TANTARA

1
NY TOMBAM-BOKATRY NY ADY LEHIBE FAHAROA

Tombanana ho 50 ka hatramin’ny 60 tapitrisa ny olona maty. Araka io isa io, dia azo lazaina fa
ny ady lehibe faharoa no ady nahafatesan’olona be indrindra teo amin’ny tantaran’ny
zanak’olombelona. I Eoropa no kaontinanta nisian’ny maty be indrindra satria dia nahatratra
30 tapitr’isa no maty tao. Ankoatra ny maty dia namela olona nitondra takaitra, kamboty ary
mananontena an’apitrisany ny ady.

Nahatonga tsy fifandanjana maro ny ady :

 Ny vehivavy no lasa maro an’isa teo anivon’ny mponina.
Ohatra : tany URSS raha 94 tapitr’isa ny lahy dia, 114 tapitr’isa ny vavy.
 Nitombo isa ny beantitra, ary nihena ireo olona afa-niasa.
 30 tapitrisa ny olona nafindra toerana nohon’ny antony samihafa.

 Fikorontanan-tsaina lalina nateraky ny fahitana ireo habibiana niseho nadritry ny ady

 Fikomiana anaty noho ireo heloka bevava nitranga nandritra ny ady.

Nohon’ny faharetan’ny ady, dia marobe ireo fahapotehan-javatra : ireo fotodrafitr’asa an-
tanan-dehibe toy ny trano, orinasa, lalana… ary ireo tany fambolena maro izay tsy azo nambolena
intsony.

Nahatonga fahasahiranana ara-bola goavana ny ady, indrindra ho an-dry zareo eoropeana.

Nohon’ny fandaniam-bola miopapana nandritra ny ady, ireo findramam-bola, dia latsaka an-katerana
ry zareo eoropeana : tsy nanambola intsony no boka trosa. Vokatr’izany, dia lasa niankin-doha
manoloana an i Etazonia sy ireo firenem-baovao matanjaka toa an’i Canada ny Eoropeana.

 Nikorosy fahana ny toekarena eoropeana ; Frantsa, Alemaina, Fanjakana Britanika, sy aziatika :

Japana, Sina…
 Fiovana teo amin’ny sisin-tanin’ny Eoropeana : I Alemaina ohatra dia nihena 24% nihoatra ny
taona 1937.· Fihozongozonan’ny fanjakazakan’i Eoropa maneran-tany
 Nanafaingana ny fanafoanana ny fanjanahan-tany ny ady ary nahatonga ny fisandratan’ireo

3
 firenena vaovao nitombo tanjaka : Etazonia sy ny firaisana sovietika.
 Firoboroboan’ny toekaren’ireo tany tsy voakasiky ny ady toa an’i Etazonia, kanada

NY LAMINA VAOVAO MANERAN-TANY NANOMBOKA NY

TAONA 1945

Nahatonga ny fahalemen’i Eoropa ny ady lehibe faharoa. Nikoroso fahana ireo firenena
matanjaka tao.
Teo amin’ny lafiny ara toe-karena, dia very teo ampelatanany avokoa ireo fototra niorenan’ny
fanjakazakany maneran-tany. Ny fahafatesan’olona betsaka, ny faharavana sy ireo fahavoazana ara
toe-karena ary ny tsy fananam-bola, dia nahatonga azy ireo hiankin-doha tanteraka manoloana an’i
Etazonia sy ireo firenena matanjaka vaovao toa an’i Canada, Australie, Nouvelle Zélane… izay hany
sisa afaka mamatsy azy amin’ireo filany andavan’andro sy manampy amin’ny fanarenana ny ady.
Teo amin’ny lafiny ara-politika, dia tsy natanjaka sy nanan-kasina ary nanjakazaka toy ny teo
aloha intsony ny eoropeana. Ny ankamaroan’ireo firenena tany Eoropa afovoany sy Antsinanana, dia
lasa teo ambany fiahian’ireo firenena matanjaka ary nihozongozona ireo Mpanjanaka.

Ny fanjakazakan’ny « ngeza roa tonta » sy ny fipoiran’ireo firenea matanjaka vaovao no

nanamarika ny lamina ara-jeografia politika taorian’ny ady.

I Etazonia no firenena nahazo tombony indrindra tamin’ny ady. Nampanakarena azy misimisy
kokoa io l'op ady lehibe faharoa io. Voalohany indrindra dia nitombo avo roa heny ny famokarana
indostrialy ny taona 1939-1945. Manaraka, nahatonga firoboroboana fatratra ho azy ireo ihany koa
ny ady : saika foana ny isan’ireo tsy an’asa, nitombo avo roa heny no mihoatra ny fidiram-bolan’ny
fanjakana. Ankoatra ny fahamafisana ara-toe-karena sy ara-bola, dia lasany avokoa ny 80% ny
volamena maneran-tany. Farany, io tanjaka ara toe-karena io dia nanamafy ny fahamboniana
amerikana sy ny lanjany maneran-tany teo anivon’ny sehatra maro : ara-politika, ara-tafika, ara-poto-
kevitra…

Lasa firenena matanjaka i URSS taorian’ny ady lehibe faharoa, eny na dia potiky ny ady aza ny
toe-kareny. Ny tanjaka ara-tafika, indrindra fa ny fahareseny an’i Alemaina nazi, dia nanamafy ny
toerany ara-politika maneran-tany. Ankoatra izay, dia nahazo tany betsaka ihany koa izy ho tambin’ny
fahavoazana, ary lasa firenena midadasika indrindra maneran-tany. Teo amin’ny lafiny ara-poto-
kevitra, dia nahazo vahana ny firehin-kevitra kaominisma tany Eoropa atsinanana, indindra teo
anivon’ireo firenena nafahany . Niha nahazo laka tsikelikely maneran-tany izany fanjakazakana ara-
poto-kevitra izany.

4
 Nohon’ny tanjaka ara-tafika sy ara poto-kevitra no napatanjaka an’i URSS.

Nahatonga ireo firenena sasany hatanjaka ara toe-karena ihany koa ny ady. Toa an’i Etazonia,
dia maro ireo firenena no nanararaotra ny ady teo amin’ny lafiny ara-barotra sy famatsiana an’i
Eoropa. Anisan’ireo i Canada, Australie, Nouvelle Zélande, Argentine…

Ireo fivoriana nifanarahan’i Etazonia, Fanjakana Britanika ary ny Firaisana Sovietika nanomboka
ny taona 1943 no nahatonga ny lamina ara-politika vaovao maneran-tany.

Fihaonana faharoa teo amin’ny telo tonta taorian’ny tany Téhéran ny taona 1943. Tamin’io
fotoana io dia efa akaiky ny faharesen’i Alemaina.
I F.D Roosevent (filoha amerikana), J.Y Staline (filoha sovietika) ary i W Churchill (praiministra
britanika) no mpandray anjara.
Tany Yalta, dia nanapaka ireo mpandresy momba ny :
 Fizarana an’i Alemaina ho fari-pifehezana efatra rehefa resy.
 Fametrahana ny fototra vaovao ara politika sy ara demokratika any Eoropa toy ny
fanatanterahana fifidianana malalaka, fametrahana governemanta iraisana.
 Fandaniana ireo sori-dalana lehibe hampijoroana ny firenena mikambana

Tamin’io fotoana io, dia efa resy I Alemaina, ary mbola tsy resy I Japana.
I H. Truman (filoha amerikana), J.Y Staline (Filoha Sovietika) ary i Attlee (Praiministra britanika)
no mpandray anjara.
Ny notapahana tany Potsdam, dia ireo fanatanterahana ireo hevitra tapaka tany Yalta ary ny
fanasaziana ireo firenena resy an’ady.
− Nozaraina fari-piadidiana 4 i Alemaina : faritra amerikana, faritra sovietika, faritra
britanika ary faritra frantsay.
− Naravina ihany koa ny momba ny fanafoanana ny Nazi tany alemaina, ny fanitsiana ireo
sisin-tanin’ireo firenena maro ary ny fandaminana momba ny fanarenana ny simba
tamin’ny ady.

 Tany Eoropa, dia maro no voakasik’izany. Nahena ny velaran-tany alemana ary

napitomboina ny an’i Pologne, I URSS kosa dia nihitatra niankan-drefanna ar nahazo ireo
tany very taminy tamin’ny taona 1917.
 Tany Asia dia nofoanana tamin’i Japana avokoa ireo taniny tany amin’ny kaontinanta

5
 aziatika, nahaleo tena i Korea…

− Ny fifanarahana tany breton Woods ny taona 1944 dia natao hametrahana lamina ara-bola
vaovao (SMI). Mba hampifandanjana ny vola, dia noraiketina ho vola iraisam-pirenena ny dollar
amerikana izay hany vola azo natakalo volamena.
− Natsangana ny FMI (tahiry iraisam-pirenena) mba hiaro ny fifandanjana ara-bola sy
hanampiana ireo firenena tra-pasahiranana ara-bola..
− Natsangana ny BIRD(banky iraisam-pirenena ho amin’ny fanarenana) hanampiana ireo
firenena potiky ny ady. Taty aoriana dia niova ho BM (banky iraisam-pirenena)
− Napetraka ny fifanarahan’ny GATT mba hampanjaka ny fifanankalozana malalaka maneran-
tany.
Famintinana
Ho fehiny, dia ny ady lehibe faharoa, dia ady nahafatesana olona maro, nahapotehan-javatra tsy hita
pesipesenina ary nahatonga fahasahiranana lalina teo amin’ny lafiny ara toe-karena sy ara-bola,
indindra ho an’ny eoropeanina. Nohon’ny ady anefa, dia lasa firenena matanjaka sy mifehy izao
tontolo izao tamin’ny lafiny rehetra ny Amerikana sy ny sovietika.

NY FIRENENA MIKAMBANA (ONU)

Fampidirana
Nanapa-kevitra ireo mpandresy ny hanangana ny ONU taorian’ny tsy fahombiazan’ny SDN izay
tsy nahasakana ny ady lehibe faharoa. Io dia fikambanana iraisam-pirenena niorina ny taona 1945,
mba hampanjaka ny filaminana eto enivon’izao tontolo izao ary hampiroborobo ny fiaraha-miasa sy
fifanampiana.

 Satan’i Atlantika (Aogositra 1941) ; tolo-kevitr’i Churchill sy Roosevelt ny amin’ny fametrahana

rafitra momba ny filaminanana.
 Ny fanambarana ny firenana mikambana : janoary 1942, nanambaran’ireo firenena Allié ny
hisian’ny « rafitra ho an’ny fandriam-pahalemana sy filaminana »
 Ny fivoriana tany Téhéran ny Desambra 1943 : Fanamafisana ny finiavana hanangana ny ONU.
 Nanamafy i Staline, Roosevelt, Churchill ny tokony hisian’ny “fandriampahalemana maharitra sy
ankatoavin’ny maro maneran-tany” :
 Fivoriana tany Dumbraton Oaks (Aogositra sy Oktobra 1944) dia namolavolana ny rafitr’io
fikambanana io.
 Fihaonana tany Yalta (Febroary 1945) : nankatoavin’ny telo tonta ireo sori-dalana lehibe
hitondrana ny fikambanana sy ny filàna azy.
 Satan’ny firenena mikambana (26 Jona 1945) : niorina tamin’ny fomba ofisialy ny firenena
mikambana rehefa nolanian’ireo fanjakana 50 nivory tany ny sata mifehy azy.

6
Araka ny rafitra sy ny satan’ny fikambanana dia :
 Fitandroana ny fandriampahalemana sy ny filaminana maneran-tany
 Fampiroboroboana ny fifandraisana ara-piralahiana eo amin’ny firenen-drehetra ao anatin’ny
fanajana ny fitovian-jon’ny vahoaka sy ny fahalalahanay
 Fampanjariana ny fiaraha-miasa iraisam-pirenena amin’ny famahana ireo olana ara toe-karena,
sosialy, kolontsaina ary eo amin’ny maha-olona
 Fampanajana ny zon’olombelona sy ny fahafahana fototra
 Fijoroana ho sehatra hampirindra ny ezaky ny firenen-drehetra ho amin’ny tanjona iombonana
Fanamarihana : ireo rafitra vovonana eo anivon’ny firenena mikambana no miantoka ny
fahatratrarana ireo tanjona ireo.

Araka ny sata dia :

 Fitoviana ara-piandrianana eo amin’ny firenena mpikambana
 Famahana am-pilaminana ireo fifanolanana sy ady iraisam-pirenena
 Ny tsy fitsabahana amin’ny raharaha anatin’ny fanjakana iray.

Ny fivoriam-be : rafitra manapa-kevitra izay mivory ara-potoana indray mandeha isan-taona ary
mandinika ireo raharaha voafaritry ny sata.
 Ny sekretera jeneraly : miantoka ny fintantanana sy fampandehanana ny fikambanana.
Ny fivoriam-be no mifidy azy hiasa 5 taona.
 Ny filan-kevi-pilaminana : natao hitandrina ny fandriam-pahalemana sy filaminana
maneran-tany. 15 no isan’ny mpikambana nanomboka ny taona 1965 ary 5 ireo
mpikambana maharitra ao : Etazonia, URSS, Frantsa, Fanjakana Britanika ari i Sina.
Manana zo hampiasa ny vato tsy azo ivalozana ireo mpikambana maharitra.
Ohatra : fampiasana hery amin’ny alalan’ny ny tafika misatroka manga hamaha olana
iray sarotra.
 Ny filan-kevitra fiahiana : ireo mpikambana 5 maharitra ao amin’ny filankevi-pilaminana
no mandrafitra azy. Misahana ny fanaraha-maso ireo fitondrana ireo tany mbola tsy
mahazaka-tena sy eo ambany fiahian’ny hafa.
 Ny fitsarana iraisam-pirenena : rafitra fitsaranan’ny firenena mikambana. Natao
handamina ny fifanolanana sy hitsara ny heloka bevava eo anivon’ny mpikambana.
 Filan-kevitra ara-toe-karena sy sosialy : mandrindra ireo asa ara toe-karena sy sosialy
sahanin’ny firenena mikambana izy. Maro ireo rafitra manokana eo ambany fiahiany.
54 no isan’ny mpikambana ao ary fidiana hiasa 3 taona.
Maro ireo fandaharan’asa, vaomiera, filan-vevitra natsangana mba hanatratrarana ny
tanjon’ny firenena mikambana eo amin’ny fampanjariana ny fiaraha-miasa iraisam-
pirenena amin’ny famahana ireo olana ara toe-karena, sosialy, kolontsaina ary eo

7
 amin’ny maha-olona
 Ny PNUD (fandaharan’asan’ny firenena mikambana momba ny fampandrosoana)
manatanteraka ireo tetik’ asa mba hampandrosoana ny firenena mahantra.
 UNESCO (sampan-draharaha momba ny fanabeazana sy siansa ary kolo-tsaina)
miantoka ny fampandrosoana ny lafiny fampianarana; fivelarana ara-tsiasa sy ara kolo-
tsaina.
 FAO (tahiry momba ny fambolena sy sakafo) miantoka ny famahana ny olana ara-
tsakafo sy miady amin’ny hanohanana.
 OMS (Sampan-draharaha momba ny fahasalamana), l'UNICEF (tahirin’ny firenena
mikambana momba ny ankizy) miantoka ny fahalavorarian’ny sehatra fahasalamana.
 Ny Banky iraisam-pirenena : mandamina ny lafiny ara-bola sy fanbampiana ireo firenena
mahantra eo amin’ny lafiny ara-bola.

Ny hampandry fahalemana, ny hampandroso ny lafiny ara-tsosialy sy ara toe-karena ary ny

maha-olona no tena iompanan’ny firenena mikambana.

Ara-tafika na rara-pifanarahana ny fizotrany.

Saika nahitana fahombiazana maro ny hetsiky ny firenena mikambana, satria nahavita namaha olana
maro izy :
 Teo amin’ny fisorohana ny disadisa sy fandaminana ireo ady, dia nitombo hatrany ireo
hetsika mba hampanjakana ny filaminana. Nahitana fahombiazana ny firotsahan’ny tafika
misatroka manga an-tsehatra. Ohatra ny fampitsaharana ny adin’i Iran sy i Irak ny
taona 1988, ny ady tany amin’ny « golfe persique » ny taona 1991, ny fampitsaharana ny
ady an-trano tany Mozambika ny taona 1992-1994 ary ny tany Somalie 1992-1995…
 Nahavita asa fanelanelanana maro ihany koa ny firenena mikambana. Singanina amin’izany
ny filefahana teo amin’i Etazonia sy ny firaisana Soviétika ny taona 1985-1989, ny
fampifanantonana sy fampihavanana ireo mpifanandrina toy ny tany congo ny taona 1997…
Betsaka ihany koa ireo tsy fahombiazan’ny firenena mikambana teo anivon’io sehatra io :
 Tsy nilamina mihintsy izao tontolo izao hatramin’ny nisian’ny ONU. Nandritra ny Ady
Mangatsiaka, dia tsy nahavita ny asany mihintsy izy satria ny ngeza roa tonta no nifehy sy
nanakorontana izao tontolo izao. Ankehitriny, dia misy ireo ady maro samihafa maneran-
tany sy ireo hetsika manohintohina ny filaminana toy ny : ady an-trano aty afrika, ny
firongatry ny asa fampihorohorona…
 Tsy dia voahaja ary indraindray aza dia mahatonga fifanolanana ireo fanelanelanana,
famahan’olana ary nireo soso-kevitry ny ONU. Ohatra amin’izany, ny fizarana an’i Palestine
ny taona 1949 dia niteraka day tsisy farany, nanamafy ny adin’ny Jiosy sy ny arabo ny
famahana olana 262 tamin’ny taona 1967, nandrava an’i Angola ny firontsahana an-tsehatra
tany ny taona 1989-1997…
 Nohon’ny fananana ny zo handà izay ananan’ny firenen-dehibe, dia tsy afaka manatanteraka
ny asany ny ONU raha tsy mahazo alalana avy amin’izy ireo.

8
  Tsy vitan’ny firenena mikambana ny manafoana ny fitaovam-piadiana sy ny fihazakazahana
amin’izany toy ny fanamboarana fitaovam-piadiana atomika.
 Ny tena fototry ny olana dia ny tsy firindran’ny fiasan’ny fikambanana ary ny olana ara-bola
sy ara-politika.

Nanafaingana ny fahazoan’ireo tany voazanaka sy teo ambany fifehezan’ny eoropeanina

fahaleovan-tena ny ONU
 Nitana anjara asa voalohany izy tamin’ny fanafoanana ny fanjanahan-tany tamin’ny
fanambaran’ny Fivoriam-be ny zon’ireo tany voazanaka hanana ny fizakan-tenany ny 16
Desambra 1956.
 Ny 14 Desambra 1960, dia lasa sehatra fanamelohana ny fanjanahan-tany ny ONU satria
nanome rariny ireo hetsika ho amin’ny fahafahana teo anivon’ny tany voazanaka.

Ny vaomiera ara-tsosialy sy ara toe-karena dia misahana ny fanampiana ireo firenena mahantra sy ny
famahana ireo olana iraisam-pirenena.
Maro ireo hetsika nahatsapana fahombiazana
Nahavita namaha olana maro ny ON U : fampihenana ny isan’ny tsy mahay mamaky teny sy
manoratra (UNESCO), famahana ny olana ara-tsakafo nanerana ny firenena maro (FAO),
fampidirana olona maro ho eo amin’ny sehatry ny asa (OIT), fahazoan’ireo firenena maro
fampandrosoana ara-toe-karena (PNUD)… ary ankoatra izay dia fahavitana nametraka ny
fanajana ny zon’olombelona…

Mibaribary ireo tsy fahombiazana teo amin’ny lara-toe-karena sy sosialy ;

Ny mbola fisian’ireo olana iraisam-pirenena maro no porofo fa tsy nahatanteraka ny tanjony
ireo fikambanana maro eo anivon’ny ONU. : ny fisian’ny hanohanana, ny mbola fanjakan’ny tsy
fahalalan’ny olona maro, ny tsy fananan’asa ary indrindra ny mbola fisian’ireo valan’aretina
mandripaka maro toy ny SIDA, tazo, kolera… ankoatra izay dia tsapa ihany koa fa tsy voahaja ny
fampanjariana ny zon’olombelona noho ireo mbola fisian’ny fanavankavahana maro…
Famaranana :
Ho fehiny, nanavita asa maro ny firenena mikambana hatramin’izay nisiany. Tsy voafetra ho teo
amin’ny lafiny fitandroana ny filaminana sy fiarovana maneran-tany ihany ny andraikiny fa teo
amin’ny lafiny fampandrosoana ny lafiny ara toe-karena sy sosialy ihany koa ; izay nikendry indrindra
ny hampiray izao tontolo izao ho ao anaty tontolo lafatra sy mirindra. Na izany aza anefa, dia maro
ireo tranga nahitana taratra ny tsy fahombiazany nohon’ny antony maro.

9
NY FIFORONAN’NY VONDRON-TANY SY NY FIVOARAN’NY
ADY MANGATSIAKA
Fampidirana
Rava ny firaisan-kina lehibe taorian’ny ady lehibe faharoa. Niharatsy ny fifandraisana teo
amin’i Etazonia sy ny Firaisana Sovietika (URSS) ka nahatonga fifanandrinana nampidi-doza teo
anivon’ny ngeza roa tonta sy ireo vondrona roa mpirafy.

Famaritana
Ny ady mangatsiaka dia ady an-kolaka, tsy nisy fifanandrinana mivantana teo anivon’ny ngeza roa
tonta. Maro ny endrika nisehoan’izany :
 Ny fifandonana ideolojika (ara-poto-kevitra) ;
 Ny fihazakazahana maka firenena namana mpiara-dia,
 ny fihazakazahana amin’ny fanefena fitaovam-piadiana ary ireo kirizy izay
nanohintohina ny filaminana maneran-tany.

Naharava tsikelikely ny firaisan-kinan’ny roa tonta ny fifampiahiahiana sy ny tsy fifampitokisana teo

amin’i Etazonia sy ny firaisana sovietika.
Ny anton’ny fanahian’ny amerikana sy ny mpiara-dia aminy ny sovietika
 Ny fihanaky ny kaominisma tany Eoropa izay natosiky ny sovietika
Ireo anton’ny nahatonga ny fiahiahian’ny sovietika
 Ny fananan’i Etazonia fitaovam-piadiana atomika
 Ny fandraisana andraikitry ny amerikana teto anivon’izao tontolo izao : fanampiana ny
eoropeana…
Ny tsy fitoviam-poto-kevitra no tena antony lehibe nahatonga ny fisarahana

Vaky ny tsy fifankazahoana tanteraka rehefa nampihatra paik’ady handemena ny kaominisma ny

amerikana.

Nampiasain’ny amerikana ny tanjaka ara-toe-karena sy ara-bola ary ara-tafika hanakanana ny

fipariahan’ny kaominisma.
Ny filoha amerikana : Harry TRUMAN dia nanolotra fanampiana ara-bola sy ara-tafika ho an’ireo
firenena izay te hanohitra ny kaominisma. Io no politika mikendry ny fanakanana ny kaominisma.
Ny drafitra Marshall : 5 Juin 1947, izay naroson’ny sekreteram-panjakana amerikana, ny jeneraly
MARSHALL dia fampiharana ny tsangan-kevitr’i TRUMAN tany Eoropa, amin’ny fampanantenana ny
firenena eoropeana ny fanampiana amerikana.

10
Nanamarika ny fisaraham-bazana tanteraka teo anivon’ny roa tonta ny fampiharan’ny sovietika ny
tsanga-kevitr’I Jdanov : « mizara ho vondrona roa mpirafy izao tontolo izao ». Nolavin’ny sovietika ny
fanampiana amerikana ary notaominy ireo firenena kaominista handà toa azy ihany koa. Mba
hanamafisana orina sy hampielezana ny kaominisma, dia natsangana ny KOMINFORM (birao
ivondronan’ny firenena kaominista).

Nanomboka ny taona 1947, dia nizara ho vondrona roa mpirafy izao tontolo izao. Andaniny ny
vondrona Tandrefana na ny vondrona kapitalista izay tarihin’i Etazonia. Ankilany ny vondrona
Tatsinanana izay notarihin’i URSS.
VONDRONA TANDREFANA VONDRONA TATSINANANA
Mpitarika Etazonia URSS
Mpikambana I Etazonia sy ireo mpiara-dia aminy I URSS sy ireo mpiara-dia
aminy
Foto-kevitra Kapitalista Kaominista na sosialista
Rafitra ara-politika Mampiatra ny Demokrasia malalaka Mampiatra ny demokrasia
izay miorina amin’ny fisian’ireo entim-bahoaka izay mifototra
fahalalahana ara-politika sy ara- amin’ny fanjakazakan’ny
tsosialy maro. antoko tokana sy ny jadona.
Rafitra ara toe-karena Mampiatra ny fahalalahana ara-toe- Mampiatra ny toe-karena
karena. anjakan’ny teti-pivoarana.
Fikambanana ara-toe- O.E.C.E (1948), C.E.C.A (1951), C.E.E le CAEM ou COMECON, .
karena (1957), F.M.I, G.A.T.T
Fikambanana ara-tafika OTAN : 1949, l’ANZUS :1951, Ny dinan’i Varsovie : 1955 no
OTASE : 1954, le dinan’i Baghdad fikambanan’ny vondrona.
(1955)… Ireo mpikambana dia
nifanaraka fa hifanampy raha toa ka
misy ny fanafihan’ny kaominista.

a) Ny olana tany Prague : Février 1948.

Nizarazara nanoloana ny drafitra Marshall ireo mpitondra tany Tchécoslovaquie.
Antony :
− Ny filohan’i Tchécoslovaquie Benes dia nankasitraka ny fanampiana amerikana na ny
drafitra Marshall, nefa ny sovietika nanohitra izany.
Endrika nisehoany :

11
 − Ny volana Febroary 1948, dia niditra an-tsehatra tany Prague ny tafika sovietika
nanongana ny filoha Benes, ary nametraka mpitondra mpanara-dia ny sovietika.
Fiafarany :
− Tafaverina amin’ny laoniny ny fijoroan’ny rafitra kaominisma tany Tchécoslovaquie.

b) Ny kirizy voalohany tany Berlin : 1948 - 1949

Ny taona 1948, dia nanapa-kevitra ny tandrefana ny hanambatra ho iray ireo fari-piadidiany telo tany
Alemaina ho firenena iray.
Naneho hetsika tsy fankasitrahana izany ny sovietika tamin’ny alalan’ny fanaovana fairano tanteraka
an’i Berlin Andrefana. Nanoloana izany, dia nametraka « tetezana an’habakabaka » ny amerikana mba
tsy hampitoka-monina an’i Berlin Andrefana. Nofoanan’i Staline ny fairano ny volana mai 1948, rehefa
tsy nahomby.
Taorian’izany anefa, dia nizara roa tanteraka i Alemaina ny taona 1949 ;
− i RFA, izay Alemaina Tandrefana, ary
− i RDA izay Alemaina Tatsinanana.

a) Ny ady an-trano tany Chine : 1949

Io dia ady nifanandrinan’ny kaominista notarihin’ i Mao Tse Toung sy ny kapitalista notarihin’i Tchang
Kaichek.
Taorian’ny fandresen’ny kaominista, dia najoro ny repoblika antim-bahoakan’i Chine ny
1 Oktobra 1949.
Taorian’io, dia nanamafy orina ny fifandraisana tamin’ny firaisana sovietika ny Sinoa.

b) Ny adin’i Korea : 1950 - 1953

Taorian’ny ady lehibe faharoa, dia nozaraina ho firenena roa i Korea teo amin’ny faritry ny « 38é
parallèle Nord ». Ny tavaratra kaominista, ary ny tatsimo kapitalista.
Ny 25 Juin 1950, dia notafihan’i Koreana tavaratra ny tatsimo. Teo anatrehan’izany dia nanapa-
kevitra ny amerikana ny hanampy an’i Korea Atsimo tamin’ny fandefana tafika amerikana nitondra
ny anaran’ny tafiky ny firenena mikambana.
Ny koreana tavaratra kosa tetsy andaniny, dia nampian’ny sovietika sy ny sinoa tosika. Naharitra
telo taona ny fifandonana mahery vaika.
Taorian’ny nahafatesan’i Staline, ny filavoana lefona nataon’ny roa tonta tao Pan Mun Jon ny
22 Juillet 1953, dia nifarana ny adin’i Korea.

d) Ny adin’i Indochine : 1946 - 1954

Nivadika ho kirizin’ny ady mangatsiaka ny tolom-panafahana nataon’ny vahoaka
« indochinois » tamin’ny mpanjanaka frantsay.
Na dia nahazo fanampiana tamin’ny amerikana aza i Frantsa nanomboka ny taona 1950, dia
sahirana mafy nanohitra ny « indochinois » izay notohanan’i Chine sy i URSS. Ny volana Mai 1954, dia
resy tanteraka tao Dien Bien Phu ny frantsay rehefa niezaka namehy ny zanatany 8 taona.
Ny fifanarahana tany Genève ny 20 Juillet 1954 no nanamarika ny fiafaran’ny ady. Nahaleo tena
i Indochine, ary lasa nizara ho firenena roa i Vietnam teo anivon’ny «17é parallèle Nord »; Vietnam

12
Avaratra; kaominista, Vietnam Atsimo; kapitalista.

Fampidirana :
Ny finiavan’i Etazonia sy ny firaisana sovietika, mpandray anjara fototry ny ady mangatsiaka, ny
hametraka fitoniana, nohon’ny fifandanjan-kery no nahatonga ny fisindan’ny rahon’ady na ny «
fiaraha-monina tsy misy rahoraho ».

a) Ny fiovan’ny mpitondra teo anivon’ny ngeza roa tonta

 Taorian’ny fahafatesan’i Staline ny 05 Mars 1953, dia i Nikita Khrouchtchev indray no
mpitondra sovietika. Nampiatra ny fanafoanana ny foto-kevitr’i Staline izy, ary somary nisokatra
tamin’ny tandrefana.
 Tany Etazonia, dia nisolo toerana an’i Truman i D W Eisenhower. Na dia, nanohitra ny foto-
kevitra kaominista aza izy, dia somary nampiatra diplomasiam-pisokafana tamin’ny Tatsinanana.
Nofoanany ihany koa ny Maccarthisme (fampielezan-kevitra ho fanoherana ny kaominisma tany
Etazonia)

b) Fampiharana ny « fiaraha-monina tsy misy rahoraho » sy ny « fifandanjan-

kery tao anaty horohoro »
 Ny fiaraha-monina tsy misy rahoraho, dia politika nampiharin’ny Khrochtchev nanomboka ny
14 Febroary 1956, taorian’ny kaongresy faha XX ny PCUS. Io dia fametrahana fifandraisana tsy misy
rahoraho, mirona amin’ny filaminana teo anivon’ny roa tonta. Noravana ny KOMINFORM.
 Ny fifandanjan-kery tao anaty horohoro kosa, dia natao indrindra, mba hisorohana ny
fifamotehana teo anivon’ny roa tonta « overkilling capacity », nohon’ny fananan’ny ngeza roa tonta
fitaovam-piadiana nokleray mahery vaika maha-potika; Baomba A, Baomba H … araka izany, dia
voaozona hifanaraka ny roa tonta ho tombotsoan’ny zanak’olombelona.

d) Ny fipoiran’ny Andian-tany faha-telo

Taorian’ny fivoriana tany Bandoeng ny taona 1955, dia nametraka ny maha-izy azy, ary
nampiaka-peo ny andian-tany faha-telo teto anivon’izao tontolo izao. Nanameloka ny
fanjakazakan’ny ngeza roa tonta ireo firenena mpikambana, ary nitaky ny hisian’ny filaminana
maneran-tany.

e) Ny fahasahiranan’ny ngeza roa tonta

Nisedra fasahiranana ara-barotra sy ara-bola ny amerikana nohon’ny fifaninana goavana
tamin’i Japana sy ny CEE, hany ka nitady lalam-barotra tany amin’ny firenena tatsinanana. Andaniny
kosa, dia nahatsapa ny sovietika fa ahafahana manarina ny toe-karena ny fiaraha-miasa amin’ny
tandrefana.

a) Ny fandaminana ireo ady tany Azia

Nifarana ireo adin’i Korea sy I Indochine ny taona 1953 sy 1954 noho ireo fifanarahana maro

13
teo anivon’ny vondrona roa-tonta mba hisian’ny fitsaharan’ireo ady nifandonany. Ny adin’i Indochine
ohatra dia niravina nohon’ny fifanarahana tany Genève.

b) Ireo fitsidihana sy fifanarahana teo amin’ny roa tonta.

Nanaporofo ny fifankazahoan’ny roa tonta ireo fifanarahana sy ny fifampitsidihan’ny
mpitondra. Niezaka izy ireo ny hanafoana ny fifanenjanana. Nahitana taratra izany ny :
 Fifampiresahan’ny roa tonta
 Ny fitsidihan’ny Khrouchtchev tany Etazonia ny volana septembre 1959 sy tany Frantsa
nymars 1960.
 Ny fihaonana te amin’ny Kennedy sy Khrouchtchev tany Vienne ny 3 juin 1961.

d) Famitram-pihavanana maro tany Eoropa

Rehefa nifanaranka I Etazonia, ny firaisana sovietika, I Frantsa ary I Grande Bretagne, dia nalana
ireo tafiky ny allié tany Autriche. Nanomboka ny taona 1955, dia nankato an’i RFA I URSS

e) Ny fifaninanana ara-toe-karena sy ara-teknolojia.

Vokatry ny fiara-monina tsy misy rahoraho, dia nanome vahana ny fifaninanana ara-teknolojia
sy ara toe-karena ny roa tonta toy ny ny fifaninanana mandefa sambon-danitra.
ohatra : ny taona 1957, nandefa satelita Spoutnik voalohany ny sovietika. Tany amin’ny taona
60 vao nahavita nifaninana ny amerikana.

Tsy nahomby ny fifanarahana tsy misy rahoraho satria, na dia nifanaraka aza ny roa tonta, dia
nitohy hatrany ireo kirizy iraisam-pirenena.

a) Ny kirizin’ny lakandranon’i Suez : 1956

Ny taona 1956, dia navadik’i Nasser ho fananan’ny fanjakana egyptiana ny lakan-dranon’i Suez
rehefa tsy nahazo fanampiana ara-bola izy tamin’ny tetik’asa goavana nokasainy. Izany no nahatonga
ny fifandiran’i Egypta tamin’i Frantsa sy i Grande Bretagne : izay tompon’ny lakandrano hatrizay. Teo
anatrehan’izany dia saika hanafika an’i Egypta miaraka amin’i Israel izy ireo, saingy tsy tanteraka izany
ny volana Desambra 1956 nohon’ny fandrahonana nataon’ny sovietika sy ny faneren’ny amerikana
azy ireo hihemotra amin’ny fikasany.

b) Ny kirizy faharoa tany Berlin : 1958 - 1961

Ny taona 1958, dia nokianin’i Khrouchtchev ny fizaran’i Berlin ho roa. Nitaky izy ny hialan’ny
tandrefana tao Berlin Andrefana ary nanolo-kevitra ny hanovana an’i Berlin ho Tanana iraisam-
pirenena. Nolavin’ny tandrefana izany na nanery an-kolaka azan y sovietika.
Taorian’ny fandavan’ny amerikana ny soso-kevitrin’ny sovietika, dia nanangana ny rindrin’i
Berlin ; izay mirefy 113 km ny sovietika ny 12-13 Aout 1961, mba hisorohana ny fifindra-monin’ny
mponina teo anivon’ny tanana roa tonta, ary mba hanasarahana tanteraka ny tanàna.

d) Ny kirizin’i Kioba : 1962

Nanomboka ny taona 1959, dia lasa firenena kaominista i kioba rehefa tonga teo amin’ny
fitondrana i Fidel Castro rehefa avy nanongana ny mpitondra-jadona; mpanara-dia ny amerikana
BATISTA.

14
 Nanoloana ny fandrahonana nataon’ny amerikana nanoloana ny mpitondra kaominista tany
Kioba, dia nangataka fanampiana tamin’ny sovietika izy ireo. Araka izany, dia nanangana fitaovana
fandefana balafomanga atomika maro tany kioba ny sovietika ny volana Oktobra 1962. Teo
anatrehan’io loza mitatao io, dia nanao fahirano ny nosy ny amerikana, mba tsy ahafahan’ny sovietika
mampiditra fitaovam-piadiana atomika. Ankoatra izay, dia nitaky i Kennedy ny hanalana ny
balafomanga. Nanahy ny mety ho fifanandrinana mivantana, dia nandefitra i Khrouchtchev, ka nanala
ny balafomanga ny 26 sy ny 27 oktobra. Ho setriny kosa anefa, dia nangataka izy ny tsy hikitikitian’ny
amerikana ny mpitondra tany Kioba sy ny hanalana ireo balafomanga tany Torkia. Ny 28 Oktobra, dia
nanaiky i Kennedy ; niravona ny kirizy.

NY FILEFAHANA 1962-1975
Fampidirana
Niezaka nisoroka ny fifanandrinana goavana ny ngeza roa tonta taorian’ny kirizin’i Kioba, izay saika
niteraka ady Nokleary. Nanatsara ny fifandraisana teo aminy ny ngeza roa tonta ka nametraka ny
filefahana.

Manoloana ny loza mety ho aterak’ireo fitaovam-piadina nokleary ananany (Bombe A, Bombe H, …)

raha sendra misy ny fifanandrinana, dia nisoroka ny tsy hahatonga ny fahavoazana tsy azo arenina
intsony ny « ngeza roa tonta » ka nampihatra ny fifandanjan-kery. Mety ahatonga fifamotehana azo
antoka ho azy ireo mantsy ireo fitaovam-piadiana ananany.

Notoerin’ny mpiara-dia taminy ny fanjakazakan’ny Etazonia. Niataka taminy, tsy ho eo ambany

fifehezany intsony i Frantsa izay notarihin’ i Charles De Gaulle. Nanomboka ny taona 1960, dia, niroso
tamin’ny fanamboarana fitaovam-piadiana atomika izy (Bombe H en 1960, Bombe H en 1968) ary
nanatsara ny fifandraisany tamin’ireo firenena tatsinanana. Isan’izany ny fitsidihana tany URSS sy ny
fankatoavana an’i Sinan y taona 1964. Ankoatra izay, dia niala tsy ho mpikambana teo anivon’ny OTAN
intsony ny frantsay.

Voahozongozona ihany koa ny fanjakazakan’ny sovietika. Anisan’ny tranga nanamarika ny

fivakisan’ny vondrona ohatra ny fisaraham-bazana teo amin’i Sina sy i URSS, ny kirizy tany Hongrie
ary ny « printemps de Prague ».
 Ny kirizy tany Hongrie : fikomiam-bahoaka nohon’ny tsy fankasitrahana ny mpitondra
kaominista mpiray tendro amin’ny sovietika. Noravan’ny tafika sovietika io hetsika ion y 23
Novambra – 04 Oktobra 1956.
 Ny « Printemps de Prague » 1968 : nanapa-kevitra ny hisitaka tamin’ny sovietika ary

15
 nanalalaka ny kaominisma ny mpitondra tany Tchécoslovaquie. Niditra an-tsehatra tany
mihintsy ny tafiky ny dinan’ny Varsovie nampadry tany ary namerina an-kery ny firenena
hiara-dia indray tamin’ny sovietika.

Nanambara ny tsy fiandaniany tamin’ny ny Tandrefana sy Tatsinanana ireo firenena

mivondrona tao amin’ny Andian-tany fahatelo taorian’ny fivoriana tany Belgrade ny taona 1961. Tsy
nitsaha-nitombo isa izy ireo, ary sahy nampiaka-peo nitaky ny lamina ara-tsoe-karena sy ara-politika
vaovao maneran-tany.

o Mila manafatra fitaovana sy vokatra avy any amin’ireo firenena tandrefana ny

sovietika mba ahafahany mampiroborobo ny toe-kareny.
o Ho an’ny tandrefana, dia lalam-barotra vaovao manan-danja ireo firenena
Tatsinanana.

Taorian’ny kirizin’i Kioba, dia nifanantona ny ngeza roa Tonta. Napetraka nanomboka ny Jiona
1963 ny « telephone rouge » mampifandray mivantana ny filoha roa-tonta mba ahafahan’izy ireo
miresaka sy misoroka izay mety ho disadisa mety hampifanadrina ny roa-tonta. Ankoatra izay, dia
nanamarika ny filefahana ihany koa ny fifampitsidihana teo amin’ny roa tonta : ny fitsidihana nataon’i
Nixon taany Moscou ny taona 1972, ny fitsidihana nataon’i Brejnev tany Washington ny taona 1973.

Maro ireo fanaovan-tsonia fifanarahana samihafa mikasika ny fiadiana nokleary.

 Fifanarahana tany Moscou tamin’ny taona 1963, mandrara ny andrana nokleary
any amin’ny atmosfera sy any ambany ranomasina.
 Fifanarahana hisorohana ny fihanaky ny fiadiana Nokleary ny taona 1968 (TNP)
 Fifanarahana SALT 1 ny taona 1972 ho fisorohana ny ady nokleary sy ho
famerana ny fampiasana ireo fitaovam-piadiana mahery vaika toy ny
balafomanga mahataka-davitra.

Politika famitranam-pihavanana nampiharin’ny mpitondra alemana tandrefana, Willy Brandtny

taona 1969, namerina indray ny fifandraisana teo amin’i RFA sy ireo firenena tatsinanana : RDA,
Pologne…. Nifankato I RFA sy RDA, ary naira niditra teo anivon’ny firenena mikambana ny taona 1973.

16
 Narafitra ny volana Aogositra 1975, taorian’ny fihaonana naharitra roa taona 1973-1975
nifanaovan’ny firenena eoropeana telopolo mahery, tandrefana sy tatsinanana niampy an’i Etazonia
sy i Canada. Io dia fifanarahana nandinihana ny hampisy filaminana sy fiaraha-miasa tany Eoropa.

Ny taona 1971 dia nankatoavin’ny amerikana i Sina. Ho fanamafisana ny fifansraisana, nisy ny

fitsidihana tamin’ny fomba ofisialy nataon’i Nixon tany Pekin ny taona 1972..

 Niantoka ny famatsiana ara-barotra ireo vokatra ara-pambolena toy ny varimbazaha sy ireo

fitaovana indostrialy ho an’ireo firenena Tatsinanana sy i URSS ny amerikana
 Ny fiaraha-miasa ara-teknolojia dia hita taratra tamin’ny fihaonan’ny satelita Apollo – Soyouz
ny taona 1975

Tsy nahomby ny filefahana. Na teo aza ireo fifanarahana, dia toa tsy notanterahana araka ny tokony
ho izy izany.
Nitohy ny fihazakazahana tamin’ny fanamboarana fitaovam-piadiana sy ireo kirizy iraisam-pirenena
tany afrika, Azia tany “Moyen-Orient” sy tany Amerika Latina.

Io dia ady nifanandrinan’ny Vietnam Avaratra ; firenena kaominista notohanan’i URSS sy i Sina
sy ny Vietnam Atsimo, izay nampian’ny amerikana.
Taorian’ny fanafihana nataon’i Vietnam Avaratra ny tatsimo, dia nirotsaka an-tsehatra
mivantana ny amerikana nanampy ny Tatsimo hanohitra ny tavaratra. Naharitra 8 taona ny ady. Ny
taona 1973, dia nifarana tamin’ny faharesen’ny amerikana io ady io. Na teo aza ny fampiasana
fitaovan-piadiana tonga lafatra sy mahery vaika, dia montsana ny amerikana izay namoy ny 8/10 ny
miaramila nalefany tany. Taorian’io dia nitambatra ho iray sy teo ambany fifehezan’ny kaominista i
Vietnam.

« »
Io dia ady nampifanandrina an’i Israël sy ireo firenena arabo (Egypta, Jordanie ary i Syrie) izay
notohanan’i URSS ny volana Jiona 1967. Nanampy ny O.L.P ho fanafahana an’i Palestina izay
nozanahan’ny Israeliana nanomboka ny taona 1949 ny arabo tamin’ny fananganana ny « ligue
arabe ».
Ny 05 Jiona 1967, dia notafihin’ny israeliana ireo mpifanandrina aminy
mba ho fiarovan-tena. Niafara tamin’ny fandresen’i Israel io ady io ary
lasany ny fari-tany vitsivitsin’ireo firenena arabo mpifanandrina ireo toa

17
 an’i Sinaï, Golan, Cisjordanie.
Na teo aza ny famahana olana « résolution 242 » nofidian’ny vaomieran’ny fandriam-
pahaleman’ny ONU ny volana Novambra 1967, mba handaminana ny ady sy hampihavanana ireo
mpifanadrina, dia nogiazan’ny israeliana hatrany ireo tany arabo.

Ny taona 1973, dia nanam-pikasana ny filoha Egyptiana Sadate, izay notohanan’i URSS ny
hampanaiky an-keriny an’i Israel ny « résolution 242 du Novembre 1967 ».
Ny 06 Octobre 1973, dia notafihan’ny Egyptiana sy ny siriana tampoka i Israel, eny na dia
volan’ny ramadan sy fety masin’ny jiosy aza io volana io. Ny 11 Octobre nefa, dia voatohitry ny
israeliana indray ny arabo. Nifarana tamin’ny faharesen’ny arabo ny ady. Tsy tanteraka ny fikasany.
Famaranana :
Ny filefahana, dia vokatry ny ezaka nataon’ny « ngeza roa tonta » hitandrona ny filaminana sy ny
« fifandanjan-kery tao anaty horohoro ». Ireo fifanarahana maro samihafa sy ireo fifanantonana no
zava-misy marina nanamarika izany filefahana izany. Na izany aza, dia tsy tanteraka an-tsakany sy
andavany ireo tanjon’ny fifanarahana. Nitohy hatrany ny fihazakazahana amin’ny fanamboarana
fitaovam-piadiana sy ireo fifanenjanana.

IZAO TONTOLO IZAO TAO ANATIN’NY KIRIZY : 1975 - 1985

Fampidirana :
Niharatsy ny fifandraisana iraisam-pirenena nanomboka ny taona 1975. Nitarika ho any amin’ny ady
mangatsiaka vaovao ireo kirizy ara-bola sy ireo dona ara-tsolitany.

Nisy fiantraikany goavana teo anivon’ny toe-karena maneran-tany ny kirizy, izay nanomboka ny
taona 1973. Nanamarika ny fiafaran’ny vanim-potoana firoboroboana ara toe-karena izy io. Maro ireo
antony nahatoga ny kirizy sy ny endrika nisehoany.

Nihatra teto anivon’izao tontolo izao ny kirizy ara-bola ny 15 aout 1971, rehefa tsy azo natakalo
volamena intsony ny vola dollar nohon’ny fihenan’ny sandany vokatry ny ady tany Vietnam sy ny
fahamafisan’ny fifaninanana ara-barotra maneran-tany. Nahatonga ny fikorontanan’ny lamina ara-
bola maneran-tany ny fampitsaharana ny rafitra ara-bola notapahina tany Breton Woods ny taona
1944 tamin’ny fifanarahana vaovao tany jamaique ny taona 1976.

Nahatonga ny kirizy ara-toe-karena mafy ny fidanganan’ny vidin’ny solitany

18
 a) Ny dona ara-tsolitany voalohany : Oktobra 1973
Nampiasain’ireo firenena arabo ho fitaovam-piadiana ara-politika ny solitany mba hanafaizana
ireo firenena tandrefana, mpiara-dia amin’i Israely. Nararaotin’izy ireo ny adin’i Kippour mba
hampiakarana ny vidiny. Ny 16 Oktobra 1973, nanapa-kevitra ireo firenena arabo ny hampiakatra ny
vidin’ny solitany ho 70% araka ny soso-kevitry ny mpanjakan’i Iran. Nanomboka ny 1 janoary 1974,
dia niakatra ho 12 dolara ny vidin’ny baril raha toa ka 3 dolara izany teo aloha.

b) Ny dona ara-tsolitany faharoa 1979 - 1980

Nahatonga ny fidanganan’ny vidin’ny solitany ho avo telo heny ny revolisiona islamika tany Iran
ny taona 1978-1979. Raha 13 dolara ny vidin’ny baril ny volana Janoary 1979, dia niakatra ho 32
dolara izany ny faran’ny taona 1980. Rehefa raikitra kosa ny ady teo amin’i Iran sy Irak dia nanapa-
kevitra indray ireo firenena mivondrona eo anivon’ny OPEP ny hampiakatra ny vidiny ho 43 dolara
nanomboka ny taona 1981.

Nisedra mafy kirizy ara-toe-karena ireo firenena Tandrefana. Nanamarika izany ny fihenan’ny
fitombo ara toe-karena sy ireo fahasahiranana maro nateraky ny fidanganan’ny vidin’ny solitany.

Nihena ny firoborobon’ny toe-karena teo anivon’ireo an’ireo firenena tandrefana. Raha toa ka
nahatratra 5% isan-taona ny fitombony teo aloha dia zara raha 2, 5% nanomboka ny taona 1974.
Nahatonga kirizy ara-toe-karena sy ara-tsosialy maro ny fidanganan’ny vidin’ny solitany

Nisedra fahasahiranana goavana maro ireo orinasan’ireo firenena tandrefana, mpampiasa

solitany. Ny sasany nisedra fatiantoka miopapana sy boka trosa, ho an’ny hafa dia nikatso ny
famokarana. Ny ankamaroany aza dia voatery nandroaka mpiasa maro sy nampitsahatra ny
fampiasam-bola ary nikatona.
Ohatra : tany Etazonia, dia nihena no 7 tapitr’isa ny famokarana fiarakodia ny taona 1982 raha
toa ka efa nahatratra 13 tapitr’isa izany ny taona 1973.

Nisedra olana ihany koa ny varotra iraisam-pirenena. Nihena ny tombom-barotra ho an’ireo

firenena maro, nisedra fantiantoka. Vokany niha-boka trosa ireo firenena Tandrefana ary nihena ny
sandam-bola.

Vokatry ny « stagflation », izay azo adika ho fihenan’ny famokarana sy ny fihenan’ny sandam-

bola, dia nahatratra 10% ny fidanganan’ny vidim-piainana. Nisedra fahasahiranana maro ny mponina
toy ny fiharatsihan’ny fari-piainana, fahantrana.

Ny fikatsoan’ny famokarana, ny fikatonan’ireo orin’asa ary ny fitotonganan’ireo sehatr’asa ara-

19
toe-karena maro samihafa, dia nampitombo ny isan’ireo tsy an’asa nanerana ny firenena Tandrefana.
Teo anelanelan’ny taona 1980, dia nahatratra 10% tamin’ireo mponina an’asa no tratran’izany.
Ohatra : raha toa ka 250 000 ny isan’ireo tsy an’asa tany Frantsa ny taona 1970, dia nahatratra 700
000 izany ny taona 1974, ary tonga 900 000 ny taona 1975.

Famaranana :
Nahatonga ny kirizy ara-toe-karena maneran-tany ny fikorontanan’ny lamina ara-bola sy ireo dona
ara-tsolitany nanomboka ny taona 1973. Ny fihenan’ny fitombo ara toe-karena sy ireo fahasahiranana
maro ara toe-karena sy ara-tsosialy no nahitana taratra izany. Tsy ireo firenena Tandrefana ihany
anefa no nisedra izany kirizy izany fa ireo firenena mahantra sy ny tontolo kaominista taoriana kely.

Fampidirana :
Tsy nahasakana velively ny faharavan’ny filefahana nanomboka ny taona 1975, ny finiavan’ny « ngeza
roa-tonta » nanatsara ny fifandraisany, hampitony ny fifanenjanana teo anivon’ny vondrona roa
nandritry ny vanim-potoana filefahana.

Niterana fahasahiranana goavana teo anivon’ireo firenena Tandrefana ny kirizy ara-toe-karena.

Vokatr’izay dia tsy afaka nifaninana tamin’ny Tatsinana teo amin’ny lafiny ara-politika iraisam-
pirenena izy ireo nanomboka ny taona 1974.

Nararaotin’i URSS ny fahasahiranan’ny Tandrefana, hanitarana malalaka ny firehin-kevitra

kaominista maneran-tany.
 Teo amin’ny lafiny ara-politika; firenena maro taty Afrika toa an’i Ethiopie, Angola,
Mozambique, Benin ary i Madagasikara no lasa kaominista ary nifandray akaiky tamin’i
URSS sy ireo firenena Tatsinanana. Tany Azia, dia voadidina firenena mpanara-dia ny
sovietika maro, toa an’i Inde, Vietnam … i Chine izay nanatsara ny fifandraisany tamin’i
Etazonia.Tany Amerika, dia nahazo fanjakana ireo mpioko Sandiniste tany Nicaragua,
Salvador, Guatemala rehefa nampian’i URSS ara-bola sy ara-pitaovana.
 Teo amin’ny lafiny ara-tafika; nanamafy ny tafika an-dranomasina ny sovietika, ary
niparitaka manerana ny fari-dranomasina maro maneran-tany ny toby miaramila toy ny
tany Aden sy Da Nang … Ankoatra izay, dia niverina tamin’ny fihazakazahana tamin’ny
fanamboarana fitaovam-piadiana izy ireo ary nametraka balafomanga nokleary maro
toy ny SS20, S4 tany Eoropa Atsinanana, manambana ny tandrefana.

Tafaverina teo anivon’ny sehatra iraisam-pirenena ny amerikana ny faran’ny taona 70. Ary nadray
fepetra manoloana ny hetsiky ny sovietika.

20
  Teo amin’ny lafiny ara-politika ; nifanesy ireo hetsika nasetrin’ny amerikana. Ho
fanoherana ny firotsahan’ny sovietika an-tsehatra tany Afghanistan, ny taona 1979, dia
notapahiny ny fivarotana varim-bazaha tamin’ny sovietika ary nosoparany ny lalao
olympique tany Moscou ny taona 1980. Nanao fampielezan-kevitra momba ny fanajana
ny zon’olombelona izy ireo tamin’ny fanohanana an’i Sakharov, mpisitaka sovietika «
prix nobel de la paix 1975 ». farany, dia nahavita nampihavana an’i Egypte sy i Israel ny
filoha amerikana Jimmy Carter tamin’ny fifanarahana tany Camp David ny taona 1978.
 Teo amin’ny lafiny ara-tafika, tsy nanaiky hanasonia ny fifanarahana SALT II ny
amerikana ny taona 1979. Nihamafy ny finiavan’ny amerikana hanohitra ny sovietika
rehefa tonga teo amin’ny fitondrana i Reagan ny taona 1981. Ho fanamafisana ny tafika,
dia nakariny 25% ny teti-bolan’ny fiarovana. Vokatr’izay dia nampihatra ny IDS ny
amerikana ny taona 1982, nananganana balafomanga Pershing II tany Eoropa,
hanoherana ny SS20-SS-4 sovietika.

Nahatonga fiovan’ny fifandanjan-kery sy endrim-pifandraisana vaovao ny fivakivakisan’ny vondrona.

 Nisedra fahasahiranana maro ny tandrefana. Lasa mpifaninana mivantana eo amin’ny
lafiny ara-barotra sy ara-toe-karena amin’i Etazonia i Japana sy ny CEE. Tsy nankasitraka
ihany koa ny fisokafana tamin’ny Tatsinanana ny ankamaroan’ny firenena teo anivon’ny
vondrona. Ankoatra izay dia, nisy ny adin’ireo firenena samy tandrefana toy ny ady
nifanaovan’ny Angleterre sy Argentine noho ny nosy Malouines.
 Teo anivon’ny Tatsinana, dia nisedra olana goavana ihany koa : Ankoatra ny disadisa sy
fisaraham-bazana teo amin’ny Sinoa sy ny sovietika, dia nanomboka nanakiana ny
rafitra ara-toe-karena kaominista sovietika ireo firenena eoropeana tatsinanana rehefa
tratry ny fahasahiranana ara-toe-karena. Farany, dia nihataka tamin’ny PCUS ireo
antoko kaominista nijoro tany Eoropa Andrefana topy ny tany France, Italie, Espagne…

Hita maneran-tany ireo fifandonana maro samihafa. Teo ny fiverenan’ny ady efa nisy teo aloha, teo
ireo toerana vaovao nihitaran’ny ady.

a) Tany Indochine
− Mbola tsy nahatonga filaminana teo anivon’ny firenena ny fitambaran’i Vietnam ny taona 1976.
Niteraka ady an-trano sy nahatonga ny mponina sasany hitsoa-ponenana an-tsokosoko an-
dranomasina ny fametrahana ny rafitra kaominista tamin’ny faritra Atsimo.
− Ny taona 1978, dia nanafika an’i Cambodge i Vietnam mba hanonganana ireo mpitondra khmers
rouge, notarihin’i Pol Pot ; izay notohanan’i Sina. Ny taona 1979 indray, dia nanafika an’i Vietnam
i Sina izay nanohana ny Khmers rouge. Tsy naharitra ny ady fa saingy kosa niteraka fisaraham-
bazana teo anivon’i Vietnao sy Sina ankilany, i Sina sy URSS andaniny.

b) Tany Proche-Orient
Tsy namaha ny olana, sy ireo ady teo amin’ny jiosy sy arabo ireo fifanarahana tany Camp David ny

21
taona 1978.
− Nihatahan’ireo firenena arabo namany i Egypte, ary maty nisy namono i Sadate ny taona 1981.
− Hita hatraiza hatraiza nanerana ny proche-Orient ireo ady an-trano maro samihafa.
− Ny taona 1982, dia nanafika an’i Liban i Israel mba handripahana ny OLP, izay notarihini Yasser
Arafat.

a) Tany Azia
Ny olana tany Afghanistan 1979-1989
Niteraka tsy fifalian’ny ankamaroan’ny mponina sy ireo Moudjahiddins ny fahatongavan’ireo
kaominista teo amin’ny fitondrana ny taona 1978. Nikomy tamin’ny mpitondra kaominista izy ireo
rehefa notohanan’i Etazonia sy i Pakistan.
Mba handravana ny hetsika fanozongozonana ny fitondrana kaominista, dia niditra an-tsehatra
tany Afghanisan ny tafika sovietika mba hampandry tany. Naharitra amam-polon-taonany ny
fifandonana teo amin’ny tafika sovietika sy ny Moudjahiddins.
Ny olana tany Moyen-Orient 1979-1988
Ny taona 1979, dia lasa repoblika islamika i Iran, izay notarihin’i Ayatollah KHOMEINY. Nandray
ny amerikana ho fahavalo sy « devoly lehibe » izy ireo ka niady taminy sy ireo mpiara-dia aminy. Ny
fanaovana takalon’aina ireo tompon’andraikitra maro tao amin’ny ambasady amerikana tany
Teheran, ny famatsiana ara-bola ireo asa fampihorohoroana teo anivon’ireo firenena Tandrefana no
endrika nanehoan’ny iraniana ny ady amin’ny tandrefana.
Ny fanohanana an’i Irak tamin’ny ady nifanaovany tamin’i Iran no fihetsika nasetrin’ny
amerikana ny iraniana.

b) Tany Amerika Latina

 Tonga teo amin’ny fitondrana ny Sandinistes tany Nicaragua, rehefa notohanan’ny Sovietika sy
ny Kiobana. Izany no nahatonga an’i Etazonia hanampy ara-pitaovana ny Contras ; izay
miaramila mpioko, mpanohitra ny Sandinistes.
 Tany Chili, dia notohanan’i Etazonia ara-bola sy ara-pitaovana ny fanonganam-panjakana
nataon’i jeneraly Pinochet tamin’ny fanonganana ny filoha kaominista Salvador Allende.

d) Tany Afrika
Nanomboka ny taona 1975, dia nikorontana ny kaontinanta Afrikana tamin’ny fotoana izay
nahalatsaka azy ireo tao anatin’ny fahantrana lalina. Hita manerana ny kaontinanta ireo ady maro.
 Ny taona 1974, dia niteraka ady an-trano ny fanonganam-panjakana nataon’i Hailé Mariam ;
izay notohanan’i URSS.
 Tany Angola, izay nilaozan’ny mpanjanaka portugais ny taona 1975, dia niady mba ahazoana ny
fahefana ireo mpitolona MPLA sy UNITA. Tonga teo amin’ny fitondrana ny MPLA, izay
notarihin’i Aogostino Neto, rehefa nampian’i Cuba sy URSS. Nanoloana izany, dia niady tamin’ny
mpitondra kosa nandrita ny taon amaro ny UNITA ; izay notohanan’i Etazonia sy Afrika Atsimo.
Nitovy tamin’izany ihany no nitranga tany Mozambika teo amin’ny FRELIMO ; kaominista sy ny
RENAMO ; Kapitalista.
 Ady maro samihafa ihany koa no niseho toy ny adi sisitany teo amin’i Tchad sy Lybie, ny ady an-

22
 trano tany Burikina Faso…

NY FILEFAHANA VAOVAO NANOMBOKA NY TAONA 1985 na

NY ADY MANARA 1985
Nanomboka ny taona 1985, dia niroso tamin’ny fitoniana vaovao indray izao tontolo izao taorian’ny
fifanenjanana 10 taona nandritry ny ady manara. Ny fahatongavan’i Mikhail GORBATCHEV teo
amin’ny fitondrana tany URSS no nahatonga an’io fiovan’ny tantara teo anivon’ny fifandraisana
iraisam-pirenena io.

Tamin’ny 11 Martsa 1985, dia lasa sekretera jeneralin’ny PCUS I Gorbatchev taorian’ny
nahafatesan’i Tcherenko. Olon’ny fanovana, nohavaoziny ny rafitry ny kaominisma sovietika ary
nataony laharam-pahamehana ihany koa ny fanomezana aina indray ny fiaraha-miasa sy ny filefahana
maharitra amin’ny Tandrefana.

Nanamora ny filefahana vaovao ny politika anatiny nampiharin’i Gorbatchev. Nataony laharam-

pahamehana ny fampihenana ny fandaniana ara-tafika ary nomeny vahana ireo politika fanovana
tany URSS mba hamoahana ny firenena tao anaty kirizy ara-toe-karena sy politika.
 Ny Perestroika : fanavaozan-drafitra ny toe-karena sovietika ho amin’ny fanalalahana ara toe-
karena. Io dia fanovana mikendry ny fampiroboroboana ny seha-pamokarana iankinan’ny
fampandrosoana mba hanarenana ny toe-karem-pirtenena izay latsaka an-katerena.
 Ny Glasnost : fiovana ara-politika mankany amin’ny mangarahara. Nanamarika io politika io
ny fametrahana fanalalahana maro toy ny fanalalahana ny asa fanaovan-gazety, fametrahana
ny fifidianana malalaka, ny fanekena ny fanoherana ary ny fanekena ny fisian’ny antoko
politika maro.

Ny politikan’i gorbatchev dia manome lanja ny fisokafana amin’ny tandrefana. Nanome endrika
vaovao ny mpitondra sovietika I Gorbatchev satria nanapa-kevitra ny tsy hifaninana amin’ny
Tandrefana intsony izy. Noheverina ihany koa ny fanomezana aina indray ny fiaraha-miasa amin’ny
Tandrefana.

Nanoloana ny fahasahiranana ara-toe-karena nohon’ny fitombon’ny fandaniana ara-tafika ny

taona 1970 sy 1980 sy ny fidangan’ny fantiantoka ara-barotra ivelany nohon’ny fifaninanana ary
vokatry ny fiantraikan’ny kirizy ara toe-karena, dia nilefitra I Reagan, ka nampiseho fahavononana

23
tamin’ny fifanantonana indray an’i Moskoa.

Nanisy lanja lehibe tokoa ny fifanarahana ara-tafika ireo fihaonana an-tampony maro teo amin’ny
filoha roa tonta. Toy ny tany Geneve ny taona 1985, tany Reykjavik ny taona 1986…

Nifanaraka I Gorbatchev sy Reagan ny hampihena 50% ireo fitaovam-piadiana nokleary natao

hanafihana.

Fifanarahana mikasika ny fanalana ireo balafomanga mahataka-davitra. Noho io fifanarahana io dia

nalana tany Eoropa ireo SS20 sy ny Pershing II.

Fifanarahana fampihenana ireo fiadiana mahery vaika toy ireo balafomanga mahataka-davitra.

Fanohizana ny fampihenana sy famerana ny fanamboarana ireo fiadiana mahery vaika natao

hanafihana.
Nitondra voka-tsoa ho an’izao tontolo izao ny finiavan’ny ngeza roa tonta hifanaraka. Hita taratra
izany filefahana izany teo amin’ny fihatsaran’ny fifandraisan’ny ngeza roa tonta ary teo amin’ireo
fitsaharan’ireo ady maro samihafa maneran-tany.

Nahavita dingana lehibe tamin’ny famahana ireo olana iraisam-pirenena ny sovietika : nalany
tany Afghanistan ny tafika ny taona 1989, ka nampitsahatra ny olana tany ary noteren’izy ireo ny
tafika vietnamiana hiala tany Cambodge ny taona 1991.
Namaha olana maro maneran-tany ihany koa ny fifanantonana teo anivon’ny “ngeza roa –
tonta : fiafaran’ny ady teo amin’i Iran sy Irak ny taona 1988, ny fiafaran’ny ady an-trano tany
Mozambika ny taona 1991, tany Angola ny taona 1992…

Nanamarika ny filefahana vaovao ny faharavan’ny kaominisma.

24
 Tany Eoropa, dia rava tao anatin’ny enim-bolana ireo demokrasia entim-bahoaka izay niorina
efa ho 40 taona ny taona 1989. Nisafidy ny fanalalahana ny fitondrana ny tany Pologne, Hongie,
Roumanie, Bulgarie… taorian’ireo hetsi-bahoaka nitaky ny fanovana.
Ny faharavan’ny rindrin’i Berlin ny 9 Novambra 1989 no nanamarika ny faharavan’ny
kaominisma tanteraka tany Eoropa. Rava nu fanjakana RDA; izay mafy orina indrindra ary nitambatra
ho firenena iray I Alemaina ny 3 Oktobra 1990.

Taorian’ny firodanan’ny kaominisma tany Eoropa, dia nanomboka nitsipaka ny rafitra

kaominista ihany koa ny ankamaroan’ireo firenena mpiara-dia tamin’ny sovietika, indrindra fa any
amin’ny Andian-tany fahatelo. Nisafidy ny hampiatra ny rafitra demokratika izy ireo.

Ny faharavan’ny firaisana sovietika dia tranga iray lehibe nanamarika ny fikefahana vaovao.
Nohon’ny fanalalahana ny fitondrana nataon’i Gorbatchev tamin’ny fampiharana ny “Glasnost” dia
tsy voafehin’ny PCUS intsony ny fanjakana, very hasina ny fitondrana ary tsy nahatantana araka ny
tokony ho izy intsony ny toe-draharaham-pirenena.
- Nanomboka ny taona 1989 ihany, dia nanomboka nitaky fahaleovan-tena ireo repoblika
mpikambana sasany teo anivon’i URSS.
- Nanafaingana ny faharavan’i URSS ny taona 1991 ny fanonganam-panjakana miaramila tsy
nahomby ny volana Aogositra 1991. Taorian’io dia nahazo fahaleovan-tena avokoa ireo repoblika,
rehefa nofoanana ny antoko kaominista.
- Nanangana ny CEI ireo firenena mpikambana teo anivon’i URSS ny 08 Desabra; izay
nanamarika ny fiafaran'i URSS.
- Filohana firenena tsy misy intsony, voatery nametra-pialana I Gorbatchev ny 25 Desambra
1991.

Taorian’ny faharavan’ny firaisana sovietika na i URSS, dia nifarana ny ady mangatsiaka ary nivoaka
mpandresy ny amerikana. Vokatr’izany dia izy ireo noi hany firenen-dehibe manjakazaka maneran-
tany.

 Teo amin’ny lafiny ara-politika; i Etazonia no hany firenen-dehibe tokana mifehy izao tontolo
izao teo amin’ny lafiny rehetra : “mpitandro filaminan’izao tontolo izao”. Lasa fikambanana
manan-danja maneran-tany ny ONU amin’ny fitandroana ny filaminana maneran-tany sy ny
famahana ireo olana iraisam-pirenena. Ny demokrasia malalaka no rafitra politika maodely
maneran-tany.
 Teo amin’ny lafiny ara-toe-karena; dia nahazo laka maneran-tany ny fanalalahana ara-toe-
karena, ary niroborobo fatratra ny fanantontoloana.

25
  Ny fahazoan’ny nasionalisma sy ekstremisma vahana ka nitarika fisaratsarahana tany
amin’ny firenen-tsamihafa sy nahatonga tsy filaminana tany amin’ny faritra maro teto
anivon’izao tontolo izao. Isan’izany ny ady tany Bosnia ny taona 192-1995, ny ady tany
tchéchénie nanomboka ny taona 1994…
 Ny fahazoan’ny fampihorohoroana iraisam-pirenena laka teto anivon’izao tontolo izao
 Fifandonana sy herisetra nanjaka tamin’ny faritra maro maneran-tany.; adin’i Golfe 1991,
ady an-trano maro tany Afrika…
 Ny fahasarotana tamin’ny firosoana tamin’ny demokrasia dia niteraka korontana ara-politika
maro sy tsy fahatomombanan’ny fitondrana ary nanamafy ny fahantrana tany amin’ny
firenena maro taty Afrika.

Ny famotsorana ny zanatany dia tsy nahafoana velively ny olana teo amin'ireo firenena vaovao
nahazo ny tahaleovantenany satria korontana ara-роко, ara-tsosialy ary krizy ara-politika sy ara-toe-
karena no vao mainka nanamafy ny fahasahiranana nolovaina tamin’ny fanjanahantany. Ny fisian’ireo
krizy maro ireo no nanamora ny fametrahana fitondrana entitra sy jadona ka tsy nahafahana
nametraka ny Demokrasia.

Ny tontolo politika tany amin’ny Andiantany Fahatelo taorian’ny fanilihana ny fanjanahantany

nanomboka tamin’ny taona 60 dia nahitana :
▪ Rafi-pitondrana entitra nentin’olon-tsotra na miaramila toy ny :
o Ny fitondrana Prezidansialista nentin’i PERON tany Argentine sy PINOCHET tany Chili
o Ny fitondrana jadona nentin’ny fianakaviana mpanam-bola nataon’i fìanakaviana SOMOZA
tany Nicaragua, ny DUVALLIER tany Haiti, ny MARCOS tany Philippines
o Ny fitondrana lian-drà nentin’ny Idi AMIN DADA tany Ouganda sy ny Amperora BOKASSA
tany Centrafrique
o Ny fitondrana entin’olona manokana (personnalisé) toy ny an’i RATSIRAKA tany
Madagascar. KHADAFI tany Libye, Saddam HUSSEIN tany Irak
▪ Fanonganam-panjakana miverimberina maneho fitondrana tsy marin-toerana (instabilité) ka
miteraka ny fandraisan’ny tafika ny fitondrana izay herim-pamoretana sy fahefana tokana afaka
mamerina indray ny filaminam-bahoaka. Noho izany dia fitondram-panjakana mirongo fitaovam-
piadiana na fitondra-miaramila entitra no hita ka tsy ahafahana mametraka ny Demokrasia.
▪ Rafitra mampanjaka Antoko Tokana satria ny Antokon’ny eo amin’ny fitondrana no matanjaka sy
manjakazaka ary tompon’ny fahefana ; ka na dia misy aza Antoko maro dia endrika ivelany daholo
fa tsy misy ny Demokrasia.
▪ Rafitra tantanan’olom-bitsy manana tombon-tsoa izay anjakan’ny kitrano an-trano sy ny kolikoly.
Noho ireo rafitra ireo dia tsy afaka nampanjakana tany amin’ny Andiantany Fahatelo ny
Demokrasia tany am-boalohany ; nefa nohon’ny hetahetam-bahoaka sy ny faharavan’ny
Kominisma ary nohon'ny fanerena iraisam-pirenena dia niroso tamin'ny fanalalahana na ny

26
fametrahana ny Demokrasia Andiantany Fahatelo.

Nanomboka ny taona 90, dia nisafidy ny rafitra demokratika ny ankamaroan’ireo firenena tao
amin’ny Andiantany Fahatelo dia ny "Demokrasia Malalaka". Nitsoka taty Afrika ny rivo-baovao ny
Demokrasia vokatry ny fihetsiketseham-bahoaka hialana amin’ny jadona, ny Antoko tokana, ny
hisian’ny fahalalahana miteny ara-politika, sns. .. izay niafara tamin’ny fananganana lalàm-
panorenana vaovao.
Nisedra olana anefa ireo firenena ireo tamin’ny fizorana nankany aminny Demokrasia vokatry
ny :
• Ny fahamaroan'ny Antoko politika be loatra
• Ny adilahy politika izay mampikatso ny firenena
• Ny tsy fanajana ny Demokrasia ka miteraka ny tsy tan-dalàna
• Ny kolikoly eo amin’ny andrim-panjakana
Anisan'ny ohatra maneho ny fahombiazan’ny Demokrasia tany Afrika ny fanafoanana ny rafitra
"APARTHEID" tany Afrika Atsimo : rafitra mifototra amin’ny fanavakavaham-bolon- koditra. Ny mainty
hoditra dia notarihin’i Nelson MANDELA izay nivondrona tao anatin’ny ANC (African National
Congress) ka nogadraina nandritry ny 27 taona (nanomboka tamin’ny 1962). Nohon’ny faneren’ny
ONU sy ny Tandrefana dia nanapa-kevitra ny filoha Afrikana Tatsimo Frederick DE KLERK ny
hamotsotra an’i Mandela tamin’ny Febroary 1990. Taorian’ny fifidianana malalaka sy demokratika dia
lany ho filoha i Nelson Mandela tamin’ny Aprily 1994 ka foana ny Apartheid vokatry ny lalàm-
panorenana vaovao ary De Klerk no Praiministra.

NY FANILIHANA NY FANJANAHANTANY NANOMBOKA NY

TAONA 1945 SY NY FIPOIRAN’NY ANDIANTANY FAHTELO
Vokatry ny Ady Lehibe Faharoa ny famotsorana ny zanatany.
Famaritana
“Ny fanilihana ny zanatany dia hetsika nataon’ireo zanatany nitakiany ny fahaleovantenam-
pireneny”.

Ny fitiavan-tanindrazana teo amin’ny zanatany dia teraka nohon’ny fahatongavan-tsaina

nanoloana ny fanambaniana, ny fitsetsefana sy ny fanambakana napetraky ny rafi-panjanahana ary
vao mainka namafisin’ny Ady Lehibe Faharoa.

Ny Ady Lehibe Faharoa no niteraka ireo toe-javatra nanamora ny fanilihana ny fanjanahantany.

Taorian’ny Ady Lehibe Faharoa dia very ny laza nananan ireo firenena mpanjanaka eoropeana
nohon’ny fahosany ka nararaotin’ny zanatany hialana teo ambany ziogan ny fanjanahana.

27
 Taorian’ny ady, ny faneren’ireo firenena roa lehibe nitantana izao tontolo izao no nanamora ny
fanilihana ny fanjanahantany noho izy ireo manohitra ny fanjanahantany
• URSS ; nohon’ny antony :
o Ara- poto-kevitra : te-hanaparitaka ny Sosialisma izay firehan-kevitra
mampanjaka ny fitoviana
• USA ; nohon’ny antony :
o Ara-tantara : efa zanatany Anglisy taloha (nahazo fahaleovantena tamin'ny 04
Jolay 1776)
o Ara-ideolojia : te-hanaparitaka ny Demokrasia
o Ara-toe-karena : hampiatra ny "teti-panoron’ny Imperialisma" satria ny
fanjanahantany dia manohintohina ny tombon-tsoa Amerikana noho ireo
zanatany natao ho tsenam-barotra voatokana ho an’ny mpanjanaka. Noho izany
dia takian’ny Amerikana ny famotsorana ireo zanatany mba ahafahany
manjakazaka ara-toe-karena any amin’ny zanatany.

Nandray andraikitra lehibe ny ONU teo amin’ny famotsorana ny zanatany noho izy nametrak
any fampanjakana ny fitoviana, ny fanajana ny zo fototra maha-olombelona ary ny fanomezana ny
zon’ny vahoaka hitantana ny fireneny araky ny voafaritra ao amin’ny Sata mifehy ny ONU. Noho izany,
nanomboka tamin’ny fiandohan’ny taona 50 dia lasa sehatra iray nentina nanamelohana ny
fanjanahantany amin’ny endriny rehetra ny ONU.

Nanoloana ny fangejana sy ny fitsetsefana na ny fanambakana ara-toe-karena, ny tsy fitoviana

ara-tsosialy ary nanoloana ny lalàna napetraky ny rafi-mpanjanahana dia teraka ny tolom-
panafahana nataon’ireo tia tanindrazana notarihin’ireo manam-pahaizana teo an-toerana. Azo
lazaina fa ny mpanjanaka ihany no "nihady ny lavaka hilevenany" satria ny fampianarana
nampidirin’ny mpanjanaka no nahatonga ny fisian’ireo manam-pahaizana izay lasa mpitarika ny
tolom-panafahana tany amin’ny zanatany, anisan’izany ny Indiana GANDHI izay mpisolovava, ny
Indoneziana SOEKARNO dia injeniora, ny Algeriana Ferrhat ABBAS dia farmasiana ary ireo Malagasy
RAVOAHANGY sy RASETA dia mpitsabo.

Taorian’ny Ady Lehibe Faharoa dia nanantena ahazo fahaleovantena izay nampanantenana azy
ny Firenena voazanaka ho setrin'ny fandraisana anjara tamin’ny ady ; nefa dia fangejana ary fijaliana
no vokany (fahantrana, fiakaran’ny hetra, fahasahiranana ara-toe-karena) ka niteraka tolom-
panafahana tany amin’ny zanatany.

28
 Nizara roa ireo dingana tamin’ny famotsorana ny zanatany : natomboka tany Atsinanana (Azia)
dia nankany Andrefana (Afrika).

Nananosarotra ny mpanjanaka ny hitazona ela an’i Azia nohon’ny fisian’ireo toiom- panafahana
efa hatrin’ny ela tany, ny firaisankinan’ireo vahoaka Aziatika, ny fiatraikan’ny firehan- kevitra
Sosialista noho izy manakaiky kokoa an’i URSS ; noho izany dia tany no natomboka ny famotsorana.
Anisan’ny zanatany nahazo fahaleovantena tamin’izany : Inde, Birmanie (1947), Ceylan (Sri
Lanka) 1948, Indonésie (1949), Indochine (1954).

Tara kokoa ny famotsorana ny zanatany tany Afrika nohon’ny mbola fananan’ny mpanjanaka
tombon-tsoa betsaka tany. Anisan’izany ny famotsorana an’i Tunisie, Maroc (1956), Ghana (1957),
Madagasikara (1960), Algerie (1962), Kenya (1963) etc....

Tamin’ny fomba samihafa no nahazoan’ny zanatany ny fahaleovantena

a) Ny famotsorana ny zanatany Frantsay Indochine (1946 - 1954)

Taorian’ny ady naharitra 8 taona (1946-1954) antsoina hoe :"Adin’ny Indochine" teo amin’ny
tafika Frantsay sy ireo tia tanindrazana Vietnamiana notarihin’ny Jeneraly GIAP izay niafara tamin’ny
faharesen’ny Frantsa tao Dien Bien Phu ny 07 Mey 1954.
Ny fifanarahana tao Genève tamin’ny Jolay 1954 no nampitsaharana ny ady sy nanomezana
fahaleovantena an’i Vietnam izay nozaraina ho firenena roa.

b) Ny famotsorana an'i Algérie :

Taorian’ny ady nandritry ny 8 taona (1954 -1962) na ny "Adin’ny Algérie" teo amin’ny FLN (Front
National de Liberation) notarihin’i Ferrhat Abbas sy Ben Bella sy ny tafika Frantsay no nahazoan’ny
Algérie ny fahaleovantenany tamin’ny fifanarahana tany Evian ny 12 Mey 1962 teo amin’ny filoha De
Gaulle ary ny mpitarika ny FNL ny 03 Jolay 1962.

a) Ny famotsorana ireo zanatany Anglisy

Tany Azia : Inde, Birmanie, Ceylan, Malaisie
Tany Afrika : Ghana, Nigeria, Kenya, Tanzanie, Afrika Atsimo...
Ho an’ny Anglisy dia nampihatra ny politikan’ny "self government" izy tany amin’ny zanataniny

29
na ny famindrana ny fitondrana tsikelikely teo am-pelatanan’ireo manam-pahaizana teo an-toerana.
Noho izany dia tamin’ny fifampiraharahana no nanomezany fahaleovantena ny zanataniny izay
nampivondroniny tao amin’ny Commonwealth na ny ny fivondronan’ireo firenena mampiasa ny teny
Anglisy.

b) Ny famotsorana ny zanatany Frantsay tany Maghreb ; Maroc sy Tunisie

Taorian’ny fifandonana teo amin’ny Frantsa sy ireo mpitari-tolona Toniziana notarihin’i Habib
Bourguiba sy ny mpanjakan’i Maroc Mohamed Ben Youssef dia nanova ny politikany i Frantsa
nanomboka tamin’ny 1956 ka niroso tamin’ny fifampidinihana sy ny fifampiraharahana izay niafara
tamin’ny fahazoan’ny Maroc sy Tunisie ny fahaleovantenany tamin’ny Marisa 1956.

Niandalana ny tomba nanomezan’i Frantsa fahaleovatena ny zanataniny tany Afrika :

1946 Fametrahana ny "Firaisam-be Frantsay" (Union Française) izay namaritra ny zanatany ho
"DOM-TOM" (Départements et Territoires d’Outre-Mer) izany hoe na Departemanta na
Tany Frantsay ivelan’ny ranomasina

1956 Fametrahana ny Lalàna Lasitra (Loi Cadre) nanome fizakan-tena anatiny ny zanatany

1958 Fametrahana ny "Fikambanam-be Frantsay" (Communauté Française) izay nanangana

firenena miaraka amin’ny Frantsa. Tamin’ny alalan’ny fitsapan-kevi-bahoaka no
naneken’ireo zanatany Afrikana Mainty ny fidirana tao amin’ny Fikambanam-be Frantsay
(ara-tsy i Guinée notarihin'i Sékou Touré)

1960 Fanomezana fahaleovantena : zanatany Frantsay 15 no nomena fehaleovantena ny taona

1960, amsan’izany i Madagasikara (26 Jiona 1960), Tchad, Senegal, Niger, Soudan. ...

Taorian’ny fanilihan’ny fanjanahantany dia teraka ny Andiantany Fahatelo.

Tolo-kevitra avy amin’ny filoha Indiana NEHRU sy ny Filoha Indoneziana SOEKARNO no

niantsoana ireo firenena vao nahazo ny fahaleovantena nivory tany Bandoeng (tanàna indoneziana
any Java) izay nihaonan’ireo firenena Afrikana sy Aziatika (6 Afrikana, 23 Aziatika) tamin’ny 17
hatramin’ny 24 Aprily 1955. Ny fihaonana tany Bandoeng no nanamarika ny fahaterahanny
ANDIANTANY FAHATELO. Ireo izay nivory tany Bandoeng dia nanameloka ny fanjanahantany,
namporisika ireo firenena voazanaka hitaky ny fahaleovantenany. Ny fivorian’ny Bandoeng no
nentina nanamarihana ny fahaleovantenam-pirenena, ny fitoviana eo amin’ny samy firenena, ny
fanajana ny zon'olorobelona, ny tsy fitsabatsabahana amin’ny raharaha tokan-tranon'ny hafa ary
nanamafisana ny tsy fiandaniana amin ireo firenen-dehibe.

30
 Filoham-pirenena 3 no rain’ny "Tsy Momba ny Atsy na ny Aroa" dia ny filoha Yougoslavy TITO,
ny filoha Egyptiana NASSER ary ny filoha Indiana NEHRU ; Tamin’ny Jolay 1956, tamin'ny fivonan’izy
ireo tany Brioni (Yougoslavie) no navohitra indray ny hevitra naroso tany Bandoeng dia ny
fisafidianana ny tsy fiandaniana amin’ny Tatsinanana sy ny Tandrefana manoloana ny
fifandonanan’izy ireo amin’ny Ady Mangatsiaka.
Ny fivoriana tany Belgrade : Septambra 1901
Teo ambany fitarihan’i TITO - NASSER- NEHRU dia nisy ny fivoriana tany Belgrade tamin’ ny
Septambra 1961 nahitana firenena 28 (12 Aziatika, 11 Afrikana, Cuba. Yougoslavie ary firenena
Latino-Amerikana 3) hanangana ny " Tsy fombana ny atsy na ny aroa".
Tany Belgrade no teraka ny vondron’ireo "Tsy momba ny atsy na ny aroa’’ izay manana rafitra
mipetraka izay mivory isaky ny 3 taona.
Manana ny lanjany ireo firenena "Tsy momba ny atsy na ny aroa "ireo noho izy ireo maro an’isa
satria tsy mitsaha-mitombo ny firenena mpikambana ao aminy :
- 1964 : tamin’ny fivoriana tany Caire (Egypte) : 47 ny isan’ny mpikambana
- 1970 : tany Lusaka (Zambie) : 53
- 1973 : tany Alger (Algerie) : 75
- 1976 : tany Colombo (Sri Lanka) : 85
- 1979 : tany La Havane (Cuba) : 95
- 2006 : tany La Havane : 118

Manana ny fahalemeny anefa io vondrona io :

 nohon’ny fifanoherana sy ny fahasamihafana ao anatiny vokatry ny foto-kevitra samihafa
arahina,
 ny fandrosoana ara-toe-karena tsy mitovy,
 ny ady mangatsiaka ; toerana nifandroritana ireo milaza azy tsy pomba ny atsy sy aroa.
Noho izany dia tsy afaka manangana vondrontany iray izy ireo.

NY FIZORAN’I MADAGASIKARA TANY AMIN’NY

FAHALEOVANTENA

Na teo aza ny fampanantenana nataon’i Frantsa hanome fahafahana ny zanatany aorian’ny ady
dia tsy mvonona hamotsotra ny zanataniny taty Afrika izy.

 Ny fandraisan’i Madagasikara anjara tamin’ny fanarenana ankolaka an’i Frantsa taorian'ny ady
dia niteraka ny fitombon’ny hetra, ny asa an-terivozona izay vao mainka nanamafy ny
fahasahiranana ara-toe-karena vokatry ny tsy fisian’entana ka niteraka tsy fahampian-tsakafo,

31
 fahantrana ary ny valan’aretina.
 Ny fihenjanan’ny rivotra ara-politika nohon’ny fahaterahan’ireo antoko politika roa nifanohitra
toy ny fitsanganan’ny MDRM (Mouvement Démocratique pour la Rénovation de Madagascar)
tamin’ny 1946 tany Paris notarihin’ireo depiote Malagasy : Ravoahangy, Raseta, Rabemananjara
; ary ny fipoiran’ny antoko PADESM (Parti des Déshérités de Madagascar) natsangan ireo
mpanjanaka hanoherana ny MDRM
 Ny fahadisoam-panantenana tamin’ny tsy fanajan’i Frantsa ny kabarin’ny Jeneraly De Gaulle tany
Brazzaville tamin’ny Febroary 1944 izay nampanantena fahafahana ho an’ireo zanatany aorian'ny
ady.

 Ny fahosan'i Franta ara-toe-karena taorian’ny ady izay namafisin’ny fifandonana ara-politka teo
amin’ny "Gaullistes" sy ireo mpanohana ny fitondrana tao Vichy
 Ny faneren i USA sy URSS izay mpanohitra ny fanjanahantany
 Ny fitsanganan’i ONU izay nanameloka ny fanjanahantany
 Ny Lalàm-panorenana Frantsay tamin’ny 1946 izay nametraka ny Repoblika faha-efetra dia
nanangana ny "Firaisam-be Frantsay" (Union Française) izay fiarahan’i Frantsa amin'ireo
zanataniny izay lasa DOM-TOM.
Ireo antony avy any ivelany sy anatiny ireo no nahatonga ny fikomtana tamin’ny faran'ny volana
Martsa 1947.

 Tamin’ny alin'ny 29 Marisa 1947 no nipoaka ny fikomiana tamin’ny fanafihana ny toby miaramila
tao Moramanga.
 Aprily hatramin’ny jolay 1947 : niparitaka tamin’ny faritra maro ny fihetsiketsehana : tany
amin’ny faritra Atsinanana (Farafangana, Mahanoro, Vohipeno, Vatomandry.) hatrany Afovoan-
tany sy ny faritra Atsimo (Anjozorobe hatrany Ihosy). Nalain’ireo mpikomy babo sy novonoiny
ireo mpanjanaka.
Vokany
Famoretana tao anatin’ny rà nandriaka no nasetrin’ny mpanjanaka ny fihetsiketsehana natao toy ny :
 Tifitra variraraka natao tamin’ny lamasinina tao Moramanga
 Famonoana ho faty tamin’ny fitifirana am-pahibemaso ny Lietnà Randriamanana
Albert ho ohatra eo amin’ireo mpikomy 90 000 ny isan’ny maty
 Fisamborana sy fanagadrana ireo mpikambana MDRM
 Fanamelohana higadra mandra-pahafaty ireo mpitarika MDRM : Raseta -
Ravoahangy - Rabemananjara. Taorian’ny fitsarana tao Andafiavaratra, dia
nafindra natao sesitany tany Ecosse ireo mpitarika MDRM
 Fanafoanana ny Antoko MDRM tamin’ny Oktobra 1948.
Nanomboka Desambra 1948 dia nitolo-batana ireo mpikambana MDRM.
Ny fihetsiketsehana tamin’ny Martsa 1947 sy ny faharesen’nyFrantsa tany Dien Bien Phu tamin’ny
1954 no nampivoatra ny fihetsik’ i Frantsa nanoloana ny zanataniny.

32
 Ny Lalàna Lasitra napetraky ny Ministry ny zanatany Gaston DEFFERRE dia nanome fizakan-tena
anatiny an’ireo TOM ka anisan’izany MADAGASIKARA. Аraky ny Lalàna Lasitra dia :
 Lasa firenena ahitana faritra 6 tantanan’ny Kaomisaria Ambonin’ny Repoblika Frantsay
 Mizaka tena anatiny ka ny politika ivelany, ny vola, ny fiarovana, ireo sampan-draharaha
iankinan’ny tombon-tsoan’ny daholo be dia mbola tantanan’i Frantsa
 Mey 1957 : nitaky fizakan-tena tanteraka ireo solombavam-bahoaka (député) Malagasy

ç
Tamin’ny 1958, ny fiverenan’i Jeneraly De Gaulle teo amin’ny fitondrana tany Frantsa no
nanafaingana ny famotsorana an’i Madagascar. Ny Lalàm-panorenana tamin’ny 1958 nametraka ny
Repoblika faha- dimy dia nanolo ny «Firaisam-be Frantsay" tamin’ny "Fikambanam-be Frantsay" izay
ahafahan’ny zanatany misafidy ny ho lasa firenena miaraka amin’ny Frantsa ao anatin’ny «
Fikambanam-be ».
 28 Septembre 1958 : nakan’i De Gaulle fitsapan-kevi-bahoaka ny firotsahan’i Madagasikara ao
anatin’ny fikambanam-be Nahazoana 78% ny vato ny « ENY ».
Vokany
Lasa Repoblika ao anatin’ny "Fikambanam-be Frantsay" i Madagasikara ary
manana govememanta sy Parlemanta mizaka tena.
 14 Oktobra 1958 : fanambarana ny fahaterahan’ny Repoblika Voalohany
 15 Oktobia 1958 : nofoanana ny lalàna tamin’ny 06 Aogositra 1896 izay nanambarana nymaha-
zanatany Frantsay an’i Madagasikara.
 1er Mey 1959 : voafidy ho filohan’ny Repoblika Voalohany i Philibert TSIRANANA izay tao amin’ny
Antoko PADESM.

 02 Aprily 1960 : taorian’ny fifampidinihana teo amin’ny De Gaulle sy Tsiranana dia natao sonia ny
fanomezana fahaleovantena an’i Madagasikara araky ny " Fifanarahana tao Matignon"
 26 Jiona 1960 : fanambarana ofisialy ny fahaleovantenan’i Madagasikara teo Mahamasina
 27 Jiona 1960 : Nisolo toerana ny "Fikambanam-be "ny" Fiaraha-miasa" tamin’ny alalan’ny
fanaovana sonia ireo fifanaraham-piaraha-miasa maro amin’ny Frantsa izay manana endrika
fiaraha-miasa ara-bola, ara- teknika, ara-tafika, ara-kolontsaina
Tamin’ny filaminana ary niandalana no nahazoan’ny Madagasikara ny fahaleovantenany izay
marihana fa fahaleovantena ara-politika ihany satria nanomboka tamin’ny 1960 hatramin’ny 1975 dia
niditra tamin’ny vanim-potoanan’ny fanjanahana amin’ny endnka vaovao indray Madagasikara.

33
NY TONTOLO ANKEHITRINY : FIFANOHERANA SY TSY
FITOVIANA
Ankehitriny dia rafitra ara-politika vaovao no hita eo amin’ny sehatra iraisam-pirenena
taonan'ny faharavan’ny vondron-tany Sosialista tamin’ny taona 1991. Ny rafitra vaovao ara-
Jeografika hita ankehitriny dia ahitana eo anivo : ny Tendro telo lehihe (TRIADE) ahitana an’i USA,
JAPON. V.E (Vondrona Eoropeana) miaraka amin’ireo firenena Indostrialy antsoina hoe TAVARATRA.
ary eny amin’ny sisiny ireo firenena andalam-pandrosoana antsoina hoe TATSIMO.
Noho izany dia tontolo mifanohitra sy ahitana fandrosoana tsy mitovy no hita ankehitriny.

Maro ireo fanondro entina andrefesana ny fanoherana sy ny tsy fitoviana eo amin’ny firenena.

 Ny firosoana amin’ny Demokrasia

 Ny fahalalahan'ny isam-batan’olona
 Ny titondrana marin-toerana (Stabilité politique)

Harin-karem-pirenena faobe sy harin-karem-pirenena anatiny izay hitarafana ny dingana eo

amin’ny fandrosoana, ny harena sy ny vola miditra ao amin’ny firenena iray.
Avy amin'izany dia sokajiana 3 ny firenena eran-tany :
 Ireo firenena manana fidiram-bola ambony : PNB/hab>8000$/hab/an
 Ireo firenena manana fidiram-bola antonony
 Ireo firenena manana fidiram-bola ambany : <600$/hab/an
Ny PNB sy ny PIB isam-batan’olona dia hitarafana ny vola miditra isam-batan’olona, na ny
fahafaha-mividy na ny farim-piainan’ny mponina.
Oh USA : 32 000$ / isam-batan’olona/isan-taona
Singapour : 15 700$ / isam-batan’olona/isan-taona
Brésil : 30 00$ / isam-batan’olona/isan-taona
Madagascar : 250$ / isam-batan’olona/isan-taona

 Raha ny S1 >50% dia firenena mahantra

 Raha ny S2+S3>60% dia firenena mandroso manan-karena

38
 Fitombon’ny habetsahana sy ny vidin’ny vokatra nifanakaiozana
 Fahamaroan’ny karazan'ny lanakalozana toy ny :
o fanakalozana loharanom-baovao amin’ny alalan’ny Tranonkala (Internet)
o fanakalozana entam-barotra toy ny vokatra ara-pambolena (12, 2%). ny vokatra
akora mineraly sy angovo (15%) ary ny vokatra voahodina (72, 8%)
o fanakalozana ny tsy hita maso (Invisibles) toy ny fandrarahana, ny renivola ary
ny teknolojia
 Fitombon’ny mpandray anjara ara-barotra sa tria lasa naha-henika izao tontolo izao ny
fifanakalozana, saingy tsy nifandanja ny fandraisana anjara :
o Ny firenena Mandroso no mifehy ny 80% ny tsena noho izy ireo manana
fahafahana manondrana vokatry ny tanjaka ara-indostria sy ara-teknolojia, ary
manana fahafahana manafatra betsaka nohon’ny fananany farim-piainana
ambony sy nohon'ny filàna famatsiana akora.
o Ny firenena Andalam-pandrosoana izay tsy misahana afa-tsy 20% ny
fanakalozana ara-barotra eran-tany vokatry ny tsy fananana indostria matanjaka
ary nohon'ny fanafarana voafetran’ny fahafahana ara-bola.
 Ireo Mizana :
o Ny mizanam-barotra izay hitarafana ny fandraisan’anjaran’ny firenena eo
amin’ny varotra :
▪ mizanam-barotra matiantoka raha ny fanafarana no betsaka noho ny
fanondranana
▪ mizanam-barotra mahazo tombony raha ny fanondranana no betsaka
noho ny fanafarana
▪ Anisan’ny firenena manana mizanam-barotra mahazo tombony :
o Ireo firenena indostrialy kapitalista manana indostria afaka miatrika fifaninana,
ohatra : Japana, Alemaina ...
o Ireo NPI
o Ireo firenena vaovao mpanondrana vokatra fototra toa an i Canada. Australie,
Nouvelle-Zélande ireo firenena mpanondrana solitany any amin'ny faritry ny
Hoalan'ny Persika
▪ Anisan’ny firenena manana mizanam-barotra matiantoka dia : Etazonia,
Frantsa....
o Ireo firenena ao amin’ny Andiantany Fahatelo izay sady tsy manana solitany, tsy
ampy vokatra ara-indostria, mpanondrana akora fototra, ary iharan’ny
faharatsian'ny fepetra ny fifanakalozana.
o Ny mizanan’ny fandoavarn-bola : izay handanjana ny hetsiky ny vola izany hoe :
ny mizanan’ny vola miditra sy ny vola mivoaka, izay mety ho matiantoka na
mahazo tombony.

39
 Ny fifanakalozana eran-tany dia ahitana fa misy ny tendro lehibe mifehy ny varotra dia ireo
tendro telo lehibe na ny “TRIADE" ka Eoropa Andrefana sy Azta Atsinanana ary ny ALENA no mifehy
ny 85% ny tsena eran-tany. Etazonia, Japana ary ny Vondrona Eoropeana no tena mifanakalo varotra
hatramin’ny antsasany mahery ny varotra eran-tany.
Ny tany andalam-pandrosoana dia tsy mahita lalam-barotra firy fa ny Tavaratra no mandray ny
2/3 ny vokatra atolony.

a) Ho an'ny vokatra akora angovo

Ny solitany no vokatra angovo fifanakalozana be indrindra eran-tany (1/3) ka ireo firenena ao
amin’ny OPEP (Organisation des Pays Exportateurs du Pétrole) no tena mibahana eo amin’ny
fanondranana toa an’i Arabie Saoudite, Koweit, Emirats Arabes Unis, Qatar, Dubai... ka ny faritra
mamokatra solitany voalohany dia ny faritry ny hoalan’ny Persika. Ny mpandray na ny mpanafatra dia
ireo firenena matanjaka ara-indostria : USA, Japana, Eoropa Andrefana.
 Mikorontana be ny vidin’ny solitany teo amin’ny tsena iraisam-pirenena :
 Hatramin’ny taona 1973 : solitany mora vidy tamin’ny vanim-potoana nitantanan'ireo
"Majors" ny fivarotana ny solitany (Kaompanian-tsolitany 7 lehibe ahitana an i Exxon-
Texaco-Mobil- Gulf oil- Chevron- Shell- British Petrolium).
Ohatra : 1 barila = 1$ (tamin’ny 1970)
 1973 : Donan-tsolitany voalohany : nitombo avo 4 heny ny vidin-tsolitany (3$ niakatra 12$
ny vidin’ny 1 barila na ny 159 litatra)
 1979 : Donan-tsolitany faharoa : nitombo avo 3 heny ny vidiny (34$)
 Nanomboka tamin’ny 1986 : fihenan’ny vidin-tsolitany (11$) vokatry ny fifaninanan’ireo
"NOPEP" na NON- OPEP (Chine, URSS, Mexique, Angola, Canada) sy ny fampiasana angovo
hafa isan-karazany.
 Ny fisian’ny ady roa nifanesy tany amin’ny hoalan’ny Persika tamin’ny 1990 sy tamin’ny 2003
dia nampiakatra be mihintsy ny vidin’ny solitany (130$ ny barila tamin’ny 2008)
 Andranomasina no fizoran’ny lalam-barotra amin’ny alalan’ny "Tankers" na sambo lehibe
mpitatitra solitany na tanterina an-tanety amin’ny alalan’ny fantsona lehibe (Pipelines na
Oleoducs)

b) Ho an'ny vokatra ara-pambolena

Ny Varimbazaha no vokatra ara-pambolena sy ara-tsakafo ifanakalozana be indrindra eran- tany
noho ny tinadiny maneran-tany amin’ny maha foto-tsakafo azy.
Ny firenena Tandrefana manana toe-tany antonony no tena mpamokatra sy mpanondrana azy
toan’i USA (voalohany eo amin’ny fanondranana ary URSS voalohany amin’ny fanafarana).
Ny mpandray anjara amin’ny fivarotana ny varim-bazaha dia :

40
  Ny marorantsana toan’ny Cargill, Continental Grain, (USA) - Toepfer (Alemaina) -
Ferruzzi (Italie)
 Ny fitondram-panjakana amin’ny alalan’ny fifanarahana ara-barotra toy izay hita teo
amin’ny USA sy URSS tamin’ny 1972.
 Ny tsenan’ny varotra toy izay hita any Chicago (Chicago Board-of Trade). Miaka-midina
ny vidin’ny varimbazaha eo amin’ny tsena iraisam-pirenena

d) Ho an'ny vokatra voahodina

Ireo no tena mibahan-toerana eo amin’ny varotra eran-tany (3/4) ka ny vokatra elektronika sy
ny fiara no varotany be indrindra.
Ny firenena samy Tavaratra no tena mifanakalo vokatra ara-indostria (1/2) ny fifanakalozana);
ny (1/4) dia hifampivarotan’ny Tavaratra sy ny Tatsimo ary fisian’ireo firenena vaovao matanjaka ara-
indostria dia mampiroborobo ny fifanakalozana eo amin’ny samy Tatsimo.

Ny olan’ny varotra eran-tany dia sakana eо amin’ny fanantontoloana ny toe-karena ka anisan'izany :

 Ny "Protectionnisme" na fampiharana fepetra hiarovana ny tsena anatiny amin'ny
fanakatonana ny tsena mba tsy hidiran’ny entana avy any ivelany amin'ny alalan'ny
fampiakarana ny haban-tseranana.
 Ny "Dumping" na ny fampidinana ny vidin’entana eo amin’ny tsena ahafahana manao
ampahimamba sy manjakazaka samirery eo amin’ny tsena iray.
 Ny fifandrafisana ara-barotra eo amin’ireo firenen-dehibe vokatry ny fifaninanana ka
manosika azy ireo handray fepetra hamerana ny fidiran’ny entana avy any ivelany ao
amin’ny tsena anatiny amin’ny alalan’ny fampitataovana baba ambony (Toy izay
nampiharin’i Etazonia tamin’ny vokatra elektronika Japoney tamin’ny 1987) na amin’ny
alalan’ny fitakiana fepetra manaraka ny fepetra iraisam-pirenena (kalitao).
 Ireo fihetsiketsehana manohitra ny fanantontoloana any amin’ny firenena sasany na ny
"alter-mondialistes".

Ny fifandraisana eran-tany dia hitarafana ny fanjakazakana ataon’ny Tavaratra amin'ireo

firenena Tatsimo izay miseho amin’ny endrika maro toy ny fanjakazakana ara-politika, ara-
kolontsaina fa ny lehibe indrindra dia ny fanjakazakana ara-toe-karena izay sakana eo amin’ny
fandrosoan'ny firenena mahantra.

Hita taratra amin’ny :

• Fifanakalozana tsy mifandanja satria :

41
 o Eo amin’ny fifanakalozana eran-tany : ny Tavaratra no mibahan-toerana (80%) ny
Tatsimo (20%)
o Eo amin’ny karazan’entana sy ny vidiny : Ny Tavaratra dia mpanondrana vokatra
voahodina amin’ny vidiny ambony, fa ny Tatsimo kosa dia mpamatsy vokatra akora
(vokatra mineraly sy angovo) amin’ny vidiny ambany dia ambany tokoa.
o Eo amin’ny habetsahan’ny entana : Ny Tavaratra dia mpanondrana vokatra isan-
karazany, nefa ny an ny Tatsimo dia voafetra eo amin’ny karazam-bokatra 1 na 2.
o Eo amin’ny lalam-barotra : Ny Tatsimo dia tsy mahita lalam-barotra firy, nefa ny
Tavaratra dia misokatra amin’ny vazan-tany rehetra ny lalam-bokatra; Izy no mibaiko
sy mibahan- toerana eo amin’ny fifanakalozana iraisam-pirenena.
Izany no mahatonga ny fatiantoka ara-barotra iainan’ny Tatsimo.
• Faharatsian’ny fepetra ny fifanakalozana vokatry ny :
Fihenam-bidy hatrany mihatra amin’ny vokatra fototra ahondrany mihoatra amin’ny fisondrotam-
bidy tsy ankijanona eo amin’ny vokatra voahodina avy any amin’ny firenena Tavaratra.
o Famaritan’ny Tavaratra ny vidim-bokatra avy any amin’ny firenena andalam-
pandrosoana eo amin’ny tsena iraisam-pirenena noho izany dia tsy voafehin’izy ireo
mihitsy ny vidiny.
o Fiovaovam-bidin’ny vokatra avy amin’ny Tatsimo eo amin’ny tsena iraisam-pirenena,
izay miankina be dia be amin’ny fifaninanana sy ny tinady iraisam-pirenena ary ny
sandam-bola.
Ireo toe-javatra ireo no mahatonga ny fanondranana ataon’ny Tatsimo ho tsy marin-toerana. Ireo
olana ara-barotra ireo no anisan’ny antony mahatonga ny Tatsimo hitrosa.

Noho ny fahatran ireo firenena Tatsimo dia hanjakazakan’ny Tavaratra ara-bola izy ireo izay
miseho amin’ny endriky ny :
• Fampiasam-bola na famatsiam-bola ireo tetik’asa any amin’ny firenena mahantra.
Fampisamboram-bola izay tataovana zana-bola sy saram-pandrarahana ny trosa ka miteraka
trosa mambotry ho an'ireo firenena mahantra izay voatery mangataka fanamaivanana na
famafana trosa.
• Fananganana orinasa marorantsana sy afak’haba
• Sandam-bola tsy mitovy eo amin’ny Tavaratra sy ny Tatsimo.

Ny tsy fahampian’ny fitaovam-pamokarana, ny teknisianina matianina sy ny fikarohana ara-

teknolojika eo amin’ny Tatsimo dia iharan’ny fanjakazakan’ny Tavaratra izy ireo izay miseho amin’ny
endriky ny :
• Filàna ireo teknisianina na ireo manam-pahaizana avy any amin’ny Tavaratra
• Fividianan’ny Tatsimo ireo entana fampitaovana, ny kojakoja fanolo, ny fahaiza-manao sy ny
fahazoan-dalana hamokatra avy any amin’ny Tavaratra.

42
 Nohon’ny fahantrana mianjady amin'ireo firenena Tatsimo dia mila ny fanohanana sy
fanampiana avy any amin’ireo firenena Tavaratra izy ireo.

Ny fanampiana iraisam-pirenena dia mety ho :

 Fanampiana avy any amin’ny fanjakana; Fanampiana avy amin’ny firenena iray na fikambanana
iraisam-pirenena toy ny FMI, BM... antsoina ihany koa hoe APD (Aide Publique au Développement)
na fanampiana avy amin’ny fanjakana ho amin’ny fandrosoana. Fanampiana izay miseho amin’ny
endriky ny :
o Fanampiana ara-materialy (fitaovana, fanampiana ara-tsakafo, fanafody, sns...)
o Fanampiana ara-bola (fanomezana vola, famatsiana ara-bola tetik’asa na fampiasam-
bola) na fanafoanana ampahany na tanteraka ny trosa
o Fiaraha-miasa ara-teknika (fandefasana manam-pahaizana, mpitsabo, fanomezana
vatsim- pianarana any ivelany...)
Ny APD dia mety ho eо amin’ny firenena roa dia ny mpanome sy ny omena (aide bilatérale) na
eo amin’ny firenena maromaro na fikambanana iraisam-pirenena (multilatérale) toy ny FMI BM, FID,
FED, BAD...
 Fanampiana tsy miankina amin’ny fanjakana fanampiana avy amin’olon-tsotra na avy amin’ny
fikambanana tsy miakina na ONG (Organisations Non Gouvernementales) izay miseho amin’ny
endriky ny fanampiana ara-materialy. ara-pitaovana, ara-bola, ny fampiasam-bola ataon’ny Banky
na fampiasam-bola ataon’ny orinasa tsy miankina.

Fanampiana tsy ampy mihena hatrany ny vola atokan’ny Tavaratra hanampiana ny firenena
Tatsimo (0, 3% ny PNB) ka mahatonga ny fitrosan’ny Tatsimo.
Fanampiana mamatotra satria miankina amin’ny tanjona ara-politika sy ara-toe-karena
tratrarin’ny mpanome, ary indraindray aza dia mbola misy tambiny.
Fanampiana tsy ampiasaina satria tsy mandeha any amin’izay tena mila azy ny fanampiana, na
amin’ny tokony ho izy ampiasaina amin’ny tetik’asa tsy mamokatra ary matetika koa dia
voahodinkodin’ireo manana tombon-tsoa eo an-toerana.
Fanampiana manimba satria tsy te-hiezaka fa miandry fanampiana foana ka miteraka
fiankinan-doha amin’ny fanampiana. Ny fanampiana ara-tsakafo dia
manimba ny fambolena ao an-toerana ary ny fanampiana ara-
kolontsaina dia mahavery ny maha-izy azy ny firenena.
Noho izany ny firenena mahazo fanampiana dia tokony hihevitra azy ireny ho toy ny zava- mandalo
fa tsy hianteherana.
“Ny fanampiana dia tokony ho fanampiny fa tsy ho famenony
“Ny fanampiana dia tokony hanampy hialana amin’ ny fanampiana
Na dia tsy vahaolana ialàna amin’ny fahantrana aza ny fanampiana dia ilaina ihany amin'ny
fotoanan’ny loza voajanahary (rivo-doza, hain-tany, tondra-drano...) amin'ny fananganana foto-
43
drafitr’asa ara-toe-karena (lalana, tetezana, orinasa) sy ara-tsosialy (sekoly, hopitaly, sns...).

IREO IVO TOERANA MATANJAKA INDRINDRA ERAN-TANY

Taorian'ny faharavan'ny vondrontany Tatsinanana tamin'ny 1991 dia mihodina eo anivon'ny
Tendro Telo Lehibe (Triade) ny tanjaka eran-tany ahitana an'i USA - Japana - Vondrona Eoropeana
izay manana toerana manjakazaka eran-tany.

Eo amin'ny fehivorin-tany antonona ao amin'ny ila-bolan-tany Avaratra no misy ireo firenena

telo lehibe izay manana toetra na endrika itovizana : fampanjakana ny Demokrasia malalaka,
fampiharana rafitra kapitalista ary fiaraha-monina anjakan'ny fanjifana.
Ny fitoviana eo amin'ireo Tendro Telo Lehibe ireo no mahatonga ny fananany toe-karena
mifampiditra na mifamatotra hita taratra eo amin’ny fifanakalozana maro hifanaovan’izy ireo. Ny
fifamatoran’ny toe-karena eo amin'izy ireo dia hamafisin’ny fihaonana matetika eo amin'ny samy
firenena manan-karena dia ny G5 - G7 - G8 (USA, Japana, Alemaina, Frantsa, Royaume-Uni + Canada,
Italie + Russie).
Ny maha-firenena manankarena azy ireo dia maneho ny fanjakazakan'i “Triade" eo amin'ny toe-
karena eran-tany.

Ny "Triade "dia mitana ny loha-laharana eran-tany :

 manana ny harin-karem-pirenena ambony indrindra eran-tany
 1° eo amin’ny tanjaka ara-teknolojia sy ara- tsiantifika noho ny fivangongon ireo foibem-
pikarohana any amin’izy ireo (ahitana ny 85% ny vokatry ny fikarohana eran-tany)
 1° eo amin’ny varotra eran-tany ary misahana ny 70% ny fifanakalozana ara-barotra sy
mpandrindra ny tsena iraisam-pirenena
 1° eo amin’ny fampisam-bola any ivelany eran-tany
Ny fiarovana ny toerana voalohany ananan’izy ireo no mampiray hina ireo Tendro Telo Lehibe.

Mivoaka avy amin’ny Tendro Telo ny fanapahan-kevitra iraisam-pirenena noho izy ambohim-
pihaonana’ny fifandraisana amin’ny alalan’ny fifehezanan’izy ireo ny seranam- piaramanidina sy ny
seranan-tsambo lehibe indrindra ary ny fifandraisan-davitra.

JAPANA
Japana dia fitambarana nosy maromaro ka ny 4 amin'ireo nosy ireo no manome velarana be
indrindra (HOKKAIDO - HONSHU - SHIKOKU - KYUSHU) izay mirefy 377 000 Km2, ahitana mponina 130
44
Tapitrisa. Firenena resy sy potika tamin'ny Ady Lehibe Faharoa nefa ankehitriny dia mitana ny
laharana faharoa eran-tany aorian'i Etazonia eo amin’ny tanjaka. Fahagagana ny fahombiazan’i Japan
satria afaka nanangana toe-karena matanjaka izy na dia niangaran'ny nahary raha oharina amin'ireo
tendro roa ao amin'ny "Triade".

Taorian’ny Ady Lehibe Faharoa, vokatry ny fampiasana ny "Drafitra Dodge" tamin'ny 1949
(fanampiana ara-bola avy tamin’ny Etazonia) dia nampihatra paik’ady fampandrosoana ara- indostria
manana endrika "Sidina Gisa dia” (Vols d'oies sauvages) izay nifototra tamin’ny :
• Dingana Voalohany : fanafarana vokatra avy any ivelany tany amin'ireo firenena
Tandrefana ka nianarana ny fomba famokarana izany amin’ny masonkarena ambany.
• Dingana Faharoa : fanomboan’ny famokarana tamin’ny fakàna tahaka ny teknolojia
tandrefana izay nampiarahana tamin’ny fahaiza-manao Japoney ka nahatsara kokoa ny
vokatra. Nanomboka nahena ny fanafarana; tamin’ny voalohany dia natao hamatsiana ny
tsena anatiny aloha ny vokatra.
• Dingana Fahatelo : natsahatra tanteraka ny fanafarana avy any ivelany, nitsahatra sy
nitombo hatrany ny famokarana raha miohatra tamin'ny nalaina tahaka. Nanomboka teo
amin'izay ny fanondranana izay tsy nitsaha-nitombo.
o Tamin’ny 1950 hatramin’ny 1975 : Nahompana tanteraka tamin’ny
fampiroborobona ny indostria ambany sanda (faible valeur ajoutée) ny paik’ady
tamin’ny fampiharana ny politikan’ny fanafarana, fakana tahaka, famokarana
ary fanondranana ka nahafahana nampitombo ny vokatra sy ny indostria fototra,
ny fanamboaran-damba, sambo, sns...
o Nanomboka tamin’ny 1975 : Nahompana tamin’ny fampiroborobona ny
indostria ambony sanda (forte valeur ajoutée) ny safidy.
Io politika io no nahafahana niroso tamin’ny fampandrosoana ny toe-karena.

Fototry ny tanjak i Japana ny fahombiazany ara-indostria izay manome aina ny tоe-karena

Japoney. Nampitolagaga anefa ny fahombiazana vitan'ny Japana ara-indostria satria afaka nanangana
indostria mantanjaka laharana faharoa eran-tany izy na dia tsy nanana harena voajanahary ilaina
amin'izany. Tsy mitsaha-mitombo ny vokatra indostrialy Japoney eran-tany,

a) Ny fahombiazan'ny rafitra ara-toe-karena Japoney : NY KAPITALISMA

Hatrany am-piandohana, nanomboka tamin’ny vanim-potoana "МЕIJI" dia nanana ny endrika
nampiavaka azy ny Kapitalisma Japoney dia :
45
  Ny fananganana orinasa lehibe ara-indostna na "KEIRETSU "
Ny kapitalisma Japoney dia manana endrika ara-pianakaviana miseho amin’ny alalan’ireo orinasa
lehibe toy ny " Conglomérats" na "Marorantsana" izay nolovaina avy tamin’ireo "Zaibatsu" (vondrona
fianakaviana andriana mpanambola) na avy amin’ny banky toy ny Mitsui, Mitsubishi, Sumitomo, Fuji,
sns...
 Fandaminana ny fampiarahana ireo orinasa mifanohitra
Ny Orinasa goay be sy ny Orinasa madinika sy salantsalany na PME (Petites et Moyennes Entreprises)
dia miara-miasa sy mifampiankina ary mifamelona. Ny 90% ny orinasa any Japana dia saika orinasa
madinika sy salantsalany. Avy amin’ny fiaraha-miasan’ireo orinasa mifanohitra ireo no ahazoan’ny
orinasa lehibe tombony betsaka noho ireo orinasa madinika karamaina mora ka ahafahana
mampitombo hatrany ny fampiasam-bola
 Ny fandraisan’ny fanjakana andraikitra
Ny fanjakana dia manana andraikitra ara-toe-karena amin’ny alalan’ny MITI (Ministry of International
Trade) na ny Ministera ny Varotra sy ny Indostria izay miara-miasa amin’ireo tompon’ny orinasa
(KEINDAREN) amin’ny famahana ireo olana, ny fiarovana ny sehatry ny indostria amin’ny
fanamaivanana ny hetra, ny fitadiavana lalam-barotra, ny fanampiana ara-bola, fanomezana
torohevitra, sns...

b) Ny safidy fampandrosoana ny indostria ambony sanda mitaky teknolojia avo

lenta
Nanoloana ny donan-tsolitany tamin’ny 1973 sy ny fihenan’nny tombom-barotry Japana teo
amin’ireo indostria nanompanany ny fampandrosoana ara-toe-karena tamin’ny voalohany ary
nohon’ny fifaninanan’ireo NPIA (Nouveaux Pays Industrialisés d’Asie); dia nanapa-kevitra ny МITІ sy
ny KEINDAREN nanomboka tamin’nytaona 1975 nanova ny paik’ady fampandrosoana tamin’ny
fampiroborobona ireo indostria avo lenta toy ny elektronika, ny informatika, ny robotika, ny haino
aman-jery sy ny fanatsarana ny fanamboarana fiarakodia hifanaraka amin’ny fiakaran’ny vidin’ny
solika. Nitaky kalitao sy teknolojia avo lenta izany safidy izany ka nahatonga ny fanorenana ireo
foibem-pikarohana ara-teknolojika sy ara-tsiantifika toy ny "TSUKUBA" izay foibem-pikarohana
amin’ny robotika sy ny informatika.

d) Ny mpiasa Japoney
Vahoaka maro izay sandry mpikarama mora vidy, mavitrika eo amin’ny asa ataony sady
mpanara-dalana. Mpiasa tia miasa nohon’ny fahatsapany fa tsy mba manana harena voajanahary ny
fireneny, vokatr’izany dia miasa be izy mba hisian’ny fandrosoana (ny mpiasa Japoney dia miasa 43
ora isan-kerinandro raha toa ka 38 ora izany any Etazonia). Vahoaka manana toe-tsaina tia
fandrosoana ary mandala ny nenti-paharazana ka mahay mamolavola toe-tsaina hampandroso ny asa
ataony. Mpiasa matihanina sady mitandrina eo amin’ny asa ataony.Ny ezak’ireo mpiasa Japoney no
isan’ny fototry ny tanjak’i Japana.

e) Ny fandaminana ny toerana nanorenana ny indostria

Nohon’ny fahateren’ny velaran-taniny sy hanamora ny fanafarana ireo akora fototra llama sy
ny fanondranana ireo vokatra voahodina dia faritra voafidy no hanorenana ny orinasa :
 Manamorina ny sisin-dranomasina : (80% ny indostria dia any amin’ny amoron- dranomasina
46
 Pasifika). Manodidina ny faritra 3 tena be indostria dia Tokyo, Nagaya, Osaka Kobe.
 Any an-dranomasina eo amin’ny tany azo avy amin’ny fanatotorana ranomasina.
Ny lamina teo amin’ny toerana nanorenana ny indostria dia mampihena ny mason-karenan’ny
vokatra Japoney mivoaka ny ozinina ary mampihena ihany koa ny saram-pitaterana toerana avokoa
no hanantaterahana ny famokarana rehetra.

a) Ny Indostria manamboatra fiarakodia

Fahagagana no vitan’i Japana teo amin’io sehatra io satria zara raha nisy izany tamin’ny taona
1960, nefa tamin’ny 1980 dia nitana ny laharana voalohany eran-tany izy tamin’ny fanamboarana
fiarakodia ary mamokatra ny fiarakodia 42% ny fiarakodia eran-tany. Japana ihany koa no laharana
voalohany amin’ny fanondranana fiarakodia izay ahitana ireo orinasa lehibe TOYOTA, NISSAN,
HONDA, MITSUBISHI, MAZDA, SUBARU, ISUZU, DAIHATSU, SUZUKI, ka ny famokarana dia Tokyo sy
Nagoya.
Anisan’ny ezaka lehibe vitan’i Japana dia ny fanamboarana fiarakodia tsy mandany solika firy,
tsy mamoaka setroka mandoto tontolo iainana, mafy sy mateza ary tsara endrika.
Ny fiarakodia Japoney dia mora ka nahafahany nanjakazaka teo amin’ny tsenan’ny fiarakodia
nanoloana an’i Etazonia sy Alemana.

b) Ny indostria elektronika
Ny indostria elektronika dia anisan’ny sehatra nitarafana ny paik’ady nampiharin’i Japana satria
dia niainga tamin’ny fakana tahaka izy tany am-boalohany ary ankehitriny dia efa tonga eo amin’ny
dingan’ny famoronana mihitsy ry zareo Japoney.Voalohany eran-tany eo amin’ny famokarana
fitaovana elektronika ilain’ny sarababem-bahoaka. Anisan’ny orinasa lehibe any Japana ny SONY,
HITACHI, JVC, TOSHIBA.
Nahasangany an’i Japana ihany koa ny orinasa fandrendreharn-by (Nippon Steel) sy ny
fanamboaran-tsambo.

Japana dia firenena miaina amin’ny varotra noho izy tsy maintsy manafatra sy tsy maintsy
manondrana. Voalohany amin’ny fanondranana entana any ivelany ary manana tombony ara- barotra
be indrindra.
1. Ny andraikitry ny SOGO SOSHA
Ny tranombarotra Sogo Sosha tranombarotra lehibe marorantsana izay mpanelanelana eo
amin’ny mpividy sy ny mpamokatra, mpitrandraka lalam-barotra any ivelany, mpanaramaso ny
varotra ivelany ary manivana ny vokatra miditra any Japana. Ny Sogo Sosha dia manana tambazotra
miparitaka eran-tany izay mpanango-baovao mikasika ny lalam-barotra sy ny tinadin’ny mpanjifa, ka
nahafahany nitrandraka ireo lalam-barotra eran-tany. Ny fampiaran’i Japana politika fiarovana ny
tsena ao an-toerana (protectionnisme) dia nahitany tombony betsaka. Ny tsena anatiny Japoney dia
tsena mihidy ka izany no nananan’ny Japana mizanam-barotra manana tombony betsaka indrindra
eran-tany.
47
 Japana dia mifandray ara-barotra amin’ny firenena eran-tany ka ny mpifandray voalohany dia
USA izay mpandray ny 30% ny fanondrany, faharoa ireo firenena MPIA ary ny Eoropa Andrefana no
laharana fahatelo. Ny fifanakalozany amin’ny Etazonia no ahazoany tombony be indrindra (50%) ; Ny
firenena mpamatsy azy solitany no ahitany fatiantoka. Ny tombony ara-barotra nangonin’i Japana
nandritry ny folo taona (1980 - 1990) dia niteraka tanjaka vaovao ho azy dia ny tanjaka ara-bola.

Nohon’ny fananany tombony ara-barotra dia Japana no firenena voalohany eran-tany amin’ny
fananam-bola, amin’ny fampiasam-bola any ivelany izay saika ahompany eo amin’ny seha-
pamokarana faharoa sy fahatelo (indostria fanamboarana fiarakodia, fanamboaran-dalana sy
trano...).
Japana ihany koa dia mpampisa vola voalohany eran-tany. Ny kitapom-bola ao Tokyo no
faharoa eran-tany ary ny banky Japoney dia anisan’ny matanjaka eran-tany.

 Fahateren’ny velaran-tany izay sady rakotra tendrom-bohitra ny 75%.

 Ny loza voajanahary toy ny rivo-mahery, ny horohoron-tany, ny fipoahan’ny volkano, ny
fiakaran'ny ranomasina (tsunami).
 Ny habetsahan’ny hakitroky ny mponina

 Fiankinan-doha amin’ny any ivelany amin’ny akora sy angovo, manafatra solitany, entona natoraly
sy arin-tany.
 Fiakinan-doha ara-tsakafo (70% ny serealy ampiasaina any Japana dia nafarana avy any ivelany.
Voalohany eran-tany eo amin’ny fanafarana vokatra ara-pambolena na ara-tsakafo.
 Ny fiakaran’ny sandan’ny vola Yen izay niteraka ny fihenan’ny tombony ara-barotra azon'ny Japana
nefa koa manasarotra ny fiatrehany ny fifaninanana eo amin’ireo MPIA.

Japana dia tsy mba manana andraikitra ara-diplaomatika noho izy tsy mba manana tafika
matanjaka hirotsahana eo amin’ny toe-draharaha iraisam-pirenena.
Tsy mba anisan’ireo mpikambana maharitra ao antin’ny filankevim-pilamman’ny firenena
mikambana. Noho izany dia bitika ara-politika i Japana.
Andrarezina ara-toe-karena i Japana, nefa bitika ara-politika. Japana dia firenena matanjaka
nampitolagaga izay lasa herim-panentanana ny fandrosoan’ireo firenena tany amin’ny faritry ny Azia
Pasifika, azo lazaina fa i Japany dia "Darafify manana tongotra tanimanga".

48
NY VONDRONA EOROPEANA NA V.E
Taorian’ny ady lehibe faharoa no nitsirihan’ny hevitra avy tamin’ireo tompon’andraikitra
ambony Eoropeana (MONNET-SCHUMAN-ADENAUER) ny hampitambatra an’i Eoropa mba ho
fiatrehana ny fanarenana vokatry ny ady ary koa ho fampihavanana ireo firenena Eoropeana
nifandrafy tamin’ny ady ary koa mba hamerenana an’i Eoropa eo amin’ny toerana ambony nisy azy
teo aloha manoloana ireo firenena roa vaovao : USA sy URSS.

Ny V.E dia vokatry ny fanorenana miandalana sy mitohy hatrany tamin’ny alalan’ny dina maromaro
nosoniavina :
 1948 : Nijoro ny OECE hifampizarana ny drafitra Marshall
 1951 : Tafajoro ny CECA tamin’ny "Dinan’ny Paris" niarahan’ny Frantsa, Alemana, Italie,
Benelux (Pays Bas, Luxembourg, Belgique)
Ny fanondro eo amin’ny maha-olona na IDH « Indicateur de Développement Humain »
Ny IDH dia marika handrefesana ny fandrosoan’ny firenena iray avy amin’ny fepetra fototra 3
maneho ny fandrosoana amin’ny maha-olona dia :
 ny fanantenam-pahavelomana izay refesina avy amin’ny fatra ara-tsakafo, ara-
pahasalamana, ary ny taha-pahafatesan’ny zaza.
 ny fari-pahalalana izay refesina avy amin’ny tahan’ny zaza miditra an-tsekoly sy ny
tahany mahay mamaky teny sy manoratra.
 ny PNB isam-batan’olona na ny fahafaha-mividy na ny fari-piainana izay refesina
amin’ny Dolara.
Ny IDH dia refesina eo anelanelan’ny 0—>1, ka raha latsaky ny 0, 500 dia mahantra ny firenena.
Ary raha maherin’ny 0, 800 dia firenena manan-karena.
Ohatra : Tamin’ny 2005 araka ny tarehi-marika navoakan’ny PNUD :
Norvège = 0.963 (1°);
Cuba = 0.666;
Madagasikara = 0.499 (144ème/l77);
Niger = 0.281.
Avy amin’ireo fanondro ireo no nahafahana nanasokaiv ny atao hoe TAVARATRA sy TATSIMO.
NY TAVARATRA : Firenena manankarena, mandroso, matanjaka ara-indostria, manana fari-piainana
ambony, tomombana ara-tsakafo toan’i Amerika Avaratra - Eoropa - Japana - Australie -Nouvelle
Zélande.
NY TATSIMO : Firenena mahantra, andalam-pandrosoana ao anatin’ny andiantany fahatelo toan’ireo
firenena any Amerika Afovoany sy Atsimo, Afrika-Azia afa-tsy Japana.

Ny tsy fandrosoana na ny fahantrana no toetra hamaritana ireo firenena maro ao amin’ny

49
Andian-tany fahatelo izay saika hita eo anelanelan’ny tropika roa na ny faritra mafana. Ny teny hoe
Andiantany fahatelo dia teny norafetin’i Alfred Sauvy tamin’ny 1952 nentiny namaritana ireo firenena
vao nahazo ny fahaleovantena izay firenena mahantra. Tamin’ny am-boalohany ny teny hoc
Andiantany fahatelo dia namaritana tontolo politika iray dia ny tontolon’ireo firenena mahantra fa
ankehitriny kosa dia tsy mitombona intsony izany famaritana izany satria tsy nitovy ny dingana teo
amin’ny fandrosoana vitan’ireo firenena ireo noho izany dia maro karazana ny Andiantany fahatelo.
• Ireo karazan’ ny firenena ao amin’ ny Andiantany fahatelo
Ny firenena Tatsimo dia tsy tontolo tokana fa ahitana karazany maro :
 Ny PMA « Pays les Moins Avancés » :
PNB<350$/hab/taona, mifototra amin’ny fambolena, mpanondrana akora, firenena be
trosa ... Azo lazaina ho tontolo « faha-efatra » andalam-pahantrana. Firenena mila
fanampiana betsaka (maro an’isa aty Afrika sy Azia).
 Ireo firenena mpanondrana solitany : manana fidiram-bola ambony izay manankarena
vokatry ny vidin-tsolitany toan’i Arabie Saoudite, ireo firenena any amin’ny hoalan’ny
Persika anisan’izany Koweit-Dubai-Quatar-Emirats-Arabo mitambatra...
 25 Martsa 1957 : Nosoniavin’ny 6 tonta ny "Dinan’ny Rome" izay nanganana ny CEE na
ny "Eoropa 6 tonta".
 Nanamarika ny taona 60 ny fifandonan’ny Frantsay sy Anglisy nohon’ny fiheveran’ny De
Gaulle fa mpiray tombotsoa ara-toe-karena sy ara-politika amin’ny Amerikana ka
notsipahan’i Frantsa hatrany ny fidiran’ny Anglisy tao amin’ny CEE ka nahatonga azy
nanangana ny AELE niarahany tamin’ny Norvège, Danemark, Suisse mba hifaninana
amin’ny CEE
 Janoary 1973 : fidiran’ny Royaume Uni, Irlande, Danemark tao amin’ny CEE ka lasa
"Eoropan’ny 9 tonta"
 1981 : fidiran’ny Grèce
 1986 : Fidiran’ny Espagne, Portugal lasa "Eoropa ny 12 tonta"
 1992 : Fananganana tsenam-paritra lehibe Eoropeana na EEE (Espace Economique
Européen) izay mametraka fahalalahana eo amin’ny fivezivezen’ny entana, ny olona, ny
renivola.
Ny "Dinan’ny Maastricht" dia nametraka tamin’ny alalan’ny fitsapa-kevim-bahoaka ny fitsanganan’ny
Vondrona Eoropeana (VE) tamin’ny 1993. Ny VE dia fivondronana ara-toe-karena sy ara-bola izay
mampiasa vola tokana.
 1995 : Niditra ho mpikambana i Autriche, Finlande, Suède, ka lasa "Eoropan’ny 15
tonta", napetraka ny "visa Schengen"
 1er Mai 2005 : "Eoropan’ny 25 tonta”
 Nanomboka Janoary 2007 : "Eoropan’ny 27 tonta"

Ny VE no mahafeno ireo tendro telo ao amin’ny TRIADE miaraka amin’ny Etazonia sy Japana.
Ny VE izay vondrona firenena Eoropeana mahaleotena (27), manana ny fiandrianam-pirenena

50
dia manana velarana eo amin’ny 4 Tapitrisa km2 ary mponina eo amin’ny 450 Tapitrisa eo ho eo.
Anisan’ny zava-bitany maneho ny taniany dia :

 Ny fametrahana ny PAC (Politique Agricole Commune) tamin’ny 1962 mba hampitoviana ny

vidim-bokatra eo amin’ny firenena ao amin’ny vondrona sy mba hamarin-toerana ny
vidin’entana aondrana amin’ny alalan’ny famatsiam-bolan'ny FEOGA (Fonds Européen
d’Orientation et de Garanti Agricole) na tahirim-bola Eoropeana entina manohana ny
fambolena sy fiompiana.
 Ny fiaraha-miasa ara-teknolojika sy ara-tsiantifika toy ny teo amin’ny fandaharan’asa
"Arianespace" teo amin’ny Frantsa sy Royaume-Uni.
 Ny fampitambarana orinasa Eoropeana maromaro toy ny "Airbus industrie" eo amin’ny
fanamboarana fiaramanidina izay iharahan’ny Frantsa, Royaume-Uni, Alemaina, Espana
tamin’ny fanantanterahana ny fanamboarana fiaramanidina Airbus (ohatra A380).
 Ny fametrahany vola tokana Euro : € izay nanomboka nampiasana tamin’ny 1 Janoary 2002
izay nanamora ny fifanakalozana sy ny fiaraha-miasa eo amin’ny samy firenena mpikambana.
Ny Banky foibe, ny VE dia any Franckfort.

Voalohany eran-tany @ tanjaka ara-barotra :

Misahana ny 45% ny fifanakalozana eran- tany. Manana tsena anatiny midadasika nohon’ny fananany
mpanjifa betsaka, ambony farim- piainana.
Ny fananany tsenam-paritra lehibe dia manome lanja lehibe ny vondrona eo amin’ny sehatra
iraisam-pirenena. Anisan’ny mpandray anjara mavitrika eo anivon’ny OMC.
Faharoa eran-tany eo @ tanjaka ara-pambolena (Frantsa) :
Hatramin’ny taona 1962 nametrahana ny PAC dia tratra ny tanjona teo amin’ny fahavitan-tena ara-
tsakafo, Nitombo ny vokatra ka betsaka ny ambim-bava azo aondrana toy ny siramamy, varim-bazaha,
divay.
Fahatelo eran-tany eo @ tanjaka ara-indostria (Alemaina)
Mahafolaka ny teknolojia avo lenta manaporofo izany ny : Ny fahavitan’ny lalana any ambany
ranomasina La Manche mampitohy an’i Frantsa sy Angleterre, ny fiaramanidina Airbus, ny sambon-
danitra Ariane ... Ny fiaraha-miasan’i Frantsa sy Royaume-Uni no nahatanterahana ny fanamboarana
ny fiaramanidina CONCORDE izay aingam-pandeha indrindra, dia fanamby lehibe ho an’ny Eoropeana
amin’ny famehezana ny teknolojia avo lenta. Ny VE dia voasokajy ao anatin’ireo firenena lehibe
manana ny "Hight Tech".

Ny VE dia mpanapa-kevitra eo amin’ny sehatra iraisam-pirenena noho izy manana solon-tena

ao anatin’ny G7 sy eo anivon’ireo fikambanana ao anatin’ny filan-kevi-pilaminan’ny firenena
mikambana (Frantsa sy Royaume Uni) izay manana ny zo mitsivalana tsy azo ivalozana.

51
 Hitarafana ny fisian’ny V.E :
 Ny kolontsaina nohon’ny fomba fiainany sy ny fiteniny miparitaka any amin’ny
kaontinanta 5. Noho izany dia foibe ara-kolontsaina ny VE.
 Ny asa fanampiana ny fiaraha-miasa amin’ireo firenena Tatsimo sy ireo zanatany taloha
tany Afrika-Azia ary Karaiba (ACP) hita taratra amin’ireo fanampiana amin’ny
fampandrosoana, fanampiana ara-tsakafo, fanampiana vonjy taitra, fanamaivanana
trosa, fanohanana ara-bola ireo ONG. Ireo rehetra ireo dia vatsian’ny FED ara-bola
(Fonds Européen de Développement).
 Harena ara-pizahan-tany ananany toy ireo toerana manan-tantara (ohatra : Venise any
Italie, Tour Eifel, Arc de Triomphe, Champs Elisés, Palais de Versailles any Frantsa ary ny
Basilic de Saint-Pierre any Rome.

 Ny fahasamihafan’ny firenena Eoropeana noho izy vondrona firenena maro

mahaleotena izav ahitana mnonina isan-karazany. fiteny samihafa. rafitra ara-nolitika
samihafa (ohatra : GB = fitondrana Ampanjaka; Frantsa = fitondrana Repoblikana).
 Ny tsy fitovian’ny dingana eo amin’ny fandrosoana; tsy mifandanja ny fandrosoana ara-
toe- karena eo amin’ny firenena ao amin’ny VE.
 Ny tsy fitoviam-pijery eo amin’ny fanapahan-kevitra iraisam-pirenena (ohatra tamin’ny
adin’i Irak dia GB, Italia, Espana dia nandefa tafika tany, I Frantsa sy Alemaina kosa dia
tsy nety nandray anjara tamin’ny ady tao Irak)
 Ny fifaninana ao anatiny, indrindra fa ara-indostria eo amin’ny firenena samy
mpikambana.
 Eo amin’ny lafiny fambolena sy fiompiana : misy ny fitobaham-bokatra toy ny vokatra
azo avy amin’ny ronono sy avy amin’ny siramamy sy ny aretina mahazo ny fiompiana
toy ny "vaches folles" ;
 Ny fitombon’ny tsy an’asa sy ny fahanteran’ny mponina
 Eo amin’ny ara-bola : misy ireo firenena tsy mampiasa ny Euro € toa an’i Danemark,
Suède, Royaume Uni.
 Tsy fahampian’ny famokarana angovo avy amin’ny solitany ka miteraka fiankinan-doha
amin’ny any ivelany.

ETAZONIA VOALOHANY EO AMIN’NY TANJAKA ERAN-TANY

Ankapobeny
Toerana misy azy : any Amerika Avaratra
Atsinanana : Ranomasim-be Atlantika
Andrefana : Ranomasim-be Pasifika
Avaratra : Canada
Atsimo : Mexique sy ny hoalan’ny Mexique
52
 Velaran-tany : 9 628 382km2 ; Halavany 4500km, sakany : 2500km
Firenena Federaly ahitana fanjakana federaly 50 (48 kontinantaly + Alaska sy Hawai)
Mponina : 300 Tapitrisa ; hakitroky ny mponina : 30 olona /km2
Tanjaka : voalohany ara-toe-karena, tafika, politika, kolontsaina sy ara-tsaina

Etazonia dia manana velarantany midadasika ahitana lemaka lehibe eo afovoany ary sisinin’ny
tandava-tendrombohitra avy any Atsinanana sy Andrefana.

a. Any Atsinanana : APPALACHES

Ny Appalaches dia tendrombohitra tranainy eo amin’ny 2000km ny haavony ary mitandavana
eo amin’ny 1500km any avaratra mianatsimo. Ao no ahitana ny arintany (houille).

b. Eo Afovoany : Lemaka Lehibe

Lemaka mitomandavana, midadasika izay sompitr’I Etazonia; misy ireo toeram-pitrandrahana
solitany sy ny entona natoraly.

d. Any Andrefana : Tendrombohitra Haram-hato

Ahitana :
- Lembalemba volkanika (Columbia any Avaratra) ary kalikera (Colorado any Atsimo)
- Tandavan-tendrobohitra tanora toan’ny Sierra Nevada (4418m), Cascades
- Faritra Iva : « vallée » ny Californie sy « vallée de la Mort »
- Manamorina ny Pasifika : tendrombohitra Coast Range
Ny Tendrombohitra Haram-bato dia manankarena akora mineraly sy angovo toy ny : uranioma,
volamena, volafotsy, solitany, arintany.
Etazonia dia manana velarantany idadasika, ahitana ohontany isan-karazany manankarena
amin’ny harena angovo sy akora.

Ny firenena Amerikana dia mitantandavana eo anelanelan’ny fehivorintany 24° sy 49° any

aminyny ila-bolantany avaratra; noho izany dia misy ny :

a) Fifanoherana
Faritra Atsinanana : mando sy mangatsiaka
Faritra Andrefana : maina sy mafana, afa-tsy ny faritra avaratra andrefana izay mahazo
hamandoana.
Faritra Avaratra : mangatsiaka sy mama (Frost Belt)
Faritra Atsimo : mafana sy mando (SunBelt)
53
 b) Fahasamihafan'ny toe-tany sy ny zava-maniry
Faritra Avaratra Atsinanana : Toe-tany Kaonrinamaiy mando afaka amboiena serealy
Faritra Atsimo Atsinanana : Toe-tany "Sub-tropikaly "mafana sy mando amboiena ireo voly
tropikaly toy ny hasy, paraky ...
Faritra Andrefana anatiny : Toe-tany Maina : karakaina misy ireo zavamaniny misy tsilo.
Manamorina ny Pasifika : Avaratra : Toe-tany Oseanika mando sy antonona ny hafanana
Atsimo : Toe-tany Mediteraneana maina sy antonona ny
hafanana
Any Alaska : Toe-tany "sub-polaire " : mangatsiaka mamirifiry
Ny fananan’i Etazonia toe-tany samihafa dia nahafahany nanao famokarana ara-pambolena
isan-karazany

d) Ny Renirano
Mississipi : renirano lava indrindra any Etazonia miaraka amin’ireo sakeli-dranony Missouri,
Ohio, Tennessee, Arkansas no manondraka ny 2/3 ny velaran-tany amerikana
Rio Grande : sisintany voajanahary mampisaraka an’i Mexique sy Texas - Colorado sy Columbia
any Andrefana
Any Avaratra sy ireo Farihy 5 Lehibe : (Supérieur, Michigan, Huron, Ontario, Erié) manankarena
amin’ny vy.
Ny fananany renirano lava sy mahery dia manamora ny fampandrosoana ara-toe-karena satria
ahafahana manamboatra toha-drano hitarihana rano sy hisintonana herin’aratra ary hafahana manao
fitanterana an-dranomamy ao anatiny.
Ny tontolo voajanahary dia fototry ny tanjaka Amerikana nohon’ny fananany velaran-tany
midadasika, toe-tany isan-karazany, renirano mahery, ary harena voajanahary Ny fisokafany amin’ny
ranomasim-be dia nanamora ny fitrandrahana an-dranomaina sy ny fifandraisana amin’ny any
ivelany : Pasifika amin’ny Azia, Atlantika amin’ny Afika sy Eoropa ary ny Hoalan’ny Mexique amin’ny
Amerika Atsimo.

Ny farim-piainana ambony, ny asa famokarana ara-toe-karena ary ny famehezana ny teknolojia

no nahafahan'i Etazonia nanangana rafi-pitanterana sy fifandraisan-davitra feno sady mahomby izay
betsaka kokoa any Atsinanana mitaha amin’ny Andrefana.

Manana ny 1/4 ny lalana eran-tany. Miantoka ny 90% ny fitanterana olona; 27% ny fitanterana
entana, Manana toerana lehibe eo amin’ny fitanterana ny lalana nohon’ny fivelaran’ny tana-dehibe,
ny fisian’ireo lalam-be (autoroutes) ary nohon’ny fananany hatry ny el any indostria mpamokatra
fiarakodia voalohany eran-tany.

Manana ny 1/4 ny lalàm-by eran-tany. Natokana hitanterana ireo entana mavesatra (arintany,

54
varimbazaha, mineraly ...). Ny TGV sy ny alàm-by ambanin’ny tany (métro) no misahana ny fitanterana
an-tanan-dehibe.

Misahana ny ny fitanterana eran-tany. Ny halehiben’ny velaran-tany sy ny farim-piainana

ambonin’ny mponina no manazava ny anjara toerana lehibe sahanin’ny fitanterana an’habakabaka

Ny fitanterana an-dranomamy no misahana ny 12 hatramin’ny 14% ny fitanteran’entana ao

anatiny amin’ny renirano Mississippi sy ny sakeli-dranony ary ny Farihy Lehibe.
Ny fitanterana an-dranomasina no misahana ny famoahana ny vokatra any ivelany ary manana
seran-tsambo arifomba sy lehibe izay hita any amin’ny Hoalan’ny Mexique sy manamorona ny
Atlantika (New York, Boston, New Orléans...).

 "Oléoducs" : fantsona fitanterana solitany

 "Gazoducs" : fantsona fitanterana gazy na entona
 Ny firoborobon’ny teknolojian’ny fifandraisan-davitra dia nahafahana nampivelatra ny
toe- karena Amerikana noho izy voalohany era-tany eo amin’ny tanjaky ny Tranonkala
na "Internet", ny haino aman-jery isan-karazany
Azo lazaina fa nanana andraikitra lehibe teo amin’ny fanaparitahana sy ny fampitombona ny
toe-karena Ameriana ny fitaterahana.
Tsy ny tontolo midadasika, tonga lafatra ary voafehy tsara ihany no nahatonga ny tanjak’i
Etazonia, fa teo dia teo koa ny andraikitry ny mponina amerikana teo amin’ny tantarany, teo amin’ny
fahasamihafan’ny karazany, teo amin’ny fiparitahany ary indrindra teo amin’ny fahaizany namolaka
ny tontolo niainany

Mahatratra 300 Tapitrisa ankehitriny ny mponina amerikana. Tombon-tsoa ara-toe-karena ho

an’i Etazonia ny fananany mponina betsaka sy mavitrika.

Avy amin’ny fifindra-monina no niforonan’ny mponina Amerikana

a) Ny Indiana na Amerindiana
Ireo foko Indiana no tonga voalohany tany ary izy ireo no noheverina ho tompon-tany ary
antsoina hoe : "Peaux Rouges" na Mena Hoditra. Vitsy an’isa : 0, 5% ny mponina ary monina any
amin’ny faritra karakaina na mahantra any amin’ny faritra andrefan’i Etazonia ka mivelona amin’ny
55
fanampian’ny fanjakana Federaly.

b) Ny Fotsy Hoditra
Ny mpanjanaka eoropeana (Anglisy) no tonga voalohany tamin’ny taonjato faha-17 ary
nanorina ny mponina WASP (White Anglo- Saxon Protestant) ka nanangana ny fanjakana 13 izay
nozanahan’ny Angleterre (nahazo fahaleovantena tamin’ny 1776).
Nanomboka tamin’ny taon-jato faha-19 dia lasa mpandray olona sy fitobian’ireo eoropeana
tavaratra (Suédois, Hollandais, Ecossais, Irlandais) sy ireo eoropeana tandrefana (Frantsay. Espanola,
Alemana, Italiana, Portugais) nohon’ny antony ara-pivavahana (fandosirana ny fanenjehana), ara-
politika (fandosirana ny fitondrana tsy refesi-mandidy), ara-toe-karena (fandosirana ny hanoanana
tany Eoropa sy fitadiavana fiainana tsaratsara kokoa).
Ny fotsy hoditra no maro an’isa indrindra amin’ny mponina Amerikana : 80%.

d) Ny Mainty Hoditra
Tamin’ny taonjato faha-17 no nampidirana ireo Afrikana mainty mba hiasa any amin’ireo
toeram-pambolena hasy sy paraky ary fary sy ny fitrandrahana harena an-kibon’ny tany; natao
Andevo. Taorian’ny ady an-trano teo amin’ireo Tavaratra sy Tatsimo tamin’ny 1865 dia foana ny
fanandevozana. Amin’izao fotoana izao dia 12% ny mponina Amerikana izy ireo ary efa manana
toerana ambony eo amin’ny sehatra ara-politika, ekonomika, koltoraly sy ny fanatanjahan-tena.

e) Ireo Mavo Hoditra

Mbola nitohy hatramin’ny taon-jato faha-20 ny fifindra- monina tamin’ny fiavian’ireo Aziatika
izay 3, 1% ny mponina ankehitriny ka ny maro an’isa dia ny Sinoa, Koreana, Filipiana.

f) Ireo Hispanika
Latino-amerikana nitindra -monina tamin’ny taonjato faha-20 ihany koa izy ireo toy ny
Meksikana, Porto-rikana, Breziliana...).
Nanomboka tamin’ny 1965 dia noferanan’ny fanjakana ny fifindra-monina ka nomena tombony
tamin’izany ny manam-pahaizana.Na dia hentitra aza ny fanaraha-maso dia mbola mitohy ihany ny
fidirana an-tsokosoko sy tsy ara-dalana any Etazonia
Ny tantaran’ny mponina Amerikana dia ahitana ny antsoina hoe : "Melting-pot "satria
mifangaro ao daholo ny karazana fihodirana (fotsy, mainty, mena, mavo), karazana kolontsaina,
karazana fomba fiteny (ohatra ny teny Espanola no be mpampiasa amin’ny sisintany manasaraka azy
amin’ny Meksika.
Ny fifindra-monina no loharano nahazoan’i Etazonia sandry mpikarama, renivola, teknolojia,
ary manam-pahaizana.

3/4 ny mponina Amerikana dia mipetraka an-tanàn-dehibe.

56
 a) Ny firafitry ny tanan-dehibe
Ny afovoan’ny tanàna dia ahitana ireo trano avo manakatra ny lanitra (gratte-ciel) sy ireo
biraon’ny sampan-draharaham-panjakana. Io no antsoina hoe CBD (Central Business District).
Manodidina azy kosa dia ahitana ireo tranom-panjakana tranainy izay hipetrahan’ireo mponina vitsy
an’isa atao an-kilabao (Ohatra ny toerana ipetrahan’ny mainty hoditra : Harlem).
Ny trano fipetrahan’ireo mpanankarena sy ny kilasy antonony kosa dia hita any amin’ny
manodidina ny tanàn-dehibe izay vokatry ny fitaran’ny tanàna.

b) Ny fitangoronan'ny tanàn-debibe
Any amin’ireo faritra be mponina dia mifampitohy ny tanàn-dehibe : Mégalopolis (tanàn-
dehibe mitandavana amina kilometatra maro ary ipetrahan’ny mponina maherin’ny 50 Tapitrisa
(ohatra ny Mégalopolis mampitohy an’i Boston hatrany Washington). Ny fahabetsahan’ny mponina
an-tanàn-dehibe dia tsena anatiny midadasika ho azy ary mahatonga ny fahabetsahan’ny mponina
ao amin’ny seha-pamokarana fahatelo.

Ny mponina Amerikana dia tia mifindrafindra toerana matetika.

Ny 1/5 ny mponina Amerikana dia mifindra toeram-ponenana isan-taona (ny amerikana iray dia
mifindra toeram-ponenana 11 mandritry ny andro iainany). Ny fihetsehana dia miala avy any Avaratra
Atsinanana ary mikisaka any Andrefana sy any amin’ny faritra Atsimo izay ahitana ny toerana mafana
(Sun Belt). Ny fanjakan’ny Californie no be mponina indrindra. Na dia izany aza dia mbola mitoetra ho
faritra hivangongoan’ny antsasa-manilan’ny mponina ny faritra Avaratra sy Avaratra atsinanana.
Ny fihetsehan’ny mponina sy ny fitiavany mifidra toerana matetika dia nanamora ny
fampandrosoana isam-paritra sy mahatonga ny fanorenana asa.
Ny "American way of life " na ny fomba fiaina Amerikana
Manana fomba fiaina mampiavaka azy ny Amerikana izay lasa filamatra eran-tany antsoina
hoe : "American way of life" toy ny :
 Ny fiaraha-monina anjakan’ny fanjifana noho ny fananan’ny mponina fari-piainana
ambony
 Ny fiaraha-monina anjakan’ny fitobahana sy ny fandanindaniam-poana noho ny
fampiasana ireo karazan’entana tonga dia ariana, tonga dia vonona sy tonga dia vita eo
no eo.
 Ny toe-tsaina kapitalista, mitady ny ambony ampanga hatrany, materialista, tsy mijery
afatsy ny lafi-tsaram-piainana, ary mifototra amin’ny siansa.
 Ny fiaraha-monina anjakan’ny saranga izay ahitana antanan-tohatra :
o Ny "Upper Class" na ny saranga ambony ahitana ireo Wasp
o Ny "Middle Class" na ny saranga antonony (2/3 ny mponina amerikana)
o Ny "Under Class" na ny saranga ambany ahitana ireo mponina natao ankilabao.
Etazonia no manana mponina ambony fidiram-bola be indrindra eran-tany (32
000$/olona/isan-taona). Na izany aza dia misy ireo izay miaina ambanin’ny tahan’ny fahantrana (14
000$/taona ho an’ny fianakaviana miisa 4, ka ny 10% fotsy hoditra, 31% mainty hoditra, 20%
hispanika.
57
 Voalohany eo amin’ny tanjaka ara-toe-karena eran-tany, Etazonia dia manana toe-karena
matanjaka sy manjakazaka izay mifototra amin’ny tanjaky ny indostria, ny fambolena, ny varotra. Ny
fahombiazan’ny rafitra ara-toe-karena no fototry ny tanjaka ara-toe-karena amerikana

Namolavola ny tanjak’i Etazonia ny kapitalisma tsy misy fifehezana izay niova ho kapitalisma
malalaka. Ny kapitalisma Amerikana dia mifototra amin’ny :

Ny fahalalahana ara-toe-karena dia mifototra amin’ny sehatra maro :

 Malalaka ny fananganana orinasa izay nahatonga ny fitsanganan’orinasa madinika sy
salantsalany mahatratra an-tapitrisa isan-taona.
 Malalaka ny famokarana, Malalaka ny fampiasam-bola, Malalaka ny fitadiavana
tombon- tsoa.
Noho izany maro ireo orinasa tsy miankina amin’ny fanjakana izay mikaroka hatrany ny tombon-
tsoa manokana ho azy ireo. Mahatratra 35 Tapitrisa ny Amerikana mampiasa vola amin’ny Tsenam-
bola (Wall Street).
 Malalaka ny fivarotana sy ny fifaninanana ka manosika ireo orinasa hanatsara hatrany
ny vokatra nohon’ny fitadiavan’ny vahoaka Amerikana ny zava-baovao hatrany.

Anisan’ny nanosika ny tanjaky ny toe-karena Amerikana ny fisian’ireo orinasa lehibe toy ny :

 "TRUST" orinasa lehibe misahana vokatra tokana :Ohatra : Trust ny Solitany
 "CONGLOMERAT" : orinasa lehibe misahana karazan’asa tsy mifandray (manao vokatra
samihafa : Ohatra : ny ATT manao telefona, kojakojam-piarakodia, elektronika, sns...
 Ny Marorantsana : orinasa lehibe manana foibe any amin’ny firenena mandroso ary
manana rantsana na masoivoho miparitaka manerana ny firenena maro; Ohatra FORD,
IBM, EXXON ....
Ny fananan’i Etazonia orinasa goay be no nahafahany nanao famokarana betsaka sy nanjakazaka teo
amin’ny tsena iraisam-pirenena ary nahafahany nanao fampiasam-bola betsaka sy nahazahoany
tombony betsaka.

Ao amin’ny firenena mampanjaka ny fanalalahana, ny fanjakana dia tsy mpitazam-potsiny fa

mandray anjara ary miditra mivantana amin’ny fampandrosoana ara-toe-karena :

Fanjakana mpitarika : Mpandrindra ny toe-karena, mpampirisika ny fikarohana ara- teknolojika sy

ara-tsiantifika amin’ny fanohanana ara-bola, mba hanatanterahana sy hanatsarana ny fikarohana. Ny
fanjakana dia mpiray ombon’antoka ara-toe-karena amin’ny Oniversite sy ny Indostria. Vokatrin'ny
58
valim-pikarohana nataon’ireo manam-pahaizana Amerikana dia Etazonia no foibe hipoiran’ireo zava-
baovao rehetra noho izy manana tombon-dalana ara-teknolojika eo amin’ny sehatra maro,
anisan’izany ny fahavitana ny baomba atomika voalohany eran-tany (1945), ny solontsaina voalohany
(1948), fananana ny milina mibaiko tena voalohany na rôbô, ary nanitsaka ny volana voalohany
tamin’ny 16 Jolay 1969.
Fanjakana mpanampy sy mpamonjy : Mitondra ny fanampiany ara-bola sy ny fanohanany amin’ireo
orinasa tra-pahasahiranana
Fanjakana mpanjifa : Mpividy ireo vokatra ara-pambolena sy ara-indostria mitobaka be loatra ary
mpanjifa ireo fitaovana ara-tafika sy ny any ambony tsy taka-maso

Ny fambolena Amerikana no mitana ny laharana voalohany eran-tany nohon’ny fananany

vokatra betsaka sady maro karazana. Etazonia no sompitr’izao tontolo izao nohon’ny fambolena
amerikana mamelona ny ampahan’ny mponina be indrindra eran-tany. Ny fambolena Amerikana dia
mampiasa 2, 8% ny ampahan’ny mponina mpamokatra.

a) Ireo fototra ara-boajanahary

Tany lonaka sy be velarana : ny SAU (Surfaces Agricoles Utilisées) dia 20% ny velaran-tany (avo
3 heny raha oharina amin’ny andry zareo Vondrona Eoropeana) ahitana nofontany mainty lonaka na
Tchernoziom
Karazana toe-tany maro : nahafahana namokatra voly isan-karazany
Renirano lava : nahafahana nanondraka ireo tany hay

b) Ireo fototra ara-teknika

 Ny fandrosoan’ny mekanika nahafahana nampiasa fitaovam-pamokarana harifomba toy ireo
milina ara-pambolena isan-karazany : trakitera (2isaky ny hektara), fiara lehibe, helikoptera,
hatramin’ny milina mibaiko tena. Milina daholo no misahana ny asa ara-pambolena any Etazonia.
 Fambolena ara-tsiantifika tamin’ny fampiasana ireo vokatra simika (zezika, fanafody famonoana
bibikely sy ahi-dratsy....), ny fifantenana masomboly sy ny fikarohana ara-pambolena.
 Fomba fitantanana ara-pambolena mahomby vokatry ny fampiasana ny informatika, ny solosaina
ary ny zanabolana ahafantarana mialoha ny mety ho toetry ny andro.

 Fambolena moderina sy harifomba ary siantifika

 Fambolena mamokatra betsaka sy maro karazana izay mitana ny loha-laharana eran-tany
anisan’izany ny serealy, ny katsaka, ny soja, ny apemba, voalohany eran-tany eo amin’ny vokatry
ny fiompiana (hena, ronono...), faharoa eran-tany eo amin’ny voly indostrialy (hasy, paraky, ...).
 Fambolena natokana ho amin’ny tsena nohon’ny fahabetsahan’ny vokatra dia natao hamidy eo
amin’ny tsena fa tsy hohanina fotsiny.
 Fambolena natao hakana tombony nohon’ny fananany ambim-bava dia natao ahondrana
59
 ahazoana tombony.
 Fambolena manana endrika fanjarian’asa kapitalista na "AGRI-BUSINESS" izay maninjara ny
sehatra ara-indostria sy ara-pambolena ahitana dingana 3 :
o Any am-piandohana : ireo asa fanomanana ny famokarana toy ny fikarohany sy
ny famatsiana ara-pitaovana.
o Eo afovoany : ny famokarana
o Any amin’ny farany : ny fanodinana sy ny fanjifana
Ny "Agri-business" dia misahana toera-pambolena midadasika mahatratra hatramin’ny 200Ha
trandrahan’ireo vondrona orinasa lehibe manana endrika "Conglomérat" sy "Marorantsana" (ohatra
Mac Donald’s).
Nohon’ny fananan’i Etazonia ambim-bava ara-pambolena betsaka dia lazaina fa "Sompitr’izao
tontolo" izao izy (mpamboly Amerikana 1 dia mamelona olona 80). Noho izany dia manana ny
"Fahefana Maintso" na ny "Fahefana ara-takafo" i Etazonia izay ampiasainy ho "Fitaovam-piadiana
Maintso".

Ankehitriny dia efa nialan’ny mpamboly ny fanaovana ny "Belts" (toeram-pambolena natokana

ho an’ny voly tokana). Nanomboka tamin’ny 1960 dia nampiarina ny fampiarahana ny "Belts" amin’ny
voly hafa sy fiompiana.
Ohatra :
Eo amin’ny lemaka afovoany : "wheat belf’ (varimbazaha) sy "Corn belt" (katsaka) ampiarahana
amin’ny "Dairy belt" (fiompiana ombivavy be ronono) sy ny fambolena soja, betiravy fakana
siramamy.
Any amin'ny faritra atsimo : "Cotton belt" (hasy) sy "Tobacco belt" (paraky) ampiarahana
amin’ny katsaka, apemba, ahitra fanao sakafom-biby, fary, voly tropikaly sy fiompiana akoho amam-
borona.
Any amin’ny faritra avaratra atsinanana : "Dairv belt" ampiarahana amin’ny legioma, karazana
voasary ary fiompiana fanatavizana.
Any amin’ny faritra avaratra andrefana : no ahitana ireo toeram-piompiana lehibe na "Ranchs"
(fiompiana omby)
Californie no fanjakana mitana nytoerana voalohany eo amin’ny fambolena any Etazonia.

Na dia mitana ny laharana voalohany eran-tany aza ny fambolena Amerikana dia misedra olana
maro :
Ny fitobaham-bokatra ara-pambolena vokatry :
 Ny fifaninanana eo amin’ny vidim-bokatra amin’ny Vondrona Eoropeana, Canada,
Brezila, Australie
 Ny fampiharana ny an-kivy ara-pambolena
 Ny krizin-tsolitany izay nampihena ny fahafaha-mividin’ireo tany an-dalam-
pandrosoana ka voatery nampihena ny tinadiny teo amin’ny vokatra ara- pambolena

60
  Ny fiakaran’ny sandan’ny dolara ka nampisondro-bidy ny vokatra ara- pambolena
Amerikana.
Niteraka fatiantoka ho an’ny mpamboly ny fitobaham-bokatra ka nampihena ny fahafaha-
mividy ny mpamboly sy ny fidiran-trosa izay niafara tamin’ny fivarotan-tany. Nanoloana ny olan’ny
tantsaha dia nirotsaka an-tsehatra ny fanjakana nitondra ny fanampiany tamin’ny fampisamboram-
bola, fanomezana fanampiana ara-bola sy fanomezana masom-boly.
Ny NPI «Nouveaux Pays Industrialisés» izay nahitana fandrosoana ara-indostria ka lasa mpanondrana
vokatra ara-indostrialy toan’i Dragona 5 (Taiwan- Hong Kong- Singapour- Corée du Sud- Chine) sy ireo
« Bébés Tigres » Inde, Brésil, Mexique, Thaïlande, Indonésie, Malaisie...
Ireo firenena anelanelany izay manana fandrosoana antonony sady tsy mila fanampiana betsaka, tsy
mahantra be ary tsy dia be trosa. Izy ireo no ankamaroan’ireo firenena aty amin’ny andiantany
fahatelo.

Ny taha-pahafatesana mihena ary ny taha-pahaterahana ambony be noho izany dia miakatra

ny tahan’ny fitombon’ny mponina : mihoatra ny 2%.
Ohatra : Madagasikara : TN : 3.2%
TM : 1% TAN = 2.2%
Vokany :
 Ny ampahan’ny mponina tanora no betsaka na ny mponina tsy mamokatra ka lasa vesatra ho
an’ny toe-karena izay tsy mifanaraka amin’ny fitombon’ny mponina.
 Misy ny fifindra-monina ka miteraka ny fitombon’ny mponina any an-tanan-dehibe mahatratra
3.5% isan-taona (ohatra : ny tananan’ny Antananarivo, Lagos (Nigeria), Mexico...) izay fototra
nipoiran’ireo olana maro toy ny tsy fananan’asa, ny herisetra, ny trano daba tsy zarizary, sns...

Ny 450 Tapitrisa ny mponina tsy ampy sakafo dia aty amin’ny Andiantany fahatelo ka ny dia any
Azia Atsinanana ary ny kosa aty Afrika. Sady tsy ampy no ratsy sakafo ny mponina aty amin’ny firenena
andalam-pandrosoana.
Ohatra : Madagasikara : 2250 Kcal/andro raha 2800 Kcal no fatra ilaina
20g na protéine isan-andro raha 30g no fatra ilaina.

Hita taratra amin’ny :

 Fisian’ny aretina maro toy ny pesta, choiera, tazo ...
 Fahabetsahan’ny taha-pahafatesan’ny ankizy izay mbola avo telo heny raha mitana
amin’ny firenena mandroso : 40—»150‰
Ohatra : Madagasikara : 90‰
 Tsy fahampiana eo amin’ny fiahiana ara-pahasalamana toy ny mpitsabo sy ny fitaovana.
61
 Ohatra : Madagakara : Dokotera iray ho an’ny olona 2000 raha toa ka 600
izany any amin’ny firenena mandroso ary fandriana 1 ho an’ny olona 3000
raha toa ka 100 izany any amin’ny firenena mandroso.
 Tsy fahampiana eo amin’ny rano fisotro madio izay miteraka aretina maro.
 Ny fidiran’ny fanjakana an-tsehatra dia nandaniana volabe teo amin’ny kitapom-
bolan’ny fanjakana ka niteraka ny fikorontanan’ny lamina ara-toe-karena napetraka.
 Ny fihenan’ny velaran-tany ambolena noho ny fihitaran’ny tanàn-dehibe, ny
fahalanian’ny nofon-tany vokatry ny fampiasana zezika simika sy ny "belt"
 Ny loza voajanahary toy ny tondra-drano, ny haintany, ny firotsahan’ny rano mandry,
ny fikaon’ny riaka ny tany.
 Ny fitobaham-bokatra sy ny fifaninanana no mitoetra ho olana lehibe sedrain’ny
fambolena Amerikana.

Voalohany eran-tany ny indostria Amerikana izay sady matanjaka no maro karazana. Ny

indostria no mampiasa ny 30% ny mponina mpamokatra any Etazonia izay mamokatra ny 1/3 ny
vokatra eran-tany.

a) Ny tanjaky ny indostria Amerikana

Fototry ny tanjakin’ny indostria amerikana ny :
 fananana sandry mpikarama betsaka - fahabetsahan’ny harena angovo toy ny :
o Arin-tany :faharoa era-tany amin’ny famokarana
o Solitany : manana tobi-pitrandrahana any Texas, Californie, Alaska.
Marihina fa mampihatra politikan’ny fitsitsiana ireo kaompania-tsolitany lehibe
(Majors) eo amin’ny fitrandrahana solitany any Etazonia ka nahatonga ny
fanafarana betsaka. Etazonia dia firenena sady mpamokatra solitany nefa koa
voalohany eo amin’ny fanafarana noho izy voalohany amin’ny fanjifana.
o ny entona natoraly : faharoa eran-tany amin’ny famokarana
o ny herin’aratra : voalohany amin’ny famokarana
o Etazonia no mamokatra ny 1/4 ny angovo eran-tany, nefa tsy maharaka ny filany
izany ka mahatonga ny fanafarana betsaka.
 fananana harena akora fototra : voalohany eran-tany eo amin’ny famokarana akora toy
ireo akora mineraly : "cuivre" ao Utah sy Arizona, "zinc" ao Tennessee sy Idaho, "plomb"
ao Missouri, "phosphate" ao Floride, "soufre" ao Texas ary ao koa ireo akora ara-
pambolena maro - fampiasana teknolojia avo lenta vokatry ny fikarohana ka
nahatratrarana ny tanjon’ny fampiasana ny robotika sy ny informatika.
 ny tanjaky ny orinasa lehibe toy ny "Conglomérats" sy ny Marorantsana : antsasaky ny
Marorantsana matanjaka indrindra eran-tany dia amerikana
 ny fananana tsena anatiny midadasika, ny fahafahana mitrosa ary ny tolo-barotra dia
anisan’ny fanoitra nahatonga ny fitombon’ny famokarana ara-indostria.
62
 b) Ireo orinasa matanjaka
Mitana ny laharana voalohany eran-tany Etazonia eo amin’ny indostria mampiasa teknolojia avo lenta
toy ny :
 Indostria nokleary : ahitana ny orinasa Westinghouse, General Atomics
 Indostria elektronika : toan’ny IBM. GMC, ITT, Texas Instrument ... mamokatra ireo
vokatra elektronika fampitaovana
 Indostria misahana ny any ambony tsy taka-maso manamboatra fiaramanidina,
sambon- danitra sy ny zana-bolana, ahitana ny orinasa Boeing, Lockeed, Mac Donell _
Indostria simika toy ny orinasa Dupont De Nemours
 Indostria mpitrandraka sy mpanodina solitany toy ny orinasa Exxon, Texaco, Mobil, Gulf
Oil, Chevron
 Indostria mpamokatra plastika toy ny orinasa Good Year, Firestone
 Indostria mpanamboatra fiarakodia ahitana ireo orinasa 3 lehibe : General Motors,
Ford, Chrysler dia mitana ny laharana faharoa eran-tany aorian’ny Japana

a) Tsy fahampian'ny akora sy ny angovo

Tsy maharaka ny fanjifana ny famokarana akora sy angovo any Etzonia ka mahatonga ny
fiankinan-doha amin’ny any ivelany eo amin’ny akora sy angovo sasan-tsasany toy ny “nickel” (92%
ny fanafarana), “chrome” (100%), “étain” (66%) ary solitany (14%) . Nanoloana ny tsy fahampian’ny
angovo dia nisy ny fikarohana sy fampiasana ireo angovo vaovao toy ny nokleary, ny angovo avy
amin’ny hafananan’ny tany sy ny herin’ny masoandro

b) Ny fihemoran'ireo Indostria tranainy

Izany dia vokatry ny :
 fahanteran’ireo milina sasan-tsasany eo amin’ny indostria
 fandaniam-bola be loatra amin’ny karaman’ny mpiasa
Ny sehatra tena voakasik’izany fihemorana izany dia ny fandrendrehana tsy (US Steel), ny
fanamboaran-damba, ny famokarana aluminioma(Alcoa, Kaiser, Reynolds), ny indostrian’ny hoditra
sy ny hazo. Ireo orinasa mpanao fiarakodia kosa dia tafarina vokatry ny sorona natao toy ny
fanakatonana orinasa

d) Ny fifaninanana eo amin'ny tsena iraisam-pirenena

Nampihena be dia be ny vokatry ny orinasa maro ny fifaninanana teo amin’ny tsena iraisam-
pirenena indrindra fa ny fifaninanan’i Japana sy ireo firenena eoropeana ary ireo firenena vaovao
mpamokatra ara-indostria :
 Ny elektronika : hifaninanan’i Japana sy ireo firenena ao Azia Atsimo Atsinanana
 Ny orinasa fanamboaran-tsambo sy ny any ambony tsy taka-maso : hifaninanan’ny
Rosia sy ny Vondrona Eoropeana
 Ny orinasa mpanamboatra fiarakodia hifaninanan’i Japana sy ny Eoropeana
Ankehitriny dia tsy afaka miatrika firy ny fifaninanana eo amin’ny tsena iraisam-pirenena ny indostria

63
Amerikana. Manenika ny tsena anatiny amerikana ny entana avy any ivelany. Misy aza ampahan’ny
vokatra izay vokarin’ny orinasa avy any ivelany ao amin’ny taniny (ohatra : Honda : orinasa Japoney
dia mpamokatra fiarakodia faha-efatra ao Etazonia ary voalohany eo amin’ny fanondranana).

Mba hamerenana amin’ny indostria Amerikana ny fahafahany miatrika indray ny fifaninanana

eo amin’ny sehatra iraisam-pirenena dia nisy ireo fepetra fanovana sy fanavaozan-drafitra noraisina
teo amin’ny indostria

a) Fanovana teo amin'ny seha-pamokarana

Fampivondronana ny orinasa mba hampitombona ny vokatra, fanavaozana ny fomba
famokarana (fampiasana milina mibaiko tena), fanaovana famokarana mifanaraka amin’ny tinady,
fanenana ny saran’ny karama, fiaraha-miasa amin’ireo orinasa avy any ivelany (General Motors sy
Toyota, ATT sy NEC)
Fampiroborobona ny "R-D" (Recherche et Développement) na ny Fikarohana ho amin’ny
Fampandrosoana izay nahompana teo amin’ny sehatry ny indostria avo lenta toy ny elektronika sy ny
informatika ao Silicon Valley ary ny orinasa misahana ny any ambony tsy taka-maso sahanin’ny NASA
(National Aéronotics and Space Administration) izay voalohany eran-tany amin’ny fikarohana ny any
ambony tsy taka-maso izay miantoka ny 61% ny vokatra eran-tany(manaporofo izany ny fandefasana
ireo sambon-danitra ao Cap Kennedy....)

b) Fiovana ara-jeografika
Fisian’ny faritra vaovao ara-indostrialy satria ny "Manufacturing Belt "tamin’ny faritra Avaratra
sy Avaratra Atsinanana teo aloha dia nikisaka nankany amin’ny faritra Atsimo sy Andrefana.
Ny anton’izany fiovan-toerana ara-jeografika nankany amin’ireo faritra ireo izany dia :
 ny fisian’ny mpiasa mpikarama mpankatoa sady mora karama (ny mainty sy ireo fotsy
hoditra mahantra)
 ny fisian’ny angovo toy ny herin’aratra azo ampiasaina ao Tennessee, ny solitany ao
Texas
 ny fisian’ny akora toy ny hasy any amin’ny faritra Atsimo, ny "soufre" sy ny sira ao Texas,
ny varahina ao Arizona...
 ny anjara asan’ny fanjakana federaly izay namaritra ny fanorenana ireo orinasa
stratejika izay hita ao Houston, Cap Kennedy, Cap Cannaveral...
 ny toetr’andro mafana sy ny moron-dranomasina izay manintona ny mpitantana orinasa
sy ireo mpikaroka.

Firenena mpandray anjara be indrindra ara-barotra izay misahana ny 12% ny varotra eran- tany
i Etazonia.
Ny vokatra voahodina no mibahana ny 79% ny vokatra hafaran’i Etazonia any ivelany ary 70%
ny entana haondrany.
Ireo mpikambana ao amin’ny ALENA mpiray vondrona ara-toe-karena aminy no tena
64
hifanakalozany be indrindra, ary manaraka ireo tendro roa ao amin’ny "Triade" dia i Japana sy ny
Vondrona Eoropeana.
Mifanakalo ara-barotra amin’ny firenen-drehetra eran-tany Etazonia. Ireo firenena ao amin’ny
Andiantany Fahatelo no mpamatsy azy amin’ny vokatra akora fototra (OPEP sy ireo firenena ao
Amerika Atsimo) ary koa amin’ny vokatra voahodina (NPI).
Nanomboka tamin’ny taona 1970 teo eo dia matiantoka ny mizanam-barotra Amerikana
vokatry ny fifaninanan’i Japana sy ny Vondrona Eoropeana ary ny Dragona ao Azia Atsimo Atsinanana
ary vokatry ny fanafarana solitany sy vokatra indostrialy be loatra. Amin’izao fotoana izao dia
mitentina eo amin’ny 140 Lavitrisa S ny fatiantoka ara-barotra Amerikana.

Manana toerana manjakazaka I Etazonia eran-tany izay maneho ny fanajariany an’izao tontolo
izao ho lasa Amerikana.

Maneran-tany ny fanjakazakan’i Etazonia ara-bola, izay hita taratra amin’ny alalan’ny :

- Ny lanjan’ny vola Dolara izay fampiasa ho fenitra iraisam-pirenena
- Ny fanjakazakana eo anivon’ireo andrim-pitondrana mifehy ny sehatra ara-bola eran-tany
toy ny Tahirim-bola Iraisam-pirenena (FMI) sy ny Banky Iraisam-pirenena
- Ny fiparitahan’ireo orinasa Marorantsana Amerikana maneran-tany
- Ny fampiasam-bola sy ny fampisamboram-bola ataony any ivelany. Ohatra : ny 71% ny
renivolan’ny orinasa Exxon dia miasa any ivelany, ary ny 58% ny renivolan’i Mobil Oil.

Ny Fitaovam-piadiana Maintso dia endrika fanjakazakana ara-tsakafo ataon'i Etazonia eran-

tany vokatry ny fananany ambim-bava betsaka ara-pambolena. Raha topaza-maso izao tontolo izao
dia tsy ampy vokatra ara-tsakafo ka miankin-doha amin’ny Etazonia.
Ohatra :
 Ny Andiantany Fahatelo : be mponina nefa tsy mahavelona ny monina ao aminy.
 Japana : firenena kely velaran-tany ka tsy afaka mamokatra ara-pambolena noho izany
dia manafatra vokatra ara-tsakafo.
 Eoropa : ftrenena be mponina ka tsy afaka manitatra intsony ny velaran-tany
hambolena, noho izany dia miankin-doha amin’ny vokatra Amerikana eo amin’ny
sakafom- biby.
 Rosia : ftrenena voalohany eo amin’ny fanafarana serealy.
Vokatr’izany
Noho izy manana ambim-bava betsaka ara-pambolena dia ampiasain’ny Etazonia ny "Fahefana
Maintso" ananany ho "Fitaovam-piadiana Maintso" :
➢ Hiovany ny tombon-tsoany eo amin’ny ftvoriana sy dinika iraisam-pirenena entiny
ankatoavana ny politikany sy ny fanapahan-keviny

65
 ➢ Hanaovana ankivy ara-tsakafo ftrenena iray
➢ Hanampiana ara-tsakafo ireo ftrenena mahantra mba ahafahana mitsetsitra azy ireo
bebe kokoa
Miseho ihany koa izany fanjakazakana izany eo amin’ny famerana ireo vidim-bokatra ara- pambolena
eo amin’ny tsena iraisam-pirenena. Ampiaran’i Etazonia ny "Fahefany ara-pambolena" izao tontolo
izao noho izy "Sompitr’izao tontolo izao".

 Etazonia no mpiaro ny Tontolo Kapitalista. Izy no misahana ny andraikitry ny mpanara-

maso eran-tany na ny "Zendarin’izao tontolo izao" amin’ny alalan’ny firotsahana
mivantana amin’ny toe-draharaha manohintohina ny tombon-tsoany (ohatra : tamin’ny
ady tao amin’ny hoalan’ny Persika teo amin’ny Irak sy Koweït tamin’ny 1990)
 Etazonia no mpanorina sy mpiatrika ireo fikambanana lehibe iraisam-pirenena toy ny
ONU, Banky Iraisam-pirenena, G5 - G7, Tahirim-bola Iraisam-pirenena.

 Etazonia no lehiben’ireo vondrona ara-tafika toan’ny OTAN, OTASE, ANZUS ary ireo
Miaramila Misatro-Manga
 Fametrahana ireo tobi-tafika miparitaka eran-tany hirovany ny tombon-tsoany ara-toe-
karena sy ara-tafika (5 Tapitrisa ny isan’ny miaramila Amerikana miparitaka any amin’ny
firenen- kafa). Ohatra ny tobi-tafika Amerikana ao Diego Garcia izay hiarovany ny
tombon-tsoany any amin’ny faritry ny ranomasim-be Indiana.
 Voalohany eo amin’ny fivarotana fitaovam-piadian any ivelany (42%)

Maneho ny fanjakazakan’i Etazonia ny :

 Fananana ireo sampam-pitsikilovana matanjaka izay manara-maso eran-tany toy ny
"CIA sy ny FBI".
 Fiparitahan’ireo Ambasady na Masoivoho Amerikana saika maneran-tany ka ahafahany
manaraka ny toe-draharaha eran-tany.
 Fanjakazakana eo anivon’ny Firenena Mikambana na ny ONU noho I Etazonia
mandrotsaka latsakemboka be indrindra mampandeha ny fikambanana, ny mpiasa
Amerikana no maro an’isa ao anatiny, mbola any Etazonia koa ny foibeny ary anisan’ireo
mpikambana manana ny zo mitsivalana ao amin’ny ONU.

Hitarafana ny fanjakazakan’Etazonia ny fanajariana izao tontolo izao hanaraka ny kolontsaina

66
Amerikana amin’ny alalan’ny :
 Fanaparitahana ireo foibe ara-kolon-tsaina Amerikana eran-tany
 Fanaparitahana ny kolontsaina Amerikana amin’ny alalan’ireo karazana haino aman-
jery.
Ny fomba fiainana Amerikana dia arahan’izao tontolo izao eo amin’ny fomba fitafy, sakafo, hira, dihy,
fanatanjahan-tena (ohatra : Jean, coca cola, hamburger, sandwich, casquette) ary mbola ny fiteny
Amerikana no fiteny ampiasaina eo amin’ny sehatra iraisam-pirenena sy fitenin’ny siantifika.
Taorian’ny faharavan’ny URSS dia I Etazonia irery no firenena matanjaka indrindra eran-tany amin’ny
ara-bola, ara-toe-karena, ara-tafika, ara-diplaomatika. Izy no fototra ara-indostrialy izay
manaparitaka eran-tany ny fomba fitafiny, ny kolontsainy ary ny fialam-boliny. Ny toerana misy azy
eo anivon’ny ranomasim-be Pasifika sy Atlantika dia ahafahany mifandray amin’ny vazan-tany
rehetra.
Vokany
Ambany ny taha-pahavelomana na ny fanantenam- pahavelomana 55.4 taona aty
Madagasikara raha toa ka 70—>90 taona ho an’ny firenena mandroso.

 Mbola ambany ny tahan’ny zaza miditra an-tsekoly (71% eto M/kara) ary mbola ambony
ny tahan’ny tsy mahay mamaky teny sy manoratra (18% eto M/kara).
 Tsy ampy ny fitaovana sy ny foto-drafitr’asa amin’ny fampianarana (sekoly, boky,
mpampianatra, sns...)
 Ambany ny fari-pahaialana sy ny salam-pahombiazana.

PNB isam-batan’olona < 600$ isan-taona

Mibahan-toerana eo amin’ny toe-karen’ny tany andalam-pandrosoana ny fambolena na ny S1

nefa ny indostria na ny S2 dia zara raha misy ary mifanohitra tantcraka ny rafitra nenti-paharazana sy
ny maoderina.

a. Ny fambolena
Ny fambolena no fototry ny toe-karena ary mibahan-toerana any amin’ny tany andalam-
pandrosoana (ohatra : M/kara 80% ny mponina) nefa fambolena tsy mamokatra noho ireto antony
ireto :
Fampiasana fitaovana tsy zarizary sy tranainy, tsy fahampiam-bola, tsy fahampian’ny teknisiana
ara-pambolena, loza voajanahary, ny olana eo amin’ny famoahana ny vokatra ary ireo fadifady isan-
karazany.
Ohatra : Any Frantsa mpamboly iray mamelona olona 40, aty M/kara mpamboly iray mamelona

67
olona 3.
Vokany
Tsy mahavelona ny mponina ireo mpamokatra ka miteraka tsy fahampiana sy fiakinan-doha
ara-tsakafo.

b. Ny Indostria
Zara raha misy (ohatra : M/kara 8% ny mponina no ao amin’ny seha-pamokarana faharoa) noho
ny antony maro :
Tsy fahampian’ny renivola, ny akora.ny akora, ny fitaovana ka miteraka fiankinan-doha, tsy
ampy ny teknisiana ara-indostria, ny politikam-panjakana izay mametraka ny zanatany ho
mpamokatra akora ka mahatonga ny tsy fananganana indostria, ary ny olana eo amin’ny lalam-
barotra satria kely ny tsena anatiny vokatry ny fahakelezan’ny fahafaha-mividin’ny mponina sy ny
fifaninanan’ny entana avy any ivelany.

Ny Andiantany fahatelo manana ny 4/5 ny mponina eran-tany no mizara ny na ny 15, 3% ny

vola miditra eran-tany. Noho izany, kely ny vola miditra isam-batan’olona ka lasa sakana tsy
ahafahana manao tahiry izay miteraka ny tsy fahafahana mampiasa vola, izay miafara amin’ny
fiantsoana ireo mampiasa vola avy any ivelany sy ny fitrosana.

Vokatra akora na vokatra fototra (vokatra ara-pambolena, harena ambanin’ny tany sy vokatra
angovo) no ahondran’ny firenena andalam-pandrosoana any ivelany, ohatra M/kara : 80% ny entana
aondrana dia vokatra ara-pambolena (kafe, vanila, jirofo).
Ny fanondranana ireo vokatra ireo dia mifototra amin’ny vokatra vitsivitsy, sady mora vidy,
ihara’ny fiovaovam-bidy eo amin’ny tsena iraisam-pirenena arakaraky ny fiovan’ny sandam-bola, ny
fifaninanana, ny tinady ary ny fenitra eo amin’ny sehatra iraisam-pirenena; ary mbola iharan’ny
faharatsian’ny fepetran’ny fifanakalozana. Noho izany dia fanondranana tsy marin-toerana.

 Ny fitombon’ny mponina be loatra : izay miteraka ny tsy fifandanjan’ny fitombon’ny

toe- karena sy ny fitombon’ny mponina.
 Ny fahatarana ara-teknolojia : izay hita taratra eo amin’ny fampiasana fitaovana sy
teknika nentim-paharazana.
 Ny teriterin’ny tontolo voajanahary : toy ny toerana ara-jeografika misy azy ireo izay eo
anelanelan’ny tropika roa ahitana toe-tany ekatorialy, toe-tany tropikaly mando sy
maina, rivo- mahery...
 Ny tsy fahamarinan-toerana ara-politika : vokatry ny tsy fampiharana ny Demokrasia, ny
fifandrafisana ara-роко izay mahatonga korontana ara-politika toy izay hita matetika

68
 any Afrika.

 Antony ara-tantara : ny fanjanahan-tany izay niteraka voka-dratsy toy ny :

o Fihemoran’ny voly fihinana vokatry ny fampidirana vokatra fanondrana
o Fandrobana ny harena ambanin’ny tany
o Fampironana ny toe-karena amin’ny tombotsoan’ny mpanjanaka tamin’ny
famaritana ny zanatany ho mpamatsy akora fotsiny ary ho fanondranana ireo
vokatra voahodina ka mahatonga ny tsy fananganana indostria tany amin’ny
zanatany.
o Ny fiankinan-doha sy ny fanjakazakana : ara-barotra, ara-bola ary ara-teknolojia

FEPETRA TAVARATRA TATSIMO

Firenana mandroso Firenena andalam- pandrosoana
ARA-TOE-KARENA
- PNB/Hab - Ambony > 8000$ - Ambany < 4000$
- Toe-karena Mifandray ny seha-pamokarana Mifanohitra ny seha-pamokarana
- Famokarana - Betsaka - Kely
- Indostria sy foto- drafitr’asa - Mandroso sy miroborobo - Tsy ampy
eoamin’ny fitaterana
Karazana entana aondrana - Vokatra voahodina manana sanda - Vokatra fototra na akora
ambony
- Dingana ara-teknolojia - Mahafehy ny teknolojia avo lenta - Tara ara-teknolojia sady miankin-
doha ara-teknolojia
ARA-TSOSIALY
- Fatra ara-tsakafo - >3000 Kcal / andro - <2500 Kcal / andro : tsy ampy sady
ratsy sakafo
Fahatomombanana - Mpitsabo 1 ho an’ny olona - Mpitsabo 1 ho an’ny olona 5000
ara-pitsaboana 600 Fandriana 1 ho an’ny Fandriana 1 ho an’ny olona 1000
olona
100
- Fahalavan’ny andro iainana - Lava : 70 hatramin’ny 90 taona - Fohy : 40 hatramin’ny 60 taona
Tahan’ny mahay mamaky teny - 99% - 30 hatramin’ny 75%
sy manoratra
DEMOGRAFIKA
- Tahan’ny teraka - Ambany - Ambony
- Fitombon’ny mponina - Ambany < 1 % isan-taona - Ambony > 2% isan-taona
- Tahan’ny zaza maty - Ambany < 1% isan-taona - 4% hatramin’ny 15% isan- taona
- Firafitry ny mponina - Antitra no betsaka - Tanora no betsaka
- Tahan’ny mponina an- tanan-- > 75% - 35%
69
dehibe
IDH > 0.800 0.170 hatramin’ny 0.790

Eo amin’ny Tavaratra sy ny Tatsimo dia misy ny fifanoherana eo amin’ny fandrosoana ara- toe-
karena, eo amin’ny fitombon’ny toe-karena eo amin’ny vola miditra, ara-demografika ary eo amin’ny
IDH.

NY FIFANAKALOZANA SY NY FIFANDRAISANA ERAN-TANY

Ny tontolo ankehitriny dia miaina ao anatin’ny Fanatontolona ny toe-karena.
Ny FANATONTOLOANA dia firehana hampivondronana izao tontolo izao ao anatin’ny rafitra
tokana ara-toe-karena, ara-loharanom-baovao, ary ara-koltoraly izay maneho ny fifampiankinana sy
ny fifandraisan’ny toe-karena eran-tany.
Dingana 3 no nanantontosana ny fanatontoloana dia :
 Fanapariahana eo amin’ny sehatra iraisam-pirenena ny fanondranana entana
(Internationalisation)
 Fananganana Marorantsana amin’ny alalan’ny fampiasam-bola sy ny fampitana ny teknolojia
amin’ny fananganana masoivoho na rantsana any ivelany (Multinationalisation)
 Fampivondronana ny tontolo (Globalisation) ho faritra iray ara-pamokarana, ara-loharanom-
baovao amin’ny alalan’ny tranon-kalam-pifandraisana eran-tany.

Ny firoborobon’ny varotra taorian’ny Ady Lehibe Faharoa dia nahatonga ny fitombon’ny toe-
karena eran-tany, ary niteraka fiovana lehibe teo amin’ny toe-karena izay tsy inona fa ny
"Fanatontoloana” ara-toe-karena.

Maro ireo antony nahatonga ny Fanatontoloana :

Taorian’ny Ady Lehibe Faharoa dia nisy ny fanalalahana ny toe-karena napetrak’ireo firenena
matanjaka :

General Agreement on Tariffs and Trade na ny Fifanarahana Ankapobeny mikasika ny Haba sy

ny Varotra natao sonia tamin’ny Oktobra 1947 tany Genève izay nifototra tamin’ny :
 Fanafoanana ireo fepetra mametra ny habetsahan’ny entana hafarana
 Fandrarana ny fanavakavahana ara-barotra
 Fanenana ny haba-tseranana

70
 Négociations Commerciales Multilatérales na ny Fifanarahana ara-barotra nifanaovana
firenena maromaro nanomboka tamin’ny taona 60 na ny « ROUNDS» mba hametrahana fepetra ara-
barotra iraisana sy hanenana ny haba-tseranana. Anisan’izany :
 Ny Kennedy Round : 1962-1967 : fifanarahana hanenana ny haba-tseranana ho amin’ny
vokatra indostrialy
 Ny Tokyo Round : 1973-1979 : fifanarahana hampivelarana ny tsenam-barotry ny
Varotra Iombonana Eoropeana na CEE (Communauté Economique Européenne) sy
hanamorana ny fivarotan’ny firenena andalam-pandrosoana ny vokatrany;
 Ny Uruguay Round : 1986-1996 : fifanarahana hanalalahana ny fifanakalozana eo
amin’ny vokatra ara-pambolena sy ny lamba

Organisation Mondiale du Commerce : Natsangana tamin’ny Janoary 1995 nisolo ny GATT

tamin’ny fifanarahana natao tany Marrakech (Maroc) mba hanara-maso ny fampiharana ny
fifanarahana ara-barotra iraisam-pirenena izay manana ny foibeny any Genève

Mba hanamafisana ny fifandraisana ara-barotra sy ny firaisankina isam-paritra dia nisy ny

fiforonan’ireo vondrona ara-toe-karena

 OCDE : tamin’ny taona 1960 izay vondrona ara-toe-karena ho an’ireo Firenena ao

amin’ny vondrontany Kapitalista
 Fananganana vondrona ara-toe-karena Eoropeana toy ny :
o CEE : tamin’ny 1957
o AELE : Association Européenne de Libre Echange ahitana firenena 6 : Autriche,
Finlande, Islande, Norvège, Suède, Suisse
Tamin’ny 1993 ny fanakambanana ny CEE sy ny AELE dia nanome ny EEE : Espace Economique
Européen izay tsenam-paritra eoropeana midadasika
 Tany Amerika Avaratra : Fiforonan’ny ALENA : Accord de Libre Echange Nord Américain
teo amin’ny USA sy Canada izay nametraka ny fivezivezena malalaka eo amin’ny vokatra,
ny fandrarahana, ny renivola teo amin’ny firenena roa. Niditra tao amin’ny vondrona
ihany koa Mexique ary nanomboka nanan-kery ny fifanarahana tamin’ny Janoary 1994.

COMECON na CAEM : Conseil d’Assistance Economique Mutuel tamin’ny Janoary 1949 nivodronan’i
URSS sy ireo Demokrasiam-bahoaka (Rava niaraka tamin’ny firodanan’ny vondron-tany sy URSS ny
CAEM)

71
  ASEAN na ANSEA : Association des Nations .Sud Est Asiatiques ho an’ireo firenena any
Azia Atsimo Atsinanana
 MERCOSUR : Varotra Iombonan’ireo Firenena any Amerika Atsimo ahitana an’i Brésil,
Argentine, Uruguay, Paraguay
 SADC : Southern African Development Communoty
 CEDEAO : Communauté Economique Des Etats de l’Afrique de l’Ouest
 ACP : Afrique - Caraibes - Pacifique ahitana firenena miisa 77

Ny fanovana nentina teo amin’ny fitanterana nanomboka ny tapany faharoa ny taon-jato faha
roapolo dia nahafahana nampandroso ny fifanakalozana ara-barotra noho izy nanafoana ny sisintany,
ary nampihena ny elanelan-tany ary nahafahana nanaparitaka teo amin’ny sehatra iraisam-pirenena
ny fivezivezen’ny entana sy ny olona.
Nanamarika izany fiovana teo amin’ny fitanterana iraisam-pirenena izany :
 Ny fanalehibeazana ny fitanterana : tamin’ny fanamboarana sambo lehibe,
fiaramanidina mpitatitra entana (cargo) ary fiara lehibe mitarika remork
 Ny fanatsarana ny hafainganam-pandehan’ny fitanterana : mba hanafainganana ny
fitanterana ny entana toy ny fanamboarana fiaramanidina haingam-pandeha, ny TGV
(Train à Grande Vitesse) ary ny fampihenana ny seranana sy ny faharetan’ny
fiantsonan’ny sambo ;
 Ny fmpiasana ireo fitaovam-pitanterana isan-karazany mifameno eo amin’ny zotra iray
noho ny fampiasana kaontenera.
 Ny fampiasana fitaoana mekanika sy mibaiko tena : ohatra teo amin’ny fibatana entana
sy ny fitondrana ny sambo sy ny fiaramanidina
Vokany
 fihenan’ny saram-pitanterana
 fahafainganan’ny fitanterana
 fitombon’ny habetsahan’ny entana nifanakalozana
 fiantohana ny entana amin’ny fampiasana kaontenera
 fivezivezen’ny entana sy ny olona an-kalalahana
 fihenan’ny mpiasa eo amin’ny sehatry ny fitanterana

 Ny informatika dia nahafahana nitrandraka ireo vaovao sy ny tolotra

 Ny fifandraisan-davitra dia nanamora ny fampitana tao anatin’ny fotoana fohy ireo
tolotra ka nahafahana nanatontosa ny fifanakalozana avy lavitra

Ny FMN dia orinasa lehibe manana masoivoho maro misandrahaka era-tany (ohatra Coca Cola,
Nestlé, Philips, Total, Courts...)
72
 Ny FMN dia nahafahana nanangana tamban-jotram-pamokarana vokatry ny famindran-
toerana ny renivola, ny teknolojia, ny fahaiza-manao, avy amin’ny firenena mandroso mankany
amin’ny firenena an-dalam-pandrosoana sy ny NPI ka nahafahan’ny firenena rehetra nandray anjara
tamin’ny famokarana sy ny fampitombona ny toe-karena eran-tany
Tany Etazonia sy Eoropa no nipoiran’ny FMN voalohany ary ankehitriny dia henika azy ny seha-
pamokarana maro (fambolena, indostria, varotra, fifandraisan-davitra, sns...)
Maro ny tombon-tsoa azon’ny FMN any amin’ireo firenena nananganany masoivoho toy ny
fahazoana akora mora vidy, fampiasana sandry mpikarama mora vidy, fifehezana ny tsena anatiny
ary fialana amin’ny fadin-tseranana.

73
 FIZAHAN-TAKILA

NY TOMBAM-BOKATRY NY ADY LEHIBE FAHAROA.................................................................................................................. 3

I- TOMBANA TEO AMIN’NY LAFINY MPONINA................................................................................................... 3

A. Ny fahafatesana olona ......................................................................................................................... 3
B. Fiovana teo amin’ny lafiny ara-mponina .............................................................................................. 3
D. Teo amin’ny lafiny ara moraly.............................................................................................................. 3
II- TOMBANA TEO AMIN’NY LAFINY ARA TOE-KARENA ...................................................................................... 3
A. Teo amin’ny lafiny materialy................................................................................................................ 3
B. Teo amin’ny lafiny ara-bola.................................................................................................................. 3
III- TOMBANA TEO AMIN’NY LAFINY ARA TOE-KARENA ..................................................................................... 3

NY LAMINA VAOVAO MANERAN-TANY NANOMBOKA NY TAONA 1945 ................................................................................... 4

I. NY FIFANDANJAN-KERY VAOVAO ................................................................................................................... 4

A. Ny fitotonganan’i Eoropa..................................................................................................................... 4
B. Ny fisongadinan’ny Ngeza roa tonta sy ireo firenem-baovao ................................................................ 4

II. IREO FOTOTRY NY NY FANARENANA IZAO TONTOLO IZAO AMIN’NY LAONINY TAORIAN’NY ADY ................... 5
A. Teo amin’ny lafiny ara-politika............................................................................................................. 5

NY FIRENENA MIKAMBANA (ONU) .............................................................................................................................................. 6

I. IREO DINGANA NANANGANANA SY NIFORONAN’NY FIRENENA MIKAMBANA (ONU) ...................................... 6

II. NY TANJON’NY FIRENENA MIKAMBANA (ONU) ............................................................................................. 7
III. NY FOTO-KEVITRY NY FIRENENA MIKAMBANA ............................................................................................. 7
IV. IREO RAFITRA SY VOVONANA AO AMIN’NY FIRENENA MIKAMBANA ............................................................ 7
V. NY TOMBAM-BOKATRY NY FIRENENA MIKAMBANA ...................................................................................... 8
A. Ireo hetsika momba ny fitandroana ny filaminana sy fiarovana ............................................................ 8
B. Ny asan’ny ONU teo amin’ny fanafoanana ny fanjanahan-tany sy ny fanampiana ny andian-tany
fahatelo. ............................................................................................................................................................ 9
D. Ireo hetsika teo amin’ny lafiny ara-toe-karena sy ara-tsosialy .............................................................. 9

NY FIFORONAN’NY VONDRON-TANY SY NY FIVOARAN’NY ADY MANGATSIAKA ................................................................. 10

I- IREO ANTONY NAHATONGA NY ADY MANGATSIAKA .....................................................................................10

A. Ireo fifampiahiahiana teo anivon’ny ngeza roa tonta...........................................................................10
B. Ny faharavan’ny fihavanana ny taona 1947. ........................................................................................10
 II- NY FIFORONAN’IREO VONDRON-TANY ROA MPIRAFY ..................................................................................11
III- NY FIFANANDRINAN’NY VONDRONA ..........................................................................................................11
A- Ny vanim-potoanan’ny fifandonana mahery vaika : 1947 – 1953 ........................................................11

a) Ny olana tany Prague : Février 1948. .......................................................................................................... 11

b) Ny kirizy voalohany tany Berlin : 1948 - 1949 .............................................................................................. 12

a) Ny ady an-trano tany Chine : 1949 .............................................................................................................. 12

b) Ny adin’i Korea : 1950 - 1953...................................................................................................................... 12
d) Ny adin’i Indochine : 1946 - 1954 ................................................................................................................ 12
B- Ny fisindan’ny rahon’ady : 1953 - 1962 (ny firosoana mankany amin’ny filefahana)............................13

a) Ny fiovan’ny mpitondra teo anivon’ny ngeza roa tonta ................................................................................. 13

b) Fampiharana ny « fiaraha-monina tsy misy rahoraho » sy ny « fifandanjan-kery tao anaty horohoro » .......... 13
d) Ny fipoiran’ny Andian-tany faha-telo............................................................................................................ 13
e) Ny fahasahiranan’ny ngeza roa tonta .......................................................................................................... 13
«
a) Ny fandaminana ireo ady tany Azia ............................................................................................................. 13
b) Ireo fitsidihana sy fifanarahana teo amin’ny roa tonta................................................................................... 14
d) Famitram-pihavanana maro tany Eoropa..................................................................................................... 14
e) Ny fifaninanana ara-toe-karena sy ara-teknolojia. ........................................................................................ 14

a) Ny kirizin’ny lakandranon’i Suez : 1956 ....................................................................................................... 14

b) Ny kirizy faharoa tany Berlin : 1958 - 1961 .................................................................................................. 14
d) Ny kirizin’i Kioba : 1962 .............................................................................................................................. 14

NY FILEFAHANA 1962-1975 ....................................................................................................................................................... 15

I- IREO ANTONY NAHATONGA NY FILEFAHANA ................................................................................................15

A. Fahatsapana ny loza mitatao noho ireo fitaovam-piadiana atomika ....................................................15
B. Ny fahasahiranan’ny vondrona tsirairay (fivakisan’ny vondrona) .........................................................15

D. Ny fahazoan’ny hetsika tsy fombana ny atsy sy aroa laka. ...................................................................16

E. Fitsinjovana ny tombon-tsoa ara toe-karena .......................................................................................16
II- IREO ZAVA-NISY MARINA NAMPISEHO NY FILEFAHANA ...............................................................................16
A. Fifanantonana teo amin’i Etazonia sy ny Firaisana Sovietika ................................................................16
B. Ireo fifanarahana ara-tafika ................................................................................................................16
D. Ireo fifanarahana ara-politika hamerenana amin’ny laoniny ny fifandraisana ......................................16

E. Ny fiaraha-miasa ara toe-karena teo anivon’ny vondrona roa tonta. ...................................................17

III- IREO FETRAN’NY FILEFAHANA .....................................................................................................................17
A. Ny adin’i Vietnam (1964 - 1973)..........................................................................................................17
B. Ireo ady nifanandrinan’ny arabo sy jiosy .............................................................................................17
« »

IZAO TONTOLO IZAO TAO ANATIN’NY KIRIZY : 1975 - 1985 .................................................................................................... 18

 I- NY KIRIZY ARA TOE-KARENA .........................................................................................................................18
A. Ireo antony nahatonga ny kirizy ara toe-karena ..................................................................................18

a) Ny dona ara-tsolitany voalohany : Oktobra 1973.......................................................................................... 19

b) Ny dona ara-tsolitany faharoa 1979 - 1980 .................................................................................................. 19
B. Ireo endrika nisehoan’ny kirizy ara-toe-karena....................................................................................19

II. NY ADY MANARA (ADY MANGATSIAKA FAHAROA) 1975-1985 ......................................................................20

A. Ireo antony naharava ny filefahana (antony nahatonga ny ady manara) ..............................................20

B. Ny kirizy iraisam-pirenena nandrity ny ady manara 1975 -1985 ..........................................................21

a) Tany Indochine........................................................................................................................................... 21
b) Tany Proche-Orient .................................................................................................................................... 21

a) Tany Azia................................................................................................................................................... 22
b) Tany Amerika Latina................................................................................................................................... 22
d) Tany Afrika................................................................................................................................................. 22

NY FILEFAHANA VAOVAO NANOMBOKA NY TAONA 1985 NA NY ADY MANARA 1985 ......................................................... 23

I- IREO ANTONY NAHATONGA NY FILEFAHANA VAOVAO ..................................................................................23

A. Ny fahatongavan’i Gorbatchev teo amin’ny fitondrana .......................................................................23
B. Ireo politika anatiny sy ivelany nampiharin’i Gorbatchev .....................................................................23

D. Ny fileferana teo amin’i Reagan tany Etazonia ....................................................................................23

II- IREO ZAVA-NISY NAMPISEHO NY FILEFAHANA VAOVAO. ..............................................................................24
A. Fiverenan’ny fifampidinihana mikasika indray ny fampihenana ny fiadiana mahery vaika (fifanarahana
ara-tafika) .........................................................................................................................................................24

B. Fandaminana ireo ady tamin’ny faritra maro ......................................................................................24

III- IREO ENDRIKA HAFA NAMPISEHO NY FIHAVAOZANA TETO ANIVON’IZAO TONTOLO IZAO ...........................24
A. Faharavan’ny demokrasia entim-bahoaka tany Eoropa Atsinanana .....................................................25
B. Ny faharavan’ny kaominisma maneran-tany .......................................................................................25
 D. Ny lamina vaovao maneran-tany nanomboka ny taona 1991 ..............................................................25
E. Ny fetran’ny filefahana vaovao ...........................................................................................................26
IV. NY RIVO-BAOVAON’NY DEMOKRASIA TANY AMIN’NY ANDIANTANY FAHATELO ..........................................26
A. NY TSY FAHAFAHANA NAMETRAKA DEMOKRASIA...............................................................................26
B. NY FAHASAROTAN'NY FIZORANA MANKANY AMIN’NY DEMOKRASIA ..................................................27

NY FANILIHANA NY FANJANAHANTANY NANOMBOKA NY TAONA 1945 SY NY FIPOIRAN’NY ANDIANTANY FAHTELO .... 27

I. IREO ANTONY NAHATONGA NY FANILIHANA NY FANJANAHANTANY .............................................................27

A. IREO ANTONY AVY ANY IVELANY.........................................................................................................27

B. IREO ANTONY AVY AO ANATINY..........................................................................................................28

II. IREO DINGANA SY ENDRIKIN’NY FAMOTSORANA NY ZANATANY ..................................................................29

A. IREO DINGANA ...................................................................................................................................29

B. NY ENDRIKA NISEHOAN’NY FAMOTSORANA NY ZANATANY ................................................................29

a) Ny famotsorana ny zanatany Frantsay Indochine (1946 - 1954) ................................................................... 29

b) Ny famotsorana an'i Algérie : ...................................................................................................................... 29

a) Ny famotsorana ireo zanatany Anglisy ........................................................................................................ 29

b) Ny famotsorana ny zanatany Frantsay tany Maghreb ; Maroc sy Tunisie...................................................... 30

III. NY FIPOIRAN’NY ANDIANTANY FAHATELO...................................................................................................30

A. NY FIVORIANA TANY BANDOENG : Aprily 1955 ...................................................................................30
B. NY FAHATERAHAN’NY “TSY MOMBA NY ATSY NA NY AROA” ...............................................................31
D. IREO KILEMANY ..................................................................................................................................31

NY FIZORAN’I MADAGASIKARA TANY AMIN’NY FAHALEOVANTENA .................................................................................... 31

I. NY FIHETSIKETSEHANA TAMIN’NY 1947 ........................................................................................................31

A. Ny fototra nipoiran’ny fikomiana tamin’ny 1947 .................................................................................31

B. Ny fihetsiketsehana tamin’ny marisa 1947 ..........................................................................................32

II. NY FIZORANA NANKANY AMIN’NY FAHALEOVANTENA : NIANDALANA .........................................................33
A. Ny lalàna lasitra (loi cadre) : 23 jona 1956 ...........................................................................................33
B. Ny fikambanam-be frantsay (communauté française) : 28 septamhra 1958.........................................33
D. Fahaleovantena ao anatin’ny fiaraha-miasa : 26 jona 1960 .................................................................33
NY TONTOLO ANKEHITRINY : FIFANOHERANA SY TSY FITOVIANA ...................................................................................... 38

I. NY FIFANOHERANA EO AMIN’NY TAVARATRA SY NY TATSIMO ......................................................................38

A. Ny fanondro ara-politika.....................................................................................................................38
B. Ny fanondro ara-toe-karena ...............................................................................................................38

D. Ireo endrika nisehoan’ny firoborobon’ny fifanakalozana ara- barotra .................................................39

E. Ireo tendro sy ny lalam-barotra lehibe amin’ny varotra eran-tany .......................................................40

a) Ho an'ny vokatra akora angovo ................................................................................................................... 40

b) Ho an'ny vokatra ara-pambolena ................................................................................................................ 40
d) Ho an'ny vokatra voahodina........................................................................................................................ 41
E. Ireo olan’ny varotra eran-tany ............................................................................................................41
II. NY FIFANDRAISANA ERAN-TANY ..................................................................................................................41
A. Ireo endriky ny fanjakazakana ara-toe-karena ataon’ny tavaratra amin’ny tatsimo..............................41

B. Ireo endrika sy ireo olan’ny fanampiana iraisam-pirenena...................................................................43

IREO IVO TOERANA MATANJAKA INDRINDRA ERAN-TANY ................................................................................................... 44

I. NY “TRIADE” : IVO TOERANA MANOSIKA NY FAMPANDEHANANA NY TOE-KARENA ERAN-TANY ....................44

A. Tendro telo mitovy manana toe-Karena mifampiditra .........................................................................44
B. Tendro Telo miray hina ary loha-laharana eran-tany ...........................................................................44
D. Tendro Telo ivo toeran’ny fanapahan-kevitra eran-tany......................................................................44

JAPANA ...................................................................................................................................................................................... 44

I. NY FIAKARAN’NY FIRENENA VAOVAO MATANJAKA .......................................................................................45

II. IREO FANONDRO MANEHO NY FIROBOROBONA NA NY TANJAK’I JAPANA ....................................................45
A. Ny fahombiazana ara-indostria ...........................................................................................................45

a) Ny fahombiazan'ny rafitra ara-toe-karena Japoney : NY KAPITALISMA ....................................................... 45

b) Ny safidy fampandrosoana ny indostria ambony sanda mitaky teknolojia avo lenta ...................................... 46
d) Ny mpiasa Japoney .................................................................................................................................... 46
e) Ny fandaminana ny toerana nanorenana ny indostria .................................................................................. 46

a) Ny Indostria manamboatra fiarakodia .......................................................................................................... 47

b) Ny indostria elektronika .............................................................................................................................. 47
B. Ny fahombiazana ara-barotra .............................................................................................................47

D. Ny tanjaka ara-bola ............................................................................................................................48

III. NY FETRAN’NY TANJAK’l JAPANA.................................................................................................................48
A. Sakana ara-boajanahary .....................................................................................................................48
B. Sakana ara-toe-karena........................................................................................................................48
 D. Bitika ara-politika ...............................................................................................................................48

NY VONDRONA EOROPEANA NA V.E ....................................................................................................................................... 49

I. IREO DINGANA TAMIN’NY FIFORONANY .......................................................................................................49

II. IREO FEPETRA MANEHO NY TSY FANDROSOANA ..........................................................................................49
III. NY TANJAKA SY NY ZAVA-BITA TSARA INDRINDRA V.E .................................................................................50
A. Ny fananana politika iombonana ........................................................................................................51
B. Ny V.E foibe ara-toe-Karena................................................................................................................51
D. Ny VE manana fahefana manapakevitra .............................................................................................51
E. Tendro hita taratra eran-tany .............................................................................................................52
III. IREO OLANA NA NY FAHALEMEN’NY V.E......................................................................................................52

ETAZONIA VOALOHANY EO AMIN’NY TANJAKA ERAN-TANY ................................................................................................ 52

I. NY HARENA AMERIKANA ..............................................................................................................................53

A. Ny tontolo voajanahary ......................................................................................................................53

a. Any Atsinanana : APPALACHES................................................................................................................. 53

b. Eo Afovoany : Lemaka Lehibe..................................................................................................................... 53
d. Any Andrefana : Tendrombohitra Haram-hato.............................................................................................. 53

a) Fifanoherana .............................................................................................................................................. 53
b) Fahasamihafan'ny toe-tany sy ny zava-maniry ............................................................................................ 54
d) Ny Renirano ............................................................................................................................................... 54
B. Tontolo voafehy .................................................................................................................................54

II. NY MPONINA AMERIKANA ...........................................................................................................................55

A. Ny fahasamihafan’ny mponina Amerikana ..........................................................................................55

a) Ny Indiana na Amerindiana......................................................................................................................... 55
b) Ny Fotsy Hoditra ........................................................................................................................................ 56
d) Ny Mainty Hoditra....................................................................................................................................... 56
e) Ireo Mavo Hoditra....................................................................................................................................... 56
f) Ireo Hispanika ............................................................................................................................................. 56
B. Ny toetran’ny mponina Amerikana .....................................................................................................56

a) Ny firafitry ny tanan-dehibe ......................................................................................................................... 57

b) Ny fitangoronan'ny tanàn-debibe................................................................................................................. 57

III. NY TOE-KARENA AMERIKANA......................................................................................................................58

A. Ny firafitry ny toekarena : ny kapitalisma Amerikana ..........................................................................58

B. Ny fambolena Amerikana ...................................................................................................................59

 a) Ireo fototra ara-boajanahary........................................................................................................................ 59
b) Ireo fototra ara-teknika................................................................................................................................ 59

D. ireo fepetra ara-demografika sy ara-tsosialy maneno ny tsy fandrosoana ...........................................61

E. Ny indostria Amerikana.......................................................................................................................62

a) Ny tanjaky ny indostria Amerikana .............................................................................................................. 62

b) Ireo orinasa matanjaka ............................................................................................................................... 63

a) Tsy fahampian'ny akora sy ny angovo......................................................................................................... 63

b) Ny fihemoran'ireo Indostria tranainy ............................................................................................................ 63
d) Ny fifaninanana eo amin'ny tsena iraisam-pirenena ..................................................................................... 63

a) Fanovana teo amin'ny seha-pamokarana .................................................................................................... 64

b) Fiovana ara-jeografika ................................................................................................................................ 64
E. Ny varotra Amerikana .........................................................................................................................64
VI. NY FANJAKAZAKAN’I ETAZONIA ERAN-TANY ...............................................................................................65
A. Ny fanjakazakana ara-bola sy ara-toe-karena ......................................................................................65
B. Ny fitaovam-piadiana maintso ............................................................................................................65
D. Ny fanjakazakana ara-politika sy ara-tafika .........................................................................................66

E. Fanjakazakana ara-diplaomatika sy ara-kolontsaina ............................................................................66

B. Ireo fepetra ara-toe-karena maneho ny tsy fandrosoana.....................................................................67

a. Ny fambolena ............................................................................................................................................. 67
b. Ny Indostria ................................................................................................................................................ 68

D. Ireo fototry ny tsy fandrosoana ..........................................................................................................68

E. Ny fifanoherana eo amin’ny tavaratra sy tatsimo ................................................................................69

NY FIFANAKALOZANA SY NY FIFANDRAISANA ERAN-TANY ................................................................................................. 70

I. NY FIFANAKALOZANA ERAN-TANY ................................................................................................................70

A. Ny fanalalahana ny fifanakalozana; .....................................................................................................70
B. Ny fananganana ireo vondrona ara-toe-karena isam- paritra...............................................................71

D. Ny fiovana teo amin’ny fitanterana iraisam-pirenena..........................................................................72

E. Ny fivoaran’ny informatika sy ny fitaovam-pifandraisan- davitra .........................................................72
F. Ny Marorantsana na ny FMN (Firmes Multinationales) ........................................................................72
FAMINTINANA
TANTARA - JEOGRAFIA
TANTARA

TOMBAM-BOKATRY NY ADY LEHIBE FAHAROA

Nifarana ny taona 1945 ny ady tamin’ny fandresen’ny Allié sy ny faharesen’ny Axe

1) Teo amin’ny lafiny mponina

- Marobe ireo maty : 50-60 tapitr’isa
- Aman’apitr’isan’ireo nitondra takaitra, kamboty ary maty vady
- Tsy nifandanja intsony ny isan’ny vavy sy ny lahy, ny beantitra sy ny tanora
- 30 tapitr’isa no isan’ny olona nafindra toerana nohon’ny antony samihafa

2) Teo amin’ny lafiny materialy

- Marobe ny faharavan-javatra : fotodrafitr’asa an tanan-dehibe sy ara toe-karena.
- Fivoarana lehibe teo amin’ny siansa sy teknika noho ireo voka-pikarohana maro vita nandritra ny ady

3) Teo amin’ny lafiny toekarena

- Nikorosy fahana ny toekarena eoropeana ; nitotongana ny famokarana teo amin’ny indostria sy fambolena, nisavosa ny
trosa, lasa niankin-doha tamin’ny amerikana
- Firoboroboan’ny toekaren’ireo tany tsy voakasiky ny ady toa an’i Etazonia, kanada

4) Teo amin’ny lafiny politika

- Faharavan’ny tanjak’ireo firenena eoropeana
- Fihozongozonan’ny fanjakazakan’i Eoropa
- Fiovana teo amin’ny sisitanin’ny firenena eoropeana
- Firosoana amin’ny fanafahan-janatany
- Fisandratan’ireo firenena vaovao nitombo tanjaka : Etazonia sy ny firaisana sovietika

5) Teo amin’ny lafiny moraly

- Fikorontanan-tsaina lalina nateraky ny fahitana ireo habibiana niseho nandritra ny ady
- Fahazoan’ny fadalàna fandriampahalemana vahana ; nisongadina ny fananganana ny ONU

LAMINA VAOVAO IRAISAM-PIRENENA TAORIAN’NY ADY

1) Fifandanjan-kery vaovao
- Fitotonganan’i Eoropa : elle a perdu les fondements de sa puissance et de sa domination mondiale.
- Ny fahamafisan’ny tanjaka amerikana : izy no firenena nahazo tombony indrindra taminb’ny ady
- Ny fisandratan’ny firaisana sovietika : lasa firenena matanjaka nohon’ny valisoa sy voninahitra azony taorian’ny ady.

2) Ny famerenana an’izao tontolo izao tamin’ny laoniny teo amin’ny lafiny politika
Ireo fifanarahana teo amin’nireo firenen-dehibe pandresy no fototra.
a) Ny fihaonana tany Yalta (4-11 Febroary 1945)
- Ireo mpandray anjara: Staline; filoham-panjakana sovietika, Roosevelt; Filoha amerikana, Churchill; Praiministra Britanika
- Ireo fehin-kevitra tapaka : fizarana an’i Alemaina ho fari-pifehezana efatra (amerikana, sovietika, frantsay, britanika), fanatanterahana
fifidianana malalaka sy demokratika tany eoropa, fandaniana ireo sori-dalana lehibe hampijoroana ny ONU.

b) Ny fihaonana tany Potsdam (17 Jolay- 2 Aogositra 1945)

- Ireo mpandray anjara: Staline; filoham-panjakana sovietika, Truman; Filoha amerikana, Atlee; Praiministra Britanika
- Ireo fehin-kevitra tapaka : fampiharana ireo fehin-kevitra tapaka tany Yalta: fizarana an’i Alemaina fanasaziana ireo manampahefana
nazi, famongorana ifotony ny nazisma…

3) Ny fanarenana ny toekarena eran-tany

- Ny fifanarahan’i Bretton Woods ny taona 1944 : fametrahana rafitra ara-bola iraisam-pirenena vaovao tamin’ny
famerenana ny volamena hoenti-mamaritra ny sandam-bola. Tapaka tao fa ny dollar no vola iraisam-pirenena.
- Fandaminana ny rafitry ny fifanakalozana ; ny fifanarahana GATT : fanalalahana ny fifanankalozana tamin’ny fanalana ireo
sakantsakana samihafa teo anivon’ny fandraharahana sy ireo fomba fanao tsy mendrika teo aminb’ny varotra.
- Fametrahana rafitra famatsiam-bola tamin’ny alalan’ny fananganana ny BIRD mba hamatsiam-bola ireo tetik’asa
fanarenana ny ady sy fampandehanana amin’ny laony ny toekaren’ireo firenena rotiky ny ady.

1
 NY FIRENENA MIKAMBANA : ONU

1) Ireo dingana tamin’ny fananganana ny ONU

 Satan’i Atlantika (14 Aogositra 1941) ; tolo-kevitr’i Churchill sy Roosevelt ny amin’ny fametrahana rafitra momba ny
filaminanana.
 Fanambarana ny firenena mikambana nataon’ireo firenena Alie 26 ny 1 Janoary 1942.
 Fihaonana tany Dumbarton Oaks (septembre-octobre 1944) : famolavolana ny rafitry ny fikambanana
 Fihaonana tany Yalta (Febroary 1945): nankatoavin’ny telo tonta ireo sori-dalana lehibe hitondrana ny fikambanana sy ny filàna azy.
 Satan’ny firenena mikambana (26 Jona 1945) : niorina tamin’ny fomba ofisialy ny firenena mikambana rehefa nolanian’ireo fanjakana 50
nivory tany ny sata mifehy azy.

2) Ny foto-kevitry ny firenena mikambana

Araka ny sata dia :
 Fitoviana ara-piandrianana eo amin’ny firenena mpikambana
 Famahana am-pilaminana ireo fifanolanana sy ady iraisam-pirenena
 Ny tsy fitsabahana amin’ny raharaha anatin’ny fanjakana iray.

3) Ireo tanjon’ny firenena mikambana

AHITANA FIKAMBANANA IRAISAM-PIRENENA MARO EO ANIVON’NY ONU : SAMY MANANA NY ANJARA ASA TANDRIFY AZY IZY IREO.
Arakan ny rafitra sy ny satan’ny fikambanana dia :
 Fitandroana ny fandriampahalemana sy ny filaminana maneran-tany
 Fampiroboroboana ny fifandraisana ara-piralahiana eo amin’ny firenen-drehetra ao anatin’ny fanajana ny fitovian-jon’ny vahoaka sy ny
fahalalahanay
 Fampanjariana ny fiaraha-miasa iraisam-pirenena amin’ny famahana ireo olana ara toe-karena, sosialy, kolontsaina ary eo amin’ny maha-
olona
 Fampanajana ny zon’olombelona sy ny fahafahana fototra
 Fijoroana ho sehatra hampirindra ny ezaky ny firenen-drehetra ho amin’ny tanjona iombonana

4) Tombam-bokatry ny ONU
a) Ireo hetsika momba ny fitandroana ny filaminana sy fiarovana
Ara-tafika na rara-pifanarahana ny fizotrany.
Saika nahitana fahombiazana maro ny hetsiky ny firenena mikambana, satria nahavita namaha olana maro izy.
- Teo amin’ny fisorohana ny disadisa sy fandaminana ireo ady, dia nitombo hatrany ireo hetsika mba hampanjakana ny filaminana. Ohatra ny
fampitsaharana ny adin’i Iran sy i Irak ny taona 1988, ny ady tany amin’ny « golfe persique » ny taona 1991, ny fampitsaharana ny ady an-
trano tany Mozambika ny taona 1992-1994 ary ny tany Somalie 1992-1995…
- Nahavita asa fanelanelanana maro ihany koa ny firenena mikambana. Singanina amin’izany ny filefahana teo amin’I Etazonia sy ny firaisana
Soviétika ny taona 1985-1989, ny fampifanantonana sy fampihavanana ireo mpifanandrina toy ny tany congo ny taona 1997…

Betsaka ihany koa ireo tsy fahombiazan’ny firenena mikambana teo anivon’io sehatra io :
- Tsy nilamina mihintsy izao tontolo izao hatramin’ny nisian’ny ONU. Nandritra ny Ady Mangatsiaka, dia tsy nahavita ny asany mihintsy izy
satria ny ngeza roa tonta no nifehy sy nanakorontana izao tontolo izao. Ankehitriny, dia misy ireo ady maro samihafa maneran-tany sy ireo
hetsika manohintohina ny filaminana toy ny : ady an-trano aty afrika, ny firongatry ny asa fampihorohorona…
- Tsy dia voahaja ary mahatonga fifanolanana ireo fanelanelanana, famahan’olana ary nireo soso-kevitry ny ONU.
- Tsy vitan’ny firenena mikambana ny manafoana ny fitaovam-piadiana sy ny fihazakazahana amin’izany toy ny fanamboarana fitaovam-
piadiana atomika.

b) Ny asan’ny ONU teo amin’ny fanafoanana ny fanjanahan-tany sy ny fanampiana ny andian-tany fahatelo.

Nanafaingana ny fahazoan’ireo tany voazanaka sy teo ambany fifehezan’ny eoropeanina fahaleovan-tena ny ONU
- Nitana anjara asa voalohany izy tamin’ny fanafoanana ny fanjanahan-tany tamin’ny fanambaran’ny Fivoriam-be ny zon’ireo tany voazanaka
hanana ny fizakan-tenany ny 16 Desambra 1956.

- Ny 14 Desambra 1960, dia lasa sehatra fanamelohana ny fanjanahan-tany ny ONU satria nanome rariny ireo hetsika ho amin’ny fahafahana
teo anivon’ny tany voazanaka.

c) Ireo hetsika teo amin’ny lafiny ara-toe-karena sy ara-tsosialy

Maro ireo hetsika nahatsapana fahombiazana

Nahavita namaha olana iraisam-pirenena maro ny ONU : fampihenana ny isan’ny tsy mahay mamaky teny sy manoratra (UNESCO), famahana ny
olana ara-tsakafo nanerana ny firenena maro (FAO), fampidirana olona maro ho eo amin’ny sehatry ny asa (OIT), fahazoan’ireo firenena maro
fampandrosoana ara-toe-karena (PNUD)…

Mibaribary ireo tsy fahombiazana teo amin’ny lara-toe-karena sy sosialy ;

Ny mbola fisian’ireo olana iraisam-pirenena maro no porofo fa tsy nahatanteraka ny tanjony ireo fikambanana maro eo anivon’ny ONU.

2
 NY FIFORONAN’NY VONDRON-TANY SY NY FIVOARAN’NY ADY MANGATSIAKA

Ny ady mangatsiaka dia fifanandrinana na ady an-kolaka teo amin’ny ngeza roa tonta izay niseho tamin’ny fifandonana ara-poto-
kevitra, hazakazaka amin’ny fanefena fitaovam-piadiana ary ireo kirizy iraisam-pirenena.

1) Ireo antony nahatonga ny ady mangatsiaka

a) Ny fifampiahiana teo anivon’ireo mpiara-dia taloha

Ny tsy fifampitokisana teo amin’i Etazonia sy ny firaisana sovietika no antony naharava ny firaisankina lehibe.

 Nampiahiahy ny sovietika ny fananan’i Etazonia fiadiana atomika, ny firosoany amin’ny fandraisana anjara andraikitra eto
anivon’izao tontolo izao. Niampanga ny tandrefana hanao izay maha osa azy ny sovietika.

 Nampiahiahy ny amerikana ny fihanaky ny kaominisma tany Eoropa, ny tsy fanajan’i Staline ny fifanarahana tany Yalta.

b) Ny faharavan’ny fihavanana ny taona 1947

 Ny fijoroan’ny amerikana amin’ny fampiharana ny tsangan-kevitr’i Truman (Martsa 1947) izay nikendry ny fanakanana ny
kaominisma tany Eoropa tamin’ny alalan’ny drafitra Marshall Juin 1947.

 Nitondra fisaraham-bazana ny fihetsika nasetrin’ny sovietika izany. Nampihatra ny tsanga-kevitra Jdanov (Oktobra 1947) izy
mba hanamafisana orina sy hampielezana ny kaominisma ary nanda ny drafitra Marshall.

c) Ny fiforonan’ireo vondron-tany roa mpirafy: fanamafisana ny vondrona ; fananganana rafitra mifanohitra.

Ny vondrona roa ny ny Tandrefana : Etazonia sy ireo mpiara-dia aminy Tatsinanana URSS sy ireo mpiara-dia aminy
fototra ideolojika
(Kapitalista) (Kaominista na Sosialista)

Demokrasia liberaly mifototra amin’ny fanajana Demokrasia entim-bahoaka mifototra amin’ny

Rafitra ara-politika
ny fahasamiafan-kevitra fifehezan’ny antoko tokana

Rafitra ara toe-karena Ny fanalalahana ara toe-karena Toekarena fehezina sy tantanan’ny fanjakana

Ireo vondrona ara toe-

OECE(1948), CECA (1951) CEE (1957)… COMECON na CAEM
karena

Ireo vondrona ara-tafika OTAN (1949), ANZUS (1951), OTASE (1954)… Dinan’i Varsovia (1955)

2) Ny fivoaran’ny ady mangatsiaka

Nizara ho vani-potoana roa ny ady mangatsiaka 1947-1962. Ny taona 1947- 1953; vanim-potoana nampamaivay ny ady. 1953-1962;
vanim-potoanan’ny fiaraha-monina tsy misy rahoraho. Amin’ny akapobeny dia ny fifafinanana tamin’ny fanamboarana fitaovam-
piadiana, fifaninanana maka firenena piara-dia ary ireo kirizy no nanamarika io ady io.

A- Ireo kirizy goavana tany Eoropa sy tany Azia 1947-1953

a) Ny olana tany Prague 1948 :

 Antony: Faneken’ny filohan’i Tchécoslovaquie Benes ny hanampian’ny amerikana azy tamin’ny alalan’ny drafitra Marshall.

 Endrika nisehoany : fanonganan’ny sovietika ny mpitondra tany Tchecoslovaquie tamin’ny alalan’ny fandefana tafika.

 AFiafarany : Tafaverina amin’ny laoniny ny fijoroan’ny rafitra kaominisma tany Tchécoslovaquie.

3
b) Ny kirizy voalohany tany Berlin 1948-1949 :

 Antony : Tsy fankasitrahan’ny sovietika ny fanambaran’ny Tandrefana ny fari-piadidiany

 Endrika nisehoany: fanaovan’ny sovietika fahirano an’i Berlin Andrefana izay novalian’ny amerikana tamin’ny tetezana
an’habakabaka.

 Fiafarany : ny fizaran’i Alemaina ho firenena roa : RFA sy RDA

c) Ny ady tany Indochine ; 1946-1954 :

 Antony : ny fanohanan’i URSS sy i Chine ny tolom-panafahanan’ny vahoaka nitaky ny fahaleovan-tena tamin’ny frantsay.

 Endrika nisehoany : Ady naharitra valo taona nifandonan’ny frantsay ; notohanan’ny Etazonia sy ny mpitolona tany
Indochine.

 Fiafarany : faharesen’i Frantsa, fahaleovantenan’i Indochine ary fizaran’i Vietnam ho roa.

d) Adin’i Korea : 1950-1953 :

 Antony: fanafihan’i Korea avaratra ; kaominista an’i Korea Atsimo ; kapitalista,

 Endrika nisehoany : fifandonana ara-tafika teo Korea avaratra ; notohanan’i URSS sy i Chine sy i korea Atsimo ; nampian’ny
tafika amerikana mivantana.

 Fiafarany : filavoana lefona tany pan Mun Jon teo amin’ny mpifanandrina roa tonta.

B- Ny fisindan’ny rahon’ady : 1953-1962

a. Antony :

- Ny fahafatesan’i Staline sy ny fialan’i truman teo amin'ny fitondrana

- Ny fampiharana ny fifandanjan-kery tao anaty horohoro

- Ny fivakian’ny vondrona tsirairay

- Ny fametrahana ny toekarena ho laharam-pahamehana nohon’ny fahasahiranana.

- Ny fipoiran’ny andian-tany faha-telo

b. Fisehony

- Fiafaran’ny adin’i Korea sy Indochine

- Fanomboan’ny fifanantonana teo amin’ny vondrona roa

- Ireo fihaonana teo amin’ny filoha roa tonta

c. Ireo fetrany : ny fitohizan’ireo kirizy

 Ny kirizin’i Suez : 1956

- Antony : famadihan’i Nasser ny lakandranon’i Suez ho fananam-panjakana rehefa tsy nomen’ny tandrefana fanampiana
ara-bola izy tamin’ny tetik’asa goavana tany Egypte ; ny fanamboarana ny tohadranon’i Assouan.

- Endrika nisehoany : fandrahonan’ny frantsay sy ny Anglisy ary i Israel ny hanafika an’i Egypte

- Fiafarany : fitsaharan’ny fanafihana nohon’ny fandrahonan’ny sovietika sy ny fanakanan’ny amerikana ny piara-dia aminy.

4
b) Ireo kirizy teo anivon’ireo demokrasia entim-bahoaka : (en Pologne / Hongrie)

 Antony : tsy fankasitrahan’ny eoropeana ny fanovana nataon’i Khrouchtchev sy ny fiatahany tamin’ny sovietika

 Fisehony : Noravain’ny sovietika tamin’ny alalan’ny fandefana tafika ny finiavan’izy ireo hiataka tamin’ny sovietika.

Ohatra: noravain’ny sovietika tamin’ny fomba feno herisetra ny fikomiana tany Hongrie tamin’ny Novembre 1956.

 Fiafarany : voafehy ireo fikomiana ary voaverin’ny sovietika tamin’ny laoniny ny toe-draharaha (fanarahana azy)

c) Ny kirizy faharoa tany Berlin : 1958 - 1961

 Antony : fiverenan’ny olana tany Alemaina ny fametrahan’i Khrouchtchev ho olana ny fizarazaran’i Berlin.

 Fisehony : nangataka ny fialan’ny tandrefana ny sovietika ary nandroso soso-kevitra ny amin’ny famadihana an’i Berlin ho
tanana afaka sy milamina.

 Fiafarany : fananganana ny rindrin’i Berlin rehefa nanda ny soso-kevitra sovietika ny tandrefana.

d) Ny kirizin’i Kioba :1962: kirizy fara-tampon’ny ady mangatsiaka.

 Antony : tsy fankasitrahan’ny amerikana ny rafita kaominisma tany Kioba / fanohanan’ny sovietika

 Fisehony : fametrahan’ny sovietika fandefana balafomanga manambana ny tany amerikana, fanaovan’ny amerikana
fahirano ny nosy ary fitakiana ny fanalana ny balafomanga.

 Fiafarany : ny fanalan’ny sovietika ny balafomanga taorian’ny andro vitsivitsy izay saika nampifandona mivantana ny roa
tonta.

5
 NY FILEFAHANA : 1962-1975

Taorian’ny kirizin’i Kioba, dia nanatsara ny fifandraisany ny ngeza roa tonta, nifanantona ary nametraka ny filefahana.
1) Ireo antony
 Ara-tafika : ny fahatsapana ny maha loza mitatao ny fiadiana atomika
 Ara-politika : ny fahalemen’ny vondrona
 Ny fivakisan’ny vondrona tsirairay avy noho ireo olana anatiny. (fisarahana teo amin’ny sinoa sy ny sovietika/
fiatahan’ny Frantsay tamin’ny amerikana
 Ny hestika tsy fombana ny atsy sy ny aroa nataon’ny Andian-tany faha telo
 Ara toe-karena : ny vesatra nateraky ny fandaniana tamin’ny fanamboarana fiadiana teo amin’ny toe-karena.
2) Ny endrika nisehoany :

Ireo fifanarahana maro naneho ny fifanantonan’ny roa tonta no nahitana taratra ny filefahana.

 Fametrahana ny « téléphone rouge » ny taona 1963

 Fifanarahana ara-tafika : ireo fifanarahana tany Moscou tamin’ny taona 1963 sy 1968, SALT I tamin’ny 1972

 Fifanarahana ara-politika : Ost politik, fifanarahana tany Helsinky tamin’ny 1975

 Fifanarahana ara toe-karena : ny fiaraha-miasa ara-barotra sy ara teknolojia teo anivon’ny roa tonta.

3) Ireo fetrany
a) Ireo kirizy iraisam-pirenena
 Ny ady tany Vietnam : 1964-1973
 Antony : fanahian’i Vietnam Avaratra (kaominista) an’i Vietnam Atsimo (kapitalista) ho fanitarana ny kaominisma
 Endrika nisehoany:ady lavareny 8 taona nifanandrinan’ny Viêt-Cong (notohanan’ny sinoa sy ny sovietika) sy ny tafika
amerikana sy vietnamiana tatsimo.
 Fiafarany: faharesen’ny amerikana ary fitambaran’ni Vietnam ho iray teo ambany rafitra kaominista.
 Ireo ady nifanandrinan’ny jiosy sy arabo :
 Ady 6 andro (1967) :
 Antony: finiavan’ny arabo (Egypte, Jordanie, Syrie) hanafika an’i israel mba hanafahana an’i Palestine.
 Fisehony : fanafihana mahery vaika nataon’i Israel an’ireo firenena Arabo.
 Fiafarany : Faharesen’ny arabo ary fibodoan’ Israel ireo tany arabo sasany / fandrosoan’ny ONU ny famahana olana 242
 Ny adin’i Kippour (1973) :
 Antony: Finiavan’i Egypte hanery an’i Isrel hanaiky ny ny famahana olana 242 napetraky ny ONU ny taona 1967.
 Fisehony : fanafihan’ny arabo tampoka tamin’ny andro fanaovana fety masina.
 Fiafarany : ny faharesen’ny arabo nohon’ny fanampian’ny tandrefana an’i Israel.
b) Ny kirizy iraisam-pirenena
Nanaratsy ny fifandraisana iraisam-pirenena ny kirizy ara-toekarena satria nanaratsy ny fifandraisana teo anivon’ny samy
firenena ary nampahazo laka ny fifandonanana.
c) Ny fitohizan’ny hazakazaka amin’ny fanamboarana fitaovam-piadiana mahery vaika
Nanokatra lalam-baovao tamin’izany ny fahafehezana teknolojia avo lenta.

6
 IZAO TONTOLO IZAO TAO ANATY KIRIZY 1975-1985

A- NY KIRIZY ARA TOE-KARENA

Namarana ny vanim-potoana firoboroboana ara-toe-karena nanomboka ny taona 1947.
1) Ireo antony nahatonga ny kirizy ara toe-karena
- Ny fihenan’ny sandan’ny vola dollar nanomboka ny taona 1971
- Ireo dona ara-tsolitany (fifohazan’ny tany arabo sy ny fampiasana ny soli-tany ho fitaovam-piadiana)
Nahatonga ny kirizy ara-toe-karena mafy ny fidanganan’ny vidin’ny solitany indroa mifanesy
2) Ireo endrika nisehoan’ny kirizy ara-toe-karena
Nisedra mafy kirizy ara-toe-karena ireo firenena Tandrefana.
- Ny fihenan’ny fitombo ara toe-karena
- Ny kirizy teo anivon’ny orin’asa (kirizy ara-indostria)
- Ny kirizy ara-barotra
- Ny kirizy ara-tsosialy
- Ny fitombon’ny tsy fananan’asa

B- NY KIRIZY ARA-POLITIKA : ADY MANGATSIAKA FAHAROA / ADY MANARA

Nahazo laka teo anivon’ny fifandraisana iraisam-pirenena indray ny fifandonana.
1) Ireo antony (ireo antony naharava ny filefahana)
 Ny kirizy ara toekarena
 Nahatonga ny fihemoran’ny Tandrefana teo amin’ny sehatra iraisam-pirenena
 Nanamafy ny tsy fifampitokisana sy ireo fifandrafiana teo amin’ny Tandrefana sy Tatsinanana
 Ny politika fanitaranana nataon’ny sovietika
 Fanitarana ny kaominisma tany amin’ny Andian-tany fahatelo
 Fiparitahan’ny tafika sovietika manerana ny vazan-tany.
 Fiveranana amin’ny fanamboarana fitaovam-piadiana mahery vaika.
 Ireo valin-kafatry ny Amerikana
 Fampitsaharana ny varotra varim-bazaha tamin’ny sovietika.
 Fisomparana ny lalao olympuka tany Moskoa ny taona 1980
 Tsy fanasoniavana ny fifanarahana SALT II ny taona 1979
 Fanafihana ara-diplomasia : fampihavanana an’i Egypte sy Israel (fifanarahana tany Camp David)
 Fanohanana ireo mpanohitra ny kaominisma tany Amerika Atsimo.
 Ny fifakivakisan’ny vondrona: niteraka endrim-pifandonana maro.
 TANDREFANA: fifaninanana ara-barotra / fifandonan’ny samy firenena tandrefana
 TATSINANANA : fisaraha-bazana teo amin’ny sinoa sy sovietika / fanakianan’ny mpiray vondrona ny toekarena
kaominisma ho tsy mahomby.

2) Endika nisehoan’ny ady manara

2-1 Fiverenan’ireo kirizin’ny ady mangatsiaka
 Fifandonana teo anivon’ny samy mpiray vondrona
 Fifandonana teo amin’ny Tadrefana sy Tatsinanana
a) Fiverenan’ny ady tamin’ny faritra efa nisy ady teo aloha

 Ny olana tany Indochine (TATSINANANA # TATSINANANA)

 Nahatonga ady an-trano tany Vietnam ny fametrahana rafitra kaominista manerana ny firenena; nahatonga ny maro
hitsoa-ponenana hiala an’I Vietnam.
 Nahatonga fisaraham-bazana teo amin’i Vietnam sy i Cambodge ary teo amin’ny Vienam sy i Chine ary teo amin’i Chine
sy i URSS ny fanafihan’ny Vietnam an’i Cambodge ho fanonganana ny Khmers rouge.
 Ireo olana tany Proche Orient (TATSINANANA #TANDREFANA)
 Niatahan’ireo firenena arabo namany i Egypte izay nifanaraka tamin’i Israel ary maty nisy namono i Sadate ny taona 81

7
  Notafihin’i Israel i Liban hamongorana ny OLP
 Hita nanerana ny faritr’I Proche-Orient ireo ady maro samihafa.

b) Ireo faritra vaovao nihitaran’ny ady

b1 : Tany Azia
 Ny olana tany Afghanistan 1979-1989 (TATSINANANA #TANDREFANA)
- Antony : Tsy fankasitrahan’ny mponina sy ny moujahiddins ny rafi-pitondrana kaominisma.
- Fisehony : firotsahana an-tsehatry ny sovietika hamotika ireo mpikomy (moujahiddins) notohanan’i Etazonia sy i Pakistan
- Fiafarany : ny fialan’ny tafika sovietika ny taona 1989 no nampitsahatra ny ady.

 Ny olana tany Moyen-Orient (1979-1988)

- Antony :fankahalan’ny mpitondra vaovao tany Iran an’i Etazonia sy ny fanasokajiana azy ireo ho « devoly lehibe ».
nanehoany izany ny fakana an-keriny ireo olon’ny masoivoho amerikana sy ny fanaovana hetsika fampihorohorona tany
amin’ny firenena tandrefana.
- Fiafarany : fanohanan’ny Amerikana, Sovietika, Eoropa, arabo sasany an’i IRAK (mpanohitra ny asa fampihorohoroana)
tamin’ny adin’i IRAN sy i IRAK.

b2 : tany Amerika Atsimo (TATSINANANA #TANDREFANA)

 Fanohanan’ny sovietika ny fitondrana sandiniste tany Nicaragua ; fanohanan’ny amerikana ny Contras, mpanohitra ny
Sandiniste.
 Fanampian’ny amerikana ny fanonganam-panjakana nataon’i Général Pinochet tany Chili ho fanonganana ny mpitondra
kaominista.

b3 : Tany Afrika : Ireo ady an-trano tany Mozambika sy Angola teo amin’ny mpomba ny roa tonta.

- Antony : tsy fankasitrahan’ny amerikana ny fametrahana ny rafitra kaominisma tany Angola sy Mozambika taorian’ny
fahazoan’izy ireo fahaleovan-tena.
- Fisehony:
 Fifanandrinana mivantana teo amin’ny MPLA ; Antoko mpitondra tany Angola, kaominisma izay nampian’i URSS sy
i Kioba sy ny antoko mpanohitra UNITA izay notohanan’ny amerikana.
 Ady mivantana teo amin’ny FRELIMO; Antoko mpitondra tany Mozambika, kaominisma izay nampian’i URSS sy i
Kioba sy ny antoko mpanohitra RENAMO izay notohanan’ny amerikana.
- Fiafarany: fifanantonan’ireo mpifanandrina tamin’ny fanapahana marimaritra iraisana.

2-2 Hazakazaka teo amin’ny fanamboarana fitaovam-piadiana

 Ny kirizin’ny Euromissiles
 Fametrahan’ny sovietika ireo balafomanga nokleary SS20 tany Eoropa Atsinanana ny taona 1977
 Fananganan’ny Amerikana ny Pershing II tany Eoropa Andrefana ny taona 1983

 Tetik’asa IDS nataon’ny amerikana

 Paik’ady ara-tafika novinavinain’ny amerikana ny hametrahanaa fiarovana an’habakabaka ho fiarovana azy ireo
manoloana ny mety ho fitifirana ara-balafomanga sovietika ny taona 1983.

8
 NY FILEFAHANA VAOVAO NANOMBOKA NY TAONA 1985

1) Ireo antony nahatonga ny filefahana vaovao

 Ny fahatongavan’I Gorbatchev teo amin’ny fitondrana
Olon’ny fanovana, nohavaoziny ny rafitry ny kaominisma sovietika ary nataony laharam-pahamehana ihany koa ny fanomezana aina indray ny
fiaraha-miasa sy ny filefahana maharitra amin’ny Tandrefana.
 Ireo politika anatiny sy ivelany nampiharin’I Gorbatchev
a- Ireo politika anatiny
Nanamora ny filefahana vaovao ny politika anatiny nampiharin’I Gorbatchev: fampiharana ny Perestroika sy ny Glasnost
b- Ireo politika ivelany
Fanomezana lanja ny fisokafana, fihavanana amin’ny sy ny fiaraha-miasa amin’ny Tandrefana.
 Ny fileferana teo amin’I Reagan tany Etazonia
Nanoloana ny fahasahiranana ara-toe-karena, dia nilefitra I Reagan, ka nampiseho fahavononana tamin’ny fifanantonana indray an’I Moskoa.

2) Ireo zava-nisy nampiseho ny filefahana vaovao.

 Fiverenan’ny fifampidinihana mikasika indray ny fampihenana ny fiadiana mahery vaika (fifanarahana ara-tafika)
 Fifanarahana tany Genève ny taona 1985
 Fifanarahan’ny FNI; Martsa 1987
 Fifanarahana START I: 1991
 Fifanarahana START 2: 1992
 Fandaminana ireo ady tamin’ny faritra maro
 Tany Azia afovoany Atsinanana
 Fiafaran’ny adin’I Iran sy Irak: 1988
 Fiverenan’ny fifampirarahana teo amin’ny Israeliana sy Palestiniana
 Fiverenan’ny fifampirarahana teo amin’ny Israeliana sy Palestiniana
 Tany Azia
 Fiafaran’ny ady tany Afghanistan: 1989
 Fiafaran’ny olana tany Cambodge
 Tany Afrika
 Fiafaran’ny ady an-trano tany Angola: 1991 sy tany mozambika ny taona 1992
 Tany Amerika afovoany
 Nanomboka nifampidinika ny sandiniste sy ireo contras; izay mpifanandrina fototra nampikorontana tany Nicaragua.

3) Ireo endika hafa nampiseho ny fihavaozana teto anivon’izao tontolo izao

 Ny faharavan’ny tontolo kaominista: fiafaran’ireo demokrasia entim-bahoaka tamin’ny 1988, ny faharavan’ny rindrin’I
Berlin ny taona 1989..
 Ny faharavan’ny firaisana sovietika: Fitsanganan’ny CEI, Fametrahampialan’I Gorbatchev
 Fiafaran’ny ady mangatsiaka: I Etazonia no hany sisa firenen-dehibe mifehy izao tontolo izao.
 Ny fahazoan’ny demokrasia vahana taty afrika
 Taorian’ny faharavan’ny kaominisma, dia nisafidy malalaka ny rafitra demokratika ny afrikana.
 Tany Afrika Atsimo, dia nanamarika ny fampanjakana ny demokrasia sy nu fanajana ny zon’olombelona ny fanafahana
an’I Nelson Mandela tany am-ponja ny 11 Febroary 1990 sy by fanafoanana ny Apartheid

4) Ny lamina vaovao maneran-tany nanomboka ny taona 1992

 I Etazonia no hany firenen-dehibe tokana mifehy izao tontolo izao teo amin’ny lafiny rehetra: “mpitandro filaminan’izao tontolo
izao”
 Nahazo vahana maneran-tany ny ny fanatontoloana sy ny fanalalahana ara toe-karena
 Lasa fikambanana manan-danja maneran-tany ny ONU amin’ny fitandroana ny filaminana maneran-tany sy ny famahana ireo
olana iraisam-pirenena.
 Ny demokrasia malalaka no rafitra politika maodely maneran-tany.
5) Ny fetran’ny filefahana vaovao
Ny fitohizan’ireo ady tamin’ny faritra maro maneran-tany sy ireo hetsika manohintohina ny filaminana
 Ny fahazoan’ny fampihorohoroana iraisam-pirenena laka teto anivon’izao tontolo izao
 Fifandonana sy herisetra nanjaka tamin’ny faritra maro maneran-tany.; adin’I Golfe 1991, ady an-trano maro tany Afrika…

9
 NY FANAFAHANJANATANY SY NY FIPOIRAN’NY ANDIAN-TANY FAHATELO

A- NY FANAFAHANJANATANY
1) Ireo antony

a) Ireo antony teo anivon’ny zanatany

 Ny fahatongava-tsainan’ireo zanatany nanoloana ireo voka-dratsin’ny fanjanahan-tany

 Ny fitsipahana ny rafi-panjanahana tamin’ny alalan’ireo tolom-panafahana mba ahazoana fahaleovan-tena toy ny FLN tany
Algérie, MDRM tany Madagasikara.

b) Ireo antony iraisam-pirenena

 Ny faharavan’ireo firenena mpanjanaka taorian’ny ady lehibe faharoa.

 Ny fanoheran’ny ngeza roa tonta ny fanjanahan-tany

 Ny fanoheran’ny foto-kevitry ny ONU ny fanjanahan-tany

2) Ireo endrika nahazoan’ireo zanatany fahaleovan-tena

 Fahaleovan-tena azo tamin’ny fifampirarahana tamin’ny mpanjanaka

Ohatra : ireo zanatany anglisy tany Azia sy ny zanatany Frantsay taty Afrika Atsimpon’i Sahara

 Fahaleovan-tena azo tamin’ny alalan’ny fampiasan-kery

Ohatra ; ny fahaleovan-tenan’i Viet-Nam tamin’ny 1954

3) Ireo dingan’ny fahazoan’ireo zanatany fahaleovan-tena

 Fahaleovan-tenan’ireo zanatany tany Azia : 1945 – 1955 ; Inde, Ceylan, Birmanie 1947, Irak 1948 …

 Fahaleovan-tenan’ireo zanatany tany Afrika : 1956 – 1990 ; Egypte ; 1957, Madagascar ; 1960, Namibie ; 1989 …

B- NY ANDIAN-TANY FAHATELO
1) Ny fahaterahany :

Ny fivoriana tany Bandung 1955 no nisantara ny firaisan-kinan’ireo zanatany Afrikana sy Aziatika taloha. Nametraka lamina vaovao
teo anivon’ny fifandraisana iraisam-pirenena ny « essor de l’Afro Asiatisme ».

2) Ny tanjon’ny Andian-tany fahatelo

 Ady amin’ny fahantrana

 Ady amin’ny fanjanahan-tany sy ny fanavakavaham-bolo-koditra

 Ny fametrahana ny fandriam-pahalemana

 Ny tsy fombany ny vondrona roa tonta

3) Ny tsy fombana ny atsy sy ny aroa

 Ny hetsik’ireo firenena tsy momba ny Atsy sy ny aroa dia teraka tamin’ny fivoriana tany Belgrade ny taona 1961. I Tito,
Nasser ary I Nehru no tompon-kevitra tamin’ny fijoroany.

 Ny tanjon’ny tsy fombana ny atsy sy ny aroa dia mifototra amin’ny tanjon’ny andian-tany fahatelo tany Bandung ny taona
1955

10
  Ara politika; fanoherana ny fanjanahan-tany, fanavakavaham-bolo-koditra, manohana ny hetsika ho amin’ny fahafahana,
ary manamafy ny tsy fanarahan-dia ny foto-kevitry ny ngeza roa tonta.

 Ara toe-karena ; ny fikatsahana ny tombon-tsoa iombonana, fitakiana ny hametrahana lamina ara-toe-karena vaovao sy ny
fiaraha-miasa matotra, fidadiavana ezaka fampandrosoana mifanaraka amin’ny fzmpzndrosoana ny andian-tany faha-telo.

4) Ireo kilemany

 Ny fahasamihafana ara-politika sy ara poto-kevitra teo anivon’ny firenena mpikambana

 Ny fahantrana sy ny fahasamihafana ara toe-karena teo anivon’ny mpikambana.

 Ny ady mangatsiaka ; toerana nifandroritana ireo milaza azy tsy pomba ny atsy sy aroa.

IREO DINGANA MOMBA NY FIROSOAN’I MADAGASIKARA AMIN’NY FAHALEOVAN-TENA

Taorian’ireo hetsika ny taona 1947, dia niha henjana ny famoretana nataon’ny mpanjanaka frantsay. Nohon’ny tsy fankasitrahan’ny
ONU sy ny ngeza roa tonta ny fanjanahan-tany, dia azo antoka fa hahazo fahaleovantena i Madagasikara.
1) Antony ivelany : Ireo antony iraisam-pirenena amin’ny fanafahan-janatany

2) Les facteurs internes

a) Lalana lasitra 23 Jona 1956
 Nanafoana ny maha-zanatany an’i Madagasikara ho lasa fari-tany frantsay
 Lasa vahoaka frantsay ny malagasy ary napetraka ny fifidianana malalaka.
b) Ny fitsapa-kevi-bahoaka 28 Septembre 1958 sy ny fahaterahan’ny repoblika malagasy ny 14 Oktobra 1958
Taorian’ny nahalanian’ny ENY (fanekena ny hahaleo tena eo anivon’ny fikambanam-be frantsay) dia teraka ny repoblika voalohany
ny 14 Oktobra 1958.
c) Ny fahaleovan-tena 26 Jona 1960
Taorian’ny fanasoniavana ireo fifanaraham-piaraha-miasa teo amin’i Frantsa sy i Madagasikara, dia nambara tamin’ny fomba ofisialy
ny fahaleovan-tena ny 26 Jona 1960. Ny 21 Septambra 1960 kosa, dia lasa mpikambana teo anivon’ny firenena mikambana i
Madagasikara.

11
JEOGRAFIA

IREO FIFANOHERANA SY ELANELANA MISY ETO ANIVON’IZAO TONTOLO IZAO ANKEHITRINY

1) Ireo fifangarihana eo amin’ny Tavaratra sy Tatsimo
TAVARATRA TATSIMO
FIFANGARIHANA EO AMIN’NY LAFINY MPONINA
 Mponina miadam-pitombo : 0,5%  Mponina mihazakaza-pitombo : > 2,5%
 Mponina miha antitra  Mponina tanora : 50% latsaky ny 20 taona
 Mponina an-tanan-dehibe  Mponina ambanivohitra ny ankamaroany
FIFANGARIHANA ARA-TSOSIALY
 Sakafo mifandanja sy sahaza  Tsy fanjariana ara-tsakafo
 Fiahiam-pahasalamana ampy sy mahomby  Fahosana ara-pahasalamana
 Fari-pahalalana ambony  Habadoana mianjady amin’ny 50% ny mponina
 Ambony ny fari-piainan’ny mponina  Ambany ny fari-piainan’ny mponina
FIFANOHERANA ARA-TOE-KARENA
 Fambolena moderna, avo lenta ary mamatsy ny tsena  Fambolena nentim-paharazana, tsy mamokatra firy ary
iraisam-pirenena mianina amin’izay hohanina
 Indostria efa lasan-davitra  Indostria mbola osa sy tara
 Toekarena matanjaka  Toekarena miankin-doha
2) Ireo fitoviana sy fahasamihafana eo amin’ny Tavaratra sy Tatsimo
TAVARATRA TATSIMO
FITOVIAVA  Lanjan’ny fandraharahana eo amin’ny  Toekarena mifototra amin’ny sehatr’asa
toekarena voalohany
 Mahomby sy mirindra ireo sehatr’asa  Sehatr’asa tsy mirindra sy tsy dia mamokatra
 Voafehy ny fitombon’ny mponina  Mihazakazaka ny fitombon’ny mponina
 Ambony ny fari-piainana  Mahazo laka ny fahantrana
 Manjakazaka amin’ny lafiny rehetra  Iharan’ny tsindry hazo lena sy fanjakazakana
FAHASAMIHAFANA  Mitana anjata toerana lehibe ny TRIADE Samihafa ireo firenena eo amin’ny lafiny fandrosoana
 Misy ireo firenena miadam-pandroso  Ao ireo firenen’ny OPEP / NPI
 Ao ireo firenena andalam-pandrosoana
 Ao ireo firenena mahantra indrindra

IREO FIFANDRAISANA EO ANIVON’NY TAVARATRA SY TATSIMO

1) Fanjakazakana : Anjakazakan’ny Tavaratra amin’ny lafiny rehetra ny Tatsimo

 Fanjakazakana eo anivon’ireo fifanankalozana maro samihafa
 Fanjakazakana eo amin’ny lafiny fiaraha-miasa
2) Fifandraisana ahitana fiankinan-doha
 Ara-barotra : voa mafy ny Tatsimo amin’ny fitotonganan’ny vidim-bokatra eo amin’ny tsena iraisam-pirenena (DIT)
 Ara-bola : ilain’ny firenena Tatsimo ary zava-dehibe ho asy ny fanampiana ara-bolan’ny Tavaratra
 Ara-tsakafo : vokatr’ireo loza voajanahary, ady, ny tsy famokarana…dia ilain’ny Tatsimo ny fanampiana ara-tsakafo.
 Ara -teknolojia: nohon’ny fahataran’ny Tatsimo, dia tsy maintsy manafatra hatrany ireo vokatra teknolojia izy.
 Nohon’ny fiankinan-dohan’ny Tatsimo, dia mametraka fepetra maro ny Tavaratra : avy eo no miainga ireo fanjakazakana.

12
 NY TSY FANDROSOANA

A - IREO MARI-PAMANTARANA NY TSY FANDROSOANA

1) Ireo fepetra ara-tsosialy
 Tsy fanjarian-tsakafo
 Habadoana
 Tsy fahampian’ny fiahiana ara-pahasalamana
 Ny fahatsizarizarian’ny trano fonenanana
 Fahambanian’ny fari-piainan’ny mponina
2) Ireo fepetra ara-mponina
 Fitomboana haingana
 Ny fahatanoran’ny mponina
 Ny fahambonian’ny tahan’ny zaza maty am-piterahana
 Fahambanian’ny fanantenam-pahavelomana
3) Ireo fepetra ara-toe-karena
 Tsy fahampian’ny famokarana
 Fananan’ny sehatr’asa voalohany sy tsy ara-dalana toerana lehibe
 Ny fiavosan’ny trosa

B- IREO ANTONY MAHATONGA NY TSY FANDROSOANA

 Tarazon’ny fanjanahan-tany
 Tsy filaminana ara-politika
 Ny faharatsiam-pitantanana
 Ny fahatarana ara-teknolojia
 Ny fiankinan-doha manoloana ireo firenena manankarena
 Ny fitombon’ny mponina haingana
 Ny tsy fahombiazan’ny fitrandrahana sy fanajariana ireo harena voajanahary.

13
 NY FIFANANKALOZANA MANERAN-TANY

1) Ireo antony nahatonga ny firoborobon’ny fifanankalozana (fanatontoloana)

 Fanalalahana ny fifanankalozana
 Ny fivoarana lehibe teo amin’ny fitanterana
 Ny fandrosoana ara-teknolojia
2) Ireo mpandray anjara eo anivon’ny fifanankalozana
 Ny firenen-drehetra maneran-tany
 Ireo fikambanana iraisam-pirenena
 Ireo orin’asa maro rantsana
 Ireo haino aman-jery
3) Ny fivoaran’ny fifanankalozana
 Fitomboana eo amin’ny fatrany : mitombo isan-taona ny fatran’ny entana ifanankalozana
 Fitomboana eo amin’ny sandany : miha-mivoatra ny sandany entana noho ireo vokatra voahodina miha betsaka
4) Ny elanelana eo amin’ireo mpiara miombom-barotra
a) Toerana lehibe tanan’ireo firenena manankarena
 Anjakazakan’ny firenena mandoso ny fifanaknalozana. Ny « triade » no misahana ny 2/3 ny fifanankalozana.
 Ny firenena mandroso no mametraka ny lalana ara-barotra sy ny sandan’ny vokatra ifanankalozana.
b) Ankisisika ataon’ireo tany andalam-pandrosoana sasantsasany
 Nohon’ny fandrosoana ara-indostria sy ara toe-karena, dia mitana anjara toerana lehibe ihany koa eo anivon’ny
fifanankalozana ny NPI sy firenena aziatika toy ny « bebes tigres » ary i Meksika.
 Mitana toerana goavana ihany koa ireo firenen’ny OPEP nohon’ny lanjan’ny solitany eo anivon’ny varotra iraisam-
pirenena.
c) Fanilihana an-jorombana ireo firenena mahantra
 Voahilika ireo firenena mahantra : indrindra ny PMA. Kely dia kely ny anjara entin’izy ireo eo amin’ny fifanankalozana
maneran-tany.
 Misedra ny voka-dratsin’ny DIT izy ireo ary tsy manintona ny firenen-dehibe hampiasa vola any aminy.
5) Ireo tambazotra goavan’ny fifanankalozana maneran-tany
 Maro tendro ny fifanankalozana, kanefa ireo firenen-dehibe no tena voakasika.
 Ny fifanakekezana ara-jeografia sy ny tombontsoa iombonana eo amin’ny lafiny toekarena no manome vahana ny
fifanankalozana isam-paritra.
 AELE, UE any Eoropa Europe
 ALENA any Amerika Avaratra
 MERCOSUR any Amerika Atsimo
 ASEAN any Azia
 SADC, COMESA, CEDEAO, COI … Aty Afrika

14
 JAPANA

1) Ireo fototry ny tanjak’i Japana

 Ny mponina
 Manana mpiasa maro, tsara ofana mavitrika ary mpanaja fitsipika
 Isan’ny tombony manokana ho an’i japana ny foto-pisainan’ny mponina : manome lanja ny tombon-tsoa iombonana.
 Rindran-damina ara-toe-karena mahomby
 Mampiavaka ny japoney ny fifampiankinan’ireo dehatr’asa mifanohitra (dualisme économique)
 Fandraisan’anjara mavitrika ataon’ny fanjakana amin’ny alalan’ny MITI. Io ministera io no mamaritra ny teti-
pivoaran’ireo sehatr’asam-pamokarana eo amin’ny toekarena. Mampihatra ny politikam-panitsiana ny rafitry ny
orin’asa samihafa izy, ary mamaritra ny sori-dalana ankapobeny, mitady lalam-barotra any ivelany…
 Fahombiazan’ny paik’ady ara-barotra
 Miroborobo ny varotra anatiny nohon’ny fanjifan’ny japoney ny vokatra eo an-toerana sy ny fahefany mividy ambony.
 Ambony ny tombom-barotra nohon’ny fampiharana ny politikan’ny fiarovana ny tsena anatiny
 Fampiharana paik’adim-pampandrosoana mahomby.
 Mahay miatrika fiovan-javatra misy ny japoney
2) Ny Tanjak’i Japana eto anivon’izao tontolo izao.
 Voalohany amin’ny fampiasam-bola any ivelany
 Voalohany amin’ny fandraharahana momba ny bany
 Voalohany amin’ny fanomezana fanampiana ireo tany mahantra
 Firenena faharoa matanjaka eo amin’ny sehatra indostria
 Firenena fahatelo matanjaka indrinbdra eo amin’ny sehatry ny varotra iraisam-pirenena

3) Ireo fetran’ny tanjak’i Japana

 Nu fahateran’ny tany japoney
 Ny fahanteran’ny mponina izay misy fiantraikany eo amin’ny fahafaha-mamokatra…
 Ny fiankinan-doha amin’ny any ivelany indrindra eo amin’ny famatsiana akora :89%, loharanon’angovo : 90%
 Fitomboan’ny didadisa anatiny nohon’ny fiovan’ny toetsaina, indrindra eo amin’ny tanora izay mihataka tsikelikely amin’ny
fandalana ny rijam-piainana nentim-paharazana.
 Ny tsy fananan-danja eo amin’ny lafiny politika sy ara-tafika
 Ny fisian’ny loza voajanahary maro sy matetika.

15
 NY VONDONA EOROPEANA

1) Ireo dingana niforonany : vokatr’ireo fanorenana fikambanana eoropeana maro nanomboka ny taona 1948

 O.E.C. 1948 : nivondonan’ireo firenena eoropeana Tandrefana 16 nanaiky ny drafitra Marshall.

 C.E.C.A 1951 : fikambanana ara-barotra mikasika ny loharanon’angovo (arin-tany) sy vy teo amin’ny firenena 6 (France,
RFA, les Pays Bas, la Belgique, le Luxembourg et l’Italie) ; nijoro ny vondron’ireo firenena 6

 La C.E.E 1957 (Fifanarahana tany Rome). Natsangan’ireo firenena mpikambana teo anivon’ny CECA ny CEE mba
hametrahana haban-tseranana tokana : fikambanana ara toe-karena.

 Lasa nihitatra ho vondron’ny firenena 12 ny CEE ny taona 1982. Niampy an’i Royaume Uni, Irlande, Danemark, Grèce,
Portugal ary i ’Espagne ny mpikambana.

 Fahaterahan’ny Vondona Eoropeana : Febroary 1992 tamin’ny alalan’ny fifanarahan’i Maastricht. Ireo firenena
mpikambana teo anivon’ny CEE no nanangana ny Vondrona. Nivoatra ny vondrona ka nahatratra 27 ny mpikambana
tamin’ny 2007.

 Nanomboka ny taona 2002, dia nampiasa ny Euro ireo firenena mpikambana ho vola tokana.

2) Ny tanjaky ny Vondrona Eoropeana

 Mpandray anjara goavana eo amin’ny fifandraisana iraisam-pirenena.

 Voalohany amin’ny tanjaka ara-barotra ; misahana ny 39% ny fifanankalozana maneran-tany.
 Voalohany amin’ny fifanankalozana maneran-tany eo amin’ny fandraharahana : 25%
 Tanjaka faharoa maneran-tany eo amin’ny lafiny fambolena nohon’ny fahombiazan’ny PAC.
 Tanjaka fahatelo ara-indostria nohon’ny famokarana ny 21% ny vokatra maneran-tany.
 Tanjaka ara-bola goavana ny vondrona nohon’ny lanjan’ny Euro maneran-tany
 Isan’ny mpampiasa vola betsaka maneran-tany.
 Mitana toerana lehibe maneran-tany eo amin’ny siansa sy kolotsaina nohon’ny fampiasana ireo teny eoropeana eo amin’ny
fifandraisana iraisam-pirenena, ny fiezinezin’ny lazan’ireo oniversite eoropeana, fahombiazan’ireo fandaharan’asa
fikarohana…

3) Fetran’ny tanjak’i Eoropa

 Ny fahanteran’ny mponina
 Ny fiankinan-doha amin’ny any ivelany indrindra eo amin’ny famatsiana akora :75%, loharanon’angovo : 45%
 Ny fahasamihafana ara-toe-karena eo anivon’ireo firenena mpikambana
 Tsy fahampian’ny firaisankina eo amin’ny lafiny diplomasia sy fiarovana. Tsy mbola hita soritra loatra ny fisian’ny
fiombonana politika ivelany sy ny fiarovana.

16
 NY TANY AMERIKANA

1) Ankapobeny
 Velaran-tant : 9 363 000 km2 / Lavany 4500 km / sakany 2500 km
 Misokatra amina moron-driaka telo : Oseana Atlantika, Oseana Pasifika, Hoalan’i Meksika

2) Ny vohon-tany
Mizara telo lehibe araka ny tandavana Atsinanana miakandrefana
ATSINANANA AFOVOANY ANDREFANA
Tangorobohitra Rocheuses, Colombia,
Havoana mandry sorok’i Appalaches
Lemaka Atlantika, Appalaches… Sierra Nevada, diboka lehibe, ny Coast
lemaka goavana…
range, lemaka Pasifika…

3) Ny toetany
Maro karazana ny Toetany any Etazonia
AVARATRA ATSINANANA ATSIMO ATSINANANA AVARATRA ANDREFANA ATSIMO ANDREFANA AFOVOANY ANDREFANA
Continental humide Sobtropikaly Oseanika Méditeraneana Karakaina/Efitra

4) Harena voajanahary
Manana harena voajanahary betsaka ny tany amerikana : tany mamokatra, harena ankibon’ny tany maro, loharanon’angovo
5) Ny fahafehezana ny fidadasiky ny tany
Nohon’ny fisian’ny lalana sy fitaovam-pitaterana maoderina sy maro karazana, dia voafehy sy voatrandraka ny tany amerikana.

NY MPONINA AMERIKANA
1) Ny fiavian’ny mponina : firenen’ny mpiavy i Etazonia (mpifindra-monina no namorona ny firenena)

XVIIes XVIIIes > XXes Depuis le XXes

 Fahatongavan’ireo britanika  Fifindra-monin’ireo vahoaka eoropeana  Fitohizan’ny fiavian’ny mponina
 Fahatongavan’ireo mainty ; andevo maro  Famporisihana ny fifindra-monin’ireo
nalaina avy any Afrika  Fifindra-monin’ireo aziatika sy hispanika manam-pahaizana

2) Ireo toetoetry ny mponina

 I Etazonia no firenena fahatelo be mponina indrindra : 315 000 000 tapitr’isa

 Mponina bemiray ; avy amin’ny fifangaroharoan’ny mpifindra-monina no maha maro karazana ny mponina amerikana
(melting pot) ; 73 % fotsy hoditra eoropeana, 12% mainty, 10% hispanika, 3% Aziatika et 2% Amerindiana
 80% ny mponina dia monina antanan-dehibe
 Mihoatra ny 45% ny mponina an’asa
 Mponina tia mifindrafindra monina (tombotsoa ho an’ny toekarena izany satria mampandroso ireo sehatr’asa)

3) Fitsinjaran’ny mponina

FITSINJARANAN’NY MPONINA EO AMIN’NY TANY FITSINJARAN’NY PONINA EO ANIVON’NY SEHATR’ASA

 80% mponina antanan-dehibe  02% : miasa eo anivon’ny sehatr’asa voalohany
 20% tambanivohitra  20% : miasa eo anivon’ny sehatr’asa faharoa
 80% ny mponina dia any Atsinanan’ny 100e Meridien  78% miasa eo anivon’ny sehatr’asa fahatelo

4) Ny fahasamihafana ara-tsosialy

NY TSY FITOVIAN-TSARANGA IREO OLANA ATREHAN’NY VITSY AN’ISA

1% ny mponina no mpanefoefo, manana ny 37% ny  Ny ankamaroan’ny mainty hoditra sy ny hispanika dia
harem-pirenena miaina ao anaty fahasahiranana
 12% dia mahantra  Mbola hita soritra ireo endim-panavakavahana maro

17
 NY RAFITRA ARA TOE-KARENA
I Etazonia no firenena matanjaka indrindra teo amin'ny lafiny ara toe-karena nanomboka ny taona 1945. Saika mitana ny laharana voalohany
avokoa izy eo amin’ny sehatra maro ara toe-karena. Lamina ara toe-karena iray mahomby ny kapitalisma amerikana.
I- Ireo fototra iorenan’ny kapitalisma amerikana
1) Ny fizakana samirery ny fitaovana enti mamokatra sy ny vokatra
2) Fahalalahan’ny fihariana
3) Fikatsahana tombotsoa
4) Ny fahalalahan’ny fifaninanana araka izay hita ao amin’ny toekarena manara-tsena
II- Ireo andraikitry ny Fanjakana eo anivon’ny toekarena
1) Mpandrindra ny fiainana ara toe-karena
 Ny fanjakana no mametraka ny lalana mifehy ny fiainana ara toe-karena. I
 Ny fanjakana ihany koa dia manara-maso akaiky ireo indostria mba hikatsahana ny tombotsoan’ny be sy ny maro sy ny tsy
hanambakan’ireo orinasa ny mpanjifa amin’ny fitadiavana tombony miompapana loatra.
2) Fanohanana ny toe-karena
 Mitondra fanampiana ho an’ireo olona, na fikambanana ara toe-karena na orinasa tratry ny fahasahiranana ny fanjakana amerikana
 Ny fanjakana dia mamatsy vola ireo asa fikarohana mba ahazoana vokatra vaovao, mitady lalam-barotra any ivelany ho an’ny voikatra
amerikana.
3) Ny fanjakana; mpanjifan’ireo orinasa amerikana
4) Ny fanjakana: miaro ny tombotsoa amerikana maneran-tany

NY FAMBOLENA AMERIKANA

I Etazonia no firenena matanjaka indrindra maneran-tany eo amin’ny lafiny ara-pambolena. Na dia tsy mampiasa afa tsy 2.7% ny
olona miasa aza ny fambolena, tsy misahana afa tsy 3% eo amin’ny harin-karem-pirenena, dia laharana voalohany izy maneran-tany.
I- Ireo tombon-dahiny ananan’ny fambolena any Etazonia
1) Fidadasiky ny tany azo volena
2) Ireo toetoetry ny tany sy ny toetany
3) Ny haavo lentan’ny fambolena
II- Ireo fari-pambolena
Mivelatra any Etazonia hatrany ny fambolena.
- Misy ireo faritra ahitana ireo voly tokan-tsosona (belts); fambolena varim-bazaha sy katsaka eo amin’ny faritra afovoany,
fambolena hasy, paraky any Atsimo-Atsinanana…
- Mifanindran-dalana ny fambolena sy fiompiana any Etazonia; any amin’ny faritra andrefana no ahitana ny “ranching belt” ;
fiompiana an tondraka sy nentim-paharazana, any avaratra atsinanana np ahitana ny “dairy belt”; fiompiana omby vavy be
ronono.
III- Ny tanjaka ara-pambolena
1) Fambolena mamokatra indrindra
2) Ny Agribusiness
3) Ny fahafahana mamatsy ara-tsakafo an’izao tontolo izao
IV- Ireo olana mianjady amin’ny fambolena
1) Fitobahan’ny vokatra be loatra
2) Ny fiankinan-doha amin’ny tsena anatiny sy ivelany
3) Ny olan’ny tontolo iainana
V- Ny vaha-olana
Ny fandraisan’andraikitry ny fanjakana no vaha-olana. Izy no mametraka lalàna mametra ny famokarana, manampy ara-bola ny
mpamboly; na amin’ny fanarenana ny fatiantoka na amin’ny fanampiana mba hanenana ny tany fambolena sy ny famokarana.
Ankoatra izay, dia vidiany ireo vokatra tsy lafo, ary mitady lalam-barotra ho an’ny vokatra any ivelany koa ny fanjakana.

18
 NY INDOSTRIA AMERIKANA

Ny orinasa amerikana no matanjaka indrindra maneran-tany. Saika ananan’I Etazonia avokoa ireo fepetra rehetra mampatajaka ny
orinasa.
I- Ireo tombondahin’ny orinasa amerikana (Fototry ny fahombiazany.)
1) Ny fahabetsahan’ireo harena an-kibon’ny tany sy loharanon’angovo.
2) Ny mponina
3) Ny fampiasana teknolojia manaraka toetr’andro
4) Ny tanjaka ara-bola
II- Ireo faritra indostrialy sy ireo karazan’orin’asa
MANUFACTURING BELT (AVARATRA ATSINANANA) SUN BELT (ATSIMO/ ANDREFANA)
Na eo aza ny fihemoran’ity faritra ity, dia mbola mitana Miroborobo fatratra any ireo orin’asa amin’ny haitao avo
anjara toerana lehibe izy eo amin’ny toekarena amerikana. lenta.
- Orinasa mombany taovy: Big Steel, Us Steel… - Orinasa informatika sy elektronika : IBM, Motorolla,
- Orinasa mpanamboatra fiara: General Motors… Microsoft…
- Orin’asa fanaovan-damba: Nike, Converse… - Orinasa aeronotika: Boeing, Douglas Mc Donell, NASA…
Orin’asa fanaovan-damba: Nike, Converse

III- Ny tanjaka ara-indostria (ny lanjan’ny Etazonia maneran-tany)

1) Tanjaka ara-indostria voalohany maneran-tany
2) Famokarana betsaka sy maro karazana

IV- Ireo olan’ny indostria

1) Olana sedrain’ireo sehatr’asa
Betsaka ireo orin’asa no tojo fahasahiranana; indrindra ireo orin’asa tranainy. Olana mianjady amin’izy ireo ny tsy fahampian’ny
renivona, ny fahanteran’ny foto-drafitr’asa ary ny fahatarana eo amin’ny lafiny ara-teknolojia. Ho zn’ny orin’asa maoderina kosa, dia
olana mianjady aminy ny fifaninanana almin’ireo vokatra japoney sy eoropeana eo anivon’ny tsena iraisam-pirenena.

2) Ireo olana anatiny sy iraisam-pirenena

- Ny tsy fandehanan’ny tsena anatiny sy ivelany dia mahatonga olana maro ho an’ny indostria amerikana: toy ny fatiantoka,
fahabokan-trosa, fikatonan’ny orin’asa.
- Mampikatso ny vokatra ara-indostria ary mampihena ny tombom-barotra ihany koa ny fiakaran’ny vidin-tsolitany izay tsy mari-
toerana sy miaka-bidy hatrany.

NY TOERAN’I ETAZONIA ETO ANIVON’IZAO TONTOLO IZAO

I etazonia no firenena matanjaka indrindra maneran-tany. Noho izany dia mitana anjara toerana lehibe izy eto anivon’izao tontolo
izao ary manjakazaka amin’ny lafiny rehetra.
I- Ireo anjara-toeran’I Etazonia
1) Lanjany ara-politika sy diplomatika
Amin’ny maha firenena matanjaka azy, dia manana fahefana feno I Etazonia maneran-tany; firenena toavin-teny izy eo anivon’ny
sehatra iraisam-pirenena.
2) Eo amin’ny lafiny ara-tafika
. Ankehitriny dia izy no zandarin’izao tontolo izao, izay manana fitaovam-piadiana mahery vaika sy tsy manam-paharoa. Maro ihany
koa ny vondron-tafika naorin’I Etazonia, hitandro ny filaminana isam-paritra: OTAN, OTASE, ANZUS…
3) Lanja ara toe-karena
- Eo amin’ny lafiny ara-bola: ny fananan’I Etazonia toerana lehibe eo anivon’ireo rafitra lehibe famatsiam-bola maneran-tany ; ary
ny fanjakazakan’ny dollar maneran-tany amin’ny fifanankalozana,

19
- Eo amin’ny lafiny indostria: ny tanjaka sy ny fahavitrihan’ireo orin’asa maro rantsana amerikana dia isan’ny mahatonga an’I
Etazonia ho manana anjara toerana lehibe amin’ny toe-karena maneran-tany.
- Eo amin’ny lafiny ara-barotra, dia isan’ireo firenena mitana toerana lehibe amin’ny fanatontoloana I Etazonia.
4) Eo amin’ny lafiny maha-olona
Misahana andraikitra goavana amin’ny maha-olona ihany koa I Etazonia. Ahitana taratra izany ny fanampiana ara-bola ireo firenena
sahirana.
5) Eo amin’ny lafiny kolotsaina
Mitana anjara toerana lehibe I Etazonia eto anivon’izao tontolo izao amin’ny lafiny kolotsaina.

II- Ny fetran’ny tanjak’I Etazonia

 Maro ireo mpifaninana amin’ny Etazonia: Vondron,a Eoropeana, Sina, Japana, NPIA
 Miha mahazo laka hatrany ireo fanoherana ankarihary ny fankjakazakan’I Etazonia toy ny fiaraha-mienta’ireo firenena
arabo mahohitra ny fanjakazakan’I Etazonia nanomboka ny taona 2003.
 Manomboka manan-danja amin’ny diplomasia iraisam-pirenena ihany koa ny Vondona Eoropeana.
 Betsaka ireo fahasahiranana mianjady amin’I Etazonia ka maha-osa azy. Ireo disadisa anatiny, ireo olana sedrain’ireo
sehatr’asa maro samihafa dia mahatonga azy ho somary marefo.

IREO FEPETRA MANEHO NY TSY FANDROSOAN’I MADAGASIKARA

1) Ireo zava-misy ara-mponina sy ara-tsosialy

 Ambony ny fitombon’ny mponina
 Tanora ny mponina ; saika tanora latsaky ny 20 taona avokoa ny 50% ny mponina malagasy.
 Ambony ny taham-pahafatesan’ny zaza ampahaterahana nohon’ny fahatsizarisarian’ny fahadiovana sy ny fitsaboana
 Ambany ny fanantenam-pahavelomana : 56 taona
 Iharan’ny tsy fahampian-tsakafo ny 80% ny mponina, ary tratry ny kere ny 5%
 Mbola mahakasika ny 47% ny malagasy ny tsy fahaiza mamaky teny sy manoratra
 Mbola tsizarizary ny sehatra fitsaboana
 Ambany ny fahefa-mividin’ny vahoaka PNB/hab. de 420 dollar, 68% ny vahoaka malagasy dia miaina ambanin’ny
fetran’ny fahantrana.
 Ny 80% ny mponina dia tantsaha avokoa.
2) Ireo zava-misy ara toe-karena
 Mijanona ho famokaran-kivelomana ny fambolena malagasy ; tsizarizary sy tsy mamokatra
 Tsizatizary ny fiompiana ary tsy mivelatra.
 Ny orin’asa fanamboarana sakafo sy fanenonana lamba ny ankamaroan’ny orin’asa malagasy. Eto afovoan-tany ny 70%
 Na manana tombondahiny maro aza iu Madagasikara eo amin’ny sehatra fizahan-tany, dia tsizarizary izany satria tsy
voatrandraka nohon’ny tsy fananam-bola.
 Hatramin’ny taona 1960 mandrak’ankehitriny, dia maty antoka hatrany I Madagasikara teo anivon’ny varotra iraisam-
pirenena.

20
FAMINTINANA ANKAPOBENY

TOMBAM-BOKATRY NY A.L II
Namela tombam-bokatra goavana teto
anivon’izao tontolo izao ny ady. Nahatonga
fiovana maro ny ady…
IREO FIANTRAIKAN’NY ADY MIVANTANA
1- Teo amin’ny lafiny mponina
 Fahafatesan’olona maro : 50-60 tapitr’isa.
 Tsy fifandanjana ara-mponina.
 Fikorontanan-tsaina lalina noho ireo
habibiana maro nandritra ny ady.
2- Teo amin’ny lafiny ara-toe-karena
 Goavana ireo fahapotehana teo amin’ireo
fotodrafitr’asa maro: trano, orinasa,
tetezana, lalana.
 Tratry ny kirizy ara-toe-karena ny
ankamaroan’ireo firenena Eoropeana…
LAMINA VAOVAO MANERAN-TANY
1- Fitotonganan’i Eoropa
Fongana tanteraka ny toe-karena eoropeana,
very hasina, fahefana ny Eoropeana.
2- Fihamafisan’ny tanjaka amerikana
I Etazonia no firenena nahazo tombony
indrindra tamin’ny Ady : nitombo ny fidiram-
bolany, izy no nanana ny 2/3 ny volamena
eran-tany... nihamafy ny fanjakazakany.
3- Ny fisandratan’ny sovietika
Nampitombo ny hasin’ny sovietika ireo
fahombiazany, valisoa azony tamin’ny ady.
Nandroso ihany koa ny indostria.
FAMERENANA AMIN’NY LAONINY IZAO
TONTOLO IZAO
1- Ara-politika
(Fifanarahana tany Yalta sy Potsdam)…
 Fananganana ny ONU hitandro ny
filaminana maneran-tany.
 Fandrafetana sarin-tany vaovaon’izao
tontolo izao.
 Fametrahana ny lamina ara-demokrasia
maneran-tany...
2- Ara-toe-karena.
 Fametrahana ny SMI, FMI...
 Fanalalahana ny fifanankalozana tamin’ny
alalan’ny fifanarahana GATT : 1947....
 Fametrahana rafitra famatsiam-bola
hamatsiana ny asa fanarenana : BIRD.
NY FANAFAHAN-JANATANY SY NY FIPOIRAN’NY ANDIAN-TANY FAHATELO
Taorian’ny ady lehibe faharoa dia rava avokoa ireo fanjakana mpanjanaka.
ANTON’ NY FANAFAHAN-JANATANY
1- Ireo antony avy ao anatiny (avy ao an-
toerana)
 Fifohazan’ny zanatany : Fahatongavan-
tsaina manoloana ny tsy fanjarian’ny
fanjanahan-tany.
 Fitsipahana ny rafi-panjanahana :
fitakian’ireo mpitolona fahaleovan-tena :
MDRM…
2- Antony avy any ivenaly (Iraisam-
pirenena)
 Fahalemen’ireo mpanjanaka ara-politika,
toe-karena.
 Ny tsy fankasitrahan’ny ONU ny
fanjanahan-tany.
 Ny fanoheran’i USA sy URSS ny
fanjanahan-tany.
ADY MANGATSIAKA : 1947-1953
Ny faharatsian’ny fifandraisana teo amin’i
Etazonia sy URSS no nahatonga ny
firosoana ho amin’ny ady mangatsiaka.
IREO ANTONY
1) Faharavan’ny firaisan-kina lehibe 1945
Ireo tsy fifampitokisana teo amin’i Etazonia
sy i URSS taorian’ny ady no nahatonga
izany.
2) Fisaraham-bazana ny taona 1947
 Nampihatra ny politika fanakanana ny
fihanaky ny kaominisma ny amerikana
tamin’ny alalan’ny tsanga-kevitr’i Truman :
12/03/1947 sy ny drafitra marshall : 5/06/47 :
fampiharana ny tsanga-kevitra.
 Ny fandavan’i URSS ny drafitra Marshall,
ny fananganana ny KOMINFORM sy ny
fampiharana ny tsanga-kevitr’i Jdanov.
3) Ny fiforonan’ny vondrona roa mpirafy
Fiforonn4ny vondrona roa mpirafy.
 Ny vondrona TANDREFANA (Kapitalista) :
OECE : 1948, OTAN 1949, ANZUS 1951,
OTASE 1954….
Ny vondrona TATSINANANA (Kaominista) :
CAEM 1949, Dinan’i Varsovie : 1955…
FIVOARAN’NY ADY MANGATSIAKA :
1947-1953
Fifanandrinan’ny vondrona tany Eoropa.
Olan’i Prague : Febroary 1948.
 Fanonganan’ny kaominista ny filoha
Benes.
Kirizy voalohany tany Berlin : 1948-1949
Fahirano an’i Berlin Andrefana (URSS) /
Tetezana an’habakabaka (USA).
Fizaran’i Alemaina ho roa ny taona 1949 :
RFA, RDA.
Fifanandrinan’ny vondrona tany Eoropa.
Adin’i Indochine : 1946-1954
 Adin’ny mpanjanaka frantsay sy ny
zanataniny.
 Resy ny frantsay notohanan’ny
amerikana : 1954 (Fifanarahana tany
Genève)
Adin’i Korea : 1950-1953
 Fifanandrinana teo amin’ny Korea
Avaratra sy Atsimo.
 Fifanarahana tany Pan Mun Jon: 27 Juillet
1953.
ENDRIKY NY FANAFAHANA
1- Fahaleovan-tena azo tamin’ny
filaminana
 Zanatany anglisy : Inde, Birmanie…
 Zanatany frantsay sasany : Madagascar,
Mali…
2- Fahaleovan-tena nalaina an-keriny
Zanatany sasany toa an’i Algérie no nisafidy
ny tolona mitam-piadiana rehefa tsy nety
nanome ny frantsay.
DINGAN’NY FANAFAHAN-JANATANY
 Fanafahana an’iAzia : 1945-1956. Inde :
1947…
 Fanafahana an’iAfrika : 1956-1990. Maroc
1956, Madagascar 1960…
FAMINTINANA ANKAPOBENY TANTARA
FISINDAN’NY RAHON’ADY: 1953-1962
Nahatonga ny fitonian’ireo fifanenjanan’ny
ady mangatsiaka ireo fiovana maro teo
anivon’ny fifandraisana iraisam-pirenena.
ANTONY
 Fiovan’ireo mpitondra fahafatesan’i Staline
tany URSS sy ny fialan’i Truman tany USA.
Fampiharana ny fiaraha-monina tsy misy
rahoraho sy ny fifandanjan-kery teo anivon’ny
fifandraisan’ny roa-tota.
Fahalemen’ny vondrona: fivakisan’ny
vondrona roa, andian-tany fahatelo.
IREO ENDRIKA NISEHOANY
 Fiafaran’ny adin’i Korea ny 27 Jona 1953:
Pan Mun Jon
Fiafaran’ny adin’i Indochine 20 Jolay 1954:
Fifanarahan’I Genève.
Fialan’ny tafika Alié tany Autriche: 1957.
Fihaonana maro teo amin’ireo filoha :
Khrouchtchev-Eisenhower.
FETRANY
Ny fitohizan’ireo kirizy
Kirizin’ny lakandranon’i Suez : 1956
 Famadihan’i Nasser azy ho fananam-
panjakana....
Kirizy faharoa tany Berlin : 1958-1961
 Fiverenan’ny olana tany Alemaina.
 Fananganana ny rindrin’i Berlin : 13 Aout
1961.
Kirizin’i Cuba : 1962
 Fametrahana balafomanga nanambana
an’i USA…
Fandrahonan’ny Amerikana ny sovietika sy
fanaovana fahirano ny nosy.
Fifanarahana taorian’ny fanalana ireo
balafomanga.
NY ANDIAN-TANY FAHATELO
Vondrona politika niombonan’ireo firenem-
baovao vao nahazo fahaleovan-tena tamin’ny
fanafahan-janatany.
1- Ireo dingana niforonany
 Fivoriana tany Bandung: 1955 no
nanamarika ny fipoiran’ireo andian-tany
fahatelo.
 Fivoriana tany Belgrade
1961:Fahaterahan’ny tsy fombana ny Atsy
sy ny Aroa (foto-kevitra)
2- Tanjon’ny andian-tany fahatelo
 Tsy fiandaniana ara-politika, fitakiana ny
NOEI…
 Famaritana ireo paik’adim-
pampandrosoana mifanentana amin’ny
Andian-tany Fahatelo…
FILEFAHANA : 1962-1975
Ny finiavan’ny roa-tonta hanatsara ny
fifandraisany taorian’ny kirizin’i Kioba no
nitondra ho amin’ny filefahana.
IREO ANTONY NAHATONGA AZY
1- Antony ara-tafika
Filàna ny fifandanjan-kery manoloana ireo
loza mety ho aterak’ireo fiadiana atomika
raha misy fifanandrinana : DMA.
2- Antony ara-politika.
Fahalemen’ny vondrona noho ny fisitahan’ny
Frantsay tamin’ny USA sy ny sinoa tamin’i
URSS.
Ny tsy fombana ny Atsy sy ny Aroa.
3- Antony ara-toe-karena
Nanome lanja ny fiaraha-miasa ara-toe-
karena ny roa tonta mba hamerenana
amin’ny laoniny ny toe-karena.
IREO ENDRIKA NISEHOANY
1- Fifanantonana teo amin’ny roa tonta.
Fifampiresahana : « téléphone rouge »
1963.
 Fifampitsidihana teo amin’ny filoha : Nixon
- Brejnev
2- Fifanarahana ara-tafika
Fifanarahana tany Moscou ny taona :1963,
TNP : 1968, SALT:1972.
3- Fifanarahana ara-politika
Ost Politik: 1969 : fisokafan’i RFA tamin’i
RDA
Fifanarahana tany Helsinki : 1975 : endrim-
pifandraisana vaovao tany Eoropa ;
filaminana…
4- Fifanarahana ara-barotra (toe-karena)
Fifanankalozana ara-barotra teo amin’i USA-
URSS.
IREO FETRANY
1- Adin’i Vietnam : 1964-1973
Ady teo amin’ny Vietcongs sy ny tafika
amerikana.
Faharesen’ny Amerikana 1973, Vietnam
niray : 1976.
2- Ireo ady teo amin’ny Jiosy sy ny
Arabo.
 Finiavan’ny arabo hanampy ny OLP ho
fanafahana an’i Palestine (Ady 6 andro :
1967)
Fanafihan’ny arabo tampoka an’i Israël ny
taona 1973 mba hanerena azy hanaiky ny
famahana olana 262 tamin’ny taona 1967.
MADAGASIKARANANOMBOKA NY TAONA 1945 : FIROSOANA HO AMIN’NY FAHALEOVAN-TENA
Taorian’ny ady lehibe faharoa, dia azo antoka ny firosoan’i Madagasikara tamin’ny fahaleovan-tena na dia niziriziry aza i Frantsa...
ANTONY IRAISAM-PIRENENA
1-Fanoheran’ny ONU sy ny Ngeza Roa-
tonta
 Nanohitra ny fanjanahan-tany ny satan’ny
ONU, nanome vahana ireo tolom-
panafahana.
 Noteren’ny USA sy i URSS i Frantsa
hanafaka an’i Madagasikara sy ireo
zanataniny.
2-Ny lalam-panorenan’ny Repoblika IV
Frantsay
 Naneho ny fahavononan’I Frantsa
hanafaha ny zanataniny.
 Nanova ny satan’ireo zanatany ho lasa
tanin’i Frantsa any Ivelany : TOM
ADY MANGATSIAKA: 1975-1985
Nanomboka ny taona 1975, dia niharatsy
indray ny fifandraisana iraisam-pirenena
nohon’ny fiverenan’ny fifanenjanana.
IREO ANTONY NAHARAVA NY
FILEFAHANA
1- Kirizy ara-toe-karena
 Nahatonga kirizy, fifandrafiana ary
nanaratsy ny fifandraisana iraisam-
pirenena.
 Nahatonga ny fihemoran’ny tandrefana
teo amin’ny sehatra iraisam-pirenena.
2- Politika fanitarana sovietika :
 Nararaotin’i URSS ny fahasahiranan’ny
tandrefana nanaovany fanitarana foto-
kevitra tany amin’ny andian-tany fahatelo.
 Niverina nanamboatra fitaovam-piadiana
ny sovietika, nanaparitaka tafika.
3- Valin-kafatra amerikana « America is
back »
 Notohanan’ny amerikana ireo mpanohitra
ny fipetrahan’ny rafitra kaominista …
 Nahato ireo fifanarahana rehetra tamin’i
URSS, nosomparany ny lalao olympika
tany Mosco, nosoparany ny fifanarahana
ara-barotra…
 Notoheriny ny fanamafisan’ny sovietika ny
tafika, tsy nosoniaviny ny SALT II …
IREO ENDRIKA NISEHOANY
1- Fiverenan’ireo ady efa nisy tany aloha.
 Olana tany Indochine 1976-1988: ady an-
tranon’i Vietnam,ady Vietnam-Cambodge.
 Ady an-trano tany proche-orient:
fitohizan’ny olana teo amin’ny Jiosy sy
arabo.
2- Ireo faritra vaovao nihitaran’ny ady.
 Adin’ny tafika sovietika sy ny
moudjahidines tany Afghanistan: 1979-
1989.
 Ady an-trano teo amin’ny Sandinistes
(Communistes) sy Contras tany
Nicaragua.
 Fanonganam-panjakana nataon’i Pinochet
tany Chili nanonganana an’i Allende 1973
 Ady an-trano tany Mozambika: 1974-1991
sy tany Angola: 1975-1992.
3- Fiverenan’ny hazakazaka ara-tafika.
Euromissiles : Nanangana ny PESHING II ny
amerikana (1981) hanoherana
IREO TOLOM-PANAFAHANA NATAON’NY
TIA TANINDRAZANA AHAZOANA
FAHALEOVAN-TENA
1- Tany Frantsa
 Nitaky volavolan-dalana teo anivon’ny
antenimera frantsay ireo solom-bavam-
bahoaka MDRM 3 mba ahazoan’ny
firenena fahaleovan-tena.
 Tsy lanin’ny maro an’isa ny lalana.
2- Teto Madagasikara
 Nitolona ho fitsipahana ny rafi-
panjanahana ireo tia tanindrazana :
MDRM, JINA, PANAMA ho fanafahana ny
firenena (Tolona ny taona 1947)
Tsy nahomby, voafehin’ny frantsay
FILEFAHANA VAOVAO : 1985
Nanomboka ny taona 1985, dia niroso ho
amin’ny filefahana vaovao ny fifandraisana
iraisam-pirenena.
IREO ANTONY
1- Ireo fanovana nataon’i Gorbatchev
tany URSS
 Fampiharana ny Perestroika sy ny
Glasnost hamoahana ny firenena tao
anatin’ny kirizy.
 Nanamora ny fifanantonana tamin’i URSS
ny fampiharana ireo fanavaozana ireo.
2- Ny politika-pisokafan’i Gorbatchev
 Nanapa-kevitra ny tsy hifaninana intsony
amin’i USA izy ho setrin’ny fiaraha-miasa
sy filefahana maharitra
3- Sori-dalana ara-politika vaovaon’i
USA
Nanoloana ireo fahasahiranana ara-politika
sy ara-toe-karena dia nanaiky ny famitra-
pihavanana tamin’ny sovietika ny filoha
Reagan.
IREO ENDRIKA NISEHOAN’NY
FILEFAHANA
1- Fanafoanana nny fitaovam-piadiana
 Nanena 50% ny fiadiana nokleary
fanafihana ny fifanarahan’I Geneve ny
taona 1985.
 FNI: 1987 : Nanala ireo balafomanga toy
ny SS20, sy Pershing II tany Eoropa.
 START I : 1991, Famerana ireo fitaovam-
piadiana stratejika.
2- Fiafaran’ireo ady isam-paritra.
Nifarana avokoa ny ankamaroan’ireo
kirizin’ny ady mangatsiaka.Oh: Fiafaran’ny
adin’i ’Afghanistan : 1989, Fiafaran’ireo ady
an-trano tany Nicaragua :1988, Mozambika :
1991, tany Angola ny taona 1992…
FIANTRAIKANY
1- Faharavan’ny kaominisma maneran-
tany
 Faharavan’ny rafitra kaominisma tany
Eoropa : 1989. Faharavan’ny rindrin’i
Berlin ny taona 1989…
 Firodanan’ny kaominisma maneran-
tany : 1988-1990. Rava avokoa ireo
rafitra jadona kaominista.
 Faharavan’i URSS : 25/12/91
2- Fiafaran’ny Ady Mangatsiaka.
 Fiafaran’ny vondrona roa : Rava ny
CAEM…
 I Etazonia no hany lasa firenen-dehibe
tokana.
 Ny fipetrahan’ny lamina vaovao maneran-
tany.
IREO DINGANA FARANY
1- Lalana lasitra : 23 Jona 1956
 Nanova an’i Madagasikara ho lasa TOM,
nitsakana ny antenimeram-pirenena.
 Nitsangana ny governemanta malagasy na
dia ny frantsay ihany aza no tena
mitantana.
2- Fitsapa-kevi-bahoana : 28 Septambra
1958 sy ireo fiantraikany
 Nisafidy ny fahaleovan-tena eo anivon’ny
fikambanam-be frantsay ny malagasy.
 Lasa Repoblika I madagasikara ny 14
Oktobra 1958.
Nahazo fahaleovan-tena ny 26 jona 1960.

NY TONTOLO ANKEHITRINY : FIFANGARIHANA SY TSY FITOVIANA
FIFANGARIHANA :TAVARATRA#TATSIMO
Ny tontolo ankehitriny dia anjakan’ny tsy fitoviam-
pandrosoana eo anivon’ireo firenena.
Saika hita amin’ny lafin-javatra maro ireo tsy
fitoviana misy eo anivon’ireo firenena
mahantra sy manan-karena. Fepetra maro no
mampifanohitra ny tavaratra sy ny tatsimo
IREO ENDRIKA ISEHOANY
1-Oreo tsy fitoviana ara-toe karena
- PIB, PNB ambony ho an’ny tavaratra,
ambany ho an’ny Tatsimo.
- Mandroso, mamokatra avokoa ireo sehatra
ara-toe-karena any Avaratra . Tsizarizary,
tsy mamokatra ho an’ny Tatsimo
2-Tsy fitoviana ara-mponina
- Tsy fitovian’ny fitombon’ny mponina (TAN)
- Tavaratra: Mponina antitra, Tatsimo;
Tanora.
- Tavaratra: Tambonivohitra, Tatsimo:
Tambanivohitra.
3-Ireo fahasamihafana ara-tsosialy : (IDH)
- Tsy fitovian’ny fari-piainanan’ny mponina.
- Tsy fitovian’ny fari-pahalalana, ny tahan’ny
mahay taratasy.
- Tsy fitovian’ny fetr’andro iainan’ny
mponina.
VONDRONA EOROPEANA
Tendro ara-toe karena goavana eran-tany...
IREO DINGANA NIORENAN’NY VONDRONA
1- Fahaterahan’i Eoropa 6 : 1948-1951
CECA 1951 : Naorina firenena 6 tamin’ny OECE
ny CECA.Io dia fikambanana ara-barotra momba
ny arin-tany sy ny vy.
2- Ny C.E.E : 1957 – 1992.
Ny fifanarahana tany Rome: 1957 no niorenany.
Io dia fikambanana ara-toe-karena.
3- Ny Vondrona Eoropenana.
- Ny fifanarahana tany Maastricht nny taona 1992
no nitsanganany. Io dia fikambanana ara-toe-
karena, ara-bola (Euro)sy ara politika.
Lasa 28 ny mpikambana ny taona 2013
TANJAKY NY VONDRONA
1- Tanjaka ara-toe-karena
- Tanjaka ara-barotra voalohany maneran-tany :
misahana ny 39% ny fifanankalozana.
- Faharoa matanjaka indrindra ara-pampbolena,
indostria. Tanjaka ara-bola goavana.
2- Tanjaka ara-politika
- Ivo-toerana fibaikoana izao tontolo izao.
- Mpandray anjara fototra amin’ny diplomasia
iraisam-pirenena.
3- Tanjaka ara-kolo-tsaina
Ampiasaina maneran-tany ireo fiteniny,
tahafin’ny mponina maneran-tany ireo kolo-
sainy ; fomba fiaina…
FETRAN’NY TANJAKY NY VONDRONA
1- Olana ara-toe-karena
Fiankinan-doha any Ivelany eo amin’ny akora
fanodina : 75% loharanon’angovo :45%
2- Olana ara-tsosialy sy ara-politika
- Ny fahanteran’ny mponina.
- Ny fahasamihafana ara-politika, ara-
pivavahana, ara-pinoana, ara-kolo-tsaina dia
manohintohina ny firaisan-kina.
FAHASAMIHAFAN’NY TATSIMO
Azo sokajiana firenena maromaro ny
Tatsimo ara-toe-karena/ ara-politika.
NY FAHASAMIHAFAN’NY TATSIMO
Tsy fitoviana ara-toe-karena eo amin’ireo
firenena.
 Firenena OPEP
 Firenena ambony fidiram-bola
nohon’ny fivarotana solitany, afaka niroso
tamin’ny fandrosoana haingana…
 Firenena andalam-pandrosoana :
PVD
 Firenena nahavita ezaka goavana ara-
indostria, ara pampandrosoana, fidirana
teo amin’ny varotra iraisam-pirenena :
NPI, Bébés tigres…
 PMA : Firenena Mahantra indrindra
Firenena farahidiny indrindra, tsy afa-
mivelona raha tsy amin’ny fanampiana
iraisam-pirenena. Ianjadian’ireo olana
ara-tsosialy maro : fahantrana… ary tsy
milamina ara-politika.
FAHASAMIHAFANA ARA-TSOSIALY SY
POLITIKA
 Ny fisian’ireo tsy fitovian-tsaranga eo
anivo’ny mponina tatsimo rehetra.
Ny fisian’ireo karazana rafi-pitondrana
politika.
JAPANA
Firenena faha-telo matanjaka indrindra…
IREO FOTOTRA IORENAN’NY TANJANA
1- Ny mponina
- Mponina maro,tsara hofana ary manan-karena.
- Manana ny foto-pisainana manome lanja ny
tombon-tsoa iombonana…
2- Rindran-damina ara-toe-karena mahomby
- Mandray andraikitra ny fanjakana amin’ny
alalan’ny MITI, fandrindrana ireo sehatr’asa.
- Mampidi-bola betsaka ny fivarotana betsaka
any ivelany, fiarovana ny tsena anatiny.
3- Ny fanampiana amerikana
- Nahafahan’ny firenena nanainga ny
fampandrosoana.
- Fototra nahafahan’ny japoney nanarina ny
toekareny
NY TANJAKA JAPONEY
1- Tanjaka fahatelo ara-indostria
 Ireo orinasa maro rantsana : TOYOTA,
SONY… dia misahana ny 15% ny vokatra
2- Tanjaka faha-telo ara-barotra
 Izy no manondrana ny 7% ny entana
maneran-tany. Manana tambazotra ara-
barotra maneran-tany ny SOGO-SOSHA.
3- Tanjaka ara-bola goavana
 Isan’ny mpampiasa vola be indrindra...
FETRAN’NY TANKANA JAPONEY
1- Olana ara-jeografia
 Fahateren’ny tany.
 Fisian’ny loza voajanahary Matetika.
2- Olana avy ao anatiny, avy any ivelany
 Mihena ny isan’ny mpiasa nohon’ny
fahanteran’ny mponina.
 Fiankinan-doha any ivelany mikasika ireo
akora fotora sy fanodina: voatery manafatra
ny 90% izy ireo.
 Japana : tanjaka ara-toe-karena, maivan-
danja ara-politika.
FAMINTINANA ANKAPOBENY-JEOGRAFIA
NY TSY FANDROSOANA
Hianjadian’ny tsy fandrosoana avokoa ireo
firenena mahantra...
FEPETRA MANEHO NY TSY
FANDROSOANA
 Ara-ponina : fahatanoran’ny
mponina, fitombo haingan-doatra,
tsy fahaelana velona...
 Sara-tsosialy : fahantrana,
habadoana, tsy fahalavorariana
ara-tsakafo sy ara-pitsaboana.
 Ara-toe-karena: fiankinan-doha,
fahakelezan’ny famokarana,
fahabokan-trosa...
IREO ANTONY MAHATONGA AZY
- DIT (tsy fifandanjan’ny fifanankalozana)
- Ny fanjakazakan’ireo firenen-dehibe.
- Ny fitondrana ratsy tantana, kolikoly eo
anivon’ny firenena mahantra...
- Faharatsian’ny fitantanana ny harem-
pirenena...
- Ny tsy fahombiazan’ireo politikam-
pampandrosoana.
TANJAKA AMERIKANA
Etazonia: firenena matanjaka indrindra.
TONTOLO VOAJANAHARY : FOTOTRA
IORENAN’NY TANJAKA AMERIKANA
Isan’ny fototra goavana iorenan’ny tanjaka
amerikana ireo singa roa goavana ireo.
Manana velaran-tany midadasika,
manankarena, voafehy ary voatrandraka
ny amerikana.
 Betsaka, tsy hita pesipesenina ireo
harena voajanahary eo amin’ny tany
amerikana.
 Mampiroborobo ny fambolena ny
fisian’ireo velaran-tany mamokatra
midadasika.
 Fototra iorenan’ny tanjaka ara-indostria
ireo fananana akora fototra sy
loharanon’angovo maro .
 Voafehy ny tany amerikana noho ny
fisian’ireo lalana, fitaovam-pifandraisana..
NY MPONINA : SINGA IRAY LEHIBE
MAMPANDROSO NY FIRENENA
Manana mponina maro, mavitrika, mahay
ary tsara ofana ny amerikana.
 Mampandroso ireo sehatr’asa ny
mponina satria maro ireo mpiasa mahay
azo ampiasaina, afaka mampiroborobo
azy ireo.
 Nohon’ny fahefa-mividiny ambony, dia
mampiodina tsara ny toe-karena ihany
koa ny mponina.
IREO FIFANANKALOZANA MANERAN-TANY NY TELO LEHIBE MATANJAKA
Nanomboka tamin’ny fiafaran’ny taonjato faha-XX dia niroborobo fatratra tsy nisy toa izany ny Vondron’ireo tendro telo matanjaka sy
fifanankalozana. Mifandridra @ fandrosoan’ny rafitra kapitalista teto anivon’izao tontolo izao mandroso indrindra maneran-tany.
TANJAKY NY TRIADE
1- Tanjaka ara-toe-karena.
- Tanjaka ara-indostria : izy ireo no manana
TSY FITOVIANA EO AMIN’NY ny orinasa matanjaka misahana ny 70% ny
MPIOMBON’ANTOKA
ANTONY NAMPIROBOROBO NY
famokarana.
 Ireo firenen-dehibe no manjakazaka, - Tanjaka ara-barotra : izy no misahana ny
FIFANANKALOZANA.
mpandray anjara fototra, mpandrindra ny 80% ny fifanankalozana iraisam-pirenena.
 Fivoaran’ny fitanterana.
fifanankalozana. - Tanjaka ara-bola : Ivo-toerana ara-
 Fivoarana ara-teknolojia.
 Ireo NPI no mpandray anjara faharoa. bolan’izao tontolo izao, mpampiasa vola
 Fanalalahana ny fifanankalozana
Ireo PMA kosa dia voahilika amin’ny be indrindra maneran-tany…
(fifanarahana)
fifanankalozana. 2- Tanjaka ara-tafika sy ara-politika
 Ny fametrahana ireo faritra
- Mpitandro filaminan’izao tontolo izao.
fifanankalozana : ALENA...
IREO TAMBAZOTRAN’NY - Triade : ivo-toerana fibaikoana era-tany.
FIFANAKALOZANA 3- Tanjaka ara-kolo-tsaina
IREO ENDRIKA ISEHOAN’NY
 Fifanankalozana eo amin’ny Firenen- Mivelatra maneran-tany ny kolo-tsainy ary
FANATONTOLOANA
dehibe : + 70 % fitaratra ho an’ny mponina rehetra eto
 Fifanankalozana ara-toe-karena : varotra,
 Fifanankalozana Tavaratra -Tatsimo : anivon’izao tontolo izao.
fifanampiana…
 Fifanankalozana ara-politika sy ara-
19%
 Fifanankalozana : Tatsimo-Tatsimo 11% FETRAN’NY TANJAKA/FANJAKAZAKANA
kolotsaina.
Fifanankalozana olona… (fizarana 1- Eo amin’ny lafiny ara-toe-karena
FIANTRAIKAN’NY FIFANANKALOZANA - Mahatonga olana eo aminy ny fifaninanana
traik,hefa…)
1- Voka-tsoa (+) ara-barotra : fatantoka, fikatonan’ny
 Firosoan’ny firenena maro amin’ny orinasa…
FIVOARAN’NY VAROTRA MANERAN-
fandrosoana. - Manohintohina ny fanjakazakana ara-bola
TANY.
 Fivelaran’ny fifanankalozana maneran- ara-indostria ny fipoiran’ireo firenem-
 Ny taona 1950 - 2010 nitombo avo 30
tany… baovao matanjaka : Chine, NPI…
heny ny fatran’ny entana nifanakalozana,
50 avo heny ny sandany.
2- Voka-dratsy (-) 2- Eo amin’ny lafiny ara-politika
 Ny fitombon’ny fahantran’ny Tatsimo. - Mametra ny fahefany ny fisongadinan’ireo
 Mivelatra amin’ny karazany maro ny
 Fanjakazakan’ny Tavaratra amin’ny lafiny firenena matanjaka vaovao : Russie,
fifanakalozana : entam-barotra, vola,
rehetra. Chine…
sampan-draharaha (fitaterana)…
- Manohintohina ny tanjany ara-politika ireo
hetsika maro fanoherana ny kapitalisata…
3- Eo amin’ny lafiny ara-kolo-tsaina
Voaheloka ho mpamotika ny kolo-tsainan’ny
firenena maro ireo firenena mpikambana.
FAMBOLENA AMERIKANA ORINASA AMERIKANA FANJAKAZAKANA AMERIKANA
Loha-laharana maneran-tany.. Orinasa matanjaka indrindra eran-tany. Manjakazaka maneran-tany i Etazonia.
ANTONY MAMPATANJAKA NY ORINASA FANJAKAZAKANA ARA-POLITIKA
 Antony ara-boajanahary  Manana fahefana feno maneran-tany
FOTOTRA MAMPATANJAKA AZY
 Ny fananana akora-fototra sy Etazonia.
 Antony ara-boajanahary
loharanon’angovo maro.  Mibaiko, mandrindra ny asan’ireo
 Ny fananana velaran-tany mamokatra,
 Antony ara-teknika fikambanana iraisam-pirenena.
midadasika.
 Fampiasana milina mibaiko tena  Etazonia : firenena toavin-teny, mpandray
 Ahafahana manatontosa karazana
 Fahafahana mamorona vokatra vaovao. anjara fototry ny diplomasia eran-tany.
fambolena maro ny fananany toe-tany 7.
 Antony ara-ponina sy ara-toe-karena. FAHAMBONIANA ARA-TAFIKA
 Antony ara-teknika
 Mampandroso ny sehatr’asa ny fahefa-  Etazonia : mpitandro filaminan’izao
 Fambolena ampiasana fitaovana avo lenta
mividy ambonin’ny mponina. tontolo izao.
 Mahazo tombony amin’ny siansa.
 Fototra mampahomby ny sehatr’asa ny  Ny tafika amerikana dia manana toerana
 Antony ara-ponina
tanjaka ara-bolan’ny firenena. lehibe eo anivon’ny vondron-tafika :
 Manana mpamboly manam-pahaizana.
l’OTAN, OTASE...
FARITRA ARA-INDOSTRIA FAHAMBONIANA ARA-TOE-KARENA
IREO TANJAKY NY FAMBOLENA
 MANUFACTURING BELT (AVARATRA -  Manana ny 11% @ PNB eran-tany ny
 Fambolena mamokatra betsaka sy maro
ATSINANANA) : Orinasa tranainy : amerikana.
karazana..
sidérurgie, mpanamboatra fiara,  Mitana anjara-toerana lehibe maeran-tany
 Ny fambolena dia ivo-toeran’ny
mpanenona lamba… ny vola dolara.
« agrobusiness ».
 SUN BELT (ATSIMO SY ANDREFANA) :  Etazonia : mpandray anjara fototry ny
Orinasa maoderina : informatique, varotra iraisam-pirenena.
IREO OLAN’NY FAMBOLENA
électronique...  Manjaka amin’ny famokarana ara-
 Ny famokarana be loatra : maha boka
indostria eran-tany ireo orinasa maro
trosa ireo mpamboly.
TANJAKA ARA-INDOSTRIA rantsana amerikana.
 Ny fahalanian’ny tsiron’ny tany, olan’ny
 Amin’ny maha loha-laharana maneran- TANJAKA ARA-KOLO-TSAINA
tontolo iainana.
tany azy, misahana ny 25% amin’ny ny Manan-danja ary tahafin’ny mpoina rehetra
 Misedra fifaninanana eo amin’ny tsena
vokatra maneran-tany ny amerikana. maneran-tany ny kolo-tsaina amerikana.
iraisam-pirenena ny vokatra amerikana.
 Ahitana taratra ny tanjaka ara-
indostrian’ny firenena ireo oinasa maro LEIREO FETRAN’NY FANJAKAZAKANA
VAHA-OLANA
rantsana amerikana miparitaka maneran- AMERIKANA
(Fidirana an-tsehatry ny fanjakana)
tany.  Ireo fahasahiranana sedrain’ny
 Mividy ireo vokatra tsy lafo, manonitra ny
amerikana
fatiantok’ireo mpamboly.
IREO OLANA SEDRAIN’NY ORINASA  Ny fipoiran’ireo tanjaka vaovao : Union
 Mametraka lalana mifehy ny fatran’ny
 Fahanterana, fahosan’ireo orinasa Européenne, Japon, Chine…
famokarana....
tranainy...  Ireo hetsika fanoherana ny fahamboniana
 Misahana ny fikarohana lalam-barotra
 Ny fifaninana iraisam-pirenena... amerikana isam-paritra.
any ivelany
 Ny fiankinan-doha ara-barotra...  Ireo tsy fahombiazan’ny tafika amerikana.