igs AHLAKI DERGISi
‘TURKISH JOURNAL OF BUSINESS ETHICSIs anuaxi DERGIst
‘at Volumes 1 Say ese 2 Kasim November 2008
Iisa igi ve Anta Dernepi Adina Imtiaz Shibi Ovener
‘thr Alin
‘Yat ser Mudie Chief Executive Officer
(er amano cD hit Ge
{Genel Yayin YEnetmen! GanealPublstion Director
‘pad Dory 24 Dp edie es)
dtr Eaton
Hl Eg tr Det
‘Yrdhme Fete Asocite Eator
reenter eked
‘Yayo Kuru Eitri Bosra
Marta Al hale in Ors.
afk Beck Newt hs 180
Mantas Gag toms tes
5, Wilek Daou tert 80
‘pat Dr 24 pe mn sre ets)
Hall Eg tira
Nike Ero al Oot
Baar Pee rte 80
Stephen Hi tag a0
leah ai EAS le Tain para D
Haye Karam orm Crt Et Ot ot
aber W.Megee rie Oost 8D
Jon Opinger oh erste 80
ner Osman CA ml ni Aa rm
Mantas Orel Dore
Seok Ongne rye Onur
el Spa Ft rere
Marat Sento DAM pn Damm ries)
‘Abst Tako hare Uae
Toor Talal jt Unrest
‘in Oo ebm Osten in Cage
Sain ge ae dain odesHake ye Banga Karly ot ost
cee he lent One
Ccophtn Eon Ata Dot il Orreser
“in Akay Sak Ona
Marta A elfen om Unourte: Maee
Talc. Bela Neve One ABD
‘Mahmt Aen aca Ontos
Omer le SID ect onc ele Drs)
eg Cyn ad er Orr
fae Pt enn
ae Bs Oni
ds Yen Eat onl Ono
Bia Se atrya Onerotest
‘ural Geng Keel niet
Stopes ie cord ag ABD
‘Art ery Ord Ort
ong al 0 ln Apri ere)
Tess Ranakan Soins Unvertest
‘a Mat Ke Fath net
+a re rn rt don
Rober Meee Fri ner AD
‘Sele Mrs ned Oates
toot Yr sk Hate Ores
“an Orlin eine rere 80
sa Oat Ian ere Ont
‘brain Guts Marmara ners
rac Pit Bad Oa a
ean Rosa Ps Ges, ney Aa
Ried Cnr Saya md Dre Bol Open st
cg ler i da rks)
‘Hine Senn anal Oubertent
‘wong Tala Saye Gert, Plano
Soto eb
‘un ys Shuang Ones Om Mrs Conky
eh de Satya Onered
‘Aademit erik ana Contsn Ass
DA gem Dseyeanpre ranma es)
men an Sek Sear
Adasen 0 eating
ial ve Bass Oreos! Haat
naa gin Dyn re remo Maes)
ast ve lk
ity se
nce a2. tic Ste ZA18 Tea ISTANBUL + Tek0.2285 873 (he)
Eee sei Ne)
latin Correspondance
"eed eta nc fa DS ep, AS tb
pot clever4
Igindekiler Table of Contents
eaitorden
‘MAKALELER Anes
7
a
Fr
ot
at
ikogretim Okula Yonetiiernin Mesleki Etik Davranglart
Non BALOGLU Enga RARABAG A EEO
Hive’ syase Yoluruge Mahi
Zeynep SARLAK erm Balen AL
‘Gallyma Alaa Ozerine Kulture Aras Bir Aragtrma
‘yin ONAL /Thsan Tylon GEL
Bisisayar Kullalanmn Korean/Xack Yani Klann Hakkndeli Gee
Behan YaMAN / Vr ERDOGAN Hal Bh
24k gin “Pyasa Alok inde Onsdnmek
pur
HE ed Labour Wee te ert inkt Economy
tian vie
Insan Kayalan Yoneint Agsindan I Alaa
ait Zant
‘BIRRACER TSE
105
20
[TANITA VE DEGERLENDIRME TEI
1
var
153
155
‘palzide li fend ve fy ANakuna Ait Tem kel,
rage rep ond be emblem Bute
Adaetin Fazilet Hakkinda
‘naiade All GLa
Kate, Ahla ve, Gime
‘Shae Es nd Enepenship
fe ies
sais
21 90 el efor
cs 21 SEEN ed Conroe
ch baste
mar ve Mobeni Ec
Sareea an igiKinalizade Ali Efendi ve
is Ablakina Ait Temel IIkeler*
Kinalizade Ali Efendi and His Basic
Prensibles on Bussiness Ethics
Ayse Sidika Oktay**
On altima ytizyi! Osman alimlerinden olan Kinalizéde AN Bend, Osmanh
Imparatoriugu’nun en genig siurlarma ulastigs bir dinem olan 916/1511-
1979/1572 yallant arasinda yagamig ve imparatorlugunun en kudretli, en
‘uzun stire iktidarda kalan padisahn Kanuni Sultan Sileyman dénemine ta-
rikkk etmigtie. Bu yuzyil Osmanh fmparatorlugu'aun aym zamanda kaltir
hayats bakisnindan en yogun ve en zengin oldugu dénemdir.?
Isparta'da dogan Kmabzade kilttirla bir aileden gelmektedi ve ailesinde
pek cok alim ve sair bulunmaktadie. Babas:giirlerinde “Mins” mahlasim kul-
landigs icin bu lakapla anilan Miri Emrullah Efendi'dir. Dedesi ise Abdalka-
dir Hamiat’dir. Kmalzade'nin asil adi Ali Celebi ibn Emullab'éir. Kmalza-
de lakabinm sebebi olavak dedesi Abdtilkadir Hamidrnin sakalma kana stir-
‘esi gésterilmektedir.
Kenalizade ilk gencllyillannda Isparta‘ da ilim tahsiletmigtir. Ardindan Is-
‘tanbul'da Kazasker Kadri Efendi'den, Mahmud Pasa miderrisi Ma'lal Emir
* Yond Al Bend ve eee Ales Aa Oaeine ayn ih ysana Kane find se Ale
‘Al (a Yoni stan, 200) se tabndan edible Mala 2d peen ecrden Ge Yan
fark yuo raf hastaneger Ei)
~ De, Din fle lands yeas gent Gla lala din ees ola af, ake
‘fo, defer een, stank digdnces, reed ask la Koran
fem Seleyman Demitel Universite, lahat Fate, Dogu Kamps, Gane / leper
Ssoheayegmallcom § (080-24) 211 4575,
1 zen A Hfend(832/1525), thn Kemal (940/153), Koca Nene Celieide Masta Bey
(@75/56, Basune Efendi (2/2574) gi Ale, Purl (964/190), alt io08/1600), Hayat
(905/155), tapbess aby (280! 257) qi alr Kabade eae dro Pgs la byt
lerden Beka
See i ow Bs hi Kam oe ER Sp p18 ADIg Abia Deis
Efendi‘den, Davut Pasa Medresesi Miderrisi Sinan Efendi'der ve Atik Ali
Pasa Medresesi Miderrisi Merhaba Efendi‘den ders almistwr. Daha sonra
Sahin Medresesinde miiderris olan Kara Salih Efendi'den, Anadolu Kazaske-
riolan Civizade Muhyiddin Mehmet Efendiden ilim tahsil etmisti.
Kmahzade, zamanmda medreselerde okutulan biitin ilimleri tahsil etmig,
tefsir ve hadis ilimlerinde ihtisas sahibi olmustur. Dini ilimler diginda ma-
tematik ve astronomi ilimlerinde de behresi vardur. Arapea, Farsca ve Tik-
Ge olmak dzere tg dilde akact siirler yazmstr. iyi bir hatip ve mizakereci
olan Kinalizade’nin onemli dzelliklerinden biri de dikekatli ve titiz bir alim
olmasidir. Celiskili meseleleri goatimlemekten ve aciklamaktar, meseleleri
aynntihi ve kapsamh bir gekilde incelemekten zevk aldigins Akiak Alé-
i adh eseri gostermektedir.
{yi bir egitim alan Kmalizade, Bursa, Edirne, Istanbul gibi Osmank’ya bag-
kentlik yapmis kiiltiir merkezlerinde miidervis ve kadi olarak gérev yaprms;
Sam ve Misir gibi merkezlerde cok sayida alimle tamsma ve onlarm gorilg-
lerinden istifade etme imkam bulmmustur. Gittii yerlerde bilgi: ve gahsiye-
tile herkesi kendisine hayran birakan Kmalzade, filahtan tefsive, hadisten
sire ve edebiyata kadar pek gok eser yazmas, ders kitaplan gerh etmigtir. Fa-
kkat caligmalarinn belki de en tinhisti amelt hikmet/pratik felsefe tizerine
yyazilan Alak- Alatisimli kitabidue.?
Konahzade Ahlak-t Alétyi bizzat kendisinin eserinin baginda da ifade ettig
bi Nasirdddin-i Tasinin Ahlak- Nasr isimli kitabyyla Celaleddin Devan
Ahldk-x Celaliadl eserini 6rnek alarak yazmustr. Bu iki kitabi ana kaynak ola-
rakckullanan Kinalizade bunlann éiginda Kur'an ve hadisler gibi dint kaynak-
larla, edebi ve tarihi kaynaklara bagvurmus, cok zengin bir bilgi birikimini
eserine aktarmstr. Bu agidan Ahlak- Alat kendisinden énce yazan kitaplar-
la loyaslanmayacak kadar cok malzeme igermektedir. O Gazzili, Circint,
Siihreverdi gibi digiimirlerin adim amp eserlerinden nakiller yapar. Aynca
{bn Sina, fbn Miskeveyh gibi digiinirlerin eserlerini de inceledigini ve kendi
‘gorislerini agklarken bunlardan da dogrudan faydalandigs gorilir. Dolaya-
styla Kinazide Ahlak Aléyi yazarken sadece Ahlaka Nasir ve Ahlak Cela-
I deki bilgilerte yetinmemis, baska kaynaklara da basvurarak kendisine gelen
birikimi eserine aktarmaya, seleflerinde eksik kaldigina inanchft yerleri ta-
‘mamlamaya, celiskili gibi goriinen yerleri cdzmeye calismistir.
2 iger Treg ara una Mngt Din, Tih Maarmayt, hein, Kasi Madi net
Trp aek Rae Vtad esa pron ai rapes te eleanor ue:
unr: fsa ni! Boal Vel Mud apy old Dive He ls Rd er
Iedimine iy, WetlenAalempje re Sine
106 GiciaD‘Aye Sa obtay nade A Een ve Aaa A Tm eer
Kunalizade Ali Efendi insanmn ilmiyle amil olup kemal ve saadete ulagma,
bedi mutlulugu elde edebilmesiigin bebekdik, cocukluk, genclik, etislenkle
ve yaghik dénemleriniigine alan ve kendisi ailesi, yaninda galiganlar, korn
sular ve ilkesine kargi ablakls bir hayat yagamasint saglayacak biittin yaga-
‘mi kugatan 6neriler sunmustur. Nitekim Ahldke1 Alat isimli eserini birey, ai-
le-ve devlet ablala olmak tizere tig béliime ayurarak yazmugtrr. Ip ablakanin
kiginin kendi bireysel ahlalonin disinda aile ablakayla ve toplumsal ahlakla
iigkisi dikkate almarale onun bu bolimlerdeki tavsiyeleri bir battn olarak.
degerlendirilip is hayatmna dair baz ablakiilkelere ulaglabilir. Elbette Kina~
hizade ig ahlakim icine alan bir eser yazmamus ve konuyu bu agidan ele alma-
mistr, Ancak buginkij anlamayla “ig ahlala” adh altinda yer almasa da ve ga
niimizdels igerigine tam manasiyla sahip olmasa da onun adalet, helal ka-
zans, yaninda caliganlara kargi davramislar, meslek sahibi olarak devlet bas-
kant ve goreviert ile yaninda caliganlarla olan iigkilerle ilgili agklamalarm-
da ig ahlalana dair bilgiler ve temel ilkeler bulunabilir. Bu on altma yizyil
‘Osmanb, genel olarak islam diisiincesi galisma hayati ve ig ablakuna dair te-
mel yaklagumlar hakkanda baat ipuclan verebilir.
Adalet, Toplumsal Diizen ve is Ahlakt
Kmmalizade'ye gore insan sosyal bir varhiktr (medent bit-tab) (Kinahzade,
1833: 1/76, 77 ve TI / 91) ve bir cemiyet iginde yasamak zorundadur. Insa-
nin bagks insanlarla bir arada yagamasinm erdemlikigilerden faziletin ogre-
nilmesi gibi birtalam faydalan olsa da (Kmalizade, 1833: I / 94) esas sebep
insanlanm birbirlerinin hizmetine ve yardimma muhtag olugudur. Gain in-
san, hayatim strdurebilmek igin yemek, igmek, barmmak, giyinmek, dig-
‘manlardan korunmak gibi birtalam geylere muhtactrr. Ancak bunlar tek ba-
sina temin etmesi ratimktin degildir (Kinahzade, 1833: |/ 76-77). Bu sebep-
le Allah yeryiiziindeki biitiin varliklan insanmn hizmetine vermisti. Bitan
varhklar gesitli yollarla insana hizmet etseler de insanlar bir arada yasayip
bisbirlerine yarcim ve hizmet etmek zorundadirlar. Cink insan, tirintin
ve sahsinin bekast icin bisbirinin yardimina ve hizmetine diger hayvanlar-
dan daha fazla muhtagh. Insan, hayvanlardan farkh olarak daha yumugake
bir yaratihsa sahiptir. Ihtiyaclan da hayvanlar gibi basit degildir. Hayvanlar
barnma, beslenme, savunma vb. ihtiyaclannin basit olmasindan dolay: top-
Iuluk iginde ig bolumine ve beraber yagamaya ihtiyag duymazlar. Akal ve di
ssinme ézelikleri olmadigq icin onlanm ihtiyaclan Allah tarafindan kargilan-
‘ustur, Oysa insan all ve digiinmesiyle giyim, sida, silah, mesken gibi ken-
di ihtiyaglanm kargilamaya muktedivdir. Fakat insanin tek basa buttin‘eats Derik
tiyaclanm karsilayabilmesi imkinsizdir, Mesela giyimigin terzilil, dokuma-
‘lik, ip egjrme, ayakkabilan igin dericilik, yemacilik, barmma igin matan-
goaluk, demircilik beslenmesi igin ciftrilik, hayvaneiik gibi birgok zanaa-
‘/sinaati bilmesi ve hepsini yapmasi gerekir. Oysa bunlarin her biri bis 2a-
naatkannn/sinaatrinin igidr. Viyeceklerin elde edilmesi ve kendisini koruma
igi de boyle bircok kiginin yardimayla gerceklegi. Batiin bu smnaatlerin hep-
sini bilip icra ederck titm gereksinimlerini kendi basina kargilamast mim-
>ktn olmadhga icin insanin bir arada yasamaya ve kargihikh ig boliimét yapma-
ya ihtiyac vardir. Bundan dolay: herkesin bir zanaat/smaat edinip kendisi
ne yetenden fazlasim ihtiyaci olana vermesi, kendi shtiyaci ola baskasin-
dan almasi gerekir. Bu sebeple toplumda herkes bir zanaata/smnaate youtelip
onunla meggul olur. Insanm bir topluluk icinde yagamasi ve toplumsal tabi-
ath olmasi bu manaya gels. Toplumnda saglanan bu ig bold sayesinde her-
kesin ihtiyaa kargilanmig olur (Kinalnaide, 1833: I / 75-78). Kinalizde'ye
Bore cemiyetteki herkesin ayn sinaate/zanaata yonelmemest ilahi hikmetin
ve latfun bir geregidir, Tersi olsaydh ig boldimil yapilmadigy igin toplumun,
dolayrsiyla hayatin diizeni bosulurdu (Kmalzade, 1833: 11/72).
insanlann bazilarinmn zengin bazilarmin fakir olmast da yine ilahttakdirin
geregidir. Cunki bununla toplumdaki ig bokiima ve dizen saglanmaktadur.
ger herkes zengin veya fakir olsaych kimse kimseye hizmet etmezdi. Bu-
wun igin Kmahzade; hizmet edenle hizmet edilen arasindaki bu iligkiyi
“Camilenin murach vasil ve nizém-1 lem hésil ola.” séclerinden anlasilacagh gi-
bhi toplumdaki yarchmlagenanin, diizenin ve ig béltimiintin bir geregi olarak
agikdar (Knalizade, 1833: II /73). Kmahaade'ye gére bu yardimlagmanin ve
duzenin saglanabilmes iin idare edenler ile edilenler arasinda da viicutta-
1 organlar arasndaldiliskiye benzer bi ilighi olmaidir. Viicudun organla-
mndan kimi reis, kimisi de bu reise uyan Konumundadir, Vacudun saghileh
bir gekilde calsmast icin reis ile reise uyanlar birbirlerine mulbtagtelar. Bu-
nun gibi toplumda baza insanlar reis, bazast reise tabi olan konumundadkr.
Ancak hepsi bir yonden digerine muhtactir. Bu yizden birbirleryle iigki
kurmnak, yardimlagmak ve beraber yasamak zorundadirlar. Dolayistyla in-
sanlarin birbirinin yardumina mubtag olmalans Alemdeki diizeninin geregi
dir (Kinalizade, 1833: II / 76). Her fert tizerine dagen gorevini tam olarak
yyaparsa toplumda dizen saglanmus olur (Kinalizide, 1833: Il / 8)
Kinalzade, gorildaga gibi insanlarm jg balms ve yarchmlagma ihtiyacndan
dolay: bir szada yasamak zorunda olduguna belirtir. Ancak insanlann bi
arada yagama ve ig boluma yapma zorunlulugu dolayisrya sosyal hayatta bi
talam problemleri de beraberinde getinir. Bunlar su gekilde sualanabilir:
108 eiGiaD‘Aye ta Otay! inlaid A Een ve Alina At Tee! heer
Toplum iginde beraber yaganip ihtiyaclar karplikh olarak: giderilirken
nem bir sorun, kargihikh yapilan igler arasinda egitlik ve farkihk oranlan-
nin bilinememesidir. Anlapmazhlann gikmamas igin insanlarm arzu ettik-
Jeri geylerialmalan ve algverislerinde haklarina raz olmalan saglanmabdb.
Toplumdak ig boliiman geregi terzi marangoza terzlik, marangoz terziye
rmarangozluk yapar. Bu durumda zanaatlar/sinaatler arasinda egitik ve ada-
letin saglanabilmes! ign birinin digerine ne kadar terilk veya marangozluk
yapacaginin bilinmesi gerekir. Ancak zanaatlar/sinaatler arasindaki esitlik
ve farklihgs bilmek, oranlama yapmak oldukca zordur. Bunun igin zanaat-
lar/sinaatler dengeyi, dolaynsiyla adaletisaglayacak bir unsura (orta deger)
shtiyag vardur. Bu unsue dinar veya dirhem yani paradur. Bundan dolays flo-
zoflar paraya “orta adalet” veya “araciadalet” (Adil-i matevassit) demnsler-
dir. Kinalzde “Anlara nakdeyn dahi dirler ve hukemd dindra aii mitevasst
dirle.” camlesiyle bunu ifade eder. Ancak bu, adalet sessizce safladhgs icin
ym zamanda “suskun adalet”/"sessi2 adalet” (Adil sémit) olarak da anilir
(Kunabzade, 1833: 1/ 77-78). Kinalizade bir baska yerde adaleti korumak
vve batin muamelelerde, aligveriste degismeyen, her geyin miktarnin ve de-
{erinin onunla tespit edildigi bir covher gereltirdigini belirterek bumun “ki
sail kanun (namas-u asgar)” denilen para (dinar) oldugunu agiklar(Kanali-
zde, 1833: I ve I1/7).4
Goruldagu gibi Kinalizade paray: toplumda adaleti sessizce saglayan bir ara-
olarak dtistinmektedir. Ciinkti hallan yaptg: abgveristen memnun olup
hhaklana raz1 olmasi para ile gerceklesir. Dolayisiyla halkin arasinda iktisadi
sebeplerle tartigma ve kavga meydana gelmeyecefi icin toplumda diizen ve
ahenk olusur. Aym zamanda alisveris kolayhy sagladi ign insanlar arasin-
daki ig boliimoni destekler. Boylece bireyler arasindakiiligkiler daha saghk-
iolur, aralarinda yakanhik ve kaynasma meydana gelir. Bu seldiyle para dev-
letin iyi yonetilmesine aracihik eder. Ancak devlet iginde bu dtzeni saglamak
ve iyi bir idare meydana getirmek icin paranm devlet baskanmm kontrola
altunda olmasi gerekir (Kmalzade, 1833: 1/78). Devlet baskanin da ilaht ka-
rnuna (geriat) uymast gerekeceginden sonug olarak paranin da ilahi kanuna
(eriat) uygun bir gekilde kullanslmasi ve degerlendirilmesi gerekecektir.
‘Onun yardimlasmaya ve ig béliimiine dair bu tablillerinden ig ablakana dair
baz ilkeler tespit edilebili.
2 mae 98: 126177 ve 1962: 105.205 Tes, 16 198235 ve 1864 97.98; Dt
4 ay. Tash, 1969 hs 210 v6 1966157; Drei 1216/1
isla 109Ig Atlas Dest
‘Toplumdaki diizen ve ig béliim igin susan adalet her zaman yeterli dedi
dir, Dolayssiyla “dai ndtak" yani konugan adalete ihtiyas vardr. fg botamit
dolayisyla is ve toplum hayatinda zorbalik, hak yemek gibi olaylar meyda-
nna gelebilir ve bir kisi digerinin zukinn grmesine sebep olabilir. Cink her-
kes arzu ettigi ve zevk aldhga geye ragbet eder. Bu durumda bir kirnsenin ar:
za duydugu ve almaytistedigi bir geye digeri de yonelip almak ister ve bura-
dan catismalar ve haksizhiklar dogar. Bu durumda zulmii ve korkuyu orta-
dan kaldican, islerin nza ile yiirdmesini saglayan, her ikisine de hakmeden
bir idarecinin olmasi gerekir ki yenme-yenilme ve zorbahk giderilsin, taraf-
lardan her bir istegine ulagsin. Toplum hayatinin geregi olarak terzi maran-
{goza terzilik, marangoz terziye marangozluk yapsin. Digerleri de bunun gi
bi birbirlevinin ihtiyaclanm yerine getirsinler (KinalizAde, 1833: I / 76-77).
‘Giinkti Kargilkh olarak adalet, orta adalet olan para ile meydana gelmedigi
‘ve bazi nefisler onun adaletinden emin olmadiginda konusan adalet kuvvet-
Ii ile zaynf arasindaki dengesiligi dUzeltip esitligi saglamalienr. Zulme kal-
dirmak, dusmanlga yok etmek, zayif ile kuvvetlt arasindaki dengeyi dazen-
lemek igin gerekdi olan adil kisi padigahtr. Ancak padigah namus- flat in
hiikiimlerine uymah ve paranm saglachga adalete kendi istegi ile uymayan
herkesi adalet yoluna sokmahd.
Kinalizade, ilahi Kanunu (geriat) toplumda dtizeni saglamak, yonetmek ve
adaleti gerceklestirmek igin gereldi gormektedit. Hlahi kanun bunun igin en
temel arac konumundadir. Devlet baskant ve para, ilahi kanuna tabi olmah-
chr, Devlet baskam bu ilahi kanunu uygulayacak kigidir ve kendisine bu se-
beple ihtiyag duyulmaktadur. “ahi kanun” denilince daha cok din ve dint ku-
xallarakla gelse de devlet s6z konusu oldugunda devletin dint danyevi batan
kanunlanim ifade eder5 Kinalizade de ilahi kanunn “namas-u rabbant” (Ki
nalizade, 1833:1/ 78), “ndms-u ilahi” (Kmabzade, 1833: 1/76), “namds-
sari veya “geriat- ilahiye” (Kmahzade, 1833: I / 73), “periata mutahhere”
(Kmnalzade, 1833: 1/76) isimleriyle adlandrrarak toplumda dlizen ve adale-
‘tin saglanmast icin gereken kanunlann ilahi kaynakl olmam geregine igaret
‘eder. Clink adaletin meydana geldigi orta noktay1 aka bilmek cok zordur.
Allah, kullanina rahmetinin ve beldeleri himaye etmesinin bir sonucu olarak
ilahi kanunu (jeriat) indirmistir.flahi kanun (geriat), adaletin yerini beitle-
‘mede en makemmel dlgddir (Kinalvzade, 1833: I/ 76)
Kmnalizade padisahlarm da kanun ortaya koyup bununla insanlan ve tlkele-
i yOnetebileceklerini kabul eder ve buna Mogol imparatora Cengiz, Han’:
5 Ser kelimesinin aman kn bl, Tahanet, 1404/1988: 1/ 6759-781
110 Giciad‘Ay Seba Obtay! Kalai A Ee ve Asa A Ter! alr
rnek gésterir. Cengiz Han aka ve zeka gitciiyle “yasa" adim verdigi kanun-
lar koymustur. Halk arasmda bu yasalar kabul g6rmiig ve buna uygum hare-
kket edilmis, yasalara uygun amel etmeyenler de cezalandirilmistir. Ancak
yasalar veya bu tr insanlar tarafndan ortaya konulan kanunlar bunu orta-
ya koyan padisah, onun evlatlan veya ona tabi olanlarin devleti devam etti-
Bisitrece var olmustur. Zaman gecip devletin gic azaldikea kanunlar d
meye, hukimler ve cezalann esaslan agagilanmaya baslar. Cengiz Han’in
yasalan da Cengiz Han'm saltanatmin sona ermesi ile yok olmustur. Oysa
ilahi kanun (geriat) bin yleir tazeligini korumaktadrr. Dolayisiyla insanlann
ortaya koyduklan yasalarm gecici olmasina kargin, Allah’'in gonderdigi ka-
nunlar kaliadhr, Bu da, ilahi kanunun (geriat) insanlann ortaya koydugu ka-
nunlar kargisindaki bir diger dstainlagadr.
Kinahzade ilaht kanuna (geriat) uymayanin kafir ve minafik oldugunu be-
lirtir, Bu sebeple toplumda ilahi kanumun (geriat) uygulanmasina ve devlet
baskammm ilahi kanuna (geriat) tabi olmasma son derece 6nem vermistir.
Ozellikle onun suslularn cezalandnlmas ve bu swrasinda adalete riayet
cedilmesi, agiriceza verilmemesi, fakat gereksiz yere merhamet gésterilip af-
fedilmemesi ve cezasiz da birakalmamasi bigimindeld ilabi kanumun (geriat)
tatbiki konusundaki dnerilerini bu asidan degerlendirebiliriz. Ulkedeki di
zen ve asayig,ilahi kanunun (geriat) tam olarak uygulanmasiyla saglanabi-
lir. Bunun igin Kinalzade bozgunculuik, yol kesme gibi kotilaklerin artmna-
sunt sebep gostererek, ilabi kanun (seriat) diginda bagka yollara basvuran ve
gereksiz kan dokenleri, ézellikle kendi dénemindeki bazi emirleri elestir-
mistir (Kmalizade, 1833: II / 11-12).
Buna gore halk arasinda adaleti saglamak ve korumak icin tg sey gereklidir
(1) Nami: rabbani, (2) Hakim insani, (3) Dindr-t mizdnt. Ashnda bu tasnif
de Aristo'nun Nikomahes Ahiék’ndan® gelme olup bilindigi kadarryla ibn
Miskeveyh'den itibaren islam ablakgilannca da benimsenmistir. Nitekim
Kinahzade Yananh filozoflarm bu tgiine “namus” adim verdiklerini belirtr.
(0 “zira ligatlerinde namus “siyaset’e derler, her birinde siyaset ma'ndst var~
du” s6zler ile bunun gerekgesini aciklar (Kimahzade, 1833: I/ 77-78). Do-
laytsiyla adaletin araglan olarak verilen tig maddenin her birinde siyaset mna-
nasi vardve. Buna gore birinci namus ilahi Kanu; ikinci namus devlet bas-
kam; igtincti namus para olmaktadir. Namusu siyaset manasina cevirir ve
yonetmek olarak anlarsak; paranin yonetimi, padisahin halla yonetimi ve
ilahi kanunlann yonetimi bir araya gelince “en bitytik siyaset” ortaya gikar.
Bu durumda siyaset toplumda adaleti saglayan bir arag konumundadw.
5 svatotles, 2624: V, 58, 63,6.4-7 ve 1988:13334/15-90,12349/90, 1346/15, 1354/52,
Bician mIe Able Desi
Toplumsal duizen ancak adaletle gerceklesecegine gore adaletin ne oldugu-
run bilinmesi gerekir. Kmalizade, éncelikle adaleti iki aginhk ortasmda insa-
nm kurdugu denge ve ahenk geklinde giizel ahlak olmanm en énemli élci-
sit olarak verir ve adaleti“esitik’ ve “orta” olarak tammmlar (Kmahzade, 1833:
1/ 75-76). Bir baska yerde ise adaleti “insaf” olarak verir. Insaf “msf (yarim)"
kkelimesinden ttiretilmigtir ve bir seyin yanistm kendisire alip diger yansim
ortagina vermek demektir (Kinahzade, 1833: If / 79). Bu durumda adalet
zkendi hakkana raza olup bagkalarinin hakkana saygt gostermek, onun bakkum
a alip zullim etmemek anlamndadwr. Adalet aym zamanda bir erdemdir ve
Kmalizade ve diger ahlak dustinirleri nezdinde adalet erdeminin énemli bir
yeri vardir. Kmahzade adalet erdemine ulagmg kigiye “haliki yetkinlik ve
‘bedi mutlulugun meydana geldigi insan’, “hakim-i mutlak’ ve “feylesif-u
kami” adim verir (Kimalizade, 1833: 1 / 92). Bu adalet erdeminin gerceldes-
‘mesinden meydana gelen bir istiinlik ve gereftir. Bunun diginda adalet er-