ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУ МИНИСТРЛІГІ

АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ

АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ

NoSQL жүйе
(тәжірибе атауы)

оқу
тәжірибесінен
ЕСЕП
Жайлаубек Диас Нурбулатұлы
(студенттің аты-жөні)

Курсы: 3

Тобы: ТИС – 21К

Мамандығы: 06130100 «Бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеу және талдау»

Біліктілігі: 4S06130105 «Ақпараттық жүйелер техникігі»

Тәжірибеден өту аралығы: «18» наурыз 2024 ж. «09» сәуір 2024 ж.

Оқу орнынан тәжірибе жетекшісі:

Ражабов Ш.У
Қорғаған бағасы «___________________» ______________ Қорғаған
күні «09» сәуір 2024 ж.
 МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.................................................................................................................3
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ.................................................................................................5 1.1
Құжаттық мәліметтер базасы....................................................................5
1.2 Масштабтау.................................................................................................6
1.3 Функционалдық мүмкіндіктері.................................................................8
1.4 Оқиғаларды тіркеу......................................................................................9
1.5 Ақпараттық мазмұнды басқару жүйелері, блог-платформалар ..........10
2 АРНАЙЫ БӨЛІМ............................................................................................11
2.1 MongoDB орнату және танысу................................................................12
2.2 MongoDB консулымен танысу................................................................14
2.3 MongoDB-де әртүрлі типтегі деректерді пайдалану.............................15
2.4 MongoDB-де құжаттар мен индекстер...................................................16
2.5 MongoDB-де сұраныстарды шарттармен қолдану................................17
2.6 Сұраныс: Массив модификаторлар.........................................................18
2.7 MongoDB-дегі тұрақты өрнектер............................................................20
2.8 Таратылған есептеулер. MongoDB-дегі MapReduce..............................21
2.9 ДҚБЖ әкімшілігі.......................................................................................22
ҚОРЫТЫНДЫ.....................................................................................................24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...................................................25

ҚР ИТК 06130100 ОП Есеп

Өзг Бет Құжат № Қолы Күні
Орындағ. Жайлаубек Д.Н. 09.04 Әдебиет Беттер
Тексерг. Ражабов Ш.У. NoSQL жүйе 14 25

ТИС-21К
 КІРІСПЕ

NoSQL термині реляциялық кестелерден басқа форматта сақталатын

мәліметтер базасының реляциялық емес түрлерін білдіреді. Дегенмен, NoSQL
дерекқорларына идиоматикалық тілдік API, декларативті құрылымдалған сұрау
тілдері және үлгі сұрау тілдері арқылы қол жеткізуге болады, сондықтан
оларды «тек SQL емес» дерекқорлары деп те атайды. NoSQL дерекқорлары
нақты уақыттағы және үлкен деректер веб-қосымшаларында кеңінен
қолданылады, өйткені олардың негізгі артықшылықтары жоғары масштабтау
және жоғары қол жетімділік болып табылады.
NoSQL дерекқорларын әзірлеушілер де жақсы көреді, өйткені олар
өзгеретін талаптарға тез бейімделе отырып, табиғи түрде икемді даму
парадигмасына сәйкес келеді. NoSQL дерекқорлары деректерді интуитивті
және қарапайым түрде сақтауға мүмкіндік береді, яғни деректерді қолданбалар
қалай пайдаланатынына ұқсас: NoSQL стиліндегі API интерфейстері арқылы
деректерді сақтау немесе алу кезінде қажет түрлендірулер аз. Сонымен қатар,
NoSQL дерекқорлары нөлдік бос уақытты қамтамасыз ету үшін бұлттың
барлық артықшылықтарын пайдалана алады. NoSQL дерекқорының
артықшылықтары
Соңғы екі онжылдықта атап өтілген цифрлық өзара әрекеттесу мен
деректерді тұтынудың бұрын-соңды болмаған жылдамдығы мен ауқымы
кәсіпорындардан деректерді сақтауға және оларға қол жеткізуге заманауи және
икемді тәсілді талап етті. Дүние жүзіндегі пайдаланушылар мазмұн мен
мүмкіндіктердің үздіксіз ағынын талап ететіндіктен, дерекқорлар тез
бейімделуі керек еді. Осыны ескере отырып, әзірлеушілердің NoSQL немесе
реляциялық емес дерекқорларды таңдауының кейбір негізгі себептері.
Икемділік
SQL дерекқорларында деректер әлдеқайда қатаң, алдын ала анықталған
құрылымда сақталады. Ал NoSQL дерекқорында деректерді қатаң схемаларсыз
еркін түрде сақтауға болады. Бұл дизайн инновацияларды енгізуге және
қосымшаларды тез дамытуға мүмкіндік береді. Әзірлеушілер схемалар туралы
ойланбастан өз клиенттеріне жақсы қызмет көрсету үшін жүйелер құруға назар
аудара алады. NoSQL дерекқорлары құрылымдық, жартылай құрылымдалған
және құрылымданбаған деректер сияқты кез келген деректер пішімдерін бір
деректер қоймасында оңай өңдей алады.
Масштабтау
NoSQL дерекқорларына масштабтау үшін қосымша серверлерді қосудың
қажеті жоқ, бірақ бұл үшін аппараттық құралдарды пайдалану жеткілікті.
Осылайша, сұранысты тоқтаусыз қанағаттандыру үшін трафиктің өсуін
қолдауға болады. Масштабтау арқылы NoSQL дерекқорлары үлкенірек және
қуатты бола алады, сондықтан олар өсіп келе жатқан деректер жиынтығы үшін
қолайлы нұсқа болды.
Жоғары өнімділік
NoSQL дерекқорының масштабталатын архитектурасы деректер немесе
трафик көлемі ұлғайған кезде ерекше мәнге ие болады. Төмендегі графикте
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 3
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 көрсетілгендей, мұндай архитектура бір цифрлық миллисекундтарда
көрсетілген жылдам және болжамды жауап беру уақытын қамтамасыз етеді.
NoSQL дерекқорлары деректерді тез және сенімді түрде ала алады және
қамтамасыз ете алады, сондықтан олар күнделікті терабайт деректерді
жинайтын және пайдаланушылардан жоғары интерактивтілікті талап ететін
қосымшаларда қолданылады. Төмендегі графикте біз 3-4 мс диапазонында 95-
ші кідіріспен секундына 300 оқу операциясының (көк сызық) қабылдау
жылдамдығын және 45 мс диапазонында 95-ші кідіріспен секундына 150 жазу
операциясының (жасыл сызық) қабылдау жылдамдығын көрсетеміз.
NoSQL (құрылымдалмаған сұрау тілі) - бұл дәстүрлі реляциялық
мәліметтер базасынан ерекшеленетін деректерді басқару тәсілі. MongoDB-ең
танымал NoSQL деректерді басқару жүйелерінің бірі.
MongoDB-дегі NoSQL-дің кейбір ерекшеліктері:
− Икемді деректер схемасы: MongoDB-де қатаң деректер схемасы жоқ,
яғни бір жинақтағы әртүрлі құжаттарда әртүрлі өрістер мен деректер
құрылымдары болуы мүмкін. Бұл әр құжат үшін схеманы жаңартуды қажет
етпестен деректер схемасын оңай өзгертуге мүмкіндік береді.
− JSON тәрізді құжаттар: MongoDB-дегі деректер BSON (Binary JSON)
деп аталатын JSON тәрізді құжаттар форматында сақталады, бұл оларды
әзірлеушілер үшін оңай оқуға және басқаруға мүмкіндік береді.
− Масштабтау: MongoDB үлкен көлемдегі деректерді өңдеу үшін жаңа
серверлерді (шарларды) қосу арқылы көлденең масштабтауды қамтамасыз
етеді. Бұл MongoDB-ді үлкен және үлестірілген жүйелермен жұмыс істеуге
ыңғайлы етеді.
− Жоғары өнімділік: MongoDB индекстеу және кэштеу механизмін
қолданады, бұл сұраныстар мен жазу/оқу операцияларын орындау кезінде
жоғары өнімділікті қамтамасыз етеді.
− Сұранысты қолдау: MongoDB сұраулардың кең ауқымын қолдайды,
соның ішінде шартты сұраулар, агрегациялық сұраулар, топтастыру және
сұрыптау сұраулары, мәтіндік іздеу сұраулары және т. б.

Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 4
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.1 Құжаттық мәліметтер базасы

Құжатқа бағытталған мәліметтер базасы (document-oriented databases)

деректерді құжаттар түрінде сақтауға арналған. Әрбір құжат құрылымдық
форматтағы деректерді қамтитын жеке жазба болып табылады, мысалы, JSON
(JavaScript Object Notation), BSON (binary JSON), YAML (YAML Ain ' t Markup
Language), XML (eXtensible Markup Language), CSV (Comma-Separated Values)
немесе басқа форматтар.
Дәстүрлі реляциялық мәліметтер базасынан айырмашылығы, құжатқа
бағытталған мәліметтер базасы қатаң схеманы қажет етпейді және деректерді
құрылымдауға икемділік береді. Бұл дегеніміз, дерекқордағы әрбір құжаттың
өзіндік құрылымы болуы мүмкін және бұл құрылым әр құжат үшін әр түрлі
болуы мүмкін. Осылайша, бір жинақта (реляциялық мәліметтер базасындағы
кестенің аналогы) әртүрлі типтегі құжаттарды сақтауға болады.
Құжатқа бағытталған мәліметтер базасы келесі сипаттамаларға ие:
− Деректер құрылымының икемділігі: құжаттар әртүрлі өрістер мен
құрылымдарға ие болуы мүмкін, бұл оларды құрылымдалмаған және жартылай
құрылымдалған деректерді сақтауға ыңғайлы етеді.
− Масштабтаудың қарапайымдылығы: көптеген құжатқа бағытталған
дерекқорлар таратылған архитектураға ие, бұл деректер көлемін ұлғайту
кезінде жүйені масштабтаудың қарапайымдылығын қамтамасыз етеді.
− Оқу және жазу операцияларындағы жоғары өнімділік: Ішкі деректер
құрылымы мен оңтайландыруларының арқасында көптеген құжатқа
бағытталған дерекқорлар оқу және жазу операцияларын орындау кезінде
жоғары өнімділікті қамтамасыз етеді.
− Әр түрлі деректер форматтарын қолдау: құжаттар әр түрлі форматта
ұсынылуы мүмкін, бұл әр түрлі қосымшалармен және қызметтермен
интеграцияланудың ыңғайлылығын қамтамасыз етеді.
Танымал құжатқа бағытталған мәліметтер базасының мысалдары
MongoDB, Couchbase, CouchDB, және Amazon DocumentDB. Бұл мәліметтер
базасы веб-әзірлеуде, деректерді талдауда, Мобильді қосымшаларды сақтауда
және деректерді икемді сақтау мен басқаруды қажет ететін басқа салаларда
кеңінен қолданылады.
Дерекқордағы әрбір құжаттың өзіндік құрылымы болуы мүмкін және бұл
құрылым әр құжат үшін әр түрлі болуы мүмкін. Осылайша, бір жинақта
(реляциялық мәліметтер базасындағы кестенің аналогы) әртүрлі типтегі
құжаттарды сақтауға болады.
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 5
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні

1.2 Масштабтау

Деректер базасындағы масштабтау мәліметтер базасын басқару жүйесінің

(ДҚБЖ) деректер көлемінің өсуімен және жүйеге жүктемемен күресу қабілетін
білдіреді. Бұл үлкен және жоғары жүктелген қосымшаларды әзірлеу мен
қызмет көрсетудің маңызды аспектісі. Мәліметтер базасын масштабтаудың екі
негізгі тәсілі бар: тік және көлденең.
1. Тік масштабтау (масштабтау):
− Тік масштабтау - бұл бір сервердегі ресурстарды көбейту, мысалы,
көбірек процессорлар қосу, жедел жад көлемін ұлғайту немесе өнімділігі
жоғары дискілерді пайдалану.
− Бұл тәсіл әдетте жүйенің дамуының бастапқы кезеңдерінде
қолданылады және бір серверде қол жетімді ресурстарға шектеулер болуы
мүмкін.
2. Көлденең масштабтау (масштабтау):
− Көлденең масштабтау бірнеше серверлер арасында деректер мен
жүктемені бөлуді білдіреді, әдетте кластер немесе шардинг түрінде.
− Көлденең масштабтау кезінде деректер бөліктерге бөлінеді (шардтар)
және әртүрлі серверлер арасында бөлінеді. Әрбір сервер деректердің тек бір
бөлігін өңдейді.
− Бұл тәсіл өнімділік пен масштабталудың сызықтық өсуін қамтамасыз
етеді, өйткені қажет болған жағдайда жаңа серверлерді қосуға болады.
Сонымен қатар, өнімділікті оңтайландыру және ресурстарды басқару
үшін тік және көлденең масштабтау элементтерін қолданатын гибридті
масштабтау деп аталатын біріктірілген тәсіл бар.
Масштабтау тәсілін таңдау қолданба талаптарына, бюджетке, жүйе
архитектурасына және басқа факторларға байланысты. Әдетте, жоғары
қолжетімділікті, ақауларға төзімділікті және жүктемені жақсырақ бөлуді
қамтамасыз ету үшін көлденең масштабтау жақсырақ. Мәліметтер базасын
масштабтау туралы аспектілер:
1. Sharding (Sharding):
− Шардинг-бұл көлденең масштабтау әдісі, онда деректер кішірек
фрагменттерге (шардтарға) бөлінеді және кластердегі әртүрлі түйіндерге
таратылады.
− Бұл тәсіл жүктемені біркелкі бөлуге және жүйенің жалпы өткізу
қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.
2. Репликация (Репликация):
− Деректерді көшіру-бұл деректердің көшірмелерін жасау және оларды
әртүрлі серверлерге немесе түйіндерге тарату әдісі.
 − Бұл жүйенің ақауларға төзімділігін арттырады және серверлердің бірі
істен шыққан жағдайда деректерге қол жеткізуді қамтамасыз етеді.

Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 6
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 3. Кэштеу (Кэштеу):
− Жиі сұралатын деректерді уақытша сақтау үшін кэшті пайдалану
өнімділікті айтарлықтай жақсартады және дерекқордағы жүктемені азайтады.
− Кэштеу Redis немесе Memcached сияқты кэштеу құралдарын қолдану
арқылы қолданба деңгейінде немесе кірістірілген кэштеу құралдарын
пайдалану арқылы дерекқор деңгейінде жүзеге асырылуы мүмкін.
4. Автоматты масштабтау (Автоматты масштабтау):
− Кейбір бұлтты провайдерлер ағымдағы жүктемеге байланысты дерекқор
ресурстарын автоматты түрде масштабтау мүмкіндігін ұсынады.
− Бұл өзгеретін жүктемені басқару үшін дерекқор инфрақұрылымын
автоматты түрде жоғары немесе төмен масштабтауға мүмкіндік береді.
5. Деректер схемасын басқару (Schema Management):
− Мәліметтер базасын масштабтау кезінде мәліметтер құрылымы мен
схемасын басқаруды ескеру қажет.
− Икемді деректер схемасында өзгерістер кезінде үйлесімділікті
қамтамасыз ету үшін схеманы версиялау және деректерді көшіру әдістерін
қолдану қажет болуы мүмкін.
Деректер базасын масштабтаудың бұл қосымша аспектілері деректер
көлемі мен жүктеменің өсуі жағдайында жүйенің өнімділігін, қолжетімділігін
және сенімділігін қамтамасыз ету үшін маңызды. Олардың әрқайсысы жобаның
нақты талаптары мен сипаттамаларына байланысты мұқият дизайн мен
теңшеуді қажет етеді.

1.3 Функционалдық мүмкіндіктері

Деректер базасының функционалдығы деректерді сақтау, ұйымдастыру

және басқару үшін орындай алатын операциялар мен әрекеттер ауқымын
анықтайды. Деректер базасының кейбір негізгі функционалдығы:
− Деректерді сақтау: дерекқорлар мәтін, сандар, кескіндер, аудио, бейне
және басқа форматтарды қоса алғанда, әртүрлі типтегі деректердің үлкен
көлемін сақтауға арналған.
− Деректерді басқару: ДҚБЖ дерекқорға деректерді қосу, Оқу, жаңарту
және жою құралдарын ұсынады. CRUD (create, Read, Update, Delete)
операциялары деректерді басқарудың негізгі операциялары болып табылады.
− Сұраулар және деректерді іздеу: SQL (құрылымдық сұрау тілі) сияқты
сұрау тілдері арқылы пайдаланушылар қажетті деректерді алу үшін дерекқор
сұрауларын орындай алады. Сұрауларға сүзу, сұрыптау, бірнеше кестелердегі
деректерді біріктіру және басқа операциялар кіруі мүмкін.
− Транзакциялар: транзакциялар мәліметтер базасында операцияларды
орындау кезінде атомдықты, дәйектілікті, оқшаулануды және беріктікті (ACID)
қамтамасыз етеді. Бұл деректердің тұтастығын қамтамасыз ету және
деректердің жоғалуын немесе бүлінуін болдырмау үшін маңызды.
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 7
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні

− Қауіпсіздік: Деректер Базасы деректерді рұқсатсыз кіруден қорғау

механизмдерін ұсынады, соның ішінде Пайдаланушының аутентификациясы,
кіру құқығын басқару, деректерді шифрлау және операциялар аудиті.
− Масштабтау және өнімділік: деректер базасы деректер көлемінің өсуін
өңдеу және жүктемені арттыру үшін масштабтау мүмкіндігін қамтамасыз етуі
керек. Бұған тік масштабтау (сервер қуатын арттыру) және көлденең
масштабтау (бірнеше серверлер арасында деректерді бөлу) кіруі мүмкін.
− Деректердің сақтық көшірмесін жасау және қалпына келтіру: ДҚБЖ
деректердің сақтық көшірмесін жасауға және жүйе істен шыққан немесе
деректер жоғалған жағдайда оларды қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
− Репликация және ақауларға төзімділік: кейбір дерекқорлар жүйенің
ақауларға төзімділігі мен жоғары қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін
деректердің репликациясын қолдайды.
− Сұраныстарды индекстеу және оңтайландыру: мәліметтер базасы
сұраныстардың өнімділігін оңтайландыру және деректерді іздеуді жеделдету
үшін индекстерді қолдана алады.
− Әкімшілік және мониторинг: ДҚБЖ деректер базасын басқаруға,
олардың жұмысын бақылауға және оңтайландыруға, соның ішінде
конфигурацияны басқаруға, өнімділікті бақылауға және ақауларды
диагностикалауға мүмкіндік береді.
Бұл функционалдылық мәліметтер базасында деректермен тиімді жұмыс
істеу үшін негізгі құралдар жиынтығын қамтамасыз етеді және деректер
орталық болып табылатын әртүрлі қолданбалар мен жүйелерде шешуші рөл
атқарады.

1.4 Оқиғаларды тіркеу

Дерекқордағы оқиғаларды тіркеу-бұл жүйеде болып жатқан әртүрлі

оқиғалар туралы ақпаратты арнайы журналдарға немесе дерекқор кестелеріне
жазу процесі. Бұл жүйенің мониторингі мен аудитінің маңызды аспектісі, ол
деректердің өзгеруін, пайдаланушы әрекеттерін, қолданбамен өзара әрекеттесу
оқиғаларын және басқа да негізгі оқиғаларды бақылауға мүмкіндік береді.
Деректер базасында тіркелуге болатын оқиғалардың бірнеше мысалдары:
− Жазбаларды жасау, өзгерту және жою: дерекқорда орындалатын әрбір
CRUD (create, Read, Update, Delete) операциясы туралы ақпаратты, соның
ішінде операцияның орындалу уақыты туралы деректерді, операцияны
орындаған пайдаланушыны және өзгертілген деректерді жазу.
− Авторизациялық оқиғалар: кіру әрекеттері, сәтті және сәтсіз
пайдаланушы аутентификациясы, кіру деңгейінің өзгеруі және қауіпсіздікке
қатысты басқа да оқиғалар туралы ақпаратты жазу.
 − Жүйелік оқиғалар: дерекқор серверін іске қосу және тоқтату,
конфигурацияны өзгерту, деректердің сақтық көшірмесін жасау және қалпына
келтіру және т. б. сияқты әртүрлі жүйелік оқиғаларды тіркеу.
Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 8
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 − Аудит оқиғалары: сұрау мәтінін, орындалу уақытын, сұрау нәтижелерін
және сұрауларды орындаған агенттер туралы ақпаратты қоса алғанда,
дерекқорға сұрау туралы ақпаратты жазу.
− Схеманы жаңарту оқиғалары: жаңа кестелер қосу, деректер түрлерін
өзгерту және т. б. сияқты дерекқор құрылымындағы әрбір өзгеріс туралы
ақпаратты жазу.
− Желілік оқиғалар мен қосылыстар: клиенттерді қосу және ажырату,
қосылудың бұзылуы, желінің кешігуі және т. б. сияқты желілік оқиғалар туралы
ақпаратты жазу.
Дерекқордағы оқиғаларды тіркеу үшін әртүрлі бағдарламалық
жасақтаманы, соның ішінде аудит және мониторинг жүйелерін, транзакция
журналдарын, дерекқор триггерлерін және деректерді талдау құралдарын
пайдалануға болады. Оқиғаларды тіркеудің негізгі міндеті-деректердің
тұтастығын, қауіпсіздігін және жүйедегі маңызды оқиғаларды бақылау және
талдау мүмкіндігін қамтамасыз ету.

1.5 Ақпараттық мазмұнды басқару жүйелері, блог-платформалар

Ақпараттық мазмұнды басқару жүйелері (Content Management Systems,

CMS) және блог платформалары-бұл мазмұнды желіде құруға, басқаруға және
жариялауға көмектесетін бағдарламалық құрал. Олар мазмұнды құруға және
өңдеуге, оның құрылымын ұйымдастыруға, пайдаланушының қол жетімділігін
басқаруға және мазмұнмен жұмыс істеуді жеңілдететін басқа мүмкіндіктерге
ыңғайлы құралдарды ұсынады.
Ақпараттық мазмұнды басқару жүйелері мен блог платформаларының
кейбір негізгі сипаттамалары:
− Мазмұнды басқару: CMS мәтін, суреттер, бейнелер, аудио және басқа
мультимедиялық материалдар сияқты әртүрлі мазмұн түрлерін жасауға, өңдеуге
және жариялауға мүмкіндік береді.
− Икемді мазмұн құрылымы: олар әдетте әртүрлі беттерді, бөлімдерді,
санаттарды және тегтерді пайдалана отырып, мазмұнды иерархиялық
құрылымда ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
− Пайдаланушыларды басқару және қол жетімділік: CMS пайдаланушы
рөлдерін басқаруға, мазмұнға қол жеткізу деңгейлерін анықтауға және реттеуге,
сондай-ақ мазмұнды өңдеу, жариялау және жою құқықтарын басқаруға
мүмкіндік береді.
− Пайдаланушы интерфейстері мен редакторлары: олар
пайдаланушыларға HTML немесе басқа белгілеу технологияларын білмей-ақ
мазмұнды жасауға және өңдеуге мүмкіндік беретін ыңғайлы пайдаланушы
интерфейстері мен мазмұн редакторларын ұсынады.
− Дизайн үлгілері мен тақырыптары: CMS әдетте сайттың немесе
блогтың көрінісі мен стилін реттеуге мүмкіндік беретін дизайн үлгілері мен
тақырыптарын пайдалануды қолдайды.
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 9
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні

− Мазмұнды іздеу және индекстеу: олар сайтта шарлауды және ақпаратты

табуды жеңілдету үшін мазмұнды іздеу және индекстеу мүмкіндігін ұсынады.
− Мультимедиялық форматтарды қолдау: CMS әдетте кескіндер,
бейнелер және аудио сияқты әртүрлі медиа файл пішімдерін қолдайды және
оларды жүктеуге және мазмұнға енгізуге мүмкіндік береді.
− Плагиндер мен кеңейтімдер: олар көбінесе пайдаланушының нақты
қажеттіліктеріне байланысты CMS-ке қосымша мүмкіндіктер мен мүмкіндіктер
қосуға мүмкіндік беретін плагиндер мен кеңейтімдерді қолдануды қолдайды.
Танымал CMS және блог платформаларының мысалдарына WordPress,
Joomla, Drupal, Blogger, Medium, Tumblr және басқалары жатады. Олардың
әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен артықшылықтары бар және белгілі
бір платформаны таңдау пайдаланушының қажеттіліктеріне, мақсаттарына
және тәжірибе деңгейіне байланысты.
Ақпараттық мазмұнды басқару жүйелері (CMS) және блог платформалары
туралы қосымша ақпарат келесі аспектілерді қамтуы мүмкін:
− Мобильді үйлесімділік: қазіргі заманғы CMS үшін маңызды
талапмобильді құрылғыларды қолдау. Бұған әртүрлі экрандарда мазмұнды
оңтайлы көрсетуге мүмкіндік беретін жауап беретін дизайн, сондай-ақ
смартфондар мен планшеттер арқылы сайтты басқаруға арналған мобильді
қосымшалар кіреді.
− Әлеуметтік интеграция: CMS және блог платформалары көбінесе
мазмұнды әртүрлі платформаларда автоматты түрде жариялауға мүмкіндік
беретін әлеуметтік медиа интеграциясын ұсынады, сонымен қатар мазмұнды
әлеуметтік медиа арқылы оңай тарату үшін бөлісу түймелерін қосады.
− Көп тілді қолдау: көп тілді сайттар үшін CMS әртүрлі тілдерде
мазмұнды жасауға және басқаруға мүмкіндік беретін локализация мен көп тілді
мазмұнды қолдауы маңызды.
− Плагиндер мен тақырыптардың экожүйесі: плагиндер мен
тақырыптардың жақсы дамыған экожүйесі сайттың функционалдығын
кеңейтуге және өз кодын жазуды қажет етпестен теңшеуге мүмкіндік береді.
− Қауіпсіздік: CMS осалдықтар мен шабуылдардан, соның ішінде
хакерліктен, SQL инъекцияларынан, кросс-сайт сценарийлерінен (XSS) және
басқа қауіпсіздік қатерлерінен қорғауды қамтамасыз етуі керек.
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 10
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 2 АРНАЙЫ БӨЛІМ

2.1 MongoDB орнату және танысу

MongoDB-ді орнату және онымен танысу үшін қадамдық нұсқаулық:

Бірінші қадам - MongoDB-ді компьютерге немесе серверге орнату.
MongoDB Windows, macOS және Linux сияқты әртүрлі операциялық жүйелер
үшін қол жетімді. Орнатушыны MongoDB ресми сайтынан жүктеуге болады:
[MongoDB жүктеу орталығы]
(https://www.mongodb.com/try/download/community).
Орнатқаннан кейін MongoDB серверін іске қосуға болады. Көптеген
жүйелерде серверді іске қосу үшін `mongod` пәрменін пайдалануға болады.
Әдепкі бойынша сервер 27017 портында іске қосылады.
MongoDB «mongo» деп аталатын командалық жол интерфейсімен (CLI)
келеді. Сіз бұл интерфейсті MongoDB серверімен өзара әрекеттесу, сұрауларды
орындау және дерекқорды басқару үшін пайдалана аласыз.
MongoDB - де деректер құжаттар жинағын қамтитын мәліметтер
базасында ұйымдастырылған. Коллекциялардағы құжаттар BSON деп аталатын
JSON тәрізді Нысандар форматында сақталады. "Пайдалану" пәрмені арқылы
жаңа дерекқорды және «createCollection» әдісі арқылы жаңа жинақты жасауға
болады.
MongoDB-ге деректерді қосу үшін `insertOne` немесе `insertMany ' әдісі
қолданылады. Деректерді JSON форматында көрсету арқылы жинаққа
құжаттарды қосуға болады.
Жинақтан деректерді оқу үшін `find`, `findOne`, `aggregate` және
басқаларын қолдануға болады. Сұрауларды сүзгілермен, сұрыптаумен, өріс
проекцияларымен және басқа операциялармен орындауға болады.
MongoDB жинақтан Деректерді жаңарту және жою әдістерін ұсынады.
Мысалы,` updateOne`,` updateMany`,` deleteOne`,`deleteMany'.
MongoDB-мен жұмыс істеу кезінде деректердің қауіпсіздігін қамтамасыз
ету маңызды. MongoDB сервері үшін аутентификацияны, кіруді басқаруды
және басқа қауіпсіздік шараларын орнатуға болады.
MongoDB-де кең құжаттама және оның ресми сайтында және Интернетте
қол жетімді көптеген нұсқаулықтар, Оқу материалдары және үлгі кодтары бар.
Бұл ресурстарды зерттеу MongoDB-пен жұмыс істеу білімі мен дағдыларын
тереңдетуге көмектеседі.
Тәжірибе және деректермен тәжірибе жасау MongoDB тәжірибесін алуға
және оны әртүрлі қолданбалар мен жобалар үшін пайдалануға көмектеседі.

Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 11
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
2.1-сурет. Кестеге мәліметтер толтыру нұсқасы

2.2-сурет. Кестеге мәліметтер толтыру нұсқасы

2.3-сурет. Find командасымен жұмыс

2.4-сурет. Find командасымен

жұмыс
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 12
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 2.2 MongoDB консулымен танысу

MongoDB Compass-MongoDB дерекқорларымен жұмыс істеуге арналған

ресми графикалық интерфейс. Бұл MongoDB-де деректерді басқару және
визуализациялау үшін көптеген мүмкіндіктерді ұсынатын интуитивті
бағдарлама. MongoDB Compass-пен танысудың кейбір негізгі мүмкіндіктері
мен қадамдары:
Алдымен компьютерге MongoDB Compass орнату керек. Сіз оны
MongoDB ресми сайтынан жүктей аламыз: [MongoDB Compass Download]
(https://www.mongodb.com/try/download/compass).
Орнатқаннан кейін MongoDB компасын іске қосамыз. Содан кейін сіз
MongoDB серверіне қосылу параметрлерін көрсету қажет экранды көресіз.
Бұған хост, порт, пайдаланушы аты, құпия сөз және конфигурацияланған болса,
басқа аутентификация опциялары кіруі мүмкін.
MongoDB серверіне сәтті қосылғаннан кейін сіз сол жақ шарлау
тақтасында қол жетімді мәліметтер базасы мен олардың коллекцияларының
тізімін көреміз. Мазмұнын көру және өңдеу үшін дерекқор мен жинақты
таңдаймыз.
MongoDB Compass MongoDB жинақтарындағы деректерді көру үшін
ыңғайлы визуалды интерфейсті ұсынады. Құжаттарды кесте, JSON ағашы
немесе графикалық құжаттар түрінде көруге болады.
Біз MongoDB Compass ішіндегі кірістірілген сұрау құралын пайдаланып
деректеріңізге сұраныстарды орындай аламыз. Бұл деректерді сүзуге,
сұрыптауға, біріктіруге және басқа әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді.

2.5-сурет. Сұраулар

Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 13
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 2.6-сурет. Сұраулар

MongoDB Compass сіздің коллекцияларыңызда индекстерді құруға

арналған құралдарды ұсынады, бұл сұраныстардың өнімділігін арттыра алады.
Сондай-ақ, Дерекқордың өнімділігін талдау үшін компасты пайдалануға
болады.
MongoDB Compass - та Сіз мәліметтер базасы мен жинақтарды құра
және жоя аламыз, пайдаланушылар мен кіру құқықтарын басқара аласыз және
құжаттардың құрылымын көре және өзгерте аламыз.
MongoDB Compass-те оның функционалдығын тез үйренуге және оны
деректермен жұмыс істеу үшін тиімді пайдалануға көмектесетін кең құжаттар
мен нұсқаулықтар бар.
MongoDB Compass қарапайым және интуитивті интерфейске ие, бұл
MongoDB тәжірибесін ыңғайлы және тиімді етеді, әсіресе графикалық
интерфейстерді қалайтын пайдаланушылар үшін.

2.3 MongoDB-де әртүрлі типтегі деректерді пайдалану

MongoDB ақпаратты сақтау үшін әртүрлі деректер түрлерін қолдайды.

Мұнда MongoDB-де қолдануға болатын негізгі деректер түрлерінің кейбірі
берілген:
1. Жолдар (String):
Жолдар Юникод таңбаларының тізбегі болып табылады және мәтіндік ақпаратты
сақтауға арналған ең көп таралған деректер түрі болып табылады.
2. Сандар (Number):
MongoDB сандардың бірнеше түрін қолдайды, соның ішінде бүтін сандар
(integers) және өзгермелі нүкте сандары (floating-point numbers).
3. Массивтер (Array):
Массивтер реттелген мәндер жинағын сақтауға мүмкіндік береді. Массивтің әр
элементі кез-келген мәліметтер типінде, соның ішінде басқа массивтерде болуы
мүмкін.
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 14
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні

4. Құжаттар (Document):
Құжаттар кілт-мән жұптарының реттелген жинақтары болып табылады. Олар
MongoDB-да құрылымдық ақпаратты ұсыну үшін қолданылады. Құжаттарда
кез келген басқа деректер түрлері, соның ішінде кірістірілген құжаттар мен
массивтер болуы мүмкін.
5. Екілік деректер (Binary):
Екілік деректер суреттер, аудио және бейне файлдар, құжаттар және т. б. сияқты
екілік нысандарды сақтау үшін қолданылады.
6. Логикалық түрі (Boolean):
Логикалық деректер түрі true немесе false мәнін білдіреді және логикалық
деректерді сақтау үшін қолданылады.
7. Күні мен уақыты (Date):
MongoDB-да күн мен уақытты сақтау үшін арнайы date деректер түрі
қолданылады. Бұл уақыт сәттерін миллисекундқа дейін сақтауға мүмкіндік
береді.
8. Нысандар (ObjectID):
MongoDB автоматты түрде бірегей нысан идентификаторы бар әрбір құжатқа
«_id» өрісін қосады. Бұл идентификатор 12 байттық ObjectID мәнін білдіреді.
9. Null түрі (Null):
Null жетіспейтін немесе анықталмаған мәнді көрсету үшін қолданылады.
Бұл MongoDB қолдайтын деректердің негізгі түрлері. Сонымен қатар,
MongoDB географиялық деректерді (GeoJSON), тұрақты өрнектерді (Regex),
ондық сандарды (Decimal), JavaScript кодтарын және басқаларын қолдайды.
Бұл деректер түрлерінің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен мақсаты бар
және белгілі бір деректер түрін таңдау қолданбаңыздың нақты талаптарына
байланысты.

2.4 MongoDB-де құжаттар мен индекстер

MongoDB-де құжаттар орталық рөл атқарады, өйткені деректер

жинақтарда JSON тәрізді құжаттар түрінде сақталады. Әрбір құжат кілт-мән
жұптарының жиынтығын сақтайды, мұнда кілт - өрістің (немесе атрибуттың)
атауы, ал мән - сол кілтпен байланысты деректер. MongoDB құжаттары әртүрлі
құрылымға ие болуы мүмкін, бұл оларды икемді және гетерогенді деректерді
сақтауға жарамды етеді.
MongoDB индекстері сұрау өнімділігін оңтайландыруда маңызды рөл
атқарады. Олар жинақтардағы деректерді іздеуді жылдамдатуға мүмкіндік
береді, бұл әсіресе үлкен деректер жиынтығы үшін пайдалы. MongoDB
құжаттары мен индекстерінің кейбір негізгі аспектілері:
1. Құжаттар: Құжаттар MongoDB ішіндегі деректерді сақтау бірлігі
болып табылады.
 Құжаттар реляциялық мәліметтер базасындағы кестелерге ұқсас
жинақтарда сақталады.
Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 15
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 Әр құжаттың құрылымы әр түрлі болуы мүмкін, яғни өрістер жиынтығы
құжаттан құжатқа әр түрлі болуы мүмкін.
MongoDB қатаң деректер схемасын қажет етпейді, сондықтан сіз бүкіл
жинақты өзгертпестен құжаттардың құрылымын оңай өзгерте аласыз, жаңа
өрістер қоса аласыз және т.б.
2. Индекстер:
Индекстер деректерді іздеу, сұрыптау және біріктіру операцияларын
жеделдету үшін қолданылады.
MongoDB индекстердің әртүрлі түрлерін, соның ішінде бір, құрама, бірегей,
геокеңістіктік, мәтіндік индекстерді және т.б. қолдайды.
Индекстер коллекциялардағы нақты өрістер үшін жасалады және арнайы индекс
каталогында сақталады.
MongoDB автоматты түрде «_id» өрістерінің индексін жасайды (құжат
идентификаторы өрісі), бірақ сіз басқа өрістер үшін өзіңіздің индекстеріңізді
жасай аласыз.

2.7-сурет. Сұраулар

2.8-сурет. Сұраулар

MongoDB-де индекстерді пайдаланудың артықшылықтарына

жеделдетілген іздеу операциялары, деректерді сұрыптау мүмкіндігі,
жақсартылған сұрау өнімділігі және агрегаттау және сұраныстардың
орындалуын оңтайландыру кіреді.
Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 16
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 Индекстерді жақсы пайдалану және құжаттарды дұрыс ұйымдастыру
MongoDB негізіндегі қолданбаның оңтайлы өнімділігіне қол жеткізуге
көмектеседі. Сонымен қатар, қажетсіз күрделілік пен үстеме шығындарды
болдырмау үшін дерекқорды жобалау кезінде индекстеу шығындарын бағалау
қажеттілігін есте ұстаған жөн.

2.5 MongoDB-де сұраныстарды шарттармен қолдану

MongoDB-де шарттары бар сұраулар белгілі бір критерийлер негізінде

деректерді сүзуге мүмкіндік береді. Шарттары бар сұраулар MongoDB ішіндегі
find () операторының көмегімен орындалады. Шарттары бар сұрауларды
пайдаланудың кейбір мысалдары:
Шартпен қарапайым сұрау:
Келесі мысалда біз age өрісінің мәні 30 болатын users жинағындағы барлық
құжаттарды іздейміз:
db.Pansionat.find({ age: 30 })
Шарт және логикалық оператормен сұрау:
Сұраныстағы бірнеше шарттарды біріктіру үшін лог and, $ or, N nor сияқты
логикалық операторларды қолдана аламыз:
db.Pansionat.find({ $or: [{ age: 30 }, { age: 40 }] })
Салыстырмалы операторларды қолдана отырып сұрау салу:
MongoDB қолдайды әр түрлі салыстырмалы операторлар сияқты $eq, $ne,
$gt, $lt, $gt, $lte. Келесі мысалда біз жасы 30-дан асатын барлық
пайдаланушыларды іздейміз:
db.Pansionat.find({ age: { $gt: 30 } })
Опера in операторын пайдаланып сұрау:
Опера in операторы өріс мәні берілген мәндердің біріне сәйкес келетін
құжаттарды таңдауға мүмкіндік береді:
db.Pansionat.find({ age: { $in: [30, 40, 50] } })
Тұрақты өрнек бойынша іздеу үшін $regex операторын пайдаланып сұрау:
Тұрақты өрнектерді пайдаланып іздеуді орындау үшін $regex операторын
пайдалана аламыз:
db.Pansionat.find({ name: { $regex: /john/i } })
Ex exists операторын пайдаланып сұрау:
$Exists операторы құжатта өріс бар-жоғын тексеруге мүмкіндік береді:
db.Pansionat.find({ email: { $exists: true } })
Бұл MongoDB шарттары бар сұраулардың кейбір мысалдары ғана.
Қажеттіліктеріңізге сәйкес келетін күрделі сұрауларды жасау үшін әртүрлі
операторлар мен шарттарды біріктіруге болады. MongoDB құжаттамасына әр
түрлі операторлар және оларды пайдалану туралы қосымша ақпарат алу үшін
жүгініңіз.
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 17
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 2.9-сурет. Сұраулар

2.10-сурет. Сұраулар

2.6 Сұраныс: Массив модификаторлар

MongoDB-де массив модификаторлары құжаттағы массив элементтерін

жаңарту үшін қолданылады. Олар бүкіл массивті толығымен алмастырмай
массив элементтерін қосуға, өзгертуге немесе жоюға мүмкіндік береді. Міне,
кейбір жалпы массив модификаторлары: $push:
Push модификаторы элементті массивтің соңына қосу үшін қолданылады.

2.11-сурет. Сұраулар
Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 18
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 $pop: $Pop модификаторы элементті массивтен жояды. Бірінші элементті
($pop: { array Field: -1 }) немесе соңғы элементті ($pop: { arrayField: 1}) жоя
алады.

2. 12-сурет. Сұраулар
$pull:
$Pull модификаторы берілген шартты қанағаттандыратын массивтен
элементтерді жояды.

2.13-сурет. Сұраулар

2.7 MongoDB-дегі тұрақты өрнектер

MongoDB-де тұрақты өрнектер (regex) таңбалар үлгісіне негізделген

деректерді іздеу және сүзу үшін қолданылады. Оларды белгілі бір үлгіге сәйкес
келетін жолдарды табу үшін сұрауларда пайдалануға болады. MongoDB-да
тұрақты өрнектерді қалай қолдануға болады. Таңбалар регистрін ескере
отырып іздеу:
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 19
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 2.14-сурет. Сұраулар

Тұрақты өрнектен кейін I жалаушаны қосу іздеуді регистрге тәуелсіз етеді.

Күрделі атауы бар барлық құжаттарды табу үшін сұрау салу:
Алғашқы үш таңба-әріптер. Төртінші таңба-Сан.
Бесінші таңба – кез келген.
Кез келген сандық әріптік таңбалар тізбегі.
Құжат атауындағы соңғы таңба-5 саны.
Берілген талаптарды қанағаттандыратын құжат атауының
мысалы:"Doc7sH_u67i5".
Осы құжатты табу үшін сұрау салу:

2.15-сурет. Сұраулар

2.8 Таратылған есептеулер. MongoDB-дегі MapReduce

MongoDB ішіндегі MapReduce-таратылған ортадағы деректерді өңдеу

және біріктіру процесі. Ол параллельді есептеулерді қолдана отырып, үлкен
көлемдегі деректерде күрделі аналитикалық операцияларды орындауға
мүмкіндік береді. MapReduce процесі екі негізгі кезеңнен тұрады: Map және
Reduce.

Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 20
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 Map:
Осы кезде коллекциядағы әрбір құжат оны аралық жиынтыққа
айналдыратын маппер функциясымен өңделеді кілт мәні жұптар. Маппер
функциясы әр құжатқа дербес қолданылады, бұл деректерді өңдеуді
параллельдеуге мүмкіндік береді. Reduce:
Бұл кезеңде Map сатысында жасалған аралық нәтижелер біріктіріліп,
соңғы нәтижелерге біріктіріледі. Редуктор функциясы бұл агрегацияны
деректерді бірдей кілттермен біріктіріп, оларды қосу немесе санау сияқты
кейбір әрекеттерді орындау арқылы орындайды.

2.16-сурет. Кестеге мәлеметтер толтыру

MongoDB-дегі MapReduce күрделі біріктіру, деректерді өңдеу және есеп

беру операцияларын орындау үшін кеңінен қолданылады. Ол таратылған
ортада деректерді тиімді өңдеуге мүмкіндік береді, тіпті үлкен көлемде де
масштабтау мен өнімділікті қамтамасыз етеді. Дегенмен, MapReduce процесі
басқа деректерді біріктіру әдістерімен салыстырғанда баяу болуы мүмкін
екенін есте ұстаған жөн, әсіресе параллельді өңдеуге қосымша шығындарға
байланысты шағын деректер жиынымен жұмыс істегенде.

2.17-сурет. Сұраулар
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 21
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні

2.18-сурет. Сұраулар

2.9 ДҚБЖ әкімшілігі

Дерекқорды басқару жүйелерін (ДҚБЖ) басқару - бұл олардың сенімді

жұмысын, өнімділігін, қауіпсіздігін және қол жетімділігін қамтамасыз ету үшін
дерекқорларды басқару және қолдау процесі. ДҚБЖ-ны басқару міндеттері
келесі аспектілерді қамтуы мүмкін:
1. Орнату және теңшеу: серверлерде немесе хостинг
платформаларында ДҚБЖ Орнату және конфигурациялау, өнімділік пен
қауіпсіздікті оңтайландыру үшін конфигурация параметрлерін реттеу.
2. Ресурстарды бақылау және басқару: ресурстарды пайдалануды
бақылау (жад, процессор уақыты, диск кеңістігі) және сервер ресурстарын
тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдау.
3. Сақтық көшірме жасау және қалпына келтіру: деректерді
жоғалтудан қорғау және апаттар немесе апаттар болған жағдайда қалпына
келтіру үшін дерекқордың тұрақты сақтық көшірмелерін жоспарлау және
орындау.
4. Өнімділікті бақылау және оңтайландыру: дерекқор сұрауларының
өнімділігін бақылау және талдау, кедергілерді анықтау және жою, өнімділікті
оңтайландыру үшін индекстер мен деректер құрылымын реттеу.
5. Деректер қауіпсіздігі: қол жеткізу құқықтарын реттеу,
пайдаланушылардың аутентификациясы мен авторизациясы, тыныштық пен
қозғалыстағы деректерді шифрлау және басқа қауіпсіздік шараларын қолдану
арқылы деректердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
6. Жаңартулар мен патчтар: ДҚБЖ жаңартулары мен патчтарын
басқару, соның ішінде бағдарламалық жасақтаманың жаңа нұсқаларын орнату
және қауіпсіздік патчтарын қолдану.
7. Масштабтау және репликация: серверлерді қосу және олардың
арасында деректерді көшіру арқылы масштабтау және жоғары қолжетімділікті
қамтамасыз ету үшін Дерекқорды масштабтау.
8. Автоматтандыру және сценарий: сценарийлер мен
 автоматтандыру құралдарын қолдана отырып, автоматтандырылған басқару
процестерін әзірлеу және енгізу.
Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 22
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 9. Құжаттама және конфигурацияны басқару: мәліметтер базасының
құрылымы, конфигурация параметрлері, өзгертулер мен жаңартулар туралы
құжаттаманы жүргізу, нұсқалар мен конфигурация өзгерістерін басқару.
10. Пайдаланушыларға қолдау көрсету және қызмет көрсету: ДҚБЖ
пайдаланушыларына қолдау көрсету және кеңес беру, олардың мәселелері мен
сұрауларын шешу, жаңа пайдаланушыларды оқыту.
ДҚБЖ әкімшілігі ұйымдағы немесе жобадағы дерекқорлардың сенімді
және тиімді жұмысын қамтамасыз етудің маңызды аспектісі болып табылады.
Ол ДҚБЖ архитектурасын түсінуді, операциялық жүйені басқару дағдыларын,
желілік технологиялар мен деректер қауіпсіздігі туралы негізгі білімді қоса
алғанда, кең ауқымды дағдылар мен білімді қажет етеді.

2.19-сурет. Сұраулар

Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 23
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 ҚОРЫТЫНДЫ

Қорытындылай келгенде, біз 3-апта ішінде «NoSql жүйе» деген

практикадан өттік. Осы практикалық жұмыста біз көп нарсені білдік. Қысқаша
айтып өтсем, MongoDB - бұл сіздің қосымшаларыңыздың жұмысын
оңтайландыруға және заманауи деректерді басқарудың өсіп келе жатқан
талаптарын шешуге көмектесетін қуатты дерекқор шешімі. Пайдаланудың
қарапайымдылығы мен икемділігі оны үлкен деректердің мүмкіндіктерін
пайдаланғысы келетін әзірлеушілер мен ұйымдар үшін құнды құралға
айналдырады.
NoSQL технологиясы құрылымдалмаған деректермен жұмыс істеудің
маңызды құралы болып табылады деп айтуға болады. Оның икемділік,
масштабталу және ақауларға төзімділік сияқты дәстүрлі реляциялық
дерекқорларға қарағанда бірқатар артықшылықтары бар. Дегенмен, NoSQL
технологиясын пайдалану оның ерекшеліктері мен жұмыс ерекшеліктерін
терең түсінуді талап етеді. Сондықтан, осы технологияны енгізбес бұрын, оның
нақты тапсырмаға немесе жобаға қолданылуын мұқият талдау және бағалау
қажет.
Осы 3 апталық тәжірибелік жұмыста мен көп нарсе үйрендім десем де
болады. Осы үйренген болашақта қолдана аламын деп ойламын.Тәжірибе
барысында мен деректер қорынан тиімді сұраулар жасауды үйрендім. Оңай
жолмен, әрі тез болатын сұраулармен таныстым. Бұл тәжірибе мен үшін кәсіби
дамудағы құнды қадам болды және менің кейінгі мансабымда пайдалы болады.
 Лист
ҚР ИТК 4S06130105 ОП Есеп 24
Өзг Лист Құжат № Қолы Күні
 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. https://selectel.ru/blog/tutorials/data-types-in-mysql/
2. https://metanit.com/sql/sqlserver/3.3.php
3. https://habr.com/ru/post/69983/
4. https://gb.ru/blog/operatory-sql/
5. https://st udme.org/380583/informatika/funktsii
6. https://metanit.com/sql/sqlite/1.3.php
7. https://it/cube48.ru/archives/
8. https://proglang.suintroduction-to-programming
9. https://ru.wikipedia.org/wiki/
10. https://topjava.ru/blog/oops-concept
11. https://rush.ru/groups/posts/principy-oop
12. https://habr.com/ru/post/463125/
13. https://blog.skillfactory.ru/glossary/oop-obektno-orientirovannoe-
programmirovanie/
14.https://www.google.com/search?q=%D1%82%D0%B8%D0%BF+%D0%B
4%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85&oq=%D1