464' 1 131 ' Stanley Palace 288, 330, 366' Cotterstock
Breisach-Neuenburg, założenie Canosa (Apulia) Chesterton kościół 196*1
miejskie 397 grobowce 26 kościół 198*1 Cottingham
Brema 403 Canterbury Cheverny kościół 163'1
ratusz 365 Christ Church 189' zamek 318 , 318' Coutances
spichlerz 222'1 katedra 145'1, 185, 188, 191 , Chichester katedra 167*1, 169
Brentford 194'1 market cross 357 Crema
Syon House 334, 334' kościół św. Piotra i Pawia 59' Chippenham katedra 167' 1
Brescia Caprarola kościół 202' 1 Cronkhill, 374
kościół S. Salvatore 64' 1 Palazzo Farnese 288, 310, 310', Chipping Wardon 193' 1, 200' 1 Cues nad Mozelą
Bfevnov (koło Pragi) 317 Chittlehampton szpital 359, 359'
kościół klasztorny 261 , 261' Carcassone kościół 201 ' 1 Cumae, okręg kultowy 12
Brighton założenie miejskie 399 , 399' Chiusi Cumbernauld (Szkocja) , założenie
Royal Pavilion 268, 278 , 334', 335 zamek 298, 304', 355 , 375, bazylika 39 miejskie 422
Sussex University Meeting House 430 Chorin
279 Carpentras kościół Cystersów 140, 428' Dalni (Attyka, Grecja)
Brindisi 474 synagoga 483 Chryse (Troada) kościół klasztorny 49*
Bristol Carrara 457 świątynia Apollina 13', 17, 24 Dahl-Friedrichstahl 284, 284'
katedra 207 Carskie Sioło Chur Damaszek 444
kościół S. Mary Redcliffe 190, pałac carski (pałac letni) 329' kościół S. Martin 65' Wielki Meczet 88
204' 1 Casamari Cieszyn Damme, O.L. Vrouw 178
Bruchsal klasztor Cystersów 144 rotunda św . Mikołaja 142' Darmstadl
pałac 321'1, 322, 326, 326'1 Caserta Circumstantes 284' MathildenhOhe 381
kościół pałacowy 413 zamek 269 Cirencester Dealul Frumos (Siedmiogród)
Brugia Castel dei Monte (Apulia) 289', 298, kościół S. John 204' 1 kościół obronny 143
dom mieszkalny 354' 301 ', 463 Citeaux Deerhurst 58*1
hale targowe 357 Castellranco Veneto, zalożenie klasztor 140 Delft 432'1, 445, 468
kancelaria 362 miejskie 398 , 398* Civita Castellana osiedle Agnetapark 338, 379, 379*,
kościół S. Salvator 178 Castel S. Elia (koło Nepi) 425' świątynia Junony Curitis 33 425
założenie miejskie 397, 402 Castelvetrano Civray Delty
BrOhl kościół S.Trinita di Delia 48 , 136, kościół S. Nicolas 122 Hala Ateńczyków 15*1
pałac 326 136' Clairvaux okręg kultowy 12, 391 , 391 ', 392
518 Indeks miejscowości i obiektów
skarbce Klazomenai i Massalii 20 Efira, okręg kultowy 12 Fano katedra 152, 155, 157, 15rf, 170',
świątynia Apollina 12 Egina bazylika 348 465' f
Delos świątynia Afai 13', 14'f, 15' f Ferentinum (Lacjum) 31'f zalożenie miejskie 396', 397
dom perystylowy 342' Eguisheim (Alzacja) Fermo (Marche) Fulda
świątynia Apollina 12 założenie miejskie 399, 399' katedra 165'f katedra 238
Dessau Ehrenberg nad Neckarem Ferrara 213, 400 kościół klasztorny 39, 63 , 64, 66'
Bauhaus 384' zamek 298, 302, 303' kościół S. Francesco 229'f kościół św. Michala 64'f, 69' , 80
wi lla Gropiusa 384' Eichstatt Fidenza Fyfield (Berkshire) 203'f, 451
Didyma (koto Miletu) zalożenie miejskie 395 katedra 99'f, 132'f
okręg kultowy 12 Einsiedeln Filippi (Grecja) Gaiilon
świątynia Apollina 11 , 13' , 15'f, 17, klasztor 238, 240, 252, 257, bazylika 40 zamek 233
19, 24, 26, 26', 424, 461 259' Fischbeck Gandawa
Diessen EisenhOttenstadt kościół 471'f dom Borluut 353
kościół kolegiacki 238 zalożenie miejskie 423 Florencja 213, 400 hale targowe 357
Dijon El Dżem baptysterium 134, 142' kościół S. Bavo 178
kaplica dworska 172 amfiteatr 36 Casa Cocchi 360, 360' ko ściół S. Niklaas 178
fortyfikacje miejskie 409 Elbląg dom krawców Caracenich 380' , zalożenie miejskie 397
kościół St-Benigne 142'f, 404 zalożenie miejskie 398, 402 381 Gdańsk 152
kościół St-Michel 233, 233' Eleusis 10 Galleria dell'Accademia 473'f kamienica Steffensów 364', 471
Dingle (zach . Irlandia) Telesterion 12, 27, 21' kaplica Medyceuszy 223' kościół P. Marii 152, 158'f, 175,
oratorium Gallarusa 54' świątynia Artemidy-Propylaja 10, kaplica Pazzich 226 , 226' 177, 171'
Disco (Lecce, Apulia) 18',426 katedra 134, 16rf, 173, 173', 180, założenie miejskie 402
dom mieszkalny 367, 361' Ellwangen 400',401 Gelnhausen
Dodona założenie miejskie 396 kościół S. Croce 223'f pałac cesarski 448
okręg kultowy 12 Eltham Lodge 332, 371 , 371 ' kościół S. Lorenzo, Stara Zakrystia ratusz 286, 355', 356
teatr 24 Eltz nad Mozelą 212',226 Genf
Dole zamek 298, 299, 303, 304', 493 kościół S. Maria Novella 134, 171 ', stara katedra 93
katedra 172 Ely 229 Gengenbach
Donaustauf katedra 97' , 130, 191 , 198' f kościół S. Miniato 134, 134',455 kościół klasztorny 96'f
Walhalla 267, 376 Emmerich kościół S. Spirito 228, 228', 229, Gensa (koto Merseburga)
Dorchester kościół Św. Ducha 278', 284 485 rozplanowanie wsi 395'
kościół 196'f, 200'f Empoli Loggia dei Lanzi 375 Gensac
Dornach (koto Bazylei) katedra 134 Palazzo Bartolini 308, 309 kościół 122
Goetheanum II 383, 383' Enna (Sycylia) Palazzo Davanzati 288, 350, 350' Genua 213, 400
Dozza katedra 173 Palazzo Gondi 224'f, 308'f Palazzo Carega-Cataldi 316
zalożenie miejskie 398, 398' wie ża Fryderyka II 185 Palazzo Guadagni 308 Palazzo Durazzo-Pallavicini
Drezno Epidauros Palazzo Pandolfini 224'f, 309 316
brama zamkowa św. Jerzego Asklepiejon 12, 20, 20', 26 Palazzo Pitti 328 Uniwersytet 316, 316'
(Georgentor) 231 stadion 24 Palazzo Rucellai 224 'f, 308, 308', założenie miejskie 402
domy GemeinnOtzigen Bauvereins świątynia L 24 309 Germigny-des-Pres
378, 378', 379 , 420 teatr 24, 36, 36' Palazzo Strozzi 308, 308' , 309 oratorium bpa Teodulfa 69'
Frauenkirche 256, 257', 327, Erfurt Palazzo Vecchio 356, 400' Gernrode
450 katedra 160'f, 163'f Piazza delia Signoria 401 kośc iół kanoniczek św. Cyriaka 44,
kościół dworski 327 kościół św. Seweryna 71 , 154', Ponte Vecchio 350 76'f, 78', 434'f, 438
opera 376 477 wieża mieszkalna 352 Gerona
Zwinger 304, 326, 327, 328', 458, Stary Uniwersytet 358, 358' zalożenie miejskie 394, 396, 398, katedra 155', 171, 180,250
473'f L'Escale-Dieu 400 , 400', 401 Gladbeck
Drogosze (Prusy Wschodnie) kościół 122, 124 'f, 250 Fontainebleau 440 kościół S. Petrus 284'
palac 289' Escomb (Durham) zamek 312, 318'f Glastonbury (Somersetshire)
Dubrownik 473 kościół św. Jana 59, 59' Fontenay (Burgundia) opactwo 200'f
Duderstadt Escorial (Eskurial) klasztor 140'f market cross 351'
ratusz 356 San Lorenzo dei El 230, 231', 241 , Fonthill Gliwice, założenie miejskie 398
Duisburg 314, 314', 443 opactwo 273, 335' Gloucester
domy 420 Essen Fossanova katedra 190, 191 , 197'f, 208, 208'
kościół Salwatora 148' katedra, dawny kościół kanoniczek klasztor 144 Gniezno
Durham 76'f, 77'f, 80', 469'f Frankenau (Saksonia) katedra 141 , 177, 171'
katedra 102, 130, 149, 155' Nowa Opera 389 plan wsi 395' Goldbach
DOrnstein osiedle Kruppa 379, 420' Frankfurt 403 kaplica św. Sylwestra 65 , 65'
kościół kolegiacki 238 Esslingen kościół św. Pawia 256, 271 , 272', Górlilz
DOsseldorf kościół P. Marii 167'f 450 ratusz 315, 364'f, 365
Bonhoefferkirche 284' ratusz 364\ 365 Freckenhorst Goslar
Dzierżoniów , założenie miejskie d'Etampes (lIe-de-France) kościół kanoniczek 7rf, 101'f dom mieszkalny 352 , 353'
398 Tour Guinette 298, 299, 300' Frederiksborg palatium cesarskie 294, 294', 302
Dżwari zob. Mccheta Ettal palac 315 szpital Św. Krzyża 359 , 359'
klasztor 185 Freiberg Gostyń
Earls Barton Evora katedra 168 kościół P. Marii 257'
kościół 55, 58'f, 59 La Gra9a 231 zalożenie miejskie 397 Góteborg
Edam Exeter Freudenstadt Masthugg-Kirke 283
dom mieszkalny 354, 354', 370 katedra św. Piotra 191, 193'f, fara 231 Gotlandia (Szwecja)
Edynburg 203'f,207 zalożenie miejskie 404, 405, kościół 164 'f
tzw. terrace house 371 Ezra 405' Gottesau (koto Karlsruhe)
Efez kościół św. Jerzego 45 Friedberg, zalożenie miejskie 397 pałac 289'
Biblioteka Celsusa 345' Frombork Góttweig 242
kościół P. Marii 40 Faenza 432 katedra 177 Góra, założenie miejskie 398
kościół św . Jana 40, 47, 41' Fajstos (Kreta) Fryburg (Fribourg, Szwajcaria), za- Gracanica (Serbia)
świątynia Artemidy 15'f, 17, 19, palac 291 lożenie miejskie 397 kościół klasztorny 49'
19',24, 27 Fanai (Chios) Fryburg Bryzgowijski Grado (Włochy)
świątynia Hadriana 33', 428, 485 świątynia Apollina 15' f hala targowa 351' baptysterium 40
 Indeks miejscowości i obiektów 519
katedra 40 Hecklingen (Anhalt) Ingolstadt kościół św. Adrzeja 111
kościół S. Maria delie Grazie 40 kościół klasztorny 105 kościół P. Marii 154', 174, 471, 477 kościół św. Apostołów 96'1, 102',
Grammichele (Sycylia) Hedingham (Essex) Istambuł (zob. też Konstantynopol) 113',428",441
założenie miejskie 404 zamek 298, 329, 329' Topkapi 85"f kościół św. Engelberta 284
Grantham Heidelberg Istmia kościół św. Gereona 41
kościół 200'1 zamek 216, 315' mykeńskie grobowce 12 kościół św. Heriberta 185
Great Abington Heilbronn kościół Jezuitów 232
kościół 196'1 kościół Św. Krzyża 221' Jaca kościół św. Marcina 111
Great Haseley Heiligenberg (Wirtembergia) katedra 128 kościół P. Marii na Kap~olu 78, 103'
kościół 196'1 kaplica zamkowa 431'1 Jak (Węgry) kościół św. Pantaleona 74'
Greenwich Hellerau (koło Drezna) 419, 419' kościół klasztorny 105, 105'1 kościół Wniebowzięcia P. Marii 232
Queens House 332, 332' Helsin ki Jerichow osiedle Chorweiler 422
Grenada dworzec główny 389 klasztor Norbertanów 105 ratu sz 363, 363'
Alhambra 83, 86'1 Temppeliaukion Kirkko (kościół Jerozolima rzymska brama 341'
pałac Karola V 314, 314' skalny) 284', 285 kościół Grobu Świętego 38', 39, 45, relikty przed 817 r. 61'
Kartuzja 24 1, 248'1 Herelord 46, 69, 93, 142, 442 założenie miejskie 393, 394, 394',
katedra 230, 230' katedra 206 rotunda Grobu P. Marii 93 395, 397, 401
Grenoble Heremence (koło Sion, Szwecja) świątynia Kopuła na Skale 83 Konigsfelden (Szwajcaria)
kościół St-Laurent 76'1 zespół kościelny 279 Jumieges klasztor Klarysek 176'
Grigny (koło Paryża) , założenie Herkeberga (Szwecja) kościół klasztorny Notre Dame 92, Konigshofen
miejskie 423 kościół 180 96, 96'f, 112 kościół 160'f
Gro~sachsenheim Herrenhausen Konigslutter
kościół obronny 143 park zamkowy 465'1, 473'1 Kahun (Egipt) kościół św. Piotra i Pawła 105
Grudziądz, lortyfikacje 408 Hersleld założenie miejskie 391 , 392, 392" Konigswiesen (Austria)
Guildlord kościół klasztorny 92, 97' Kajrawan zob. Al Kajrawan kościół 158'
katedra 273, 283 s-Hertogenbosch Kala'at Sem'an (Syria) Konstantynopol 38, 40, 44, 50,
Guise (płn. Francja) kościół S. Jan 181 kościół klasztorny 40, 44, 44', 49 486
Familistere 417',418 Hildesheim Kalb Loze bazylika św. Jana Chrzciciela 44
Gurk jatki rzeźników 357', 363 bazylika 40, 49 Hagia Eirene 40
katedra 93, 105' katedra 472'1, 475'1, 486'1 Kameiros Hagia Sophia 39, 40, 40'f, 41'f, 45,
Gurnia, założenie miejskie 390, 390' kościół św. Michała 75, 76'1, 79', Akropol 12 47 , 41' , 84, 486
GOtersloh 91,92,93 , 94 , 96,96'1,91',1 10, Kapornack (Węgry) kościół św. Apostołów 40, 47 , 41' ,
dom mieszczański 381' 421'1, 429, 430, 438, 441'1, 443'1, kościół klasztorny 105 118
osiedle domów mieszkalnych 389' 472'1,480, Kappel kościół św. Sergiusza i Bakchusa
489 , 491, 494'1 kościół Św. Trójcy 255, 255' 40, 40'f, 45, 45' , 47
Haarlem Ratsapotheke 364 Karlsruhe 473 mury obronne 399
Nieuwe Kerk 233 założen i e miejskie 397, 391' kościół ewangelicki 270, 271 , 373" Konstancja
dom mieszkalny 372'1, 376 Himera rynek 267, 373' , 376 hala targowa 357
Haddenham insulae 342 ratusz 270, 373" rotunda św. Maurycego 185
kościół 198'1 Hirlau (Rumunia) zamek 405' założenie miejskie 396
Haga kościół św. Jerzego 184' 1 kościół zamkowy 413 Kopenhaga
Mauritshuis 233, 370', 371 Hirsau założenie miejskie 271 , 373', 405, Frederiks Kirke (tzw. Kościół
Hagenwil (Szwecja) kościół św. Piotra i Pawła 108' 405' Marmurowy) 273, 273'
zamek 298, 300', 306, 443 Hjerkinn (Norwegia) Karyai 397, 475 Komenda Główna policji 389
Hagia Triada (Kreta) kościół 279', 283, 285 Kassope kościół Grundtvig 283, 283', 383,
pałac 291 Hochst insulae 342 389
Haguenau kościół św . Justyna 31, 64'1, 61' Kaupanger Vor Frue Kirke (kościół P. Marii)
założenie miejskie 397 Hoek van Holland kościół masztowy 138', 451' 264", 265' , 271, 376
Halberstadt osiedle robotnicze 386' Kedleston Hall (Derbysfire) 334, 334' Kordowa
kościół P. Marii 93, 105, 170 Holborn zob. Londyn Kefali Wielki Meczet 82, 83, 85'f, 86'1, 88,
ratusz 479' Holkham Hall (Norfolk) 333"1 osada neolityczna 342 , 342' 88' , 89, 89'f
założenie miejskie 395 Hollola (Finlandia) 179 Ketton pałac Abd ar-Rahmana 83
Halikarnas Horst (koło Bottrop) kościół 200'1 Korynt / 11
grobowiec Mauzolosa 24, 21', 452 zamek 289' Kew Palace 332 akropol 12
Halle Hosios Lukas zob. Stiris Kiel-Gaarden świątynia Apollina 12, 15' 1
kościół larny 159'1 Howard-Castle 326 , 332 osiedle mieszkaniowe zakładów Kos
Hamburg Hoxter Kruppa 420 Asklepiejon 12, 26
Chilehaus 383, 383' dom mieszkalny 363, 364", Kijów oł1arz Dionizosa 27
kościół św. Katarzyny 244'1 47 1"1 katedra Mądrości Bożej (sobór stadion 24
kościół św. Michała 260, 260' Hoyerswerda Solijski) 51 , 51' Kraków
kościół św. Mikołaja 272 założenie miejskie 423 Klagenlurt barbakan 430
most na Łabie 377' Huesca wieża mieszkalna 244 'I Collegium Maius 358, 358'
założenie miejskie 395 kościół S. Miguel 128 Klaros, okręg kultowy 12 kościół św. Andrzeja 141 , 141'
Hammelburg Hunawihr (Alzacja) Klosterneuburg kościół Bożego Ciała 177
kościół 284, 284' kościół i cmentarz obronny 143, lara 242 kościół św. Katarzyny 177
Hampton Court Palace 330 143" Kłodzko , fortyfikacje 408 kościół P. Marii 177, 184
Hanau-Neustadt Knechtsteden kościół i klasZ10r Dominikanów
kościół 231 lalysos kościół klasztorny 96, 96'f 176',177
Hanower 352, 473 akropol 12 Knossos (Kreta) synagoga 483
Leineschloss 376 Ighi~u l Nou (Siedmiogród) pałac 291, 291', 390, 453 Wawel
Opera 376 kościół obronny 143, 143" Kodża-Kalessi (dolina Eufratu) kaplica P. Marii (św. Feliksa
Hants lIIinois bazylika 40 i Adaukta) 142'
kościół 200'1 Highland Park, dom Warda Willitsa Kolonia 141 , 403, 432, 482 katedra 141 , 141 ', 177, 177',
Hardwick Hall (Derbyshire) 331, 331' 382, 382" brama miejska 355 223
Hatfield House (Hertfordshire) 331, Ingelheim hala targowa GOrzenich 351', 457 katedra, kaplica Zygmuntowska
33 1' kaplica pałacowa 65" katedra 152, 154', 155, 160'1, 177, 223' , 288
Headington zespół palatialny 294, 294" 165'f, 170, 268, 273, 278, 440'f, kościół św. Gereona 141 '
kościół 202'1 założenie miejskie 395 457, 468, 490 zamek królewski 288'f
520 Indeks miejscowości obiektów
Kreta Lichtenw6rth-Nadelburg 418 kościół S. Stephen , Walbrook 262' Mallia (Kreta)
miasto pałacowe 390 Liebenstein most Tower 377414, 415, 415' pałac 291
miejsce kultu Zeusa 12 kaplica zamkowa 216, 232', 363 New Towns 422 Malti (Messenia)
Krumau Lienzingen Opactwo Westminsterskie 185, założenie miejskie 390 , 390"
kośc iół 184 kościół obronny 143 190, 191 , 195' f, 196'1, 209, 209'1 Mannheim
Kruszwica Liege Pałac Kryształowy 277, 278, 288, lortyfikacje 409"
kolegiata 141,141 ' dom van Sestich 354' 377' pałac 326
Krzeszów hale targowe 357 Parlament 374 założenie miejskie 405
opactwo cystersów 244 'f ratusz 356, 356' Relorm-Club 374 Mannheim-Vogelstang
Kugelhammer lilie Royal Terrace, gen. Adelphi 267 , założenie miejskie 422
pałac 289' katedra 272 371 , 371' , 424 Mantua 213
Kutna Hora lilio zob. Naranco stacja S. Pancras 268 kościół S. Andrea 228 , 228' , 229 ,
kościół św. Barbary 174, 184, 184', Limburg n. Hardt Travellers Club 374 230, 239, 250
214, 364 kościół klasz10rny 96'f Whitehall, Banqueting House 332, Palazzo dei Te 309, 310 , 310"1,
Kyzikos 17 Limburg n. Lahn 332' 315
katedra 92, 93, 110, 145, 168 White Tower (Biała Wieża) 298, Palazzo Ducale 217, 219"f
La Coruna 128 Limoges 124 30D' założenie miejskie 398
Lagina (Karia) Lincoln Lorsch , klasztor Marburg
świątynia Hekate 24 katedra 185, 188', 191 , 194'f, Lorsch I 56 kościół św. Elżbiety 151 , 160"1,
La Grande Motle (płd. Francja) 422 196'1, 191'1, 198'1, 201'1,203'1, Lorsch II 66" 431 168,168', 434,471
Landsberg (Alzacja) 204', 206, 207, 201' , 479 budynek bramny 56, 62', 64'1 zamek landgrafów 302"1
zamek 291'f kościół św. Benedykta 202'1 Loyola, Sagrario 241 Maria Laach 71 , 108, 110, 111 ",
Landshut Linderhol Lozanna 460"f
pałac 231 , 315 pałac 328 katedra 168 Maria Saal (Austria)
Langres Lindos Lubeka 403 kościół obronny 143
katedra 468'f akropol 12 Brama Holsztyńska (Holstentor) MarienmOnster
Laon świątynia Ateny 26 355, 355' kościół klasztorny 101"f, 448"f
katedra 92, 104, 144, 144', 145, Link6ping (Szwecja) dom Buddenbrooków 370, 370' Marienstadt (Hesja)
149', 152, 154" 156, 156' f, 161'f, katedra 180 dom mieszkalny 352, 252' klasztor Cystersów 155"
168,190 Lino zob. Naranco kościół P. Marii 161'1, 175, 175', Marly
założenie miejskie 395 Lippstadt 402 pałac 321
La Rochelle kościół P. Marii 104, 151' kościół św. Piotra 175 MarmoOtier (MaursmOnster, Dolna
założenie miejskie 402 Lipsk - Lindenau ratusz 356, 402 Alzacja)
Las Huelgas kamienica czynszowa 378 , 378' , szpital Św. Ducha 359, 359' kościół klasztorny 110", 111 , 453
klasztor królewski 87, 169 420 założenie miejskie 402, 402' , 405, Marrakesz
Laval Lissewege, OL Vrouw 178 414, 414', 415 meczet Kutubija 86"f
dom konstrukcji szkieletowej 351' Litlle Morten Hall 330, 330' Lubiąż Marsylia 420
La Valetla (Malta) Little Wenham Hall 353 klasztor Cystersów 141 Unite d'Habitation 388, 388'
założenie miejskie i fortyfikacje Liverpool Lucca 400 Martainville przy Rouen
409' katedra, nie ukończona 283 katedra 134 zamek 311 , 311"
Lebadeja katedra Chrystusa Króla 285, 285" założenie miejskie 401 Marzabotto
Olimpiejon 24 430 Lucerna założenie miejskie 391 , 391" , 392,
Lebeny (Węgry) Lizbona kościół Jezuitów 244 'f 393
kościół 105 katedra 144 Ludwigsburg Maulbronn
Lecce (Apulia) kościół Bożej Opatrzności 261, założenie pałacowe 289, 327, 327' klasz10r 63, 140', 168, 437, 446'
katedra 242'f 261 ' pałac Monrepos 327, 327' Mccheta (Gruzja)
kościół S. Croce 240 kościół S. Vicente de Fora 231, 231' Ludwigswinkel-Fischbach kosciół Dżwari 50"f
Ledbury (Herefordshire) Pla<;:a do Comercio 416, 416' kościół św. Ludwika 284, 284' Meaux
ratusz 356, 356' założenie miejskie 414, 416', 443 LOgde Unite d'Habitation 388
Legnickie Pole Lohja (Finlandia) kościół św. Kiliana 484" Mechelen
kościół klasztorny 238, 256, kościół S. Laurentius 179 Lugnano katedra S. Rombout 178, 178'
251' Londyn kościół S. Maria Assunta 135, 454" Mediolan 39, 213, 400
Leicester Chiswick House 333, 333' Lund (płd. Szwecja) Forum Bonapartego 269, 373
kościół S. Nicholas 58' f, 59 Christ Church, Spitallields 262' katedra 138' katedra 154", 173,477
Lejda Hampstead Garden Suburb 419 LOneburg kościół S. Ambrogio 132, 132",
ratusz 362 , 362' Holborn, Lady Cookes House 371' , domy mieszkalne 352, 352", 484"1, 154
Rijnlandhuis 362, 362' 485 493" kościół S. Aquilino 39
Le Mans Holy Trinity, Marylebone 271 Lyon 422 kościół S. Lorenzo Maggiore 39 ,
katedra 155', 169 katedra św. Pawła 240 , 245'1, 251 , założenie miejskie 396 45 , 45"
Lemgo 260', 263, 449 Medyna
ratusz 356, 478'f klasycystyczna oś urbanistyczna Łęczyca zob. Tum pod Łęczycą świątynia Mahometa 83, 83"
Leningrad zob. Petersburg 267' Meersburg
Lenton (Notlinghamshire) kościół Ali Saints, Camden Town Maastricht dom mieszkalny 484"f
robotnicze domy szeregowe 378', 271 kościół P. Marii 110, 111 " Mekka 88, 446, 458
379, 420 kościół Ali Souls, Regent Street Madry1 AI-Kaba 83
León 267 , 261',271,271' Ciudad Lineal 419, 420" Melk
katedra 169, 169' kościół S. Anne, Wandsworth 271 Malra (Portugalia) klasztor 240, 242
kościół S. Isidoro 128 kościół S. Bartholomew 273 kościół klasztorny i pałac 251 , 251 " Melle ( płd .-zach . Francja)
Lerida 128 kościół S.Bride, Fleet Street 244'f Magdeburg 141 kościół 122
L'Escale-Dieu kościół centralny 130 katedra 104, 145, 168 Melun
kościół cysterski 122, 124'f, 250 kościół S. Johns, Smith Square Magnezja kaplica dworska 172
Les-Stes-Maries 263, 263' świątynia Artemidy 24, 24", 27, 471 Menaggio
kościół obronny 143 kościół S. Martin in the Fields 263, Maillezais dom mieszkalny 379"
Letchworth 339, 419 , 419' 263' kościół klasztorny św. Piotra 122 Menapolis (Egipt)
Leyswood kościół S. Mary, Wandham Place Malbork baptysterium i bazylika 40
dom mieszkalny 380 271 zamek krzyżacki 177, 298 , 305", Mereworth Castle 333
Lichtensteig (Szwajcaria) kościół S. Pancras 267, 271 , 271' 398, 447, 479 Merklingen
kościół S. Gallus 279', 285 kościół S. Peter, Walworth 271 założenie miejskie 398 kościół obronny 143
 Indeks miejscowości obiektów 521
Merseburg, założenie miejskie 395 Montmajour (płd. Francja) Neubrandenburg Palaistra 345'
Meschede kaplica Św. Krzyża 445' założenie miejskie 398 skarbiec Megaryjczyków 13'
kościół 470'f klasztor 143, 143' Neu-Breisach, twierdza 406 świątynia Hery 11 , 14' f
Messa (Lesbos) Montpaziere, założenie miejskie 399, Neu-Gablonz, założenie miejskie 422 świątynia Zeusa 11 , 12, 18'
świątynia Afrodyty 24 399' Neuschwanstein Olint
Messena Montpellier pałac 289., 328, 443' dom z pastasem 342', 343, 466
Asklepiejon 24 katedra 439'f Neuss insulae 342' , 343
Metapont, okręg kultowy 12 Montreal, założenie miejskie 399 kościół św . Kwiryna 94, 100' f, 111, różne typy domów 342'
Metten (Dolna Bawaria) Morienval (lIe-de-France) 145', 168 założenie miejskie 392
klasztor 243' f opactwo benedyktynów 100' f Neustadt nad Menem Opatów
Metz Morimund kościół św. Piotra i Pawła 66' kolegiata 141
wieża mieszkalna 352 klasztor Cystersów 140, 141 Nevers Orange
Michelstadt Moskwa katedra 466'f katedra 122, 122', 250
ratusz 356, 356' dom " Izwiestii" 385' kościół St-Etienne 116 Oranienbaum
Middleton Stoney 204' f dom-komuna 385' Newcastle nad Tynem , zamek pałac Mieńszykowa 329
Milet dom (pałac) 329' normański 298, 300' Orlean
agora 343 Klub Rusakowa 385' Nicea 38,395 dom mieszkalny 225'f
akropolis 12 sobór katedralny Wniebowzięcia Nidzica założenie miejskie 399
Brama Święta 24 Marii 51' zamek krzyżacki 298, 302' Orvieto
buleuterion 11 , 344, 344' sobór Pokrowski (Opieki Matki Niepołomice katedra 169
kościół skalny 50 Boskiej) , zw. soborem Wasyla kościół P. Marii 177 OsnabrOck
brama rynkowa 344 ' Błogosłowionego 51' Nimes katedra 104
założenie miejskie 392, 392' Muhlhausen (Turyngia) amfiteatr 36, 487' dom Kromschróderów 352, 353'
Milton Keynes , założenie miejskie kościół św. Błażeja 104, 160' f Maison Carree 3D', 31 , 33' , 471 Osterhofen
422 , 423' Muhlheim (koło Kolonii) , fortyfikacje Pont du Gard 31'f, 424', 425 kościół Norbertanów 252
Minden 409' Nivelles Ostia
katedra 71, 104, 104' Mulhausen, Cite ouvriere 338 kościół Ste-Gertrude 110 Casa degli Aurighi 346'
Mistra Munden (Hanower) Norcia (Umbria) Casa di Serapide 346 '
kościół 49 kościół św. Błażeja 152 grobowiec etruski 432'f Horrea Epagathiana 347
Minia, założenie miejskie 395 Munster Nordkirchen insulae 346
Modena 213 Erbdorstenhof 326' pa/ac 289' zalożenie miejskie 393
Mogiła (Kraków) kościół św. Klemensa 255' Nórdlingen Ottmarsheim (Alzacja)
klasztor Cystersów 141 , 177 kościół św. Lamberta, epitafium 23' brama miejska 355 kościół Benedyktynów 80', 111
Moguncja ratusz 356, 356 ', 457, 484'f założenie miejskie 397, 397" Ottobeuren
hala targowa 357 zabudowa rynku 466' Northampton klasztor 248'f
katedra 39, 92, 101'f, 102, 111 założenie miejskie 397 Holy Sepulchre 130 Otzenhausen
założenie miejskie 395 Munster-Havixbeck kościół S. Peter 98'f gród 298, 299'
Molfetta (Włochy) pałac Hulshoff 289' Northfield Owenite Villages 418, 418'
katedra S. Corrado (Duomo MOnstereifel kościół 197"f Oxford
Vecchio) 136 kościół 111 Norwich Christ Church 202'f, 204'f
Monachium MOnzenberg (Wetterau) katedra 191 katedra 193'f
Atelier Elvira 381 zamek rycerski 298 , 299, 303 ., kościół S. Stephen 195' f Mary Magdalene Church 197'f,
dworzec 473 304, 410 Norymberga 403 200'f
Feldherrnhalle 375 Murbach (Górna Alzacja) browar Tucherów 225' f Merton College Chap el 201'f, 202' f
kościół dworski Wszystkich kościół klasztorny 110', 111 domy mieszkalne, dom Toplerów uniwersytet 358
Świętych 272 Murrhardt 492'f, 493
kościół św . Jana Nepomucena (ko- kaplica 90'f kościół św . Sebalda 157 Paderborn
ściół Asamów) 253, 253' Murten, założenie miejskie 397 kościół św. Wawrzyńca 174, 440'f kaplica św. Bartłomieja 75, 79'
kościół św . Ludwika 473 Mykeny Pellerhaus 363', 364, 365, 369 katedra 104, 460"f
kościół jezuitów św . Michala 216, pa/ac, Lwia Brama 291 , 291 ' ratusz 232, 356, 357 kościół Franciszkanów 463' f
232, 232', 305, 429 , 451' zamek, kaplica dwupoziomowa 437' Pfalz 294
kościół teatynów św. Kajetana 241 , Nancy Noto Pfalz, restauracja, strop żelbetowy
250", 251 , 326 dom Hout 381 ' f kościół S. Chiara 240 281'f
Ludwigstrasse 267 Place Royale 322 , 322', fontanna Nottingham ratusz 363 ', 364
Odeonsplatz 267 482' Wollaton Hall 331 Padwa
Pal ais Leuchtenberg 328 , 375 Nantes Nowogród Wielki Caffe Pedrocchi 373
Preysing-Palais 243'f Unite d'Habitation 388 sobór Sofijski 51 , 141 fortyfikacje miejskie 408
ratusz 374,375 Naranco (lilio, Lino) Noyon kościół S. Antonio 144', 145
Rezydencja Królewska 328, 375 hala królewska 55, 57, 57" katedra 92 , 96, 96' f, 111 , 144, 151 , synagoga 483
Antiquarium 232 , 315 Naumburg 168 uniwersytet 358
teatr dworski 325 katedra 101'f, 104, 145, 152, 168, Nysa, fortyfikacje 408 założenie miejskie 398
zamek Nymphenburg 325, 326 453'f Paestum
Amalienburg 253, 326, 326', 327 założenie miejskie 396 Obermarchtal okręg kultowy 12
Badenburg 326 Neandreja kościół klasztorny 252, 252' świątynia Ateny 27
Pagodenburg 289' świątynia archaiczna 15'f Ochsenfurt zalożenie miejskie 391
założenie miejskie 268, 376 , 414, Neapol 435 ratusz 356 Paimio (Finlandia)
415(f), 415' kościół S. Francesco di Paola 269 , Odensee sanatorium 389
Monachium-Neu Perlach 269' katedra 179 Palermo
założenie miejskie 422 Opera San Carlo 269, 373 Offenburg Cappella Palatina 136, 272
Monreale założenie miejskie 402 założenie miejskie 397 katedra 136
katedra 136, 136' Nemea Olbia kościół S. Anna 247'f
Montaperti 401 grobowce mykeńskie 12 grobowiec wieżowy 24 kościół S. Cataldo 136
Monte Cassino okręg kultowy 12 Olimpia Palestrina (Praeneste, Lacjum) 24
klasztor Benedyktynów 447 stadion 24 buleuterion 344 sanktuarium Fortuny Primigenii 26'
Montepulciano Nennig (Saara, Niemcy) Filipejon 12, 20' , 24 Palmanova
Palazzo Tarugi 309 villa suburbana 292 , 292' , 310 grobowce mykeńskie 12 założenie miejskie 361 , 404, 404'
Mont-Louis (Pireneje), twierdza 406 Nerezi (Macedonia) okręg kultowy (Altis) 12, 27, 391 , Palombara Sabina
Montmagny 387 kościół św. Pantalejmona 48" 391' założenie miejskie 398, 398"
522 Indeks miejscowości obiektów
Paray-Ie-Monial propylon Antenajona 26' Poczdam Ptolemais (Libia)
kościół Sacre-Coeur 116' świątynia Asklepiosa 12, 25' kościół św. Mikołaja 272, 272' grobowiec wieżowy 24
Parenzo (Poret) 40 świątynia Ateny Polias 25', 26'f Neues Palais 238, 326 Puławy 269
Parma, założenie miejskie 395, 398 świątynia Dionizosa 25' pałac miejski 238, 326 Purbeck 457
Paryż 422, 438, 445 świątynia Hermesa i Heraklesa 25' pałac Sanssouci 326
Assemblee Nationale 270 świątynia Hery 25' Wieża Einsteina 383, 383' Ouedlinburg
Barriere (rogatka) St-Martin 372, 372' świątynia Zeusa 25' zamek Charlottenhof 328' krypta św. Wiperta 76'f
centralne hale targowe 376 teatr 25' Poissy kościół klasztorny św . Serwacego
Centrum Pompidou 341 Trajaneum 25' Villa Savoye 388, 388', 468 105
Champs-ElysEies 322 założenie miejskie 25', 26, 392 Poitiers Oueyras (Savoyen)
domy mieszkalne 379' , 420 Perge (Pamfilia) baptysterium St-Jean 56, 56' zamek 406
Ecole Militaire 322 brama miejska 344' kościół St-Hilaire 118
Faubourg St-Germain 322 Perigueux (Akwitania) kościół Notre-Dame-Ia-Grande 93, Radburn (New Jersey)
fortyfikacje miejskie 409 kościół St-Front 47, 118, 118' 119, 119', 122, 477 założenie miejskie 422, 422'
hangar lotniczy Orly 281 ' , 387 Persepolis Pompeje Radzyń Chełmiński
Hotel d e Soubise 321' sala Dareiosa 15' f dom italski 346' zamek krzyżacki 177, 298, 301 ', 398
Hotel de Sully 318'f Perua (Finlandia) forum 348', 349, 452 założenie miejskie 398
Hotel de Ville (ratusz) 375 kościół 179 bazylika 42, 42', 348, 348' Ragusa Ibla (Sycylia)
Hotel Goutnilire 324 ' f Perugia Eumachia 347, 348' kościół S. Giorgio 240, 241 , 243'
Hotel Lully 368, 368' brama miejska 24 MaceIlum 347, 348' Raincy koło Paryża
kaplica - Ste-Chapelle 155', 163'f, Peterborough umocnienia miejskie 347 kościół Notre-Dame 283, 283', 387
172 katedra 92, 130, 130', 165' f, 207, Pons Rakoniewice
katedra Notre-Dame 149', 150, 490 kościół St-Vivien 122 założenie miejskie, domy tkaczy 369
151 , 156, 156' f, 157'f, 163'f, 168, Peterhof 238 Pontigny (Burgundia) Rasdorf (Hesja)
168', 190, 434' f Pałac Letni 329 kościół klasztorny 140, 140' kościół 76'f
kościół Inwalidów 241 , 256, 256' Rezydencja carska 329 Port Sunligth 418 Rastatt
kościół St-Etienne-du-Mont 232, Petersburg Porvoo (Finlandia) założenie miejskie 405
233, 233' Akademia Sztuk Pięknych 329 katedra 179 Ratyzbona 403, 482
kościół St-Gervais 233, 240, 242' , pałac Aniczkowa 329 Poznań kaplica Wszystkich Świętych 463'f
251 , 318'f Pałac Letni 329 katedra 141 , 177 katedra 170, 268
kościół La Madeleine 270, 270' , 324 Pałac Marmurowy 329 ratusz 362', 363 kościół Dominikanów 176'
kościół Sacre-Coeur 273, 273' Pałac Zimowy 329' Pozzuoli kościół św. Emmerama 56, 67',
kościół St-Sulpice 241 , 270, 270' plac przed soborem Kazańskim 267 amfiteatr 36 70'f
kościół Val-de-Grace 240, 247' sobór Matki Boskiej Kazańskiej rynek 347' kościół św. Jakuba 93
Luwr 220' f, 312, 312'f, 317' , 319', 269, 269' Praeneste zob. Palestrina kościół św. Stefana 463'f
326, 459' f sobór Smolny 240 , 244'f, 251 Praga 473 synagoga 483
Łuk Triumfalny na pl. Gwiazdy 373, twierdza Pietropawłowska 329 Belweder 315 wieża mieszkalna 298, 352, 353',
456' założenie miejskie 269, 329, 369, Hradczany 401' 491
Łuk Triumfalny du Carrousel 324, 376, 405, 414, 415, 415' katedra św . Wita 152, 170, 184, Rawenna 39, 40, 44
324', 373 Petit-Palais 184', 401' , 493'f baptysterium Ortodoksów
Maison le Menestrels 368' kościół 122 kościół św. Jerzego 138' (S. Giovanni in Fonte) 41 , 44, 46'
metro, wejście 381 , 381'f Petra (Jordania) Sala Władysławowska 305' , 364 katedra S. Orso (Bazylika Ursiana)
Musee de Cluny 425' f grobowiec skalny Khazne el-Faraun Karolinum 358 , 492'f 44
Musee des Travaux Publics 387 , 26, 27', 35, 254 klasztor Loreto 242'f kościół S. Apollinare in Classe 40'f,
387'f Piacenza kościół św. Mikołaja na Malej 44,44'
Opera 277, 375, 375' , 442 katedra 132, 132' Stranie 237, 257, 259' kościół S. Apollinare Nuovo 38', 44
Pal ais Richelieu 368' ratusz 355', 356 kościół św. Mikołaja na Starym kościół S. Francesco (bazylika
pałac Tuilerie 312' założenie miejskie 398 Mieście 238 św. Apostołów) 44
Panteon 269, 270, 270' Piazza Armerina, willa rzymska 102, kościół Tynski 184', 401' kościół S. Maria in Cosmedin
Place de la Concorde (plac Zgody) 292' pałac Clam-Gallas 473'f (baptysterium ariańskie) 44
322 Pienza pałac Michnów 243'f kościół S. Spirito (katedra ariańska)
Place des Vosges 318, 368, 368' , katedra 361' synagoga 483, 483'f 44
405 Palazzo Piccolomini 361' uniwersytet zob. Karolinum kościół S. Vitale 41 , 44, 45, 45', 62,
rue de Colonnes 373, 373' pałac biskupi 361' wieża bramna Mostu Karola 490' 69
rue de Rivoli 324, 373 Piazza Piccolomini 361' założenie miejskie 395, 401', 411 mausoleum Galii Placydii 41 , 44,
rue du Faubourg St-Denis 368' ratusz 361 ' zamek Gwiazda 288, 289, 289' 46, 46', 47
teatr na Champs-Elysees 387 Pireus Prato mauzoleum Teodoryka 44, 55, 57',
uniwersytet 358 arsenał 345', 428 katedra 134 433
Villes Nouvelles 423' założenie miejskie 392 , 416 Prejmer (Siedmiogród) uniwersytet 358
wieża Eiffla 277, 385 Pistoja kościół obronny 143, 143' założenie miejskie 395
założenie miejskie 394, 396, 399, katedra 134 Prenzlau Raynham Hall (Norfolk) 332 , 333',
414, 415, 415' założenie miejskie 395, 401 kościół P. Marii 152, 175 370, 371
Paulinzella Piza 400 Pressburg Reichenau
kościół klasztorny 108' baptysterium 134, 401 ' katedra 184 Mittelzell, kościół klasztorny P. Marii
Pawia (Ticinum) campanila 100', 401' Priene 11 budowla z lat 799-825: 63, 64'f,
Certosa 223'f Camposanto 401' agora 26, 343 65, 67'
kościół S. Michele 93, 132, 132' katedra 96' f, 134, 134' , 169, 401' akropol 12 budowla z lat od 888 do X w.: 78',
założenie miejskie 393, 393' , 394, kościół S. Maria delia Spina 171 buleuterion 344, 344' 404, 473
396,398 Piazza dei Miracoli 401' dom z prostasem 342' , 343, 466 stan obecny 78', 80
Pecz (Węgry) założenie miejskie 395, 396, 398, insulae 392' Oberzell , kościół klasztorny św.
katedra 105, 105' 400, 401 , 401' ołtarz Zeusa 27 Jerzego 68', 70'f
Penshurst Place 302, 329, 330', 331 , Płock świątynia Ateny 15' f, 24 Reims
353 katedra 141 teatr 24, 26' fortyfikacje miejskie 409
Pergamon Pobethen (Sambia, dziś Romanowo, założenie miejskie 392, 392' katedra 149, 150, 151 , 155', 156'f,
akropol 12 Rosja) Provins 161'f, 163'f, 167'f, 169, 170, 170',
biblioteka 25' kościół parafialny 175, 175' Hotel de Vauluisant 351' 439'f, 444, 468, 474'f, 489'f
ołtarz Zeusa 25' , 27, 27' Poblet Ptojon kościół St-Remi 56, 111 , 111', 151
pałac 25' , 291 klasztor Cystersów 169 okręg kultowy 12 założenie miejskie 395
 Indeks miejscowości obiektów 523
Reston (Virginia) 422 aureliańskie mury obronne 347 S. Pietro in Vaticano (św. Piotr naSalisbury
Restormel (Kornwalia) bazylika przy Porta Maggiore 42' Watykanie) 39, 39', 45, 217, 227, katedra 157', 185,191'1, 193'1,
zamek pierścieniowy 298, 299' domy przy placu przed kościołem 227", 239, 240, 241,247, 251 , 254, 194'1, 199'1,200'1,206,206',207,
Rewel (Tallin), założenie miejskie 402 S. Ignazio 367, 367' 255', 260, 269, 273, 447, 4501 453, 489
Rhedes lortyfikacje miejskie 409 S. Pietro in Vincoli (Titulus market cross 357
kościół St-Pierre 124, 124' Forum Boarium Apostolorum seu Eudoxiae) 39 Saloniki (Tessaloniki, Grecja) 48
Rheinau (Szwajcaria) tzw. świątynia Westy 34' S. Ouattro Coronati (Titulus bazylika św. Demetriusza 40, 44,
kościół 252, 451'1 świątynia Fortuny Virilis 32'1 Aemilianae) 39 44'
Richelieu Forum Romanum 30', 348, 349', S. Sabina (Titulus Sabinae) 39 kościół św. Apostołów 48' , 49
założenie miejskie 403, 405, 405' 350 S. Sebastiano (kościół kościół św. Jerzego 40
Riddagshausen (Dolna Saksonia) Bazylika Julia 348, 349' Apostołó w) 39 mauzoleum Galeriusza 35'
kościół klasztorny cystersów 140, bazylika Maksencjusza 31'1, 348, S. Stelano Rolondo (S.Stephani Saltaire 418, 418'
140' 348',349' sui Celio) 39, 45, 45', 473 Salzburg 242
Rieu x koło Carcassonne dom i okrągła świątynia westalek S. Susanna 250 katedra 241
kościół 142 34' Łuk T riumlalny Konstantyna 455, kościół św. TrÓjcy 256 , 257'
Riez Łuk Triumlalny Septymiusza 456' Festspielhaus 383
baptysterium 56 Sewera 31'1, 324, 349' Palatyn Samos
Rimini 213 Łuk Triumlalny Tytusa 30, 31, Pałac Domicjana (Flawiuszów) Herajon 12, 15'1, 19
kościół S. Francesco (Tempio 32'1, 455 , 456' 293, 293' , 294 ołtarz Rojkosa 27
Malatestiano) 218, 218' świątynia Kastora i Polluksa 32'1 bazylika w pałacu Flawiuszów Samotraka
Łuk Augusta 218, 218' świątynia Romy i Wenus 33, 33', 42 , 42' Arsinoejon 24, 27, 27'
Riom 349' Domus Aurea Nerona (Złoty Hieron 12, 27, 27'
kaplica dworska 172 mauzoleum Hadriana (Zamek Dom) 293, 310 , 419, 442 San Clemente di Casauria 463'1
Ripoll św. Anioła) 30, 35' Domus Transitoria Nerona 292'1, San Galgano
katedra 93, 126, 126' Inne lora cesarskie 348, 349', 350 293 klasztor Cystersów 145
Ripon Forum Augusta 43 Domus Tiberiana 293 San Gimignano
katedra 59, 145'1, 197'1, 206' świątynia Marsa 324, 349' Palazzetto delio Sport 288, 341, wieże mieszkalne 298, 352, 490'
Rivolta d'Adda, założenie miejskie Forum Juliusza 349', 350 341' założenie miejskie 398
398 Forum Nerwae 31 , 349 Palazzo Barberini 316, 317, 317', San Miguel de Escalada, bazylika 87,
Rochester Forum Trajana 30, 42' , 43, 348, 319, 326 128, 128'
katedra 207 349',350 Palazzo Caprini 309 Sanssouci, pałac 238
zamek 298 , 300' Bazylika Ulpia 42, 42' , 43, 134, Palazzo delia Cancelleria 224'1, Santiago de Compostela
Rodez 348, 348', 349' 309,309'1 katedra 124, 128, 241 , 243' , 244'1
katedra 441'1 Kolumna Trajana 30, 258, Palazzo Farnese 309, 309', 317 Saragossa
Rodos 349' Panteon 30, 31 , 34' , 277, 424'1, Aljaleria 83
stadion 24 Kapitol 450 katedra 173 , 173'
Romanowo zob. Pobethen świątynia Jowisza 30, 33' Piazza dei Popoi o 269, 373, 402' Nuestra SeRora dei Pilar 241 , 251,
Ronchamp pałace kapitolińskie 239, 361' Porta Appia 347 251'
kościół pielgrzymkowy Notre- plac kapitoliński 361' schody Hiszpańskie 240, 240' Sardes
Dame-du-Haut 274' , 276, 284', Katakumby 447'1, 464'1 serwiańskie mury obronne 347 świątynia Artemidy 24
285, 388, 430 katakumby Kaliksta 41'1 świątynia Jowisza Stratora i Junony Sarrant
Rosheim (Alzacja) katakumby Sebastiana 41'1 Reginy 30 założenia miejskie 399, 399'
kościół św. Piotra i Pawła 111 , 113' Koloseum zob. amIiteatr Targ Trajana 347, 347' Saumur
Rbskilde Flawiuszów Teatr MarcelIusa 36, 487' kościół St-Jean 151'
katedra 179 Kościoły Termy Sauveterre, założenie miejskie 399
Rostok II Gesu 217, 218', 228, 229, 230, termy Karakalli 487' Savona, założenie miejskie 398
domy mieszkalne 352 230', 231, 232, 239, 240, 242 , termy Dioklecjana 46'1 Saynatsalo (Finlandia)
założenie miejskie 402 250, 251 , 252, 257, 444, 451 termy Trajana 348 ratusz 389
Rothenburg 365 S. Agnese 240,244'1,245'1, 245' Villa Borgese 316' Schakka (Syria)
dom Rabeschów 352, 353' S. Agnese luori le Mura 44' Villa di Papa Giulio 310' kościół 49
Rott am Inn S. Andrea al Ouirinale 240, 242'1, Villa Farnesina 310, 310', 316 Scharfeneck (Palatynat)
kościół klasztorny 257, 260' 254, 255' Villa Madama 310 zamek 298 , 303' , 304, 488
Rottenbuch (Górna Bawaria) S. Andrea delia Valle 250', 251 Watykan Schiers w Graubunden (Szwajcaria,
kościół augustianów Narodzenia S. Carlo alle quattro lontane 240, Belweder 309 Salginatobel)
Marii 244' 245'1, 254, 254' Braccio Nuovo 373 most 387'
Rottweil S. Clemente 430'1 Muzeum Watykańskie 441'1 Schleissheim (Bawaria)
założenie miejskie 397 S. Costanza 39, 46 (mauzoleum plac św. Piotra 255', 447'1 pałac 326'
Rouen Konstancji) 46' S. Pietro in Vaticano zob. kościołySchlettstadt (Selestat), założenie
zamek Gaillard 298, 306, 306' S. Crace in Gerusalemme 39, 240 Scala Regia 316, 316' miejskie 397
założenie miejskie 399 S. Giovanni in Fonte założenie miejskie 393, 403' Schmalkalden
Royat (płd. Francja) (baptysterium na Lateranie) 39 kaplica zamkowa 231
kościół obronny 143 S. Giovanni in Laterano 39, 238, Saalburg (góry Taunus) Schneeberg
Ruffec 239, 239', 240, 348 rzymskie castellum 293' kościół P. Marii i św. Wollganga 157'
kościół St-Andre 122 S. Ignazio 251 Sahagun 87 Schoplheim (Badenia)
Rusala S. Ivo delia Sapienza 240, 245'1, Saintes (Charente) kościół św. Michała 65, 65'
kościół 49 254, 255', 470 kościół klasztorny 100'1, 122, 428'1 Schwabisch-GmOnd
Ruweha (Ruweiha) S. Lorenzo luori le mura 40 Saintes-Maries-de-Ia-Mer kościół Św. Krzyża 154'
kościół 49 S. Maria delia Pace 240, 243',317 kościół obronny 143 Schwarzrheindorf
Rydzyna S. Maria in Cosmedin 66' Sakrow (pod Poczdamem) kaplica dwupoziomowa 101 '1, 103',
założenie miejskie, pałac 369 S. Maria in Portico (in Campitelli) kościół Zbawiciela 273, 472' 111
Rye 247'1 Salamanka Schwerin
kościół 19r! S. Maria Maggiore (S. Mariae kościół Jezuitów 241, 245'1, 251, pałac 328
Rzym 38, 39, 54, 134, 435, 441 Maior) 39 251' Schwetzingen
Albergo dell'Orso 360, 360' S. Martina e Luca 255' stara katedra 128, 128'1 pałac 326
amIiteatr Flawiuszów (Koloseum) S. Pantaleo 269 uniwersytet 87'1 Seebenstein (Austria)
30, 31, 31'1, 36', 488 S. Paolo luori le Mura 39, 39', 44 Salerno zamek 297'1
Ara Pacis Augustae 27, 30 S. Pietro in Montario (Tempietto) katedra 96'1, 136 Seedorf (Szwajcaria)
Augusta mauzoleum 30, 35, 35', 490 226, 226' uniwersytet 358 kościół S. Lazarus 451'
524 Indeks miejscowości obiektów
Seesen (Harz) 484 mauzoleum w pałacu Dioklecjana założenie miejskie 322 , 393, 393', Thalin (Armenia)
Segesta 46',463 395, 396, 399 katedra 50 , 50'
okręg kultowy 12 Spoleto Strawberry Hill 335, 374 Thermos (Etolia)
Segowia kościół S. Salvatore 39 St-Remy megaron 13'
akwedukt 425 Srebrna Góra, lortylikacje 408 cenotal (kenotalium) julijski 35', świątynia Apollina 11 , 13'
Alkazar 298, 302' St. Alban's 441' Thun
kaplica templariuszy 142' katedra 189 Strood założenie miejskie 397
klasztor S. Cruz la Real 180'1 St-Amant-de-Boixe kościół S. Nicholas 271 Timgad (Thamugadi , płn. Alryka)
kościół S. Millan 128' kościół 122 Strzelin, założenie miejskie 398, założenie miejskie 393, 393"
założenie miejskie 395 Stamlord 398' Tiryns
Selinunt (Selinus, Sycylia) kościół S. Mary 204'1 Strzel no cytadela 14'1, 291, 291' , 342,
akropol 12 Stargard Szczeciński kościół Norbertanek 141 342'1, 390, 446
świąty nia C 13., 424 kościół P. Marii 175 kościół św. Prokopa 142' Tivoli
świątynia G 12 St. Blasien St-Savin-sur-Gartempe willa Hadriana 102, 292, 292'
założenie miejskie 391, 39 1' klasztor 271, 272' kościół klasztorny 113', 119' Todi
Sennestadt St-Denis St. Urban (kanton Lucerna) 252 kościół S. Maria delia Consolazione
założenie miejskie 422 opactwo 149, 151, 157'1, 168, Stuttgart 226 , 226', 228
Sens 178 dworzec 473 Togliatti (Rosja) 422
katedra 168 Steinakirchen kaplica zamkowa 231 Toledo
Serravalle (kolo Wenecji) kościół św . Michała 155', 174, kościół szpitalny 163'1 Alkazar 314
dom z podcieniami 350' 177 Neue Staatsgalerie 341'1 katedra 169, 241
Sewilla Steinbach Nowy Pałac 327 kościół S. Juan de los Reyes 230
Alkazar 87 pałac 289' pałac Rosenstein 328 kościół Santa Cruz 230
katedra 173, 173', 180'1 Steinbach (Odenwald) pałac Solitude 238, 321' , 322, 327, kościół S. Maria la Blanca
kościół S. Maria la Blanca 245'1 bazylika Einharda 63, 6r , 70' 32r, 477'1 (d. synagoga) 82'1, 8r
meczet 173 Steingaden osiedle Weissenhol 387, 38r meczet Bib-Mardum (kościół Cristo
wieża La Giralda 83, 88, 173' kościół pielgrzymkowy 238, 24rl, Stymlalos de la Luz) 82, 85'1, 87, 8r
Slorzinda, idealny plan miasta 361 , 253, 256, 258' świątynia Hery 24 Tomar
361', 404 Steinhausen Sully-sur-Loire klasztor Rycerzy Chrystusowych
Sherborne kościół pielgrzymkowy św . Piotra zamek 298, 306,3 11 ' , 312 (convento da Ordem de Cristo)
kościół klasztorny 193'1, 195'1 i Pawia 243'1, 247'1, 253, 256, 258' Sulzleld 181 , 182'1,23 1,231'1 , 309, 478
Shrewsbury (Shropshire) Steinsberg (kolo Sinsheim) ratusz 462'1 Tonnerre (Burgundia)
Old House, Dogpole 354', 371 zamek, wieża główna 296' Su ni on szpital 359
Old Market Hall 356 , 366' Stendal świątynia Posejdona 12 Torcello, założenie miejskie 395
Siena brama miejska 355, 355' Sura Tordesillas
katedra 169, 169', 171 , 173,400', Ste-Trinite okręg kultowy 12 kościół św. Klary 87
471 kościół 126' , 488'1 Surgeres Torgau
Palazzo Pubblico 356, 356., 400' Steyr kościół Notre-Dame 122 zamek Hartenlels 216, 217 , 231 ,
Piazza dei Campo 400' dom mieszkalny 353' Swakeleys 290,314"1,315
założenie miejskie 400, 400', 401 St. Florian (kolo Linzu) dom mieszkalny 332 T orikos (Attyka)
Siersdorf kolegiata 242 Swinbrook teatr 36, 36'
pałac 289' St-Gabriel (płd. Francja) kościół 197'1 Toro
Sighi~oara (Siedmiogród) kościół 11 3' , 122, 124 Syrakuzy kolegiata S. Maria Mayor 128
kościół obronny 143 St. Gallen akropol 12 Toruń
Sigolsheim (Alzacja) klasztor, kościół klasztorny (plan świątynia Apollina 11 kościół św. Jakuba 175
kościół 111 , 113' z 817/818) 63, 64, 6r , 6W , 70 , teatr 24 założenie miejskie 398, 398'
Sitten (Szwajcaria) 447 Szydłów Tournai
kościół obronny 143 założenie miejskie 396 kościół paralialny 177 katedra 93, 110, 111 , 111'
Skara St-Georges-de-Boscherville 112' Świdnica , lortyfikacje 408 kościół S. Quintinus 178
katedra 180 St-Germer-de-Fly 155'1 kościół S. Jakob 178
kościół S. Miguel de Escalada 87, St-Gil/es Tahull (Katalonia) Tournus
128, 128' dom romański 351' kościół S. Clemente 126, 126' kościół St-Philibert 63, 75'1, 76,
Sódra Rada (Szwecja) kościół klasztorny 93, 122, 122' 1 Tampere (Finlandia) 76'1 , 94, 116, 460'f
kościół 180 St-Guilhem-Ie-Desert kościół Kaleva 278', 284 Tours
Soest kościół klasztorny 101'1, 124' Tanagra (Grecja) 432'1, 433 kościół St-Martin 56
kościół Matki Boskiej Zielnej 157' , Stiris (Fokida, Grecja) Tanger Trani (Apulia)
174, 174', 215, 488'1, 490 Hosios Lukas, kościół klasztorny pałac cesarski 85'1 katedra S. Nicola Pellegrino 136,
ratusz 355 48' , 63, 444 TangermOnde 136'
Soignies St-Jouin-de-Marnes ratusz 356 Trebnitz (kolo Merseburga)
kościół St-Vincent 111 klasztor cystersów 122 Tarascon (Prowansja) układ przestrzenny wsi 395'
Soissons St-Leonard (Haute Vienne) zamek 298, 300' Trenoen (Bretania)
katedra 111 , 15rl, 168, 178, 181, kościół St-Leonard 100' 1 Tarragona Kalwaria 444'
190 St. Luzen kolo Hechingen katedra 128 Trewir 38,441"1
Solignac kościół Franciszkanów 222'1, 460 Tazos tzw. bazylika 39
kościół klasztorny St-Pierre 118 St-Macaire brama Zeusa i Hery 24 podwójna bazylika 39, 110"
Sompting kościół St-Sauveur 124, 125' Tebessa katedra 92, 110, 110., 111 , 112
kościół 58'1 St-Michel-d'Entraigues 142' łuk triumlalny 455 kościół P. Marii 142, 168, 185, 185'
Sousse Stokholm Tegea Porta Nigra 347, 34r, 355
zamek 298, 301' Engelbrekt-Kirke 283 okręg kultowy 12 termy cesarskie 102, 340" , 341 ,
Southwell Storkyrkan 179 świątynia Ateny Alea 12, 13' 488
katedra 130, 130',185, 200'1, St-Omer Telgte (Westfalia) 434'1 wieża mieszkalna 352
206 kościół St-Bertin 453'1 Tenos zamek elektorski 429'f
Spalato zob. Split Stopnica świątynia Posejdona 24, 27 założenie miejskie 395
Spira 403 kościół św. Piotra i Pawia 177 Teruel Triel (kolo Paryża)
katedra 43, 91, 93, 93' 1, 96'1, 102, St. Petersburg zob. Petersburg wieża św. Marcina 83, 87' kościół 172"1
108 Strasburg 403, 482 Tessaloniki zob. Saloniki Tripolis
Split (Spalato, Dalmacja) Cale L'Aubette 386' Thalheim łuk triumlalny 455
pałac Dioklecjana 293, 293' , 393 katedra 99'1,152, 170, 43rl, 452'1 pałac 289' Trofonion , okręg kultowy 12
 Indeks miejscowości obiektów 525
Troia Bazylika 360, 360*, 477*1, 478 kościół S. Zaccaria 218' Wismar
katedra S. Maria Assunta 136 Palazzo Chiericati 309, 332 Palazzo Vendramin-Calergi 307, kościół św. Mikołaja 175
Troja 440 Palazzo Porto-Breganze 490' 308' , 309 zamek 315
megarony 342, 342' Palazzo Valmarana 309, 309', 429 Pałac Dożów 307* Wiślica
założenie miejskie Troi II 291, Teatro Olimpico 336' Piazza San Marco 361, 402, 402 ' kolegiata P. Marii 177, 177*, 184
291 ',390 Villa Rotonda (ViIla Capra) 216, synagoga 483 Witney
Trondheim 310, 310',333 założenie miejskie 402 kościół 196' f
katedra 138'1, 179, 179' , 283 Vienne Werden koło Essen Witzeetze koło LOneburga
Troyes kościół St-Pierre 40, 56, 56' kościół św. Stelana 65' , 69' układ przestrzenny wsi 395'
kościół St-Nicolas 172' 1 Vierzehnheiligen kościół Zbawiciela (S. Salvator) WollenbOttel
Truro kościół pielgrzymkowy 246', 253, 66', 71 ' kościół P. Marii 220'f, 233
katedra 188, 273', 283 261 , 261 *, 435 Werona 400 Wollsburg, założenie miejskie 422
Trzebnica Vignory amfiteatr 36 Worcester
kościół Cysterek 141 kościół paralialny 76, 76' , 77 lortyfikacje 407* katedra 209
Tulln (Dolna Austria) Villandry katedra 64'1 Wbrlitz
karner 185, 185' park zamkowy 461* kościół S. Zeno 93, 100' 1 pałac 289', 328, 328', 461 ' 1, 467*
Tuluza 39 Villeneuve-Ies-Avignon, założenie Piazza delie Erbe 403' Wormacja 403
kościół Dominikanów 175', 180 miejskie 399 Wersal katedra 91 , 92, 93, 96, 96' 1, 97*,
kościół St-Sernin 96'1, 124, 124', Villingen, założenie miejskie 397 pałac 290 , 319, 319*, 320, 320'1, 102, 102', 484'
128 Vincennes 325, 326,327, 418, 425, 462*1 synagoga 483, 483*
Tum pod Łęczycą kaplica królewska 172, 172' Grand Trianon 320, 321 założenie miejskie 395
kolegiata 141 , 141 * donżon 185 kaplica pałacowa 241, 319* , 327 Worth
Turku (Finlandia) Vitoria (Hiszpania) Menagerie 320 ' 1 kościół 58'f, 59'
kościół 179 nowa katedra 273 Petit Trianon 322, 323*, 477*f, Wrocław
Turmanin (Syria) Vormuloc (Siedmiogród) Hameau 323, 461 ' dom mieszczański 352, 352'
bazylika 40, 44, 49, 49', 93 kościół obronny 143 Westerndoń katedra 177, 231
Turyn Voronet (Rumunia) kościół 257* kościół Bożego Ciała 177
katedra 218*, 261 cerkiew św. Jerzego 184' Westminster zob . Londyn kościół dominikanów św. Wojciecha
kościół Gran Marde di Dio 267, 269, WiedenbrOck 177
269' Waldsee domy mieszkalne 492'f, 493'f kościół P. Marii na Piasku 158'f, 177
kościół S. Lorenzo 240, 245 .. 245'1, kościół klasztorny 434' kościół św. Idziego 486' 1 kościół Św. Krzyża 177, 177'
256 , 257*, 261 Walencja Wiedeń 376 , 409 , 482 kościół św. Marii Magdaleny 177
klasycystyczna oś urbanistyczna 267* katedra 243'1 Dolny Belweder 325 ratusz 365
Kunstgewerbeausstellung 1902 Lonja delia seda 357 fortyfikacje 408 Wullen, założenie miejskie 422
(Centralny Pawilon) 381 Waltham Abbey 131'1 Górny Belweder 238, 286' , 290' , WOrzburg
Palazzo Carignano 317, 317* Warmington 200' 1 325 kaplica P. Marii 56, 56*
Palazzo di Lavoro 387*1, 466 Warszawa 269 katedra św . Stefana 268 katedra 104, 145
Superga, kościół pielgrzymkowy dom mieszkalny 372', 373 kościół św . Karola Boromeusza kościół uniwersytecki 232
236' , 240 lortyfikacje 409 238, 251 , 256, 257, 258* Rezydencja 288' , 326, 327*, 435
założenie miejskie 414 kościół ewangelicki 256, 269, 271', kościół św . Piotra 256, 257* kościół zamkowy 413
450 kościół wotywny 273, 273' założenie miejskie 395
Udine, założenie miejskie 398, 398' Oś Saska 369 osiedle komunalne, tzw. Czerwony
Uffington 198' 1 Wartburg (Turyngia) Wiedeń (Rotes Wien) 417, 420 Xanten
Ujazd zamek landgrafów 302*f Am Tivoli 421' katedra 85
zamek Krzyżtopór 288' Wasserburg nad Innem Bassena-Wohnhaus 420' zalożenie miejskie Castra Vetera
Ulm 403 Kernsches Haus 370, 370' Babel-Hof 421, 421' 393,396
katedra 273, 476, 480' 1 Weiden dom czynszowy 420'
Uppsala kościół św. Józefa 276' f Karl-Marx-Hof 421 , 421 ' York
katedra 179, 179*, 180 Weilheim (Górna Bawaria) Sandleiten 421 , 421 ' katedra 185, 189, 197'1, 201 ' f,
Urbino 213 projekt kościoła 284* Washington-Hol 421 207* , 209
Palazzo Ducale 309 Weingarten Wiedenhofer-Hof 421 Ypres
Urgup klasztor 238 , 247*1, 252, 252' , 447 ratusz 374 kościół św. Marcina 178, 185
kościół skalny 50 Weissenburg (Wissembourg) Ringstrasse 268, 375, 375', 416, ratusz 362
Utrecht 403 założenie miejskie 396 , 396', 397 416' sukiennice 357, 357'
katedra 178' , 181 Weissenkirchen (Austria) świątyn ia Tezeusza 267 Ystad
willa Schrbdera 386, 386' kościół obronny 143 założenie miejskie 414 kościół klasztorny 179, 179'
We lis zamek Schbnbrunn 325
Valbonne katedra 185, 189, 191 , 194'f, 198'1, Wiedeń - Mauer Zakro (Kreta)
klasztor Kartuzów 446' 200*1, 201'1, 202'1, 206, 206' , 207 kościół Św.Trójcy na Georgenbergu pałac 291
Valbuena kościół S. Cuthbert 191 , 208' , 209 285, 285*, 430 Zamora
klasztor Cystersów 169 Weltenburg Willebadessen kościół 128
Valladolid klasztor 238 kościół 439' 1 Zamość
kościół S. Pablo 180'1 Welwyn 419, 419' Willesborough założenie miejskie i lortyfikacje 404'
Vallingby ( koło Sztokholmu). Wenecja 213, 400, 487 kościół 198'1 Zelena Hora (Morawy)
założenie miejskie 422 Biblioteka S. Marco 360, 360*, 461'f Wilno 269 kościół św. Jana Nepomucena 255,
Vaux-Ie-Vicomte Ca' d'Oro 307, 307* katedra 271' 255'
zamek 238, 319, 319', 321 , 461 *1 Casa Torni 367' Wilton House (Wiltshire) Zsambek (Węgry)
Venasque Fabbrica Nuova 269 most palladiański w parku 333, 334' kościół 105
baptysterium 56 kościół II Redentore 217, 221 ' f, Wimborne Zurych 376
Vercelli 228, 229, 229' katedra 201 ' szkoła Freudenberg 387
kościół S. Andrea 145 kościół S. Giorgio Maggiore 218', Wimplen założenie miejskie 395
Vergina 229, 239 kościół 80, 170 Zementhalle 387, 387'
tzw. grobowiec Filipa II 12 kościół S. Marco 47 , 118, 132' , założenie miejskie 396 Zwartnoc (Armenia)
Vezelay 133' , 144, 402, 486 Winchester kościół 50, 50'
kościół Ste-Madeleine 111, 116, kościół S. Maria delia Salute 240 , katedra 189, 193*1, 208 Zwickau
116' 256, 256' , 257 market cross 357 kościół P. Marii 214
Vianne, założenie miejskie 399 kościół S. Maria dell'arto 173 Windsor Castle, kaplica św. Jerzego Zwiefalten
Vicenza kościół S. Salvatore 228 , 229 , 229' 201 ' f, 209 , 209' kościół klasztorny 252 , 252'
526 Indeks osób
INDEKS Benedykt 288
Benedykt XII 306
Churriguera, Jose Benito de 241,
248, 434
Feuchtmayer), Johann Michael 248
Feichtmayr (zob. wyżej), Joseph
OSÓB Benedykt z Nursji 63, 447 Cimabue (Cenni dei Pepi) 213 Anton 248, 253, 436, 448 , 474
Berain st. , Jean 248, 320 Codussi (Coducci), Mauro 218, 308 Ferdynand I (Italien) 269
Bergsten , Carl 389 Coehoorn, Menno van 406, 408 Ferdynand Aragoński 83, 87
Bernard z Clairvaux 140, 148 Corazzi, Antonio 269 Ferrari , Pompeo 257
Aalto, Alvar 341 , 389 Bernini, Gianlorenzo 239, 240, 241 , Cortona, Pietro (Berettini) da 240, Ferstel , Heinrich von 273, 416
Abelard, Piotr 148 242, 247, 251 , 255, 260,262, 269, 243, 255 Fidiasz 18
Abd ar Rahman I 82,88 316, 317, 319, 326, 441 , 460 Cosmas 435 Filarete (Antonio di Averlino) 213,
Abd ar Rahman II 88 Berrecci , Bartłomiej 223, 288 Cotte, Robert de 322, 326, 327 226 , 361
Abd ar Rahman III 88 Bianchi , Pietro 269 Cuvillies, Franc;:ois 250, 253, 325, Filetajros 25
Adam, James 334, 371, 424 Bianco, Bartolommeo 316 326 Filip Smiały 399
Adam , John 334, 371 , 424 Binding, GOnther 407 Filip Piękny 399
Adam , Robert 324, 334, 371 , 424 Bing, Samuel 274 Dance , George 272 Filip II Macedoński 20, 342
Adam , William 424 Blondel , Franc;:ois 319 Dafnis 26 Filip II (Hiszpania) 216, 230, 314,
Adler, Dankmar 440 Blondel , Jacques-Franc;:ois 321, 322, Daum, Antonin 381 337, 443
Agnolo, Bacciolo d' 308, 309 325 Daum, August 381 Filip II August (Francja) 147
Aichel zob. Santin-Aichel Bodt, Jean de 326 Dehio, Georg 149, 184, 190 Filip IV (Francja) 147
Aigner, Piotr 269 Boffrand, Gabriel Germain 325, 326, Delamair, Pierre Alexis 321 Fischer, Johann Michael 242, 252 ,
Aisenpreis, Ernst 383 327 Delorme zob. Orme 260
Alaryk 39 Bóhm, Dominikus 284 Delpal , Jacques-Louis 418 Fischer vor Erlach, Johann Bernhard
Alberti, Matteo 326 Bonatz, Paul 473 Dem/mech y Montaner, Luis 381 241,257, 258 , 325
Alberti, Leone Battista 213, 218, 224, Bonifacy, św. 55 Demmin, August 407 Flitcroft, Henry 333
226, 228, 229, 230, 239, 250, 308, Bonsignore, Ferdinando 269 Demmler, Georg Adolf 328 Flótner, Peter 84
361,406, 470 Bosco, Jan św. 417 Diana z Poitiers 312 Floris (de Vriendt) , Cornelis 217,233,
Alessi , Galeazzo 316 Born, Ernest 70 Dientzenhofer, Christoph 259, 261, 362, 364, 367, 440, 463
Aleksander I. (Rosja) 269 Blois, Boyer de, zw. Jacques Bougier 326 Fontaine, Pierre Franc;:ois Leonard
Aleksander Sewer 38 318 Dientzenhofer, Georg 241 , 255, 326 324
Aleksander Wielki 11 , 24, 25, 392 Borja, Miguel de 245 Dientzenhofer, Johann 241, 261, 326 Fontana, Carlo 240, 241, 255, 325,
AI-Hakam 88 Borja, Pedro de 245 Dientzenhofer, Kilian Ignaz 241 , 242, 333
Allio, Donato Felice 242 Borromini, Francesco 240, 241 , 244, 257 , 259, 261 , 326 Fontana, Domenico 403
Almanzor (AI-Mansur) 88 245, 254, 255, 263, 317, 325, 333, 470 Dietterlin , Wendei 331 , 367 Fórderer, Walter 279
Andre, Emile 381 Bosch, Hieronim 217 Dioklecjan 38 Forster, Ludwig 416
Anna (Anglia) 426 Bossi, Giuseppe Antonio 326 Dionizy Areopagita 150, 426 Fourier, Charles 418
Antemios z Tralles 47 Boullee (Boulee) , Etienne Louis 328, Doesburg, Theo van 384, 386 Francke , Paul 232
Antioch Epifanes 20 372 Dohme, Robert 171 Franciszek I (Francja) 212, 216, 233,
Antoninus Pius 38 Bourgeois, Victor 389 Domicjan 293, 294 311 , 312
Antoni Pustelnik, św. 39 Brabender, Johann, zw. Dominik, św . 176 Franciszek Florentczyk 288
Apollodoros z Damaszku 30 Beldensnyder 223 Donatello (Donato di Niccoló di Betto Franciszek Józef (Austria) 273, 416
Arkadius z Damaszku 39 Bramante, Donato (Donato di Bardi) 223, 433 Franciszek z Asyżu , św. 148, 176
Archer, Thomas 244, 263, 333, 371 Pascuccio d'Antonio) 217, 224, Droysen , Johan Gustav 24 Freart 319
Arcimboldo, Giuseppe 217 226, 227, 239, 255, 260, 309 Ducerceau (Du Cerceau) , Jacques Freyssinet, Eugeme 281, 387, 389
Arystoteles 24 Braque, Georges 276 Androuet 311,312 Fryderyk I Barbarossa (Stauf) 94
Arnim, Bettina von 417 Braunfels, Wolfgang 399, 403 Durand , Jean-Nicolas-Louis 270, Fryderyk II (Stauf) 94, 147, 169, 289,
Aronco, Raimondo 381 Braun-von-Braun , Mathias 396 , 473 271 301 , 397
Asam, Cosmas Damian 241 , 253 Brettingham, Matthew 333 DOrer, Albrecht 404, 405, 406, 408, Fryderyk II Wielki 326 , 407, 408
Asam, Egid Quirin 241, 253 Brosse, Salomon de 240, 242 468 Frisoni , Donato Giuseppe 252, 327
Ashbee, Charles Robert 381 Brunelleschi , Filippo 212, 226, 228 Fugger, Jakob 417
Asplund, Gunnar 389 Bruno, Paul 382 Eckmann , Otto 275 Furt1enbach mł. , Joseph 404
Atanazy, św. 38 Bugge, Gunnar 138, 139 Edward I (Anglia) 192
Athaulf 39 Buliant, Jean 311 Edward II (Anglia) 192 Gabriel, Jacques 322
Attalos ISoter 25 Burckhardt, Jacob 134, 213, 236 Edward II I (Anglia) 192 Gabriel , Jacques-Ange 319, 322, 323
Attalos II 25 BOrklein , Friedrich 473 Edward IV (Anglia) 192 Gagliardi , Rosario 240, 243
Attalos III 25, 343 Burlington, Richard Boyle Earl of 263, Eesteren , Cornelis van 386 Galilei , Alessandro 239, 240
Audran, Claude 320, 321 265, 333, 371 Effner, Josef 243, 325, 326 Galla Placydia 44
August Mocny 326 Egas, Enrique de 230 Galle, Emile 381
August 43, 218, 266 Caboga, Herbert de 288 , 298, 493 Egli , Emil 399 Garnier, Charles 375
Cadbury 418 Ehn, Karl 421 Gartner, Friedrich von 375 , 376 , 473
Bagnato, Giovanni Gaspare 259 Camara, Eduardo 89 Eisenlohr, Friedrich 473 Gaudi, Antonio 275, 276, 282 , 380,
Biihr, George 241 , 257, 327 Camesasca, Ettore 360 El Greco (Domenikos 381 , 455
Balia, Giacomo 384 Campbell , Colen 265, 333, 371 Theotokopoulos) 217 Gentz, Heinrich 328, 373
Baltard , Victor 376 Campen, Jacob van 362, 370 El Lissitzky 385 Gerbier, Balthazar 262
Barchin , Grigori B. 385 Capri na, Meo dei (Amedeo di Elżbieta I (Rosja) 329 Gerkan, Arnim von 392
Barelli, Agostino 250 Francesco) 218 Endell , August 276, 381 Gibberd, Frederick 285
Barry, Charles 374 Carlone, Diego 327 Engel , Carl Ludwig 376 Gibbs, James 242, 263, 333, 371
Barsine 25 Carra, Carlo 384 Erdmann, Kurt 63, 78 Gibson, Don 378
Bażenow , Waslij Iwanowicz 329 Casas y Novoa, Fernando 243, 244 Erdmannsdorf, Friedrich Wilhelm Giedion , Siegfried 387
Baumewerd , Diter 278 Cataneo, Pietro 404, 405, 406, 409 Freiherr von 289, 328 Gi lly, Friedrich 328, 373
Bazin, Germain 263 Catenazzi, Giorgio 257 Erikson , Sigfrid 283 Ginzburg, Mojsiej 385
Beardsley, Aubrey Vincent 275 Caylus, Anne Claude Philipp Comte d'Este (Ferrara, Modena) 213 Giorgio Martini, Francesco di 406
Bebel , August 417 de 322 Eugeniusz Sabaudzki 290 Godin, Andre 418
Becket, Tomas 148 Chalgrin, Jean-Franc;:ois-Therese Eumenes II 25 Godin, Jean-Baptiste Andre 417
Beer, Ferdinand 252 270, 489 Evans, Arthur 291 Gonzaga (Mantua) 213
Beer, Franz 247, 252 Chambers, William 408 Eynde, van den 242 Gogol, Mikołaj 417
Beer, Johann Michael 252, 259 Champigneulle, Bernard 282 Grassnick, Martin 404, 418
Beer, Michael 252 , 451 Chiaveri, Gaetano 327 Faistenberger, Andreas 250 Gregorini , Domenico 240
Behrens , Peter 382, 388 Chippendale, Thomas 436 Feichtmayr (Faichtmair, Feichtmeier, Gropius, Walter 341 , 382, 383, 384,
Belanger, Franc;:ois-Joseph 324 Chlodwig 54, 56 Feichtmayer, Feuchtmair, 387

Gruber, Karl 405, 410
Grundtvig, Nikolai Frederik Severin
283
Grzegorz VII 91
Guarini, Guarino 240, 241, 245, 246,
257 , 260, 261 , 317, 325
Gucci, Santi 223
Gucewicz, Wawrzyniec 271
Guepiere, Pierre-Louis-Philippe de la
321 , 327
Guimard, Hector 380, 381
Gujon, Jean 312
Gurlitl, Cornelius 236
Haas, Willy 275
Hadrian 20, 25, 33, 38
Hankar, Paul 381
Hansen, Christian Frederik 264, 265,
271 , 376
Hansen, Hans Christian 376
Hansen, Theophilus Edvard Freiherr
von376,416
Hardouin-Mansart, Jules 241, 256,
319, 322, 436
Haring, Hugo 389
Hase, Conrad Wilhelm 473
Hauberrisser, Georg Joseph Ritter
von 375
Hauers, Wilhelm 377
Hauglid, Roar 139, 483
Haussmann, Georges-Eugene 415
Hawksmoore , Nicholas 262, 263,
332, 333, 371
Henryk I (Saski) 74, 94, 287
Henryk II (Saski) 74, 94, 286
Henryk III (Sal icki) 94
Henryk IV (Salicki) 94
Henryk V (Salicki) 94
Henryk VI (Stauf) 94
Henryk IV (Francja) 318 , 368
Henryk III (Anglia) 192
Henryk IV (Anglia) 192
Henryk V (Anglia) 192
Henryk VI (Anglia) 192
Henryk VII (Anglia) 192
Henryk VIII (Anglia) 189, 192, 216,
330
Heito 63, 67
Helfritz, Hans 85
Here de Corny, Emmanuel 322
Hermodoros z Salaminy 30
Hermogenes 24
Hermokrates z Syrakuz 391
Herostrat 19
Herrera, Juan de 216, 230, 231 , 241,
314, 443
Herrera mł. , Francisco de (el Mozo)
241 , 251
Hess, Johann Georg Christian 272
Hildebrandt, Johann Lukas von 241 ,
242, 257, 261 , 286, 290, 325, 326,
327
Hippodamos z Miletu 342 , 392, 443
Hirth, Georg 274
Hitchcock, Henry-Russel 387
Hitler, Adolf 266
Hocke, Gustav Rene 217
Hoffmann, Josef 381, 382
Hoepfner, Wolfram 342, 392
Hofst6t1er, Franz 276
H6ger, Fritz 383
Holi, Elias 232, 365
Holzinger, Franz Joseph Ignatius 243
Hoonoriusz 39, 44
Hooch, Pieter de 370
Hoppe, Emil 421
Horacy 24
Horn, Walter 70
Hort, Victor 275, 276, 377, 380, 381
Howard, Ebenezer 339, 418, 419,
422
Hlibsch, Heinrich 272, 473
Hugot, Leo 294
Huve, Jean-Jacques-Marie 270
Iktinos 15, 20, 27
Inwood, Henry William 271
Inwood, William 271
Izabela Kastylijska 83, 87
Izydor z Miletu 47
ItIen, Johannes 384
Ixnard, Pierre Michel d' 272
Jardin, Nicolas 273
Jenisch, Philipp Joseph 327
Jerzy I (Anglia) 491
Jerzy II (Anglia) 491
Jerzy III (Anglia) 491
Jerzy IV (Anglia) 472
Johannsen, Arndt 289
Jan bez Ziemi (Anglia) 192
Johnson, Philipp 387
Jones, Horace 377
Jones, Inigo 262, 265 , 331 , 332, 333,
371
Jose I (Portugalia) 416
Juliusz II 227
Justynian I 40, 44, 57
Juvarra, Filippo 236, 240
Kallimachos 12, 20
Kampmann, Hack 389
Kamsetzer, Jan Christian 269
Kandinsky, Wassily 276
Karakalla 25 , 38
Karol I (Anglia) 371
Karol Wielki 54, 55, 62, 74, 75, 82,
90, 149,266, 286, 314
Karol II Łysy 287
Karol IV (Luksemburski) 147, 152
Karol V (Habsburg) 88, 89, 216, 314
Kazimierz Wielki (polska) 177
Kempster, Christopher 243
Kent, William 265, 333, 371
Key, Lieven Lievensz de 362
Keyser, Hendrik de 221, 233
Klee, Paul 237
Klemens August 290 , 326
Klenze , Leo von 267, 272, 328, 373,
375, 376
Klint, Jensen 283, 383, 389
Klotz, Heinrich 341
Kimon 27
Knobelsdort1, Georg Wenzeslaus 326
Koch, Hilde 486
Koch, Rainer 423
Koepf, Hans 281 , 284, 315, 481 , 488
Kolping, Adolf 417
Konrad II (Salicki) 94
Konrad III (Stauf) 94
Konradyn (Stauf) 94
Konstantyn 340
Konstantyn Wielki 38, 39, 43, 46,
348
Krause, Erika 423
Krebs, Konrad 314
Krupp 379, 417, 420
Kubicki, Jakub 269
Lamour, Jean 322
Langhans, Karl (Carl) Gotthard 328,
373, 489
Laparelli da Corona, Francesco 409
Latrobe , Benjamin 272
Laugier, Marc-Antoine 405
Laurana, Luciano 309
Indeks osób 527
Lautrec, Henri de Toulouse- 275 Mauzolos 27
Laves, Georg Ludwig Friedrich 376 Maksencjusz 292 , 348
Lebroton, Gilles 312 Maksymian Herculius 292
Le Brun (Lebrun), Charles 317,319 Maksymilian II Emanuel (Bawaria)
Le Corbusier (Charles-Edouard 289, 325, 326
Jeanneret) 274, 276 , 278, 284, 285 , May, Ernst 385
341, 385, 387, 388, 389, 458 May, Hugh 332 , 371
Ledoux , Claude-Nicolas 328 , 372, Mazzoni, Giulio 225
417 Medahl, Ferdinand 273
Leduc, Gabriel 247 Medyceusz (Florencja) 213, 401
Lemercier, Jacques 240, 405 Meer, Gerhardt van d\er (Erhardt
Le Muet, Pierre 369 von der Mehra; E. von Mohrenn)
Leon XIII 417 232
Le Niitre (Leniitre), Andre 319, 461 Meier-Graefe, Julius 276
Leonardo da Vinci 213, 226, 36 1, 404 Meinwerk 79
Leoni , Giacomo 333 Mendelsohn, Erich 340, 383
Lepautre (Le Pautre), Antoine 320 Merlin, P. 422
Lepautre (Le Pautre), Jean L. 320 Meurer, Peter 462
Lepautre (Le Pa ut re ). Pierre 241 , 321 Mey, Johan Melchior van der 383
Le Roy, Philbert 319 Meyer, F. Andreas 377
Lescot, Pierre 312 Meyer, Hannes 384
Lethaby, W.R. 381 Meyer, Peter 121, 171,279, 492
Le Vau (Levau). Louis 241, 270, 317, Michał Anioł Buonarotti 216, 217,
319 223,227, 239, 255, 309,361 , 473,
Lever (bracia) 418 491 , 457
Lewerentz, Sigurd 389 Michelazzi, G. 380
Lombardi (Lombardo), Tullio 228, 229 Michelet, Jules 213
Lombardo, Pietro 308 Mielnikow, Konstanty S. 385
Longhena, Baldassare 240 , 256, 404 Mikołaj I (Rosja) 269
Loos, Adolf 279, 341, 381 , 387 Miller, Wolfgang 451
Lorenzetti , Ambrogio 400 Mique, Richard 323, 461
Lothar III (Saski) 94 Millon-Frazer 361
Lotter, Hieronymus 289 Mnesikles 469
Luckenbach, H. 346, 349 Moholy-Nagy, Laszló 415
Ludwig (Ludovice, Ludovici), Joao Mondrian, Piet 386
Pedro Frederico 251 Moneo, Rafael 341
Ludwik XI (Francja) 212 Monier, Joseph 277
Ludwik XII (Francja) 311 M6nninger, Michael 341
Ludwik XIII (Francja) 318, 319 Montefeltro (Urbino) 213
Ludwik XIV (Francja) 238, 266 , 290, Moosbrugger, Caspar 252, 259, 451
317, 318,319,320,322,323, 406, Mora, Juan Gómez de 241, 245, 251
408, 415, 441,453 Morando, Bernardo 404
Ludwik XV (Francja) 320, 321, 322, Morris, Marshall, Faulkner & Cie.
454 380
Ludwik XVI (Francja) 454, 494 Morris, Robert 333, 334
Ludwik XVIII (Francja) 270 Morris, William 268, 275, 376, 380,
Ludwik Pob ożny 74 381 , 382, 384, 386,428
Ludwik I (Bawaria) 272, 376 M6sel, Johann 289
Ludwik II (Bawaria) 289, 290, 328 Moser, Karl 383, 387
Luter, Marcin 214 Mothe, Vallin de la 329
Lutyens, Edwin 285, 419 Mothes, Oscar 406
Lizykrates 345 Mlinchhausen, Statius Freiherr von
Lizymach 25 289
Murer, Daniel 289
Machiavelli, Nicolb 400
Machuca, Pedro 314 Napoleon I 256, 265, 266, 268, 269,
Mackintosh, Charles Rennie 381 270, 324, 373, 379, 409, 438, 442
Mackmurdo, Arthur Heygate 381 Napoleon III 324, 375, 415
Maderna (Maderno) , Carlo 217, 227, Nash, John 268, 271, 272, 334, 335,
239,250,251,255,317 37 1,374
Maiano, Benedetlo da 308 Nepomucen, Jan św. 255
Majorelle, Louis 381 Nepveu (Neveu), Pierre , zw.
MailIart, Robert 384, 387 Trinqueau 217, 311
Malatesta, (Rimini) 213 Nering, Johann Arnold 326
Malewicz, Kazimierz 385 Neron 292, 293, 310
Mann, Albrecht 60, 65, 72, 295 Nervi, Pier Luigi 387
Mansart, Francois 240, 265 Netle, Johann Friedrich 327
Manuel I (Portugalia) 181 , 457 Neumann, Balthasar 241, 246, 261 ,
Marchant, Gyot 425 264, 288, 289, 326, 327
Marchi, Francesco de 406 Niemz, G. 422
Marek Aureliusz 361 Nobile, Pietro 267
Maria Teresa (Austria) 418 Nlill, Eduard van der 416
Marken , van 338, 379, 417 Nlitzel von Slinersblihl, Hans 289
Marquardt, Joachim 244
Marks Karol 417 Obrist, Hermann 381
Matlarnovi, Georg Johann 329 Odoaker 44, 57
Mateusz z Arras 152, 184 Olbrich, Joseph Maria 276, 381, 382
Maufe, Edward 273, 283 Oldach, Julius 431
528 Indeks osób
Opa li ńska Konarzewska, Zofia 257
Orbay (Dorbay) , Fran«ois d' 317
319
Orme (Delorme) , Philibert de I' 220
312
Orth, Wolfgang 24
Ossoliński, Krzysztof 288
0110 I Wielki 74, 94
0110 II 74, 75, 94
0110 III 74, 94
0110 IV 94, 147
0110 von WilIeisbach = 0110 I (Grecja)
376
Oud, Jacobus Johan Pieter 386
Owen , Robert 418
Paatelainen, Raili 278
Pajonios a Efezu 26
Palladio, Andrea 215, 216, 217, 218 ,
221 , 229, 239, 262, 289, 309, 310,
319, 326, 331 , 333, 334, 336, 360,
365, 368, 371 , 451,465 , 470 , 477,
478, 490, 49 1
Paravia 372
Parker, Barry 419
Parler, Piotr 184, 493
Parmigianino (Mazzola-Bedoli) ,
Girolamo 217
Paul , Bruno 382
Paulus, Ernst 283
Paweł, apostoł św. 24
Paxton, Joseph 377
Pearson, John Loughborough 273
Pehnt, Wolfgang 275, 416
Pembroke, Earl of 333, 334
Perci er, Charles 324
Permoser, Balthasar 328, 430
Perrault, Claude 265, 317, 319, 320,
323
Perret, August 283, 387, 389
Persius, Ludwig 273, 472, 473
Peruzzi , Baldassare 310
Perykles 12
Peterle, Wilhelm 42 1
Pevsner, Nikolaus 31 , 40, 217,
227, 261 , 278, 332, 382 , 383, 418 ,
419
Picasso, Pablo Ruiz 276
Pictorius, Gottfried Laurenz 289
Pieper 377
Pietila, Reima 278
Pigage, Nicolas de 326
Piotr Raresz (Rumunia) 184
Piotr I Wielki (Rosja) 329, 405, 415
Pitagoras, 477
Pius II 361
Pius VII 373
Pliniusz 27
Poelaert, Joseph 374
Poelzig, Hans 383
Poliklet 20
Pombal, Sebastiao Jose de
Carvalho e Mello 416
Poppelmann , Mallhaus Daniel 327
Porta, Giacomo delia 218, 227, 229,
230, 239, 250, 255, 317
Pothorn, Herbert 158
Poyet, Bernard 373
Prandtauer, Jakob 242
Prali, Roger 262
Primaticcio, Francesco 312
Pugin, Augustus Welby Northmore
272, 374, 477
Puig Boada, J. 282
Quadro, Giovanni Ballista 362
Radig, Dirk 423
Raffael (Raffaello Santi [Sanzio]) 224,
309, 310, 441 , 442
Rainaldi, Carlo 240, 244, 245, 247,
254
Rastrelli, Bartolomeo Francesco 244,
329
ReW, Leopold(o) 327
Revell, Nicholas 335
Richelieu du Plessis, Armand-Jean
405
Rickman, Thomas 188
Riedel , Eduard 289
Riemenschneider 469
Riemerschmied, Richard 381 , 419
Rejt, Benedykt 184, 305, 364
Rietveld, Gerrit Thomas 386
Riguzzini, F. 367
Rinaldi, Antonio 329
Robbia, Luca delia 223, 433
Rohe, Mies van der 384, 387
Romano, Giulio 309, 310, 315
Rosetti , Biangio 229
Rosskopf, Wendei 364
Rossi , Aldo 341
Rosso, Giovanni Battista di Jacopo di
Guasparre, zw. II Rosso
(Fiorensino) 312
Rousseau, Jean-Jacques 374
Ruiz, Hernan 88
Ruskin, John 386
Ryszard I (Anglia) 192
Ryszard II (Anglia) 192
Ryszard III (Anglia) 192
Saarinen, Eliel 389
Salt, Titus 418
Sanctis, Francesco de 240
SangalIo, Antonio da 309
SangalIo, Giuliano da 224
Sansovino (dal Monte San Salvino) ,
Andrea (A. Contucci) 360, 461
Sant'Elia, Antonio 384
Santen, van zob. Vasanzio
Santini-Aichel, Giovanni 255
Santos de Cervalho, Eugenio dos
416
Savage , James 273
Scamozzi , Vincenzo 361 , 404
Schadei , Gottfried 329
Schader, Jacques 387
Scharoun, Hans 237, 389
Scheffel , Viktor von 431
Schickhardt, Heinrich 364, 405
Schinkel , Karl Friedri ch 267, 268 ,
272, 273, 328, 373, 473
Schlaun, Johann Konrad (Conrad)
238, 241,255, 289, 326, 459
SchlOter, Andreas 326
Schmidt, Friedrich 416
Schmidt, Karl 419
Schmoll gen. Eisenwerth, J. Adolf 45 ,
68
Schoch, Johannes (Hans) 315
Schreiner, Hans 221
SChumacher, Fritz 277
SChwandner, Ernst-Ludwig 342
Scoll, Giles Gilbert 283
Semper, Gottfried 268, 273, 277,
328, 376, 416
Senes, Wawrzyniec 288
Serlio, Sebastian o 216,2 19, 312,
331 , 360, 477
Servandoni , Giovanni Niccoló
270
Sforza (Mediolan) 213
Shaw, Richard Norman 380
Siloe Diego de 230
Sinan 84
Siren , J.S. 284
Smi rke, Robert 271
Smythson, John 371
Smythson, Robert 331
Soane , John 271
Soissons, Louis de 419
Solari, Santino 241
Sonnin, Ernst Georg 260
Sostratos z Knidos 26
Soufflot, Jacques-Germain 270
Spavento, Giorgio 228
Specchi , Alessandro 240
Specklin (Speckle) , Daniel 404, 408,
409
Spence, Basil 279
Spitzweg , Carl 431
Stalin, Józef 266
Stanisław, Leszczyński (polska) 322
Stasow, Wasyl P. 329
Steenwinckel, Hans 315
Steenwinckel , Laurens 315
Steiner, Rudolf 383
Stella, Paolo delia 315
Stefan III Wielki (Mołdawia) 184
Stirling, James 341
Stuart , James 335
Stubbins, Hugh Asher 281
SlOIer, Friedrich August 328
Suger, 147, 168
Sulla, Felix 391
Sullivan, Louis Henry 279, 440
Suomalainen , Timo 284
Suomalainen, Tuomo 284
Sustris, Friedrich 232, 451
Sykstus V 402 , 403
Syrlin sI. , Jorg 480
Szpilowski , Hilary 269
Tarkwiniusz Priscus 393
Tatlin, Władimir J. 385
Taut, Bruno 382
Terzi , Filippo 231
Theissen, Ulrich 422
Teodoryk 44, 57, 62, 394
Teodozjusz Wielki 33, 39 , 391
Teofano 75
Thorvaldsen (Thorwaldsen) , Bertel
264, 265, 27 1, 376
Thouret, Nicolaus Friedrich von 327
Thumb, Christian 252
Thumb, Michael 252
Thumb, Peter 252 , 253, 259
Tibbs, R. 191
Tiepolo, Giovanni Ballista 326
Toledo, Juan Bautista de 231 , 314
T ołstoj. Lew 417
Tomasz z Akwinu , św. 148
Tome, Narciso 241
Torralva, Diego de 231
Torrigiano (Torrisano), Pietro
(Piero di Torrigiano d'Antonio) 216
Toulouse-Lautrec, Henri de 275
Trajan 25, 38, 43
T ravlos, John 343
Trezzini , Domenico 329
Ungers 341
Unteutsch, Fridri ch 222
Unwin Raymond 403 , 419
Urban V 306
Valadier, Giuseppe 269
Vallin, Emile 381
Vanbrugh, John 332 , 333
Vansanzio, Giovanni, także
Vansanzio, de Sanctis, Giovanni
Fiammingo (czasem Jan van
Santen) 316
Vasari, Giorgio 213, 361
Vasco da Gama 181
Vauban , Sebastien le Prestre de 406,
408
Velde, Henry van de 275 , 276, 380,
381 , 383388
Vergara, Francisco 243
Vermeer van Delft, Jan 370
Vernucken (Vernuken , Vernuiken) ,
Wilhelm 363
Viani , Antonio Maria 219
Vignola, Giacomo Barozzi da 217,
230 , 231 , 239, 250, 255, 309, 310
Vignon, Pierre 270
Viollet-Ie-Duc, Eugene-Emmanuel
156, 168, 268, 375
Vitellozzi 341
Vogeler (Vogler) , Christoph 244
Voysey, Charles F. Annesley 381
Vries, Hans Vredeman de 217, 232,
331 , 463
Wagner, 0110 278, 385
Wagner, Richard 275
Wahlman(n) , Lars 283
WaldmOller, Ferdinand von 431
Walentynian III 44
Wallot, Paul 375
Walpole , Horace (Horatio) Earl of
Orford 335, 374
Ware, Isaac 333
Walleau , Jean Antoine 323 Weeb,
John 262 , 328, 333, 376 , 380
Webb, John 262, 328 , 333, 376,
380
Weigert, Hans 215, 226, 484
Weinbrenner, Friedrich 271 , 272,
341,373
Welsch , Maximillian von 32 1, 326,
327
Wiei , Leopold 423
Witruwiusz (Vitruvius Pollio) 33, 36 ,
214, 319, 333, 348, 404, 443
Wiktoria (Anglia) 491
Wilde , Oscar 275 , 381
Wilhelm Zdobywca 130
Wilhelm Orański (Anglia) 426
Wilhelm z Sens 188
Williams, W. 387
Willibrord , św. 55
Wincklemann, Johann Joachim 265,
372
Wojciech, św. 141
Wolfe-Barry, John 377
Wolff sI. , Jakob 232 , 363
WOlffin, Heinrich 236
Wood, John (ojciec) 371 , 374
Wood, John (syn) 371
Woronichin, Andriej N. 269
Wotruba, Fritz 285
Wren, Christopher 244, 245 , 260,
262, 263, 332, 333, 371, 414, 415
Wright, Frank Lioyd 382, 385, 387,
388
Wyatt, James 335
Yarwood , Doreen 283, 361
Zamoyski , Jan 404
Zimbalo, Giuseppe 242
Zimmermann, Dominikus 241 , 243,
247, 258
Zorzi , Alvise 307
Zuccalli , Enrico 250, 326
Zug, Szymon Bogumił 269, 271 , 372
ZurmOhlen, Horst 389
Zygmunt I Stary (polska) 223
Zygmunt II August (polska) 223
 TABLICA CHRONOLOGICZNA W - Włochy, F - Francja, H - Hiszpania, N - Niemcy, A - Anglia
1000 900 800 700 600 500 400 300 I
I
CRESCIEMNY. STYL PROTO-
,EOMETRYCZNY 1100 - 900
STYL GEOMETRYCZNY
900 - 700
I
II OKRES ARCHAICZNY
700 - 500
I l
OKRES KLASYCZNY
500 - 300
IJ
GRECJA ....
RZYM ....
POCZĄTKI RZYMU· LATYNOWIE· SABINOWIE

Cesarstwo architektura Rawenny 402 - VIII w.

Zachodniorzym. 402 - 476 OstrogocI476 - 540 Bizancjum 540 - VIIIw.

F SZTUKA MEROWIŃSKA 480 - 750

H POŁĄCZENIE TRADYCJI ARCHIT. RZYMSKO-BIZANTyJSKIEJ , IBERYJSKIEJ,

CELTYCKIEJ I WANDALSKIEJ ZE SZTUKĄ WIZYGOTOW od początku V w. sztuka islamu

N SZTUKA MEROWIŃSKA 480 - 750

A NASTĘPCY RZYMIAN DUŃCZYCY

F -1150
gotyk 1135-1200 gotyk dojrzały ( k łasyczny) -

H SZTUKA PRZED- ROMANIZM 1000 -1200

ROMAŃ SKA jeszcze: sztuka islamu do 1492 jeszcze: mudejar do XVI w. gotyk wczesny i dojrzały 12C

N SZTUKA OTTOŃSKA ROMANIZM 1020 - 1250

A ANGLOSASI ROMANIZM (SZT.

barok dojr
1630-1:

H PÓŹNY GOTYK

N PÓŹNY GOTYK
(SONDERGOTIK)
A
00 100 o 100 200 300 400 500
I I I I I I I I
r<RES HELLENISTYCZNY 330 - k. I w. p.n.e.
Rzym od 150 p.n.e. do II w. n.e. pod wplywami hellenistycznymi

WĘDRÓWKI LUDÓW 11- VIII w. najazd Hunów

375

:S HELLENISTYCZNY DO k. Iw. SZTUKA CESARSTWA RZYMSKIEGO 27 p.n.e. - 476 • WCZESNE CHRZEŚCIJAŃSTWO ' BIZANCJUM
podzial cesarstwa na wsch. I zach. upadek Cesarstwa Zach.
476

800 850 900 950 1000 1050

SZTUKA KARO 750 -1000

<A SKA I WIZYGOCKA • PREROMANIZM

192 mudejar 900 - XVI w.

SZTUKA SKA 919 -1040 ROMANIZM

GOTYK 1135 - 1520 gotyk

styl promienisty (rayonnan t) 1270 - 1380 styl flamboyant 1380 - 1520

GOTYK 1200 -151 O

jeszcze: mudejar do XVI w. późny gotyk 1420-1510

GOTYK 1235 - 1520

gotyk dojrzaly 1250 - 1350 późny gotyk 1350 - 1520 (Deutsche Sondergotik)

STYL
Perpendicular Style (perpendykularny) 1327 - 1500 ELŻBIETAŃSKI

SZTUKA
WSPÓŁCZESNA
SZTUKA
WSPÓŁCZESNA
 WIE KlE OZ ELO
O ARCHITEK URZE EUROPEJSKIEJ
Książka Wilfrieda Kocha
jest fundamentalnym dziełem spełniającym oczekiwania wszystkich,
którzy interesują się sztuką i architekturą.

Przetłumaczona na wiele języków,

stale wznawiana i aktualizowana jest cenną pomocą dla studentów

zarówno historii sztuki, jak i architektury.
Bogaty materiał usystematyzowany został w przemyślany sposób.
Osobne rozdziały poświęcone są wiedzy o stylach w zakresie
budownictwa: sakralnego, budowy zamków, pałaców

i budownictwa komunalnego.

Książka zawiera poza tym:

leksykon ilustrowany • 5-języczny słownik pojęć • liczne mapy
indeks miejscowości i nazwisk Nr. l!