Giao Trinh Triet Hoc Mac - Lenin (2021)

BO GIAO DUG VA DAG TÔ
— —
GIAO TRINH
triIt hoc
(Danh cho bac dai hoc he khong chuyen ly lugn ohmh trj)
NHA XUAT BAN CHINH TRIQUOC GIA StTHAT

Ha N6i ■ 2021
Bien muc trgn xuat ban pham
cua Thii vien Quoc gia Viet Nam
Gi5o trtnh Trift hoc Mac - Ldnin : D^nh cho bac dai hoc he khdng
chuyen luan chmh tri. - H.:Chi'nh tri Qudc gia,2021. - 496tr.; 21cm
ISBN 9786045765944
1. Triet hoc Mac-Lenin 2. Giao trinh

335.4110711 -dc23
crH0709p-ap
BAN CHI DAO BIEN SOAN
1. Dong chi Phsun Van Linh, Pho Tracing Ban Tuyen giao
Trung adng, Trildng Ban Chi dao;
2. Dong chi Bui Van Ga,Thtjf tradng Bo Giao due va Dao tao,
Pho Tnidng Ban Chi dao;
3. Dong chi Nguy§n Van Phuc,Thd trudng Bo Giao due va
Dao tap, Pho Trddng Ban Chi dô;
4. Dong ehi Le Hai An,Thd trudng Bo Giao due va Dao tao.
Pho Tritdng Ban Chi dao;
5. Dong ehi Mai Van Chinh, Uy vien Trung Udng Dang,
Pho Tradng Ban To ehde Trung adng, Thanh vien;
6. Dong ehi NguySn Trong Nghia, Uy vifin Trung adng
Dang, Pho Chu nhiem Tong cue Chinh tri Quan dgi nhan dan
Viet Nam,Bo Quo'e phong, Th^nh vien;
7. Dong ehi Nguyfn Van Thanh, Uy vien Trung adng
Dang,Thd tradng Bo Cong an, Thanh vien;
8. Dong ehi Trieu Van Cactog, Thd tradng Bo Noi vu,
Thanh vien;
9. Dong ehi Huynh Quang Hai, Thd tradng Bo Tm ehinh,
Thanh vien;
10. Dong ehi Nguydn Tat Giap, Ph6 Giam d6e Hoe vien
Chinh tri quo'e gia Hd Chi Minh, Thanh viin;
11. Dong chi Phson Van DiKc, Pho Chu tieh Vidn Han lam
Khoa hoe xa hoi Viet Nam, Thanh vien;
12. Dong ehi Nguyen Hong Minh,Tong cue ti^dng Tong cue
Day nghe. Bo Lao dong - Thadng binh va Xa hoi, Thanh vien.
(Theo Quyet dinh so'165-QD/BTGTW ngay 06/6/2016,

so 1302-QD/BTGTW ngay 05/4/2018, so 1861-QD/BTGTW
ngay 04/01/2019 cua Ban Tuyen giao Trung xidngDang)
HOI DONG BIEN SOAN
• •
■ PGS.TS.Pham Van Dvfc, Chu tich Hoi dong

• PGS.TS.Tran Van Phong,Pho Chu tich Hoi dong
■ PGS.TS. NguySn TM Ddng, Thiik^khoa hoc
■ Thiû ttfdng, GS.TS. Nguyen Van Tai
■ Thieu tifdng, GS.TS. Triff/ng Giang Long
GS.TS. Tran Phuc Thang
'GS.TS. Nguyen Trpng Chuan
GS.TS. Nguyin Hung Hau
GS.TS.H6SIQuy
PGS.TSKH.Lifting Dinh Hai
PGS.TS. Nguyfen Anh Tu&'n
PGS.TS.Tran Dang Sinh
Mai Y^n Nga, Thiikf hanh chmh
Ldi nhAxuatban
Thiic hien cac nghi quyet cua Dang ve doi mdi c&n ban, to6n
difn giao due va dao tao dap dng yeu cû cua thdi cong nghiep
hoa, hien dai hoa da't nUdc, ngay 28/3/2014 Ban Bi thvt Trung
Udng Dang ban hanh Ket luftn so 94-KL/TW "ve viec tiep tuc
dî mdi vi§c hoc tap ly luan chinh tri trong he thong giao due
qu6c dan". Ket luan sfT 94-KL/TW khlng dinh, doi m6i viic hoc
tap (bao gom ca noi dung, chiidng trinh, phildng phap giang
day, xSy dilng doi ngu giao vien...) 1^ luan chinh tri trong h$
thong giao due quo'c dan c6 tam quan trong chien litdc; dong
thdi yeu cdu doi mdi viec hoc tap 1;^ luan chinh tri trong he
thong giao due quoc dan phai tao bvfdc ti^n mdi, c6 ket qua,
cha't lifdng cao hdn, g6p phln lam cho chu nghia Mac - Lenin,
tu tiidng Ho Chi Minh va dudng loi, quan diem cua Dang giiS vai
tro chu dao trong ddi song xa h6i; bao dam th§'he tre Vi§t Nam
luon trung thanh vdi muc tieu, ly tudng cua Dang va v6i chS'do
xa hoi chu nghla.
Dil6i set chu tri cua Ban Tuyen giao Trung Udng Dang,
Bo Giao due va Dao tao, tnJc ti§'p la Ban Chi dao hien soan
chvtdng trinh, giao trinh ly luan chinh tri, trong nhiJng nam qua,
vi§c to chdc bien soan b6 giao trinh cac mon ly luan chinh tri
diidc thuc hidn nghiSm tuc, cong phu, can trong vdi nguyen tac
cin phan dinh ro noi dung cua tCfng dol tUdng hoc, ttog cSp hoc,
bac hoc, tranh trhng iSp, dong thdi bao dam tinh lien thong.
Phildng cham cua doi mdi viec hoc tap ly luSn chinh tri la cung
v6i dm mdi ve noi dung phai dong thdi dm mdi phvtdng phap
giang day va hoc tap theo hUdng sinh dong, mem deo, phu hdp
vdi thiic tiln cung nhu doi tUdng hoc tap; tao dUdc sut hdng thii
va CO trach nhidm cho ngifdi day, ngUdi hoc. Doi vdi sinh vien
dai hoc he khong chuyen 1^^ luan chmh tri, phai xay dUng cac
bai giang chung, t^ng hdp cac va'n de cd ban nha't ve chu nghia
Mac - Lenin, trong tam la ve chu nghia duy vat bien chdng, chu
nghia duy vat lich set, gin vdi tu tudng Ho Chi Minh va chu
trUdng, dUdng 16i cua Dang. Sinh vien he chuyen 1;^ luan chmh
tri cin hoc tap cac kieh thetc sau rong, diy du hdn, phu hdp vdi
ydu ciu dao tao.
Trong qua trinh bidn soan, tap thi tac gia da ke thefa noi
dung cac giao trinh do Hoi dong Trung Udng chi dao bien soan
giao trinh qudc gia cac bo mon khoa hoc Mac - Lenin, tu tudng
Ho Chi Minh va B6 Giao due vk Dao tao to chdc bien soan.
Dong thdi. Ban Chi dao, tap the tac gia da tigp thu cac y kieh
gdp f cua nhieu tap the cung nhu cac nha khoa hoc, giang
vi§n cac trUdng dai hoc trong ca nudc. Cho den nay, ve cd ban
bo giao trinh da hoan thanh viec bien soan theo nhGng tieu chi
de ra. Nhfim cung ca'p tai lieu giang day, hoc tap cho giang
vien, sinh vien cac trUdng dai hoc theo chUdng trinh mdi. Bo
Giao due va Dao tao phdi hdp vdi Nha xua't ban Chinh tri
quoc gia Su that xua't ban bo giao trinh ly luan chinh tri danh
cho bac dai hoc he chuyen va khong chuyen ly luan chinh tri,
gom 5 mon:
8
- Giao trinh Triei hoc Mac - Lenin
- Giao trinh Kinh techinh tri Mac - Lenin
- Giao trinh Chu nghia xa hoi khoa hoc
- Giao trinh Tii tiidng Ho Chi Minh
- Giao trinh Lich siDang Cong sin Viet Nam
MSc du da c6 nhieu c6' gSng trong qua trinh to chttc bien
soan, tiep thu cac y kien gop y de hoan thien ban thao va xu&'t
ban, song do nhieu ly do chu quan va khach quan, bo giao trinh
chSc ch&n kho tranh khoi nhChig han che, thieu sot, cin diidc
tiep tuc bo sung, chinh s^ta vî c&p nh&t. R&'t mong nh&n dUdc
cac y kien gop y cua ban doc de bo giao trinh dvfdc ho&n thien
hdn trong nhflng lin xudit ban sau.
Thu gop y xin gCti ve: Vu Giao due dai hoc. Bo Giao due va
Dao tao, so' 35 Dm Co Viet, Ha Noi; ho&c Nha xu&'t ban
Chinh tri quo'c gia Su that, so'6/86 Duy Tan, Cû Gia'y, Ha Noi,
Email: suthat@nxbctqg.vn.
Tran trong gidi thieu bo giao trinh v6i dong dao ban doc.
Thang6n^m 2021
BO giAo dug va dao tao
NHA XUAT BAN CHINH TRI QUOC GIA SU"THAT
Chuang 1
KHAI LU^ VE TRIET HOC VA TRIET HOC
MAC - LENIN
AMUCTIEU
1. kien thtfc: Trang bi cho sinh vi§n nhiing tri

thiic cd ban ve triet hoc noi chung, nhiing dieu kien ra ddi
cua triet hoc Mac - Lenin. Dong thdi, giup sinh vien nh^n
thdc dildc thdc cha't cuoc each mang trong triS't hoc do
C. Mac va Ph. Angghen thiic hien va cac giai doan hinh
thanh, phat tri^n trid't hoc Mac - L§nin; vai tro cua tri^t
hoc Mac - Lenin trong ddi song xa hoi va trong thdi dai
ngay nay.
2. VI ky nang: Giup sinh vien hilt vftn dung tri thtJc

da hoc lam cd sd cho vile nhin thiic nhiing nguyen 1^ cd
ban cua triet hoc Mac - LInin; biet dl'u tranh cho'ng lai
nhfing luin diem sai trai phu nhin sU hinh thanh, phat
triln triet hoc Mac - Lenin.
3.Ve ttf ttfdng: Giup sinh vien cung co niem tin vao ban
ch^t khoa hoc va each mang cua chu nghia Mac - Lenin
noi chung v^ triet hoc Mac - Lenin noi rilng.
11
B. NOI DUNG
I- TRIET HOC VA VAN DE CO BAN CUA TRIET HOC
1. Khai liftfc ve triet hoc
a)NguSn goc cua triet hoc

La mot lorn hinh nh4n thiic dac thu cua con ngudi, triet
hoc ra ddi d ca phvfdng Dong va phUdng Tay gin nhuf cung
mot thdi gian (khoang ttf the ky VIII den the ky VI trUdc
C6ng nguyen) tai cac trung tam van minh 16n cua nhan
loai thcJi c6 dai. ^ thdc tri§'t hoc xu^'t hien khong ngiu
nhien, ma c6 nguon goc thuc te trf ton tai xa hoi v6i mot
tnnh d6 nh^t dinh cua su phat trien van minh, vkn hoa va
khoa hoc. Con ngu6i, vdi ky vpng ditdc dap dng nhu cau ve
nh&n thdc va hoat dong thiJc tiln cua minh da sang tao ra
nhflng luan thuy§'t chung nha't, c6 tmh h§ thong, phan
anh th§' gidi xung quanh va the gidi cua chfnh con ngitdi.
Triet hoc la dang tri thUc ly lu^n xua't hien sdm nha't
trong lich srf cac loai hinh ly lu^n cua nhan lorn.
Vdi tit each la mot hinh thai y thdc xa hoi, trid't hoc c6
ngudn goc nhan thdc va nguon goc xa hoi.
* Nguon goc nh$n thiic
Nhan thdc the gidi la mot nhu cau til nhien, khach
quan cua con ngildi. Ve mat lich sft, til duy huyen thoai
va tin ngUdng nguyen thuy la loai hinh triet 15^ dau tien
ma con ngildi dung d§ giai thich the' gidi hi an xung
quanh. Ngudi nguyen thuy k§'t noi nhdng hieu bid't rdi rac.
12
md h6, phi logich... cua minh trong cac quan niem d^y
xiic cam vî hoang tUctng thanh nhflng huy^n thoai di
giai thich moi hien tddng. Dinh cao cua tu duy huy^n
thoai va tin ngUdng nguyen thuy la kho t^ng nhQng cau
chuyen thin thoai va nhdng ton giao sd khai nhu To tem
giao, Bai v&t giao, Saman giao. ThcJi k;^ triet hoc ra dcfi
cung la thcfi k^ suy giam thu hep pham vi cua cac loai
hinh tu duy huyin thoai va ton giao nguyen thuy. Triet
hoc chinh la hinh thtic tU duy ly lu&n diu ti§n trong lich
sik tu tudng nhan loai thay thi dUdc cho tu duy huyen
thoai va ton giao.
Trong qua trinh s6'ng vk cai bi§'n th§' gidi, tijfng budc
con ngudi c6 kinh nghiem va c6 tri thUc ve th§' gidi. Ban
diu 1^ nhCtng tri thdc cu the, rieng le, cam tinh. Cung vdi
sU tien b6 cua san xuit va ddi song, nh^n thflc cua con
ngudi din din dat din trinh do cao hdn trong viec giai
thich the gidi mot each hS thong,logich va nhan qua... M6i
quan he giUa cai da biet va cai chUa biet la doi tUdng,
dong thdi la dong lUc ddi hoi nh&n thtJc ngdy cdng quan
tam sdu sic hdn dd'n cai chung, nhiing quy lu&t chung. Su
phat triln cua tU duy trdfu tUdng va nSng lUc khai quat
trong qua tnnh nhin thtic se den liic lam cho cac quan
diem, quan niem chung nhit vl the gidi vk vi vai trd cua
con ngudi trong thi gidi dd hinh thdnh - do Id, luc triit hoc
xuit hidn vdi tU each la mot loai hinh tU duy ly luan ddi
Idp vdi cac giao 1;^ ton giao va triet ly huyen thoai.
Vdo thdi cd' dai, khi cac loai hinh tri thxtc con 6 trong
tinh trang tan man, dung hdp vd sd khai, cac khoa hoc
13
doc lap chUa hinh thanli, thi triet hoc dong vai tro la dang
nhan thdc ly lu^n t6ng hdp, giai quyet ta't ca cac va'n de ly
luan chung ve td nhien, xa hoi va td duy. Ttf buoi dHu lich
s^t triet hoc va t6i tan thdi trung co, trid't hoc vlin la tri
thdc hao trum,la "khoa hoc cua cac khoa hoc". Trong hang
nghin nam do, triet hoc dddc coi la c6 sd menh mang trong
minh moi tri tue cua nhan loai. Sd dung hdp do cua triet
hoc, mot mat phan anh tinh trang chda chin muoi cua cac
khoa hoc chuy§n nganh; mat khac noi len nguon goc nhan
thdc cua chinh tri§'t hoc. Triet hoc khong the hinh thanh
td manh da't tr6hg, ma phai dda vao cac tri thdc khac de
khai quat va dinh hddng dng dung. Cac loai hinh tri thdc
cu thI d th§' ky VII trddc Cong nguySn thdc te da kha
phong phu, da dang. Nhieu thanh tdu ma ve sau ngddi ta
xep vao tri thdc cd hoc, toan hoc, y hoc, ngha thuat, ki§n
true, quan sd va ca chinh tri... d chau Au thdi ba'y gid da
dat tdi mdc ma den nay vin con khien con ngdcfi ngac
nhien. Giai phiu hoc co dai da phat hien ra nhdng ty le
dac biet can doi cua cd the ngddi va nhdng ty 1$ nay da trd
thanh nhdng "chu^n mdc vang" trong h6i hoa va kien true
CO dai, gop phln tao nen mot s6'kj^ quan cua th§'gidi^ Dda
tren nhdng tri thdc nhd vay, triet hoc ra ddi vk khai quat
cac tri thdc rieng le thanh ludn thuyet, trong do co nhdng
khai niem, pham trd va quy ludt... cua minh.
1. Xem Tuplin C.J. & RihU T.E.: Science and Mathematics in

Ancient Greek Culture(Khoa hoc vk Toan hoc trong vkn hda Hy Lap
c6dai), Oxford University Press, 2002.
14
Nhit v|iy, n6i den nguon goc nhto thiSc cua triet hoc la
noi den sil hinh thanh, phat trien cua tii duy trifu tudng,
cua nUng Idc khai quat trong nh^n thdc cua con ngudi.
Den mot giai doan nh^'t dinh tri thdc cu the, rieng le ve
the gidi phm dudc tong hdp, trifu tvfdng hoa, khai quat hoa
thanh nhdng khai niem, pham tru, quan diem, quy lu^t,
luan thuyd't... du sdc pho quat de giai thich the gidi. Triet
hoc ra ddi dap dng nhu cau do cua nh&n thitc. Do nhu cû
cua sijf ton tai, con ngiidi khong thoa man vdi cac tri thitc
rieng le, cue bo ve the gidi, cang khong thoa man vdi each
gim thich cua cac tin dieu va giao ly ton giao. Tut duy triet
hoc bat dau tif cac trid't ly, tif sU khon ngoan, tif tinh yeu
sil thong thai d^n hinh th^mh cac he thong nhCing tri thifc
chung nhat ve the gidi.
Triet hoc chi xuat hien khi kho tang tri thdc cua loai
ngildi da hinh thanh difdc mot vdh hieu biet nh§ft dinh va
tren cd sd do, tu duy con ngiidi cung da dat den trinh do c6
kha nang rut ra dildc cai chung trong muon v^n nhdng sil
kien, hien tiidng rieng le.
* Nguon goc xa hoi
Triet hoc khong ra ddi trong xa hoi mong mudi da
man, nhif C. Mac ndi:'Triet hoc khong treo Id Irfng d ngoai
the gidi, cung nhil bo 6c khong ton tai ben ngoai con
ngiidi"^. Triet hoc ra ddi khi nin san xuSTt xa hoi da cd s\i
phan cdng lao dong va loai ngiidi da xud^t hidn giai cd'p.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t&p, Nxb. Chinh tri qudc gia,
H& Noi, 2002, t.l, tr.l56.
15
tlic 1^ khi ch^ do cong san nguyen thuy tan ra, che do
chiem hflu no le da hinh thanh, phifdng thdc san xui't diJa
tren sd hdu tit nhan vi tit lieu san xu^'t da xac dinh va d
tnnh do kha phat trien. Xa h6i c6 giai c^'p va nan ap bdc
giai ca'p ha khac da ditdc luat hoa. Nha nitdc, cong cu tra'n
ap va dieu hoa Idi fch giai c^'p du tritdng thanh, "tit ch6 la
t6i td cua xa hoi hien thanh chu nhan cua xa hoi"^
Gin lien vdi cac hien titdng xa hoi tren la lao dong trf
6c da tach khdi lao dong chan tay. Tri thitc xult hien vdi
tit each la mot ting Idp xa hoi, c6 vi the xa hoi xac dinh.
Vao khoang the ky VII - V tnidc Cong nguyen, ting Idp
qu;^ toe, t§ng IQ, dien chu, nh^ huon, binh Imh... da chii y
den viec hoc hanh. Hoat dong giao due da trd th^nh mot
nghe trong xa hoi. Tri thdc toan hoc, dia ly, thien vSn, cd
hoc, phap luat, y hoc... da ditdc giang day^. Nghia la ting
Idp trf thiic da ditdc xa hoi ft nhieu trong vong. Ting Idp
nay c6 dilu kidn va nhu clu nghien cdu, c6 nang litc he
thdhg hda cac quan niem, quan diem thanh hoc thuyet, 1;^
luan. Nhflng ngitdi xua't sic trong ting Idp nky da he
thong hoa thanh cong tri thiic thdi dai dudi dang cac quan
dilm, cac hoc thuyet ly luan... c6 tfnh h$ thong, giai thfch
dudc su van dong, quy luat hay cac quan he nhan qua cua
mot ddi titdng nha't dinh, dUdc xa hoi cong nhan la cac nha
1. C. Mac va Ph. Angghen: Todn t$p, Sdd, t.22, tr.288.

2. Xem Michael Lahanas: Education in Ancient Greece (Qiao
due thdi Hy Lap co dai), http://www.hellenicaworld.coin/Greece/
Ancient/en/AncientGreeceEducation.html.
16
thong thai, cac triet gia (Wise man, Sage, Scholars,
Philosopher), tiie la cac nha tit tiifing. Ve mo'i quan he giiia
cac triet gia v6i coi nguon cua minh, C. Mac nh^n xet:
"NhUng cac triet gia khong moc len nhit n^'m tit trai dsft,
ho la san ph§m cua thoi dai cua minh, cua dan toe minh,
ma dong sda tinh te nhSTt, quy gia va v6 hinh ditdc tap
trung lai trong nhdng tit tudng triet hoc'".
Triet hoc xuSft hien trong lich sd loai ngitdi v6i nhiSng
dieu kien nhit vay va chi trong nhiing dieu kien nhit vay -
la noi dung cua van de nguon goc xa hoi cua triet hoc.
"Triet hoc" la thuat ngQ ditdc sd dung Ian dau tien trong
tritcing phai Socrates (Xocrat). Con thuat ngQ "Triet gia"
(philosophos) dau tien xuat hien ci Heraclitus (Heraclit),
dung de chi ngitcii nghien cdu ve ban chat cua sit vat".
Nhit v^y, triet hoc chi ra ddi khi xa hoi loai ngitdi da
dat den mot trinh do titdng doi cao cua san xuat xa hoi,
phan cong lao dong xa hoi hinh thanh, cua cai titdng doi
dit thda, tit hQu hoa tit lieu san xuat ditdc luat dinh, giai
cap phan hoa ro va manh, nha nitdc ra ddi. Trong mot xa
hoi nhit vay, tang 16p tri thitc xuat hien, giao due va nha
tritcing hinh thanh va phat trien, cac nha thong thai da du
nang lUc tit duy de tritu titdng hoa, khai quat hoa, he
thong hoa toan bo tri thdc thdi dai va cac hien titdng cua
1. C. Mac v& Ph. Angghen: To^n tap, Sdd,t.l, tr.l56.

2. Xem <Pwioco4)usi: <I>moco<pcKuu 3nt)UKJioneduHecKuu aioeapb
(Triit hoc: Tii dien Bach khoa triit hoc), http://phUosophy.niv.ru/doc/
dictionary/philosophy/articles/62/filosofiya.htM, 2010.
17
ton tai xa hoi de xay ditog nen cac hoc thuyet, cac ly luan,
cac trid't thuyet. Vdi sh ton tai mang tinh phap ly cua che
do s3 hQu tii nhan ve tii lieu san xu§ft, cua tr|it td giai cap
va cua bo may nha nddc, tri^t hoc da mang trong minh
tinh giai cftp sau sic, no cong khai tinh dang la phuc vu
cho Idi ich cua nhflng giai cap, nhQng Idc Iddng xa hoi
nhit dinh.
Nguon goc nhan thdc va nguon go'c xa hoi cua sd ra
deli cua tri§'t hoc chi la sd phan chia c6 tmh chat tddng doi
de hieu triet hoc da ra ddi trong dieu kien nao va vdi
nhflng tien de nhd the nao. Trong thdc te cua xa hoi loai
ngddi khoang hdn 2.500 nam trddc, triet hpc d Athens hay
Trung Hoa va An Do c6 dai deu bit diu td sd rao giang
cua cac triet gia, khong nhieu ngddi trong so' ho dddc xa
hoi thda nh|n ngay. Sd tranh cai va phe phan thddng kha
quyet liet 5 ca phddng Dong va phddng Tay, khong it quan
diem, hoc thuyet phai mai den nhieu th5' he sau mdi dddc
khang dinh, cung c6 nhdng nha triet hoc phai hy sinh
mang song cua minh de bao ve hoc thuyet, quan diem ma
ho cho la chan ly.
Thdc ra nhdng bing chdng the hien sd hinh thanh
triet hoc hi§n khong con nhieu, da so' tai lieu triet hoc
thanh van thdi co dai Hy Lap da ma^t, hoac khong con
nguyen ven. Thdi tien c6 dai(Pre-Classical period) chi con
lai mot it cac cau trfch, chu giai va ban ghi tom Iddc do cac
tac gia ddi sau viet lai. T^'t ca tac pham cua Plato (Platon),
khoang mot phin ba tac phim cua Aristotle (Arixto't) va
18
mot so it tac pham cua Theophrastus, ngudi ke thtfa
Aristotle, da bi th&'t lac. Mot so' tac pham ch\3t Latinh va
Hy Lap cua triidng phai Epicurus (Epiquya) (341 - 270
trU6c Cong nguyen), chu nghia Khac ky (Stoicism) va Hoai
nghi lu&n cua thdi hau van hoa Hy Lap cung v&y'.
b)Khai niem triet hoc
6 Trung Quo'c, chQ triet (^) da c6 tri rat s6m, va

ngay nay, chQ triet hoc(@^)dUdc coi la tUdng difdng v6i
thuat ngQ philosophia cua Hy Lap, v6i y nghIa 1^ sil truy
tim ban chat cua d6'i tUdng nhan thiic, thudng la con
ngUdi, xa hoi, vu tru va tU tudng. Triet hoc la bieu hien
cao cua tn tue, la sU hieu biet sau sic cua con ngitdi ve
toan bo the gidi thien - dia - nhan va dinh hddng nh§n
sinh quan cho con ngUdi.
6 An Do, thu|t ngCt Dar'sana (triet hoc) nghia goc la
chiem ngiidng, ham y la tri thctc dUa tren ly tri, la con
ditdng suy ngim de din dit con ngutcti den v6i le phai.
6 phUdng Tay, thukt ngQ "triet hoc" nhd dang dUdc
siJt dung pho hien hien nay, cung nhU trong tat ca cac he
thong nha trudng, chinh la 9iX.oao(pia (tieng Hy Lap; diidc
sr£ dung nghia goc sang cac ngon ngut khac: philosophy.
1. Xem David Wolfsdorf: Introduction to Ancient Western

Philosophy(Khai Iu$n ve triet hoc phiidng Tay c6dai), https://pdfs.
Semanticscholar.org/adl7/a4ae607f0ea4c46a5e49a3808d7ac26450c
5.pdf.
19
philosophie, 4)HJioco(^Hfl). Triet hoc, philosophia, xuSft hien
6 Hy Lap dai, v6i nghia la yeu men sii thong thai.
NgucJi Hy Lap c6 dai quan niem, philosophia viita mang
nghIa la giai thfch vu tru, dinh h\i6ng nhan thfic va hanh
vi, vt(a nhSTn manh d§'n khat vqng tim kiem chan ly cua
con ngiidi.
Nhc£ v^y, ca 6 phhdng Dong va phifdng Tay, ngay tuf
diu, triet hoc da la hoat dong tinh than bac cao, la loai
hinh nhan thiic c6 trinh do trctu titdng hoa va khai quat
hoa ra't cao. Tri§'t hoc nhin nhan va danh gia do'i tufdng
thong qua thhc te va thong qua hien tUdng quan sat
dUdc ve con ngiicJi va vu tru. Ngay ca khi triet hoc con
bao gom moi thanh thu cua nhan thtic, loai hinh tri thtic
dac bi$t nay da ton tai v6i tu each la mot hinh thai y
thvCc xa hoi.
La loai hinh tri thdc dac biet cua con ngvfc<i, triet hoc
nao cung co tham vong xay dhng nen biic tranh tong quat
nha't wi th§' gidi va ve con ngUdi. NhUng khac v6i cac loai
hinh tri thijfc xay dilng th§'gidi quan dua tren niem tin va
quan niem tuSng tiidng ve the gidi, triet hoc sxi dung cac
cong cu ly tinh, cac tieu chu^n logich va nhflng kinh
nghiem ma con ngiidi da kham pha thuc tai dl diln ta th§'
gidi va khai quat the gidi quan bing ly lu^n. Tfnh dac thu
cua nhan thiic triet hoc thi hien d do'.
1. Xem Hit, PAH: Hoean 4}wioco4)CKaa 3HtfUKnonedwi (Bach khoa

thu tiii't hoc mdi), Nxb. Tuf diln Bach khoa, Matxcdva, 2001, c.l95.
20
Bach khoa thit Britannica dinh nghia: "Triet hoc la set
xem x6t ly tinh, trefu tUdng va c6 phiidng phap ve thiic tai
vdi tinh each la mot chinh the hoac nhQng khia canh nen
tang cua kinh nghiem va set ton tai ngutcti. Set truy vafn
triet hoc (Philosophical Inquiry) la thanh phan trung tam
cua lich set tri tue cua nhieu nen van minh"\
Bach khoa thii triet hoc mdi cua Vi§n Triet hoc Nga
xuat ban nSm 2001 diia ra dinh nghia: Triet hoc la hinh
thetc dac biet cua nhan thetc va y thetc xa hoi ve the gidi,
detOc the hien thanh he thong tri thetc ve nhetng nguyen
tac cd ban va nen tang cua ton tai ngetdi, ve nhiing d^c
trUng ban chat nhat cua moi quan he giiia con ngxtdi vdi
tet nhien, vdi xa hoi va vdi ddi song tinh th^n^.
C6 nhieu dinh nghia ve triet hoc, nhifng cac dinh
nghia thetdng bao ham nhetng noi dung chu yeu sau:
- Triet hoc la mot hinh thai y thetc xa hoi.
- Khach the kham pha cua triet hoc la the gidi(gom ca
the gidi ben trong va ben ngom con ngetdi) trong h§ thong
chinh the toan ven vo'n cd cua nd.
- Triet hoc giai thich tKt ca moi s\i v&t, hien tetdng,
qua trinh va quan he cua thd' gidi, vdi muc dich tim ra
1. Philosophy in "Encyclopedia Britannica" (Triet hoc trong

"Bach khoa thvt Britanica"), https://www.britannica.com/topic/
philosophy. "Philosophy - the rational, abstract, and methodical
consideration of reality as a whole or of fundamental dimensions of
human existence and experience".
2. Xem H<1), PAH: Hoean (pmoco<pcKm oHtfUKJionedm (Bach khoa
thiC triSi hoc mdi), Teui Me, c.195.
21
nhQng quy luat pho bien nh§ft chi pho'i, quy dinh va
quyet dinh stl v|in dong cua the gi6i, cua con ngojfdi va cua
t\i duy.
- V6i til each 1^ loai hinh nh^n thdc d§c thu, doc l^p
v6i khoa hoc khac biet v6i ton giao, tri thdc triet hoc
mang tinh he thong, logich va trilu tilOng ve the' gi6i, bao
gom nhflng nguyen tSc cd ban, nhflng dSc trilng ban chat
va nhflng quan diem nen tang ve moi ton tai.
- Tn§'t hoc la hat nhan cua the gi6i quan.
Triet hoc la hinh thai dac biet cua y thilc xa hoi, dUdc
the hi§n thanh h§ thong cac quan di^m 1;^ lu^n chung
nhlit v$ thS' gidi, v€ con ngUcfi va ve tU duy cua con ngildi
trong the gidi Ky.
Vdi sU ra ddi cua triet hoc Mac - Lenin, triet hoc la he
thong quan diem ly luSn chung nhat ve the gidi va vi trf
con ngUdi trong thS gidi do, la khoa hoc ve nhdng quy
lu$t van dong, phat tridn chung nhsit cua txi nhien, xa hoi
va tit duy.
Tri§'t hoc khac vdi cac khoa hoc khac 5 tmh dac thu
cua he thong tri thdc khoa hoc va phUdng phap nghien
cdu. Tri thdc khoa hoc tridt hoc mang tmh khai quat
cao dila tren sU trilu tUdng hda sau sac ve the gidi, ve
ban ch^t cuoc song con ngudi. Phudng phap nghien ctitu
cua trid't hoc la xem xet the gidi nhil mot chinh the
trong mo'i quan he gifla cac yeu to' va tim each dila ra
mot he thong cac quan niem v^ chinh the do. Triet hoc
la SU dien ta the gidi quan bang ly lu^n. Dieu dd chi cd
22
the thilc hien ditdc khi triet hoc dila tren cd sS tong ket
toan bo lich sot cua khoa hoc va lich set cua ban than txi
tddng triet hoc.
Khong phai moi triet hoc deu la khoa hoc. Song, cac
hoc thuyet triet hoc deu c6 dong gop it nhieu, nhat dinh
cho set hinh thanh tri thdc khoa hoc triet hoc trong lich sdt;
la nhfitng "vong khau", nhQng "mat khau" tren "dudng
xoay 6c" v6 tan cua lich set tvt tiicing triet hoc nhan loai.
Trinh do khoa hoc cua mot hoc thuyet triet hoc phu thuoc
vao set phat trien cua doi tetdng nghien cetu, he thong tri
thetc va he thong phvfdng phap nghien cetu.
c)Dolt tiXdng cua triet hoc trong lich su"

Cung v6i qua trinh phat trien cua xa hoi, nh^n thetc
va ban than triet hoc, tren thiic t§, noi dung doi tildng cua
triet hoc cung thay doi trong cac tretdng phai triet hoc
khac nhau.
Doi tetdng cua triet hoc la cac quan h6 pho bi6h va
cac quy lu&t chung nh6't cua toan bo tU nhi6n, xa hoi va
tet duy.
Ngay tet khi ra ddi, triet hoc detdc xem la hinh thai cao
nh6't cua tri thetc, bao ham trong n6 tri thetc cua tat ca cac
linh vetc ma mai ve sau, tet th§' ky XV d6h the ky XVII,
mdi dan thuoc ve cac nganh khoa hoc rieng. "Nen triet
hoc tU nhien" la khai niem chi triet hoc 6 phUdng Tay
thdi ky bao gom t6t ca nhiing tri thetc ma con ngudi c6
detdc, trudc het la cac tri thetc thuoc khoa hoc tU nhien
23
sau nay nhu toan hoc, v^t ly hoc, thien van hoc... Theo
S. Hawking, I. Kant(Cantd)la ngifoi dctng d (hnh cao nhat
trong so' cac nha triet hoc vl dai cua nhan loai - nhutng
ngvfcli coi "toan bo kien thdc cua loai ngifdi trong do c6
khoa hoc tii nhien la thuoc linh vUc cua ho"^ Day la
nguyen nhan lam nay sinh quan niem vijfa tfch cUc vuta
tieu cUc rang, triet hoc la khoa hoc cua mgi khoa hoc.
O thdi kS Hy Lap co dai, n6n triet hoc tu nhien da
dat difdc nhflng thanh tilu v6 cung rdc rd, "cac hinh
thdc muon hinh muon ve cua triet hoc Hy Lap, da c6
mim mong va dang nay nd hlu het t§'t ca cac loai the
^di quan sau nay"® - nhu danh gia cua Ph. Angghen.
Anh hifdng cua trid't hoc Hy Lap co dai con in dam dau
a'n den sil phat triln cua t\i tudng triet hoc 6 Tay Au
mai sau.
6 Tay Au thdi trung c6', khi quyen lilc cua Giao hoi
bao trum moi linh vUc ddi song xa hoi thi triet hoc trd
thanh nfl ti cua thdn hoc®. Nen triS't hoc tu nhi§n bi thay
b^ng n^n tri^t hoc kinh vien. Trid't hoc trong dem trudng
trung CO chiu su quy dinh va chi phoi cua he tU tudng
Kito giao. D6'i tudng cua trie't hoc Kinh vien chi tap
trung vao cac chu di nhu niem tin ton giao, thien dUdng,
1. Xem S.W. Hawking; Litgc sd thdi gian, Nxb. Vfin hoa

Th6ng tin, Hk Noi, 2000, tr.214-215.
2. C. Mac vk Ph. Angghen: ToAn tAp, Sdd, t.20, tr.491.
3. Xem Gracia, Jorge J.E.; Noone, Timothy B.: A Companion to
Philosophy in the Middle Ages, Oxford: Blackwell, 2003, p.35.
24
dia nguc, mac khiu hoSe chu giai cac tm dieu phi the tuc... -
nhutng noi dung nang ve tiJ bien. Phai den sau "cuoc
each mang" Copernicus (Cop^cnich), cac khoa hoc Tay Au
the ky XV, XVI mdi din phuc hitng, tao cd sd tri thctc cho
s\i phat trien mdi cua triet hoc.
Cung vdi sii hinh thanh va cung c6' quan he san xuit
t\i ban chu nghia, de dap ctng cac yeu ciu cua thiic tiln, dac
biet yeu ciu cua san xui't cong nghiep, cac ho mon khoa hoc
chuyen nganh, trUdc bet la cac khoa hoc thUc nghi$m da ra
ddi. Nhiing phat hien Idn ve dia ly va thien van cung nhflng
thanh tUu khac cua khoa hoc thUc nghiem the ky XV - XVI
da thuc day cuoc dau tranh giQa khoa hoc, triit hoc duy
vat vdi chu nghia duy tam va ton giao. Vin de ddi tiidng
cua triet hpc bit diu ditdc dat ra. Nhiing dinh cao mdi
trong chu nghia duy vit th§' ky XVII - XVIII da xui't
hien d Anh, Phap, Ha Lan vdi nhflng dai bieu tieu bidu
nhu F. Bacon (Baycdn), T. Hobbes(Ho'pxd)(Anh), D. Diderot
ODiddro), C. Helvetius (Henvetiiit) (Phap), B. Spinoza
(Xpinoda) (Ha Lan)... V.I. Lenin dac bidt danh gia cao
cong lao cua cac nhi duy v&t Phap thdi ky nay doi vdi sil
phat trien chu nghia duy vit trong lich sil triet hoc trvidc
C. Mac. V.I. Lenin viet:"Trong suot ca lich set hien dai cua
chau Au va nhit la vao cuo'i the ky XVIII, d niidc Phap,
ndi da dien ra mot cuoc quyet chien cho'ng tit ca nhiing
rac rudi cua thdi trung c6, cho'ng che d6 phong kien trong
cac thid't che va tii tudng, chi cd chu nghia duy vit la triet
hoc duy nhat triet di, trung thanh vdi ti't ca moi hoc thuyet
25
cua khoa hoc til nhien, thu dich v6i me tin, v6i thoi dao
dtic gia, v.v."\ B§n canh chu nghia duy vat Anh va Phap
tha' ky XVII - XVIII, til duy triet hoc cung phat trien
msmh trong cac hoc thuyet tri§'t hoc duy tam, dinh cao la
Kant va G.W.F. Hegel (Heghen), dai bieu xua't sSc cua
triet hoc co dien Diic.
Triet hoc tao dieu kien cho sil ra ddi cika cac khoa
hoc, nhUng sil phat tri^n cua cac khoa hoc chuyen nganh
cung tilng bildc xoa bo vai tro cua triet hoc til nhien cu,
lam pha san tham vong cua triet hoc muoh dong vai tro
la 'Tdioa hoc cua cac khoa hoc". Triet hoc Hegel la hoc
thuyet tria't hoc cuoi cung the hien tham vong do. Hegel
til coi triet hoc cua minh la mot he thong nhan thiic phd
bien, trong do nhQng nganh khoa hoc rieng biet chi la
nhflng mat khau phu thuoc vao triet hoc, la logich hoc
ling dung.
Hoan canh kinh te - xa hoi va sil phat trien manh me
cua khoa hoc vao ddu the ky XIX da din den sil ra ddi cua
triet hoc MIc. Doan tuyet triet de v6i quan niSm triet hoc
la "khoa hoc cua clc khoa hoc", tridt hoc Mac xac dinh doi
tiidng ngbiSn cdu cua minh la tiep tuc giai quyet moi,
quan h§ giQa ton tai va td duy, givta v$t chat va y thvtc
tren lap trddng duy v$t triet di va nghien cdu nhdng
quy luat chung nhat cua td nhien, xa hoi va td duy.
Cac nha triet hoc macxft vl sau da danh gia, v6i C. Mac,
1. V.I. Lenin; ToAn t$p, Nxb. Chfnh tri qu6c gia. Ha Noi, 2005,
t.23, tr.50.
26
llin dHu tien trong lich sd, doi tifdng cua triet hoc dxJdc xac
lap mot each hdp ly.
Van de tif each khoa hoc cua triet hoc va doi tUdng cua
triet hoc da gay ra nhdng cuoc tranh lu^n keo dai cho den
hien nay. Nhieu hoc thuyet triet hoc hien dai 6 phvfdng
Tay muoh tcC bo quan niem truyen thong vl triet hoc, xac
dinh do'i tUdng nghien cdu rieng cho minh nhvf mo ta
nhdng hien tUdng tinh thdn, phan tlch ngd nghia, chu gim
van ban...
Mac du vay, cai chung trong cac hoc thuyet triet hoc R
nghien cdu nhdng vft'n de chung nh&'t cua gidi til nhi§n,
cua xa hoi va con ngildi, moi quan h§ cua con ngudi, cua tut
duy con ngildi noi rieng v6i the gidi.
d) Triet hoc - hat nhan lylu$n cua thigidi quan

* The gidi quan
Nhu cû tu nhien cua con ngvtdi ve mat nh^n thutc la
muoh hieu biet d§h t§in chng, sau s&c va toan didn ve moi
hidn tUdng, suf vat, qua trinh. Nhutng tri thutc m^ con
ngildi va ca loai ngudi d thdi nao cung c6 h^,la ph^ qua
nho be so vdi the gidi clin nh&n thutc. Do la tinh hudhg c6
van de cua moi tranh luan triet hoc va ton giao. B^ng tri
tue duy ly, kinh nghidm va sil mSn cam cua minh, con
ngufdi bu6c phai xac dinh nhutng quan dilm ve toan bo the
gidi lam cd sS d4 dinh hildng cho nh^ thutc va hanh dong
cua minh. D6 chinh la the gidi quan. Tutdng til nhut cac
tien de, vdi thd' gidi quan, sil chutng minh nao cung khong
du can cut, trong khi niem tin lai mach bao do tin cay.
27
"The gi6i quan" la khai niem c6 goc tut tieng Dufc
"Weltanschauung", Ian dau tien dUdc Kant sut dung trong
tac pham Phe phan nang lilc phan doan (Kritik der
Urteilskraft, 1790), dung de chi the gidi quan sat dUdc
vdi nghia la the gidi trong suf cam nhan cua con ngifdi.
Sau dd, F. Schelling (Selinh) da bo sung them cho khai
nidm nay mot noi dung quan trong la khai niem the gidi
quan luon c6 sin trong minh mot sd do xac dinh ve the
gidi, mot sd do ma khong cin tdi mot sU giai thich ly
thuyet nao ca. Chinh theo nghia nly ma Hegel da noi
d§n "the gidi quan dao ddc", J. Goethe (Gdt) ndi den "the
gidi quan thd ca", con L. Ranke (Ranhcd) ndi den "the
gidi quan ton giao"^ Ke tiX dd, khai niem the gidi quan
nhd each hidu ngay nay da pho bien trong tat ca cac
trUdng phai triet hoc.
Khai niem the gidi quan, hieu mot each ngin gon, la
he thong quan diem cua con ngddi ve thd'gidi. Cd the dinh
nghia: Thd gidi quan la khai niSm triet hoc chi he thong
cac tri thvtc, quan diem, tinh cam, niem tin, ly txxdng xac
dinh ve the gidi vd. ve vi tri cua con ngvtdi (bao ham ca ca
nhan, xa hoi va nhan loai) trong thd gidi do. The'gidi quan
1. Xem HeKpacosa H.A., HeKpacoB C.H.: MupoeosspeHue kok oS'teKm

<t>ujioco4>cKou pe4>jieKcuu {Th^gidi quan vdi tinh each Ik ail phan tu
triet hoc), "CoBpeMCHHbie HayKoeMKHe TexHOJionni" Jâ 6, 2005, cxp. 20-23.
http://www.rae.ru/snt/?section=content&op=show_article&articleJ
d-4116, lllejiep M. 4>HJioco(JicKoe MapoBOsapeHHe, HaOpanHbie
npoHSBeAeHHB, M., 1994.
28
quy dinh cac nguyen tic, thai do, gia tri trong dinh hifdng
nh$n thdc va boat dong thylc tiSn cua con ngiidi.
Cac khai niem "Btic tranh chung ve the gi6i", "Cam
nh^n ve the gidi", "Nhan thtic chung ve cugc ddi"... kha
gan gui vdi khai niem the gidi quan. The gidi quan thiidng
difdc coi la bao ham trong no nhan sinh quan - vi nhan
sinh quan la quan niem cua con ngudi ve ddi song vdi cac
nguyen tSc, thai do va dinh hitdng gia tri cua hoat dong
con ngvtdi.
NhiJng thanh phan chu yeu cua the gidi quan la tri
thdc, niem tin vk ly tifdng; trong do tri thdc la cd sd tnic
tiep hinh thanh the gidi quan, nhUng tri thdc chi gia
nhap the gidi quan khi da dUdc kiem nghiem it nhieu
trong thrtc tiln va trd thanh niem tin. Ly tudng la trinh
do phat trien cao nhat cua the gidi quan. Vdi tinh each
la he quan diem chi d^n tit duy va hanh dong, the gidi
quan la phvfdng thutc de con ngitdi chiem linh hien thUc,
thieu the gidi quan, con ngiidi khong cd phiidng hiidng
hanh dong.
Trong lich sd phat trien cua tii duy, the gidi quan the
hien diidi nhieu hinh thdc da dang khac nhau, nen cung
diidc phan loai theo nhieu each khac nhau. Chang han,
the gidi quan ton giao, the gidi quan khoa hoc va the gidi
quan triet hoc. Ngoai ba hinh thdc chu yeu nay, con cd the
cd the gidi quan huyen thoai (mot trong nhiing hinh thdc
the hien tieu bieu la Thin thoai Hy Lap)', theo nhflng can
cd phan chia khac, the gidi quan con diidc phan loai theo
29
cac thcJi dai, cac dan toe, cac toe ngifdi, hoac the gidi quan
kinh nghidm,the gidi quan thong thiidng...'.
The gidi quan chung nhat, pho bien nh^'t, dutdc set
dung (mot each y thiic hoac khong y thdc) trong moi
nganh khoa hoc va trong toan bo ddi song xa hoi la the'
gidi quan triet hoc.
* Hat nhan lyluan cua the'gidi quan
Ndi trid't hoc la hat nhan cua the gidi quan, bdi: Thd
nhat, ban than triet hoc chinh la the gidi quan. Thvl hai,
trong cac the gidi quan khac nhd the gidi quan cua cac
khoa hoc cu the, the gidi quan cua cac dan toe, hay cac
thdi dai... triet hpc bao gid cung la thanh ph^n quan trong,
dong vai tro 1^ nhan to'cot loi. Thd ba, vdi cac loai thd'gidi
quan tdn giao, thd' gidi quan kinh nghiem hay the gidi
quan thong thudng..., triet hoc bao gid cung cd anh hifdng
va chi phdi, du cd the khong til giac. Thvl tit, the gidi quan
triet hoc nhil the nao se quy dinh cac the gidi quan va cac
quan niem khac nhil the.
Thd'gidi quan duy vSit bien chdng dilOc coi la dinh cao
cua cac loai the gidi quan da tilng cd trong lich scf vi th§'
gidi quan nay ddi hoi the gidi phai dildc xem xet dila tren
nhiing nguyen ly ve moi lien he pho bid'n va nguyen ly v^
sil phat trien. Tut day, the gidi va con ngildi dildc nh|in thdc
1. Xem Mupoeo33peHue, 0wioco4>ckuu 3HifUKnoneduHecKuu aioeapb

(The gidi quan, Tit dien bach khoa triet hoc)(2010), httpr/Zphilosophy.
niv.ru/doc/dictionary/philosophy/fc/slovar - 204 - 2.htm#zag - 1683,
9ni n
2010
30
theo quan diem toan dien, lich sxi, cu the va phat trien.
The gidi quan duy vat bien chiing bao gom tri thlSc khoa
hoc, niem tin khoa hoc va ly tUctng each mang.
Khi thdc hien chiic nang cua minh, nhutng quan diem
the gidi quan luon c6 xu hddng dudc ly thdng hda thanh
nhiing khuon mSu van hda dieu chinh hanh vi. Y nghia to
Idn cua th§'gidi quan the hien trildc het la d diem nay.
The gidi quan ddng vai trd dac biet quan trong trong
cuoc song cua con ngutdi va xa hoi loai ngddi, bdi le:
Thvl nhat, nhiing van de diidc triet hoc dat ra va tim Idi
giai dap triidc het la nhiing van de thuoc the gidi quan.
Thii hai, the gidi quan dung din la tien di quan trong de
xac Idp phudng thtic td duy hdp ly va nhan sinh quan tich
ciic trong kham pha va chinh phuc the gidi. Trinh do phat
trien cua the gidi quan la tieu chi quan trong danh gia sil
triidng thanh cua mdi ca nhan cung nhd cua mdi cong
dong xa hoi nhat dinh.
The gidi quan ton giao cung la the gidi quan chung
nhit, CO y nghia pho bien doi vdi nhan thdc va hoat dong
thilc tiin cua con ngiidi. Nhiing do ban chit la dat niem
tin vao cac tin dieu, coi tin ngildng cao hdn ly tri, phu
nhin tinh khach quan cua tri thdc khoa hoc ndn khong
diidc ling dung trong khoa hoc va thildng dan den sai llm,
tieu cilc trong hoat dong thilc tiln. The gidi quan ton giao
phu hop hdn vdi nhiing trudng hdp con ngiidi khong the
giai thich. Tren thiic te, cd khong it nhl khoa hoc sung dao
ma vin cd phat minh, nhiing vdi nhiing triidng hdp nay.
31
moi giai thich bang nguyen nhan ton giao deu khong
thuyet phuc; can phai ly giai ky ludng hdn va sau sdc hdn
bang nhiing nguyen nhan viJdt ra ngoai gidi ban cua
nhflng tin dieu.
Khong ft ngitdi, trong do c6 cac nha khoa hoc chuyen
nganh, thudng dinh kien v6i triet hoc, khong thda nhan
triet hoc c6 anh hifSng hay chi pho'i the gidi quan cua
minh. Tuy nhien, vdi t\i each la mot loai tri thtifc vT mo,
giai quyet cac va'n de chung nha't cua ddi song, an gia'u sau
trong moi suy nghi va hanh vi cua con ngUdi, tit duy triet
hoc la mot thanh to' hdu cd trong tri thdc khoa hoc cung
nhu trong tri thdc thong thudng, la ch6 dUa tiem thiic cua
kinh nghiem ca nhan, du cac ca nhan cu the c6 hieu biet d
trinh do nao va thfi(a nh&n dd'n dau vai tro cua triet hoc.
Con ngildi khong c6 each nao tranh difdc viec phai giai
quyet cac quan he nglu nhien - t^t yeu hay nhan qua
trong hoat dong cua ho, ca trong hoat dong khoa hoc
chuyen sau cung nhu trong ddi song thUdng ngay. Nghia
la, du hieu biet sau hay nong can ve triet hoc, du yeu thfch
hay ghet bo triet hoc, con ngUdi vSn hi chi phoi bdi triet
hoc, triet hoc vin c6 mat trong the gidi quan cua moi
ngUdi. V^n de chi la thd triet hoc nao se chi pho'i con ngUdi
trong hoat dong cua ho, dac bidt trong nhiing phat minh,
sang tao hay trong xu ly nhiing tinh huo'ng gay c^t'n cua
ddi song.
Trong tac pham Bien chUngcua tiJ nhien Ph. Angghen
da viet: Nhiing ai phi bang triet hoc nhieu nha't lai
32
chinh la nhQng ke no le cua nhutng tan tich thong tuc
hoa, toi te nhat cua nhiing hoc thuyet triet hoc toi te nh^'t...
Du nhiing nha khoa hoc tu nhien c6 lam gi di niia thi ho
cung vAn hi triet hoc chi pho'i. Van de chi 6 ch6 hp muoh
hi chi pho'i bcii mot thd triet hoc toi te hdp mo't, hay ho
muoh dctdc hiidng dSn b6i mot hinh thhc tii duy ly luan
drfa tren sil hieu biet ve lich sh tif titdng vii nhiing thanh
tilu cua no"'.
Nhu vay, tren thilc te v6i tii each la hat nhan ly luan,
triet hoc chi pho'i moi the gidi quan, du ngUdi ta c6 chu y
va thha nh^n dieu do hay khong.
2. Van de cof ban cua triet hoc
a) Ngi dung vSh de cd ban cua triet hoc

Triet hoc, khac v6i mot so' loai hinh nh&n thiic khac,
triidc khi giai quyet cac v&'n de cu the cua minh, no buoc
phai giai quyet mot van de c6 y nghia nen tang va la diem
xu^'t phat de giai quyet tat ca nhiing van de con lai - van
de ve moi quan he giQa vat ch^'t vdi y thhc. Day chinh la
van de cd ban cua triet hoc. Ph. Angghen viet: "Van de cd
ban 16n cua moi triet hoc, dac biet la cua triet hoc hien
dai, la van de quan he giiia til duy v6i ton tai"^.
Bang kinh nghiem hay ly tri, con ngildi deu phai thila
nh&n rang, ta't ca cac hien tildng trong the gidi nay chi cd
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.20, tr.692-693.

2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.21, tr.403.
33
the, hoac la hien thdng vat chat, ton tai ben ngoai va doc
lap v6i y thtic con ngiidi, hoac la hien tufdng thuoc tinh
than, y thiic cua chinh con ngUdi. Nhflng doi tiidng nhan
thiic la lung, huyen bi, hay philc tap nhu Hnh hon, dang
sieu nhien, linh cam, v6 thiic, vat the, tia vu tru, anh
sang, hat Quark, hat Strangelet, hay trUdng (Sphere)...,
tat ca cho d§'n nay v&n khong phai la hien tUdng gi khac
nam ngoai vat chat va y thiic. De giai quyet dudc cac van
de chuyen sau cua tijfng hoc thuyet ve the gidi, cau hoi dat
ra doi v6i triet hoc trUdc het vSn la: The gidi ton tai ben
ngoai tu duy con ngudi c6 quan he nhii the nao vdi the gidi
tinh than ton tai trong y thxifc con ngUdi? Con ngUdi c6 kha
nang hieu biet den dau ve sU ton tai thUc cua the gidi? Bat
ky trudng phai triet hoc nao cung khong the lang tranh
giai quyet van de nay - Moi quan he giQa vat chat va y
thUc, giQa ton tai va tii duy.
Khi giai quyet van de cd ban, mdi triet hoc khong chi
xac dinh nen tang va diem xu^'t phat cua minh de giai
quyet cac van de khac ma thong qua do, lap trudng, the
gidi quan cua cac hoc thuyet va cua cac triet gia cung dudc
xac dinh.
Van de^ cd ban cua triet hoc c6 hai mat, tra Idi hai cau
hoi Idn.
Mat thvt nhsCt: Gida y thttc va vat cha't thi cai nao cd
trudc, cai nao cd sau, cai ndo quyet dinh cai nao? Ndi
each khac, khi tim ra nguyen nhan cuo'i cung cua hien
tUdng, sU vat, hay sU van dong dang can phai giai thich,
34
thi nguyen nhan vat chSTt hay nguyen nhan tinh than
dong vai tro la cai quyet dinh.
Mat thii hai: Con ngildi c6 kha nang nhan thtic dutdc
the gidi hay khong? Noi each khac, khi kham pha sU vM
va hien tiiOng, con ngudi c6 dam tin rSng minh se nhan
thdc diXdc sU vat va hien tUdng hay khong.
Cach tra Idi hai cau hoi tren quy dinh lap tritdng cua
nha triet hoc va cua trudng phai triet hoc, xac dinh viec
hinh thanh cac trUdng phai Idn cua triet hoc.
b) Chu nghia duy vat va chu nghia duy tarn

Viec giai quyet mat thlS nhat cua van de cd ban cua
triet hoc da chia cac nha triet hoc thanh hai trvdng phai
16n. NhQng ngddi cho rSng vat chat, gidi til nhien la cai c6
trildc va quyet dinh y thdc cua con ngildi dildc goi la cac
nha duy vat. Hoc thuyet cua ho hdp thanh cac mon phai
khac nhau cua chu nghia duy vat, giai thich moi hien
tUdng cua the gidi nay b^ng cac nguyen nhan v^t chat -
nguyen nhan t^n cung cua moi van dong cua the gidi nay
la nguyen nhan vat chat. Ngildc lai, nhiing ngildi cho rang
y thiic, tinh th£n, y niem, cam giac la cai cd tnldc gidi tu
nhien, dildc goi la cac nha duy tam. Cac hoc thuyet cua ho
hdp thdnh cac phai khac nhau cua chu nghia duy tam,chu
trtfdng giai thich toan bo the gidi nay bang cac nguyen
nhan tu tudng, tinh th^n - nguyen nhan t&n cung cua moi
van dong cua the gidi nay la nguyen nhan tinh th^n.
- Chu nghia duy v$t: Cho den nay, chu nghia duy vat
da dudc the hien dudi ba hinh thijtc cd ban: chu nghia
35
duy vat chat phae, chu nghia duy v^t sieu hinh va chu
nghia duy vat bien chdng.
+ Chu nghia duy vat chat phac la ket qua nhan thdc
cua cac nha triet hoc duy vat thdi co dai. Chu nghia duy
v|it thdi ky nay thila nhan tmh thd nhat cua vat chat
nhifng lai dong nh&'t v&t chat v6i mot hay mot so' chat cu
the cua v&t ch^'t va difa ra nhiJng ket lu§n ma ve sau
nghdi ta thSy mang nang tinh trUc quan, ngay thd, chat
phac. Tuy han che do trinh do nhan thdc thdi dai ve vat
chat va cau true vat chat, nhung chu nghia duy vat chat
phac thdi co dai v^ cd ban la dung vi no da la'y ban than
gidi th nhien de giai thich the gidi, khong vien den thdn
linh, thUdng de hay cac liic liidng sieu nhien.
+ Chu nghia duy v$t sieu hinh la hinh thdc cd ban thd
hai trong lich sd cua chu nghia duy vat, the hien kha r5 d
cac nha triet hoc the ky XV den the ky XVIII va dien hinh
la 6 the ky XVII, XVIII. Day la thdi ky ma cd hoc co dien
dat dddc nhflng thanh tdu rile rd nen trong khi tiep tuc
phat tri^n quan diem chu nghia duy vat thdi co dai, chu
nghia duy vdt giai do^ nay chiu sd tac dong manh me
cua phddng phap tif duy sieu hinh, cd gidi - phddng phap
nhin the gidi nhd mot c6 may khdng 16 ma moi bo phan
tao nen the gidi dd ve cd ban d trong trang thai biet Mp va
tInh tai. Tuy khdng phan anh dung hien thuc trong toan
cue nhdng chu nghia duy vat sieu hinh da gdp ph^n khdng
nhd vao viec day lui the gidi quan duy tam va tdn giao, dac
biet la d thdi k;^ chuyen tiep td dem trddng trung co sang
thdi phuc hdng.
36
+ Chu nghia duy vat bien chUng la hinh thtic ccf ban
thii ba cua chu nghia duy vat, do C. Mac va Ph. Angghen
xay dhng vao nhiing nam 40 cua the ky XIX, sau do dxldc
V.I. Lenin phat trien. Vdi sh ke thCfa tinh hoa cua cac hoc
thuyet triet hoc trhdc do va set duug kha triet de thanh
thu cua khoa hoc dhOng thdi, ngay tvt khi mdi ra ddi chu
nghia duy vat bien chiing da khSc phuc difdc ban che cua
chu nghia duy vat chat phac thdi co dai, chu nghia duy vat
sieu hinh va la dinh cao trong sd phat trien cua chu nghia
duy vat. Chu nghia duy v&t bien chdng khong chi phan
anh hien thdc diing nhd chinh ban than no ton tai ma con
la mot cong cu hflu hieu giup nhiing Idc Iddng tien bo
trong xa hoi cai tao hien thdc ay.
- Chu nghia duy tarn: Chu nghia duy tam gom c6 hai
phai: chu nghia duy tam chu quan va chu nghia duy tam
khach quan.
+ Chu nghia duy tam chu quan thda nh&n tinh thd
nh&'t cua y thdc con ngUdi. Trong khi phu nh&n sd ton tai
khach quan cua hien thdc, chu nghia duy tam chu quan
khSng dinh moi sd vat, hien tddng chi la phdc hdp cua
nhdng cam giac.
+ Chu nghia duy tam khach quan cung thda nhan
tinh thd nhat cua y thdc nhdng coi do la thd tinh than
khach quan c6 trddc va ton tai doc Mp vdi con ngddi. Thdc
the tinh than khach quan nay thdcing dddc goi bang
nhdng cai ten khac nhau nhd y niem, tinh than tuyet do'i,
ly tinh the gidi, v.v..
37
Chu nghia duy tam triet hoc oho rdng y thdc, tinh
than la cai c6 trifdc va san sinh ra gi6i tn nhien. Bdng
each do, chu nghia duy tam da thifa nhan sU sang tao ciia
mot lUc liidng sieu nhien nao do do'i v6i toan bo the gidi. Vi
v^y, ton giao thudng dung cac hoc thuyet duy tam lam
CO s6 ly luan, lu^n chdng cho cac quan diem cua minh, tuy
CO sU khac nhau dang ke gida chu nghia duy tam triet hoc
vdi chu nghia duy tam ton giao. Trong the gidi quan ton
giao, long tin la cO sd chu yeu va ddng vai trd chu dao ddi
vdi van dong. Con chu nghia duy tam triet hoc lai la san
pham cua tU duy ly tinh dUa tren cd sd tri thutc va nang
lUc manh me cua tU duy.
Ve phUdng didn nhan thdc lu^n, sai lam co' y cua chu
nghia duy tam bat ngudn tit each xem xet phien dien, tuyet
ddi hda, than thanh hda mot mat, mot dac tinh nao do cua
qua trinh nhan thdc mang tinh bien chdng cua con ngUdi.
Ben canh ngudn goc nhan thdc, chu nghia duy tam ra
ddi con c6 ngudn goc xa hoi. Su tach rdi lao dong tri 6c vdi
lao dong chan tay va dia vi thong tri cua lao dong tri 6c ddi
vdi lao dong chan tay trong cac xa hoi trUdc day da tao ra
quan niem ve vai tro quyet dinh cua nhan to' tinh than.
Trong lich sU, giai cdp thong tri va nhieu lUc lUdng xa hoi
da tufng ung ho, sU dung chu nghia duy tam lam nen tang
ly lu^n cho nhQng quan diem chinh tri - xa hoi cua minh.
Hoc thuyet triet hoc nao chi thrfa nhan mot trong hai
thuc the (v&t chdt hoac tinh thdn) la ban nguyen (ngudn
goc) cua the gidi, quyet dinh sU van dong cua the gidi dUdc
38
goi la nhat nguyen lu$n (nhat nguyen luan duy vkt hoac
nhat nguyen luan duy tarn).
Triidng phai nhi nguyen luan: Trong lich sit triet hoc
cung CO nhQng nha triet hoc giai thich the gidi bang ca hai
ban nguyen vat chat va tinh than, xem vkt chat va tinh
than la hai ban nguyen c6 the cung quyet dinh nguon gob
va sii van dong cua the gidi. Hoc thuyet triet hoc nhU vky
diiOc goi la nhi nguyen luan, dien hinh la Descartes
(Decactd). NhQng ngttdi theo thuyet nhi nguyen lu^n
thildng la nhCitng ngUdi trong trifdng hdp giai quyet mot
van de nao dd,6 vao mot thdi diem nha't dinh la ngiidi duy
vdt, nhitng vao mot thdi diem khac, va khi giai quyet mot
van de khac lai la ngUdi duy tam. Song, xet d§n cung nhi
nguyen luîn thuoc ve chu nghia duy tam.
Nhflng quan diem, hoc phai triet hoc thiJc te rat phong
phii va da dang, nhUng du da dang den mSiy chung cung chi
thuoc ve hai l^p trildng cd b^. Triet hoc, do vay, difdc chia
thanh hai trUdng phai chinh: chu nghia duy vkt va chu
nghia duy tam. Vi the, lich set triet hoc cung chu yd'u la lich
set dau tranh cua hai trUdng phai duy vdt va duy tam.
c) Thuyet c6 the Met(Thuyet khi tri) va thuyet khdng

the Met(Thuyet bat khi tri)
Day la ket qua cua each giai quyet mat thet hai van de
cd ban cua triet hoc. Vdi cau hoi "Con ngefdi c6 the nhan
thetc detdc the gidi hay khong?", tuyet dai da so' cac nha
triet hoc (ca cac nha duy vat va cac nha duy tam) tra Idi
39
mot each khang dinh: Thufa nh&n kha nang nh^n thefc
diidc the gidi cua con ng^6i.
Hpc thuyet triet hoc khang dinh kha nang nhan thdc
cua con ngifcfi dutdc goi la Thuyet kha tri (Gnosticism,
Thuyet c6 the biet). Thuyet kha tri kh^ng dinh ve nguyen
tac con ngifdi c6 the hieu dudc ban cha't cua sU vat. N6i
each khac, cam giac, bieu tUdng, quan niem va noi chung y
thdc ma con ngUcti c6 dUdc ve sU vat ve nguyen tac la phu
hdp v6i ban than sh vat.
Hoc thuyet triet hoc phu nhan kha nang nhan thdc
cua con ngUdi diJdc goi la Thuyet bat kha tri (Agnosticism,
Thuyet khong the biet). Theo thuyet nay, ve nguyen tdc,
con ngfUdi khong the hieu dUdc ban ch^t cua do'i tufdng.
Ke't qua nhan thdc ma loai ngubi c6 dijtdc chi la hinh thctc
be ngoai, han hep va cat xen ve doi trtdng. Cac hinh anh,
tmh chat, dac diem... cua do'i tiidng ma cac giac quan cua
con ngudi thu nhan dUdc trong qua trinh nhan thdc, cho
du CO tinh xac thuc, cung khong cho phep con ngUdi dong
nha't chiing v6i do'i tUdng. Do khong phai la cai tuyet do'i
tin cay.
^ Bat kha tri khong tuy§t do'i phu nh^n nhiSng thUc tai
sieu nhien hay thUc tai difdc cam giac cua con ngUdi, nhiing
van khang dinh y thdc con ngUdi khong the dat tdi thiic tai
tuyet doi hay thilc tai nhu no vo'n c6, vi moi thUc tai tuyet
doi deu nam ngoai kinh nghiem cua con ngudi ve the gidi.
Thuye't ba't kha tri cung khong dat va'n di vl nilm tin, ma
chi phu nhan kha nang v6 han cua nhan thdc.
40
Thu&t ngi2 "Thuyet bat kha tri" dufdc diia ra n&m 1869
bdi T.H. Huxley (Hacxli) (1825 - 1895), nha triet hoc tu
nhien ngUcfi Anh, ngifdi da khai quat thilc chsl't cua lap
trddng nay tct cac tu tifdng triet hoc cua D. Hume (Hium)
va Kant. Dai bieu dien hinh cho nhiing nha triet hoc bat
kha tri cung chinh la Hume va Kant.
It nhieu lien quan den Thuyet bat kha tri la sh ra ddi
cua trao Idu hoai nghi luan tvf triet hoc Hy Lap co dai.
Nhiing nghdi theo hoai nghi luan nang sil hoai nghi len
thanh nguyen t^c trong viec xem xet tri thiic da dat diidc
va cho rang con ngUdi khong the dat den chan ly khach
quan. Tuy cue doan ve mat nhan thiic, nhUng hoai nghi
luan thdi phuc hUng da giii vai tro quan trong trong cuoc
dau tranh chong he tU tudng va quyen uy cua Giao hoi
thdi trung co. Hoai nghi luan thiia nhan sU hoai nghi doi
v6i ca Kinh thanh va cac tin dieu ton giao.
Quan niem bat kha tri da co trong triet hoc ngay tii
thdi Epicurus khi ong dua ra nhiing luan thuyet chong
lai quan niem dudng thdi ve chan ly tuyet do'i. NhUng
phai den Kant, bat kha tri mdi trd thanh hoc thuyet triet
hoc CO anh hudng sau rong den triet hoc, khoa hoc va
than hoc chau Au. TrUdc Kant, Hume quan niem tri thiic
con ngUdi chi diing d trinh do kinh nghiem, chan ly phai
phu hdp vdi kinh nghiem. Hume phu nhan nhiing sU
triiu tUdng hoa vUdt qua kinh nghiem, du la nhiing khai
quat CO gia tri. Nguyen tac kinh nghiem cua Hume c6
y nghia dang ke cho sU xu&'t hien cua cac khoa hoc
41
thiic nghiem, tuy nhien, viec tuyet do'i hoa kinh nghiem
den miic phu nhan cac thuc tai sieu nhien da khien
Hume trd thanh nha bat kha tri luan.
Mac du quan diem bat kba tri cua Kant kbong pbu
nban cac tbdc tai sieu nbien nbd Hume, nbung vdi
tbuyet ve vat tu no (Ding an sieb, con dUdc dicb la vat
tii than), Kant da tuyet doi boa sU bf an cua do'i tUOng
ditdc nban tbtic. Kant cbo r&ng con ngddi kbong the c6
dddc nbiing tri tbiic dung dan, chan tbiic, ban chat ve
nbiing tbdc tai nam ngoai kinb nghiem c6 the cam giac
dUdc. Viec kbang dinb ve sii bat luc cua trf tue trudc the
gidi tbUc tai da lam nen quan diem bat kba tri v6 cung
doc dao cua Kant.
Trong licb sot triet hoc, Tbuyet bat kha tri va quan
niem vat tu no cua Kant da bi Feuerbacb (Pboidbac) va
Hegel pbe pban gay gat. Tren quan diem duy vat bien
cbiJtng, Pb. Anggben tiep tuc pbe pban Kant, kbi kbang
dinb kba nang nban tbdc v6 tan cua con ngudi. Tbeo
Pb. Anggben,con ngudi c6 tbi nban tbdc dUdc va nban tbtic
dUdc mot each dung d^ ban chat cua moi stl vat va bien
titdng. Kbong c6 mdt ranb gidi nao cua vat tii no ma nban
tbtic cua con ngiidi kbong the vUdt qua dUdc. Pb. Anggben
kbang dinb: Neu cbiing c6 the cbting minb dUdc tmb
cbmb xac cua quan diem cua cbiing ta ve mot bien tUdng
tii nbien nao do, bang each tii chung ta lam ra bien tUdng
a'y, bang each tao ra no tii nbiing dieu kien cua no, va
bdn niia, con bat no pbai pbuc vu muc dicb cua cbiing ta.
42
thi se khong con c6 cai "vat tii no" khong the nSm diidc
cua Cantci nfla"'.
NhOng ngitdi theo kha tri luan tin rang, nhan thiie la
mot qua trinh khong ngcfng di sau kham pha ban chat sd
v^t. V6i qua trinh do, vat tu no se buoc phai bien thanh
"Vat cho ta".
3. Bien chdng va sieu hinh

a)Khai niem bien chUng va sieu hinh tronglich sd
Cac khai niem "bien chdng" va "sieu hinh" trong lich
sd triet hoc dUdc dung theo mot so' nghia khac nhau.
Nghia xuat phat cua td "bien chdng" la nghe thu^t tranh
luan de tim chan ly bang each phat hien mau thuin trong
each lap luan (Socrates dung). Nghia ban dau cua td "sieu
hinh" la dung de chi triet hoc, v6i td each la khoa hoc sieu
cam tinh, phi thdc nghiem (Aristotle dung). Trong triet
hoc hien dai, dac biet triet hoc macxft, chung dddc dung,
trddc het de chi hai phddng phap td duy chung nhat doi
lap nhau do la phddng phap bien chdng va phddng phap
sieu hinh.
*Phvtdng phap sieu hinh
Phddng phap sieu hinh nhan thdc do'i tddng d trang
thai CO lap, tach rdi do'i tddng ra khoi cac quan he dddc
xem xet va coi cac mat doi lap v6i nhau c6 mot ranh gidi
tuyet do'i.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.21, tr.406.
43
Phxidng phap sieu hinh nhan thijfc doi tiidng d trang
thai tinh; dong nh^ft do'i tvfdng v6i trang thai tlnh nhat
thdi do. Thtta nh|in sU bien doi chi la sd bien doi ve so'
Iddng, ve cac hien tiidng be ngoai. Nguyen nhan cua sd
bien doi dddc coi la nam d ben ngoai do'i tddng.
Phddng phap sieu hinh c6 coi nguon hdp ly td trong
khoa hoc cd hoc co diln. Muo'n nhan thdc bat ky mot do'i
tddng nao, trddc bet con ngddi phai tach doi tddng ay ra
khoi nhflng lien he nh§ft dinh va nh§n thdc no d trang thai
khdng bien doi trong mot khong gian va thdi gian xac
dinh. Do la phddng phap dddc dda td toan hoc va vat ly
hoc CO dien vao cac khoa hoc thdc nghiem va vao triet hoc.
Song, phddng phap sieu hinh chi c6 tac dung trong mot
pham vi nh^'t dinh bdi hien thdc khach quan, trong ban
chat cua no, khong rdi rac va khong ngdng dong nhd
phddng phap td duy n^y quan niem.
Phddng phap sieu hinh c6 cong Idn trong viec giai
quyet cac vd'n de c6 Hen quan den cd hoc cd dien. Nhdng
khi md rong pham vi khai quat sang giai quyet cac vd'n de
ve v&n dong, vd lien he thi lai lam cho nh§.n thdc rdi vao
phddng phap lu^n sieu hinh. Ph. Angghen da chi ro,
phddng phap sieu hinh "chi nhin thdy nhdng sd vat rieng
biet ma khong nhin thdy moi lien he qua lai gida nhdng
sd vat ay, chi nhin thdy sd ton tai cua nhdng sd vdt d'y ma
khong nhin thay sd phat sinh va sd tieu vong cua nhdng
sd vat a'y, chi nhin tha'y trang thai tinh cua nhdng sd vdt
44
ay ma quen mKt sU v^n dong cua nhiing sii vM Ky, chi
nhin thay cay ma khong thay rcfng"'.
*Phiidngphap Men chUng
Phvfdng phap bien chxing nhan thcfc doi tifdng trong
cac mo'i lien he pho bien vo'n c6 cua nc. Do'i tutdng va cac
thanh phan cua do'i tUdng luon trong sci le thuoc, anh
hiidng, rang buoc va quy dinh l^n nhau.
PhdOng phap bien chflng nhan thtic do'i tddng ct trang
thai luon van dong bien doi, niim trong khuynh hddng phd
quat la phat trien. Qua trinh van dong nay thay doi ca ve
liidng va ch&'t cua cac sil vit, hien tddng. Nguon goc cua s\i
van dong, thay doi do la st£ dau tranh gifla cac mat doi lap
cua mau thu^n noi tai trong ban than sU vat, hiSn tiJdng.
Quan diem bien chiing cho phep chu the nhan thiic
khong chi thay nhQng sU vat rieng biet ma con thay ca
mo'i lien he giCta chung; khong chi thay st£ ton tai cua sd
vat ma con thay ca sd sinh thanh, phat trien va tieu vong
cua sd vat; khong chi thay trang thai tinh ma con th^'y ca
trang thai dong cua sd v&t. Ph. Angghen nhan x6t, td duy
cua nha sieu hinh chi dda tren nhdng phan de tuyet doi
khong the dung nhau dddc, do'i v6i ho mot sd vat hoac ton
tai hoac khong ton tai, mot sd vat khong the vda la chinh
no lai vda la cai khac, cai khang dinh va cai phu dinh
tuyet doi bai trd l&n nhau. Ngddc lai, td duy bien chdng la
45
tuf duy m^m deo, linh hoat, khong tuyet doi hoa nghiem
ngat nhQng ranh gidi, "trong nhflng tnfdng hdp can thiet,
la ben canh cai "hcac la... hoac la" thi con c6 ca "cai nay
lin cai kia" niia, va thilc hien sd moi gidi gida cac mat ddi
lap"^ Td ddy bien chdng thda nhan mot chinh the trong
liic vda la no lai vda khong phai la no; thda nhan cai
khang dinh va cai phu dinh vda loai trd nhau lai vda gdn
bd vdi nhau.
Phddng phap bien chdng phan anh hien thdc dung
nhd no ton tai. Nhd vay, phddng phap td duy bien
chdng trd thanh cong cu hdu hieu giup con ngddi nhan
thdc va cai tao the gidi, la phddng phap luan toi du cua
moi khoa hoc.
b) Cac hinh thvCc cua phep bien chvtng trong lich sd

Cung vdi sd phat trien cua td duy con ngddi, phddng
phap bien chdng da trai qua ba giai doan phat trien, dddc
the hien trong triet hoc vdi ba hinh thdc lich sd: phep bien
chvCng tyC phat, phep bien chvtng duy tarn va phep bien
chdng duy vat.
- Hinh thdc thd nhat la phep bien chvtng td phat thdi
CO dai. Cac nha bien chdng ca phddng Dong va phddng
Tay thdi c6' dai da tMy dddc cac sd v^t, hien tddng cua vu
tru van dong trong sd sinh thanh, bien hda v6 cung v6
tdn. Tuy nhien, nhdng gi ma cac nha bien chdng thdi do
1. C. Mac va Ph. Angghen: Tokn t$p, Sdd, t.20, tr.696.
46
thay dUdc chi la triic kien, chvfa c6 cac ket qua cua nghien
cdu va thuc nghiem khoa hoc minh chiing.
- Hinh thdc thii hai la phep bien chvlng duy tarn. Dinh
cao cua hinh thijtc nay dudc the hien trong triet hoc c6 dien
Ddc, ngdcfi khdi dau la Kant va ngddi hoan thien la Hegel.
Co the khang dinh, Ian dau tien trong lich scf phat trien
cua tii duy nhan loai, cac nha triet hoc Ddc da trinh bay
mot each c6 he thong nhflng noi dung quan trong nha't cua
phddng phap bien chdng. Theo cac nha triet hoc Diic, bien
chdng bat dau tii tinh th^n va ket thuc cung d tinh than.
The gidi hien thuc chi la sU phan anh bien chting cua y
niem nen phep bien chtitng cua cac nha triet hoc c6 dien
Ddc la bien chdng duy tam.
- Hinh thtitc thd ba la phep bien chvlng duy v$t Phep
bien chdng duy vat dUdc the hien trong triet hoc do
C. Mac va Ph. Angghen xay dUng, sau do dUdc V.I. Lenin
va cac nha triet hoc hau the phat trien. C. Mac va
Ph. Angghen da gat bo tinh than hi, tU bien cua triet hoc
CO dien Ddc, ke thrfa nhCtng hat nhan hdp ly trong phep
bien chdng duy tam dl xay dUng phep bien chdng duy vat
v6i tU each la hoc thuyet ve moi lien he pho bien va ve sU
phat trien dudi hinh thdc hoan hi nhat. Cong lao cua
C. Mac va Ph. Angghen con d cho tao dUdc sU thong nh£t
giiia chu nghia duy vat vdi phep bien chctng trong lich sU
phat trien triet hoc nhan loai, lam cho phep bien chting
trd thanh phep bi§n chdng duy vat va chu nghIa duy vat
trd thanh chu nghia duy vat bien chdtng.
47
II- TRIET HOC MAC - LENIN VA VAI TRO
CIJA TRIET HOC MAC - LENIN
TRONG DOI song XA HOI
1. Sijf ra ddi va phat trien cua triet hoc Mac - Lenin

a)NhQng dieu kiSn lich sd cua siJ ra ddi triet hoc Mac
Sil xu§ft hifn triet hoc Mac mot cuoc each mang vT
dai trong lich srf triet hoc. Do la ket qua yeu cua s\l
phat trien lich srf tn tn6ng triet hoc va khoa hoc cua nhan
loai, trong sil phu thuoc vao nhflng dieu kien kinh te - xa
hoi, ma tnlc tiep la thuc tien dau tranh giai cap cua giai
cSTp v6 san v6i giai c^'p tu san. Do cung la ket qua cua stJ
thong nhSit giiSa dieu kien khach quan va nhan to' chu
quan cua C. Mac va Ph. Angghen.
*Dieu kien kinh te - xa hoi
Sd cung c6va phat trien cua phitdng thvtc san xuat td
ban chu nghia trong dieu kiSn each mang cong nghiep.
Triet hoc Mac ra ddi vao nhQng nam 40 cua the ky XIX.
Su phat trien r^'t manh me cua luc luqng san xuat do tac
dong cua cuoc each mang cong nghiep Rim cho phutdng
thrfc san xuat tU ban chu nghIa dUdc cung co viing chac la
dac diem noi b^t trong ddi song kinh te - xa hoi d nhiJng
nvfdc chu yeu cua chau Au. Nildc Anh da hoan thanh cuoc
each mang cong nghidp va trd thanh cifdng quo'c cong
nghidp Idn nhS^t. 6 Phap, cuoc each mang cong nghiep
dang di vao giai doan hoan thanh. Cuoc each mang cong
nghiep cung lam cho nen san xuSit xa hoi d DiJtc difdc
48
phat trien manh ngay trong long xa hoi phong kien. Nhan
dinh ve sii phat trien manh me cua lilc lufdng san xua't
nhvf vay, C. Mac va Ph. Angghen viet: "Giai cap tif san,
trong qua trinh thong tri giai c^'p chUa day mot the ky, da
tao ra nhOng lUc lufdng san xuat nhieu hdn va do so hdn
Idc lufdng san xuSit cua tat ca cac the he trUdc kia gop lai"^
Su phat trien manh me cua Idc lufdng san xuat lam
cho quan he san xuat tuf ban chu nghia difdc cung c6',
phufdng thufc san xuat tuf ban chu nghIa phat trien manh
me tren cd s6 v&t chat - ky thuat cua chmh minh, do do da
the hien ro tmh hdn hdn cua no so v6i phufdng thdc san
xuat phong kien.
Mat khac, sd phat trien cua chu nghIa tuf ban lam cho
nhflng mau thudn xa hoi cang them gay gdt va hoc 16 ngay
cang ro ret. Cua cai xa hoi tang len nhufng chdng nhufng ly
tdcing ve binh dang xa hoi ma cuoc each mang td tddng
neu ra da khong thdc hien dddc ma lai lam cho bat cong
xa hoi tang them, do'i khang xa hoi sau sac hdn, nhufng
xung dot giufa v6 san va td san da tr6 thanh nhufng cuoc
dau tranh giai cap.
Svl xuat hien cua giai cap v6 san tren vu dai lich sil vdi
tU each mot iufc iMng chinh tri - xa hoi doc lap la nhan to
chuih tri - xa hoi quan trong cho sd ra ddi triS't hoc Mac.
Giai cap v6 san va giai cap td san ra deli, 16n len cung
vdi sd hinh thanh va phat trien cua phddng thdc san xuat
49
til ban chu nghia trong long che do phong kien. Giai cap
vo san cung da di theo giai cap til san trong cuoc dau
tranh l^t do che do phong kien.
Khi che do til ban chu nghIa dilOc xac lap, giai cap tut
san trS thanh giai cap thong tri xa hoi va giai cap v6 san
la giai cap hi tri thi mau thuin giCta v6 san vdi til san von
mang tmh chat do'i khang cang phat trien, trd thanh
nhdng cuoc dau tranh giai cap. Cuoc khdi nghia ciia thd
det d Lyon (Phap) nam 1831 hi dan ap va sau do lai no ra
vao nam 1834, da chi ra mot dieu quan trong - nhU mot td
bao chmh thutc cua chinh phu hoi do da nhan dinh - do la
cuoc d§m tranh ben trong, diln ra trong xa hoi, giuta giai
cap nhutng ngildi c6 cua va giai cap nhutng ke khong c6 gi
het... O Anh, phong trao Hien chUdng vao cuoi. nhutng nam
30 cua the ky XIX 1^ "phong trao each mang v6 san to Idn
dau tien, that sil c6 tinh chat quan chung va c6 hinh thutc
chinh tri . Nildc Dutc con dang d vao dem trildc cua cuoc
each mang til san, song sil phat trien cong nghiep trong
dieu kien each mang cong nghiep da lam cho giai cap v6
san Idn nhanh, nen cuoc dû tranh cua thd det d Xiledi
cung da mang tinh ch^t giai c^p tU phat va da dufa den sil
ra ddi mot to chute v6 san each mang la "Dong minh nhutng
ngildi chinh nghia".
Trong hoan canh lich sut do, giai cap tut san khong con
dong vai trd la giai c^p each mang. 6 Anh va Phap, giai
cdp tU san dang la giai cap thong tri, lai hoang sd trildc
1. V.I. Lenin: Toan t&p, Sdd, t.38, tr.365.
50
cuoc dau tranh cua giai c&'p v6 san nen khong con la liic
liidng each mang trong qua trinh cai tao dan chu nhii
trifdc. Giai cap tu san Ddc dang 16n len trong long che do
phong kien, von da khiep sd bao Irtc each mang khi nhin
vao each mang tu san Phap nam 1789, nay lai them sd hai
trudc sU phat trien cua phong trao cong nhan Dctc. No md
tudng bie'n doi nen quan chu phong kien Diic thanh nen
dan chu tU san mot each hoa binh. Vi vSiy, giai c§'p v6 san
xuat hien tren vu dai lich srt khong chi c6 set menh la "ke
pha hoai" chu nghia tu ban ma con la lUc lUdng tien phong
trong cuoc dSi'u tranh cho nen dan chu va tien bo xa hoi.
ThUc tiin each mang cua giai c^p vd sin la ccf sd chu
yeu nh^t cho s\i ra ddi triet hoc Mac.
Triet hoc, theo each noi cua Hegel, la sU nfim b§t thdi
dai bang tu tudng. Vi v^y, thUc tiin xa hoi noi chung, nhSi't
la thUc tiin each mang v6 san, doi hoi phai dUdc soi sang
bdi ly lu^n noi chung va triet hoc noi rieng. NhQng van de
cua thdi dai do sU phat trien cua chu nghia tU ban dat ra
da dUdc phan anh bdi tU duy ly luan tit nhUng l&p trudng
giai cKp khac nhau, tr( do hinh thiinh nhutng hoc thuyet
vdi tu each la mot he thong nhuEng quan diem ly lu^n ve
triet hoc, kinh te va chinh tri - xa hoi khac nhau. Dieu do
dUdc the hien ra^t ro qua cac trao luu khac nhau cua chu
nghia xa hoi thdi do. Su ly giai ve nhflng khuyet tat cua xa
hoi tu ban dUdng thdi, ve sU cin thiet phai thay the no
b&ng xa hoi tot dep, thUc hien dUdc sU binh dang xa hoi
theo nhiing lap trudng giai clip khac nhau da san sinh ra
51
nhieu bien the cua chu nghia xa hoi nhii: "chu nghia xa
hoi phong kien","chu nghIa xa hoi tieu tU san","chu nghia
xa hoi tu san",...
Sil xuat hien giai cap v6 san each mang da tao cd sd xa
hoi cho sU hinh thanh ly luan tien bo va each mang m6i.
Do la ly luan the hien the gidi quan each mang cua giai
cap each mang triet de nhat trong lich set, do do, ket hdp
mot each hflu cd tinh each mang va tinh khoa hoc trong
ban ch^t cua minh; nhd do, no c6 kha nang giai dap blng
ly lu^n nhetng van de cua thdi dai dat ra. Ly luan do da
detdc sang tao nen bdi C. Mac va Ph. Angghen, trong do
tridt hoc dong vai tro la cd s5 ly lu^n chung: cd sd the gidi
quan va phUdng phap lu§n.
* Nguon gob If lu$n va tien de khoa hoc til nhien
- Nguon gob ly Iu$n
De xay dung hoc thuyet cua minh ngang t^m cao cua
tri tue nhan loai, C. Mac va Ph. Angghen da ke thuta
nhUng thanh tUu trong lich set tu tudng cua nhan loai.
V.I. Lenin vid't: "Lich set triet hoc va lich set khoa hoc xa
hdi chetng to het setc ro rling chu nghia Mac khong cd gi
giong "chu nghia bd phai" hieu theo nghia mot hoc thuyet
ddng kin va cetng nhac, nay sinh 6 ngoai con dudng phat
trien vi dai cua van minh the gidi"^ NgUdi con chi ro, hoc
thuyet cua C. Mac "ra ddi la su thda ke"thing va trUc
tiep nhetng hoc thuyet cua cac dai bid'u xuat sdc nhat
1. V.I. Lenin; Tbdn t$p, Sdd, t.23, tr.49.
52
trong triet hoc, trong kinh te chinh tri hoc va trong chu
nghia xa hoi'".
Triet hoc co dien Dote, dac biet nhflng "hat nhan hdp 1^'
trong triet hoc cua hai nha triet hoc tieu bieu la Hegel va
Feuerbach, la nguon gob ly luan trxtc tiep cua triet hoc Mac.
C. Mac va Ph. Angghen da ttoig la nhflng ngfldi theo
hoc triet hoc Hegel. Sau nay, ca khi da tfl bo chu nghIa
duy tam cua triet hoc Hegel, cac ong vin danh gia cao tfl
tfldng bien chflng cua no. Chinh cai "hat nhan hdp 1^' do
da dfldc C. Mac ke thfla bflng each cai tao, lot bo cai v6
than hi de xay ditog nen ly luan mdi cua phep bien chflng -
phep bien chflng duy vat. Trong khi phe phan chu nghia
duy tam cua Hegel, C. Mac da dfla vao truyen thong cua
chu nghia duy vat triet hoc, trflc tie'p la chu nghia duy vat
triet hoc cua Feuerbach; dong thcJi da cai tao chu nghia
duy vat cu, khflc phuc tinh ch^'t sieu hinh va nhflng ban
che lich sfl khac cua no. Tfl do C. Mac va Ph. Angghen xay
dflng nen triet hoc mdi, trong do chu nghia duy v^t va
phep bien chflng thong nhat vdi nhau mot each hflu cd.
Vdi tinh each la nhflng bo phan hdp thanh he thong ly
lu^n cua triet hoc Mac, chu nghia duy vat va phep bien
chflng deu c6 sfl bien doi ve chat so vdi nguon gdc cua
chung. Ne'u khong thay dieu do, ma hieu chu nghia duy
vat bien chflng nhfl sfl lap ghep cd hoc chu nghia duy vat
cua triet hoc Feuerbach vdi phdp bien chflng Hegel, thi se
1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.23, tr.49-50.
53
khong hieu dudc triet hoc Mac. De xay dung triet hoc duy
vat bien chUng, C. Mac da cai tao chu nghia duy vat cu va
phep bien chUng cua Hegel. C. Mac viet: "PhUdng phap
bien chdng cua toi khong nhiSng khao phUdng phap cua
Heghen ve cd ban, ma con do'i lap hSn v6i phUdng phap ay
nUa"'. Giai thoat chu nghia duy vat khoi phep sieu hinh,
C. Mac da lam cho chu nghia duy vat trd nen hoan hi va
md rong hoc thuyet ay tti cho nhan thtfc gidi tu nhien den
cho nhan thtlc xa h6i loai ngudi.
Su hinh thanh tU tudng triet hoc d C. Mac va
Ph. Angghen diln ra trong su tac dong lan nhau va tham
nhap vao nhau vdi nhOng tu tudng, ly luan ve kinh te va
chinh tri - xa hoi.
Viec ke thUa va cai tao kinh te chmh tri hoc vdi nhUng
dai bie'u xuat s&c la Adam Smith(A. Xmit) va David Ricardo
(D. Ricacdo) khong nhflng la ngudn goc de' xay dung hoc
thuyet kinh te ma con la nhan to khong the' thieu trong sU
hinh thanh va phat trien triet hoc Mac. Chmh C. Mac da
cho rang, viec nghien ctlu nhiing van dl triet hoc ve xa hoi
da khife ong phai di vao nghien cUu kinh te' hoc va nhd do
mdi CO the' di tdi hoan thanh quan niem duy vdt lich si,
d6ng thdi xay dung nen hoc thuye't vl kinh te'cda minh.
Chu nghia xa hoi khdng tudng Phap vdi nhiing dai
bi& no'i tie'ng nhu Saint Simon (Xanh Ximong) va Charles
Fourier (Sacid Phurie) la mot trong ba nguSn goc ly luan
1. C. Mac va Ph. Angghen; Toan t$p, Sdd, t.23, tr.35.
54
cua chu nghia Mac. Dudng nhien, do la nguon gob ly luan
tnic tiep cua hoc thuyet Mac ve chu nghia xa hoi - chu
nghia xa hoi khoa hoc. Song, neu nhif triet hoc Mac noi
chung, chu nghia duy vat lich sxt noi rieng la tien de ly
luan trUc tiep lam cho chu nghia xa hoi phat trien tii
khong tudng thanh khoa hoc, thi dieu do cung c6 nghia la
sd hinh thanh va phat trien triet hoc Mac khong tach rdi
v6i sd phat trien nhflng quan diem 1;^ lu&n ve chu nghia
xa hoi cua C. Mac.
- Tien de khoa hoc tiX nhien
Cung v6i cac nguon gob ly luan tren, nhiing thanh tdu
khoa hoc td nhien la tien de cho sd ra ddi triet hoc Mac.
Dieu do ddOc cat nghia hSi moi hen he khang khit gifla
triet hoc va khoa hoc noi chung, khoa hoc td nhien noi
rieng. Sd phat trien td duy triet hoc phai dda tren cd sd tri
thdc do cac khoa hoc cu the dem Im. Vi the, nhd Ph. Angghen
da chi ro, m6i khi khoa hoc td nhien c6 nhiing phat minh
mang tinh vach thdi dai thi chu nghia duy vat khong the
khong thay doi hinh thdc cua no.
Trong nhiing thdp ky cua dû the ky XIX, khoa hoc
td nhien phat trien manh v6i nhieu phat minh quan
trong. Nhiing phat minh 16n cua khoa hoc td nhien lam
hoc 16 ro tinh han che va sd ha't Idc cua phddng phap td
duy sieu hinh trong viec nhan thdc the gidi. Phddng phap
td duy sieu hinh noi hat d the' ky XVII va XVIII da trd
thanh mot trd ngai Idn cho sd phat trien khoa hoc. Khoa
hoc td nhien khong the tiep tuc neu khong "td bo td duy
55
sieu hinh ma quay tr3 lai v6i tU duy bien chiing, bSng
each nay hay each khac"'. Mat khae, v6i nhufng phat
minh cua minh, khoa hoc da cung cî'p cd sd tri thijtc
khoa hoc de phat trien tu duy bien chdng vUdt khdi tmh
til phat cua phep bien chting cd dai, dong thdi thoat khoi
v6 thdn bl cua phep bien chdng duy tam. Tii duy bien
chdng d triet hoc cd dai, nhif nh|in dinh cua Ph. Angghen,
tuy mdi chi la "mot trilc kien thien tai"; nay da la ket
qua cua mot cong trinh nghien cdu khoa hoc chat che
dila tren tri thvtc khoa hoc tU nhien hoi do. Ph. Angghen
neu b&t ^ nghia cua ba phat minh Idn do'i v6i su hinh
thanh triet hoc duy vat Men chvtng: dinh luat bao toan
va chuyen hoa nang ludng, thuyet te bao va thuyet tie'n
hoa cua Charles Darwin (Dacuyn). V6i nhQng phat
minh do, khoa hoc da vach ra moi lien he thong nh&'t
giuta nhiing dang ton tai khac nhau, cac hinh thdc van
dong khac nhau trong tmh thdhg nhat vat chat cua the
gidi, vach ra tmh bidn chling cua sU van dong va phat
trien cua no. Danh gia ve y nghIa cua nhQng thanh tQu
khoa hoc tU nhien thdi ay. Ph. Angghen viet: "Quan
niem mdi ve gidi tu nhidn da dudc ho^n thanh tren
nhQng net cd ban: tat ca cm gi cQng nhdc deu bi tan ra,
tg't ca cai gi la cd dinh deu bien thanh may khdi, va tat
ca nhQng gi dac biet m^ ngudi ta cho la ton tai vinh ciiu
thi da tret thanh nhdt thdi; va ngudi ta da chQng minh
56
rang toan bo gi6i tU nhien deu van dong theo mot dong
va mot tuan hoan vinh cr£u"'.
NhU vay, triet hoc Mac cung nhd toan bo chu nghia
Mac ra ddi nhii mot tat yen lich scf, khong nhdng vi dcfi
song va thilc tien, nhat la thUc tien each mang cua giai
ca'p cong nhan doi hoi phai c6 ly luan mdi sol ditdng, ma
con vi nhiJng tien de cho sU ra ddi ly luan mdi da duoc
nhan loai tao ra.
* Nhan to'chu quan trong sUhinh thanh triet hoc Mac
Triet hoc Mac xuat hien khong chi la ket qua cua sU
van dong va phat trien c6 tmh quy luat cua cac nhan to'
khach quan ma con duqc hinh thanh thong qua vai tro cua
nhan to' chu quan. Hoat dong thUc tien khong bie't met
moi cua C. Mac va Ph. Angghen, lap trildng giai cap cong
nhan va tinh cam dac biet cua hai ong doi v6i nhan dan
lao dong, hoa quyen v6i tinh ban vi dai cua hai nha each
mang da ket tinh thanh nhan to' chu quan cho sii ra ddi
cua triet hoc Mac.
Ca C. Mac va Ph. Angghen deu xuli't than tcf tang 16p
tren cua xa hoi duong thdi, nhilng hai ong deu sdm tu
nguyen hien dang cuoc ddi minh cho cuoc dau tranh vi
hanh phiic cua nhan lorn. Ban than C. Mac va Ph. Angghen
deu tich ctlc tham gia hoat dong thilc tien, tii hoat dong
dû tranh tren bao chi den tham gia phong trao dû tranh
cua cong nhan, tham gia thanh l&p va hoat dong trong cac
1. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.20, tr.471.
57
to chlic cua cong nhan... Song trong phong trao cong nhan,
ditdc t^n mat chdng kien nhQng sut bat cong giiJa ong chu
tuf ban va ngiidi lao dong lam thue, hieu sau sac cuoc song
kho'n kho cua ngudi lao dong va thong cam v6i ho, C. Mac
va Ph. Angghen da ddng ve phia nhQng ngUdi cung kho.
dau tranh khong met moi vi Idi ich cua ho, trang hi cho ho
mot cong cu sic ben de nhan thdc va cai tao the gidi. Gan
chat hoat dong ly luan va hoat dong thUc tien da tao nen
dong ItIc sang tao cua C. Mac va Ph. Angghen.
Thong qua lao dong khoa hoc nghiem tuc, cong phu va
hoat dong thUc tiln tich cUc khong met moi, C. Mac va
Ph. Angghen da thUc hien mot budc chuyen lap trUdng tcf
dan chu each mang va nhan dao chu nghia sang lap
tnidng giai ca'p cong nhan va nhan dao cong san. Chi drfng
tren lap tritdng giai cap cong nhan mdi dUa ra dUdc quan
diem duy vat lich set ma nhiing ngudi hi han che bdi lap
trudng giai ca'p cu khdng the dua ra dUdc; mdi lam cho
nghien cdu khoa hoc thUc sU trd thanh niem say me nhan
thdc nhlm giai dap va'n de giai phong con ngudi, giai
phong giai ca'p, giai phong nhan loai.
Cung nhu C. Mac, Ph. Angghen (1820 - 1895), ngay tcf
thdi trai tre da to ra c6 nang khieu dac biet va nghi lUc nghien
cdu, hoc tap phi thudng. C. Mac tim tha'y d Ph. Angghen
mot ngUdi cung tu tUdng, mot ngUdi ban nha't mUc chung
thuy va mot ngudi dong chi trd luc gin bo mat thiet trong
sU nghiep chung. *Giai ca'p v6 san chau Au c6 the noi rang
khoa hoc cua minh la tac pham sang tao cua hai nha bac hoc
58
kiem chien si ma tinh ban da vUdt xa t^'t ca nhCing gi la
cam dong nhat trong nhutng truyen thuye't cua ddi xUa ke
ve tinh ban cua con ngUdi'".
b) NhQng thdi ky chu yeu trong sxi hinh thanh va pbat

trien cua triet hoc Mac
* Thdi ky hinh thanh tit ti/dng triei hoc vdi biidc qua
do tvt chu nghia duy tarn va dan chu each m^ng sang chu
nghia duy vat va chu nghIa congsan (1841 - 1844)
C. Mac sinh ngay 5/5/1818 tai Trier, Vildng quoc Pho
(nay thuoc tieu bang Rheinland Pfalz cua Ddc).6 C. Mac,
tinh than nhan dao chu nghia va xu hu6ng yeu til do da
sdm hinh thanh va phat trien ngay thdi thd au, do anh
hildng tot cua gia dinh, nha trUdng va cac quan he xa hoi.
Cuoc ddi sinh vien cika C. Mac da dildc nhflng pham cha't
dao diic - tinh than cao dep do dinh hildng, khong ngfifng
dildc boi dildng va phat trien, dua ong den vdi chu nghia
d^n chu each mang va quan diem v6 than.
Sau khi tot nghiep trung hoc, C. Mac hoc lu&t tai
Trildng Dai hoc Tong hdp Bonn va sau do la Trildng Dm
hoc Tong hdp Berlin. Chang sinh vien C. Mac dliy hoM bao
da tim den vdi triet hoc va sau do la den vdi hai nha trid't
hoc noi tieng la Hegel va Feuerbach.
Thdi ky nay, C. Mac tich cilc tham gia cac cuoc tranh
luan, nha't la d Cau lac bo tien si. d day ngildi ta tranh luin
1. V.I. Lenin: To^n tap, Sdd, t.2, tr.l2.
59
vi cac van de chfnh tri cua thdi dai, ren vu khi tvt tutdng
chd cuoc each mang tii san dang tdi gan. Lap trUdng dan
chu tu san trong C. Mac ngay cang ro ret. Triet hoc Hegel
v6i tinh than bien chting each mang dufdc C. Mac xem la
chan ly, nhilng lai la chu nghia duy tarn, vi the da nay
sinh mau thuin giQa hat nhan ly luan duy tam vdi tinh
th^n dan chu each mang va v6 th^n trong the gidi quan
cua C. Mac. Mau thuEn nay da trtng bu6c dutdc giai quyet
trong qua trinh ket hdp boat dong ly luEn v6i thuc tien
dEu tranh each mang cua C. Mac.
Thang 4/1841, sau khi nh&n bdng tien si triet hoc
tai Dai hoc Tong hdp Jena, C. Mac trd ve v6i dn dinh xin
vko giang day triet hoc d Trcfdng Dai hoc Tong hdp Bonn
va se cho xuEt ban mot td tap chi vdi ten goi la Tu liSu cua
chu nghia vd thin nhung da khong thilc hien dUdc, vi nha
nude Pho da thuc hien chmh sach phan dong, dan ap
nhutng ngUdi dan chu each mang. Trong hoan canh ay,
C. Mac cung mot so'ngudi thugc phai Hegel tre da chuyen
sang hoat dong chinh tri, tham gia vao cuoc dau tranh
trUc tiep chong chu nghia chuyen che Pho, gianh quyen tU
do dan chu. Bai bao Nhan xet ban chi thi mdi nhat ve che
do kiem duyet cua Pho dUdc C. Mac viet vdo dau nam
1842 danh dEu budc ngoat quan trong trong cuoc ddi
boat dong cung nhu su chuyEn bien tu tudng cua ong.
Vao dau nam 1842, td bao Nh$t bao tinh Ranh
(Rheinische leitung) ra ddi. Su chuyen bien bUdc dau ve
tu tUdng cua C. Mac dien ra trong thdi ky ong lam viec d
60
bao nay. TH mot cong tac vien (thang 5/1842), bang sii
nang no va sac sao cua minh, C. Mac da trd thanh mot
bien tap vien dong vai tro la linh hon cua td bao (thang
10/1842) va lam cho no c6 vi the nhu mot cd quan ngon
lu&n chu yeu cua phai dan chu - each mang.
ThUc tien dau tranh tren bao chi cho tu do dan chu
da lam cho tU tudng dan chu - each mang d C. Mac c6
noi dung ngay cang chinh xac hdn, theo hUdng dû
tranh "vi Idi ich cua quan chung ngheo kho, b^t hanh ve
chinh tri va xa hoi'". Mac du liic nay d C. Mac tU tUdng
cong san chu nghia chUa dildc hinh thanh, nhUng ong
cho rang do la mot hien tUdng "c6 y nghia chau Au", can
nghien cutu mot each can cu va sau sdc". Thdi ky nay,
the gidi quan triet hoc cua ong nhin chung v^n diing
tren lap trUdng duy tarn, nhiing chinh thong qua cuoc
dau tranh cho'ng chinh quyen nha niidc dUdng thdi, C. Mac
cung da nhan ra rSng, cac quan he khach quan quyet
dinh hoat dong cua nha nUdc la nhQng Idi ich, va nha
nUdc Pho chi la "cd quan dai dien ddng cap cua nhdng
Idi ich tu nhan"'^.
Nhu vay, qua thuc tien da lam nay nd khuynh hudng
duy vat d C. Mac. Su nghi ngd cua C. Mac ve tinh tuyet
doi diing" cua hoc thuyet Hegel ve nha nUdc, tren thUc te,
da trd thanh budc dot pha theo hudng duy vat trong viec
giai quyet mau thuan giUa tinh th^n dan chu - each mang
1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.l, tr.l82, 229.
61
sau sic v6i hat nh^ ly luan la triet hoc duy tarn tii bien trong
the gi6i quan cua ong. Sau khi bao Nhat bao tinh Ranh
bi cam (ngay 1/4/1843), C. Mac dat ra cho minh nhiem vu
duyet lai mot each c6 phe phan quan niem cua Hegel ve
xa hoi va nha nUdc, vdi muc dich tim ra nhQng dong lute
thilc su de tien hanh bien doi the gidi bing thUc tien each
mang. Trong thdi gian d Kroisnak (ndi C. Mac ket hon va
ci chng vdi Gienny trf thang 5 den thang 10/1843), C. Mac
da tien hanh nghien ciiu c6 he thong triet hoc phap
quyen cua Hegel, dong thdi vdi nghien ctitu lich set mot
each cd ban. Tren cd sd do, C. Mac viet tac pham Gap
ph&n phe phan triet hoc phap quyen cua Heghen (mua
hd nam 1843). Trong khi phe phan chu nghia duy tam cua
Hegel, C. Mac da nong nhiet tiep nhan quan niem duy vat
cua tri§'t hoc Feuerbach. Song, C. Mac cung sdm nhan
thiy nhiing dilm yeu trong triet hpc cua Feuerbach, nhat
la viec Feuerbach lang tranh nhiing van de chinh tri nong
hoi. Su phe phan sau rong triet hoc cua Hegel, viec khai
quat nhiing kinh nghiem lich set phong phu cung v6i anh
hUdng to 16n cua quan diem duy v&t va nhan van trong
triet hoc Feuerbach da tang them xu hUdng duy v&t
trong the gidi quan cua C. Mac.
Cudi thang 10/1843, sau khi tet chdi Idi mdi cong tac
cua nha nude Pho, C. Mac da sang Pari. d day, khong
khi chinh tri s6i sue va su tiep xiic vdi cac dai bieu cua
giai cip v6 san da din den budc chuyen dett khoat cua
C. Mac sang l^p trudng cua chik nghia duy vdt va chu
nghia cong san. Cac bai bao cua C. Mac dang trong tap chi
62
Nien giam Phap - Di3c(Td bao do C. Mac va Acnon Rugd -
mot nha chinh luan cap tien, thuoc phai Hegel tre, sang
lap va an hanh) dufdc xuat ban thang 2/1844, da danh dau
viec hoan thanh biidc chuyen ddt khoat do, dac biet la
trong Ldi noi dau cua tac pham G6p phan phe phan
trie't hoc phap quyen cua Heghen, C. Mac da phan tich
mot each sau sac theo quan diem duy vat y nghia lich s\l
to Idn va mat han che cua cuoc each mang tu san (cai
ma C. Mac goi la "Sh giai phong chinh tri" hay cuoc each
mang bo ph^n); da phac thao nhCtng net dû tien ve
"Cuoc each mang triet de" va chi ra "cai kha nang tich
cue" cua sU giai phong do "chinh la giai cap v6 san". Theo
C. Mac, gan bo v6i cuoc dau tranh each mang, ly luan
tien phong c6 y nghIa each mang to 16n va trd thanh mot
sdc manh v^t chat; rang triet hoc da tim thay giai cap v6
san la vu khi vat chat cua minh, dong thdi giai cap v6
san cung tim thay trie't hoc la vu khi tinh th^n cua
minh'. Tu tuSng ve vai tro lich scf toan the gidi cua giai
cap v6 san la diem xuat phat cua chu nghIa cong san
khoa hoc. Nhu vay, qua trinh hinh thanh va phat triSn
tu tudng triet hoc duy vat bien chtitng va trie't hoc duy
vat lich sd cung dong thdi la qua trinh hinh thanh chu
nghia cong san khoa hoc.
Cung trong thcfi gian ay, th§' gidi quan each mang cua
Ph. Angghen da hinh thanh mot each doc l&p vdi C. Mac.
Ph. Angghen sinh ngay 28/11/1820, trong mot gia dinh
1. Xem C. Mac vî Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.l, tr.589.
63
chu xvfcing sdi d Barmen thuoc tinh Ranh. Khi con la hoc
sinh trung hpc, Ph. Angghen da cam ghet sri chuyen
quyen va doc dean cua bon quan lai. Ph. Angghen nghien
cdu triet hoc rat sdm, ngay tijf khi con lam d van phong
cua cha minh va trong thdi gian thUc hien nghia vu quan
sU. Ph. Angghen giao thiep rong v6i nhom Hegel tre va
thang 3/1842 da xuat ban cuo'n Selinh - nha triet hoc d
trong chua, trong do chi trich nghiem khac nhQng quan
niem than hi, phan dong cua Joseph Schelling. Tuy the,
chi thcJi gian gan hai nam song d Manchester(Anh) td
mua thu nam 1842 (sau khi het han nghia vu quan sU),
v6i viec tap trung nghien cdu ddi song kinh te va sU phat
trien chfnh tri cua nUdc Anh, nhat la viec trUc tiep tham
gia vao phong trao cong nhan (phong trao Hien chUdng)
mdi din den bu6c chuyen can ban trong the gidi quan cua
ong sang chu nghia duy vat va chu nghia cong san.
Nam 1844, Nien giam Phap - Dvtc cung dang cac tac
pham Litac khao phe phan khoa kinh te chinh tri, Tinh
canh niXdc Anh - Tomat Caclaild: "Qua khxi va hien tai"
cua Ph. Angghen. Cac tac pham do cho thay, Ph. Angghen
da ddng tren quan diem duy vat bien chijtng va lap trUdng
cua chu nghia xa hoi de phe phan kinh te chmh tri hoc
cua Adam Smith va David Ricardo, vach tran quan diem
chmh tri phan dong cua Thomas Carlyle (T. Caclaild) -
mot ngudi phe phan chu nghia tU ban, nhung tren lap
trudng cua giai c^'p quy toe phong kien, td do, phat hien ra
sd menh lich sd cua giai cd'p v6 san. Den day, qua trinh
64
chuyen tii chik nghia duy tam va dan chu - each mang
sang chu nghia duy vat bien chctng va chu nghia cong san
3 Ph. Angghen cung da hoan thanh.
Thang 8/1844, Ph. Angghen rdi Manchester ve Ddc,
roi qua Pari va gap C. Mac 3 do. Sil nhat tri ve tif tcfdng da
din den tinh ban vi dai cua C. Mac va Ph. Angghen, gin
lien ten tuoi cua hai ong v3i sil ra ddi va phat trien mot
the gidi quan m3i mang ten C. Mac - the gidi quan each
mang cua giai cap v6 san. Nhd v|y, mac du C. Mac va
Ph. Angghen boat dgng chinh tri - xa hoi va boat dgng
khoa hoc trong nhiing dieu kien khac nhau, nhilng
nhflng kinh nghiem thilc tiln va ket luan rut ra th
nghien cdu khoa hoc cua hai ong la thong nhat, deu gap
nhau 3 viec phat hien sd menh lich sd cua giai dp v6
san, td do hinh thanh quan diem duy vat bien chdng va
tu tu3ng cong san chu nghia.
* Thai ky de xuat nhiing nguyen ly triet hoc duy v&t
bien chdng va duy vat lich sd
Day la thdi ky C. Mac va Ph. Angghen, sau khi da
tu giai phdng minh khoi he tho'ng triet hoc-cu, bit tay
vao xay dUng nhdng nguyen ly nen tang cho mot triet
hoc mdi.
Trong tac pham Ban thao kinh te - triet hoc nam 1844,
C. Mac trinh bay khai ludc nhQng quan diem kinh te va
triet hoc cua minh thong qua vide tiep tuc phe phan
triet hoc duy tam cua Hegel va phe phan kinh te chinh
tri hoc CO dien cua Anh. Lin dau tien C. Mac da chi ra
65
mat tlch cilc trong ph^p bien chting cua triet hoc Hegel.
C. Mac phan tich pham tru "lao dong til tha hoa", xem sii
tha hoa cua lao dong nhh mot tat yeu lich sd, sh ton tai va
phat trien cua "lao dong hi tha hoa" gdn lien v6i so hdu tu
nh^, ddOc phat trien cao do trong chu nghia tu ban va
dieu do d§,n tdi "sU tha hoa cua con ngudi khoi con ngudi".
Viee khdc phuc sU tha hoa chinh la sU xoa bo che do sd
hdu tu nhan, giai phong ngudi cong nhan khoi "lao dong hi
tha hoa" dudi chu nghia tU ban, cung la sU giai phong con
ngudi noi chung.
C. Mac luan chttng cho tinh tSt yeu cua chu nghia
cong san trong sU phat trien xa hoi, khac vdi quan niem
cua cac mon phai chu nghia cong san khong tudng dUOng
thdi, thuc chat chi la thd chu nghia cong san quay lai vdi
"tinh gian di khong tu nhien cua ngudi ngheo va khong c6
nhu cau"^ C. Mac cung tien xa hdn Feuerbach rat nhieu
trong quan nidm ve chu nghia cong san tuy vSn dung
nhflng thu^t ngut cua triet hoc Feuerbach, "Chu nghia
cong san nhu vay, vdi tinh each la chu nghia tu nhien
hokn hi, = chu nghia nhan dao"^.
Tac ph&m Gia dinh thdn thanh la cong trinh cua C. Mac
va Ph. Angghen, dUdc xua't ban thang 2/1845. Tac pham
nky da chda ditog quan niem hau nhu da hoan thanh cua
C. Mac ve vai trd each mang cua giai cSfp v6 san, va cho
thSy "Mac da tien g^n nhU the nao den tU tudng cd ban
1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.42, tr.l65. 167.
66
cua toan bo "he thong" cua ong... ttic la th tudng ve nhfing
quan he san xuat xa hoi'".
Mua xuan nam 1845, Luan cMng ve Phoicfbdc ra ddi.
Ph. Angghen danh gia day la van kien dilu tien chda dUng
m^m mo'ng thien tai cua mot the gi6i quan mdi. Tut thdng
xuyen suot cua luan cutdng la vai tro quyet dinh cua thhc
tien do'i vdi ddi song xa hoi va tvf tu6ng ve sut menh "cai
tao the gi6i" cika triet hoc Mac. Tren cd s6 quan diem thiJc
tien diing dan, C. Mac da phe phan toan bp chu nghia duy
vat trUdc kia va bac bo quan diem cua chu nghia duy tam,
van dung quan diem duy vat bien chutng de chi ra mat xa
hoi cua ban chat con ngiicJi, vdi luan diem; "Trong tinh
hien thutc cua no, ban chat con ngiidi la tong hoa nhutng
quan he xa hoi"^.
Cuo'i nam 1845 dû nam 1846, C. Mac va Ph. Angghen
viet chung tac pham He tii tudng Dvtc, trinh bay quan
diem duy vat lich sut mot each he thong - xem xdt lich sut
xa hoi xuat phat tut con ngutdi hien thiic, khang dinh:
"Tien de dau tien cua toan bp lich sut nhan loai thi di
nhien la sU ton tai cua nhutng ca nhan con tigutdi song*®
ma san xuat vat chat la hanh vi lich su£ d£u tien cua hp.
Phutdng thijtc san xu&'t v&t ch&'t khong chi la tai san xu^t
sil ton tai the xac cua ca nhan, ma "no la mot phutdng thdc
hoat dpng nhat dinh cua nhiing ca nhan ay, mot hinh thtjtc
1. V.I. Lenin: Toan tap, Sdd, t.29, tr.l7.

2, 3. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.3, tr.ll, 29.
67
nhiit dinh cua hoat dong song cua ho, mot phuong thvtc
sinh sohgrihat dinh cua ho"'.
San xuat v$t ch^'t la cd sd cua ddi song xa hoi. V6i viec
nghien cdu bien chiing gifla nhflng "siic san xuat cua xa
hoi" (tiic la liic litdng san xuat) va nhiing hinh thi3c giao
tiep (ttic la cac quan he san xuat), phat hien ra quy luat
van dong va phat trien nen san xuat vat chat cua xa hoi.
Cung v6i H$ tii tiidng Dvtc, triet hoc Mac da di tdi nhan
thiSc ddi song xa hoi bSng mot he thong cac quan diem ly
lu^n thhc sh khoa hoc, da hinh thanh, tao cd sd ly luan
khoa hoc vCtng chac cho sU phat trien tu thdng cpng san
chu nghia cua C. Mac va Ph. Angghen.
C. Mac va Ph. Angghen da difa ra phudng phap tie'p
c^n khoa hoc de nh&n thiic chii nghIa cgng san. Theo do,
chu nghia cong san la mot ly tiidng cao dep cua nhan
loai, nhung dUdc thtic hien tijfng budc v6i nhutng muc tieu
cu the nao, bSng con dudng nao, thi dieu do con tuy thuoc
vao diem xuat phat va chi c6 qua phong trao thhc tien
mdi tim ra dudc nhQng hinh thiJtc va bitdc di thich hdp.
Do'i vdi chiing ta, chu nghla cgng san khong phai la mot
trang thai can phai sang tao ra, khong phai la mot ly
thdng ma hien thuc phai khuon theo. Chung ta ggi chu
nghia c6ng san Ik mot phong trao hien thhc, no x6a bo
trang thai hien nay"^.
1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.3, tr.30, 51.
68
Nam 1847, C. Mac viet tac pham Svt khoh cung cua
triet hoc, tiep tuc de xuat cac nguyen ly triet hoc, chu
nghia cong san khoa hoc, nhif chinh C. Mac sau nîy da
noi; "chota dtfng nhdng mam mo'ng cua hoc thuyet dildc
trinh bay trong bo Tu ban sau hai mUOi ndm trcfi lao
dong"'. Nam 1848, C. Mac cung v6i Ph. Angghen vid't tac
ph^m Tuyen ngon cua Dang Cong san - day la van kien c6
tinh chat cUdng llnh dau tien cua chu nghIa Mac, trong d6
cd sd triet hoc cua chu nghia Mac dUdc trinh bay mot each
thien tai, thong nhat hutu cd v6i cac quan diem kinh te va
cac quan diem chinh tri - xa hoi. V.I. Lenin nhan dinh;
"Tac pham nay trinh bay mot each het sdc sang sua va ro
rang the gidi quan mdi, chu nghIa duy v^t triet de - chu
nghIa duy vat nay bao quat ca linh vUc sinh boat xa hoi, -
phep bien chdng vdi tu each la hoc thuyet toan dien nhat
va sau she nhat ve sU phat trien, ly luan d^'u tranh giai
ca'p va vai tro each mang - trong lich sd toan the gidi - cua
giai cap v6 san, tdc la giai ca'p sang tao ra mot xa h6i mdi,
xa hoi cong san"^. Vdi hai tac ph^m nay, chu nghIa Mac
dUdc trinh bay nhu mot chinh the cac quan di^m ly lu^n
nen tang cua ba bo phan hdp thanh cua no va se dUdc
C. Mac va Ph. Angghen tiep tuc bo sung, phat trien trong
suo't cuoc ddi cua hai ong tren cd sd tong ket nhiing kinh
nghiem thUc tiln cua phong trao cong nhan va khai quat
nhQng thanh tUu khoa hoc cua nhan loai.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.l9, tr.334.

2. V.I. Lenin: Toan tap, Sdd, t.26, tr.57.
69
* Thdi C. Mac vk Ph. Angghen ho sung va phat trien
toan diin If lu$n triS't hoc(1848 - 1895)
Hoc thuyet Mac tiep tuc dutOc bo sung va phat trien
trong sil gin bo mat thi^t hdn niia v6i thilc tiin each mang
cua giai cap cong nhan ma C. Mac va Ph. Angghen vijfa la
nhiing dai bleu tu tudng, vrfa la lanh tu thien tai. Ring
hoat dong ly lu^n cua minh, C. Mac va Ph. Angghen da
dua phong trô cong nhan tif tiJ phat thanh phong trao tiJ
giac va phat trien ngay cang manh me. Chinh trong qua
trinh do, hoc thuyet cua cac ong khong ngcfng difdc phat
trien mot each hoan hi.
Trong thdi n&y, C. Mac viet hang loat tac pham
quan trong. Hai tac phim: DSlu tranh giai cap d Phap
1848 - 1850 va Ngay 18 thang Sucfng mu cua Lui Bonapactcf
da tong ket cuoc each mang Phap 1848 - 1849. Cac nam
sau, cung vdi nhQng hoat dong ti'ch cUc de thanh Mp
Quo'c te I, C. Mac da tap trung viet tac phim khoa hoc chu
yeu cua minh la bo Tit ban (tap 1 xuit ban thang 9/1867),
roi viet G6p phdn phS phan khoa kinh te chinh tri(1859).
Bo Tii ban khong chi la cong trinh do so cua 0. Mac ve
kinh te chmh tri hoc ma con la su bo sung, phat trien cua
triet hoc Mac noi rieng, cua hoc thuyet Mac noi chung.
V.I. Lenin khing dinh, trong bo Tu ban "Marx khong de
lai cho chung ta "Ldgich hod'(v6i chQ L. viet hoa), nhung
da de lai cho chung ta ldgich cua "Tit ban""\
1. V.I. Ldnin: Toan t^p, Sdd,t.29, tr.359.
70
Nam 1871, C. Mac viet tac ph^m Noi chieh d Phap,
phan tich sau sSc kinh nghiem cua Cong xa Pari. Nam
1875, C. Mac cho ra ddi mot tac ph^m quan trong ve con
dtfcJng va mo hinh cua xa hoi tUdng lai, xa hoi cong san
chu nghia - tac pham Pbe phan Citcfnglinh Gota.
Trong khi do. Ph. Angghen da phat trien trid't hoc Mac
thong qua cuoc da'u tranh chohg lai nhiing ke thii du loai
cua chu nghia Mac va bang viec khai quat nhiing thanh
tdu cua khoa hoc. Tac pham Bien chvtng cua tU nhien va
Chohg Duyrinh Ian ludt ra ddi trong thdi k;^ nay. Sau do
Ph. Angghen viet tiep cac tac ph^m Nguon gd'c cua gia
dinh, cua che do tii hdu va cua nha nUdc (1884) va
Lutvich Phoiobdc va sU cao chung cua triet hoc cd dien
Ddc (1886)... V6i nhutng tac ph^m tren, Ph. Angghen
da trinh bay hoc thuyet Mac noi chung, triet hoc Mac
noi rieng du6i dang mot he thong ly luan tUdng doi d6c
lap va hoan chinh. Sau khi C. Mac qua ddi (14/3/1883),
Ph. Angghen da hoan chinh va xua't ban hai quyen con led
trong bo Tii ban ciia C. Mac (tron bo ba quyen). Nhiing
kien bo sung, giai thich cua Ph. Angghen doi v6i mot s6'
luan diem ciia cac ong triidc day cung c6 y nghia rS^t quan
trong trong viec bao ve va phat trien triet hoc Mac.
c) Thiic chat va y nghia cugc each mang trong triet hoc

do C. Mac va Ph. Angghen thuc hien
SiJ ra ddi cua triet hoc Mac la mot cuoc each mang vi
dai trong lich sd. triet hoc nhan loai. Ke thrfa mot each c6
71
phe phan nhiing thanh tiJu cua tif duy nhan loai, sang tao
nen chu nghia duy vat triet hoc mdi ve cha't, hoan bi nha't,
triat de nha't, trong do c6 sd thong nha't giuta chu nghIa
duy vat v6i phep bien chdng, gida quan niem duy vat ve
td nhien v6i quan niem duy vat ve ddi so'ng xa hoi, gida
viac giai thich hien thdc ve mat tria't hoc vdi cuoc da'u
tranh cai tao hien thdc bdi thdc tiin each mang, trd thanh
tha' gidi quan va phddng phap luan khoa hoc cua giai ca'p
cong nhan va chinh dang cua minh de nhan thdc va cai
tao tha gidi. D6 la thdc chat cuoc each mang trong triet
hoc do C. Mac va Ph. Angghen thdc hien.
* C. Mac va Ph. Angghen da khac phuc tfnh chat triic
quan, sieu hinh cua chu nghia duy vat cu va khdc phuc
tinh chAt duy tarn, thdn hi cua phep bien chdng duy tarn,
sang tao ra mot chu nghia duy v$t triet hoc hoan hi, do la
chu nghia duy v$t bien chvCng
Trddc C. Mac, cac hoc thuyet triet hoc duy vat cung da
chda ddng khong ft nhdng luan diem ridng biet the hien
tmh thdn bien chdng. Song, do han cha' cua dieu kien xa
hoi va cua trtnh do phat trian khoa hoc ndn chu nghia duy
vat va phep bien chdng tach rdi nhau. Khac phuc nhddc
diem cua chu nghia duy vat Feuerbach la quan diem triet
hoc nhan ban, xem xet con ngddi toe loai, phi lich sd, phi
giai ca'p, C. Mac vd Ph. Angghen da xdy ddng chu nghia
duy vat tria't hoc chan chinh khoa hoc bang each xua't
phat td con ngudi thdc hien - con ngddi hoat dong thdc
tiln ma trddc he't la thdc tiln san xua't vat cha't va thdc tiln
72
dau tranh chlnh tri - xa hoi. Noi each khae, chu nghia duy
vat cu la chu nghia duy vat hi "cam tu" trong each nhin
chat hep, phien dien cua phep sieu hinh va duy tam ve xa
hoi. Trong khi do, phep bien chiing Im ditdc phat trien
trong cai v6 duy tam th^ hi cua mot so' dai bieu triet hoc
CO dien Diic, dac biet trong triet hoc Hegel. C. Mac va
Ph. Angghen da chi ra cd sS duy tam cua triet hoc Hegel,
vach ra mau thuin chu yeu gida he thong triet hoc bao thu,
giao dieu v6i phddng phap bien chutng each mang. He thong
triet hoc cua Hegel da coi thufdng noi dung dcJi song thdc te
va xuyen tac bdc tranh khoa hoc hien thilc. Phep bien
chdng duy tam cua Hegel da bat Ivtc trUdc sd phan tich
thdc tien, phan tich sd phat trien cua nen san xuat v^t ch^'t
va dac biet la bat Idc trddc sd phan tich cac sd kien chinh
tri. V6i viec ket hdp mot each tm tinh gida giai phong chu
nghia duy vat khoi tinh chat trdc quan, may moc sieu hinh
va giai phong phep bien chdng khoi tinh ch^'t duy tam than
hi, l^n dû tien trong lich sd, C. Mac va Ph. Angghen da
sang tao ra mot chu nghia duy vat triet hoc hoan hi, do la
chu nghia duy vat bien chdng.
* C. Mac va Ph. Angghen da v$n dung va md rang
quan diSm duy vat bien chdng vao nghien cdu lich sii xa
hoi, sang tao ra chu nghia duy v&t lich sd - noi dung chu
yeu cua biidc ngoat each mang trong triet hoc
Trong qua trinh xay ddng the gidi quan mdi, C. Mac
va Ph. Angghen khong h€ phu nhan, ma trai lai, da danh
gia cao vai tro cua cac nha triet hoc va cac hoc thuyet
73
triet hoc tien bp trong sh phat trien xa hoi. Tuy v^y, cac
6ng cling khSng dinh rang, khuyet diem chu yeu cua cac
hoc thuyet duy vat trUdc C. Mac la chha c6 quan diem
diing dan ve thdc tiln, do do thiSu tmh triet de, chi duy
vat v^ til nhien, chua thoat khoi quan niem duy tam ve
lich svt xa h6i. Trong khi do, phep bien chiSng duy tam cua
Hegel coi sil van dpng, phat trien theo quy luat bien chdng
la y niem tuydt doi, tinh than the'gidi, phu nhan qua trinh
van dong bien chiing cua thilc tiln lich sii xa hoi. C. Mac
va Ph. Angghen da van dung quan diem duy vat bien
chilng vao nghien chu lich sh xa hoi va md rong vao
nghien chu mot linh vhc dac thu cua the' gidi vat chat la
ton tai hoat dpng cua con nghdi, ton tai thong nha't, khach
quan - chu quan. Vdi viec ket hdp mot each thien tai giha
qua trinh cai tao triet de chu nghla duy vht va cai tao
nhhng quan diem duy tam ve lich sh xa hoi, C. Mac va
Ph. Angghen da lam cho chu nghXa duy vat trd nen hoan
bi va md rpng hoc thuyet ay th cho nhan thhc gidi tu nhien
den cho nhsm thhc xa. hoi loai ngi/di, chu nghia duy vat
lich sh cua Mac la thanh thu vi dai nhat cua th thdng khoa
hpc'. Sang tao ra chu nghia duy vat lich sh la mot cupc each
mang thhc sh trong triet hpc ve xa hoi - npi dung chu yeu
cua bhdc ngoat each mang ma C. Mac va Ph. Angghen da
thhc hien trong triet hoc.
1. Xem V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.23, tr.53.
74
* C. Mac va Ph. Angghen da bo sung nhdng dMc tint
mdi vao triet hoc, sang tao ra mot triet hoc chan chinh
khoa hoc - triet hoc duy v$t bien chdng
PhUdng thrtc theo do C. Mac va Ph. Angghen s^g tao
ra mot triet hoc hoan toan mdi, chmh la viec cac ong da
kham pha ra ban chat, vai tro cua thnc tiln, luon gftn bo
mot each hCtu cd giQa qua trinh phat trien ly luan vdi
thdc tiln xa hoi, nhat la thUc tiln dau tranh each mang
cua giai cap v6 san va quin chiing nhan dan lao dong.
Thong nh&'t gida ly luan va thdc tiin la dong Idc chlnh de
C. Mac va Ph. Angghen sang tao ra mot triet hoc chan
chinh khoa hoc, dong thdi trd thanh mot nguyen t^c, mot
dac tfnh mdi cua triet hoc duy v^t bien chiing.
Vdi su ra ddi cua triet hoc Mac, vai tro xa hoi cua triet hoc
cung nhd vi tri cua no trong he thong tri thiic khoa hoc
cua nhan loai cung cd sil bien doi rat can ban. Gid day,
triet hoc khong chi cd chtitc nang giai thich the gidi hidn
ton, ma con phai trd thanh cong cu nh^n thiic khoa hoc dl
cai tao the gidi bang each mang."Cac nha tril't hoc da chi
giai thich the gidi bling nhieu each khac nhau, song van dl
la cai tao the gidi"^ Luan dilm dd cua C. Mac khdng nhOng
chi ra sd khac nhau ve nguyen tac gida tril't hoc cua cac
ong vdi ta't ca cac hoc thuyet tril't hoc triidc do, ma con la
sU khai quat mot each c6 dong, sau sSc thuc chl't cuoc
each mang do cac ong thiic hiln trong linh viic nay.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Tohn tSp, Sdd, t.3, tr.l2.
75
Lin diu tien trong lich srt, C. Mac va Ph. Angghen
da cong khai tmh giai cap cua triet hoc, bien triet hoc
cua minh thanh vu khi tinh than cua giai cap v6 san.
"Gio'ng nhU triet hoc thiy giai ci'p v6 san la vu khi vM
chat cua minh, giai cap v6 san cung thay triet hoc la vu
khi tinh thin cua minh"\ Do gin bo mit thiet v6i cuoc
dau tranh each mang cua giai ci'p v6 san - giai cap tien
bo va each mang nhi't, mot giai cap c6 Idi ich phu hdp
vdi Idi ich cd ban cua nhan dan lao dong va sU phat trien
xa hoi - ma triet hpc Mac, den lUdt no, lai trd thanh hat
nhan ly luin khoa hoc cho the g^di quan cong san cua
giai cip cong nhan. Su ket hdp mot each nhuin nhuyen
gifla ly lu&n cua chu nghia Mac vdi phong trao cong
nhan da tao nen bu6c chuyen bien ve chat cua phong
trao tii trinh do tu phat len tu giac - mot dieu kien tien
quye't d§ thUc hien dUdc sd menh lich sd cua giai cap
cong nhan.
<5 trid't hoc Mac, tinh dang va tinh khoa hoc thong
nhat hUu ccf v6i nhau. Trid't hoc Mac mang tinh dang la
triet hoc duy vkt bien chdng dong thdi mang ban chit
khoa hoc va each mang. Gang th§ hien tinh dang - duy vdt
bien chdng tri§t de, thi cang mang ban chat khoa hoc va
each mang sau sic va ngUdc lai.
Triet hoc Mac ra ddi cung da cham ddt tham vong d
nhieu nha triet hoc muo'n bien triet hoc thanh "khoa hoc
1. C. Mac va Ph. Angghen; Toan t$p, Sdd,t.l, tr.589.
76
cua moi khoa hoc", xac Mp diing dan moi quan he giUa
triei hoc vdi khoa hoc cu the. Tren thiic te, C. Mac va
Ph. Angghen da xay dUng ly luan triet hoc cua rainh tren
CO sd khai quat cac thanh tdu cua khoa hoc xa hoi khoa
hoc td nhien. Ph. Angghen da vach ra ring, m6i Ian c6
phat minh vach thdi dai, ngay ca trong linh vdc khoa hoc
td nhien, thi chu nghia duy vat khong tranh khoi phai
thay doi hinh thdc cua no. Den Iddt minh, triet hoc Mac ra
ddi da trd thanh the gidi quan khoa hoc va phddng phap
luan chung can thiet cho sd phat trien cua moi khoa hoc
cu the. Sd phat trien manh me cua khoa hoc ngay nay
cang chdng to sd can thiet phai c6 td duy bien chdng duy
v^t va ngddc lai, chi c6 dda tren nhdng thanh tdu cua
khoa hoc hien dai de phat trien thi triet hoc Mac mdi
khong ngdng nang cao dddc sdc manh "cai tao the gidi"
cua minh.
Mot trong nhdng dac trdng nm bat cua triet hoc Mac
la tinh sang tao. Sd ra ddi va phat trien cua tridt hoc Mac
la ket qua boat dong nghien cdu khoa hoc cong phu va
sang tao cua C. Mac va Ph. Angghen. Lich srf hinh thdnh,
phat trien cua triet hoc Mac cho thay day chinh la mot hoc
thuyet tridt hoc chan chinh khoa hoc da v^ dang phat
trien gida dong van minh nhan loai, gin vdi thdc tiln sinh
dong cua phong trdo cong nhdn. Sang tao chinh la dac
trdng chu yeu ngay trong ban chat cua triet hoc Mac - mot
hoc thuyet phan anh the gidi vat chat luon ludn vdn dong
va phat trien. Triet hoc Mac \k mot he thong md luon luon
77
dvtdc bd sving, phat trien bSi nhiing thanh tiJu khoa hoc va
thiic tiln. Khong dutdc coi nhiing nguyen ly triet hoc Mac
la nhiing giao dieu, ma la kim chi nam cho nhan thiic va
hanh dong, cdn phai v&n dung mot each sang tao trong
nhiing dieu kiSn hoan canh cu the.
Tndt hoc Mac mang trong minh tinh nhan dao cong
san. Do chlnh la ly lu^n khoa hoc xu^'t phat tut con ngUdi,
vi muc tieu giai phong con ngudi, triidc het la giai phong
giai cKp cong nhan, nhan dan lao dong khoi moi sii ap bdc,
boc lot, phat tridn tu do, toan dien con ngutdi.
Nhil vay, C. Mac va Ph. Angghen da bd sung nhiing
dac tinh m6i cua tridt hoc, sang tao ra mot hoc thuyet triet
hpc cao hdn, phong phii hdn, hoan hi hdn - triet hoc duy
vat bien chiing, trd thanh mot khoa hoc chan chinh, vu
khi tinh thdn cho giai cap v6 san va nhan dan lao dong
trong cuoc da'u tranh giai phong giai cap, giai phong con
ngiidi va giai phong xa hoi.
d) Giai doan V.L Lenin trong sdphat trien triet hoc Mac
Triet hoc Mac la vu khi tinh thdn cua giai cap v6
san trong nhan thiic va cai tao the gidi. Do la hoc thuydt
vi sii phat trien luon doi hoi diidc bd sung, phat trien
khong ngufng. V.I. Lenin nha'n manh: "Chiing ta khong
hd coi ly luan cua Mac nhu la mot cai gi da xong xuoi
han va ba't kha xam pham; trai lai, chiing ta tin rang ly
ludn do chi dat nen mong cho mon khoa hoc ma nhutng
ngiidi xa hoi chu nghia cSn phai phat tridn hdn niia ve
78
moi mat, neu ho khong muo'n trd thanh lac hû do'i v6i
cuoc s6'ng"\ V.I. Lenin va nhiing ngiidi cong san da ke
tuc trung thanh, bao ve va phat trien sang tao ca ba bo
phan cua chu nghia Mac, dap dng doi hoi khach quan
cua thdi dai mdi.
* Hoan canh lich sii V.I. Lenin phat trien triet hoc Mac
S\1 hinh thanh giai doan V.I. Lenin trong triet hoc
Mac gin lien v6i cac sil kien quan trong trong ddi song
kinh te, chinh tri, xa hoi. Do la stl chuyen bien cua chu
nghia tu ban thanh chu nghIa de quoc; giai cap tU san
ngay cang hoc 16 ro tinh chift phan dong cua minh, chung
dien cuong svi dung bao lUc tren tat ca cac linh viic cua d6i
song xa hoi; sU chuyen bieh cua trung tam each mang the'
gidi vao nude Nga va sU phat trien cua cuoc dau tranh giai
phong dan toe d cac nu6c thuoc dia.
Su bien doi cua dieu kien kinh te - xa hoi va cuoc d6'u
tranh giai cap cua giai c6'p v6 san da dat ra trUdc nhiing
ngudi macxit nhCtng nhiem vu c6'p bach, dd la sU can thid't
phai nghien cijtu giai doan mdi trong sU phat trien cua chu
nghia tu ban; soan thao chie'n lUdc, sach lUdc dau tranh
cua giai cap v6 san va doi tien phong cua no la Dang cong
san trong each mang xa hoi chu nghia; tiep tuc lam giau
va phat trien triet hoc Mac, v.v.. Nhdng nhiem vu do da
dUdc V.I. Lenin giai quyd't mot each tron ven tren cd sd the
gidi quan duy vlit bien chiing.
1. V.I. Lenin: Toan t&p, Sdd, t.4, tr.232.
79
Cu6i the ky XIX d£u the ky XX, nhutng phat minh 16n
trong linh vilc khoa hoc til nhien (dac biet la trong llnh
viic vat ly hoc) dildc thilc hien da lam dao Ion quan niem
ve the gidi cua vat ly hoc co dien. Viec phat hien ra tia
phong xa; phat hien ra dien tut; chutng minh duqc sil thay
doi va phu thuoc cua kho'i lildng vao khong gian, thdi gian
vao vat cha't van dong, v.v. c6 y nghia het sufc quan trong
ve mat the gidi quan... Ldi dung tinh hinh do, nhutng ngildi
theo chu nghia duy tam, cd hoi, xet lai... ta'n cong lai chu
nghia duy vat hien chutng cua C. Mac. Viec luan giai tren
cd sd chu nghia duy vat hien chtlng nhiing thanh tilu mdi
cua khoa hoc til nhien; phat trien chu nghia duy vat bien
chiing va chu nghia duy vat lich sut la nhflng nhiem vu dat
ra cho trid't hoc. V.I. Lenin - nha tu tildng vi dai cua thdi
dai, tut nhflng phat minh vi dai cua khoa hoc til nhien da
nhin thay bildc khdi diu cua mot cuoc each mang khoa
hoc, da vach ra va khai quat nhiing til tudng each mang tut
nhutng phat minh vi dai do.
Trong thdi dai de quoc chu nghia, giai cap til san da
tien hanh mot cuoc tan cong dien cuong tren linh vilc til
tUdng, l;y luan nham chohg lai cac quan diem cua chu
nghia duy vat bien chutng. Ra't nhieu trao lilu tut tildng ly
luan phan dong xua't hien: thuyet Kant mdi, chu nghia
thilc dung, chu nghia thilc chutng, chu nghia kinh nghiem
pha phan (bien tildng cua chu nghia Makhd), ly luan ve
con dudng thut ba, v.v.. Thilc cha't, giai ca'p tu san muo'n
thay the chu nghia duy vat bien chutng va chu nghia
80
duy vat lich st£ cua C. Mac bang thd ly lu^n chiet trung,
pha tron cua the gidi quan duy tam, ton giao. Vi the, viec
bao ve va phat trien chu nghia Mac noi chung va triet
hoc Mac noi rieng cho phu hdp vdi dieu kien lich set mdi
da duoc V.L Lenin xac dinh la nhulng nhiem vu dac biet
quan trong.
* V.I. Lenin trd thanh ngudi ke tuc trung thanh va
phat trien sang tao chu nghia Mac va triet hoc Mac trong
thdi dai mdi - thdi dai de quo'c chu nghia va qua do len chu
nghia xa hoi
V.I. Lenin sinh ngay 22/4/1870 tai thanh pho'Simbirsk -
nay la Ulianovsk cua niidc Nga trong mot gia (hnh c6 sau
anh chi em, duqc bo', me cho hoc hanh toan dien va giao
due trd thanh nhflng ngildi yeu lao dqng, trung thdc,
khiem ton, nhay ben va deu trd thanh nhiing ngitdi each
mang. Ngay tCi nhd V.I. Lenin da noi tieng la ngUdi tinh
nhanh, vui ve, say me va nghiem tuc trong viec hoc hanh.
Tinh each va quan diem cua V.I. Lenin ditdc hinh thanh
dhdi anh hudng cua nen giao due gia dinh, nen van hoc
Nga va cuoc song xung quanh. Nam 17 tudi, do tham gia
tich cdc vao phong trao sinh vien, V.I. Lenin hi duoi khoi
TrUdng Dai hoc Tong hdp Kazan, hi true xudt khdi Kazan
va dUa ve d lang Kokuskino, tinh Kazan, dvdi sd giam sat
hi m&t cua canh sat^ Td do, V.I. Lenin bddc vao con dddng
ddu tranh each mang. V.I. Lenin quan tam nghien cdu
1. Xem V.I. Lenin; Toan tap, Sdd,t.l, tr.804.
81
chu nghia Mac, h^t stic hao hvtng tiep nhan va tuyen
truyen nhiet th^nh cho nhflng tii tildng vT dai ciia chu
nghia Mac.
Voh giau nghi luc va tri thong minh tuyet vdi, y chi va
long say me hoat dong each mang, V.I. Lenin da lao vao
cong tac each mang, vudt qua moi trS ngai, kho khan ca ve
vat chat va tinh than, khong ngcfng lam viec, co'ng hien
siic liic, tam huyet va tri tue cho Dang, cho sd nghiep each
mang cua giai cap cong nhan. Trong dieu kien hi tu day,
song Idu vong d nude ngom, cung nhu trong nhutng nam
thang hoat dong ly lu^n va chi dao phong trao each mang
cua giai c^p cong nhan Nga, V.I. Lenin da the hien r5 la
mot lanh tu, mot nha ly lu|in thien tai, nha to chUc va
ngudi lanh dao kiet xuat cua giai cap v6 san.
Thdi 1893 - 1907, V.I. Lenin bao ve va phat trien
triet hoc Mac nham thanh lap dang macxit d Nga va
chu&n hi cho cugc each mang dan chu tu san Ian thvt nhat.
Tvf nhflng nam 80 cua the ky XIX, chu nghia Mac da
bat diu duoc truyen ba vao nude Nga. V.I. Lenin da ti'ch
cUc tuydn truyen chu nghia Mac vao phong trao cong
nhan Nga; d6ng thdi tidn hanh da'u tranh kien quye't
chong chu nghia duy tam, phUdng phap sieu hinh, phat
trien sang tao chu nghia Mac ndi chung va triet hoc Mac
ndi rieng.
^ Trong thdi k;^ nay, V.I. Lenin da viet cac tac pham
chu y§u nhU: Nhdng ngvtdi ban dan la the'nao va hg dau
tranh chd'ng nhOng nguai dan chu - xa hgi ra sao?(1894);
82
Ngi dung kinh tecua chu nghia dan tuy va sU phe phan
trong cuon sach cua ong Xtdruve ve noi dung do (1894);
Chung ta td bo di sin nao? (1897); Lam gi? (1902), v.v..
V.I. Lenin da dau tranh cho'ng chu nghia duy tam, phiidng
phap sieu hinh cua phai Dan tiiy, bao ve va phat trien
phep bien chijtng duy v&t, quan tam nghien cctu cac hien
tUdng, quy luat phat trien cua xa hoi, phat trien nhieu
quan diem ve chu nghia duy vat lich set, dac biet la lam
phong phu them ve ly luan hinh thai kinh te - xa hoi.
V.l. Lenin da phat trien tet tetdng cua chu nghia Mac ve
cac hinh thetc dau tranh giai cSTp tritdc khi c6 chinh quyen,
dau tranh kinh te, dau tranh chinh tri va dau tranh tet
tifdng, dac biet nhan manh vai tro quyet dinh cua dau
tranh chinh tri. Trong tac pham Hai sack hide cua Dang
dan chu - xa hoi trong each mang dan chu, V.L Lenin da
phat trien hoc thuyet cua C. Mac ve each mang xa hoi chu
nghia, da neu ra dudc nhOng dac diem, dong liic va trien
vong cua each mang dan chu tu san trong thdi dai de quo'c
chu nghia.
Thdi ky 1907 - 1917 la thdi ky V.I. Lenin phat trien
toan dien triet hoc Mac va lanh dao phong trao cong nhan
Nga, chu£n hi cho each mangxa hoi chu nghia.
Sau that bai cua cuoc each mang 1905 - 1907, tinh
hinh xa hoi Nga cilc ky phetc tap. Letc Ivtdng phan dong giuE
dia vi thong tri va hoanh hanh tren moi linh vUc cua ddi
song xa hoi. Trong hang ngu nhQng ngiidi each mang
nay sinh hien tvfdng dao dong,"Co tinh trang thoai chi,
83
mat tinh thgin, phan liet, chay dai, bo lap trudng, noi
chuyen dam bon"^. Ve mat tu tifdng, chu nghia Mac bi tan
cong tii nhieu phia, trong llnh viJc triet hoc c6 xu hudng
nga sang chu nghia duy tarn, ton giao, ra ddi trao Idu "tim
thin" va "tao thin" trong gidi tri thiic. Chii nghia Makho
muon lam song lai triet hoc duy tarn, cho'ng chii nghia duy
vat bien cht£ng, pha hoai td tudng each mang, tddc bo vu
khi tinh than cua giai cap v6 san.
Trddc tinh hinh do, V.I. Lenin tien hanh dau tranh,
bao ve, phat trien triet hoc Mac. Tac pham Chu nghia duy
vat va chu nghia kinh nghienj phe phan (1908) da khai
quat niiQng thanh tuu mdi nhat cua khoa hoc tu nhien,
phg phan toan dien triet hoc duy tarn tU san va chii nghia
xdt lai trong triet hoc, vach mat nhdng ke chong lai triet
hoc macxit, bio ve chu nghia duy vat, phat trien ly luan
duy vat bien chflng vl nhan thlic. V.I. Lenin chi ra ring,
gifia triet hoc va chlnh tri c6 moi quan he chat che, ring
chu nghia Mac la su thing nha't khong thi tach rdi gifla ly
luan khoa hoc vdi thdc tiln each mang.
Trong tac phim nay, V.I. Lenin dUa ra dinh nghia
kinh diln ve- v&t cha't, giii quyet triet dl van de' cd ban cua
tnet hoc, phat trien va hoan thian ly luan phan anh, vach
ra ban chat cua y thflc, con dudng bien chtSng cua qua
trinh nhan thdc chan ly va dac biat nhan manh vai tro cua
thac tlln la tieu chuin khach quan cua chan ly.
1. V.I. Lenin: Todn tap, Sdd, t.4l, tr.ll
84
V.I. Lenin da chi ra thdc chSit cua cugc khung hoang
trong vat ly hoc vac cuo'i the ky XIX dau the ky XX - chinh
la sil khung hoang ve the gidi quan va phvtdng phap lu&n.
V.I. Lenin chi ro, con difdng thoat khoi cuoc khung hoang
vat ly la phai thay the chu nghia duy v&t sieu hinh bang
chu nghia duy vat bien chdng.
V.I. Lenin da chi ro sai lam cua nhiing ngUdi theo chu
nghia Makhd, khi ho phu nh^ vai tro quyet dinh cua
phUdng thdc san xuat doi v6i sd phat trien xa hoi, ve y thdc
xa hoi la hinh thdc phan anh cua ton tai xa hoi. V.I. Lenin
kich liet phe phan phai Makhd dong nhat quy luat sinh
hoc vdi quy luat lich sot, lay quy lu|it sinh hoc giai thich
cac hien tudng cua ddi song xa hoi.
Trong Chien tranh the gidi thd nhat, V.I. Lenin nghien
cdu va phat trien hang loat quan diem, nguyen ly triet hoc
Mac, dap dng yeu cau nhan thdc giai doan chu nghia td
ban doc quyen va giai quyet nhiing v^ de c&'p bach cua
thdc tien each mang v6 san. Qua tac ph&m But ky triS't hoc
(1914 - 1916), V.I. Lenin quan tam nghien cdu, bo sung,
phat trien phep bien chdng duy v^t. V.I. Lenin t^p trung
phan tich td tddng coi phep bien chdng la khoa hoc ve sd
^ «>
phat trien, van de nguon gdc, dong Idc cua sd phat trien;
phat trien cac quy luat, pham tru cua phep bien chdng
duy vat; ve nguyen tac tho'ng nhat gida phep bien chdng,
logich hoc va ly ludn nhdn thdc, nhiing yeu to'can ban cua
phep bien chdng,... V.I. Lenin bao ve, phat trien nhieu van
de quan trong nhd lam sang to quan he gida ton tai xa hoi
85
va y- thiic xa hoi, tinh dang cua he tu tufdng, vai tro cua
qu^n chung nhan dan trong sd phat trien cua lich scf.
Trong tac ph^m Chu nghia cfe' quoc, giai doan tot
Cling cua chu nghia tut bin (1913), V.I. Lenin da phan
tich chu nghia de quoc la giai doan tot cung cua chu
nghia tii ban, dem trUdc cua each mang xa hoi chu nghia.
Dong thdi, da phat trien sang tao v§'n de ve mo'i quan he
gifla nhQng quy luat khach quan cua xa hoi v6i heat dpng
CO y thtic cua con ngUdi; ve vai tro cua quan chiing nhan
dan va ca nhan trong lich sii, ve quan he gii3a tat yeu va
tu do, V.V.. V.I. Lenin da neu len nhQng ket luan radi ve
kha nSng thSng Idi cua each mang v6 san d mot so' nUdc,
thSm chi d mot so nudc riSng le khong phai d trinh do phat
trien cao v$ kinh te; v^ sU chuyen bien cua each mang dan
chu tu san thanh each mang xa hoi chu nghia; ve nhUng
hinh thUc muon ve cua each mang xa hoi chu nghia, v.v..
V.I. Lenin chi ra rling, each mang xa hoi chu nghia d mot
nude la mot bo phan c§lu thanh cua each mang xa hoi chu
nghia the gidi. Vi v^y, V.I. Lenin ludn doi hoi sU thong
nhat, doan ket trong phong trao cpng san the gidi tren
tinh than chu nghia quoc te v6 san.
Khi each mang v6 san da trd nen chin muoi, trong
dieu kien cu the cua nude Nga, V.I. Lenin da viet tac
pham Nha nUdc va each mang (cu6i ndm 1917) nham
chuan bi vi mat ly luan cho cuoc each mang v6 san dang
den gan. V.I. Lenin da phat trien quan diem cua chu
nghia Mac ve nguon goc, ban cha't cua nha nUdc, ve tinh
86
tat yeu dap tan nha nUdc tu san, thay the bang nha niidc
chuyen chinh v6 san, ve nha nvfdc trong thdi qua do -
do la nha nUdc chuyen chinh v6 san va lilc Iddng lanh dao
nha nUdc la doi tien phong cua giai cap cong nhan tctc la
chinh dang macxit. V.I. Lenin phan tich va nhan manh tif
tifdng chu yeu cua C. Mac ve d&'u tranh giai cap, chuyen
chinh v6 san, va phan tich chu nghia xa hoi, chu nghia
cong san la hai giai dean trong sU phat trien cua xa hoi
cong san chu nghia, ve vai tro cua dang cong san trong
xay dilng xa hoi m6i, xa hoi xa hoi chu nghia.
Cong lao to Idn cika V.I. Lenin dUdc the hien cl ch6 da
giai quyet mot each khoa hpc nhiing van de ve chien tranh
va hoa binh; tiep tuc phat trien hoc thuyet Mac ve chien
tranh va quan doi. V.I. Lenin la nghdi dau tien scan thao
hoc thuyet ve bao ve to quo'c xa hoi chu nghia... Nhflng td
tddng tren dddc V.I. Lenin tnnh bay trong cac tac pham:
Chu nghia xa hoi va chien tranh, Hai cang LS thuan th&'t
thu, Chien tranh va each mang...
Thai ky 1917 - 1924 la thdi ky V.I. Lenin tdng kei
kinh nghiem thUc tiSn each mang, bo sung, hoan thien
triet hoc Mac, gin lien vdi viec nghien cud cac van de xay
dvlng chu nghia xa hoi.
Sau Cach mang Thang Mildi nam 1917, nddc Nga
Xoviet bu6c vao thdi ky qua do td chu nghia tii ban len
chu nghia xa hoi trong hoan canh chohg lai sd can thiep
cua 14 nddc d§'quo'c, bon phan dong trong noi chid'n bao ve
thanh qua each mang va xay ddng dat nddc. V.I. Lenin
87
kien quyet dau tranh chdng mqi loai ke thu cua chii nghia
Mac noi chung va triet hoc Mac noi rieng.
V.I. Lenin dac biet chii y tong ket kinh nghiem thuc tien
each mang, diJa vac nhOng thanh tau m6i nha^t ciia khoa
hoc, bo sung, hoan thien triet hoc Mac, nhat la sU phat trien
phep bien chctng macxft... Trong tac pham NhUng nhiSm vu
tmdc mat cua chinh quyen Xoviet, V.I. Lenin da vach ra
dubng Idi chung xay dUng chu nghIa xa hoi d Nga, phan
ti'ch nguyen nhan thdng Idi cua Cach mang Thang Mudi
nam 1917, dat ra nhiem vu phai tien hanh cuoc cai tao xa
hoi chu nghia doi v6i nen kinh te nude Nga, trong dd nhiem
vu cd ban, hang dau la nang cao nang su^'t lao dong.
V.I. Lenin lam ro sU khac biet can ban ve nhiem vu
chu yeu cua quan chiing lao dong trong each mang tii san
va each mang v6 san. NgUdi phat trien tii tiidng ve chuyen
chinh v6 san va cha ro: Chinh quyen Xoviet khong phai la
cai gi khac ma chi la hinh thflc cua chuyen chinh v6 san'.
Trong thdi ky qua do tcf chu nghia tu ban len chu nghia xa
hoi, nha nude chuyen chinh v6 san thuc hien chuyen chinh
dol vdi bqn boc lot la mot tat yeu. Ngudi cung lam ro
nhflng dac trung chu yeu cua che do dan chii da dUdc thi
hanh d Nga.
Trong tac ph^m Cach mang v6 san va ten phan bm
Cauxky, V.I. Lenin vach tran sU phan bgi cua Causky,
phd phan Causky da phu nhan chuyen chinh v6 san va
1. Xem V.I. Lemn: Toan t4p, Sdd, t.37, tr.74.
88
each mang xa hoi chu nghia; chi ro sil khac biet can ban
giCfa nen dan chu tii san va nen dan chu v6 san, chi ro vai
tro to 16n ciia Nha nhdc Xoviet trong bao ve va xay ddng
nitdc Nga Xoviet.
Trong tac pham Sangkien vi dm,Ian dau tien V.I. Lenin
dita ra dinh nghia hoan chinh ve giai cap, chi ra nhQng
dac tmng chung cd ban, pho bien va on dinh nhat cua giai
cap - cd sd khoa hoc de nhan biet, phan r5 cac giai cap
khac nhau trong lich srf xa hoi c6 giai cS!^p. V.I. Lenin tiep
tuc phat trien tit titdng ve nang cao nang suat lao dong.
Ngifdi chi ro, xet den cung nang suat lao dong la cai quan
trong nhat, chu yeu nhat bao dam cho thSng Idi cua che do
xa hoi mdi.
Trong tac pham Benh au tri "ta khuynh" trong phong
trao cgng san, V.I. Lenin lam ro moi quan he chat che giiia
dang va quan chung, vai tro lanh dao cua dang trong thiet
lap chuyen chinh v6 san va cai tao xa hoi chu nghia.
V.I. Lenin tiep tuc luan chiing cho tmh ta't yeu, noi dung
cua chuyen chinh v6 san doi vdi toan bo thdi ky xay
dhng chu nghia xa hoi, van de da'u tranh giai cap trong
thdi ky qua do, ly luan ve tinh the each mang va thdi cd
each mang.
Trong tac pham Ban ve cong doan, V.I. Lenin cung da
de cap den nhdng van de cd ban cua logich bien chiing,
khai quat nhiing nguyen tic cd ban cua phep bien chiing
duy vat nhii; nguyen tic toan dien, nguyen tic lich srt - cu
the, nguyen tic phat trien, v.v..
89
Tren bvfdc diicJng xay diing kinh te va che do xa hoi
mdi trong hoa binh, di't nvrdc Xoviet dting triJdc nguy cd
khung hoang nghiem trong. Dieu do doi hoi nhijfng ngUdi
cong san phai nhan thdc sau sac, d£y du hdn nhQng van
de ly luan va thiic tiin cua thcJi ky qua do tien len chu
nghia xa hoi. Trong th6i ky nay, V.I. Lenin viet tac pham
Chinh sach kinh t§' mdi, trong do da lam phong phu va
phat trien nhdng tu tudng cua C. Mac, Ph. Angghen ve
thdi ky qua do, dac biet la chu trUdng phat trien kinh te
nhieu thanh phdn, phat trien kinh te hang hoa trong
nong nghiep, van de lien minh cong - nong. Ket qua la
thong qua thuc hien chinh sach kinh te mdi ma kho'i lien
minh cong - nong va chinh quyin Xoviet dUdc cung co'
them mot bvfdc.
Tac pham Ve tac dung cua chu nghIa duy vat chieh
dSij dUdc coi nhu la di chiic triet hoc cua V.I. Lenin, trong
do neu cd s6 khoa hoc cho nhiem vu ti§'p tuc phat trien
triet hoc Mac, ve phudng hudng, muc tieu, bien phap cong
tac cua d^g cong san tren mat tr&n triet hoc. V.I. Lenin
con CO sil dong gop to I6n vao viec phat trien ly luan dao
ddc hoc, my hoc va chu nghia v6 thin khoa hoc, chi ra
nhdng nhiem vu cd ban cua viec giao due dao ddc, my hoc
va chu nghia v6 thin khoa hoc.
Nhu v^y, chu nghia Lenin khong phai la "sU giai
thich chu nghia Mac ma la sU khai quat ly lu|n ve thUc
tien dli'u tranh each mang cua giai ca^p cong nhan va nhan
dan lao dqng toan the gidi, la sU phat trien duy nhat
90
dung d&n va triet de chu nghia Mac, trong do c6 triet hoc
trong thoi dai de quoc chu nghIa va each mang v6 san.
Chmh vi the, giai doan mdi trong sd phat trien triet hoc
Mac gin lien vdi ten tudi cua V.I. Lenin va triet hoc Mac -
Lenin la ten goi chung cho ca hai giai doan.
* Thai ky tit nam 1924 den nay, triet hoc Mac - Lenin
tiep tuc ditac cac dang cgng san va cong nhan hd sung,
phat trien
Td sau khi V.I. Lenin mit den nay, triet hoc Mac - Lenin
tiep tuc dutoc cac dang cong san va cong nhan bd sung,
phat trien. Trong khi lanh dao, giai quyet cac nhiem vu
chmh tri, thdc tiln xay dring chu nghia xa hoi vd dau
tranh td tddng, cac dang cong san va cong nhan da c6
nhieu dong gop quan trong, nhat la nhflng vin de ve chu
nghia duy v|it lich sd. Ching han vin de raoi quan he gida
Idc Iddng san xuat va quan he san xuat; quan he gida cd
scl ha tang va kien true thddng ting; quan he gida giai
cap, dan toe va nhan loai; ve nha nddc xa hoi chu nghia,
thdi k;^ qua do len chu nghia xa hoi, nhdng mau thuin cua
thdi dai... 0 cac nddc xay ddng chu nghia xa hoi, tridt hoc
Mac - Lenin dddc truyen ba va tham nhip sau rong trong
quin chiing va tren cac linh vdc ddi sdng cua xa hoi, ddng
vai tro quan trong khong the thieu trong qua trinh xay
ddng xa hoi mdi vdi nhdng thanh tdu to Idn khong the
phu nhdn dddc.
Tuy nhien, thdc tiln cung chi ra rang, qua tnnh phat
trien tridt hoc Mac - Ldnin cung gap khong it khd khdn do
91
nhiing sai llm, khuyet diem trong dau tranh each mang
va xay ddng chu nghia xa hoi, Cd che quan ly kinh te,
quan ly xa hoi mang ti'nh chat tap trung quan lieu, benh
chu quan, duy y chi, quan niem gian ddn ve quan he gida
triet hoc va chinh tri din den "hoa tan" triet hoc vao tU
tUdng chfnh tri trong giai quyet cac v^'n de thuc tiln cua
each mang xa hoi chu nghia va xay diing chu nghia xa
hoi.,.; la trd lUc Idn doi vdi s\i phat trien nang lUc tu duy ly
lu$n, qua trinh phat trien cua triet hoc, Ngddc lai, sd lac
hû ve ly lu^n da trd thanh mot trong nhutng nguyen
nhan d^ den sd khung hoang cua chu nghia xa hoi.
Sd phat trien manh me cua khoa hoc, ky thudt v6i
nhdng phat minh c6 tinh vach thdi dai va sd bien doi
nhanh chong cua ddi song kinh te, chinh tri, xa hoi da lam
nay smh hang loat van de c^n giai dap ve mat ly luan,
Dieu do doi hoi cac dang cong san phai van dung the gidi
quan, phddng phap luan macxit de tong ket kinh nghiem
thdc tiln, khai quat ly lu§n dinh ra dddng loi, chien Iddc,
sach Iddc phd hdp vdi yen clu khach quan cua each mang
xa hoi chu nghia, Sd do v3 cua mo hinh chu nghia xa hoi
hien th^c lam cho yeu clu phat trien triet hoc Mac - Lenin
camg cap bach hdn bao gid het, Dac biet, trong cuoc dau
tranh bao vl thanh qua cua chu nghia xa hoi da dat dddc,
dda sd nghilp xay ddng chu nghia xa hoi vddt qua thuf
thach, tiep tuc tien len doi hoi cac dang cong san cang
phai nam vflng ly lu^n chu nghia Mac - Lenin, trddc het
la the gidi quan, phddng phap luan khoa hoc cua nd.
92
Trong qua trinh to chofc va lanh dao each mang
Viet Nam, Chu tich Ho Chi Minh va Dang Cong san
Viet Nam da van dung sang tao chu nghia Mac - Lenin
vao dieu kien cu the Viet Nam, dong thdi c6 dong gop
quan trong vao sU phat trien triet hoc Mac - Lenin trong
dieu kien m6i.
Trong dau tranh giai phong dan tgc, bang tu duy bien
chijtng, phan tich sau sSc tinh hinh each mang Viet Nam,
trong Chanh ciidng vdn tit cua Dang, Luan cvtdng chmh tri
nam 1930, Chu tich Ho Chi Minh va Dang Cong san Viet
Nam da sang suot dinh ra dudng loi lanh dao nhan dan
lam "each mang tU san dan quyen", roi tien thang len chu
nghia xa hoi khong qua giai doan phat trien tvt ban chu
nghia tit mot nu6c thuoc dia nika phong kien. Tren cd scf ly
luan ve tinh the, thdi cd each mang, phan tich cu the tinh
hinh, so sanh luc lufdng, ndm chac thdi cd, lanh dao toan
Dang, toan dan va toan quan ta diing len khdi nghia
gianh chinh quyen thSng Idi nam 1945, danh bai thUc dan
Phap nam 1954 va d§' quoc My, thong nhat To quoc nam
1975 da khang dinh tinh dung d&n, khoa hoc, sU dong gop,
lam phong phii ly luan Mac - Lenin cua Dang Cong san
Viet Nam. Dac biet ddcfng lo'i thdc hien dong thcli hai
nhiem vu chien liidc: xay dUng chu nghia xa hoi ci mien
Bac; dau tranh giai phong dan toe, thong nh&'t To quoc d
mien Nam sau nam 1954 la mot dong gop quan trong
cua Dang Cong san Viet Nam trong phat trien triet hoc
Mac - Lenin.
93
Trong xay dying chu nghJa xa hoi tren pham vi ca
nude, Dang Cong san Viet Nam da lam ro them ly luan ve
thcJi ky qua do di len chu nghia xa hoi la mot thdi ky dai;
phan tich va chi ra nhutng mau thuin cd ban cua thdi dai
ngay nay; thilc hien dudng lo'i doi m6i, phat trien kinh te
thi trUcJng dinh hudng xa hoi chu nghIa; giai quyet diing
din giiia doi m6i kinh te va doi m6i chinh tri; diia ra quan
diem chu dong hoi nhap quo'c te tren cd s6 phat buy noi
lilc, bao dam gifl vQng doc lip, tu chu va dinh hiidng xa
hoi chu nghia; vin de xay dilng Nha nUdc phap quyen xa
hoi chu nghia. Do cung la nhutng dong gop quan trong cua
Dang Cong san Vi$t Nam trong phat trien kho tang ly
luin Mac - Lenin, trong do c6 triet hoc Mac - Lenin.
Hien nay, tinh hinh th§' gi6i, khu vUc va trong ni<6c
dang CO bi§n dong nhanh chong va phutc tap. DSc biet, cac
the luc thu dich dang ra sutc chohg pha chu nghia xa hoi,
xuy§n tac chu nghia Mac - Lenin, tu tuSng Ho Chi Minh,
dudng 161, quan diem cua Dang Cong san Viet Nam, viec
diu tranh bao ve, phat trien triet hoc Mac - Lenin phu
hdp v6i dieu kien lich sut m6i la vin de cip bach, nhSTt la
vi§c vin dung, bien ly luan d6 thanh hien thuc thing Idi
cua su nghiep each mang xa hoi chu nghia d Viet Nam.
ThUc te cho thay, khong the doi m6i, xay dUng thanh
cong chu nghia xa hoi neu xa rcJi lap trUdng chu nghia
Mac - LSnin, rdi vao chu nghia chu quan, xet lai. NhQng
thanh c6ng va thit bai trong "cai to^', doi mdi da chutng to
dieu d6. Vi$c bo sung, phat triin triet hoc Mac - Lenin
94
hien nay chi c6 the thuc hien ditdc thong qua tong ket
kinh nghiem thiic tiln theo phudng phap hien chiing
khoa hoc, tuan thu nghiem ngat nguyen tSe thong nhat
giCia ly lu^n va thilc tien, dong thdi kien quyet d&'u tranh
cho'ng cac tu tudng cd hoi, xet lai, khdc phuc benh giao
dieu, duy y chi, bao ve va phat trien triet hoc macxit;
trang hi the gidi quan, phUdng phap lu&n khoa hoc cho
cac nha khoa hoc tiep tuc di sau kham pha td nhien va
xa hoi, khong ngdng lam phong phii tri thdc cua con
ngddi ve the gidi.
2.Doi td^g va chufc nang cua triet hoc Mac - Lenin

a)Khai niem triet hoc Mac - Lenin
Triet hoc Mac - Lenin la he thong quan diem duy v$t

hien chiing ve txi nhien, xa hoi va tii duy - the gidi quan va
phiiOng phap Juan khoa hoc, each mang cua giai c&p cong
nhan, nhan dan lao dgng va cac Ixic hidng xa hoi tien bp
trongnhan thdc va cai tao the gidi.
Triet hoc Mac - Lenin la triS't hoc duy v&t hien chiing
theo nghTa rong. Do la he thong quan diem duy vllt bien
chdng ca ve tu nhien, xa hoi va tU duy; la sU thong nhlft
hUu cd giUa chu nghia duy v|it bien chUng va chu nghia
duy vat lich Trong trid't hoc Mac - Lenin, chu nghia
duy v^t va phep bien chUng tho'ng nhat hUu cd vdi nhau.
Vdi tu each la chu nghia duy vat, triet hoc Mac - Lenin la
hinh thUc phat trien cao nhat cua chu nghia duy v^t trong
lich srt trid't hoc - chu nghia duy v$t bidn chUng. Vdi tU each
95
la phep bien chiing, triet hoc Mac - Lenin la hinh thiJc cao
nhiit cua phep bien chiing trong lich sik triet hoc - phep
bien chting duy vat.
Triet hoc Mac - Lenin trd thanh the gi6i quan,
phddng phap luan khoa hoc cua Ivtc luqng vat chat - xa
hoi nang dong va each mang nhat, tieu bieu cho thdi dai
ngay nay la giai cap cong nhan de nhan thiic va cai tao
xa hoi. D6ng thdi, triet hoc Mac - Lenin cung la the gidi
quan va phudng phap luan cua nhan dan lao dong, each
mang va cac luc lUdng xa hoi tien bo trong nhan thcfc va
cai tao xa hoi.
Trong thdi dai ngay nay, triet hoc Mac - Lenin la mot
trong nhQng thanh tUu vi dai nhat cua tii tudng triet hoc
uhan loai, dang la hinh thtic phat trien cao nhat cua cac
^ûh thtic triet hoc trong lich sijt. Triet hoc Mac - Lenin la
hoc thuyet ve su phat trien the gidi, da va dang phat trien
giQa dong van minh nhan loai.
b)D6i tuang cua triet hoc Mac - Lenin
, ^hch la mot hinh thai phat trien cao cua tu
^ triet hoc nhan loai, do'i tUdng nghien ciiu cua triet
kh'ac bidt~ sohi§nin tat tiidng
vdi do'i yeu viifanghien
cd sUcdu
dongcuanhat,
cac vtfa c6 sU
he thong
rpi y
• c te lich sd chiing minh rang, mac du moi he
ong triet hoc vSn thudng xac dinh cho minh mot do'i
tUdng nghien ctiu rieng, nhUng d^ thUc hien chiic nang
96
(la hat nhan ly luan cua the gidi quan va cd sd phitdng
phap luan chung nhat) cua minh, trifdc het moi he thong
triet hoc deu phai nghien cdu va giai quyet mo'i quan he
giiia vat chat va y thiic theo mot lap trhdng nhat dinh la
duy vat hoac duy tam. Tren cd sci do va cung vi chiic nang
do, moi he thong triet hoc trong lich scf deu phai t^p trung
nghien cdu nhutng van de chung nhat cua til nhien, xa hoi
va con ngildi; nghien cdu moi quan he cua con ngildi noi
chung, cua til duy con ngilcJi noi rieng v6i the gidi xung
quanh theo nhiing dinh hildng ve nhan sinh quan khac
nhau - tich cilc hoac tieu cilc.
Triet hoc Mac - Lenin da khdc phuc nhiing han che
va doan tuyet v6i nhiing quan niem sai lam cua cac he
thong triet hoc khac. Doi tildng nghien ciiu cua triet hoc
Mac - Lenin la giai quyet moi quan he giiia vat ch£t va y
thiic tren lap trildng duy vat bien chiing va nghien ciiu
nhiing quy luat van dong, phat trien chung nhat cua til
nhien, xa hoi va tu duy. Do giai quyet triet de van de cd
ban cua triet hoc tren lap trildng duy vat bi§n chiing nen
triet hoc Mac - Lenin chi ra cac quy luslt van dong, phat
trien chung nha't cua the gidi ca trong til nhien, lich sd xa
hoi va tu duy. Triet hoc Mac - Lenin dong thdi giai quyet
diing dan moi quan he giiia bien chiing khach quan va
bien chiing chu quan. Ca the gidi khach quan, qua trinh
nhan thiic va tu duy cua con ngUdi deu tuan theo nhiing
quy luat bien chiing. Cac quy lu^t bien chiing cua the gidi
ve noi dung la khach quan nhUng ve hinh thiic phan anh
97
la chu quan. Bign chiing chu quan la sii phan anh cua
bien chiing khach quan.
Vudt qua nhiing ban che lich suf cua cac he thong triet
hoc khac, triet hoc Mac - Lenin xac dinh do'i titdng nghien
ctiu cua minh bao gom khong chi nhutng quy luat phd bien
cua tu nhien noi chung, ma con bao gom ca nhufng quy
lu^t pho bi§'n cua bo phan tii nhien da va dang ditdc nhan
hoa - ttj£c 1^ cac quy lu^t pho bien cua lich sii xa hoi. Do
do, doi tudng cua triet hoc Mac - Lenin bao gom ca van de
con nguTdi. Triet hoc Mac - Lenin xu^'t phat tiif con ngUdi,
tcf thutc tiln, chi ra nhiing quy luat cua srf van dong, phat
trien cua xa hoi va cua tut duy con ngitdi. Muc dich cua
triet hoc Mac - Lenin la nang cao hieu qua cua qua trinh
nh$.n thtic va hoat dong thuc tiln nhSm phuc vu Idi ich
cua con ngudi.
V6i triet hoc Mac - Lenin thi do'i tUdng cua triet hoc va
doi tufdng cua cac khoa hoc cu the da dUdc phan biet ro
rang. Cac khoa hoc cu the nghien cufu nhflng quy luat
trong cac linh vUc rieng biet ve tii nhien, xa hoi hoac tii
duy. Triet hoc nghien ctfu nhutng quy lu^t chung nha't, tac
dong trong ca ba linh viJc nay.
Triet hoc Mac - Lenin c6 mo'i quan he gan bo chat che
vdi cac khoa hoc cu the. Cac khoa hoc cu the cung cap
nhiing dii lidu, dat ra nhiing v^'n de khoa hoc mdi, lam
tien dl, cd s6 cho su phat trien triet hoc. Cac khoa hoc cu
the tuy CO doi tUdng va chute nang rieng cua minh nhung
deu phai dua vao mot thI' gidi quan va phufdng phap lu^n
98
triet hoc nhat dinh. Quan he giiia quy luat cua triet hoc va
quy luat cua khoa hoc cu the la quan he ghJa cai chung va
cai rieng. Sil ket hop giCta hai loai khoa hoc, hai loai tri
thctc noi tren la t§'t yeu. Bat cct mot khoa hoc cu the nao,
du tU giac hay tii phat deu phai dila vao mot cO sd triet
hoc nha^t dinh. Triet hoc Mac - Lenin la sii khai quat cao
nhflng ket qua cua khoa hoc cu the, vach ra nhflng quy
luat chung nhat cua td nhien, xa hoi va td duy; do do, trd
thanh cd sd the gidi quan, phddng phap luan cho cac khoa
hoc cu the.
c) Chile nang cua triet hoc Mac - Lenin
Cung nhd moi khoa hoc, triet hoc Mac - Lenin cung
mot luc thdc hien nhieu chdc nang khae nhau, do la chrtc
nang the gidi quan va chdc nang phddng phap lu§n, chdc
nang nhan thdc va giao due, chdc nSng dd bao wk phe
phan... Tuy nhien, chdc nang the gidi quan va chdc nang
phddng phap luan la hai chdc nang cd ban cua triet hoc
Mac - Lenin.
* Chiic nang the gidi quan
The gidi quan la toan bg nhdng quan diem v^ the gidi
va ve vi tri cua con ngddi trong the gidi dd. Triet hoc la hat
nhan ly luan cua the gidi quan. Triet hoc Mac - Lenin dem
lai the' gidi quan duy vat bien chdng, la hat nhan the gidi
quan cong san.
The gidi quan duy vat bien chdng cd vai tro dac biet
quan trgng dinh hddng cho con ngddi nhan thdc dung
99
dan the gidi hien thiJc. Day chinh la "cap kinh" triet hoc
dl con ngifdi xem xet, nhan thi2c the gidi, xet doan moi
sii vat, hien tddng va xem xet chi'nh minh. No giup con
ngvtdi CO cd sd khoa hoc di sau nhan thilc ban chat ciia
tit nhien, xa hoi va nhan thiic dtfdc muc di'ch, y nghia
cua cuoc song.
The gidi quan duy vat bien chiing con giiip con ngitdi
hinh thanh quan diem khoa hoc dinh hiJdng moi hoat
dong, tif dd xac dinh thai do va ca each thiic hoat dong cua
minh. Tren mot y nghia nhat dinh, the gidi quan cung
dong vai tro cua phUdng phap luan. GiCta the gidi quan va
phiidng phap lu|in trong triet hoc Mac - Lenin cd sil thong
nhat hQu cd.
The gidi quan duy vat bien chiing nang cao vai tro tich
cilc, sang tao cua con ngUdi. The gidi quan dung dan chfnh
la tien de de xac lap nhan sinh quan tfch cJc. Trinh do
phat trien ve the gidi quan la tieu chi quan trong cua sit
trudng thanh ca nhan cung nhu mot cong dong xa hoi
nhat dinh.
Cac khoa hoc deu gdp phan giup con ngitdi hinh thanh
the gidi quan dung dan; trong dd, the gidi quan triet hoc la
hat nhan ly luan cua th§ gidi quan, lam cho the gidi quan
cua con ngudi phat trien nhu mot qua trinh tu giac.
Th^ gidi quan duy vat bien chiing cd vai tro la cd sd
khoa hoc di da'u tranh vdi cac loai the gidi quan duy tarn,
ton giao, phan khoa hoc. Vdi ban cha't khoa hoc va each
mang, the gidi quan duy vat bien chiing la hat nhan cua
100
he tu tUdng cua giai cap cong nhan va cac lilc litdng tien
bo, each mang, la cd sc( ly luan trong cuoc dau tranh v6i
cac tut tildng phan each mang, phan khoa hoc.
* Chiic nangphiXcfngphap lu&n
Phiidng phap luan la he tho'ng nhutng quan diem,
nhutng nguyen tic c6 vai tro chi dao viec sut dung cac
phUdng phap trong hoat dong nh^n thutc va hoat dong
thilc tiln nham dat ket qua toi utu. Phutdng phap luan
cung CO nghia la ly luan ve he thong phildng phap. Triet
hoc Mac - Lenin thilc hien chiic nang phutdng phap luan
chung nhat, pho bien nhat cho nhan thufc va hoat dong
thutc ti§n.
Vai tro phutdng phap luan duy vat bien chutng dhdc
the hien trutdc het la phutdng phap chung cua toan bo
nhan thutc khoa hoc. PhUdng phap lu^n duy vat bien
chutng trang hi cho con ngudi he thong nhutng nguyen tic
phutdng phap luan chung nhit cho hoat dong nh|in thutc
va thutc tiln.
Triet hoc Mac - Lenin trang hi cho con ngutdi he thong
cac khai niem, pham tru, quy lu^t lam cong cu nh^n thutc
khoa hoc; giiip con ngutdi phat trien tut duy khoa hoc, do la
tut duy d cap do pham tru, quy lu|t.
Tuy nhien, triet hoc Mac - Lenin khong phai la ddn
thuoc van nang" c6 thi giai quyl't dutdc moi vin de. De
dem lai hieu qua trong nhan thutc va hanh dong, cung
vdi tri thiic triet hoc, con ngutdi can phai c6 tri thutc khoa
hoc cu the va kinh nghiem hoat dong thilc tiln xa hoi.
101
Trong nh&n thiic va hoat dong thiic tiln khong dUdc xem
thudng hoac tuyet doi hoa phutdng phap luan triet hoc.
N§u xem thildng phcfdng phap luan triet hoc se sa vao
tinh trang mo mim, dl mat phxJdng hu6ng, thieu chu
dong, sang tao trong cong tac. Ngutdc lai, neu tuyet do'i hoa
vai tro cua phifdng phap luan triet hoc se sa vao chu nghla
giao diû va dl hi v^'p vap, that bai. Boi ditdng phUdng
phap luan duy vat bien chdng giup moi ngUdi tranh dutdc
nhiing sai llm do chu quan, duy y chi va phUdng phap td
duy sieu hinh gay ra.
3. Vai tro cua triet hoc Mac - Lenin trong dcd song
xa hoi va trong suf nghiep doi mdi d Viet Nam hien nay
b) Triet hoc Mac - Lenin la the gidi quan, phiidng
phap Iu$n khoa hoc va each mang cho con ngiidi trong
nh^n thvtc va thuc tien
NhCtng nguyen ly va quy luat cd ban cua phep bien
chtjtng duy vat, cua chu nghia duy vat lich suf noi rieng va
cua triat hoc Mac - Lenin noi chung la st£ phan anh
nhflng mat, nhflng thuoc tinh, nhdng mo'i lien he pho
bien nh^t cua hien thUc khach quan. Vi vay, chiing c6 gia
tn dinh hiidng quan trong cho con ngUdi trong nhan thutc
va hoat dong thUc tiln cua minh. Gia tri dinh hudng nay,
va nguyan tic, kh6ng khac v6i gia tri dinh hvfdng cua cac
nguyan ly va quy luat chung do mot bo mon khoa hoc
chuyan nganh nio diy nau lan ve mot linh vdc nhat dinh
102
nao do cua hien thiic, chdng han, khong khac v6i gia tri
dinh hadng cua dinh luat bao toan va chuyen hoa nang
Iddng, cua dinh lu&t van vat hlfp d&n, cua quy lu&t gia
tri, V.V.. Cai khac chi la d ch6, vi cac nguyen ly va quy luat
cua phep bien chdng duy vat la sii phan anh nhiing mat,
nhCtng thuoc tinh, nhutng mo'i lien he pho bien nhat cua ca
td nhien, xa hoi va td duy cho nen chiing c6 tac dung dinh
hddng khong phai chi trong mot pham vi nhat dinh nao
day nhd doi v6i cac nguyen ly va quy luat do cac khoa hoc
chuyen nganh neu len, ma trong tat ca moi trddng hdp.
Chung giiip cho con ngddi khi bdt tay vao nghien cdu va
hoat dong cai bien sd vat khong phai xuat phat td mot
manh da^t trong khong ma bao gid cung xuat phat td mot
lap trddng nhat dinh, thay trddc dddc phddng hddng van
dong chung cua do'i tddng, xac dinh dddc sd bo cac moc cd
ban ma viec nghien cdu hay hoat dong cai bien sd vat phai
trai qua, nghia la chiing giiip cho con ngddi xac dinh dddc
ve dai the con dddng can di, c6 dddc phddng hddng dat
van de cung nhd giai quyet vd'n de, tranh dddc nhflng lam
lac hay mo mdm gida mot khoi nhdng moi lien h§ phdc
tap ma khong c6 td tddng din dddng.
Chang han, mot trong nhdng vin de bdc xiic ma hau
nhd bat cd giai doan nao xa hoi cung phai doi mat do la
van de thai do doi vdi ton giao. d Viet Nam, van de ton
giao doi khi da dddc giai quyet bang nhdng each gian ddn,
hanh chinh, thieu cd sd khoa hoc ma khong thay het tmh
phdc tap cua van de.
103
Ton giao la mot hien tutdng xa hoi xuat hien va ton
tai CO nhflng nguyen nhan khach quan nhat dinh. Trong
nhang thdi ky dau cua lich sc(, sd thong tri cua nhQng
siic manh thien nhien ben ngoai c6 y nghla quyet dinh
do'i v6i sd ra ddi va ton tai cua ton giao. Den khi xa hoi c6
giai ca'p xua't hi§n thi ngoai nhdng sdc manh thien nhien
do ra con c6 ca nhdng sdc manh xa hoi. Nhdng sdc manh
xa hoi dy cung do'i lip v6i con ngdcJi, xa la v6i con ngdcJi,
cung chi phoi cuoc so'ng cua con ngddi mot each huyen hi,
kho hieu gio'ng nhd sdc manh cua thien nhien vay. Trong
cac xa hoi c6 giai cSfp thi chmh sach ap bdc xa hoi la
nguon goc chu yeu cua ton giao. Vi vay, muo'n khSc phuc
nhdng anh hddng tieu cdc cua ton giao thi phai nghien
cdu ky va xoa bo dau tranh chong nhdng nguyen nhan
v&t chd't da san sinh ra ton giao. Xet den cung, phai loai
trd moi ap bdc, bat cong xa hoi chd khong phai chi dung
hien phap c^m doan ton giao. Vi vky, mot mat, chung ta
chu trddng td do tin ngddng, xem do la quyen rieng cua
m6i ngddi, nhdng mat khac, chung ta tien hanh cuoc
each mang xa hoi chu nghia nhdm xay ddng mot che do
xa hoi khong c6 ngddi hoc lot ngddi va bang each do loai
trd nguon goc xa hoi sau xa da san sinh ra ton giao, lam
cho ton giao dan dan mat di ch6 ddng trong xa hoi va loai
trd dddc nhdng anh hdSng tieu cdc cua no. Do la mot
dddng loi khoa hoc va dddng 16i do chi c6 the c6 dddc tren
cd sd Mp trddng duy v^t.
104
Nhut vay, xuat phat tit nhiing l^p trUdng triet hoc
khac nhau, chiing ta da di den nhutng each giai quyet van
de khac nhau. Do do, viec chap nhan hay khong ch^p
nh§n mot lap trUdng triet hoc nhat dinh se khong chi ddn
thuan la sU chap nhan hay khong chap nhin mot the gidi
quan nhat dinh, mot each ly giai nhat dinh ve the gidi, ma
con la sU chap nhan hay khong chap nh&n mot cd sd
phddng phap luan nhS^t dinh chi dao cho hanh dong.
Trong trildng hdp d day, xuat phat tij( lap triidng duy vat,
coi vat chat la cai cd trudc va quyet dinh y thdc, chiing ta
di tim nhutng nguyen nhan vat chat da san sinh ra ton
giao va din dan han che tac dong tieu cUc cua no. Con
nhflng ai xuat phat tii lap trifdng duy tam, du til giac hay
tii phat, coi y thiic la cai c6 triidc va quyet dinh vit chit,
se tim each loai trvf ton giao chi bing siic manh cua y chi,
bang each cam doan. Ro rang each giai quyet thii hai nay
se khong the din den ket qua.
Triet hoc vdi vai trd la the gidi quan va phUdng phap
luan chung nhat, nhUng khong phai la mot cai gi qua xa
xoi, vien vong, ngUdc lai, gin bd bet stitc mit thiet vdi cuoc
song, vdi thvtc tiin, la cai dinh hildng, cai chi dao cho
chiing ta trong hanh dong. Xuat phat tuf mot lip triidng
triet hoc diing din, cu the la xuit phat ttf nhfing quan
diem cua chu nghia duy vit bien chiing, chiing ta cd the
cd diidc nhutng each giai quyet diing din cac vi'n de do
cuoc song dat ra. Con ngUdc lai, xui't phat tii mot lip
triidng triet hoc sai lam, chiing ta khong the tranh khdi
105
hanh dong sai lUm. Chinh d day the hien gia tri dinh
hiJdng - mot trong nhdng bieu hien cu the chiic nang
phifdng phap luan cua triet hoc.
StJ danh gia chifa thoa dang do the hien trildc het d
thai d6 coi thildng vai tro cua triet hoc, cho rdng vi triet
hoc nghien cdu va giai quyet nhutng van de qua chung nen
nhdng k^t qua nghien cdu cua no ft c6 tac dung thiet thUc.
Vlin d^ la d ch6, trong nhieu trUdng hdp, khi giai quyet
nhiing viLn de cu the, nhiing ngifdi lam cong tac thrtc tien
kho CO the tim thay d triet hoc mot cau tra Idi cu th§.
Trong khi do, trong boat dong thUc tiln, con ngudi lai bat
gap va buoc phai giai quyet trUdc het chinh nhflng van de
thuoc tri thdc triet hoc.
Nhdng van de do cuoc song, do boat dong th\ic tiln dat
ra bao gid cung la nhdng va'n de het sdc cu the, nhiing de
giai quyet nhiing van de cu the ay mot each c6 hieu qua
thi khong ai c6 the lang tranh viec giai quyet nhiing van
dl chung CO lien quan. V.I. Lenin da tdng nhan xet: "ngiidi
nao bat tay vao nhiing vS^n de rieng triidc khi giai quyet
cac va'n dl chung, thi ke do, tren mli budc di, se khong sao
tranh khoi vap phai" nhiing van de chung do mot each
khong tii giac. Ma mu quang vap phai nhiing van de do
trong tiing tnidng hdp rieng, thi c6 nghia la dila chfnh
sach cua minh den cho c6 nhdng sii dao dong toi te nha't
va mlt ban tfnh nguyen tlc''^
1. V.I. Lenin: Toin t$p, Sdd,t.l5, tr.437.
106
Co the thay, nhutng vifdng mac trong viee giai quyet
hang loat van de cu the bctc bach trong nhiing nam diu
thdi k;^ doi mdi d Viet Nam khong phai nSm d nhiJng v^'n
de cu thC rna tat ca bat nguon tvf nhiJng quan diem Idn
lam cd sd cho viec giai quyet nhiing va'n de cu th^ luc ba'y
gid chiia hoan toan ro rang, nhat quan.
Day chinh la va'n de cua triet hoc va viec nghien cdu,
giai quyet nhiing van de ve quan diem se cung ca'p cd sd ly
luan dung dan dinh hudng cho viec gâi quyet mot each c6
hieu qua ta't ca nhiing va'n de cu the. Thieu cd sd ly luan
diing dan, ngUdi ta se luon luon phai hanh dong trong tinh
trang md mam va cac chinh sach se khong tranh khdi rdi
vao tinh trang tuy tien. Vi vay, viec nghien cctu va giai
quyet cac van de triet hoc do thiic tien cuoc so'ng dat ra
khong phai la mot viec Idm v6 ich, ma chinh la sU dong
gop thiet thUc vao viec giai quyet nhiing va'n de ra't thiet
thuc, cu the, biic bach cua cuoc song.
Tuy nhien, hieu qua cua nghien cdu triet hoc khong
ddn gian nhvf hieu qua nghien cdu cua cac bo mon khoa
hoc - ky thuat, cdng khong giohg nhil hieu qua cua boat
dong san xua't true tiep. Ket luan ma nghien cdu triet hoc
dat tdi khong phai la Idi giai dap trUc tiep, cu the cho
tiing van de cu the v6 cung da dang cua cuoc song, ma la
cd sd cho viec xac dinh nhiing Idi giai dap trUc tiep, cu
the a'y. Chang ban, ket luan cua Dai hoi dai hieu toan
quo'c Ian thii VI cua Dang:"lUc lUdng san xud't hi kira ham
107
L
khong chi trong trUcJng hdp quan he san xuat lac hau, ma
ca khi quan h§ san xuat phat trien khong dong bo, c6
nhiing yeu to' di qua xa so v6i trinh do phat trien cua liJc
Inong san xuat"^ chinh la sd s6 oho viee xac dinh hang loat
chinh each m6i, dung dan hdn trong viec thxlc hien nhiem
vu phat tri^n kinh t§'- xa hoi.
Thiic te oho thay hieu qua cua nghien ciiu triet hoc
chmh la d gia tri dinh hitdng cho hoat dong thdc tiln v6
cung phong phii va da dang cua nhflng ket luan chung,
CO tinh khai quat cao ma no dat t6i chii khong phai va
khong thi la nhiing Idi giai dap cu the cho tutog trudng
hdp cu the. Dieu do cho th^'y triet hoc dong vai tro het
sxic to 16n trong viec giai quyet nhQng van de rat cu the
cua cuoc song.
Tuy nhien, se la sai lim neu tH do lai di den cho tuyet

doi hoa vai tro cua trigt hoc, cho rang chi can nam ditdc
tri§'t hoc thi l&p tctc se giai quyet diidc tat ca cac van de cu
the cua thiic tiln. Quan diem tuyet doi hoa vai tro cua
tril't hoc da lam cho m6t so'ngiidi ao tiidng cho rang, triet
hoc la cai chia khoa van n&ng, chi can nam ditdc no la tii
khac se giai quyet dddc moi va'n de. Thien hiidng do khong
tranh khoi din den nhQng sai lim giao dieu do ap dung
mot each may moc nhotng nguyen ly, nhflng quy luat
chung vao nhflng trfldng hdp cu the rit khac nhau. Nhflng
1. Dang C6ng Viet Nam: VSn kien Dang toan tap, Nxb. Chinh
tri quoc gia, Hli Noi, 2006, t.47, tr.390.
108
nguyen ly, nhflng quy luat chung ay, noi nhu V.I. Lenin,
deu da diidc lich hoan toan xac nhan ve dai the, nhutng
trong thiJc te cu th§. sU viec da diln ra mot each khac ma
chiing ta da khong the (va bat cii ai cung khong the) d\l
dean dufdc; no da diln i-a mot each doc dao hdn va philc tap
hdn nhieu. Vi vay, moi nguyen ly chung, theo tinh than
cua chu nghia Mac - Lenin, deu phai dhdc xem xet
"(a) theo quan diem lich sii; (b) gSn lien v6i nhiing nguyen
ly khac;(c) gSn lien v6i kinh nghiem cu the cua lich
Thie'u "kinh nghiem cu the cua lich stf' nay, thieu sd hieu
bil't tinh hinh thdc te sinh dong diln ra d tdng dia diem
va thdi gian nhat dinh thi viec v&n dung nhutng nguyen ly
chung khong nhutng khong mang lai hieu qua ma trong
nhieu trddng hdp con c6 the din den nhutng sai llm
nghiem trong.
Nhut vay, de c6 the giai quyet mot each c6 hieu qua
nhflng vin de cu the het sflc phflc tap va v6 cung da dang
cua cuqc song, chiing ta cin tranh ca hai thai cflc sai llm:
xem thfldng triet hoc va do do se sa vao tinh trang mo
mim, tuy tien, dl blng long v6i nhflng bien phap cu the
nhl't thdi, di den cho mat phddng hfldng, thieu nhin xa
trong rong, thieu chu dong va sang tao trong cong tac;
hoflc la tuylt doi hoa vai trd cua triet hoc va do do se sa
vô chu nghIa giao dieu, ap dung mot each may moc
nhflng nguyen ly, nhflng quy lu^t chung cua triet hoc ma
1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.49, tr.446.
109
khong tlnh den tinh hinh cu the do khong nSm dUdc tinh
hinh cu the do trong tcfng trudng hdp cu the.
Ket hdp chat che ca hai loai tri thijtc: tri thdc chung
(trong do c6 tri thdc triet hoc va tri thdc khoa hoc chuyen
ng^h) va tri thdc thilc tiin (trong do c6 sU hieu biet tinh
hinh thrtc tiin va trinh do tay nghe dUdc bieu hien qua sii
nhay cam thdc tiin), la tien de can thiet dam bao thanh
cong trong boat dong cu the cua minh.
b) Triet hoc Mac - Lenin la ccJ sd the gidi quan, phitong
phap lu^ khoa hoc va each mang de phan tich xu hitdng
phat trien cua xa hoi trong dieu kien cugc each mang khoa
hoc va congnghS hien dai phat trien manh me
Trong thcfi dm ngay nay, vai tro cua triet hoc Mac - Lenin
ngay cang dUdc nang cao, trUdc bet la do nhiing dac diem
va xu the phat trien cua thdi dm quy dinh.
Ban chat cua cuoc each mang khoa hoc va cong nghe
hien dai la sii cai hien ve ch^t cac Ictc liidng san xuat tren
cd sd tri thdc khoa hoc ngay cang tri thanh lUc ludng san
xuat trUc tiep. Dac diim noi b&t la qua trinh toan cau hoa,
khu vuc hoa nin san xuat vat cha't va cac llnh vUc cua dcJi
song xa hoi phat trien manh me, tao thdi cd va thach thdc
cho cac quoc gia, dan toe tren con ducJng phat trien. Do ket
qua cua cuoc each mang khoa hoc va cong nghe hien dai
ma loai ngudi bu6c vao the'ky XXI v6i nhiing va'n di nhan
thdc mdi ra't cd ban va sau sic. TrUdc tinh hinh do, triet
hoc Mac - LSnin dong vai tro rat quan trong, la cd sd ly
luan, phudng phap luan cho cac phat minh khoa hoc, cho sU
110
tich hdp va truyen ba tri thiic khoa hoc hien d^. Du tcf giac
hay tii phat, khoa hoc hien dai phat trien phai dUa tren cd
sd the gidi quan va phudng phap luan duy v|it hien chctng.
Dong thdi, nhCfng van de mdi cua he thong tri thdc khoa
hoc hien dai cung dang dat ra doi hoi triet hoc Mac - Lenin
phai CO bttdc phat trien mdi.
Ngay nay, xu the toan can hoa dang tang len khong
ngtoig. Thilc chat cua toan cau hoa la qua trinh tang len
manh me cac moi lien he, sU anh hifdng, tac dong, phu
thuoc Ian nhau giiia cac khu vUc, cac quo'c gia, dan toe
tren the gidi. Cung vdi qua trinh toan cau hoa, xu the bo
sung va phan ling lai la xu the khu viic hoa. Toan c4u hda
dem lai sii ra ddi cua hang loat to chctc quoc te va khu viic;
1^ mot qua trinh xa hoi phiic tap, day mau thu&n, chtJta
dung ca ti'ch cUc va tieu cUc, ca thdi cd va thach thUc doi
vdi cac quoc gia, dan toe, dac biet la cac nUdc kdm phat
triin. Chu nghia de quoc va cac the luc tu ban chu nghia
dang Idi dung toan cau hda de am mUu thUc hien toan cû
hda tu ban chu nghia. Chfnh vi vdy, toan cau hda la mot
cuoc dau tranh quyet liet giUa chu nghia tU ban va chu
nghia de quoc vdi cac nUdc dang phat trien, cac dan tgc
cham phat trien. Trong bd'i canh dd, triet hoc Mac - Lenin
la cd sd the gidi quan va phUdng phap luSn khoa hoc, each
mang de phan tich xu hudng van dong, phat trien cua xa
hoi hien dai.
Chu nghia Mac - L§nin ndi chung va trid't hoc

Mac - Lenin ndi rieng Ih ly lu^n khoa hoc va each mang
111
soi dUdng cho giai cap cong nhan va nhan dan lao dong
trong cuoc dau tranh giai va dau tranh dan toe dang
diln ra trong dieu kien mdi, diidi hinh thdc mdi.
Cuoc each mang khoa hoc va cong nghe hien dai, xu
the quo'c te hoa, toan cau hoa cung v6i nhiing van de toan
cau dang lam cho tmh chinh the cua the gidi tang len, hdp
tac va dû tranh trong xu the cung ton tai hoa binh.
Nhflng mau thulin cd ban cua thdi dai vin ton tai
nhdng da mang nhflng dac diem mdi, hinh thtitc mdi. Dong
thdi, mot loat cac mau thuSn khac mang tinh toan cau
cung dang noi len gay gat. The gidi trong the ky XXI v^n
ton tai va phat trien trong he thong mau thuSn do, trong
dd mau thu&n chu yd'u la mau thu&n giula Idi ich cua giai
c§fp tu san vdi Idi fch cua tuyet dai da so' loai ngddi dang
hudng den muc tieu hoa binh, doc lap dan toe, dan chu va
tien bo xa hoi. De thiic hien muc tieu cao ca dd, loai ngiidi
phm cd ly luan khoa hoc va each mang soi dudng. Ly lu^n
do chinh la chu nghia Mac - Lenin ndi chung va triet hoc
Mac - Lenin ndi rieng.
c) Triet hoc Mac - Lenin la ca sd ly Iu$n khoa hoc

cua cong cuoc xay dung chu nghia xa hoi tren the gidi va
nghiep doi mdi theo dinh hUdng xa hoi chu nghia d
Viet Nam
TU khi Cach mang Thang Mudi Nga nam 1917 thanh

cong, chu nghia xa hoi hien thilc da to r5 tinh Uu viet
cua mot mo hinh xa hdi mdi do con ngudi, vi hanh phuc
112
con ngifdi. Tuy nhien, do nhieu nguyen nhan khach
quan va chu quan ma mo hinh chu nghia xa hoi hien
thiic da hoc 16 nhCtng han che, ndi b|it nhat la cd che
quan ly kinh te' - xa hoi mang tinh t6p trung quan lieu,
bao cap. Chinh trong tinh trang hien nay, can phai c6
mot cd sd the' gidi quan, phddng phap lu6n khoa hoc,
each mang de ly giai, phan tich sd khung hoang, xu the
phat trien cua chu nghia xa hoi the gidi va phddng
hddng khic phuc de phat trien.
Sd nghiep doi mdi toan dien d Viet Nam ta^t yeu phai
dda tren cd sd ly luan khoa hoc, trong do hat nhan 1^
phep hien chdng duy v|Lt. Cong cuoc doi mdi toan dien xa
hoi theo dinh hddng xa hoi chu nghia dddc md dddng
bang doi mdi td duy ly luan, trong do cd vai tro cua triet
hoc Mac - Lenin. Triet hoc phai gdp phan tim dddc Idi giai
dap ve con dddng di len chu nghia xa hoi d Viet Nam,dong
thdi qua thdc tidn de bd sung, phat trien td duy ly luan ve
chu nghia xa hoi.
Vai tro cua triet hoc Mac - Lenin rdt quan trong con do
chinh yeu cau doi mdi nhan thdc triet hoc hi6n nay.
Ben canh mat tich cdc khong the phu nhan, viec nhan
thdc va van dung ly ludn Mac - Lenin, trong dd c6 trid't
hoc Mac - Lenin, sau mot thdi gian dai mac phai giao dieu,
xd cdng, lac hau, bat cdp, la mot trong nhdng nguyen nhan
cua sd khung hoang cua chu nghia xa hoi the' gidi. Nhiiu
van de ly ludn do nhdng ban che cua dieu ki6n lich sd ma
cac nha sang lap chu nghia Mac - Lenin chda ludn giai mot
113
each dliy du hoac chda the dil bao het. Do do, viec tiep tuc
bd simg, doi mdi nhu cau td than va bdc thiet cua triet
hoc Mac - Lenin trong giai doan hien nay.
Vai tro the gidi quan, phddng phap lu^n cua triet hoc
Mac - Lenin thi hien dac biet ro doi v6i sd nghiep doi mdi
d Viet Nam, do la doi mdi td duy. Neu khong c6 doi mdi td
duy, nh§Lt 1^ td duy ly lu^n, thi se khong c6 sd nghiep doi
mdi. Triet hoc Mac - Lenin la nen tang, cO sd cho qua trinh
doi mdi td duy d Viet Nam. Mot trong nhflng diem nhan
cua the gidi quan, phdong phap lu^n triet hoc Mac - Lenin
chmh la van de thdc tiln, do la phddng phap bien chdng,
do la sd van dong va bien doi khong ngdng cua the gidi.
Do chlnh la nhdng yeû tcT da gop ph^n xay ddng ly luan ve
doi mdi, ve con dddng di len chu nghia xa hoi, ve thdi ky
qua do, xay ddng kinh te thi trddng dinh hddng xa hoi
chu nghia, v^ mo hinh chu nghia xa hoi, ve cac bddc, each
thdc di len chu nghia xa hoi, v.v.. Do chmh la the gidi
quan mdi cua sd nghidp doi mdi d Viet Nam.
Th§' gidi quan triet hoc Mac - Lenin da giup Dang
Cong san Viit Nam nhin nh^n con dddng di len chu nghia
xa hoi trong giai doan mdi, boi canh mdi, trong dieu kien,
hokn canh chu nghia xa hdi hien thdc sup do d Lien X6 va
cac nddc Dong Au, chu nghia td ban khong nhdng khong
sup do ma con c6 sd phat trien manh me hdn. Tom lai, the
gidi quan trid't hoc Mac - Lenin da giup chung ta nhin
nh&n, danh gia boi canh mdi, danh gia cue dien the gidi,
cac mdi quan he qudc te, xu hddng thdi dai, thdc trang
114
tinh hinh dat rnfdc va con dUdng phat trien trong tddng
lai. The' gidi quan triet hoc Mac - Lenin da chi ra logfch
t£t yeu cua sut phat trien xa hoi loM ngddi la chu nghia xa
hoi; chu nghia tvt ban triidc sau cung se dddc thay the bdi
mot che do tot hdn, cong bang hdn; con ngddi difdc phat
trien toan dien. The gidi quan triet hoc Mac - L§nin da
giiip xac dinh tinh dung dSn cua con dddng di len chu
nghia xa hoi.
Neu nhu the gidi quan triet hoc Mac - Lenin giiip
chiing ta xac dinh con diidng, bvfdc di, thi phddng phap lu^n
cua triet hoc Mac - Lenin giiip giai quyet nhQng va'n de dat
ra trong thiic tiln xay dUng chu nghia xa hoi, thilc tiln doi
mdi 35 nam qua. Do khong chi la nhOng van dC êu kien
cu the cua Viet Nam, ma con la nhflng v^'n de, thdc tiln
chung cua the gidi, cua toan cau hoa, cua phat trien khoa
hoc - cong nghe, cua kinh te tri thutc, cua hoi nh&p quoc tl'
Dua tren cd sd phudng phap luan cua triet hoc Mac - Lenin,
chiing ta da giai quyet tot cac moi quan hi cd ban cua qua
trinh doi mdi nhu: moi quan he giCa kinh te thi trufdng vdi
chu nghia xa hoi; moi quan he gifla doi mdi kinh te va
doi mdi chinh tri, day la moi quan he cot loi, mang tinh nen
tang cho vile giai quyet cac moi quan he khac.
Nhd vay, bitdc vao the ky XXI, nhfing dieu kiln lich set
mdi da quy dinh vai tro cua triet hoc Mac - LInin ngay
cang tang. Dieu dd doi hoi phai bao vl, phat triln tril't hoc
Mac - LInin dl phat huy tac dung va srtc song cua no doi
vdi thdi dai va dat nildc.
115
C. CAU HOI ON TAP
1. Triet hoc va van de cd ban cua triet hoc.

2. Nhiing tien de cua sU ra deli triet hoc Mac - Lenin.
3. ThUc chat va y nghia cuoc each mang trong triet hoc
do C. Mac va Ph. Angghen thUc hien. Nhdng noi dung chu
yeu V.I. Lenin bd sung va phat trien triet hoc Mac.
4. Do'i tUdng v^ chdc nang cua triet hoc Mac - Lenin.
5. Vai tro cua triet hoc Mac - Lenin trong ddi song xa
hoi va trong thdi dai ngay nay.
116
Chumtg 2
CHU NGHIA BUY VAT BIEN CHlTNG
A. MUC TIEU
1. Ve kien thufc:
- Giiip sinh vien hieu dUdc quan diem cua chii nghia
duy vkt bien chdng ve vat ch&'t, cac hinh thdc, phitdng
thdc ton tai cua vat chat; nguon goc, ban chSft cua f thdc;
moi quan he bien chdng giuia vat ch&'t va y thdc.
- Giup sinh vien ndm dUdc nhiJng noi dung cd ban cua
phep bien chdng duy vdt; y nghia phUdng phap lu&n trong
nhan thdc va thuc tiln.
- Trang bi cho sinh vien nhiing kien thdc cd ban ve ly
lu&n nhan thdc cua chu nghia duy v&t bien chdng; y nglua
phrtdng phap luan.
2. ky nang: Giiip sinh vien biet van dimg nguyen tSc
phddng phap lu^n nit ra tiif noi dung ly lu^ cua chii nghia
duy vat bien chdng vao nhan thdc va thdc tiln.
3. Ve tif tifdng: Giiip sinh vien khang dinh nhiing
nen tang khoa hoc va each mang cua chu nghia duy vat
bien chutng; diu tranh cho'ng lai cac quan diem sai trai ciia
chu nghia duy tam va chu nghia duy vat sieu hinh.
117
B. NOI DUNG
I- VAT CHAT VA Y THtTC
1. Vat chat va phvfdng thdc ton tai cua vat chat

a) Quan niem cua cbu nghla duy tarn va chu nghia
duy v&t trxidc C. Mac ve pham tru vat chat
Cac nha triet hoc duy tam, ca chu nghia duy tarn
khach quan va chu nghia duy tam chu quan, tuf cd dai den
hi$n dai tuy buoc phai thrfa nh^n sijf ton tai cua cac s\i
vat, hi$n tUdng cua thd gidi nhUng lai phu nhan dac trUng
"tu than ton tai" cua chung. Chu nghia duy tam khach
quan thtfa nhan sU ton tai hien thuc cua gidi tu nhien,
nhUng lai cho ring nguon goc cua no la do "sU tha hda"
cua "tinh than the gidi". Chu nghia duy tam chu quan cho
s
rang dac trUng cd ban nhat cua moi sU vat, hien tUdng la
sU ton tai le thuoc vao chu quan, tdc la mot hinh thdc ton
tai khac cua y thrtc. Do dd vd mat nhan thdc ludn, chu
nghia duy tam cho rang con ngudi hoac la khong the, hoac
la chi nhan thiSc dudc cai bdng, cai be ngoai cua sU vat,
hien tUdng. Th|m chi theo ho, qua trinh nhdn thdc cua
con ngudi ching qua chi la qua trinh y thdc di "tim lai"
chinh ban than minh dudi hinh thtic khac. NhU vdy, ve
thUc chit, cac nha triet hoc duy tam da phu nhdn dac tinh
ton t%i khach quan cua vdt chat. Th§' gidi quan duy tam
rd't gdn vdi thd gidi quan ton giao va tit ylu din ho den
vdi thin hoc.
118
Quan diem nhat quan tt( xiJa den nay cua cac nha
triet hoc duy v^t la thiia nhan siJ ton tai khach quan cua
the gidi vat chat, lay ban than gidi td nhien de giai thich
td nhien. L^p trddng dd la dung ddn, song chda du de cac
nha duy vdt trddc C. Mac di den mot quan ni§m hoan
chinh ve pham tru nen tang nay. Tuy v&y, cung vdi nhdng
tien bp cua lich set, quan niem cua cac nha triet hoc duy
vat ve vdt chat cung tdng bddc phat trien theo hddng ngay
c^ng sau sSc va trdu tddng hda khoa hoc hdn.
Chu nghia duy vat thdi c6 dai. Thdi c6 dai, d&c biet la
d Hy Lap - La Ma, Trung Qud'c, An Do da xua't hien chu
nghia duy vat vdi quan niem cha't phac gidi td nhien, vd
vat chlit. Nhin chung, cac nha duy vat thdi c6 dai quy vat
chat ve mot hay mot vai dang cu the va xem chung la khdi
nguyen cua the gidi, tdc la quy vat cha't ve nhdng vat thd
hiiu lunh, cam tinh dang ton tai d the gidi ben ngoai,
chang ban: nddc (Thales), lr£a (Heraclitus), khdng khi
(Anaximenes); dat, nddc, Idta, gid (Td dai - An D6); kim,
mpc, thuy, hda, thd (Ngu hanh - Trung Qudc). Mot so
trddng hdp dac biet quy vat cha't (khong chi vat cha't ma
the gidi) ve nhdng cai trdu tddng nhd Khong (Phat giao),
Dao(Lao Trang).
Mot bddc tien mdi tren con dddng xay ditog quan niem
duy vat ve vat chat dddc the hien trong quan ni§m cua nha
triet hoc Hy Lap co dai Anaximander. Anaximander cho
rang, cd sd dau tien cua mpi vat trong vu tru la mot dang
vat cha't ddn nha't, v6 dinh, v6 han va ton tai vinh viln.
119
do la Apeir6n. Theo Anaximander, Apeiron luon 6 trong
trang thM v^n dong va do nay sinh nhiJng mat do'i lap
cha't chda trong no, nhii nong va lanh, kho va Udt, sinh
ra va chet di, v.v.. Day la mot c6'gang muoh thoat ly each
nhin tnic quan vi vkt chat, muo'n tim mot ban chat sau
sac hcJn dang an giau phia sau cac hien titdng cam tmh
be ngoai cac sd vat. Tuy nhien, khi Anaximander cho
rang, Apeiron la mot cai gi do d gifla nUdc va khong khi
thi ong vEn chda vddt khoi han che' cua cac quan niem
trifdc do vl vat chat.
Budc ti§n quan trong nhat cua sd phat trien pham tru
vat chEt la dinh nghia vat cha't cua hai nha triet hoc Hy Lap
CO dm la Leucippus (Ldxip, khoang 500 - 440 trddc Cong
nguyen) va Democritos ODemocrit)(khoang 460 - 370 trddc
Cong nguyen). Ca hai ong deu cho rang, vat cha't la
nguyen tct. Nguy§n tdt theo ho la nhflng hat nho nha't,
khong the phan chia, khong khac nhau ve cha't, ton tai
vinh viln vE sd phong phu cua chiing ve hinh dang, td
the, trat td sip xep quy dinh tinh muon ve cua van vat.
Theo thuye't nguyen thi vat cha't theo nghia bao quat
nha't, chung nhEt khong dong nghia v6i nhdng vEt th^ ma
con n^cfi CO the' cam nhan ddoc mot each trdc tie'p, ma la
niot 16p cac phan td hdu hinh rong rai nEm sau trong m6i
Sd vat, hien tddng. Quan ni$m nay khong nhdng the hien
mot bd6c tien kha xa cua cac nha triet hoc duy vat trong
qua trinh tim kie'm mot dinh nghia diing dSn ve vat cha't
a con CO y nghia nhd mot dd bao khoa hoc tai tinh cua
con ngddi ve ca'u tnic cua the gidi vat cha't noi chung.
120
Chu nghia duy vat the ky XV - XVIII. Bit diu tCi thdi
ky phuc hiing (the ky XV), phUdng Tay da c6 sh bdt pha so
v6i phiiOng Dong d cho khoa hoc thhc nghiem ra ddi, dac
biet la sd phat trien manh cua cd hoc, cong nghiep. Den
the ky XVII - XVIII, chu nghia duy v^t mang hinh thdc
chu nghia duy vat sieu hinh, may moc. Thuyet nguyen td
vin dddc cac nha triet hoc va khoa hoc td nhien thdi ky
phuc hdng va can dai (the ky XV - XVIII) nhd Galilei
(Galile), Bacon, Hobbes, Spinoza, Holbach, Diderot,
Newton (Niutdn)... tiep tuc nghien cdu, khing dinh tren
lap trdcJng duy vat. Dac biet, nhdng thanh cong k^ dieu
cua Newton trong vat ly hoc co dien (nghien edu ciu tao
va thuoc tinh cua cac vat the vat chat vT mo - bit diu tlnh
td nguyen td trd len) va viec khoa hoc v|t ly thdc nghiSm
chdng minh dddc sd ton tai thdc sd cua nguyen td cang
lam cho quan niem tren day dddc cdng co'them.
Song, do chda thoat khoi phddng phap td duy sieu
hinh nen nhin chung cac nha triet hoc duy v^t thdi ky ckn
dai da khong dda ra dddc nhdng khai quat trie't hoc dung
dan. Ho thdcJng dong nhat vat chat v6i khoi Iddng, coi
nhdng dinh luM cd hoc nhd nhdng chan 1^ khong the
them bdt va giai thich moi hien tddng cua the gidi theo
nhdng chuan mdc thuin tuy cd hoc; xem vat chat, v$n
dong, khong gian, thdi gian nhd nhdng thdc the khae
nhau, khong co mo'i lien he noi tai v6i nhau... Cdng co mot
so'nha trid't hoc thcJi k;^ nay co'ging vach ra nhdng sai lam
cua thuyet nguyen td (chang ban nhd Descartes, Kant...)
nhdng khong nhieu va khong the lam thay doi can ban
121
cai nhin cd hoc the gi6i, khong du diia den mot dinh
nghia hoan toan mdi ve pham tru vlit ch^Tt.
b) Cugc each mang trong khoa hoc til nhien cuoi the'
ky XIX, diu the'ky XX va siJ pha san cua cac quan diem
duy v$t sieu hinh ve vat chdi
Cu6i the ky XIX, dû the ky XX, trong vat ly hoc da c6
nhieu phat minh quan trong. Nam 1895, Wilhelm Conrad
Rontgen (Rdnghen), phat hien ra tia X. Nam 1896, Henri
Becquerel (B6ccdren), phat hien ra hien tUdng phong xa
cua nguyen to urani. Nam 1897, Joseph John Thomson
(TSmxdn), phat hi§n ra diSn tcf. Nam 1901, Kaufman da
chrtng minh dUdc khoi Ihdng cua dien trt khong phai la bat
bi^n mk thay dî theo van toe v^n dong cua nguyen tct.
Nam 1898 - 1902, nha nG v&t ly hoc ngitcfi Ba Lan - Marie
Sklodowska (Mari Sc616d6psca) cung v6i chong la
Pierre Curie, nha hoa hoc ngttdi Phap, da kham pha ra
cha't phong xa manh la poloni va radium. NhGng phat
hien vi dai d6 chGng to rllng, nguyen tct khong phai la
ph^n tG nho nh§ft ma no c6 the hi phan chia, chuyen hoa.
Nam 1905, thuyet tUdng do'i hep va nSm 1916, thuyet
tUdng doi tong quat cua Albert Einstein (A. Anhxtanh)ra
ddi da chiing minh; Khong gian, thdi gian, khoi iGdng
lu6n hien doi cung v6i sil v^n dong cua vat cha't. The gidi
vat chat kh6ng c6 va khong thi c6 nhGng vat th^ khong
CO ket cau, tGc la khong the c6 ddn vi cuo'i cung, tuyet doi
ddn gian va bat bidn di dac trUng chung cho vat cha't.
The gfidi ay con nhiû diû "k;^ la" ma con ngudi da va
122
dang tiep tuc kham pha, chSng ban: s\i chuyen h6a giiia
hat va trUcJng, song va hat, hat vk phan hat, "hut khoi
lildng", quan he bat dinh, v.v.. V.I. Lenin vid't: "Dien tut
cung vd cung tan nhu nguyen tut; th nhien la v6 tan"^ la
hoan toan dung dan.
TrUdc nhflng phat hien tren cua khoa hoc tii nhien,
khong it nha khoa hoc va triet hoc dufng tr§n lap trutdng
duy vat tu phat, sieu hinh da hoang mang, dao dong,
hoai nghi tinh dung dan cua chu nghia duy vat. Ho cho
rang, nguyen tut khong phai la ph^n tut nho nha't, ma c6
th^ hi phan chia, tan ra, hi "ma't di". Do d6, vat chat cung
CO th^ bien mat; c6 hien tUdng khong c6 khoi l\ldng cd
hoc, hat chuyen thanh trUctng, cung c6 nghIa la vat ch^t
chi con la ndng lufdng, la song phi vat cha't; quy luat cd
hoc khong con tac dung gi trong the gidi vat cha't "k^ la ,
tha' gidi ton tai khong c6 quy luat, moi khoa hoc trd
thanh thuta va neu c6 chang cung chi la sU sang tao thy
tien cua tU duy con ngutdi; khach the tieu tan, chu th§ trd
thanh cai c6 trUdc, cai con lai duy nh^t la chung ta va
cam giac cung tu duy cua chung ta dd to chute nhdng cam
giac do. Theo dd, Ernst Mach (E. Makhd) phu nhan tinh
hien thutc khach quan cua didn tut. Wilhelm Ostwald
(Otvan) phu nhan sut t6n tai thUc t§' cua nguyen tU va
phan tut. Con Henri Bergson (Piecsdn) thi dinh nghia.
vat chat la cai phi vat cha't dang van dong (!)• Day chinh
la cuoc khung hoang vat ly hoc hidn dai ma nhU V.I. Lenin
1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.l8, tr.323.
123
khang dinh, thiJc ch^t cua no "la 5 sii dao Ion cua nhdng
quy lu^t cu va nhdng nguyen ly cd ban, d sU gat bo thdc
tai khach quan d ben ngoai y thdc, ttJtc la 6 sU thay the
chu nghia duy v^t bling chu nghia duy tam va chu nghia
bat kha tri"\
Unh hinh tren da lam cho nhieu nha khoa hoc tn nhien
tmqt tcf chu nghia duy vat may moc, sieu hinh sang chu
nghia tvidng doi, roi rdi vao chu nghia duy tam. V.I. Lenin
goi do la "chu nghia duy tam vat ly hoc" va coi do la "mot
bildc ngoat nhat thdi", la "thdi ky 6'm dau ngSn ngui", la
"chdng benh cua sil trUdng thanh", la "mot vai san ph^m
chet, mot vai thd can ba nao do phai vdt vao sot rac"^. De
khac phuc cuoc khung hoang nay, V.I. Lenin cho rang:
"Tinh thin duy vat cd ban cua vat ly hoc, cung nhii cua tat
ca cac khoa hoc til nhien hien dai, se chien thing tit ca
moi thd khung hoang, nhilng v6i dieu kien tat yeu la chu
nghia duy vat bien chutng phai thay the chu nghia duy vit
sieu hinh"^
c) Quan niem cua triet hoc Mac - Lenin ve vat chat
Trong diu tranh cho'ng chu nghia duy tam, thuyet bat
kha tri va ph§ phan chu nghia duy vit sieu hinh, may
moc, C. Mac va Ph. Angghen da dila ra nhiing til tutdng ri't
quan trong ve vat chat.
Theo Ph. Angghen, de c6 mot quan niem diing din ve
vit chit, cin phai c6 sil phin biet ro rang giUa vit chit vdi
1, 2, 3. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.l8, tr.318, 388, 379.
124
tinh each la mot pham tru cua triet hoc v6i ban than cac s\l
v&t, hien tiidng cu the cua the gidi v§t ch&'t. "V$t ch&'t, v6i
tif each la v$t chat, la mot sang tao thulin tuy cua tit duy va
la mot sh trvfu tifdng. Chung ta bo qua nhijtng sU khac nhau
ve chat cua nhCtng sU vat, khi chiing ta gop chiing, v6i tu
each la nhiing vat ton tai hiSu hinh, vao khai ni$m v^t cha't.
Do do, khac v6i nhutng v$t chat nh&'t dinh va dang t6n tai,
v^t chat, vdi tmh each la vat chat, khong c6 sil ton tai cam
tinh"'. NhU vay, vat chat v6i tinh each la vît ch^'t, mot sang
tao thu^n tuy cua tU duy, va la mot trcfu tUdng thu&i tuy,
khong CO s\l ton tai cam tinh.
Ph. Angghen cung chi ra rSng, ban than pham trh v^t
chat cung khong phai la sii sang tao tuy tien cua tit duy
con ngifdi, ma trai lai, la ket qua cua con diidng trrCu
tUdng hoa cua tu duy con ngitdi ve cac sU vat, hien thdng
CO the cam biet dUdc bang cac giac quan. Cac sU v^t, hien
tUdng cua the gidi, du ra^t phong phu, muon ve nhvtng
chung vSn c6 mot dac tinh chung, thong nhSi't do la tinh
v^t chat - tinh ton tai doc lap khong le thuoc vao y thdc.
De bao quat difdc tat ca cac siJ vat, hien tildng cu the, thi
tut duy can phai ndm lay dac tinh chung nay va dha no vao
trong pham tru vat cha't. "E-te c6 tinh vat cha't khong?
Neu e-te noi chung ton tai thi e-te phai c6 tinh vat chat,
no phai ndm trong khai niem vat chat"^.
1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.20, tr.751, 737.
125
Dac biet, Ph. Angghen khing dinh, xet ve thiic cha't,
ngi hkm cua pham tru vat chat chang qua chi la sU torn
tat, tap hdp theo nhutng thuoc tinh chung cua tinh phong
phii, mudn ve nhhng c6 the cam biet ditdc bang cac giac
quan cua cac sh vat, hien txldng cua the gidi vat cha't.
"Thiic th^, vat chat khong phai cai gi khac hdn la tdng so
nhiing vat the tut do ngudi ta nit ra khai niem ay bang con
dudng trCfu tvfdng hoa; van dong v6i tinh each la van dong
khong phai la cai gi khac hdn la tong so'nhdng hinh thdc
van dong c6 th§ cam bi§t dUdc bang cac giac quan; nhdng
tii nhil "vat chat" va "van dong" chi la nhiing sU torn tdt
trong do chung ta tap hdp theo nhiing thuoc tinh chung
cua chiing, rat nhidu sii vat khac nhau c6 the cam biet
dUdc bang cac giac quan. the chi c6 the nhan thdc diidc
vat chat va van dong bang each nghien cdu nhiing vat the
rieng biet va nhiing hinh thiic rieng le cua van dong, va
khi chung ta nhan thiic dUdc nhiing cai ay thi chung ta
cung nhan thdc dUdc ca vat chat va van dong v6i tinh each
la v$t chdi va v$n don^'^.
C. Mac khong dua ra m6t dinh nghia ve vat cha't,
nhiing da van dung diing dan quan diem duy vat bien
chiing ve vat chat trong phan tich nhiing van de chinh tri -
xa hoi, dac biet la trong phan tich qua trinh san xua't vat
cha't cua xa hoi va md rong quan diem duy vat bign chiing
ve vat cha't de phan tich ton tai xa hoi va moi quan he
1. C.Mac va Ph.Angghen: ToAn t$p, Sdd,t.20, tr.726-727.
126
bien chiing gifla ton tai xa hoi va y thtic xa hoi. C. Mac va
Ph. Angghen da khdng dinh quan diem duy v&t bien
chdng cua minh trong nghien cutu lich set nhii sau: Nhflng
ti€n de xuat phat cua toi,"Do la nhdng ca nhan hi$n thuc,
la boat dong cua ho va nhdng dieu kien sinh heat v&t chît
cua ho, nhdng dieu kien ma ho th§fy c6 sSn cung nhd
nhflng dieu kien do hoat dong cua chinh ho tao ra..."^ Nhil
v&y, vat ch^'t trong xa hoi chmh la ton tai cua chinh ban
than con ngitdi cung v6i nhiing dieu ki§n sinh hoat v^t
cha't cua con ngvfdi, hoat dong vat cha't va nhiing quan ha
vat cha't giuta ngutdi v6i ngxidi.
V.I. Lenin da tien hanh tong ke't toan dien nhiing
thanh tdu mdi nhat cua khoa hoc, da'u tranh cho'ng moi
bieu hien cua chu nghia hoai nghi, duy tam dang l^m lln
hoac xuyen tac nhiing thanh tdu mdi trong nhan thdc cu
the cua con ngutdi ve vat cha't, mviu toan bac bo chu nghia
duy vat, qua do bao ve va phat trien quan niim duy vat
bian chiing pham tru vat cha't.
De dufa ra diidc mot quan niem thilc sii khoa hoc ve
vat chSft, V.I. Lenin dac biSt quan tam den viec tim ki§'m
phiidng phap dinh nghia cho pham trh nay. Kd' thiia
nhiing tif tiidng cua C. Mac va Ph. Angghen, V.I. Lenin da
dinh nghia vat cha't v6i tut each la mot pham tru triet hoc
va bang each dem ddi lap vdi pham tru y' thdc tren phddng
dien nhan thutc luan cd ban. V.I. Lenin vie't: "khong the
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.3, tr.28-29.
127
dem lai cho hai khai niem nh|in thdc luan nay mot dinh
nghia nao khac ngoai each chi ro rling trong hai khai niem
do, cai nao dutdc coi la c6 tnfdc'".
Trong tac ph^m Chu nghia duy vat va chu nghIa
kinh nghiSm phe phan, V.I. Lenin da dufa ra dinh nghia
ve vat chat nhif sau: "Vat chat la mot pham tru triet hoc
dung de chi thdc tai khach quan diipc dem lai cho con
ngutdi trong cam giac, dUdc cam giac cua chung ta chep
lai, chup lai, phan anh, va ton tai khong le thuoc vao cam
giac"^. Day la mot dinh nghia hoan chinh ve vat chat ma
cho den nay cac nha khoa hoc hien dai coi la mot dinh
nghia kinh di^n.
Dinh nghia vat cha't cua V.I. Lenin bao ham cac noi
dung cd ban sau day:
Tha nhkt, vat chlTt la thiic tai khach quan - cai ton tai
hien thdc ben ngoai y thdc va khong le thuoc vao y thdc.
Khi noi vat chat la mot pham tru triet hoc la muo'n
noi pham tru nay la san ph^m cua sU trû tUdng hoa,
khong CO sii ton tai cam tinh. NhiJng khac ve nguyen tac
v6i moi sd trCfu tUdng hoa mang tfnh chat duy tam chu
nghia ve pham tru nay, V.I. Lenin nha'n manh rang, pham
tru tria't hoc nay dung de chi cai ""dac ti'nh" duy nhat cua
vat chat - ma chu nghia duy vat triet hoc la gan lien v6i
viec thda nhan dac tinh nay - la cai dac tInh ton tai vdi tvt
each la thxic tai khach quan, ton tai d ngoai y thdc cua
1, 2. V.I. Lenin: ToSn t$p, Sdd,t.l8, tr.171, 151.
128
chiing ta'". Noi each khac, tmh trCfu tifdng cua pham tru
v&t ch&'t bat nguon ti( cd sd hien thijtc, do do, khong tach
rdi tinh hien thUc cu the cua no. Noi den v^t chat la noi
den ta't ca nhiJng gi da va dang hien hflu thiJc s\i ben
ngoai y thilc cua con ngUdi. Vat chat la hien thilc chct
khong phai la hu v6 va hien thUc nay mang tinh khach
quan chii khong phai hien thiic chu quan. Day cung chmh
la cai "pham vi het siSc han che^' ma d do, theo V.I. Lenin,
sii do'i lap giuta vat chat va y thiic la tuyet doi. Tuyet doi
hoa tinh trfifu tiidng cua pham trh nay se khong th^y vat
cha't, se rdi vao quan diem duy tam. Ngiidc lai, neu tuyet
do'i hoa tinh hien thuc cu the cua pham tru nay se dong
nh&'t v^t chat vdi vat the, va do la thilc chat quan diem
cua chu nghia duy vat triidc C. Mac ve v^'n de nay. Nhii
v|iy, moi sii vat, hien tUdng tii vi mo den vi mo, tii nhflng
cai da biet den nhQng cai chha biet, tif nhflng sfl v^t "gian
ddn nhat" den nhflng hien tfldng v6 cung "k^ la", du ton
tai trong tfl nhien hay trong xa hoi cung deu la nhflng doi
tiidng ton tai khach quan, doc Mp vdi y thflc con ngfldi,
nghIa la deu thugc pham tru vat chat, deu la cac dang cu
the cua vat chat. Xa hoi loai ngfldi cflng la mot dang ton
tai dac biet cua v^t chat. Theo V.I. Lenin, trong ddi song
xa hoi thi "khach quan khong phai theo y nghia la mot xa
hoi nhflng sinh vat c6 y thflc, nhflng con ngfldi, c6 the ton
tai va phat trien khong phu thuoc vao sfl ton tai cua
1. V.I. Lenin: Toan tap, Sdd, t.l8, tr.321.
129
nhiing sinh v^t c6 y thiic (...), ma khach quan theo y nghia
la ton tai xa hoi khong pbu thugc vao y thiic xa hoi cua
con nghcJi"^
Khing dinh tren day c6 y nghia rat quan trong trong
vice phe phan th§'gldi quan duy tam vat ly hoc, giai phong
khoa hoc th nhien khoi cuoc khung hoang the gidi quan,
khuydn khfch cac nha khoa hoc di sau tim hieu the gidi
vat chat, kham pha ra nhiing thuoc tinh mdi, ket cau mdi
cua vat chat, khong ngijfng lam phong phii tri thdc cua con
ngifdi vi th§'gidi.
Tha hai, vkt cha't la cai ma khi tac dong vao cac giac
quan con ngildi thi dem lai cho con ngudi cam giac.
Trai vdi quan niem "khach quan" mang tinh cha't duy
tam v^ siJ ton tai cua vat chat, V.I. Lenin khang dinh
ring, v|t cha't luon hieu hien dac tinh hien thiic khach
quan cua minh thong qua sil ton tai khong le thuoc vao y
thdc cua cac su vat, hien thdng cu the, tdc la luon hieu
hien sii ton tai hien thuc cua minh dudi dang cac thiJc the.
Cac thiic the nay do nhiing dac tinh ban the luan von c6
cua no, nen khi tnic tiep hoac gian tiep tac dpng vao cac
giac quan se dem lai cho con ngudi nhiing cam giac. Mac
dh khong phai moi sii vat, hien tiipng, qua trinh trong
the gidi khi tac dong len giac quan cua con ngudi deu
dupe cac giac quan con ngUdi nhan biet; cd cai phai qua
dung cu khoa hoc, tham chf c6 cai blng dung cu khoa hoc
1. V.I. Lenin: To^n t$p, Sdd,t.l8, tr.403.
130
nViifng cung chUa biet; c6 cai den nay vin chvfa c6 dung cu
khoa hoc de biet diidc; song, neu no ton tai khach quan,
hien thdc d ben ngoai, doc lap, khong phu thuoc vao f thctc
cua con ngitdi thi no v^n la vat chat.
Chu nghia duy vat bien chiing khong ban den v^t chSit
mot each chung chung, ma ban den no trong moi quan he
v6i y thdc cua con ngUdi; trong do, xet tren phiidng dien
nhlin thdc luan thi vat chat la cai c6 trvtdc, la tmh thct
nh§rt, la coi nguon cua cam giac (y thiic); con cam giac
(y thdc) la cai c6 sau, la tinh thd hai, la cai phu thuoc vao
v&t chat. Do cung la cau tra Idi theo lap tritdng nh§it
nguyen duy vat cua V.I. Lenin doi v6i mat thd nha't vSn
de cd ban cua triet hoc.
ThvC ba, vat chat la cai ma y thutc chang qua chi la sU
phan anh cua no.
Chi CO mot the gidi duy nhat la the gidi vat cha't.
Trong the gidi ay, theo quy luat von cd cua no ma den
mot thdi diem nhat dinh se chng mot luc ton tai hai hien
tifdng - hien tUdng vat cha't va hien tiidng tinh than. Cac
hidn tiidng vat chat luon ton tai khach quan, khong le
thuoc vao cac hien tUdng tinh th^n. Con cac hien tiJdng
tinh thin (cam giac, tii duy, y thdc...) lai lu6n luon cd
nguon gdc tvi cac hien titdng vat chit va nhutng gi cd dildc
trong cac hien tUdng tinh thin iy (noi dung cua chiing)
ching qua cung chi la chep lai, chup lai, la han sao cua
cac sii vat, hien tildng dang ton tai vdi til each la hien
thdc khach quan. Nhil vay, cam giac la cd sd duy nhit
131
cua moi sil hilu bi^t, song ban than no lai khong ngitag
chep lai, chup lai, phan anh hien thiJc khach quan, nen ve
nguyen tdc, con ngutdi c6 the nhan thtic dufdc the gi6i v|it
chiCt. Trong the gidi vat ch^'t khdng c6 gi la khong the biet,
chi CO nhfing cai da bi§t va nhflng cai chiia biet, do ban
che cua con ngutdi trong tiing giai doan lich set nha't dinh.
Cung vdi set phat trien cua khoa hoc, cac giac quan cua
con ngetdi ngay cang dildc "no'i dai", gidi han nhan thetc
cua cac thdi dai hi vifdt qua, hi mCt di chel khong phai v^t
ch^t mS!t di nhd nhflng ngudi duy tam quan niem.
Khang dinh tren day c6 y nghia he't stic quan trong
trong vide bac bo thuyet '*ba't kha tri", dong thdi c6 tac
dung khuyen khich cac nha khoa hoc di sau tim hieu the
gidi v^t ch^t, gdp ph^n lam giau kho t^ng tri thutc nhan
loai. Ngay nay, khoa hoc til nhien, khoa hoc xa hoi va
nhan van ngay cang phat trien vdi nhQng kham pha mdi
cang khang dinh tmh diing dan cua quan niem duy vat
bien chetng ve vat chat, chetng to dinh nghia vat chat cua
V.I. Lenin vSn gid nguyen gia tri, va do do, chu nghia duy
vat bidn chetng ngay cang khang dinh vai trd la hat nhan
the gidi quan, phudng phap luan dung dan cua cac khoa
hoc hidn dai.
Y nghia phttcfng phap luan cua quan ni$m vat chat
cua trid't hoc Mac - Lenin
Dinh nghia v^t cha't cua V.I. Lenin da giai quyet hai
mat van d^ co ban cua trid't hoc tren lap triidng cua chu
nghia duy vat bien chiing; cung ca'p nguyen tac the' gidi
132
quan va phvfdng phap luan khoa hoc de d&u tranh chong
chu nghia duy tarn, thuyet khong the biet, chu nghia duy
v&t sieu hinh va moi bieu hien cua chiing trong tri§'t hoc
trl san hien dai ve pham tru nhy. Trong nh&n thdc thric
ti§n, doi hoi con ngiidi phai quan triet nguyen tic khach
quan, xuat phat tif hien thilc khach quan,ton trong khach
quan, nh^n thiic va v^n dung dung quy lufit khach quan...
Dinh nghia v|t chit cua V.I. Lenin II cd sd khoa hoc cho
vi§c xac dinh vlt chit trong llnh vUc xa hoi, d6 la cac dieu
kiln sinh boat v|t chit, boat dong vlt chit vl cac quan he
vlt chit xa hoi giuta ngildi vdi ngildi. N6 con tao stf liln ket
gifla chu nghia duy vat hien chdng va chu nghia duy vlt
lich sik thanh mot he thong ly luan thong nhit, g6p phin
tao nen nen tang ly luan khoa hoc cho vile phan tich mot
each duy vlt hien chiing cac vin de cua chu nghia duy vlt
lich sik, trUdc het la cac vIn de vl sil vIn dgng vl phat
triln cua phildng thiic san xult vlt chit, ve moi quan he
gida ton tai xa hoi vl y thiic xa h6i, ve moi quan he giiia
quy lult khach quan cua lich set vl boat dong c6 y thiic
cua con ngiidi...
d)Phiicfng thac ton tai cua vat ch§it

Phudng thiic ton tai cua vlt chit tiic II each thiic ton
tai v| hinh thiic ton tai cua vlt chit. Chu nghia duy vlt
hien chutng khing dinh: VIn dong II each thiic ton tai,
dong thdi la hinh thiic ton tai cua vlt chit; khong gian,
thdi gian II hinh thiic ton tai cua vlt chit.
133
* V$n dong
Sil ton tai cua the gidi vat chat het sttc phong phu
phiie tap. V6i t\t each la mot khai niem triet hoc, v$n
ddng theo nghia chung nhat la mgi svl Men doi noi cbung.
Ph. Angghen vi^t: "Van dong, hieu theo nghia chung nha't, -
ttic dutdc hilu la mot phuong thiJc ton tai cua vat cha't, la
mot thuoc tfnh c6 hdu cua vat cha't, - thi bao gom ta't ca
moi STl thay doi va moi qua trinh diin ra trong vu tru, ke
tii sij£ thay doi vi trf ddn gian cho da'n tii duy"'.
- Van dong la phiidng thdc ton tai cua vat chat
Tnfdc het, van dong la thuoc tinh co hdu cua vat cha't.
Khong & dau va d ndi nao lai c6 th^ c6 vat cha't khong van
d6ng. Sii ton tai cua vat cha't la t6n tai bang each van dong,
tdc la vat cha't du6i cac dang thdc cua no luon luon trong
qua trinh bien doi khong ngitag. Cac dang ton tai cu the
cua vat cha't khong the khong c6 thuoc ti'nh van dong. The
gidi vat cha't, td nhQng thien the khong l6 da'n nhiing hat cd
ban v6 cung nhd, tut gidi v6 cd den gidi hflu cd, tcf hien tudng
tu nhien dd'n hien tUdng xa hoi, ta't ca deu d trang thai
khong ngtoig van dong, bien doi. Sd di nhu vay la vi, ba't cd
su vat, hien tifdng nao cung la mot the thong nha't cd ke't
ca'u nha't dinh gida cac nhan to, cac khuynh hifdng, cac bo
phan khac nhau, doi lap nhau. Trong he thong a'y, chiing
luon tac dong, anh hitdng lan nhau va chinh sd anh hudng,
tac dong qua lai lan nhau a'y gay ra sd bien doi ndi chung.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p. Sdd, t.20, tr.519.
134
tfjtc la van dong. Nhif the, vfin dong cua vfit ch&'t la th than
vaai dong va mang tinh pho bien.
V^t chat chi c6 the ton tai bSng each vlin dong va
thong qua van dong ma bieu hien sU ton tai cua n6 v6i cac
hinh dang phong phii, muon ve, v6 tan. Do do, con ngudi
chi nhhn thdc dudc sau she sU vat, hien tUdng bang each
xem xet chiing trong qua trinh van dong. Nhan thdc sU
vhn dong cua mot sU vat, mot hien tiidng chinh la nh^
thdc ban than sU vat, hien tUdng do. Nhiem vu cua moi
khoa hoc, suy den cung va xet ve thUc chh't la nghien cdu
sU van dong cua vat chat trong cac pham vi, llnh vUc,
trinh do, ket cau khac nhau. Ph. Angghen khang dinh:
"Cac hinh thdc va cac dang khac nhau cua vht chat chi c6
the nhan thrtc dUdc thong qua vhn dong; thuoc tinh cua
vht the chi hoc 16 qua van dong; ve mot vat the khong vhn
dong thi khong c6 gi ma noi ca"\
Chu nghia duy tam va ton giao cho ring, c6 vhn dong
ma khong c6 vat chat, tijfc la c6 lUc lUdng phi vht chh't vhn
dong ben ngoai the' gidi vat chat. Mot so' nha duy tam con
vien dSn ca nhQng thanh tUu cua khoa hoc hien dai d6
minh chotng cho quan diem cua chu nghia duy nSng ra ddi
trf the ky XIX. Ho giai thich moi quan he phu thuoc lln
nhau gifla khoi lUdng va nang lUdng thanh sU bieh doi cua
khoi lUdng thanh nang lUdng phi v^t chit. V.I. Lenin cho
ring, quan niem tren day cua cac nha triet hoc duy tam
135
chang qua chi la "thut dung thuat ngfl "mdi" de nguy trang
cho nhQng sai I^m cu ve nhan thdc Iu$n"'.
van dong la thuoc ti'nh co" hfiu va la phuftJng thdc ton
tai cua vat cha't; do do, no ton tai vinh viln, khong the tao
ra va khong hi tieu di§t. Quan niem ve tmh khong the tao
ra va khong hi tieu diet cua van dong da duqc cac nha
khoa hoc t\i nhien chiing minh bang quy luat bao toan va
chuyin hoa nang Iddng. Theo quy luat nay, van dong cua
vat cha't diidc bao toan ca ve so Iddng va cha't Iddng. Bao
toan ve Ixldng cua van dong c6 nghia la tong so' van dong
cua vu tru la khong thay doi, lUdng van dong cua sU vat
nay ma't di thi cung ngang bang Ittdng van dong cua cac sd
vat khac nhan dddc. Bao toan ve cha't cua van dong la bao
toan cac hinh thdc van dong va bao toan kha nang chuyen
hoa cua cac hinh thdc van dong. Mot hinh thdc van dong
cu the thi c6 the mat di dd chuyen hoa thanh hinh thdc
van dong khac, con van dong n6i chung ton tai vinh vien
gin lien vdi ban than vat cha't.
- NhSng hinh thvlc van dong ccf ban cua v&t cha't
Hinh thdc van dong cua vat cha't rit da dang, dddc
bieu hien ra vdi cac quy mo, trinh do va tmh cha't het sdc
khac nhau. Viec kham pha va phan chia cac hinh thdc van
dong cua vat cha't dien ra cung vdi sU phat trien nhan
thdc cua con ngudi. Dda vao nhiing thanh tUu khoa hoc
cua thdi dai minh. Ph. Angghen da chia van ddng cua
1. V.I. Lenin: Toin t^p, Sdd. t.l8, tr.334.
136
vat chat thanh nam hinh thiie cd ban: ed hoc, vat ly, hoa
hoc, sinh hoc va xa hoi. "Van dong trong khong gian vu
tru, van dong cd hoc cua cac vat the titdng doi nho tren
mot thien the rieng biet, chan dong phan tct dildi hinh
thiic nhiet, dong dien, dong tij( pho, phan giai va hdp cha't
hoa hoc, sU song hxJu cd cho den cai san ph^m cao nhSft
cua no la tU duy'".
Thong qua cac hinh thijtc cd ban cua van dong cho
tha'y, vat cha't ton tai hien hutu dudi dang la mot doi tUdng
cd hoc, hay vat ly, hoa hoc, sinh hoc hoSc xa hoi. Chinh vi
vay, van dong noi chung la mot hinh thiic ton tad cua vat
chat. Cd sd cua su phan chia do diia tren cac nguyen t^c:
cac hinh thiic van dong phai tiidng ling v6i trinh do nha't
dinh cua to chiic vat chat; cac hinh thiic van dong c6 moi
hen he phat sinh, nghia la hinh thiic van dong cao nay
sinh tren cd sd cua nhiing hinh thiic van dong tha'p va bao
ham hinh thiic van dong thap; Mnh thiic van dong cao
khac ve cha't so v6i hinh thiic van dong tha'p va khong thi
quy ve hinh thiic van dong tha'p. Viec phan chia cac hinh
thiic van dong cd ban c6 y nghia quan trong doi v6i vi§c
phan chia doi tiidng va xac dinh moi quan hd giiia cac
nganh khoa hoc, dong thdi cung cho phep vach ra cac
nguyen ly dac trUng cho sil tUdng quan giiia cac hinh thiic
van dong cua vat chat. Trong tUdng lai, khoa hoc hien dm
CO the se phat hien ra nhiing trinh do to chiic vat ch^t
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t&p, Sdd, t.20, tr.833.
137
mdi, va do do, cung c6 the tim ra nhiing hinh thiic van
dong mdi, cho nen c6 the va can phai phat trien, bo sung
cho STJt phan loai noi tr§n cua Ph. Angghen, mac du nhiing
nguyen tac can ban cua sU phan loai do vln giii nguyen
gia tri.
Cac hinh thdc van dong ton tai trong mo'i lien he
khdng the tach rcJi nhau. Giiia hai hinh thdc van dong cao
va th§Cp CO thi c6 hinh thiJtc van dong trung gian, do la
nhubig mat khau chuyen tiep trong qua trinh chuyen hoa
lan nhau cua cac hinh thutc van dong. Tuy nhien, nhflng
ket ca'u vat chat dac thu bao gid cung dUOc dac trUng bdi
mot hinh thctc van dong cd ban nha't dinh va khi do cac
lunh thdc van dong khac chi ton tai nhu nhiing nhan to',
nhutng v$ tinh cua hinh thdc van dong cd ban. Vi vay, viia
phai thay mo'i lien h$ giiia cac hinh thdc van dong, vcfa
phai phan biet sU khac nhau ve chat cua chung.
Cac nha triet hoc duy vat the ky XVII va XVIII, do
quan nidm sieu hinh, da quy moi hinh thdc van dong
thanh mot hinh thdc duy nhai; la van dong cd hoc. Ho coi
hoat dong cua gidi tu nhien va cua ca con ngudi khong ^
khac hdn la hoat dong cua mot c6 may. Vide quy hinh thdc
van dong phdc tap thanh hinh thdc van dong gian ddn
dUdc goi la chu nghia cd gidi. Quan niem sai l^m cua chu
nghia cd gidi la nguydn nhan dan den be tac trong vide 1;^
giai nhfing bie'n ddi cua the gidi sinh vat va xa hoi.
Den gida the ky XIX, nhutng ngUdi theo chu nghia
Dacu5m xa hoi, mot bie'n tudng cua chu nghia cd gidi, lai
138
quy van dong xa hoi thanh van dong sinh hoc, coi con
ngifdi nhn la mot sinh vat thu^n tiiy. Ho oho rang, sil ton
tai, phat trien cua xa hoi la qua trinh chon loo til nhien,
trong do con ngildi can xe, tieu diet l&n nhau de sinh ton,
ke nao manh, thich ilng dilcfc thi ton tai, ngildc l£U se hi
tieu diet. R6 rang, thuyet tien hoa cua Darwin ODacujm)la
mot khoa hoc chan chinh; con chu nghia Dacuyn xa hoi la
sai ll,m, bia dat vi no ha con ngildi xuo'ng hang con vat. Sil
ra ddi cua chu nghIa Dacuyn xa hoi c6 nguon goc nh^
thilc, nhilng chu yeu la do nguyen nhan giai ca'p. No la cd
s6 ly luan cho sil ap dat trat til til ban, bien ho cho chinh
sach xam lildc cua chu nghIa de qudc. V.I. Lenin cho ring,
dila vao nhutng khai niem nhu "da'u tranh sinh ton","dong
hoa", "di hoa" thi se khong hieu gi ve khoa hoc xa hoi, va
do do khong the dan nhan hieu "sinh vat hoc" len nhOng
hien tildng xa hoi nhu khung hoang kinh te, each m^g xa
hoi va da'u tranh giai ca'p. Bdi vay, nghien cilu sil tho'ng
nha't va khac nhau cua cac hinh thilc van d6ng cua vat
cha't Vila la van de c6 y nghIa phUdng phap luan quan
trong, dong thdi la van de c6 y nghia thilc tiln sau sic,
giijp chiing ta de phong va khlc phuc nhQng sai llm trong
nghien ciiu khoa hoc va thilc tiln xa hoi.
- V$n dong va ddng im
Sil van dong khong ngrftig cua vat chat khong nhfing
khong loai tril ma trai lai con bao ham trong do sil dijtng
im tUdng do'i.
Theo quan diem cua chu nghIa duy vat biln chiing,
diing im la trang thai on dinh ve chit cua sil vat, hien tUdng
139
trong nh\ing mo'i quan he va dieu kien cu the, la hinh thdc
bieu hien sU ton tai thUc sil cua cac sn v§t, hien titdng
la &ii\i kien cho sn v^n dong chuyen hoa cua vat chat.
Nhvf vay, diing im chi c6 tmh tarn thdi, chi xay ra trong
mot mo'i quan he nh&'t dinh chii khong phai trong mpi moi
quan he cung mot thcJi diem, chi xay ra v6i mot hinh thdc
van dong nao do, 5 m6t liic nao do, chd khong phai cung
mot liic doi v6i mpi hinh thiic van dong. Hdn nuta, diing im
chi la sil bieu hien cua mot trang thai van dong - van dong
trong thang bang, trong sii on dinh tUdng do'i. N6i each
khac, ddng im la mot dang cua van dong, trong do sU vat
chua thay doi can ban ve cha't, no con la no chii chiia
chuyen hoa thanh cai khac.
Van dong ca biet c6 xu hudng hinh thanh, duy tri sii
ton tai on dinh cua m6t sd vat, hien tUdng nao do. Nhiing,
van dong noi chung, tiic la sU tac dong qua lai cua v6 so'
cac sU vat, hien tUdng, lai lam cho ta't ca cac sU vat, hien
tUdng khong ngiing bieh doi, cho nen ddng im chi tUdng
do'i, tam thdi. Ph. Angghen viet: "van dong rieng biet c6 xu
hu6ng chuyen thanh can bang, van dong toan bp lai pha
hoai SU can bang rieng biet'".
Mac dd mang tinh chat tUdng doi tam thdi, nhung
dUng im lai chdng thUc" cho hinh thUc ton tai thiJc sjJ caa
vAt chat, la dieu kien cho sU van dong chuyen hoa cua vat
cha't. Khdng c6 ddng im thi khong c6 sU on dinh cua sU vat
1. C. Mac va Ph. Angghen; Toan t^p, Sdd, t.20, tr.740.
140
va con ngudi cung khong bao gicJ nh&n th\3tc dvfdc chiing.
Khong CO dvtng im thi sii vat, hien tvfdng cung khong the
thilc hien dutdc su van dong chuyen hoa tiep theo. Van
dong va diing im tao nen siJ thong nh§ft bien chrtng cua
cac mat do'i lap trong sU phat sinh, ton tai va phat trien
cua moi s\l vat, hien tUdng, nhUng vim dong la tuyet doi,
con ddng im la tUdng do'i.
Su vat, hien tUdng khac nhau, hoac cung mot sU vkt,
hien tUdng nhUng trong cac mo'i quan he khac nhau, cl
cac dieu kien khac nhau, thi dUng im cung khac nhau.
Vi du: dUng im cua mot nguyen tut se khac dutng im cua
mot hinh thai kinh te - xa hoi; dutng im cua mot xa hoi ve
mat chinh tri se khac dUng im ve mat kinh te... Vi v&y,
v&'n de khong chi 6 cho khSng dinh tinh tuyet doi cua vfin
dong va tinh tUdng doi cua dUng im ma phai nghien cutu
sU van dong va diing im cua sU vat, hien tutdng vdi quan
diem lich sut, cu the.
Quan niem cua phep bien chiing duy v|lt ve v|in dong
cua vat chat doi hoi phai quan triet quan diem van dong
vko nh&n thUc va thuc tiin. Quan diem v&n dong doi hoi
phai xem xet, danh gia sii vat, hi§n tUdng trong qua tnnh
van dong, dong thdi khi tien hanh cai tao sii vat, hien tUdng
phai thong qua nhCtng hinh thUc van dong vo'n c6, ddc
trutng cua chiing. Nhan thUc cac hinh thUc van dong cua
vat cha't thUc cha't la nhan thUc ban than th§'gidi vat chat.
* Khong gian va thai gian
DUa tren nhUng thanh tUu cua khoa hoc va thilc
tiln, chu nghia duy vat bien chiing da khUng dinh tinh
141
khach quan cua khong gian va thcJi gian, xem khong gian
va thdi gian la hinh thiic ton tai cua vat cha't van dong;
trong do, khong gian la hinh thtic ton tai cua vat chat xet
ve mat quang tinh, sU cung ton tai, trat tu, ket ca'u va sii
tac dong lin nhau. Thdi gian la hinh thdc ton tai cua vat
chat van dong xet v^ mat do dai diin bieh, sU ke tiep cua
cac qua trinh.
Khong gian va thdi gian la nhiJng hinh thiSc ton tai
cua vat cha't van dong, dudc con ngiidi khai quat khi nhan
thtic th^ gidi. Khong c6 khong gian va thcJi gian thuan tdy
tach rdi vat chSit van dong. V.I. Lenin viet: "Trong the'gidi,
khong c6 gi ngoai vat cha't dang van dong va vat cha't dang
van dong khong th^ van dong d dau ngoai khong gian va
thdi gian"^
Khong gian va thdi gian la hai thugc tmh, hai hinh
tht^c ton tai khac nhau cua vat chat van dong, nhdng chiing
khong tach rdi nhau. Khong c6 sii vat, hien tUdng nao ton
tai trong khong gian ma lai khong c6 mot qua tiinh diin
bie'n cua no. Cung khong the c6 sU vat, hien tUdng nao c6
thdi gian ton tai ma lai khong c6 quang tinh, ket ca'u nha't
dinh. Tinh cha't cua khong gian va sil bie'n doi cua no bao
gid cung gan hin vdi tinh chat va sii bie'n doi cua thdi gian
va ngUdc lai. Do dd, ve thuc chat khong gian va thdi gian la
mot the thong nha't khong gian - thdi gian. Vat cha't c6 ba
chiiu khong gian va mot chieu thdi gian.
1. V.I. Lenin: To^n t$p, Sdd, t.l8, tr.209-210.
142
Stf phat trien cua triet hoc va khoa hoc da bac bo quan
niem sai lam cua Newton ve mot khong gian, thdi gian
thuan tiiy, dong nhat. Dac biet, nhiing he qua nit ra ttf
thuyet tiidng doi cua Albert Einstein da chijtng minh rang
khong gian, thdi gian c6 tinh kha bien, phu thuoc vao to'c
do, khoi lUdng, trifdng hap dan cua cac doi trfdng v&t ch&'t
va cac qua trinh vat chat khac nhau. Do v&y, v|it chSft v&n
dong quy dinh khong gian, thdi gian chd khong phai
khong gian la cai "thung rong", cai "khung crtng" b^'t bien
chda day vat chat ben trong nhit quan niem cua nhiJng
ngUdi may moc, sieu hinh.
Khong gian v^ thdi gian cua vat cha't noi chung la v6
tan, xet ve ca pham vi lan tinh chS^t. Khoa hoc hien dai da
chdng minh ring trong the gidi khong d dau c6 t|n ciing
ve khong gian, cung nhii khong d dSu c6 ngctog dong,
khdng bien doi hoac khong c6 sU tiep noi cua cac qua
trinh. Khong gian va thdi gian cua mot set v&t, hidn tifdng
cu the la c6 tan cung va hQu han.
Quan niem dung din va khoa hoc tren dSy cua chu
nghia duy v^t bien chtitng ve khong gian va thdi gian da
bac bo quan nidm cua chu nghia duy tam chu quan coi
khong gian va thdi gian la hinh thiic trUc quan tidn
nghidm, la sU sip xep cac cam giac mî con ngUdi thu dUdc
theo mot trftt tut nhat dinh (quan niem cua Kant), hoac chi
1^ he thong lien ket chat che cua nhiing chudi cam giac, do
con ngUdi sinh ra (quan niem cua E. Mach). Khi phan tich
thuc chit cua nhiing quan nidm nay, V.I. Lenin cho rang:
143
"Do la mot dieu v6 1;^ duy tam ro ret nay sinh ra mot each
ta't nhi§n trf hoc thuyet noi ring vat the la nhutng phtJtc
hdp cam giac"^
Quan niem cua chu nghia duy vat bien chdng ve
khong gian va thdi gian la cd sd ly luan khoa hoc de dau
tranh chdhg lai quan niem duy tam, sieu hinh tach rdi
khong gian va thdi gian v6i vM chat v^n dong. Quan
niem do doi hoi phai quan triet nguyen tic phUdng phap
luan vi tfnh lich srt - cu the trong nhan thdc va boat
dong thilc tiin.
d) Tfnh thong nhat v$t chat cua the'gidi

* Ton tai cua the gidi la tien de cho sd thong nhd't cua
thS'gidi
Trong quan niem ve sU thong nha't cua the gidi phai
la'y vide thifa nhan sU ton tai cua no lam tien de. Khong
thtta nhan s\i ton tai cua the'gidi thi khong the ndi tdi viec
nhan thdc the gidi.
Trong viec nhan thdc the gidi, va'n de dau tien nay
sinh doi vdi tu duy triet hoc la: The gidi quanh ta c6 thdc
hay chi la san pham thuin tuy cua td duy con ngUdi? Hdn
nuta, moi sd vat, hien tddng ma ta da biet dddc khong phai
la vinh vidn, vay c6 the noi tdi sd ton tai cua chung va suy
rong ra c6 thI ndi vl sd ton tai cua the gidi hay khong?
Neu khang dinh la c6, thi ton tai la gi?
1. V.I. Lenin: To^n t$p, Sdd, t.l8, tr.212.
144
Theo nghia chung nhat, ton tai la pham tru dung de
chi tmh CO thuc cua the'gidi xung quanh con ngifdi. Khang
dinh sU ton tai la gat bo nhflng nghi ngcf ve tmh khong
thUc, sU hil v6, tdc la gat bo sU "khong ton tai".
Su ton tai cua the gi6i la het sdc phong phii ve dang,
loai. Co ton tai vat chat va ton tai tinh th^n. Co ton tai
khach quan va ton tai chu quan. Co ton tai cua tU nhien
va ton tai cua xa hoi... NhUng quy luat phat trien cua lich
sc{ tu tudng triet hoc vCfa cho ph6p lai vxia doi hoi con
ngudi khong the dcfng lai d viec kh&ng dinh hay phu dinh
ton tai noi chung, ma phai di den quan niem ve ban chSft
cua ton tai. Theo do, hinh thanh hai trudng phai doi l&p
nhau trong viec giai quyet van de nay. Chu nghTa duy vat
hieu sd ton tai cua the gidi nhu mot chinh the ma ban
chat cua no la vat chat. Trai lai, cac nha triet hoc duy tam
khang dinh chi c6 the gidi tinh than mdi ton tai nen ban
cha't cua ton tai cung la tinh than.
Dung la the gidi quanh ta ton tai, nhUng hinh thdc ton
tai cua the gidi la het sdc da dang. Vi the, ton tai cua th§'
gidi la tien de cho sU thong nha't cua th§' gidi. Song, tinh
thong nhat cua the gidi khong phai d sU ton tai cua no. Sd
khac nhau ve nguyen tSc gida quan niem duy vSt va quan
niem duy tam khong phai d viec c6 thda nh^n hay khong
thda nh^n tinh thong nha't cua thd' gidi, m^ 1^ d cho chu
nglua duy vat cho rang, cd sd cua sd thong nh&'t cua the
gidi la d tmh vat cha't cua no.
145
* The'gidi thong nhat d tmh vat chat
Can cii vao ddi song thilc tiln va siJ phat trien lau dai
cua tri§'t hoc va khoa hoc, chu nghla duy vat bien chdng
khang dinh ban chiCt cua the' gidi la vat chat, the gidi
thong nhd't d tmh v$t chd't. Dieu do duoc the hien 6 nhutng
dilm CO ban sau day:
- Chi mot the gidi duy nhat va thong nhat la the gidi
vat chat. The gidi vat ch^t ton tai khach quan, c6 trudc
va doc lap vdi y thdc con ngudi, dvfdc y thdc con ngiidi
phan anh.
- Moi bo phan cua the gidi c6 moi quan he vat cha't
thong nhat vdi nhau, bieu hien d cho chung deu la nhdng
dang cu thi cua vat cha't, la san pham cua vat cha't, cung
chiu su chi phoi cua nhQng quy luat khach quan, pho bien
cua tha'gidi vat chat.
- The'gidi vat chat khong do ai sinh ra va cung khdng
til mat di, ton tai vinh vien, v6 han va v6 tan. Trong thd'
gidi, cac sU vat, hien tUOng luon luon van dong, bien doi
khong ngCCng va chuyen hda lan nhau, la nguon go'c,
nguyen nhan va k§'t qua cua nhau, ve thUc cha't, deu la
nhiing qua trinh vat cha't.
Quan niem tren day cua chu nghia duy vat bien
chdng da diiOc cu6c song hidn thUc cua con ngudi va toan
bo sU phat trien cua khoa hoc xac dinh. Con ngUdi khong
the bang y thdc cua minh san sinh ra duoc cac do'i tUOng
vat chat, ma chi cd the cai bien the gidi vat cha't tren cd
sd nam viJng nhdng thuoc tmh khach quan vo'n c6 cua
146
cac dang vat chat va nhflng quy lu^t v^n dong cua the
gidi vat chat.
V6i sii phat trien cua thien vSn hoc, quang pho hoc, vu
tru hoc, ngUdi ta khang dinh rling: Khong he c6 mot thd'
gidi sieu nhien nao ngoai trai dat. Hoa hoc hien dai da
chdng minh r^ng, gidi hu£u cd khong c6 ban ch&'t than bi,
tach biet vdi gidi v6 cd ma dUdc c&'u tao ttf nhflng thînh
phin v6 cd, phat trien tii gidi v6 cd; sU khac nhau giuta
chung chl d ket cau va trinh do to chiitc, giiia chiing cd th§
va tat yeu chuyen hoa sang nhau trong nhuCng dieu kien
nhift dinh theo quy luat khach quan cua the gidi v&t chSTt.
Sh phat trien cua sinh vat hoc, trf nhntng phat hien ve
te bao, tien hoa luan cua Darwin cho den ly thuyd't ve gen,
ve cac phan tu ADN va ARN da cho chiing ta biet chSc
chan rang thuc vat, dong vat, cd the con ngUdi deu c6
thanh phan v6 cd, c6 cau triic va phan hoa te bao nhU
nhau, CO cung cd ca'u di truyen sU song, la cac bac thang
trong qua trinh tieh hoa cua the gidi vat cha't. Dieu dd
chiing to sU phong phii cua the gidi khong dong nghia vdi
tong so cac bieh c6 ngau nhien, khong phai la sii bay ra
Ion xon cua cac sU vat, hien tUdng, khong phai la sii sang
tao ra mot each tuy tien cua mot liJc liidng sieu nhidn nao
ma la mot chinh the thong nh^t, trong dd cac sii vat, hien
tildng ludn cd mo'i lien he ta't yd'u vdi nhau, la dieu kidn
ton tai cho nhau, luon dudc sinh ra, phat trien va ma't di
theo mot logich nha't dinh, theo nhCing quy luat khach
quan von cd cua the gidi vat cha't.
147
Sil phat tri^n cua dinh lu§t bao toan va chuyen h6a
nang laidng cung nhif cac quy luat ve vat chat van dong
dû chctng mmh rllng, v&t ch&'t khong tii nhien sinh ra va
khong mat di, ma luon chuyen hoa tif dang nay sang dang
khac. NhQng thanh tilu m6i nhat ve thien van hoc, cO hoc
liidng til, thuyet tildng doi cung vdi sil phat hien ra hat va
tnldng, hat va phan hat, cung nhu khoa hoc thilc nghiem
da tao ra dildc cac phan nguyen tct, giai ma dudc ban do
gen ngildi... cang cho chiing ta thay ro khong c6 the gidi
phi v^t chat, khong c6 gidi han cuoi cung cua vat chat noi
chung ca ve quy mo, tinh chat, ket cau va thuoc tinh.
Cung vdi sil phat trien cua khoa hoc va thUc tien, con
ngildi ngay cang phat hien ra nhieu mSt khau trung gian
trong sdi day chuyen vdn dong v6 tan cua vat chat, va
chi'nh di§u a'y cho phep chiing ta khang dinh tinh lien tuc,
thong nhlft cua cac qua trinh, cac trinh do phat trien t^
thap den cao cua v&t chat. Khong c6 bat cli sil vdt, hien
tildng nao hil v6 hay sinh ra ttf hu v6 ma chi c6 cac sil
vat, hien tUdng vat cha't c6 nguon g6c vat cha't.
Xa hoi loai ngudi suy cho cung cung la ca'p do dac biet
cua to chtic vat cha't va la cap do cao nha't cua ca'u triic
vat cha't. Trong xa hoi do, tuy nhan to' hoat dong la
nhiing con ngUdi c6 y thilc, song khong lam mat di tinh
vat chat, khach quan cua ddi song xa hoi, cua cac quan
he vat cha't xa hoi. Xa hoi cung la mot bo phan cua thd'
gidi vat cha't, CO ndn tang vat cha't, c6 ket ca'u va quy luat
van dong khach quan khong le thu6c vao y thtitc cua chinh
148
con ngUdi. NhOtng quan he vat cha't xa hoi ton tai khach
quan, nhitng lai la ket qua cua hoat dong thilc tiin cua
con ngiidi. Con ngudi c6 vai tro nang dong, sang tao to 16n
trong the gidi vat chat, chii hoan toan khong he blTt lilc
triidc no.
Nhif v^y, the gidi bao gom ca tvl nhien va xa hoi, ve ban
chSTt la vat chat, thong nhat d tinh v&t ch^Tt. Ph. Angghen
ket luan: "Tinh thong nhat thhc sh cua the gidi la d tinh
vat cha't cua no, va tinh vat cha't nay dUdc chdng minh
khong phai bang vai ba Idi le kheo leo cua ke lam tro ao
thuat, ma bang mot sU phat trien lau dai va khd khan cua
triet hoc va khoa hoc tu nhien"\
2. Nguon goc, ban chat va ket can cua y thufc

Y thiic la mot trong hai pham tru cd ban dUdc cac
trUdng phai triet hoc quan tarn nghien cdu, nhUng tuy theo
each ly giai khac nhau ma c6 nhutng quan niem rat khac
nhau, la cd sd de hinh thanh cac trUdng phai triet hoc khac
nhau, hai dUdng 16l cd ban doi lap nhau la chu nghia duy
vat va chu nghia duy tam. Diing viing tren lap trhdng cua
chu nghia duy vat bien chtitng, khai quat nhOng thanh tiiu
mdi nha't cua khoa hoc tU nhien va bam sat thUc tiln xa
hoi, triet hoc Mac - Lenin da gdp ph^n lam sang to vah de y
thdc, moi quan he gida vat chat va y thdc.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tSp, Sdd, t.20, tr.67.
149
a)NguSn gdc cuaf thUc
* Quan diem cua chu nghia duy tarn
Khi ly giai nguon goc ra deli cua y thute, cac nha triet
hoc duy tarn cho r&ng, y thtJc la nguyen the dau tien, ton
tM vinh viln, la nguyen nhan sinh thanh, chi pho'i set ton
tai, bien doi cua toan bo the gidi vat chat. Chu nghIa duy
tarn khach quan v6i nhdng dai bieu tieu bleu nhut Plato,
Hegel da tuy§t doi hoa vai tro cua ly tmh, khang dinh the
gidi "y niem", hay "y niem tuyet doi" la ban the, sinh ra
toan bo th^ gidi hien thetc. Y thetc cua con ngifdi chi la siJ
"hoi tudng" "y niem", hay "tii y thetc" lai "y niem tuyet
doi". Con chu nghia duy tam chu quan vdi nhiing dai biû
nhu G. Berkeley(G. Bdccdh), E. Mach lai tuyet ddi hda vai
tro cua cam giac, coi cam giac la ton tai duy nhat, "tien
thien", san sinh ra thd'gidi vglt ch^t. If thetc cua con ngetdi
la do cam giac sinh ra, nhung cam giac theo quan ni§m
cua ho khong phai la sU phan anh the gidi khach quan ma
chi la cai von c6 cua moi ca nhUn ton tai tach rdi, biet l|ip
vdi the gidi ben ngom. D6 1& nhiing quan niem het setc
phien dien, sai 1dm cua chu nghia duy tam, cd sd ly luan
cua tdn giao.
Quan diem cua chu nghia duy vat sieu hinh
Doi Idp vdi cac quan niem cua chu nghia duy tam, cac
nha duy v&t sieu hinh phu nhSn tinh chdt sieu tet nhien
cua y thtic, tinh thdn. Ho xudt phat tei the gidi hidn thetc
dl ly giai nguon gcTc cua y thtic. Tuy nhien, do trinh do
150
phat trien khoa hoc cua thdi dai do con nhieu han che va
bi phiJdng phap sieu hinh chi phoi nen nhflng quan niem
vl y thdc con mSc nhieu sal lam.
Cac nha duy vat sieu hinh da dong nhft't ^ thdc v6i v&t
ch^t. Ho coi y thdc cung chi la mot dang v&t ch&'t dSc biet, do
vat chat san sinh ra. ChSng h^,tcC thdi cd dm, Democritos
quan niem y thdc la do nhCfng nguyen td die biet (hinh
clu, nhe, linh dong) lien ket v6i nhau tao thanh. Cac nhd
duy vat tdm thutdng the ky XVIII (Can Vogt (Phogtd),
Jacob Moleschott (Moletsot), Ludwing Buchne (Buykhdne...),
lai cho rang: "Oc tiet ra y thdc nhu gan tiet ra mat".
Mot so' nha duy vat khac thuoc phai "Vat hoat luan"
(J.B. Robinet, E. Hechken, Diderot) lai quan niem 5^ thdc
la thuoc tmh phd bien cua moi dang vat chat - tfif gidi v6
sinh den gidi hutu sinh, ma cao nha't la con ngudi. Theo ho,
c6 chang sU khac nhau gida cac gidhg, loai chi la d ca'p dd
bieu hien ra bd ngodi bang ngon ngQ hay khong ma thoi.
Nha tridt hoc Phap Diderot cho rang: cam giac la ddc tinh
chung cua vat cha't, hay la san phdm cua tinh to chtic cua
vat cha't\
Nhdng sai 1dm, han chd'cua chu nghia duy tdm va chu
nghia duy vdt sieu hinh trong quan nidm ve f thdc da
dUdc cac giai cap bdc lot, thong tri tridt dd Idi drmg, la'y dd
lam cd sd 1^ ludn, cdng cu dl no dich tinh th^n quln chiing
lao dong.
1. Xem V.I. Lenin; Toan t$p, Sdd,t.l8, tr.32.
151
* Quan diem cua chu nghia duy vat bien cbdng
Trong khi phe phan chu nghia duy tarn khach quan
cho ring "y niem" c6 trUdc, sang tao ra the gidi, C. Mac
dong thdi khang dinh quan diem duy vat bien chtifng ve y
thdc: "y niem chang qua chi la vat chat diidc dem chuyen
vao trong diu 6c con ngUdi va dUdc cai bien di d trong d6"\
Dria tren nhdng thanh tUu mdi cua khoa hoc tu nhien,
nhit la sinh ly hoc - thin kinh hien dai, cac nha kinh dien
cua chu nghia Mac - Lenin khang dinh ring, xet ve nguon
goc tu nhien, y thdc chi la thuoc tinh cua vat chit; nhung
khong phai cua moi dang vit chat, ma la thuoc tinh cua
mot dang vlit chat song c6 to chdc cao nhit la bo 6c ngudi.
B6 6c ngudi la khi quan vat chat cua y thdc. Y thtic la chcfc
nang cua b5 6c ngudi. Moi quan he gida ho 6c ngudi boat
dong binh thudng va y thdc khong the tach rdi bo 6c. Tit
ca nhiJng quan niem tach rdi hoac dong nhit y thiic vdi 6c
ngUdi diu din den quan diem duy tam, thin hi hoac duy
vat tim thudng. Y thdc la chic nang cua bo 6c ngUdi boat
dong binh thudng. Sinh 1;^ va y thdc li hai mat cua mot
qua trinh - qua trinh sinh ly thin kinh trong bo 6c ngUdi
mang noi dung thdc, cung giohg nhu tin hiiu vat chit
mang noi dung thdng tin.
Trai dit binh thanh trai qua qua trinh tien boa lau
dai din den su xui't hien con ngUdi. Do cung la lich set
phat trien nang luc phan anh cua the gidi vit chit tit thip
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd,t.23, tr.35.
152
den cao va cao nhat la trinh do phan anh - y thdc. Phan
anh la thuoc tmh pho bien cua moi dang vSit chat, dildc
bieu hien trong sU lien he, tac dong qua lai giiia cao doi
tUdng v^t chat v6i nhau. Do la sU tm tao nhutng dac diem
cua mot he thong vat chat nay 6 mot he thong vat chat
khac trong qua trinh tac dong qua lai cua chiing. Su phan
anh phu thuoc vao vat tac dong va vit nh&n tac dong;
dong thdi luon mang noi dung thong tin cua v$t tac dong.
Cac ket c^'u vat chat cang phat trien, hoan thien thi nang
luc phan anh cua no cang cao. Nhutng dac trUng cd ban
vifa neu tren c6 gia tri khoa hoc, cung clTp cd sd de lam
sang to nguon go'c tU nhien cua y thdc.
Lich set tien hoa cua the gidi vat chat dong thdi la lich
set phat trien thuoc tinh phan anh cua vat chat. Gidi tii
nhien v6 sinh cd ket cSu vat chat ddn gian, do vay trinh do
phan anh dac trUng cua chung la phan anh v^t ly, hoa
hoc. Do la trinh do phan anh mang tinh thu dong, chha cd
sU dinh hufdng, liia chon. Gidi tU nhien hdu sinh ra ddi vdi
ket cau vat chat phijtc tap hdn, do do thuoc tinh phan anh
cung phat trien len mot trinh do mdi, khac ve chd't so vdi
gidi tU nhien v6 sinh. Do la trinh do phan anh sinh hoc
trong cac cd the song cd tinh dinh hhdng, Iha chon, giup
cho cac cd the song thich nghi vdi moi trhdng de ton tai.
Trinh do phan anh sinh hoc cua cac cd the song cung bao
gom nhieu hinh thdc cu the cao thap khac nhau tuy thuoc
vao mete do hoan thien, d&c diem cau true cua cac cd quan
chuyen trach lam chetc nang phan anh: d thuc v&t, la set
153
kich thfch; 6 dong vM c6 he th^n kinh, la siJ phan xa; d
dong v^t clTp cao c6 bo 6c, la tarn 1^.
Tam ly dong v|it la trinh do phan anh cao nhat cua
cac loai dong v^t, bao gom ca phan xa khong c6 dieu kien
va CO digu ki6n. Tuy nhien, tam ly dong vat chiia phai la
y thvtc, d6 v&n la trinh do phan anh mang tfnh ban
nang cua cac lorn ddng vat b&c cao, xuSt phat tvf nhu can
suih 1;^ til nhien, trilc tiep cua cd the dong v§t chi pho'i.
Mac du 3 mot so loai d6ng vlit bac cao, bil6c dau da c6 trf
khon, tri nh6, bi§'t "suy nghT' theo each rieng cua chung,
nhung theo Ph. Angghen, do chi la "cai tien stf" duy nhat
gdi y cho chung ta tim hieu "bo 6c c6 tu duy cua con
ngucii" da ra ddi nhu the nao.
Bo 6c ngudi c6 csfu true dac biet phat triln, rift tinh vi
va phdc tap, bao gom khoang 14 - 15 ty t6' bao thin kinh.
Srt phan khu cua nao bS va he thong day than kinh lien he
v6i cac giac quan dl thu nhan va xrt ly thong tin ttt the
gi6i khach quan vao nao bo, hinh thanh nhiing phan xa c6
dilu ki$n v^ khong c6 dieu kien, dieu khien cac hoat dong
cua cd thi trong quan hg v6i thi gidi ben ngom. Y thiic la
hinh thdc phan anh dac tnlng chi c6 3 con ngildi va la
hinh thdc phan anh cao nhlt cua thl gidi vgt chit. If thdc
II sil phan anh thl gidi hien thilc b3i b6 6c con ngudi. Nhu
vly, su xuitt hi$n con ngvtdi va hinh thanh bp 6c cua con
ngUdi c6 nang luc phan anh hien thtic khach quan Ik
nguSn gdc tii nhien cuaf thUc.
^ Tuy vly, sU ra ddi c6a ^ thdc khong phli chi c6 ngu6n
gdc tu nhign ma con do nguon glc xa hoi. Su phat triln
154
cua gi6i t\l nhien mdi tao ra ti^n de vit cha't c6 n^ng liic
phan anh, chi la nguon goc sau xa cua thdc. Hoat d6ng
thilc tiln cua loM ngUdi m6i la nguon goc tnic tiep quyet
dinh sU ra ddi cua y thdc. C. Mac va Ph. Angghen khang
dinh; "con ngudi cung c6 ca "y thdc" niia. Song do khong
phai la mot y thdc bam sinh sinh ra da la f thdc "thudn
tiiy"... Do do ngay tr* dû, y thdc da la mot san pham xa
hoi, va vin la nhu vfiy chtfng nao con ngvtdi con t6n tai"^
Sii hinh thanh, phat trien cua y thdc la mot qua trinh
thong nhat khong tach rdi gida nguon goc tu nhien vk
nguon goc xa hoi. Trong cac cong trinh nghien cdu khoa
hoc cua minh, C. Mac vk Ph. Angghen da nhieu l^n chi ro
rkng, y thotc khong nhSng c6 ngu6n goc til nhien ma con
CO nguon goc xa hoi va la mot hien tilOng mang ban chk't
xa hoi.
De ton tai, con ngildi phai tao ra nhOng vkt phkm d§
thda man nhu cû cua minh. Hoat dong lao dong sang tao
cua loai ngudi c6 nhieu y nghia dkc bi§t. Ph. Angghen da
chi r5 nhUng dong lUc xa hdi tnlc tid'p thiic dky sil ra ddi
cua y thilc: "Trildc h§'t la lao dong; sau lao ddng va dong
thdi vdi lao dong la ngon ngQ; do la hai sdc kich thfch chu
yeu da anh hildng den bo 6c cua con vilbn, 1km cho bo 6c
d6 din din biln chuyen thknh bo 6c con ngildi Thong
qua hoat ddng lao dong cai tao the' gidi khach quan mk
1. C. Mac vk Ph. Angghen: Tokn t$p, Sdd, t.3, tr.43.

2. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.20, tr.646.
155
con ngiicli da tctog bifdc nhan thdc dudc the gidi, c6 y thdc
ngay cang sau sic ve th§'gidi.
^ thdc hinh thanh khong phai la qua trinh con ngUdi
tiep nh^ thu dong cac tac dong tut the gidi khach quan vao
bo 6c cua minh, ma chu yeu tc( boat dong thuc tiln. Con
ngudi set dung cong cu lao dong tac dong vao do'i tUdng
hien thUc, bit chung phai hoc 16 thanh nhflng hien tUdng,
nhUng thuoc tinh, ket clu... nhat dinh va thong qua giac
quan, he th6n kinh tac dong vao bo 6c de con ngifdi phan
loai dudi dang thong tin, qua dd nh6n biet n6 ngay cang
sau sic. Ph. Angghdn da khang dinh: "Nhiing cung vdi sU
phat trien cua ban tay thi tctng budc m6t diu 6c cung phat
trien, y thdc xult hien, trUdc het la vl nhiing dieu kien cua
cac ket qua co Ich thiic tien va v6 sau,... la ve nhiing quy
luat tu nhien chi phoi cac ket qua c6 ich do'".
Trai qua qua trinh hoat dong thUc tiln lau dai, trong
nhiing dieu kien, hoan canh khac nhau, vdi nhieu loai do'i
tUdng khac nhau; cung vdi su phat trien cua tri thiic khoa
hoc, cac phUdng phap tu duy khoa hoc cung dan dUdc hinh
thanh, phat trien giiip nhan thiic ly tinh cua loai ngUdi
ngky cang sau sic. Nhdn thiic ly tinh phat trien lam cho y
thdc ngay cang trd nen nang dong, sang tao hdn. Y thiic
khong chi la su phan anh tai tao ma con chu ylu la sU
phan anh sang tao hien thuc khach quan. Thong qua
thUc tien nhiing sang tao trong tu duy dUdc con ngudi
1. C. Mac Ph. Angghen: Tokn t$p, Sdd,t.20, tr.476.
156
hien thiic hoa, cho ra d6i nhieu v^t pham chila c6 trong tii
nhien. Do la "gidi til nhien thd hai" in dam d&'u Sin cua ban
tay va khoi 6c con ngiidi.
La phnong thdc ton tai cd ban cua con ngifcJi, lao dong
mang tinh xa hoi da lam nay sinh nhu cau giao tiep, trao
dm kinh nghiem giCta cac thanh vien trong xa hoi. TiJf nhu
cau d6, bo may phat am, trung tam ngon ngCt trong bo 6c
con ngUdi dUdc hinh thanh va hoan thien dan. Ph. Angghen
viet: "Dem so sanh con ngu6i v6i cac lorn v^t, ngUdi ta se
tha'y ro ring ngon ngCl bit nguon tii lao dong va chng phat
trien v6i lao dong, do la each giai thich duy nhit dung ve
nguon goic cua ngon ngff'^
Ngon ngCt la he thong tin hieu vat chat mang noi dung
y thdc. Ngon ngut xuat hien trd thanh "v6 vat chit" cua tii
duy; la hien thUc trUc tiep cua y thvtc; la phddng thdc de y
thdc ton tai v6i tu each la san phim xa hoi - lich sii. Chng
v6i lao dong, ngon ngCt c6 vai tro to 16n do'i v6i sii ton tai
va phat trien cua y thdc. Ngon ngQ (tieng n6i va chfl viet)
viia la phUdng tien giao tilp, vvfa la cong cu cua tU duy.
Nhd ngon ngQ, con ngUdi c6 the khai quat, triCu tifdng hoa,
suy nghi doc lap, tach khoi sii vlt cam tinh; c6 ngon ngfl
de c6 the giao tiep, trao doi tif tutdng, Idu gifl, ke thufa
nhiing tri thdc, kinh nghiem phong phu cua xa hoi da tich
luy dutdc qua cac the he, thdi ky lich set.^ thetc la mot hien
tUdng c6 tinh xa hoi, do d6 khong c6 phetdng tien trao doi
1. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan tip. Sdd,t.20, tr.645.
157
xa h6i vi mat ngon ngQ thi thtic khong the hinh thanh
vk phat triln dildc.
Lao dong va ngon ngQ la sd kfch thich chu yeu lam
chuyin bien din bo 6c cua loai vifdn ngxfdi thanh bo 6c con
ngudi va tam ly dong vat thanh y thtic con ngvtdi. Y thtic
la sii phan anh hien thiic khach quan bdi bo 6c cua con
ngildi, nhitng kh6ng phai cti c6 th§' gi6i khach quan va bo
6c ngctdi la c6 y thtic, ma phai dat chiing trong moi quan
he v6i thilc ti§n xa hoi. thtic la san ph^m xa hoi, mot
hiin tildng xa hoi dac trxing cua loai ngxidi.
Xem x6t nguon goic til nhien va nguon goc xa hoi cua
y thtic cho thlTy, y thtic xu6't hien lli ket qua cua qua
trinh ti§'n h6a lau dm cua gidi til nhien, cua lich set trai
d^t, dong thdi 1^ ket qua tnlc tiep cua thilc tiin xa hoi -
lich sil cua con ngndi; trong d6, nguon goc til nhien la
dieu kidn can, con nguon goc xa hoi la diiu kien du de y
thtic hinh thanh, t6n tai va phat trien. Ne'u chi nhan
manh mat til nhien mli quen di mat xa hoi, hoac ngUdc
lai chi nhan manh mdt xa hoi ma quen di mat til nhien
cua nguon goc y thtic diu din deh nhiing quan niem sai
llm, phien di$n cua chu nghia duy tam hole duy vlt
sieu hinh, kh6ng thI hieu dUdc thilc chl't cua hien tildng
^ thtic, tinh thin cua loki ngudi n6i chung, cung nhil
cua mSi ngiidi n6i rieng. Hoat dong thilc tiin phong phii
cua loai ngudi 1^ moi trildng di y thtic hinh thanh, phat
trien va khang dinh stic manh sang tao cua n6. Nghien
ctiu ngu6n goc cua ^ thtic ciing II mot each tid'p cin dl
158
hieu ro ban chat cua y thtic, khing dinh ban ch£t xa hoi
cua y thCtc.
b)Ban chat cua y thvtc

Do khong hieu dUde nguon goc ra ddi cua ^ thiic nen
chu nghia duy tam da c6 nhOtng quan nieni sai llm vi
ban chat cua y thtic. Chu nghIa duy tam da cddng dieu
vai tro cua y thiic mot each thai qua, trttu tifdng tdi miic
thoat ly ddi song hien thUc, bien n6 thanh mot thiic th§
ton tai doc lap, thuc tai duy nh§ft va nguon goc sinh ra
thS'gidi vat chat.
NgUdc lai, chu nghIa duy v&t sieu hinh da tiim thudng
hoa vai tro cua ;y thdc. Ho coi y thrtc cung chi la m6t dang
vat chat; hoac coi y thdc chi la sil phan anh gian ddn, thu
dong the gidi vît chat, tach rdi thUc tiln xa hoi rat phong
phii, sinh dong. Nhutng quan niem sai llm do da khong
cho phep con ngudi hieu dUdc ban ch§'t cua y thdc, cung
nhu bien chiing cua qua trinh phan anh y thctc.
Tren cd sd nh&n thiic diing dSn nguon gob ra ddi cua
thdc va nSm vQng thuyet phan anh, chu nghIa duy v$.t
bien chrtng da lu^n giai mot each khoa hoc ban chSit cua f
thdc. vat cha't va y thdc la hai hiSn tifdng chung nhat cua
the gidi hien thUc, mac du khac nhau ve ban chat, nhifng
giuta chung luon c6 mol lien h§ bi$n chtitng. Do vky, muo'n
hieu diing ban chat cua y thdc can xem xet no trong mol
quan he qua lai vdi vat chat, ma chu yd'u la ddi song hien
thuc CO tmh thUc tiin cua con ngudi.
159
Ban chat cua y thvtc la hinb anh chu quan cua the gidi
khach quan,la qua tiinh phan anh tich ciic, sang tao hien
thiic khach quan cua 6c ngudP.
NhU vay, khi xem xet y thrtc ve mat ban the luan thi y
thtic cbi la "hinh anh" ve hien thiJc khach quan trong 6c
ngitbi. Day la dac tmh diu tien d^ nh^ biet y thiic. Do'i v6i
con ngUcJi, ca y thrtc va vat chat deu la hien thiic, nghia la
deu ton tai thiic. Nhiing can phan biet giiia chiing c6 sii
khac nhau, doi lap nhau ve ban chat: vat chat la hien thiic
khach quan; con y thdc hi hien thiic chu quan. Y thiic la cai
phan anh the gidi khach quan, y thdc khong phai la sii vat,
ma chi la "hinh anh" cua sii vat6 trong 6c ngiidi. Y thiic ton
tm phi cam tfnh, d6i lap v6i cac doi tiidng vat cha't ma n6
phan anh luon ton tai cam tmh. The gidi khach quan la
nguyen ban, la tmh thii nh^t. Con y thiic chi la ban sao, la
liinh anh ve the gidi d6, la tfnh thii hai. Day la can cii
quan trong nha't d§ khang dinh the gidi quan duy vat bi|n
chiing, phe phan chu nghia duy tam va duy vat sieu hinh
trong quan niem ve ban chat cua y thdc.
"y thdc la hinh anh chu quan cua tha'gidi khach quan.
VI noi dung ml y thiic phan anh la khach quan, con hinh
thiic phan anh la chu quan. Y thiic la cai vat chat d ben
ngoli di chuyen vlo trong dau 6c cua con ngudi va diidc
cai bien di d trong d6. Ket qua phan anh cua y thiic tiiy
thuoc vao nhilu ylu to': do'i tUdng phan anh, dieu kien
1. Xem V.L Lenin: Toan t&p, Sdd,t.l8, tr.l38.
160
lich sii - xa hoi, pham cha't, nang lilc, kinh nghiem song
cua chu the phan anh. Cung mot do'i titdng phan anh
nhifng v6i cac chu the phan anh khac nhau c6 dSc diem
tam ly, tri thiie, kinh nghiem, th^ ch§!t khac nhau, trong
nhCtng hoan canh lich s^[ khac nhau... thi ket qua phan anh
doi tUdng trong y thijtc cung rat khac nhau. Ph. Angghen da
trfng chi ro tinh ch§ft bien chCtng phdc tap cua qua trinh
phan anh: 'Tren thUc t§', ba't k^ phan anh nao cua h§
thong the gidi vao trong tif tddng cung den hi ban ch§'ve
mat khach quan bdi nhiing dieu kien lich stt, va ve mat
chu quan bdi nhiing dac diem ve the cha't vk tinh thiln cua
tac gia"\ Trong y thiic cua chu th^, s\i phu hdp giQa tri
thiJc va khach the chi la tUdng doi, bieu tUdng ve tha' gidi
khach quan c6 the dung dan hoac sai 1dm, va cho du phan
anh chinh xac den dau thi dd cung chi la sU phan anh gdn
diing, CO xu hvidng tien ddn ddn khach the.
Y thdtc CO dac tinh tfch cUc, sang tao, gdn bo chp che
vdi thuc tiln xa hdi. Day la mdt dac tinh can ban d§ phdn
biet trinh do phan anh f thdc ngiidi vdi trinh do phan anh
tam 1;^ dong vat. Y thiic khong phai la ket qua cua siJ phan
anh nglu nhien, ddn le, thu dong the gidi khach quan.
Trai lai, do la ket qua cua qua trinh phan anh c6 dinh
hiidng, CO muc dich ro ret. La hidn tiidng xa hoi, y thiic
hinh thanh, phat trien gin lien vdi boat ddng thiic tiln xa
hoi. Bang boat dong thilc tiln da dang, phong phu cua
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p. Sdd, t.20, tr.57.
161
minh, con ngifcfi 1km bi§'n doi the gidi vk qua do chu dong
kham pha khdng ngufng ca rong vk chieu sau cua cac
doi tUdng phan anh.
^ thdc phan anh ngky ckng sau ske, tofng budc xam
nhkp cac ting ban chat, quy lukt, dilu kien dem lai hieu
qua hoat dong thuc tien. Tren cd s6 do, bkng nhiing thao
tac cua tu duy triifu tUdng dem lad nhiing tri thdc mdi de
chi dao hoat dong thilc tiln, chu dong cai tao the gidi trong
hi§n thilc, sang tao ra "thikn nhien thd hai" in dam dau
kh cua con ngudi. Nhu vky, sang tao Ik dkc trUng ban chkt
nhat cua y thctc. thdc phan anh hikn thUc khach quan
vko bd 6c ngudi, song day Ik su phan anh dac bikt, gan lien
vdi thdc tien sinh d6ng cai tao the gidi khach quan theo
nhu clu cua con ngudi.
Su phan anh y thUc Ik qua tiinh thong nhkt cua ba
mkt. Mot Ik, trao doi thong tin giUa chu the vk doi tUdng
phan anh. Day Ik qua trinh mang tfnh hai chieu, cd dinh
hudng vk chon loc cac thong tin cin thikt. Hai la, mo hinh
hoa dm tUdng trong tu duy dudi dang binb knh tinh than.
ThUc chkt day Ik qua trinh "sang tao lai" hikn thUc cua y
thUc theo nghia; ma hoa cac doi tuong vkt chkt thknh cac
f tUdng tinh thin phi vat chk't. Ba la, chuyin hoa mo hinh
tif tu duy ra hien thUc khach quan, tUc Ik qua trinh hien
thUc hoa tu tudng, thong qua hoat d6ng thUc tiln bien cai
quan niem thknh cai thUc tai, bik'n cac y tudng phi vkt
chk't trong tU duy thknh cac dang vkt chk't ngoki hien
thUc. De thuc dky qua trtnh chuyin hoa nky, con ngUdi
162
can sang tao dong bp npi dung, phUdng phap, phUdng tien,
cong cu phu hdp de tac dpng vac hien thilc khach quan
nham thuc hien muc dich cua minh. Phan anh va sang tao
la hai mat thupe ban chSTt cua y thcfc.
Tut ket qua nghien cdu nguon gob va ban cha't cua y
thdc cho thay, y thvlc la hinh thvCc phan anh cao nh&'t
rieng c6 cua 6c ngiidi ve hien thuc khach quan tren ccf sd
thiic tiin xa hoi - lich sih
^ thdc khong phai la cai khong thi nh^n thdc difdc
nhu chu nghia duy tam quan niem, nhUng cung kh6ng
phai la cai t^m thudng nhU ngUcti theo chu nghia duy v&t
tim thudng gan cho no. ThUc cha't, y thdc chi la thupc
tmh phan anh cua mot dang vSt ch&'t dac biet la bp 6c
ngudi; n6i each khac, chi c6 con ngUdi mdi c6 y thbtc. Loai
ngudi xuat hidn la ket qua cua lich set v6n dpng, phat
trien lau dai cua the gidi v§t chat. CSû true hoan thidn
cua bp 6c ngUdi 1^ nen tang v6.t chS't de y thiic hoat dpng;
cung v6i hoat dpng thUc tiin va ddi song xa hpi phong
phii tao dpng luc manh me thiic d^y y thctc hinh th^nh va
khong ngiJng phat trien. KSiong c6 b6 6c cua con ngUdi,
khong c6 hoat dpng thUc tiin xa h6i thi khong thi c6 y
thiic. Sang tao la thupc tmh dac trUng ban chat nhat cua
y thiic. Sdc sang tao cua y thiic trong tinh thdn va siic
sang tao cua con ngUdi trong thiic tien khac nhau ve ban
ch^Tt nhUng chi 1&^ nhiJng bieu hiin khac nhau cua nS.ng
liic sang tao, khang dinh siic manh cua con ngudi trong
nh6n thiic va cai tao the gidi.
163
c)Kit call cuaf thiic
De nhin thtic dvfdc sau sac ve y thiic, ciln xem xet nam
vQng to chdc ket clfu cua no; tiep cin tif cac goc do khac
nhau se dem lai nhOng tri thtitc nhieu mat ve cau true,
hoac clfp do cua y thiic.
* Cac Idp cau true cuaf tbvCc
Muoh cai tao dUdc sil vit, tnidc het con ngiJdi phai c6
sU hieu bia't sau sic ve su vat do. Do do, noi dung va
phudng thiic ton tai cd ban cua y thiic phai la tri thiic. Y
thiic ma khong bao ham tri thiic, khong dUa vao tri thiic
thi y thiic do la mot sU triiu tUdng trong rSng, khdng giiip
I'ch gi cho con ngUcJi trong hoat dong thuc tiln.
Theo C. Mac,"PhUdng thiic ton tai cua y thiic va cua
mot cai gi do dî v6i y thiic la tri thvlc... Cho nen mot cai
gi do nay sinh ra doi v6i y thiic, chttng nao y thiic bie't
cai do Tri thiic c6 nhiû llnh vUc khac nhau nhii: tri
thiic ve tii nhien, xa hoi, con ngudi; va c6 nhieu ca^p do
khac nhau nhU: tri thiic cam tlnh vh tri thiic ly tfnh; tri
thiic kinh nghiem va tri thiic ly lu^n; tri thiic tien khoa
hoc va tri thiic khoa hoc, v.v.. Tich cuc tim hieu, tich luy
tri thiic ve the gi6i xung quanh lî ydu clu thudng xuyen
cua con ngudi tren bu6c dubng cai tao the gidi. Tuy
nhien, khong thI dong nha't f thiic v6i sU hilu bid't, tri
thiic ve SU vkt.
1. C. Mac vk Ph. Angghen: Tokn t$p, Sdd,t.42, tr.236.
164
Cung v6i qua trinh nhan thrtc sil v^t, trong y thtic con
nay sinh thM do cua con ngndi dol vdi doi tiidng phan anh.
Tinh cam la mot hinh thai d&c biet cua sd phan anh ton
tai, no phan anh quan he giQa ngddi v6i ngudi va quan he
gida ngddi v6i the gidi khach quan. Tinh cam tham gia va
trd thanh mot trong nhiing d6ng Idc quan trong cua boat
dong con ngudi. Sd boa quyen gida tri thdc vdi tinh cam
va trai nghiem thdc tiln da tao nen tinh ben vdng cua
niem tin thoi thuc con ngddi boat dong vddn len trong moi
hoan canh.
Nhan thdc khong phai la mot qua trinh d§ dang,

phing lang ma la mot qua trinh phan anh nhdng kho
khan, gian kho thddng gSp phai tren m6i bddc dddng di
tdi chan ly. Muoh vddt qua kho khSn de dat tdi muc dich,
chu the nhan thdc phai c6 y chi, quyet tam cao. ^ chi
chinh la nhdng c6' gang, no Idc, kha nang buy dong moi
tiem ndng trong m6i con ngddi vao boat dong de c6 the
vddt qua moi trd ngai, dat muc dich de ra. Nhan ro vi tri,
vai tro cua cac nhan to' ca'u thanh y thdc va moi quan he
gida cac yeu to' do, doi hoi m6i chu the phai luon tich cdc
hoc tap, ren luyen, boi ddQng nang cao tri thdc, tinh cam,
ni^m tin, y chi trong nhan thdc va cai tao the'gidi.
* Cac cap do cua y thdc
Khi xem xet y thdc theo chieu sau cua thd'gidi noi tam
con ngddi, c^n nhan thdc dddc cac yd'u to: td y thdc, tiem
thdc, v6 thdc... Ta't ca nhdng yeu to do cung vdi nhdng
165
y#'u to' khac hdp th^nh ^ thtic, quy dinh tmh phong phu,
nhieu ve cua ddi so'ng tinh thin cua con ngifdi.
Tii y thvcc la f thtic hufdng ve nh|n thtic ban than
minh trong moi quan he v6i y thtic vl the' gidi ben ngoai.
Day la m6t thanh to rSit quan trong cua y thtic, danh dlu
trinh do phat triln cua f thtic. Trong qua trinh phan anh
the gidi khach quan, con ngiidi cung tii phan bidt, tach
minh, doi Idp minh vdi the gidi do de danh gia minh thong
qua cac moi quan he. Nhd vdy, con ngiidi tii y thtic ve ban
than minh nhvt mot thiJc th§ boat dong c6 cam giac, dang
tti duy; tii danh gia nang Itlc vd trinh do hieu biet cua ban
than vl the gidi, cung nhu cac quan diem, tii tiidng, tinh
cam, nguydn vong, hdnh vi, dao dtic va Idi fch cua minh.
Qua dd, xac dinh dting vi tri, didm manh, did'm yd'u cua
mmh, y thtic vg minh nhii mot ca nhan - chu thd' cd y thtic
dly du ve hanh dong cua minh; luon lam chu ban than,
chu ddng dieu chinh hanh vi cua minh trong tac ddng qua
lai vdi thd'gidi khach quan.
Ttif thtic khdng Chi la tii f thtic cfia ca nhan, ma con
la tii y thtic cua cac nhdm xa hdi khac nhau (nhii: mot tdp
thd, mdt giai cd'p, mot dan toe, thdm chi ca xa hoi) vd dia
VI cua ho trong hd thd'ng quan hd san xud't, vd Idi I'ch va If
titdng cua minh. Chu nghia duy tam, phan dong coi tii f
thtic la mdt thiic the doc Idp, tii nd, sfin c6 trong ca nhan,
la 811 til hiidng vd ban than minh, khing dinh cai toi, tach
rdi khoi nhting quan he xa hoi, trd thanh cai toi thuin tiiy.
166
trijfu tiidng tro'ng r6ng. ThiJc ch^'t cua nhiing quan diem do
la nhSm phu dinh ban chS't xa hoi cua y thdc, bien ho cho
chu nghia ca nhan vi ky, ode doan cua cac the Idc phan
dong hien nay.
Tiem thiic la nhiing hoat dong tSm ly diln ra ben
ngoai sU kiem soat cua y thrtc. Ve thdc chat, tiem thdc la
nhiing tri thdc ma chu the c6 td trUdc g^n nhd da thanh
ban nang, ky nang nSm trong tang sau f thdc cua chu
thC la y thdc dxidi dang tiem tang. Do do, tiem thdc c6
the tu dong gay ra cac hoat dong tam 1^ va nhan thdc ma
chu the khong can kiem soat chung mot each trUc ti§'p.
Tiem thdc c6 vai tro quan trong trong ddi song va tU duy
khoa hoc. Ti^m thdc gdn bo rat chat che v6i loai hinh tu
duy chinh xac, dUOc lap lai nhieu lln. Khi tiem thUc hoat
d6ng se gop phan giam bdt sU qua tai cua dau 6c khi cong
viec lap lai nhieu l^n, ma vin dam bao do chinh xac cao
va chat che can thiet cua tu duy khoa hoc.
V6 thUc Ih nhiing hiSn tUdng tam ly khong phai do ly
tri dieu khien, nam ngoai pham vi cua ly tri ma y thUc
khong kiem soat dudc trong mot luc nao do. Chung dieu
khiln nhiing hanh vi thuoc ve ban nang, thoi quen...
trong con ngudi thong qua phan xa khong dieu kien. Con
ngudi la mot thUc th^ xa hoi c6 y thUc, nhUng khong phai
moi hanh vi cua con ngUdi deu do 1^ tri chi dao. Trong ddi
song cua con ngUdi, c6 nhiing hanh vi do ban n&ng chi
phoi hoac do nhiing dong tac dUdc lap di lap lai nhieu IS^n
trd thanh thoi quen den mUc chung tU dong xay ra
167
ngay ca khi khong c6 sil di€u khien cua ly tri. V6 thiic la
nhOng trang thai tarn ly d ting sau dieu chinh siJ suy
nghi, hanh vi, thai do dng cua con ngUdi ma chifa c6
sil can thiep cua ly tri.
V6 thdc bi§u hien ra thanh nhieu hien tudng khac
nhau nhu ban nang ham muo'n, giic md, hi thoi mien, 13
13i, noi nhiu,... M6i hien tUdng v6 thdc c6 vung hoat dong
rieng, c6 vai tro, chdc nang rieng, song tit ca deu c6 mot
chdc nSng chung la giai toa nhflng dc che trong hoat dong
thin kinh vifdt ngiidng, nhit la nhCtng ham muoh ban
nang khSng dddc phep hoc 16 ra va thUc hien trong quy tic
cua d3i song cong dong. N6 gop phin quan trong trong
vi§c lap 1^ the can bang trong boat dong tinh thin cua
con ngubi mi khong din tdi trang thai dc che' qua miic
nhu i'm dc, diy v6 mac cam, "libido"... Nghien cdu nhdng
hiin tddng v6 thdc giiip cho con ng^di luon lim chu ddi
song noi tam, c6 phiidng phap kiim che' diing quy luat
nhdng trang thai dc che'cua tinh thin.
Vo thdc la boat dong ting sau cua tam ly - y thdc, c6
vai tro to 16n trong ddi sd'ng va boat dong cua con ngddi.
Trong mot so hoin canh, v6 thdc giup cho con ngddi giam
bdt sd cang thing khong cin thie't cua y thdc do thin kinh
lim viec qua tai. Nhd v6 thdc ma nhdng chuan mdc con
ngddi dat ra dddc thdc hien mot each td nhien, khong c6
sd khien cdSng. V6 thdc c6 y nghia quan trong trong giao
due the hi tre, trong ho^t dong khoa hoc va nghe thuit.
Tuy nhien, kh6ng nin eddng diû hoa, tuyet do'i hoa va
168
than bi hoa v6 thtic. V6 thtic la v6 thvtc trong con ngudi
xa hoi CO y thctc, nen v6 thiic khong the la hien tiJOng c6
lap, tach rcJi vdi y thtic va the gi6i ben ngoai, cang khong
the la cai quyet dinh y thtic cung nhii hanh vi cua con
ngiidi. Trong boat dong cua con ngitcii, y thtic vin gifl vai
tro chu dao, quyet dinh hanh vi cua ca nhan. Nhd c6 y
thtic dieu khien, cac hien txidng v6 thtic diidc diû chinh,
hiidng tdi cac gia tri chan, thien, my. V6 thtic chi la mot
mat khau trong cuoc song c6 y thtic cua con ngdcli.
* Van de "tri tue nhan tao"
Ngay nay, khoa hoc va cong nghe hien dai da c6
nhQng butdc phat trien manh me, san xuat ra nhieu lorn
may moc khong nhting c6 kha nang thay the lao dong cd
h&p, ma con c6 the thay the cho mot phan lao dong tri 6c
cua con ngtfdi. Chang ban may tinh dien tct, "ngiicJi may
thong minh", "tri tue nhan tao". Song, dilu do khong c6
nghia la may moc cung c6 y thtic nhii con ngiicJi. Y thtic va
may tinh dien tct la hai qua trinh khac nhau ve ban chat.
"NgUdi may thong minh" thuc ra chi la mot qua trinh vat
1^. He thong thao tac cua no da dUdc con ngUdi lap trtnh
phong theo mot so'thao tac cua tu duy con ngvtdi. May moc
chi la nhQng ket ca'u ky thuat do con ngildi sang tao ra.
Con con ngddi la mot thilc the xa hoi nang dong diidc hinh
thanh trong tien trinh Hch set tien hoa lau dai cua gidi til
nhien va thilc tiln xa h6i. May khong the sang tao lai hien
thilc dvtdi dang tinh than trong ban than n6. Nang liic d6
chi CO con ngiidi c6 y thtic mdi thiic hien diidc va qua do
169
lap trinh cho may m6c thilc hien. Su phan anh sang tao,
tai tao lai hien thilc chi c6 ci y thcfc cua con ngxldi vdi txl
each la mot thilc the xa hoi, hoat dong cai tao the gidi
khach quan. Y thdc mang ban cha't xa hoi. Do vay, du may
moc c6 hidn dai den dau chang niJa cung khong the hoan
thien dildc nhil bo 6c con ngiidi.
Y thdc la hinh thdc phan anh cao nhSTt chi c6 d 6c
ngtldi hien thilc khach quan tren cd s6 thilc tiin xa hoi -
lich s^^. Sil hoan thi§n trong c§lu tnic vlit cha't cua bo 6c
ngudi va boat dong thilc tiin xa hoi phong phii da tao ra
nhiing tien de vat cha't d^y du cho dac tfnh phan anh - y
thdc ngildi phat trien, ngay cang xam nhap vao tSng sau
cua tha'gidi hian thilc, gan nhan thijfc vdi cai tao tha' gidi.
Thilc tien xa hoi la dong liic tnlc tia'p to Idn thiic day y
thctc hinh thanh va phat triin, dap dng nhu cau cua xa
h6i ngay cang phong phu, da dang. Y thdc nhan doi tha'
gidi trong tinh thin, nhd dd con ngUdi sang tao ra "gidi til
nhian thd hai" in dam dlu a'n cua con ngildi. Con ngiidi
ngay cang sang tao ra cac thl^ he "ngildi may thong minh"
cao cap hdn giup cho con ngudi khlc phuc dudc nhieu mat
ban che cua minh.
Con ngildi la m6t thilc thi til nhidn - xa hoi c6 y thilc,
chuj;hl sang tao ra moi gia tri vat cha't vk tinh than,
quyet dinh sil ton tm va phat triln cua xa hoi. Khing dinh
vai trd to Idn cua thilc trong ddi song hidn thilc cua con
ngildi vi thilc ch^t la khang dinh vai trd cua con ngildi -
chu the mang y thilc dd. Cin c6 thai do dung do'i vdi
170
con ngUdi, quan tam, cham lo phat trien con ngilcJi toan
dien ca ve the chat va tinh th^n. Dac biet quan tam boi
diiSng the he tre c6 kien thdc, nim vQng khoa hoc - cong
nghe hien dai, c6 tinh cam each mang trong sang, y chi
vUdn len xay dilng dSTt mldc giau manh.
Cfin n^m vutng nguyen ly cd ban cua chu nghia Mac -
Lenin: thiJc [...] khong bao gid c6 the la cai gi khac hdn
la sii ton tai dcfdc y thtic [...], va ton tai cua con ngddi la
qua trinh ddi song hi6n thUc cua con ngiidi"^ de van dung
vao thiJc tiln each mang Viet Nam hien nay. Muon y
thdc xa hoi chu nghia thdc s\l giii vai tro chu dao trong
ddi song tinh thSn nhan dan, phat huy dvfdc tinh tich ciJc
xa hoi cua m6i ngudi trong sii nghiep xay ditog v^ bao v$
To quoc xa hoi chu nghia hien nay c^n quan tri$t to't
diidng loi dî mdi cua Dang, l^'y doi m6i kinh te lam
trung tam. Xay diing n^n kinh te thi triidng dinh hudng
xa hoi chu nghia, tao ra nen tang vSt ch§'t viing chac de
xay dung ddi song van hoa tinh than phong phu cho nhan
dan, CO giac ngo xa hoi chu nghia, c6 vSn hoa, khoa hoc
ky thuat, tri thiic phat tri^n. Xay dUng nhan to con ngUdi
thUc sU la nguon lUc phat trien da't nUdc ben vUng. Cham
lo bdi dudng phat trien ngu6n nhan lUc c6 ch^'t lUdng cao,
ph^m cha't nhan each phat trien to&n dien; xSy dUng d6i
ngu can bo c6 du ddc, du tai de hoan thanh xu^t sac nhiem
vu. De lam dUdc diû do, can gan vdi qua trinh xay dUng
1. C. Mac v& Ph. Angghen: To^ tip, Sdd, t.3, tr.37.
171
moi mat, tao moi trilcJng thuin Idi cho xay dUng con
ngaidi, phat huy cao nha't tinh tich cUc xa hoi, ren luyen
ban linh, nang cao trinh do khoa hoc, trinh do chuyen
mon cho moi ngiidi.
3. Moi quan he giufa vat chat va y thufc

Moi quan he giiia ykt chat va y thtic la "Va'n de cO ban
16n cua moi triet hoc, dac biet 1^ cua triet hoc hien dai"'.
Tuy theo l&p trUcfng th§' gi6i quan khac nhau, khi giai
quyet moi quan h§ gifia vat cha't va y thdc ma hinh thanh
hai dudng 16i cd ban trong triet hoc la chu nghia duy vat
va chu nghia duy tam. Khang dinh nguyen tSc tinh dang
trong tria't hoc, V.I. Lenin da viet: "Trid't hoc hien dai cung
CO tinh dang nhu triet hoc hai nghin nam ve trUdc. Nhiing
dang phai dang dau tranh vdi nhau, ve thiJc cha't, - mac
du thiic chat do hi che giaii bang nhiing nhan hieu mdi
cua thu doan lang bam hoac tinh phi dang ngu xu^n - la
chu nghia duy vat va chu nghia duy tam"^
a) Quan diem cua chu nghJa duy tam vk chu nghia

duy vkt sieu hinh
Trong lich su triet hoc, khi ly giai moi quan he giiia

vat cha't va y■ thdc, cac nha triet hoc da pham nhieu sai
l^m chu quan, phien dien do khong hieu dudc ban cha't

2. V.I. L#nin: Tokn t$p, Sdd, t.l8. tr.445.
172
thilc siJ cua vat cha't va y thijfc. Khi nghien cufu cac tii
titcing triet hoc trong lich set, trong tac pham Lu$n ciidng
ve Phoidbac, C. Mac da chi ro han che cua ca chu nghia
duy vat trUc quan va chu nghIa duy tarn: "sil vat, thUc tai,
cam tinh chi dUdc nhan thetc diidi hinh thetc khach the,
hay hinh thtic trdc quan, chet khong ditctc nhan thetc la boat
dgng cam tinh cua con ngiXdi, la thdc tiin, khong dUdc nhan
thetc ve mat chu quan. Do d6, mat nang dong dutdc chu
nghia duy tam phat trien, doi lap v6i chu nghia duy vat,
nhung chi phat trien mot each triiu tiidng - di nhien,
chu nghia duy tam khong hieu hoat dong hiSn thiic,
cam tinh"'.
Ddi v6i chu nghia duy tam, y thetc, tinh than von c6
cua con ngUcti da hi trefu tvtdng h6a, tach khoi con ngitcti
hien thetc thanh mot Ittc lildng thdn hi, tien thien. Ho coif
thetc la ton tai duy nha't, tuyet doi, la tinh thet nha't tet do
sinh ra tat ca; con the gidi vat cha't chi la ban sao, bieu
hidn khac cua y thetc tinh thdn, la tinh thtJt hai, do y thetc
tinh thdn sinh ra. Tren thUc te, chu nghia duy tam la cd s6
ly luan cua ton giao, chu nghia ngu dan. Moi con dxidng
ma chu nghia duy tam md ra dû din con ngiidi den v6i
thin hoc, v6i "dudng sang the*'. Trong thUc tiln, ngUdi duy
tam phu nhan tinh khach quan, ciidng dieu vai tro cua
nhan to' chu quan, duy y chi, hanh d6ng b^t ch^p diû
kien, quy luat khach quan.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toim t$p, Sdd,t.42, tr.370.
173
Chu nghia duy v$t sieu hinh tuyet doi hoa yeu to' vat
cha't, chi nhan manh mot chieu vai tro cua v|it chat sinh
ra y thdc, quyet dinh y thdc, phu nhan tmh doc lap tUdng
d6i cua y thdc, khong tha'y difdc tinh nang dong, sang tao,
vai tro to Idn cua thdc trong hoat dong thUc tien cai tao
hian thUc khach quan. Do vay, ho da pham nhieu sal lam
CO tinh nguyen tac bdi thai do "khach quan chu nghia",
thu dong, y lai, trong chd, khong dem lai hieu qua trong
hoat d6ng thiic tiin.
b) Quan diem cua chu nghia duy v$t bien chdng

Nam vQng ph^p bien chdng duy vat va luon theo sat,
kip thdi khai quat nhring thanh tUu m6i nha't cua khoa hoc
til nhign, cac nha kinh diin cua chu nghia Mac - Lenin da
khac phuc dildc nhCtng sai lam, han che cua cac quan niem
duy tam,sieu hinh va neu len nhOng quan diem khoa hoc,
khai quat dung d^n v§^ mat tri^t hoc tr§n hai linh vUc Idn
nha't cua th§' gidi la vat cha't, y thdc va moi quan hd gida
chung.
Theo quan diem tridt hoc Mac - Lenin, v&t ch&'t va
y thvtc c6 moi quan he biin chvtng, trong do v$t ch&'t quySt
dinh y thvtc, cdn y thvtc tac dong tfch ciic trdlai vat ch^t.
* V&t ch^t quy^t dinhf thdc
Vai tro quye't dinh cua vat cha't do'i vdi y thttc dudc th§'
hien trdn nhdng khia canh sau:
Thvt nh^% vat cha't quydt dinh nguon goc cua y thdc.
vat cha't "sinh" ra y thdc, vi y thdc xua't hien g^xl lien vdi
sil xua't hien cua con ngudi each ddy td 3 dd'n 7 trieu nam,
174
ma con ngiidi la ket qua cua mot qua trinh phat trien,
ti§n hoa lau dai, phctc tap cua gidi tii nhien, cua the gidi
vat chat. Con ngutdi do gidi td nhien, vat cha't sinh ra, cho
nen le tat nhien, y thdc - mot thuoc tmh cua bo 6c con
ngddi - cung do gidi td nhien, vat chat sinh ra. Cac thanh
tdu cua khoa hoc td nhien hien dai da chdng minh rang,
gidi td nhien c6 trddc con ngddi; vat cha't la cai c6 trddc, y
thdc la cai c6 sau; vat cha't la tmh thd nha't, y thdc la
tmh thd hai. Vat chat ton tai khach quan, doc lap vdi y
thdc va la nguon gdc sinh ra y thdc. Bo 6c ngddi la mot
dang vat cha't c6 to chdc cao nha't, la cd quan phan anh
de hinh thanh y thdc. Y thdc ton tai phu thuoc vao boat
dong thin kinh cua bo nao trong qua trinh phan anh
hien thdc khach quan. Sd van dong cua the gidi vat cha't
la ye'u to' quye't dinh sd ra ddi cua cai vat cha't cd td duy
la bo 6c ngddi.
Tha hai, vat chat quye't dinh noi dung cua y thdc.
Suy cho cung, dddi bat k^ hinh thdc nao, y thdc deu la
phan anh hidn thdc khach quan. Y thdc ma trong noi
dung cua nd chang qua la ket qua cua sd phan anh hidn
thdc khach quan vao trong dû dc con ngddi. Hay ndi each
khac, cd the' gidi hien thdc van dong, phat tridn theo
nhflng quy ludt khach quan cua nd, dddc phan anh vao y
thdc mdi cd noi dung cua y thdc.
The gidi khach quan, trddc he't va chu ye'u la boat
dong thdc tien cd tmh xa hoi - lich sd cua lohi ngddi, la
yd'u to' quye't dinh nqi dung ma y thdc phan anh. C. Mac
175
va Ph. Angghen chi ro:"Y thtic [...] khong bao gicJ c6 the 1^
cai gi khac hdn la sil t6n tai dUdc y thiic Y thtic chi
la hinh anh cua the gidi khach quan. Sii phat trien cua
heat dong thiic tiin ca ve be rong va chieu sau Id, dong Ittc
manh me nhd't quydt dinh tmh phong phu va do sau sdc
n6i dung cua tii duy, y thdc con ngitdi qua cac the hd, qua
cac thdi dai tif m6ng muoi tdi van minh, hi§n dai.
Tbji ba, vdt chd't quyet dinh ban chat cua y thiic.
Phan anh va sang tao la hai thuoc tmh khong tach rdi
trong ban chat cua y thdc. Nhvtng stl phan anh cua con
ngabi khong phai la "sol gifdng","chup anh" hoac la "phan
anh tam 1;^' md Id phan anh tich cilc, tii giac, sang tao
thong qua thiic tien. Khac vdi chu nghia duy vdt cu, xem
xdt the gidi vdt chdt nhii Id nhiing sii vdt, hien tiidng cam
tmh, chu nghia duy vdt bien chting xem xdt the gidi vdt
chd:t Id thd' gidi cua con ngtidi boat dong thiic tiln. Chmh
thiic tien Id boat dong vdt chd't cd tmh cai bidn the gidi cua
con ngudi - Id cd sd de hinh thdnh, phat tri^n y thiic, trong
do f thiic cua con ngiidi vda phan anh, vifa sang tao, phan
anh de sang tô vd sang tao trong phan anh.
Tba tit, vdt chd't quydt dinh sii vdn dong, phat trien
cua y thdc.
Moi sii ton tai, phat trien cua f thiic deu gdn lien vdi
qua trinh bid'n doi cua vdt chd't; vdt chd't thay doi thi sdm
hay muon, y thiic cung phai thay ddi theo. Con ngiidi -
1. C. Mac vd Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.3, tr.37.
176
mot sinh vat c6 tmh xa hoi ngay cang phat trien ca ve
the cha't iSn tinh th^n, thi di nhien y thiic - mot hinh
thtic phan anh cua 6c ngUcJi cung phat trien ca noi
dung va hinh thiic phan anh. Ddi song xa hoi ngay cang
van minh va khoa hoc ngay cang phat trien da chctng
minh dieu do.
Loai ngudi nguyen thuy song bay dan dUa vao san v&t
cua thien nhien thi tu duy cua ho cung ddn sd, gian di.
Cung v6i moi bu6c phat trien cua san xu6't, td duy, y thiic
cua con ngUdi cung ngay cang md rong, ddi song tinh than
cua con ngudi ngay cang phong phu. Con ngddi khong chi
y thdc dUdc hien tai, ma con y thdc dUdc ca nhutng van de
trong qua khd va du kien dUdc ca trong tUdng lai, tren cd
s6 khai quat ngay cang sau sac ban chat, quy luat van
dong, phat trien cua tU nhien, xa hoi va td duy. Sd van
dong, bien doi khong ngtfng cua the gidi vat chat, cua thdc
tien la yeu to' quyet dinh sd van dong, bien doi cua td duy,
y thdc cua con ngddi. Khi san xuat xa hoi xuat hien che do
td hfiu, y thdc chmh tri, phap quyen cung dan thay the
cho y thdc quan cd, cong dong thdi nguyen thuy. Trong
nen san xuSit td ban, tinh chat xa hoi boa cua san xuat
phat trien la cd sd de y thdc xa hoi chu nghia ra ddi, dinh
cao la sd hinh thanh va phat trien khong ngdng ly ludn
khoa hoc cua chu nghia Mac - Lenin.
Trong ddi so'ng xa hoi, vai tro quyet dinh cua vdt chd't
do'i vdi y thdc dddc bieu hien d vai tro cua kinh te doi vdi
chinh tri, ddi so'ng vdt chat doi vdi ddi song tinh th4n.
177
t6n tai xa hoi dol v6i y thtic xa h6i. Trong xa hoi, sil phat
triln cua kinh te xet den cung quy dinh sU phat trien cua
van h6a; dcJi song vit chat thay doi thi s6m muon ddi song
tinh th^n cung thay ddi theo.
Vat chat va y thdc la hai hien tUdng do'i lap nhau ve
ban chdt, nhUng ve mat nhan thdc luin, can quan triet
sau sic tu tudng bien chiing cua V.L Lenin, ring "su doi
giiia vat chit va ^ thctc chi c6 y nghia tuyet do'i trong
nhiing pham vi het sdc ban che: trong trudng hdp nay, chi
gidi ban trong vi'n dd nhan thiic luan cd ban la thvifa nhan
cai gi la cai c6 trUdc vi cai gi la cai c6 sau? Ngoai gidi ban
do, thi khong con nghi ngd gi nQa rang sh doi lap do la
tUdng doi"^. ^ day, tinh tUdng doi cua su doi lap gicfa v&t
chit va y thiic the hien qua moi quan he giiia thUc the vat
chit die biet - bd 6c ngudi vi thupc tinh cua chinh no.
Y tbvCc CO tioh dgc lap tiidng doi va tac dong trd lai
v$t cb^t
Dieu nay dUdc the hidn tren nhiing khfa canh sau:
Tbd nb&t, tinh d6c lip tUdng ddi cua y thiic the hien
d chd, y thiic la sU phan anh the gidi vit chit vao trong
dau 6c con ngUdi, do vit chit sinh ra, nhiing khi da ra
ddi thi y thiic c6 ddi song" rieng, c6 quy luit van dong,
phat trien rieng, khdng le thuoc mot each may m6c vao
vit chit. Y thiic mot khi ra ddi thi c6 tfnh doc lip tUdng
do'i, tie dong trd lai the gidi vit chit. Y thiic c6 the
1. V.I. Lenin: Tokn t$p, Sdd,t.l8, tr.l73.
178
thay doi nhanh, cham, song hanh so v6i hien thilc, nhifng
nhin chung no thifdng thay doi cham so vdi stI bien doi
cua the gidi vat cha't.
ThiJt hai, sil tac dong cua ^ thrEc doi vdi vat chat phai
thong qua hoat dong thiJc tiln cua con ngitdi. Nhd hoat
dong thiic tiln, y thdc c6 the lam bien doi nhOng dieu
kien, hoan canh vat chat, tham chi con tao ra "thien nhien
thiit hai" phuc vu cho cuoc song cua con ngifdi. Con tii ban
than y thdc thi khong the bien doi dddc hien thdc. Con
ngitdi diia tren nhuEng tri thcfc ve the gidi khach quan,
hieu biet nhiing quy luat khach quan, tvl dd de ra muc
tieu, phufdng hvfdng, bien phap va y chf quyet tdm de thilc
hien thSng Idi muc tieu da xac dinh. Dac biet la y thljtc
tien bo, each mang mot khi tham nhip vao quan chiing
nhan dan - liJc Iddng v^t chat xa hoi, thi c6 vai tro rat to
Idn.'*Vu khi cua sii phe phan c6'nhien khdng the thay the
dtfdc sn phe phan cua vu khi, liic lutdng v|it ch&'t chi c6 thi
bi danh do blng lilc lUdng vlt chat; nhctng 1;^ luln cung se
trd thanh lac ladng vlt chl't, mdt khi no tham nhip vao
quan chung"\
Thii ba, vai tro cua y thtitc the hien d cho chi dao hoat
dong, hanh dong cua con ngadi; no c6 the quyet dinh lam
cho hoat dong cua con ngadi diing hay sai, thanh cong hay
th^t bai. Khi phan anh dung hiln thac, y thctc c6 thi da
bao, tiln doan mot each chinh xac cho hiln thac, c6 the
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.l, tr.580.
179
hinh thanh n§n nh&ig ly lu&n dinh hiidng dung dan va
nhOng 1;^ lu^n nay dildc dvta vao quan chiing se gop phan
dong vien, c6 vu, khai thac moi tiem nang sang tao, ttf do
siic manh vit cha't dddc nhan len gap boi. NgUdc lai, y
thdc CO th^ tac dong tieu cilc khi no phan anh sai lac,
xuyen tac hien thilc.
Tha tiX, xa hoi cang phat trien thi vai tro cua y thdc
ngay cang to 16n, nhSTt 1^ trong thcJi dai ngay nay, thdi dai
thong tin, kinh te tri thctc, thdi dai cua cuoc each mang
khoa hoc va cong nghe hi$n dai, khi ma tri thdc khoa hoc
da trS thanh lilc Iddng san xuSt tnJc tiep. Trong boi canh
toan cau hoa, vai tro cua tri thcfc khoa hoc, cua t\t titdng
chinh tri, tiJ tddng nhan v§.n la het sdc quan trong.
Tinh nang dong, sang tao cua y thiifc mac du rat to 16n,
nh\lng kh6ng the vddt qua tinh quy dinh cua nhCtng tien
de vat ch^t da xac dinh, phm dua vao cac diû kien khach
quan va n^ng luc chu quan cua cac chu the hoat dong.
N§'u qu@n dieu do chung ta se lai rdi vao "vung bun" cua
chu nghia chu quan, duy tam, duy y chi, phieu lUu va
khong tranh khoi tha't bai trong boat dong thUc tiin.
Ynglua phitdngphap lu$n
Tvi mdi quan h$ gida vlit chal; va y thdc trong trie't hoc
Mac - Linin, riit ra nguyen tdc phddng phap lu|in la ton
trong tinh khach quan ket hdp v6i phat huy tinh nang
dong chu quan. Trong nh^n thtic va hoat dong thUc tien,
moi chu trUdng, dudng 161, ke hoach, muc tieu deu phai
xuSCt phat td thUc te khach quan, ti( nhdng dieu kien.
180
tien de vat chat hien c6. Phai ton trong va hanh dong theo
quy luat khach quan, neu khong se gay ra nhSng hû qua
tai hai khon lifdng. Nhan thiJte sil v&t, hien titdng phai
chan thUc, diing dSn, tranh to hong hoac boi den do'i
titdng, khong ditdc gan cho do'i tifdng cai ma no khong c6.
Nhin chung, nhan thiic, cai tao sil vat, hien tiidng, phai
xuat phat tii chmh ban than sd v&t, hien tildng do v6i
nhflng thuoc tinh, mo'i lien he ben trong von c6 cua no.
Can phai tranh chu nghia chu quan, benh chu quan duy y
chf; chu nghIa duy vat tam thdbng, chu nghia thdc dung,
chu nghia khach quan.
Phai phat huy tinh nang dong sang tao cua y thdc,
phat huy vai tro cua nhan to'con ngdcJi, cho'ng td tddng,
thai do thu dong, y lai, ngoi chcJ, bao thu, tri tre, thie'u
tinh sang tao; phai coi trong vai tro cua ^ thvtc, coi trong
cong tac td tddng va giao due td tddng, coi trong giao
due ly luan cua chu nghia Mac - Lenin va td tddng Ho
Chi Minh. Dong thdi, phai giao due va nang cao trinh do
tri thdc khoa hoc, cung c6', boi dddng nhiet tinh, y chi
each mang cho can bo, dang vien va nhan dan noi
chung, nhat la trong dieu kien nen vSn minh tri tue,
kinh te tri thdc, toan cau hoa hi$n nay; coi trong viec
gid gin, ren luyen ph^m chat dao ddc cho can bo, dang
vien, bao dam sd thong nhi't gida nhiet tinh each mang
vd tri thdc khoa hoc.
De thdc hien nguyen t&c ton trong tinh khach quan

ket hdp phat huy tinh nang dong chu quan, con phai nhdn
181
thrtc va giai quy§t dung ddn cac quan he Idi ich, phai biet
ket hdp hM boa Idi icb ca nbSn, Idi icb t&p the, Idi icb xa
boi; pbai c6 d6ng cd trong sang, thai do that sii kbacb
quan, kboa hoc, kbdng vu Idi trong nb^n tbdc va banb
d6ng cua minb.
n- PHEP BIEN CHITNG BUY VAT
Pb6p bi§n cbdng duy vat la "linb bon song", la "cai

quyet dinb cua cbu ngbia Mac, b6i kbi ngbien cdu cac
quy luat pbat trien pb6 bien cua bien tbuc kbacb quan va
cua nban tbdc kboa hoc, pbep bien cbdng duy vat tbuc
bien cbtjtc nang pbudng pbap luan cbung nba't cua boat
d6ng nban tbdc va tbUc tiin. Cbdc nang nay the bien d
ch6, con ngUcJi dua vao cac nguyen ly, dddc cu the boa
bang cac cap pbam tru va quy luat cd ban cua pbep bien
cbiing duy vat de dg' ra cac nguyen tic tUdng dng, dinb
bd6ng boat dong ly luan va tbuc tiln cua minb.
1. Hal loai hinh bi§n chtjfng va phep bien chi^ng
duy v^t
a)Hai loai binh bien chvtng
Bien cbfing tbu6ng dUdc bieu tbeo bai ngbia: ThU nh&'t,
la pbam tru dbng de cbi nbiing m6i lien be qua lai lln
nbau, sU van d6ng va pbat trign cua ban than cac su vat,
bi$n tiJdng, qua trinb ton tai doc lap ben ngoai y tbdc con
ngdcli; tbvlhai, la pbam tru dung dl cbi nbflng moi lien be
182
va sil van dong, bien doi cua chinh qua trinh phan anh
hien thuc khach quan vao dSu 6c con ngudi.0 nghia thrt
hai nay bien chdng trd thanh quan diem, phUdng phap
xem xet nhCing sU vat va nhQng phan anh cua chiing
trong tu tudng trong mo'i lien he qua lai iSn nhau cua
chiing, trong sU rang buoc, sii v|in dong, siJ phat sinh va
sU tieu vong cua chung', tiic la thanh phep bien chiing.
No cho phep tu duy khong chi nhin thay sU vat ca biet
ma con thay ca mo'i lien he qua lai giQa chiing, viia thliy
bo phan viia thay toan the, khong chi th^y cay ma con
tha'y riing^.
Theo hai nghIa neu tren, vi thUc cha't bien chiing da
dUdc chia thanh bien chiing khach quan va bien chiing
chu quan (phep bien chiing). Bien chiing khach quan la
khai niem dung de chi bien chiing cua ban than the gidi
ton tai khach quan, doc I6p v6i y thiic con ngUdi. Bien
chiing chu quan chinh la sU phan anh bidn chiing khach
quan vao dû 6c cua con ngudi, la bi|n chiing cua chinh
qua trinh nhlin thiic, la bien chiing cua tU duy phan anh
hien thUc khach quan vao bo 6c con ngUdi. Do c6 sU thd'ng
nha't giCa phep bi$n chiing, 1^ lu^n nh^n thiic va loglch
(bien chiing) tren cd sd thong nhat tU duy va ton tai, n§n
bien chiing chu quan mot mat phan anh the gidi khach
quan, mat khac phan anh nhQng quy luat cua tU duy
bien chiing.
1, 2. Xem C. Mac va Ph. Angghen: Toan tSp, Sdd,t.20, tr.38, 37.
183
GiQa bi§n chiing khach quan va bien chiing chu quan
CO moi quan hd thong nhat v6i nhau, tao nen cd sd
phUdng phap luan cua boat dong cai tao tiJ nhien, cai tao
xa hoi. Sii khae nhau giQa chiing diidc Ph. Angghen chi
ra:"Bien chiing goi la khach quan thi chi pho'i trong toan
bo gi6i tu nhien, con bien chiing goi la chu quan, tiic la tu
duy bien chiing, thi chi la phan anh su chi pho'i..., cua sU
v&n dong thong qua nhQng mat do'i lap..., thong qua sU
dû tranh thudng xuyen... va sii chuyen hoa cuoi cung
cua chiing t^ mat doi lap nay thanh mat doi lap kia,..."'.
Trong moi quan he nay, bien chiing khach quan quy dinh
bi$n chiing chu quan, tiic la ban than sU vat, hien tudng
trong the gi6i ton tai bien chiing nhu the nao thi tU duy,
nhan thiic cua con ngUcii ve chiing cung phai phan anh
diing nhu the li'y.
Tmh doc lap tUdng do'i cua bien chiing chu quan v6i
bien chiing khach quan dudc the hien tren thiic te: Su
vat, hien tUdng dUdc phan anh va nhan thiic cua con
ngudi ve Chung khong hoan toan trung khi't nhau, bcii
qua trinh tu duy, nhan thiic con phai tuan theo nhUng
quy luat mang tinh muc dich va sang tao cua con ngUdi.
Do vay. Ph. Angghen doi hoi tu duy khoa hoc vcfa phai
phan dinh ro rang, vifa phai tha'y sU thong nha't giiia
bian chiing khach quan va bien chiing chu quan, "phep
bien chiing da dUdc coi la khoa hoc vi nhUng quy luat
184
pho bien nhat cua moi van dong. Dilu do c6 nghia la
nhutng quy luat ay phai c6 hieu liic do'i v6i van dgng trong
gidi tvt nhien va trong lich srt loai ngvfdi cung nhii dol vdi
van dong cua tu duy'".
b)Khai niem phep bien chvtng duy vat
C. Mac, Ph. Angghen va V.I. Lenin khong diia ra mot

dinh nghia thong nhat nao ve phep hien chdng duy v^t,
ma trong cac tac pham cua cac ong c6 nhieu dinh nghia
khac nhau ve phep hien chctng duy vat. Trong tac phSm
Chong Duyrinh, khi ban ve cac quy luat, Ph. Angghen
dinh nghia: "phdp hien chdng chdng qua chi la mon khoa
hoc ve nhQng quy luat pho hien cua sil van dong va sil
phat trien cua tU nhien, cua xa hoi loai ngUdi va cua tU
duy"^. Khi chi ra noi dung chu yeu cua phep hien chctng.
Ph. Angghen dinh nghia:"Phep hien chiing la khoa hoc ve
sli lien he pho hien. NhQng quy luSt chu yeu: sd chuyen
hoa lUdng thanh chat, - sU xam nhSip lln nhau cua cac
mau thu&n doi cUc va sU chuyin hoa td mau thuhn nay
sang mau thu^n khac khi mau thu&n d6 len t6i cdc do, -
sd phat trien hSng mau thuin hoac phu dinh cua phu
dinh, - phat trien theo hinh thdc xoay tron o'c'^, phep
hien chdng da ddoc coi la khoa hoc ve nhflng quy lu&t pho
hien nhat cua mgi van dong. Diiu do c6 nghia la nhCtng
1, 2, 3. C. Mac v& Ph. Angghen: Tokn tap, Sdd, t.20, tr.768,

201, 455.
185
quy lu^t phai c6 hieu lilc do'i v6i van dong trong gidi tii
nhien va trong lich srt loai ngUdi cung nhu do'i v6i van
d6ng cua tvf duy"^
Khi gidi thidu ve C. Mac, V.L Lenin dinh nghia:
"... pb4p bien cbUng, ttic la hoc thuyet ve sii phat trien,
diidi Mnh thdc hoan bi nhS^t, sau sSc nhSTt va khong
phien di§n, hoc thuyet ve tlnh tddng do'i cua nh^n thiic
cua con ngifdi, nh§n thdc nay phan anh v&t chat luon
luon phat trien khong ngtfng"^. Khi ban ve cac ye'u to'cua
phdp bi§n chdng, V.I. L§nin dvia ra dinh nghia: "Co the
dinh nghia vSn tat phep bien chling la hoc thuyet ve s\i
thong nh^t cua cac m^t ddi l&p. Nhu the la nam dUdc hat
nhan cua phep bien chdng, nhUng dieu do ddi hoi phai cd
nhflng sU giai thich vk mot sU phat trien them"^. Trong
v&n canh khac lien quan den quan diem cua Hegel ve
phdp bien chdng, V.I. Lenin viet: "Theo nghia den, phep
bien chUng la sil nghidn cdu mau thudn trong ngay ban
cb&t cua cac doi "phep bien chting cbfnb la ly
lu&n nh^n thdc (cua Heghen va) cua chu nghia Mac: do
la mdt"mat"(khdng phai mot"mat" ma la tbUc cb&'t)"^.
Tii nhOng dinh nghia tren c6 the chi ra mot so' dac
dilm vk vai tro cua phep bien chting duy vat. Ve dfic diem,
phep bien chdng duy vat hinh thanh trf su thong nhd't
1. C. Mac va Ph. Angghen: Tokn t$p, Sdd, t.20, tr.768.

2. V.I. L§nin: Toiin t$p, Sdd,t.23. tr.53.
3. 4, 5. V.I. Lenin: Tokn i4p, Sdd, t.29, tr.240, 268, 382.
186
hQu cd giQa the gidi quan duy vît va phUdng phap lu^n
bien chdng; giQa ly luan nhan thQc va logich bien chiing.
M6i nguyen ly cua ph6p bien chiing duy vat deu ditdc xay
dung tren lap trUdng duy vat, m6i lu^n dilm cua phep
bien chiJng duy vat deu dUdc rut ra tU sU van hanh cua
gidi tU nhien va lich set xa hoi loai ngudi; m6i nguyen ly,
quy luat, pham tru cua phep bien chiing deu dUdc lu^n
giai tren cd sd khoa hoc va dUdc chiing minh bling toan b6
sU phat trien cua khoa hoc tU nhien trUdc do.
Ve vai tro, phep bien chiing duy vM da ke thUa va phat
trien phep bien chUng tU tU phat den tU giac, tao ra chUc
nang phUdng phap luan chung nha't, giiip dinh hudng viec
de ra cac nguyen tdc tUdng Ung trong hoat dong nh^ thUc
va thUc tiln; la mot hinh thUc tU duy hieu qua quan trong
nhat dol vdi khoa hoc, bdi chi c6 no mdi c6 the dem lai
phUdng phap giai thich nhUng qua tiinh phat trien diln ra
trong the gidi, giai thich nhiing moi quan he chung, nhUng
bUdc qua do tU linh vUc nay sang linh vUc khac.
Ddi tUdng nghien cUu cua phep bien chiing duy vat la
trang thai ton tai cd tinh quy lu&t phd bien nh^'t cua sU
v^t, hien tUdng trong thd' gidi. Vim d^ nay thd hien trong
cac cdu hoi: Su vat, hien tUdng quanh ta va ca ban than ta
ton tai trong trang thai lien he qua lai, quy dinh, chuydn
hda Ian nhau va ludn van dong, phat trien hay trong trang
thai tach rdi, c6 lap nhau va dUng im, khdng van dong,
phat trien?... De tra Idi cau hoi tren, phdp bidn chiing duy
vat da dua ra noi dung gom hai nguydn ly, sau cap pham tru
187
va ba quy luat cd ban. Hai nguyen ly khai quat chung tmh
bien chiSng cua the gi6i; cac cap pham tru phan anh mo'i
lien hg, sil tac dgng bien chdng pho bien nhat glQa cac
mat cua sU vit, hien tUdng c6 tmh quy luat trong tiing
cap; cac quy luat cd ban nghien ciiu mo'i lien he va khuynh
hu6ng phat trien cua the gi6i cac sU vat, hien tUdng de chi
ra nguon goc, each thdc va khuynh hitdng cua sU van
dong, piiat trien cua the gidi ay. Cac quan diem, nguyen
tac dudc tao ra ttf noi dung nay neu ra ket lulin, cac quy
luat nay phai c6 hieu luc doi v6i ca ba llnh vttc: gidi tu
nhien, lich sd loai ngifcli va tu duy con ngudi. Cac quan
diem dinh hudng va nguyen tdc chi dao ay tao cho phep
bien chting duy vat kha nang thUc hien chUc nang phUdng
phap luan chung nhat cho hoat dong nhdn thiSc va hoat
dong thUc tiin cua con ngudi.
PhUdng phap bien chiing phan anh "tinh bien chiing
khach quan' cua sU vSn dong, phat trien cua the gidi.
Ly luan triet hoc theo nguyen tac cua phUdng phap do dUdc
goi la phep bien chiing". Phep bien chilng duy vat vdi he
thong cac nguygn ly, quy luat, pham tru cua no dUdc khai
quat sdu sdc tU hign thUc, td thUc tign nen no c6 kha nang
phan anh chinh xac nhat sU vat, hien tUdng, cac lien he va
tu duy. Cung vdi thdi gian va nhu cû giai quyet cac van de
hien thUc, phep bien chUng cd the dUdc phat trie'n ca ve"
chigu rong iSn chieu sau. Song d ba't ky cap do nao cua
nhan thilc, nguyen ly ve moi lien he pho bie'n va ve sU phat
trien van la nhUng nguyen ly cd trinh do khai quat va
188
pham vi ling dung pho quat nhS't. Lam sang to va phong
phii them nhiing quy lu^t the hien hai nguyen ly nay chinh
la doi tildng cua phep bien chdng duy v^t.
2. Noi dung cua phep bien chijfng duy vat

a)Hai nguyen ly cua phSp bien chxing duy vat
Nguyen ly la thuat ngfl da nghia kha bat dinh c6 nguon
goc tijf tieng Hy Lap co apxn (tieng Latinh la principium) vdi
nghIa den la "dau tien nhat" - dinh de, khang dinh dS tren
cd sd do cac dinh luat va ly thuyet khoa hoc, cac v&n ban
phap luat diidc xay dilng, cac chuan miJc, quy tic boat dong
trong xa hoi dvfdc lila chgn tuan theo. NhU vky, nguyen ly
la nhijtng khdi di^m (diem xuat phat dau tien) hay nhdng
luan diem cd ban nhat c6 tinh chat tong quat cua mot hoc
thuyet chi phol sU van hanh ta't ca cac doi tUdng thupc linh
vUc quan tam nghien ciiu cua no. Theo nghIa do, nguyen ly
triet hoc la nhCtng luan diem - dinh de khai quat nha't dUdc
hinh thanh nhd sU quan sat, trai nghi$m cua nhieu the he
ngudi trong moi llnh vUc tu nhien, xa hoi va tu duy; roi den
lufdt minh chung lai lam cd sd, tien dl cho nhGng suy ly tie'p
theo nit ra nhQng nguyen tic, quy luat, quy tic, phUdng
phap... phuc vu cho cac boat dong nhan thdc va thuc tiln
cua con ngudi.
* Nguyen ly ve moi lien he pho bien
- Khai niem
Trong khi cung ton tai, cac doi tUdng luon tUdng tac
vdi nhau, qua do th§ hien cac thuoc tinh va hoc 16 ban chat
189
b6n trong, khang dinh minh la nhflng do'i tufdng thiic ton.
Sil thay dm cac tddng tac tat ye'u lam do'i tUdng, cac
thuoc tfnh cua no thay doi, va trong mot so'trddng hdp c6
the con lam no hien mat, chuyen hoa thanh do'i tUdng
khac. Sii ton tai cua ddi tUdng, sii hi§n hQu cac thupc
tinh cua no phu thugc vô cac tUdng tac giQa no v6i cac
doi tUdng khac, chdng to ring, do'i tUdng c6 lien he vdi
cac doi tUdng khac.
"Moi lien he" la m6t pham tru triet hoc dung de chi cac
moi rang buoc tddng ho, quy dinh va anh hudng lln nhau
gifla cac yeu to, bp ph|n trong mot doi tUdng hoac giQa cac
doi tUdng v6i nhau. Lien he la quan he giiia hai do'i tUdng
neii su thay doi cua mot trong so'chung nhat dinh l^m doi
tUdng kia thay ddi. Chang han, vdn dpng cua vat the c6
hen he hQu cd v6i khoi lifdng cua no bdi sU thay doi vdn
toe v|n dpng ta't yd'u lam khoi lifdng cua no thay doi; cac
sinh vdt deu c6 lien he vdi moi trudng ben ngohi,...
NgUdc lai, CO l&p (tach rcJi) la trang thai cua cac do'i
tUdng khi sU thay doi cua doi tUdng nay khong anh hudng
ddn cac doi tUdng khac, khong lam chiing thay doi. Ching
han, SU bien doi cac nguyen tac dao diifc khdng lam quy
dpo chuyen dpng cua trai dd't thay doi, hay nhUng thay doi
xay ra khi cac hat cd ban tUdng tac vdi nhau cung kho lam
cho cac nguydn tac dao diic thay doi.
Dieu nay khong c6 nghia la mot so'do'i tUdng luon lien
he, con nhUng d6i tUdng khac lai chi c6 Idp. Trong cac
trUdng hdp hen he xet d tren vin c6 sU c6 l&p, cung nhu d
190
cac triidng hdp c6 lap van c6 moi lien he qua lai. Moi doi
tifdng deu trong trang thai vifa c6 lap viia lien he vdi
nhau. Chung lien he v6i nhau 6 mot so' khia canh va
khong lien he v6i nhau ci nhQng khia c^h khac, trong
chiing CO ca nhdng bien doi khien cac do'i tUdng khac thay
doi, lan nhutng bie'n doi khong lam cac doi tUdng khac thay
doi. Nhu vay, lien he va c6 lap thong nha't v6i nhau ma vl
du dien hinh la quan he gida cd the song va moi trUdng.
Cd the song gan bo v6i moi trhdng nhung dong thdi cung
tach biet, c6 tinh doc lap tUdng doi. Mot so'thay doi nh^t
dinh cua moi trudng lam cd the song thay doi, nhUng c6
nhutng thay doi khac lai khong lam no thay ddi. Chi nhiing
bia'n doi moi trudng gin v6i hoat dong song cua cd thi mdi
lam anh hutdng den cd the; con thay doi nao khong gin v6i
hoat dong do thi khong gay ra sv£ bie'n doi. Nhut vay, lien
he va CO lap luon ton tai cung nhau, la nhiing mp tat ye'u
cua moi quan he cu the giQa cac doi tUdng.
Trutdc day, cac nha duy tam nit cac moi lien he giiia
cac siJ vat ra tut y thutc, tinh thin (Hegel cho rang, y niem
tuyet do'i la nen tang cua cac moi hen he; con Berkeley
tren lap trudng duy tam chu quan lai cho ring, cam giac
la nen tang cua moi lien he gifita cac doi tutdng). Tvi ch6 cho
ring moi ton tai trong the gidi deu la nhCng mit khau cua
mot thuc the vat cha't duy nhat, li nhiing trang thai va
hinh thutc ton tai khac nhau cua no, phep bien chutng duy
vat thiia nhan c6 moi lien he pho bie'n giuta cac doi tildng.
Khi ban den mo'i lien he, con ngufdi mdi chi chii y den sil
191
rang buoc, tac dong iSn nhau giuta cac do'i tvfdng v^t chat -
hiiu hinh, trong khi doi v6i the gidi tinh th^n, cac do'i
tuong khong la nhQng sii v^t hi2u hinh ma lai v6 hinh nhii
cac hinh thdc cua th duy (khai niem, phan dean, suy ly)
hay cac pham trh khoa hoc - hinh thijtc cua nhan thiJc
cung lien he chat che v6i nhau va hen he vdi cac vat that -
nguyen mlu hien thiic khach quan, ma cac hinh thijfc nay
chi la sh phan anh, tai tao lai chung. Khi quan niem ve sii
lien he dUdc md rong den cac do'i tUdng tinh than va giha
chiing von thuoc chu the v6i cac doi tUdng khach quan thi
se CO quan niem ve moi lien he pho bien. Co rat nhieu loai
lien he, trong do c6 loai lien he chung nhat, la do'i tUdng
nghien ctjtu cua phep bien chiJng, loai lien he nay dUdc goi
la lien he pho bien. The gidi khong phai la the hdn loan
cac doi tUdng, ma la he thong cac lien he doi tUdng. Nhif
v&y, chinh tinh thong nhSi't v|it chS!t cua the gidi la cd sd
cho moi lien he. Nhd sU thong nh^'t do cac do'i tUdng khong
the ton tai c6 lap, ma luon tac dong qua lai, chuyen hda
liin nhau.
Quan diem si§u hinh ve sU ton tai cua cac sU vat,
hidn tUdng trong thg'gidi thudng phu dinh moi lien he tat
yd'u gifla cac doi tUdng, dUdc pho bien rong rai trong khoa
hoc til nhien roi Ian truyen sang triet hoc. 0 Tay Au the
ky XVII - XVIII, trinh do cua khoa hoc tu nhien con nhieu
han che, chu ye'u mdi chi diitng lai d viec sUu tap tai lieu,
nghien cdu the gidi trong su tach rdi tutng bo phan rieng
le. Dieu nay da lam nay sinh quan diem sieu hinh, coi cac
192
STl v|it, hien Wdng ton tai tach rcii nhau, cai nay ben
canh cai kia, het cai nay den cai kia, gifla chung khong
CO mo'i lien he rang buoc quy dinh va chuyen hoa lln
nhau, hoac neu c6 thi do chi la mo'i lien he c6 tmh ngSu
nhien, ben ngoai; gidi v6 cd khong c6 mdi lien hd vdi gidi
hQu cd, xa hoi loai ngudi chi la tong so'cac ca the ridng
le, nhan thiic cam tmh va nh^n thdc 1^ tmh tach rdi
nhau... Quan diem nay d&n the gidi quan trie't hoc den
sai lam la dUng len ranh gidi gia tao gifla cac sil vat,
hien tddng, dat do'i lap cac nghien crtu khoa hoc chuyen
nganh vdi nhau. Vi vay, quan diem sieu hinh khong cd
kha nang phat hien ra nhflng quy luat, ban cha't va tmh
pho hien cua su van dpng, phat trien cua cac sil vat,
hien tUdng trong the gidi.
Trai lai, quan diem hien chdng duy vat cho ring, cac
sU vat, hien tUdng cua thd' gidi ton tai trong moi lien he
^ «>
qua lai vdi nhau, quy dinh lln nhau, tham nhip, chuy§n
hda lln nhau, khong tach biet nhau. Do la noi dung cua
nguyen ly ve mo'i lien he pho hien. Cd sd cua s\i ton tai da
dang cac mo'i lien he la tfnh tho'ng nhit vat chl't cua the
gidi. Theo do, cac sU vit, hien tildng phong phii trong the
gidi chi la nhQng dang ton tai khac nhau cua mot the gidi
v|t chat duy nha't.
- Tfnh chiLt cua moi lien he pho bie'n
Phep hien chting duy vlt khing dinh tfnh khach quan
cua cac mo'i lien hi, tac dong trong the gidi. 06 moi lien
he, tac dong giQa cac sii vat, hien tUdng v|t chat vdi nhau.
193
Co moi lien he giQa stI vftt, hien tutdng vat chat v6i cac
hien tUdng tinh th^n. Co moi lien h$ giiia nhfifng hien
tvfdng tinh thin v6i nhau (moi lien he va tac dong glQa cac
hinh thdc cua nh|n thdc),.. Cac moi lien he, tac dong do
suy den cung deu la sil quy dinh, tac dong qua lai, chuyen
hoa va phu thu6c Ian nhau gida cac sr£ vat, hien titdng.
Tinh pho bien cua cac moi lien he the hien 6 cho, bat
d dau, trong til nhien, xa hoi va til duy deu c6 v6 van
cac moi lien he da dang, chung giQ nhdng vai tro, vi tri
khac nhau trong sU v&n dong, chuyen hoa cua cac sil vat,
hien tUdng. Moi lien h§ qua lai, quy dinh, chuyen hoa lln
nhau khong nhOng diln ra 6 moi sil vat, hien tildng til
nhien, xa hoi, til duy, ma con diln ra giila cac mat, cac yeu
to^ cac qua trinh cua m6i sil vat, hien tildng.
Mo'i lien he pho bien c6 tinh da dang, phong phii. Co
moi li§n he ve khong gian va cung c6 moi lien he ve mat
thdi gian gida cac sil vat, hien tildng. Co moi lien he chung
tac dong len toan bo hay trong nhCtng linh vile rong 16n
cua the gidi; c6 m6i lidn he rieng chi tac dong trong tdng
linh vile, tdng sil vat va hien tildng cu the. Co moi lien he
tnlc tiep gida nhieu sil vat, hien tildng, c6 mo'i lien he gian
tie'p. Co moi lien he tit nhien, c6 moi lien he nglu nhien.
Co moi lien he ban chit, c6 moi lien he khong ban chit chi
dong vai tro phu thuoc. Co mo'i lien he chu ye'u va c6 mo'i
lien he thd ylu... Cac moi lien he do gid nhdng vai tro
khac nhau quy dinh sil vln d6ng, phat trien cua sil vat,
hien tildng.
194
De phan loai cac mo'i lien hS phai tuy thuoc vao tfnh
chat va vai tro cua tuCng mo'i lien he. Tuy v^y, vi$c phan
loai nay cung chi mang tmh tifdng doi, bcli vi cac m6i li§n
he cua cac do'i tudng rat phctc tap, khong the tach chung
khoi ta't ca cac mo'i lien he khac. Moi lien he con can difdc
nghien cofu cu the trong siJ bien doi va phat trien cu the
cua chung.
Nhut vay, nguyen ly ve moi lien he pho bien khai quat
toan canh the gidi trong nhCing mo'i lien he chang chit gifia
cac sij£ vat, hien tctdng. Ti'nh v6 han cua the gidi, cung nhit
tinh v6 litdng cac siJ vat, hien tvfdng do chi c6 the giai
thi'ch dufdc trong moi lien he pho bien, ditdc quy dinh bang
cac mo'i lien he cd hinh thdtc, vai tro khac nhau.
Moi sii vdt, hien tUdng ton tai trong nhieu mdi lien h§,
tac dong qua lai vdi nhau; do vay, khi nghien ciiu dm
titdng cu the can tuan thu nguyen tic toan dien.
Tii noi dung cua nguyen ly ve moi lien h§ pho bien,
phep bien chiSng khai quat thanh nguySn t&c toan dien vdi
nhang yeu ciu do'i vdi chu the hoat dong nhan thtitc va
thrtc tiln sau: Thvt nhat, khi nghidn ciiu, xem xet doi
tufdng cu the, can dat no trong chinh thd thd'ng nhat cua
tat ca cac mat, cac bo phan, cac yeu to', cac thuoc tinh, cac
mo'i lien he cua chinh the dd; "cin phai nhin bao quat va
nghien ciiu ta't ca cac mat, ta't ca cac mdi lien he va "quan
he gian tie'p" cua su vat dd", tdtc la trong chinh the tho'ng
nha^t cua "tong hoa nhUng quan he mudn ve cua sil vat Ky
195
v6i nhiing sU vat khac"^ ThUbai,chu the phai riit ra diidc
cac mat, cac mm lien he tSit yeu cua doi tddng do va nhan
thdc chiing trong sii thong nha't hdu cd noi tai, bdi chi c6
nhd v&y, nh$n thdc m6i c6 the phan anh dudc day du sd
ton tai khach quan v6i nhieu thuoc tmh, nhieu moi lien
he, quan h§ va tac dong qua lai cua doi tddng. Thvt ba, can
xem xet do'i tddng nay trong moi lien he v6i do'i tddng khac
va v6i moi trddng xung quanh, ke ca cac mat cua cac mo'i
lien h§ trung gian, gian tiep; trong khong gian, thdi gian
nh^t dinh, tdc la cUn nghien cdu ca nhiing mo'i lien he cua
d6'i tddng trong qua khd, hi$n tai va phan doan tddng lai.
Thvt tit, quan didm to^m dien doi l^p vdi quan diem phien
difn, mot chieu, chi thSy mat nay ma khong thay mat
khac; hoac chu y den nhieu m§t nhdng lai xem xet dan
trai, khong th^y mat ban chSTt cua do'i tddng nen de rdi
vao thu&t nguy bien (danh trao cac mo'i lien he cd ban
thanh khong cd ban ho&c ngildc lai) va chu nghia chie't
trung (lap ghap v6 nguy§n tSc cac moi lien h|trai ngUdc
nhau vao mot moi h§n he ph6'bi§'n).
* Nguyin Jj(^ visitphat trien
Phat trien la qua trinh van dong td tha'p den cao, td
kem hoan thien den hoan thien hdn, td cha't cu den cha't
m6i b trinh do cao hdn. Nhd v^y, phat trien la van dong
nhdng khong phai moi van dong deu la phat trien, ma
chi van dong nao theo khujmh hddng di len thi mdi Ih
1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd,t.29, tr.239.
196
phat trien. Van dong diln ra trong khong gian va thdi
gian, neu thoat ly chiing thi khong the c6 phat tri§n. Do
v^y, d phufOng Tay trifdc Kant chda c6 quan niem ve phat
trien, vi trudc do ngUdi ta mdi chi suy td ve khong gian ma
chda dat va^n de suy td sau ve thdi gian. Con d phddng
Dong vdi van hoa coi trong truyen thong, ma Nho giao la
dien hinh, thi quan niem phat trien khong hftn hddng ve
tdOng lai ma thddng hddng ve qua khd. Mot xa hoi ly
tddng khong phai la xa hoi se c6 ma la da c6. Nhd vky,
neu ngddi phddng Tay xem vat chat vlin dong trong thdi
gian tuyen tinh, thi ngddi phddng Dong lai xem v^t chat
van dong trong thdi gian tuan hoan. Xet td each tiep ckn
phddng Tay thi phddng Dong khong c6 khai nidm "phat
trien", ma chi c6 khai niem "tang trddng".
Can phan biet hai khai niem gSn vdi khai niem phat
trien la tien hoa va tien bo. Tien hoa la mot dang cua phat
trien, dien ra theo each td td va thddng la sd bid'n doi hinh
thdc cua ton tai xa hoi td ddn gian den phdc tap. Thuyd't
tien hoa tap trung giai thich kha nang song sot va thich
dng cua cd the xa hoi trong cuoc dau tranh sinh ton. Trong
khi do, khai niem tien bo de cap den sd phat trien c6 gia
tri tich cdc. Tien bo la mot qua trinh bien doi hddng tdi cai
thien thdc trang xa hoi td ch6 chda hoan thien dd'n hoan
thien hdn so vdi thdi diem ban dSu. Trong tien bo, khai
niem phat trien da dddc Iddng hoa thanh tieu chf cu the
de danh gia mdc do trddng thanh cua cac dan toe, cac linh
vdc cua ddi song con ngddi...
197
TliC quan nigm, phat triln la s\i v^n dong theo chieu
h\2dng di len, cac nh^ kinh diln cua chu nghia Mac - Lenin
da vach r5, thUe chtft cua phat trien la stt phat sinh do'i
tUdng m6i phu hdp v6i quy luat tien hoa va s\l diet vong
cua doi tUdng cu da trd nen loi thdi. D6i titdng mdi chi la
c(d phu hdp v6i khuynh hudng tien bo cua lich srf, c6 tien
do r6ng 16n; doi tUdng cu 1^ cai da m^'t - vai tro tKt yeu lich
stt, ngay cang di vao xu hudng diSt vong. Bdi vi: Mot la,
xet ttf mo'i quan he gida do'i tUdng mdi va hoan canh thi
doi tUdng mdi c6 k§'t c&'u va chdc nang thich dng vdi dieu
kien ni6i da bi^'n doi; doi tUdng cu chi gom cac loai yeu to'
v^ chttc nang khong con phh hdp vdi hoan canh da bien
do'i, xu the'diet vong la khong the' cdu van. Hai la, xet mo'i
quan he giiJa doi tUdng cu va do'i tUdng mdi thi doi tiidng
mdi la cai da manh nha nay tii trong long do'i tUdng
cu, la cai phu dinh nhdng tieu cUc trong do'i tUdng cu,
dong then bao lUu dudc nhiing cai hdp ly, thi'ch hdp vdi
dieu kidn mdi va bo sung noi dung mdi chua c6 d doi tUdng
cu. Hai phUdng dien trdn la nguyen nhan c6 sdc manh to
Idn lam cho do'i tUdng mdi ve^ ban cha't c6 the' vUdt qua do'i
tUdng cu. Trong linh vuc Uch sd xa hoi, do'i tiidng mdi la
ket qua cua hoat ddng sang tao theo hudng tien tien cua
xa hoi; ve cd ban phh hdp vdi Idi I'ch v^ nhu cû cua dong
dao nhan dan, cd kha nang bao ve dUdc nhan dan, do vdy
no tat ydu chien thang ddi tUdng cu. DSc biet, trong thdi
ky diln ra nhiing bie'n dong xa hoi Idn, su chid^n thing cua
198
doi tUdng m6i trudc do'i tiJdng cu bieu hien r^t ro. Nim
vflng quy luat nay c6 y nghia rfift quan trong doi vdi sU
sang tao va phat trien cua nxidc ta trong sd nghiep doi mdi
hien nay.
Van dong tuyet doi va ddng yen tddng doi la nhOng
thuoc tinh c6' hflu cua cac doi tUdng vat chat. La sd thong
nh&'t cua hien doi va ben vQng, doi tddng khong t6n tai
vinh hang. Nhdng hien doi dien ra trong no 6 pham vi mot
do ben vdng xac dinh c6 xu hddng pha v3 sd b^n vQng do
va bien no thanh doi tddng khac, den Iddt minh, do nhdng
bien doi didn ra S mdc do tich luy cao hdn, no lai bien
thanh doi tddng thd ba, va cd the mai khi§'n cho v&t ch&'t,
trong khi v^n dong, bien doi thddng xuyen, lai chuyen h6a
khong ngdng td trang thai ben vQng n^y sang trang thai
ben vdng khac.
Mot so' nha triet hoc cho rSng, v&n d6ng dien ra theo
vong tron, luon lap lai nhdng chu ky nhd cu; so' khac
khang dinh rhng, trong tie'n trinh nhdng bi^'n doi thddng
xuyen lai dien ra sd van dong td cao xuo'ng th&'p, tdc la
thoai bp; mot so' khac lai giai thich to&n bo nhdng thay
doi dien ra trong the gidi bang sd van dong td th&'p den
cao. Thdc te thi c6 ca van dong td th&'p den cao, td cao
xuo'ng thd'p va v§n dong theo vong tron. Tuy nhien, cac
xu hddng do khong nhd nhau. Van dong td thap tdi cao,
di len la xu hddng hang diu trong so'chiing; no la thudc
tinh can ban c6' hdu npi tai cua vat chat. Ph. Angghen
cho rling, phat trien "... la mdi lien he nhan qua cua sd
199
van dong tien len ttt tha'p den cao thong qua ta't ca nhQng
su van dong chfl chi va nhfing budc thut lui tarn thdi..."^
Quan dilm sieu hinh phu nhan sd phat trien, tuyet
doi hoa mat on dinh cua sd vat, hien tddng. Phat trien 5
day chi la sd tang len hoac giam di ve mat Iddng, chi la sd
tu&i hoan, lap di lap lai ma khong c6 sd thay doi ve chat,
khong CO sd ra ddi cua sd vat, hien tddng mdi va nguon
goc cua sd "phat trien" do nam ngoai chung. Phan biet sd
khac nhau cd ban gida quan diim sieu hinh va quan diem
bien chdng ve sd phat triln, V.I. Lenin viet: "Hai quan
niem cd ban (...) ve sd phat trien (sd tien hoa): sd phat
trien coi nhd la giam di va tang len, nhd la lap lai, va sd
phat tridn coi nhd la sd thong nhat cua cac mat doi lap (sd
phan doi cua cai thong nha't thanh nhdng mat ddi lap bai
trd lln nhau vk mdi quan he llin nhau gifia cac mat doi
Idp dy)... Quan niem thd nhdt la chet cdng, ngheo nan,
kho khan. Quan niem thd hai la sinh dong... cho ta chia
khoa cua sd td van d6ng" cua tat thay moi cai dang ton
tai,^ chi CO no mdi cho ta chia khoa cua nhflng "bddc nhay
vot ,cua sd gian doan cua tinh tiem tien", cua sd "chuyen
hoa thdnh mat doi lap", cua sd tieu diet cai cu va sd nay
sinh ra cai mdi"^.
Nhu v&y, quan dilm bien chilng doi lip vdi quan diem
si6u hinh vS aq phat triln 8 chS: coi su phSt triln Ih sy
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t&p, Sdd,t.21, tr.429.

2. V.I. Lenin: Tokn tip, Sdd,t.29, tr.379.
200
v|in dong di ien, la qua trinh tien len thong qua btfdc
nhay; sii vat, hien tiJqng cu mat di, siJt vat, hien tUdng mdi
ra ddi thay the; chi ra nguon go'c ben trong cua sh v^n
dong, phat trien la dau tranh gida cac mat doi lap ben
trong sn vat, hien tifdng. Cac sb vat, hien tiidng cua tb§'
gidi ton tai trong sU van dong, phat trien va cbuyen boa
kbong ngufng. Cd sd cua sil van dong do la siJ tac dong lln
nbau giCta cac svt vat, hien tiJdng va mau tbuSn giuta cac
mat doi lap trong moi sii vat, hien tbdng. Vi the, V.I. Lenin
cbo rang, hoc tbuyet ve sU phat trien cua pbep bien cbrtng
duy vat la "boan hi nba't, sau sSc nbat va kbong pbidn
dien". Do vay, quan diem nay ditdc xay diing tbanb kboa
hoc nbam pbat bien ra cac quy luit, ban cba't va tmb pbo
bien cua v^n dong, pbat trien cua s\i vat, bien tiidng trong
the gidi.
Tuy tbeo cac llnb viic kbac nbau ma sd van dong do c6
the la van dong td tba'p den cao, td ddn gian den pbdc tap
va td kem boan tbien den boan tbien bdn. Dac diem
cbung cua sd pbat trien la tmb tia'n len tbeo dddng xoay
6'c, cd ke' tbda, dddng nbd lap lai sd vat, bien tddng cu
nbdng tren cd sd cao bdn. Qua trinb dd dien ra vda d^
d^n, vda c6 nbdng bddc nbay vot... lam cbo sd pbat trien
mang tmb quanb co, pbdc tap, cd the cd nbdng bddc tbut
Idi tddng ddi trong sd tien len. Trong pbep bidn cbdng duy
vat, pbat trien cbi la mot trddng bdp dac bidt cua van
dong, cbi kbai quat xu bddng cbung cua van dong la van
dong di len cua sd vat, bien tddng mdi trong qua trinb
201
thay the sU vlit, hien titdng cu. Tuy thugc vao hinh thutc
ton tai cua cac to chiic vlit chgft cu the rna "phat trien" the
hi$n khac nhau.
Cung nhu mdi lien he pho bien, phat trien c6 tinh
khach quan thi hi§n d cho, nguon go'c cua no nam trong
chinh ban than sU v§it, hien tUdng, chii khong phai do tac
dong th ben ngoai vk dkc biet khong phu thuoc vao y
thich, y muon chu quan cua con ngudi. Phat tridn c6 tinh
pho bien, sU phat trien c6 mat d kh&p moi ndi trong cac
linh vtJc tU nhidn, xa hoi va tu duy. Phat trien c6 tinh ke'
thvta, s\i vdt, hien tUdng mdi ra ddi khong the la sU phu
dinh tuy§t doi, phu dinh sach trdn, doan tuyet mot each
sieu hinh doi v6i sU vat, hi§n tUdng cu. Su vat, hi§n tUdng
mdi ra ddi tif sU vdt, hidn tUdng cu, chd khong phai ra ddi
tot hu v6. Vi vay trong sU vdt, hi$n tddng mdi con giU lai,
CO chgn loc va cai tao cac yeu to' con tac dung, con thich
hdp vdi chiing, trong khi gat bo mat tieu cUc, I6i thdi, lac
hau cua sd vat, hidn tUdng cu dang gay can trd sU vat,
hidn tUdng mdi ti§'p tuc phat trien. Phat trid'n c6 tinh da
dang, phong phu, tuy sU phat tridn diln ra trong moi llnh
vUc tu nhien, xa hoi va tu duy, nhUng mdi sU vat, hien
tUdng lai CO qua trinh phat trien khong gid'ng nhau. Tinh
da dang, phong phii cua su phat trien con phu thuoc vao
khong gian va thdi gian, vao cac yd'u to', dieu kidn tac dong
Idn sU phat trien do...
Nghien cUu nguydn ly vd su phat trien giup nhdn thUc
dUdc rang, muon nam dudc ban cha't, khuynh hudng
202
phat trien cua sU vat, hien tUdng thi phai tiJ giac tuan thu
nguyen tkc phat trien, tranh tit titSng bao thu, tri tr$.
Nguyen tic nay yeu cau: Thvl nh&% khi nghien ettu, cin
dat doi tUdng vac sU van dong, phat hien xu hiJdng bien
doi cua no de khong chi nhan thiic no d trang thai hien tai,
ma con dii bao dudc khuynh hudng phat trien trong titdng
lai. Thii hai, can nhan thiic ditdc ring, phat trien la qua
trinh trai qua nhieu giai doan, moi giai doan c6 dSc diem,
tmh cha't, hinh thrtc khac nhau nen can tim hinh thiic,
phitdng phap tac dong phu hdp de thiic dly hoSc kim ham
sit phat trien do. ThU ba, phai sdm phat hien va ung ho d6i
tUdng mdi hdp quy lu&t, tao dilu kien cho n6 phat tn§n;
chohg lai quan diem bao thu, tri tre, dinh kid'n. Thv[ tit,
trong qua trinh thay the doi titdng cu bang doi tiidng mdi
phai biet ke thiia cac yeu to'tich ciJc tii doi titdng cu va phat
triln sang tao chiing trong dieu kien m6i. T6m lai, muon
nlm diidc ban chat, khujmh hudng phat trien cua doi tildng
nghien ctfu can "phai x6t sU vat trong sii phat trien, trong
"sii tu van dong"(...), trong sii bien doi cua no"^
b) Cac cap pham tru cd ban cua phep bien chvcng duy v$t
Trong qua trinh nhan thiic, con ngddi tham nh|p ngay
cang sau hdn vao cac doi tildng de nam bit va th§ hien
thong qua cac khai niem nhQng thuoc tfnh v^ moi lien h§
chung, do la van dong, khong gian, thdi gian, nhSn qua.
1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd,t.42, tr.364.
203
tinh quy luat, ta't yeu, ngSu nhien, giong nhau, khac
nhau, mau thuSn... Chung la nhutng dac triing cua cac do'i
tUdng vat cha't, la nhQng hinh thdc ton tai pho bien cua
vat cha't, con cac khai niem phan anh chung la nhiJng
pham tru triet hpc.
Nhif vay, pham tru triet hoc la hinh thvtc hoat dgng
tn 6c pho bien cua con ngvtdi, la nhdng mo hinh tif tiidng
phan anh nhUng thugc tinh va mm lien he von co d tat ca
cac doi txiOng hien thdc. Pham tru tri§'t hpc giiip con ngiidi
suy nglm nhiing cha't lieu cu the da thu nhan dvfdc trong
qua tnnh nhan thdc va cai bien hiSn thilc, chi ra nhiing
dac trifng cd ban nhat cua khach the. Chang han, khao sat
doi tiidng bang cap pham tru cai chung va cai rieng, con
ngiidi lam ro sil dong nhat va khac biet cua no v6i cac
khach the khac; thong qua cap pham tru "nhan qua" va
"tat yeu", con ngUdi nam bat diidc chuoi quy dinh nhan
qua, nhiing thuoc tmh va lien he tat nhien, ngau nhien;
phan tich doi tiidng do thong qua pham tru cha't va liidng,
nam r5 diidc cac dac triing tiidng ilng va c6 the ca moi lien
he lan nhau giQa chiing...
Ta't ca cac d6'i tiidng deu nam trong sii phu thuoc va
lien he pho bien lan nhau. Do vay, nhiing khai ni§m cua
con ngiicJi phan anh chiing cung lien he, phu thuoc lan
nhau, linh d6ng, va khi c6 dieu kiSn phu hdp deu chuyen
hoa vao nhau thanh mat dm lap cua minh. Chi c6 nhii the
chiing mdi phan anh diidc tinh van dgng cua do'i tiidng.
V.I. Lenin viet: ... nhiing khai niem cua con ngvidi khong
204
ba't dong, ma luon luon v|in dong, chuyen hoa tiif cai no
sang cai kia; khong nhii v^y, chung khong phan anh ddi
song sinh dong'".
Cac pham tru deu phan anh cac hinh thdc t6n tai pho
hien, cac mat va cac moi lien he pho bien cua hien thiic
khach quan. Thong qua khao sat moi lien he hdu cd va sh
phu thuoc iSn nhau cua he thong pham tru phan anh
chiing se nhan tha'y dhdc sii phong phu cua tfnh quy lu^t
bien chiing. Lan dau tien van de pham tru dufdc tiinh bay
bao quat trong triet hoc Hegel. Hegel cung l&'y cac nguyen
tSc bien chiing lam cd s6 cho he thong cac pham tru cua
minh, trinh bay cac pham tru trong sii v^n dong, phat
trien, chuyen hoa l&n nhau, va x6t chung nhil la nhiing
n&'c thang phat trien cua y niem tuyet doi. Trong h$ thong
pham tru d^y mau thuSn, Hegel da tai hien diidc mot loat
cac tfnh quy luat va moi lien he pho bien sau sac.
Khac v6i Hegel, cac nha kinh dien triet hoc Mac - Lenin
xet cac pham tru nhu la cac hinh thiic phan anh pho bi§'n
ve hi§n thiic va nhxi nhutng nac thang phat tri^n cua nhan
thiic xa hoi va thilc tiin. M6i pham tru gan v6i mot thdi ky
phat trien nhan thiic nh^'t dinh. Trong khi ghi nh&n
nhiing thuoc tfnh va m6i lien he pho bien do nh^n thiic
vach ra 5 mot thdi ky phat trien, cac pham tru phan anh
nhiing dac thu cua thdi ky do vk la nhiing di^m tiia de con
ngiidi viidn cao tiep tuc nhan thiic, la nhiing nut di§m
1. V.I. Lenin: Toan tip, Sdd,t.29, tr.267.
205
danh dliu bu6c chuyin cua nh^n thdc tif thc»i ky phat trien
nay sang thcJi khac. V.I. Lenin viet: "Triidc con ngndi,
c6 mang ludi nhiJng hi§n tddng td nhien. Con ngddi ban
nang, ngdcli man rd, khong td tach khoi gi6i td nhien.
Ngddi CO y thdc td tach khoi gidi td nhien, nhdng pham
trfii la nhdng giai doan cua sd tach khoi do, tdc la cua sd
nh§m thdc the gidi, chung la nhdng diem nut ciia mang
Iddi, giup ta nhdn thdc va nSm vdng dddc mang Iddi'".
V.I. Lenin due rut sd lien he gida cac cap pham tru td
cac tinh quy luat cua ton tai va nhan thdc, ong cho rdng
trong khi ph^ anh moi tddng quan cua cac mat va cac moi
hen hd pho bid'n tddng dng, tddng quan gida cac cap pham
trd cung thi hien ca sd vdn dong td't yeu cua nhan thdc td
thSCp ddh cao. Sd xuSTt hien cua bat k^ pham tru mdi nao
cung deu dddc quy dinh bdi chinh tid'n trinh phat trien cua
nhdn thdc. Nh^ thdc tham nhdp ngay cang sau vao the
gidi cac doi tddng, vach ra nhdng mat va nhdng moi lien he
pho bid'n mdi m^ cac cap pham tru cu da khong the bao
quat dddc va do v^y doi hoi nhdng cap pham tru mdi de
phan anh phu hdp hdn. Khi da xud't hidn, moi cap pham tru
mdi deu td't yeu hen he vdi cac cap pham tru cu, cd vi tri
thich hdp trong he thdng chung cua cac pham tru dddc xac
dinh bdi qua trinh nh^ thdc dang phat trien.
Cac moi lien he phd bie'n gida cac sd vdt, hien tddng
dddc phep bi§n chdng duy vdt khai quat thanh cac
1. V.I. LSnin: Tokn t&p, Sdd,t.29, tr.l02.
206
cap pham tru cd ban. Tmh cap doi cua cac pham tru the
hien siJ phan anh bien chting tmh thong nha't va dû
tranh giiia cac mat do'i lap cua the gidi khach quan. Cac
cap pham tru hinh thanh va phat trien trong heat dong
nhan thdc, heat dong cai tao tU nhien, cai tao xa hoi cua
con ngUdi. Trong phep bien chdng duy vlit, cac cap pham
tru CO vai tro phUdng phap lu|in khac nhau. Cac cSp
pham tru cai rieng va cai chung, tat nhien va ngiu
nhien, ban chat va hien tUdng la cd sd phddng phap lu^n
cua cac phUdng phap: phan tich va tong hdp, dien dich va
quy nap, khai quat hoa va trxiu tifdng hoa de nh&n thiic
dUdc toan bo cac mol lien he theo he thong. Cac cap pham
tru nguyen nhan va ket qua, kha nang va hien thitc la cd
s6 phUdng phap luan chi ra cac mo'i lien he va sii phat
trien cua cac s\i vat, hien titdng nhii nhQng qua trinh tii
nhien. Cap pham tru noi dung va hinh thdc la cd sd
phifdng phap luan nSm bit cac hinh thdc ton tai hoac
bilu hien cua doi tufdng trong sii phu thupc vao noi dung,
phan anh tmh da dang cua cac phUdng phap nhan thvtc
va hoat dong thUc tiln.
Th diem xu&'t phat la the gidi khach quan ton tai doc
l^p vdi y thdc cua con ngiidi; luon v&n dong, lien h$,
chuyen hoa lln nhau va phat trien, phep bien chdng duy
vat khlng dinh, cac cap pham tru cung phai van dong va
phat trien de phan anh diing va dly du ve nhflng siJ vat,
hien tUdng. Dong thdi, de sil nhan thdc ve chiing ngky
cang trd nen sau sic hdn thi phep bien chdng duy vat phai
207
ngay cang dxldc bo sung them nhiJng cap pham tru m6i.
Nhu vky, cac cap pham tru cua phep bien chdng duy vat
khong phai la mot he thong nhat thanh ba't bien, ma phat
triln cung v6i sU phat triln cua khoa hoc. Mo'i lien he giQa
cac cap pham tru cua khoa hoc chuy§n nganh v6i cac cap
pham tru cua phep bien chting duy vat la mo'i quan he
gida cai ddn nhat v6i cai chung. Khi nghien cdu cac cap
pham tru c^n dat chung trong cac mo'i lien he v6i nhau va
v6i cac quy luat cua phep bien chdng duy vat, bdi ne'u chi
nghien ctJtu rieng cac cap pham tru hoac cac quy luat cua
ph6p bien chdng duy vat thi chung ta chUa the nSm dudc
day du cac mo'i lidn h| ban chat cua the gidi, "Quy luat
nim lay cai gi Ik ykn Unh - ma chmh vi vky ma quy lukt,
moi quy luat, deu la chkt hep, khong d^y du, g^n dung"'.
* Cai riing va cai chung
Cai ri§ng la pham trh trid't hoc dung de chi mot sii
vat, hien tUdng nhat dinh. Cai ddn nhat la pham tru trie't
hoc dung de chi cac mkt, cac dkc diem chi vo'n c6 d mot siJ
vkt, hikn tUdng (mot cai rieng) nko do ma khdng lap lai d
SU vat, hien tUdng nko khac. Cai chung la pham tru trie't
hoc dung d^ chi nhUng mat, nhUng thu6c tinh khong
nhiJng CO d mot sU vat, hien tUdng nao do, ma con lap lai
trong nhiû sU vkt, hien tUdng(nhieu cai rieng) khac.
Trong lich sd triet hoc c6 hai xu hudng la duy thuc va
duy danh doi lap nhau giai quyk't va'n de quan he giuta
1. V.I. Lenin: Tokn tap, Sdd, t.29, tr.l60.
208
cai rieng va cai chung. Cac nha duy thiJc kh^ng dinh, cai
chung ton tai doc lap, khong phu thuoc vao cai rieng. Co
hai luan giai: Theo luan giai thii nhat (kha pho bid'n) thi
cai chung mang tinh tu tudng, tinh than, t6n tai dudi dang
cac khai niem chung; theo each ly giai thvt hai thi cai
chung mang tinh vat chat, ton tai dudi dang mot khoi
khong doi, bao trum tat ca, td trung vdi minh hoac dudi
dang nhdm cac ddi tUdng... Con cai rieng, ho&c hoan toan
khong c6 (do xud't phat tU Plato von coi cac sU vat cam
tinh la khong thuc, chi 1^ cai bong cua nhUng y niem),
hoac ton tai phu thuoc vao cai chung; la cai thU yeu, tam
thdi, do cai chung sinh ra.
Cac nha duy danh cho rSng, cai chung khong ton tai
thuc trong hien thUc khach quan, chi c6 sU vat ddn le, cai
rieng mdi ton tai thUc, chi ton tai trong tU duy con ngUdi,
chi la ten goi cua cac doi tUdng ddn le. Tuy cung coi cai
rieng la duy nhd't c6 thUc, song cac nha duy danh giai
quyet khac nhau van de hinh thUc ton tai cua no. Mot so
ngUdi (nhu Occam) cho rang, cai rieng ton tai nhU doi
tUdng vat chat cam tmh; so' khac (nhU Berkeley) lai coi
cam giac la hinh thUc ton tai cua cai rieng...
Chu nghia duy vdt bien chUng da khac phuc nhUng
khiem khuyet cua ca hai xu hudng do trong viec ly giai
mdi quan he giUa cai chung va cai rieng. Ca cai chung iSn
cai ddn nhat deu khong ton tai doc l&p, tU than, vi chung
la thuoc tmh nen phai g&n vdi doi tUdng xac dinh; chi cai
rieng (doi tUdng, qua trinh, hien tUdng rieng) mdi ton tai
209
doc lap. Con cai chung vli cai ddn nhat deu chi ton tai
trong cai rieng, nhii la cac mat cua cm rieng.
Cai chimg khong ton tai doc lap, ma la mot mat cua
cai rieng va lien he khong tach rdi v6i cai ddn nhat, nhii
cm ddn nhat lien h§ chat che v6i cai chung. "Bat cd cai
chung nao cung chi bao quat mot each dai khai tat ca moi
vat rieng le. Bat cxt cai ri§ng nao cung khong gia nhap d^y
du vao cai chung.. Cai rieng khong vinh ciiu ma xuat
hien, ton tai mot thdi gian xac dinh roi bien thanh cai
rieng khac, roi lai thanh cai rieng khac niia... cti the den
v6 cung. V.I. L§nin viet: "Ba't cd cai rieng nao cung thong
qua hang nghin su chuyen hoa m^ lien he v6i nhQng cai
rieng thuoc loai khac(sU vat, hien tUdng, qua trinh)"^. Cai
rieng "chi ton tm trong moi lien he dUa den cai chung"® va
CO kha nang chuyen hoa 6 nhiing dieu kiSn phu hdp thanh
cai rieng bat ky khac.
Moi cai rieng d€u la sU thd'ng nha't cua cac mat doi lap,
vCia la cai ddn nha't vcta la cai chung. Thong qua nhQng
thuoc tmh, nhfitng dac diem khong lap Im cua minh, cai
rieng the hien la cai ddn nha't; nhUng thong qua nhiing
thuoc tinh lap lai d cac doi tUdng khac - lai the hien la cai
chung. Trong khi la nhiing mat cua cai rieng, cai ddn nha't
va cai chvmg khong ddn gian ton tai trong cai rieng, ma gan
bo h^ cd v6i nhau va trong nhiing diiu ki§n xac dinh
chuyin h6a vao nhau.
1, 2, 3. V.I. Lenin; Toan t$p, Sdd,t.29, tr.381.
210
Mo'i lien he gifla cai ddn nhat v6i cai chung the hi$n
triidc het d moi lien he l&n nhau trong mot thi thShg
nha^t gom cac mat, cac yeu to' ddn le voh c6 trong mot s\i
vat, hien tutdng nay va cac mat, cac ye'u to' dutdc lap lai 5
no va trong cac scf vat, hien tiidng khac. M6i lien he
gifia cai chung vdi cai rieng bieu hien d m6i lien he iSn
nhau giQa cac thugc tmh (hay cac bo ph^n) ciing c6 d
nhieu doi tifdng v6i titng do'i tddng do diidc xdt nhd cai
toan bo. Nhu vay, cai rieng la cai toan bo, cai chung chi
la bo phan, bdi ben canh cai chung thi bat cti d6i thdng
(cai rieng) nô cung con c6 cai ddn nh&'t, tdc la b§n canh
nhQng mat dudc iSp lai con c6 nhiJng mat khong lap lai,
nhQng mat ca biet; vi v^y, ba't cti sil vSit, hi§n tiidng rieng
le nao cung la su thong nhSft giiJa cac m&t d6i l&p d6.
Trong cung mot luc, sh vat, hien tvfdng do vita la cm ddn
nhat, vCia la cai chung; thong qua cac dSc diem ca biet,
cac mat khong lap lai cua minh, siJ v&t, hien tifdng (cai
rieng) do bieu hien la cai ddn nha't, nhvtng thong qua cac
mat lap lai trong cac sh vat, hiSn tvfdng khac, n6 bilu
hien la cai chung.
Ynghia phitcfng phap luan
ThvC nh^t, ne'u hat cti cai chung nao cung chi ton tai
trong cai rieng, nhu mot thuoc tmh chung cua mot so
cai ridng, nSm trong mo'i lien he chat che vdi cai ddn
nha't va m6'i lien he do dem lai cho cai chung mot hinh
thtic rieng biet, thi cac phvfdng phap thvfc tiln diia tr§n
viec van dung mot quy luat chung nô do dû khong the
211
nhU nhau doi v6i moi s\i vat, hien tvtdng (cai rieng) c6
lien li$ v6i cM chung do. Vi ban than cai chung trong
moi sil vat, hien tUdng khong phai la mot va khong
gio'ng nhau hoan to^n, ma chi la bieu hien cua cai chung
da diidc ca biet hoa, thi cac phvfdng phap xua't phat tii
cai chung do, trong m6i trndng hdp cu the, c^n phai
thay doi hinh thdc, phai ca biet hoa cho phu hdp v6i dac
di^m cua tring triiclng hdp.
Tba bai, neu ba't k^ mot phifdng phap nao cung bao
ham ca cm chung lin cai ddn nhat thi khi set dung mot
kinh nghiem nô do trong dieu kien khac khong nen sd
dimg hinh thiic hien c6 cua no, ma chi nen rut ra nhfitng
mat chung dî v6i tmdng hdp do, chi rut ra nhCtng cai
thich hdp v6i dieu kien nhat dinh do.
Tha ha, trong qua trinh phat trien cua sd vat, trong
nhiing diû ki§n nhSTt dinh "cai ddn nhat" c6 the bien
th^nh "cm chung" va ngddc lai "cai chung" c6 the bien
thanh "cai ddn nhat", nen trong hoat dong thdc tiln c6
the v^ can phai tao dieu kien thuan Idi de "cai ddn nhS^t"
CO Idi cho con ngUcJi tr6 thanh "cai chung" va "cai chung"
bSft Idi trd thknh "cm ddn nhat". Tuy nhien, v&n con mot
kho khan trong td duy ma nhieu ngddi biet nhdng
thdctng lang tranh tim hiû, giai dap tha'u dao, do la: Cai
rieng va cai chung khong n&m tren cung mot mat bang
cd sd, khong cdng mot ddn vi do. Cai rieng la doi tddng,
con cai chung va cai ddn nha't chi la cac thuoc tinh cua
nhiû (hoac mot) cai rieng do, cho nen phep bien chdng
212
dich thUc phai day chiing len thanh cap pham tru cai dac
thu va cai pho bien.
Cai dac thu va cai pho bien. Cai chung trong tUdng
quan vdi cai ddn nhat dUdc hieu nhd tren chi la cai chung
hinh thutc, cai pho bien trijfu tUdng, c6 rat it y nghia doi vdi
nhan thiic; trong khi tu duy nhan thtjtc yen can phB dat
den trinh do hieu cai chung bien chiing, cai pho bien cu
the, dung nhif V.I. Lenin doi hoi: ""Khong phai chi la cai
pho bien triiu tUdng, ma la cai pho bien bao ham ca sil
phong phii cua cai dac thu, cai ca the, cai ca biet" (tat ca
sU phong phii cua cai dac thu va cai ca biet!)"^ DI lam ro
cai ddn nhat thi c^n phai so sanh doi tifdng dUdc xdt vdi
ta't ca cac do'i tUdng khac, nhung thiic te khong th^ lam
dUdc dieu do. Vi the ngiidi ta thiidng chi so sanh mot doi
tddng vdi mot so' xac dinh cac doi tUdng. Do do cai chung
do'i lap khong han ngay vdi cai ddn nhSTt, ma vdi cai vha it
chung hdn, vCia it ddn nhat hdn, tctc la vdi cai dac thu.
Viec so sanh thuoc tinh cua mot doi tUdng vdi thuoc tinh
cua tat ca do'i tUdng se giup chiing ta hinh dung ve cai ddn
nha't, nhUng ne'u so sanh thuoc tinh cua mdt so' doi tiidng
vdi thuoc tinh cua ta't ca, se cho hinh dung ve cai dac thu.
NhU vay, cai dac thu chi ra sii khac bi$t cung c6 d mot so'
cai rieng vdi cai chung von cd d ta't ca cai rieng.
DUa vao nhQng thuoc tinh va mdi lien he von c6 d ta't
ca cac do'i tUdng, hoac d tat ca cac giai doan, trang thai
213
van dong khac nhau cua cung mot do'i tUdng, thi khong
th^ phan biet chiing v6i nhau. NhQng thii do khong the
i la cai dac thu, ma phai la cai chung lam cd sd cho sd ton

tai bSn vdng cua moi doi tddng, hoac gin ket cac giai
doan, trang thai vSn dong khac nhau cua do'i tUdng ve
mot coi nguon. Kieu cai chung nay dUdc goi la cai pho
bien bieu thi su giong nhau, sd dong nha't sau trong cd
sd, ban chat va cac tmh quy luat cua 16p doi tddng hoac
cua mot do'i tddng d cac giai doan phat trien khac nhau,
vi thg' V.I. Lenin da cho rang cai pho big'n mdi la pham
tru cung c§i'p do v6i "ban cha't", "quy luat" va c6 the' dung
chung thay the l&n nhau. Ca Hegel va C. Mac deu dung
cai pho bie'n nhd pham trd lien quan den sd sinh thanh
va phat trien qua cac giai doan khac nhau cua cung mot
do'i tddng. 6 tdng giai doan phat tri^n cua doi tddng, cai
pho' bie'n (ban cha't, quy lu^t) dgu bie'u hien nhd cai dac
thu. Trong nh^n thCtc cac hien tddng xa hoi, viec chi ra
cai pho bie'n tddng doi de hdn so vdi viec nhan dien cai
dac thu chi bieu hien b tdng giai doan phat trien xac dinh
cua do'i tddng.
Nhd vay, c6 the khang dinh mgi cai pho bie'n deu la
cai chung theo nghia hinh thdc, tdc la chung deu bao gom
nhdng cai nhd nhau b moi do'i tddng, giai doan van dong
cua Chung. Nhdng kh6ng phai mgi cai chung deu la cai
pho" bie'n, hbi cai chung chi nhdng thugc tinh cung c6 b te't
ca d6i tddng, nhdng cac thuoc ti'nh do mdi chi la be" ngoai,
hinh thdc. chda phai la nhdng ye'u to'cau thanh ban chat.
214
ngi dung va quy luat cua cac doi tifdng, ma cai pho bi§'n
phai la cai chung trong ban chat, quy lulit cua doi tildng.
Neu nhin vac bien chutng cua cai pho bien va cai dac
thu tiJ sU van dong thap den cao cua v&t chat thi se thli'y
ring, 6 day chung gin bo da khong ddn gian vdi cac mat
khac nhau cua doi tUdng, ma vdi cac hinh thdc v&n dong
khac nhau cua vat chat dang diln ra trong no va tUdng
quan vdi nhau nhvf la cac bac thap vî cao. M6i bac vin
dong cao cua vat cha^t bao ham trong minh b|c thSip hdn
va do vay c6 nhieu cai chung vdi nd. Nhilng tinh chung do
la khac so vdi tmh chung trong pham vi mot hinh thdc
van dong cua vat chat, trong khuon kho cua cung mdt giai
doan phat trien. Tinh chung do hi khiic xa thdng qua dac
thu cua cac bac van dong cao va chi c6 the dvtdc hi§u nhu
la mit khau gin ket cai thap vdi cai cao, nhd la thdi doan
da dUdc cai bien trong noi dung cua cai cao nhat. Nhd v|y,
d giai doan phat trien tha'p, cai pho bien chi bao quat
nhflng yeu to' noi dung ma each nay hay each khac dildc
bao ton va c6 mat trong noi dung cua doi tUdng d bac phat
trien cao hdn dudi dang diidc cai bien. Con d hkc phat
trien cao, thi cai pho bien do chi bao quat cai l^m cho ddi
thdng giohg vdi nhdng doi thdng d nhiing bac phat triln
thlp hdn.
Khac hdn mot chut la moi lien he giha cai chung va
cai dac thu trong nhiing doi thdng d cung mdt giai doan
phat trien. 0 day cai chung dung II ban chit, la cd sd de
cung chuyen sang giai doan phat trien mdi. Do vly d
trhdng hdp nay dung thuat ngh "cai pho bien" thich hdp
215
va dung hon "cai chung". Con lien quan den cai dac thu
thuoc vi cung mot giai doan phat trien, thi 6 day no khong
dung cham den ban ch^'t, ma chi la hinh thdc bleu hien,
phddng thdc ton tai rieng.
*Nguyen nhSn va ket qua
Nhan thdc ve stI tac dong, tddng tac giQa cac mat, cac
yeu to hoac gifia cac sd vat, hien tUdng vdi nhau nhd la
nguyen nhan cuoi cung din di'n sd xuat hien cua cac mat,
cac yiu to, cac sd vat, hien tddng mdi ve chi't, chmh la
khiu quyet dinh din den viec phat hien ra tinh nhan qua
nhd la yeu to quan trong cua moi lien he pho hien.
Nguyen nhan la pham trii triet hoc dung de chi sd
tddng tac lin nhau gida cac mat trong mot sd vdt, hien
tddng hoac gida cac sd vht, hiin tddng v6i nhau gay nen
nhdng hien doi nhit dinh. Kei qua la pham tru triet hoc
dung de chi nhdng big'n dm xui't hien do sd tddng tac gida
cac yi'u to mang tinh nguyen nhan gay nen.
^ Nhin thdc ve nguyen nhan, ket qua nhd tren vda giup
khic phuc dddc han che coi nguyen nhan cua mii sd vit,
hien tddng, trong nhdng diiu kien nhi't dinh, nam ben
ngoai sd v&t, hiSn tddng do; vda khic phuc dddc thieu sot
coi nguyin nhan cuo'i cdng cua sd vftn dong, chuyen hoa
cua toin bo th§' gidi vit chi't nim ngoai no, trong Idc
Iddng phi vat chi't nao do.
Moi lien he nhan qua c6 tinh khach quan, pho bien va
ti't yeu. Phe phan quan niim sai lim cua triet hoc duy
tam ve tinh chi't cua moi lien he nhin qua, Ph. Angghen
216
nhlfn manh;"hoat dong cua con ngUdi la hdn da thd vang
cua tinh nhan qua'". Tren thilc te, con ngvfdi khong chi
quan sat thay hien tiidng nay sau hien tiidng kia, ma con
CO the tu minh gay ra hien tUdng, qua trinh nh&'t dinh
trong thtfc nghiem khoa hoc, giohg nhii hien tiidng, qua
trinh ay xay ra trong tii nhien. Tit quan niem cho rSng,
moi siJ vat, hien tiidng trong til nhien, xa hoi va tii duy
deu dddc gay nen bdi nhdng nguyen nhan nha't dinh,
trong do c6 ca nhiing nguyen nhan chiia dutdc nhan thdc,
phep bien chdng duy vat rut ra nguyen tic quyet dinh
luan het sutc quan trong cua nhan thdc khoa hoc. Tfif quan
ni|m ket qua do nguyen nhan sinh ra con phu thuoc vao
nhiing dieu kien, hoan canh nhat dinh, phep bien chdng
duy vat cho rang, mot nguyen nhan nhat dinh trong hoan
canh nhat dinh chi c6 the gay ra mot ket qua nhat dinh;
bSi vay, neu cac nguyen nhan cang it khac nhau bao
nhieu, thi cac ket qua do chiing gay ra cung it khac nhau
bay nhieu.
Quan niem duy vat bien chiing vi m6i quan he nhan
qua khong cctng nhfic, tinh tai. Trong qua trinh vftn dong,
phat trien, nguyen nhan c6 the chuyen hoa thanh ket qua.
Cai ma d thdi diem hoac trong mo'i quan h$ nay la nguyen
nhan thi d thdi diem hoac trong moi quan he khac lai la
ket qua; con ket qua lai trd thanh nguyen nhan^, nhutng

2. Xem C. Mac va Ph. Angghen: To^n t$p, Sdd, t.20, tr.38.
217
da 6 trong cac quan he khac, thanh nguyen nhan loai
khac: nguyen nhan sinh ra k§'t qua, k§t qua cung tac dong
lai nguyen nhan - chiing cung nlm trong sd tddng tac bien
chdng. Trong khi la hien tddng tfch cdc, nguyen nhan tac
dong len hien tddng khac thu d6ng va gay ra trong no
nhOng bi§n ddi - tdc la ket qua, nhUng k^t qua cung thi
hien sd phan tac dong va td hien tddng thu dong chuyen
thanh tich cdc. Ke't qua khSng the la nguyen nhan cua
chrnh nguyen nhan gay ra no. Nhdng n§u ba't cd sd vdt,
hi$n tddng nô cung c6 nguyen nhan cua no thi cung
khong CO nghia la m6i sd v|it, hi§n tddng chi do mot
nguyen nhan sinh ra. Tr§n thdc t^ mot ket qua c6 the do
nhiû nguyen nh^ sinh ra, do v&y sd phan loai nguyen
nhan thanh nguySn nhan chu yeu, nguyen nhan thd yeu,
nguyen nh^ b§n trong, nguyen nhan ben ngoai... doi v6i
m6t kd't qua vda mang ^ nghIa 1;^ ludn, vda mang y nghia
thdc tiln sau sac.
fngbia phvCdngphap lu$n
Thii nh^t, neu blft ky sd vlit, hien tddng nao cung c6
nguyen nhan va do nguyen nhan quyet dinh, thi de nhan
thdc dddc sd v&t, hien tddng &y nhat thiet phai tim ra
nguyen nhan xuat hien; muon loai bo mot sd vat, hien
tddng nao do khong c£n thid't, thi phai loai bo nguyen
nhSn sinh ra n6.
Thvt bai, xet ve mat thcJi gian, nguyen nhan c6 trddc
ket qua nen khi tim nguyen nhSn cua m6t sd vdt, hi§n
tddng c^n tim d cac sd v^t, hidn tddng mo'i lien he da
218
xay ra trU6c khi sU vat, hien tUdng xuS't hi§n. Trong thcfi
gian hoac trong mo'i quan he nô do, vi nguyen nhan
k§'t qua CO th§ doi ch6 cho nhau, chuyen h6a lln nhau n§n
d^ nhan thiite dudc tac dung cua mot sil vit, hi$n tdtog va
de xac dinh phiidng hudng dung cho hoat dong thiic tiln
can nghien cdu sU v|lt, hien tUdng do trong moi quan h§
ma no glut vai tro la ket qua, cung nhu trong moi quan he
ma no giQ vai tro la nguyen nhan, san sinh ra nhOng k§'t
qua nh&'t dinh.
Thii ba, mot sU vat, hien tUdng c6 th§ do nhiû nguyen
nhan sinh ra va quyet dinh, nen khi nghien cdu sU vat,
hien tUdng do khong voi ket luan ve nguyen nhan nao da
sinh ra no; khi muoh gay ra mot sii v&t, hien tUdng c6 ich
trong thuc ti§n can phai lua chon phUdng phap thich hdp
nh&'t vdi dieu kien, hoan canh cu thd chd khong nen r^p
khuon theo phUdng phap cu. Trong so' cac nguyen nhan
sinh ra mot sU vat, hien tUdng c6 nguy§n nhSn chu yeu va
nguyen nhan thii yeu, nguyen nhan ben trong va nguyen
nhan ben ngoai, nen trong nhan thdc va hanh dong c^n
diJa vao nguyen nhan chu yi'u va nguyen nhan b§n trong.
* Tat nhien va ngiu nhien
Cac moi lien he giQa cac sil vat, hi§n tvfdng hay giiia
cac bo phan trong chiing xua't hiSn khong gio'ng nhau. 06
moi liSn he do ban chat cua sii vat, hien tUdng quy dinh,
tCt do sinh ra pham tru ta't nhidn. Co moi lien hS do sil gap
nhau cua nhQng dieu kien, hoan canh ben ngoai quyet
dinh, vi vay chiing c6 the xua't hien ma cung c6 the khong
219
xua't Men, ttt do sinh ra pham tru ngSu nhien. Do do, khi
phan anh Men thiic khach quan, con ngndi nhan thdc
dUde tmh khong mot ngMa, khong ngang gia tri cua cac
mdl lien he khac nhau vo'n c6 d sii vat, hien tiidng nen
phan loai chiing thanh nhom cac mo'i lien he nhat dinh
phM xay ra nhil the (tSTt nMen) va nhom cac mo'i lien he c6
thi xay ra, c6 the khong xay ra, xay ra the nay hay xay ra
th§'khac(nglu nhien).
Tdt nhiSn la pham tru triet hoc dung de chi mo'i lien
he ban ch&'t, do nguyen nhan cd ban ben trong sU vat.
Men tUdng quy dinh va trong dieu kien nh&'t dinh phai
xay ra diing nhu the chd khong the khac. Ngiu nhien la
pham trh triet hoc dung de chi mo'i lien he khong ban
chat, do nguyen nhan, hoan canh ben ngoai quy dinh
nen c6 thi xuSit Men, c6 th^ khong xu^'t Men; c6 the
xua't hien the nay hoac c6 thi xui't Men the khac.
Ta't nMen va nglu nMen deu ton tai khach quan trong
sU thong nhit hdu cd th§ Men d ch6, tat nhien bao gid cung
vach dudng di cho minh thong qua v6 so nglu nMen; con
nglu nMen 1^ Mnh thdc bie'u Men cua ta't nMen, bo' sung
cho tat nMen. Tat nMen vk nglu nMen deu c6 vai tro nhat
dinh trong qua trinh phat trien cua sU vat. Men tUdng;
nh^g ta't nMen dong vai tro chi phoi sd phat trien, con
nglu nMen c6 the lam cho sU phat trien ay diin ra nhanh
hay cham. Tuy m6i sU vat, Man tUdng dlu c6 tat nhien va
nglu nhien, nhUng trong qua trinh van dong va phat
trien, thong qua moi lien hi nay thi do la nglu nhien, con
220
thong qua nhQng moi lien he khac thi do la tat nhien va
trong nhflng dieu kien nhat dinh, chung chuyen hoa l&n
nhau. Ph. Angghen viet: "cai ma ngUdi ta qua quy§'t cho la
ta't yeu lai hoan toan do nhiing ngû nhien thuin tniy cau
thanh, va cai dUdc coi la ng&u nhien, lai la hinh thdc, du6i
do ^n nap cai tat yeu'", do vay ranh gidi giCta td't nhien va
ng&u nhien chi c6 tmh tUdng doi, tif do can tranh quan
niem cdng nhSc ve tat nhien, nglu nhien khi nghien cttu sii
v&t, hien tUdng. Tat nhien c6 moi lien h$ vdi cai chung,
nhUng cai chung khong phai luc nlio cung la t&'t nhien, bSi
cai chung c6 the the hien vita trong hinh thdc cua ta't nhien
vita trong hinh thrtc cua ngdu nhien.
Ynghia phuangphap luan
Thvt nh&'t, tat nhien nhat dinh phai xay ra dung nhu
the nen trong hoat dong thUc tiln c4n dUa vao t^t nhien
chtJt khong the dua vao ngtu nhien va nhd v^y, nhiem vu
cua khoa hoc la tim cho dUdc mo'i lien he t§'t nhidn cua
hien thUc khach quan.
Thvt hai, tat nhien khong ton tai dudi dang thuan tiiy
nen trong hoat dong nhan thdc chi cd th^ chi ra dUdc ta't
nhien bang each nghien cdu nhutng nghx nhien ma tat
nhien phai di qua.
Thvt ha, ngSu nhien c6 anh hudng den nhip do phat
trien, tham chi con c6 the lam cho tien trinh phat trien
cua sU vat, hien tUdng dot ngot bien doi; do vfty, khong nen
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.21, tr.431.
221
bo qua ngSu nhien phai c6 nhQng phiidng an dvf phong
trddng hdp cac sd nglu nhien xu^'t hien bat ngd.
ThU tu, ranh gidi gifia ta't nhien vdi nglu nhien chi la
tUdng doi nen sau khi nh^n thijfc difdc cac dieu kien c6
the tao ra s\l chuy^n hoa tren, c6 the tao ra dieu ki$n
thuan Idi de "bien" ngSu nhien phu hdp vdi thiic tiln
thanh ta't nhidn va ta't nhi§n khong phu hdp thdc tiln
thahh ngliu nhien.
* Ndi dung va hinh thdc
Vi#c nh^ thdc noi dung va Idnh thdc s\l vat, hien
tdqng va sn hinh thanh cac khai niem vl chung difdc thdc
hidn trong qua t^ nhan thdc txi nhOng moi lien he nhan
qua nhy sang moi li§n he nhan qua khac,txi nhQng dac tinh
nay sang nhfing dac ti'nh khac c{.a su vat. hien tUdng a'y.
^ Ngi dunglk pham tru trig't hoc dung de' chi to'ng the' ta't
ca cac mat, yeu to tao nSn sii vat, hien tUdng. Hinh thUc
la^ph^m trh trilt hoc dung dl chi phUdng thtic tin tai,
bieu hifn va phat triln cua sn vat, hien tndng a'y; la h#
thong cac mdi lien hd tddng ddi bin vdng gifia cac ylu to'
ca'u thanh noi dung cia sil vat, hiln tUdng va khong chi
la cai bieu hiln ra ben ngoai, ma con la cai the hien cl'u
true ben trong cua su vat, hiln tndng. Nhieu khi con
ngndi ra't kho khSn trong viec nhan thdc ranh mach noi
dung cua mot ddi tddng nao do (nha't la dd'i tvtdng tinh
thin), ma thddng lln vdi ca'u true cua no. Trong trildng
hdp nay ro rang c6 svt giao thoa, tham nhap iSn nhau
giiJa ndi dung va hinh thdc, va hinh thdc khi dd dddc goi
222
la hinh thiic noi dung (hinh thiic b§n trong), "... gfin li^n
chat che vdi noi dung'". Kieu hinh thiic nay thdcJng thuoc
ve cai rieng xac dinh, khong lap lai d cai rieng khac, nen
no la cai ddn nhat. Nhiing cung c6 nhClng hinh thiic
chung cho nhieu cai rieng cua cung mot 16p, chiing diJdc
goi la hinh thdc hinh thiic (hinh thiic hen ngoai, hinh
thiic chung), nen no cung goi la cai chung. MM khac khi
xac dinh noi dung cua do'i tiidng, nh^n thiic tra Idi cho
cau hoi "doi tiidng la gi", nhiing khi tra Idi cho cau hoi
"do'i tiidng la nhii the nao", tiic la phai xac dinh hinh thiic
ton tai hay hinh thiic bieu hien cua no.
Noi dung va hinh thiic cua sii v&t, hien tiidng ton tai
thong nhM chat che trong mol lien he phu thuoc l&n nhau,
nhiing noi dung giQ vai tro quyet dinh. Hinh thiic xuM
hien trong sii quy dinh cua noi dung va sau khi xuM hien,
hinh thdc t6n tai tiidng do'i doc lap va c6 anh hdSng tdi noi
dung, gay ra cac he qua nhat dinh. Khi hinh thiic phh hdp
vdi noi dung, no la dong cd thiic day noi dung phat tnen,
con khi khong phu hdp, hinh thiic can trd sil phat trien d6
cua noi dung. Cung mot noi dung, trong qua trinh phM
trien, c6 the the hien diidi nhieu hinh thiic vî ngddc Im,
cung mot hinh thiic c6 the bieu hien cho mot so' n6i dung
khac nhau. SiJ vat, hien tifdng phM trien thong qua sil d6i
mdi khong ngiing cua noi dung va siJ thay doi theo chu k^
cua hinh thiic. Liic dau, siJ hien doi diin ra trong noi dung
1. V.I. Lenin: Toan t&p, Sdd, t.29, tr.lOl.
223
chvfa anh hucing den hinh thdc, nhvtag khi sii bien dm do
ti§p tuc diln ra t6i gidi ban nhat dinh, npi dung mdi xuat
hien tld hinh thdc ban diu trd nen ch&t hep, kim ham sd
phat trien cua noi dung. Noi dung mdi pha bo hinh thdc cu
va trong v6 bao boc cua hinh thdc mdi do, thi noi dung mdi
se tiep tuc phat triln. (!) day c6 sd tac dong cua quy luat
pho bien (theo nghia tac dong d moi doi tddng, moi linh vdc
vat chat vh tinh than) ve sd phu hdp (tddng thich) cua hinh
thdc v6i noi dung. Ngoai ba quy luat bien chdng se dddc
phan tfch rieng dddi day, thi quy luat phu hdp cua hinh
thdc vdi npi dung nay la quy luat dddc phat bieu rieng cho
mot trong cac cap pham tru cua phep bien chdng.
Ynghia phixang phap lu$n
Tha nhiCt, hinh thdc cua sd vat, hien tddng do npi dung
cua no quyet dinh, la ke't qua nhdng thay doi cua npi dung
va de dap dng nhdng thay doi do thi sd thay doi hinh thdc
phai dda vao nhdng thay dm thfch hdp cua npi dung quyet
dinh no; do vdy, mu6h bien doi sd vat, hien tddng thi trddc
het phai tac dong,lam thay dm n6i dung cua no.
Thti hai, hinh thdc chi thuc d^y npi dung phat trien
khi no phu hdp vdi npi dung nen de thuc day sd vat, hien
tddng phat trien nhanh, can chu y theo doi moi quan he
gida npi dung dang phat.trien vdi hinh thdc it thay doi, va
khi gida npi dung vdi hinh thdc xud't hien sd khong phu
hdp thi trong nhdng dieu kien nha't dinh phai can thiep
vao tien trinh khach quan, dem lai sd thay doi can thiS't ve
hinh thdc de no trd nen phd hdp vdi npi dung da phat trien
224
bao dam cho noi dung phat trien hdn niia, khong hi
hinh thdc cu kim ham.
Tha ba, mot noi dung c6 the c6 nhieu hinh thiic th^
hien va ngiidc lai nen can scf dung mpi hinh thdc c6 the c6,
mdi cung nhu cu, ke ca viec phai cai bien cac hinh thdc
voh CO, lay hinh thdc nay bo sung, thay the'cho hinh thiic
kia de lam cho bat ky hinh thdc nao cung trcl thanh cong
cu phuc vu noi dung mdi. V.I. Lenin kich liet phe phan
thai do chi thita nhSin cac hinh thdc cu, bao thu, tri tre,
chi muon lam theo hinh thiic cu; dong thcJi cung phe phan
thai do phu nhan vai tro cika hinh thiic cu trong ho^n canh
m6i, chu quan, nong voi, thay doi hinh thiic cu mot each
tuy tien, v6 can cd'.
* Ban chat va hien tMng
Khi da c6 dUdc nhan thiic kha nhieu ve cac mat, moi
lien he tat yeu va cac dac tmh rieng le cua sii vat, hien
titdng, thi nhan thiic vln chiia viJdn tdi sil phan anh dly
du ve ban chat cua no. Vi vay, cung vdi set tich luy tri
thiic, xua't hien nhu cau nhan thiic cac moi lien ha phu
thuoc, qua lai lan nhau giiia cac mat, gifita chinh cac m6i
lien he do va dat chiing trong sii thong nhat bien chilng,
coi chiing la cac yd'u to' cua mot the thong nha't hQu cd.
Giai quye't thanh c6ng nhiem vu nay dan nhan thiic dat
tdi sii phan anh day du ban cha't cua sii vat, hien tiidng
tUdng iing.
1. Xem V.I. Lenin: Toan tip, Sdd,t.41, tr.ll2.
225
Ban ch^t la pham tru triet hoc dung de chi tong the
cac moi lien he khach quan, ta't nhien, tUdng doi on dinh
ben trong, quy dinh sd van dong, phat trien cua do'i tUdng
vk the Men minh qua cac M§n tilOng tddng ting cua doi
titdng. Hien tiidng li pham tru triet hoc dung de chi
nhiing bieu MSn cua cac mM, moi lien he ta't nhien tUdng
doi on dinh 6 ben ngom; la mat dl bid'n doi hdn va la hinh
thtic the M$n cua b^ ch^t doi tUdng.
Ban chCt va Men tUdng deu ton tai khach quan trong
m& hen h§ hiiu cd, cki nay khong the ton tai thieu cai kia.
VI cd ban, ban chit va Men tUdng c6 xu hudng phu hdp
vdi nhau, bdi moi doi tUdng deu la sU thong nhit giiia ban
chit vdi Men tUdng vl sU thong nhit do dUdc the hien d
ch6, ban chit ton tai thong qua Men tUdng con Men tUdng
phai la sii the Men cua ban chit. Theo Hegel, ban chit
"dildc anh len" nhci M§n tUdng, Tuy vly, "neu Mnh thai
bilu Men va ban chit cua sU vlt tnic tiep dong nhIt v6i
nhau, tM moi khoa hoc se trS nin thrta"^. Trong nhiing
dilu ki§n nhIt dinh, ban chit the Men dudi Mnh thiic da
hi cai hien, xuyen tac nhdng yeu to' thUc sU cua ban chit
bing each bo sung vio hay bdt di tii ban chit mot vai tmh
chit, yeu tl do hoan canh cu the va cac moi lien h§ ngSu
nMin quy dinh,llm Min tUdng phong phii hay ngheo nan
hdn ban chit. Nhung ban chit luon II cai tiidng doi on dinh,
it hien d6i hdn, con hiln tUdng "dong" hdn, thildng xuyen
1. C. Mac vl Ph. Angghen; Tola t$p, Sdd, t.25, ph.II, tr.540.
226
bien doi. V.I. Lenin viet: "khong phai chi rieng hien tUdng
la tam thdi, chuyen dong, lUu dong, bi tach rdi bdi nhiing
gidi ban chi c6 tinh chat d6c le, ma ban cM't cua sil v|it
cung nhif the*". Ban chat g&n bo chat che vdi cai phd bien,
la mot trong so' nhxing moi lien he cd ban nhdt tao thknh
cd sS cho s\l thong nhat vi mot he tho'ng chinh the tdt ca
cac cai rieng, la sdi chi do xuyen suot, xdu chu6i tSit ca
chiing ve mot moi, phan anh cai chung tdt y§'u, cai chung
quye't dinh sU ton tai va phat trien cua sU v^, hien tddng;
con hien tUdng phan anh cai ca biet, cai ddn nhdt. Ban
chat cung la tinh quy luSit, bdi noi den ban cha't la noi ddh
tdng so'cac quy luat quye't dinh sU v&n dong phat trien
cua SU v|it, hien tUdng. TcC day, c6 the hieu khdng phai
ngiu nhien ma V.I. Lenin nh^'n manh ve tinh cung cdp do,
CO the dung l&n cho nhau cua cac pham tru "quy lu&t,
"ban chat" va "cai phd bien".
^nghia phitcing phap lu$n
ThU nhat, ban chat chi the hien minh thong qua hien
tUdng va hidn tUdng Im thudng bieu hien ban chdt dudi
hinh thtic da bi cai bidn nen trong moi boat dong, khong
the chi nhan biet sU bieu hien ben ngoai (hien tUdng), ma
cin di sau vao ben trong de tim hieu va lam sang to ban
chdt thudng dn giau minh sau hien tUdng; dUa vao cac quy
luat khach quan quy dinh sU vftn dong, phat tridn cua sU
vat, hien tUdng.
1. V.I. Lenin; Tokn t&p, Sdd,t.29, tr.268.
227
Thti hai, ban chat la sil thong nha't giuta cac mat, cac
m6i li§n he tat nhien vo'n c6 cua sil vat, hien tudng; ban
chat la dia b^ thong linh cua cac mau thuan bien chiSng
va chiing difOc giai quyet trong qua trinh phat trien din
den su bien doi cua ban chat, tao ra su chuyen hoa cua doi
tUdng txi dang nky sang dang khac nen cac phUdng phap
da duqc ap dung vao hoat dong cu trudc day cung phai
thay doi bang cac phildng phap khac, phu hdp vdi ban chat
da thay doi cua doi tUdng.
*Kba nang va hien thiJc
Khi da nhan thdc dudc ban chit va cac mau thuin von
CO cua sU v&t, hien tUdng, chu the nhan thiic da c6 the
phan doan dUdc sU vat, hien tUdng do, do sU phat trien
cua nhOng mau thuin ben trong no quy dinh se bien doi
theo hildng nao, nghia la da c6 the nhan thdc dUdc dong
thdi ca hien thdc va kha nang bien doi cua sU v&t, hien
tliOng do. Bien chdng cua sil lien he Ian nhau giiia qua
khii, hien tai va tifdng lai dildc phan anh trong cac pham
tru 'Tiien thuc" va "kha nSng". Kha nang la pham tru triet
hoc phan anh thdi k^ hinh thanh doi tUdng, khi no m6i chi
ton tai dudi dang tien de hay v6i tu each la xu hudng. Vi
the kha nang la tdng th^ cac tiln de cua sd bien doi, sd
hinh thanh cua hien thdc mdi, la cai c6 th§ c6, nhdng ngay
liic nay con chda c6. Hien thilc la pham tru triet hoc phan
anh ket qua sd sinh thanh, la sd thdc hien kha nang, va
la cd sd de dinh hinh nhdng kha nang mdi.
Mot each ddn gian hdn, kha nang la cai hien chda xay
ra, nhdng nhit dinh se xay ra khi cd dieu kien thfch hdp.
228
Hien thiJc la cai dang c6, dang ton tai, gom t§ft ca cac sii
vkt, hien tutdng vat ch§ft dang ton tai khach quan trong
thdc te va cac hien tutdng chu quan dang ton t^ trong y
thdc, la sU thong nhat hien chdng cua ban chSft va cac
hien tUdng the hien ban chat d6. Theo nghia nliy, hi§n
thuc khach quan va hien thUc chu quan difdc dhng dd
phan biet cac hien tUdng v&t chSTt v6i cac hien tUdng tinh
th^n. Ve thiic ch§'t, hien thdc la sd thong nhd't giQa ban
chKt cua doi tddng v6i v6 van cac hien tddng cua n6, tao
n§n tinh xac dinh dong cho dol tddng trong mot khong
gian, thdi gian cu the.
Moi lien he giiia kha nang va hien thtic
La nhdng mat doi Idp, kha nang va hi§n thUc thong
nhSit hien chdng v6i nhau: Chung lorn trtt nhau theo
nhflng di'u hieu can ban nha't, nhiing khong c6 lip hoan
toan vdi nhau. Sinh ra td trong long hiin thdc va dm di§n
cho tUdng lai 6 thdi hien tai, kha nang lam hoc 16 het tuih
tddng do'i cua hien thUc. Thong qua tinh tiidng doi do mk
hien thdc hoa sU lien tuc cua cac qua trinh bie'n d6i. Moi
doi tddng dû bat dau phat trien td sd chfn muoi cac tiln
de sinh thanh cua no. Hien thdc bao h^m trong minh so'
16n cac kha nang, nhdng khong phm t6't ca deu dddc hi6n
thdc hoa. Sd hi§n thdc hoa tdng kha nang doi hoi phai c6
cac dieu kien tddng dng. Trong xa hoi, sd hi6n thdc hoa
mot kha nang nao d6 khong tach rcli boat dong thdc tien,
m^ boat dong do chi c6 the thdnh cong khi con ngdcli tinh
deh cac kha nang voh c6 d hi6n thdc, d cac xu hddng bien
dm khach quan cua no. Muc dich, phddng tien va cac
229
phildng thtic cua hoat dong do xet den cung cung gSn v6i
cac holm canh khach quan tildng tjtng. Dong thcJi chfnh
hoat dong thijfc tiln nhn la qua tiinh chuyen hoa muc dich
(kha nang) thanh san ph^m cua hoat dong (hien thiic) la
sU thong nhiLt kha nang va hien thuc. Dl nhien, mote do tii
do va hieu qua cua hoat dong do khong phai la v6 han, ma
cung hi cac quy lulit khach quan quy dinh.
Cac dang kha nang
Hi$n thilc thudng c6 nhieu mat, nhieu xu hudng v^n
ddng, nhieu kha nang bi§'n doi. Chiing giijl vai tro khong
ngang nhau trong sii v§n hanh va phat trien hien thUc.
Chang han, sU hien thuc hoa m6t so' kha nang nay quy
dinh sU chuyin h6a doi tUdng tii trang thai nay sang
trang thai khac vSn trong khu6n kho chfnh ban chat do,
SU hien thUc hoa nhUng kha nang khac lai doi hoi sU bi§'n
doi ban chat cua do'i tUdng, hien no thanh khac. Trong
qua tnnh thUc hien, mot so' kha nang do'i tUdng chuyen
tit thiTp den cao, nhUng S nhfitng kha nd^ng khac thi lai ha
tU cao xuong thiCp. Co kha nang lien quan den sU biS'n doi
ve chlft, so khac lai lien quan den sU biS'n doi ve lUdng
cua doi tUdng. Mot so kha nang gan vdi cai tli't nhien
trong doi tUdng, so khac lai gan vdi cai ngiu nhien. Co
kha nang dUdc hidn thUc hoa trong cac dieu kien dudc tao
lap d hien tai, nhUng mot so'khac lai chd cac dieu kidn do
dUdc tao ra d tUdng lai xa;... Hoat dong thUc tien cua con
ngudi lam thay doi hien thUc khach quan chfnh la thUc
hien cac kha n&ng nhlTt dinh bang each tao ra nhiing
dieu kidn tUdng itng.
230
Co nhieu cO sd phan loai kha nang. Co the chia cac
kha nang thanh hai nhom phu thuoc vô viec cai gi quy
dinh chung: cac thuoc tinh va moi lien he ti't nhi§n hay
nglu nhien. Nhutng kha nang hi quy dinh bdi nhOng thuoc
tinh va mo'i lien he tat nhien cua doi tvtqng dctdc goi la kha
n^g thilc; con nhijtng kha nang hi quy dinh bSi cac thuoc
tinh va moi lien he nglu nhien la kha nîng hinh thiic.
Trong nhutng dieu kien thich hdp kha nang thdc t&'t yeu
dufdc thiic hien, con kha nang hinh thutc c6 the dildc thilc
hi§n cung c6 the khong. Sii phan biet kha nang thilc va
kha nang hinh thiic c6 y nghia to 16n doi v6i hoat dong
thufc tiin: Khi dat ra muc dich, xay dutng chiJdng trinh,
thufc hien hanh vi, con ngiicJi can phai xu^t phat tuf nhflng
kha nang thiJc. Nhutng kha nang hinh thutc khong the l^m
cd sd cho hoat dong c6 ke hoach.
Cac kha nang chi dufdc hien thufc hoa khi c6 cac dieu
kien thich hdp. Can cii vao moi lien he v6i nhting diiu
kien nay nhuf th§' nao, kha nang dutdc chia ra thanh kha
nang cu the va kha nang truCu tufdng. Loai thut nh&'t la
nhutng kha nang ma de thiic hien chung hien da c6 du
dieu kien, loai thut hai la nhuing kha nang ma 6 thdi hien
tai con chufa c6 nhQng dieu kien thufc hien, nhufng dieu
kien c6 the xuat hien khi doi tufdng dat tdi mot trinh do
phat trien nhat dinh. De l^p nhQng ke hoach trufdc mSt,
xac dinh each thutc giai quyet cac nhi$m vu thilc tiin da
chin muoi thi c^n phai xuat phat tut kha nang cu the,
khong the can cii vao cac kha nang trutu tufdng.
231
Co hai kha nang la: kha nSng ban chat va kha nang
chiic nang. Kha ntog ch^t la nhiing kha nang ma viee
thilc hien chung lam bi^n doi ban chi't cua do'i tddng; con
kha nang chflc nang la nhiing kha nang gay ra sii bien doi
thu6c tmh, trang thm cua doi tiidng, ma vin khong lam
thay d6i ban chlft. N§'u tmh den ket qua thUc hien kha
n^g din d6i viec chuyin tii thip den cao hay ngUdc lai,
hoac tcf trang thai nay sang tr^g thai khac d cung mot
tilnh do phat triin thi c6 the chia cac kha nang ra thanh
kha n^g tien bo, kha ning thoai bo va kha nang diing yen.
CSn cii vko tinh xac dinh chat hay liidng cua do'i tutdng
bi bien doi do thUc hien kha nang gay ra mi chia ra thanh
kha nang chi't hay kha nang ludng.
Vi$c khao sat cac kha nang thong qua quan he mau
thuin la cd sd de chia cac kha ning thanh kha nang loai
trit va kha nang tUdng hdp. Lorn thrf nhi't la kha nang ma
vi§c thUc hien no khien kha nang khac hi triet tieu, trd
thanh mit kha ning; loai thd hai li kha nang ma viec
chuyen hoa no thanh hien thUc khong thu tieu kha nang
khac. Vit chat chda dung v6 han cac kha nang, chdng to
tinh v6 Cling va su phat triln khong gidi han cua no.
Trong tu duy ve phat trien xa hoi, kha nang bao gid
cung la kha nang khach quan, no khong tU dong trd thanh
hien thUc. Hien thUc xa hoi to't dep chi c6 th§' sinh thanh
va trUdng thanh nhd hoat dong thUc tiln. Con ngudi quyet
dinh sU ket hdp tot nhi't cai khach quan vdi nhiing nd lUc
chu quan.
232
Ynghia phiidngphap lu&n
ThU nh&'t, kha nang va hien thiic ton tai trong moi
lien he khong tach rcJi nhau va luon chuyen hoa cho
nhau; do hien thuc diiOc chuan hi bfing kha nang con kha
nftng hudng tdi sut chuyen hoa thanh hiSn thilc, nen
trong hoat dong nhan thctc va hoat dong thiic tiln c^n
diia vao hien thilc chd khong the dtfa vao kha nfing. Tuy
nhien, vi kha nang bieu hien khuynh hildng phat trien
cua sd vat, hien tddng trong tildng lai nen khi de ra ke
hoach, phai tfnh den moi kha n&ng de ke hoach do sat vdi
thdc tien. Nhiem vu cua hoat dong nhftn thdc la phai xac
dinh dildc kha nang phat trien cua sd v&t, hien tddng va
tim ra kha nang ay trong chinh ban than no, bdi kha
nang nay sinh vda do sd tac dong qua lai giQa cac mat
ben trong, vda do sd tac dong qua lai gida sd vit, hien
tddng vdi hoan canh ben ngom.
Thvl hai, phat trien la qua trinh trong do kha nang
chuyen hoa thanh hien thdc; con hien thdc nay trong qua
trinh phat tri^n cua minh lai sinh ra cac kha nang mdi,
trong dieu kien thich hdp cac kha nang mdi ay lai chuyen
hoa thanh hien thdc, tao thanh qua trinh v6 tan; do v^y,
sau khi da xac dinh dddc cac kha nang phat trien cua sd
vat, hien tddng thi mdi tien hanh Ida chon va thdc hien
kha nang.
Thvt ba, trong qua trinh thdc hien kha ndng da Ida
chon, c^n chii y trong mot sd vat, hien tddng co the chda
nhieu kha nSng khac nhau, do vay can tinh den moi
233
kha nang de du kien cac phiiong an thick hdp cho tCfng
triidng hdp eo the xay ra.
TM tn, cung trong nhiing dieu kien nhat dinh, d cung
m6t s"d vat, hien titdng c6 the ton tai mot so' kha nang va
ngoai mot s6'kha nang von c6, thi khi c6 dieu kien mdi bd
sung, d sil vat, hien ttJdng se xua^t hien them mot so' kha
nang m6i dan dS'n sU xuat hien mot sU v^t, hien tiidng
mdi, ph.\ic tap hOn. Vi v&y, trong hoat dong nhan thiic va
hoat dong thuc ti§n phai Ina chpn kha nang trong so' hien
CO, trifdc het phai chii y den kha nang gan, kha nang tat
nhien vi chiing de chuyen hoa thanh hien thiic hdn.
Thvl nam, kha nang chi chuyen hoa thanh hien thnc
khi CO day du cac dieu kien can thiet nen can tao ra cac
diSu kien do de no chuyen hoa thanh hiSn thiic. Can tranh
sai 1dm, hoae tuyet ddi hoa vai tro cua nhan to chu quan,
hoac xem thifdng vai tro a'y trong qua trinh hien ddi kha
nang thanh hien thUc.
c) Cac quylu^t ca ban cua phep hien chUng duy vat

Quy luat la moi Hen he phd hien, khach quan, ban
ch&'t, ben vUng, tal ye'u giHa cac doi tiiang va nhat dinh
tac dgng khi cd cac didu kien phd hdp. "Quy luat khach
quan von thuoc bign chdng cua sn ton tai khach quan
khac v6i "quy luat khoa hoc" vo'n la siJ khai quat nhQng
lign he va quy luat khach quan dUdc trinh bay trong cac ly
thuyet khoa hoc bang nhiing phan doan phd bien. Do do,
234
ve nguyen tSc, cac quy lu&t khoa hoc chi gin diing v6i cac
quy luat khach quan. Sil thCâ nhftn tmh khach quan cua
cac quy luat til nhien va xa hoi la nguyen tie phvfcJng phap
lu^n quan trong do'i v6i sd phat trien tri thdc khoa hoc.
Khi nh^n thdc dUdc cac quy luftt td nhien va xa hoi, con
ngddi tich cdc van dung chung vao hoat dong thdc ti§n,
tdc la neu khong the "lam thay doi" chung, thi lai dda trSn
chung de lam thay doi td nhien vi xa hoi. V.I. Lenin vi§'t:
"chdng nao chung ta chda biet dddc mot quy luSt cua gidi
td nhien thi quy lu&t do, trong khi ton tai va tac d6ng doc
lllp va d ngoai nhan thdc cua ta, bid'n ta thanh nhdng no 1§
cua "tinh td't yeu mu quang". Khi chung ta da biet dddc
quy luat do, quy luat tac dong (nhd Mac da nhac Im hing
ngan Ian) khong le thugc vao y chi cua chung ta va vko y
thdc cua chung ta thi chung ta trd thanh ngddi chu cua
gidi td nhien'". Con ngddi c6 the nhd mot so quy lu&t de
kiem che sd tac dong cua nhdng quy lu&t khac. Chang han
quy luat van vat hd'p din (do Newton phat hien ra) da tac
dong td lau trddc khi c6 con ngddi, trong qua trinh hoat
dong, con ngddi vin td phat dda theo no, nhdng khi da
biet, con ngddi se to chdc hoat dong cua minh phu hdp vdi
sd tac dong va c6 khi con v6 hieu hoa sd tac dong cua no...
Do v&y,"khai niem quy luAt la mot trong nhdng giai doan
cua sd nhin thdc cua con ngddi ve tinh thong nhat vi ve
1. V.I. Lenin: ToAn t$p, Sdd, t.l8, tr.228-229.
235
lien be, ve sil phu thuoc lln nhau va tmh chinh the cua
qua trtnh the gi6i"^
Moi quy luftt deu the hien cki pho bien voh c6 b cac
giai doan van d6ng, the hien sU thong nh^'t cac do'i tUdng
da dang. Do v^y, nhiing mo'i lien he dUde phan anh trong
cac quy lu^t cung khong mang tmh chat ddn nha't. Mat
khac, diiu do khong c6 nghia la nhiing mo'i lien he pho
bien dUdc phan anh trong quy luat da thau tom bet moi
doi tUdng khach quan. Mdc do chung cua cac do'i tUdng la
khac nhau, do v^y cac quy luat cung c6 mdc do pho bien
khac nhau va mot each tUdng doi c6 the chia tat ca cac quy
luat thanh ba nhom: quy luat rieng, quy luat chung va
quy luat pho bien,
Nhiing quy luat cua phep bien chiing mang tmh pho
bien, phan anh nhiing moi lien he pho bien cua ta't ca cac
doi tddng hien thuc, dong thdi cung phan anh ca noi dung
chimg, thong nha't von c6 b cac quy luat nhom thii nha't va
thd hai. Ching ban, trong the gidi khach quan c6 nhigu
quy luat rigng phan anh quan ha giQa cac thuoc tmh doi
lap nhau cua doi tuqng: quy luat tUdng tac cac dign tfch
trai da'u, cac hat va phan hat, hut va d^y; da'u tranh sinh
tSn trong cung m6t logi va giiia cac logi sinh vat; da'u
tranh giai cafp trong xa hoi... Noi dung cua ta't ca cac quy
luat do bao g6m cai chung, lap lai va dUdc bao quat hbi
quy luat bign chdng thong nha't va da'u tranh cua cac mat
1. V.I. Lenin: Todn t$p, Sdd,t.29, tr.159-160.
236
doi l|ip CO y nghia pho bien. Tvtdng tiJ nhif v^y la quy luitt
phu dinh cua phu dinh va quy lu|it nhflng thay doi ve
lUdng din den nhutng thay doi ve chit va ngildc lai.
Viec nhan thiic cac quy lu|t khach quan, nhit la cac
quy luat pho bien, c6 y nghia thilc tiln to Idn, tao dieu
kien cho con ngUdi lam chu tot hdn tct nhien v^ xa hoi.
Nhflng quy lu^t pho bien cua ph6p bien chdng duy vat
khai quat each thiifc, nguyen nhan va khuynh hutdng v|n
dong, phat trien cua vat, hien tiidng, phan anh ban
chit bien chijtng cua thi gidi khach quan von dctdc con
ngiidi nit ra tii trong lich set cua gidi tii nhien vl lich sil
cua xa hoi loai ngufdi. Cac quy lult nay dinh hiidng viec
nghien cctu cac quy luat dac thh, mdi hdn he gida chiing,
tti do tao ra cd sd khach quan cho moi lien he gida tridt
hoc duy vat bien chiing vdi khoa hoc chuyen nganh.
* Quy luat chuyen boa tvtnhihig thay doi ve hidng din
din nhQng thay doi ve chat va ngxXdc lai
Quy luat nay chi ra each thiic chung nhit cua sil van
dong va phat trien, khi cho thiy sil thay ddi ve chit chi
xay ra khi sil vat, hien tildng da tich luy nhflng thay ddi
vl Ifldng dat den ngiidng nhIt dinh. Quy lult cung chi ra
tinh chit cua sil vin dong va phat tridn, khi cho thIy sil
thay doi ve lildng cua sil vlt, hien tfldng diln ra tfl tfl ket
hdp vdi sil thay doi nhay vot vl chit lam cho sil vlt, hien
tfldng vfla tien bfldc tuin tfl, vfla cd nhflng bfldc dot pha
vfldt bic. Ph. Angghen viet: "... trong gidi tfl nhien, thi
nhflng sil bien doi vl chit - xay ra mot each xac dinh
237
chat che dSl v6i ti£ng trUcJng hdp ca biet - chi c6 the c6
ditdc do them vac hay bdt di mot so'lUdng vat chat hay
v^n dong"^.
Noi diing quy lu^t dvfdc vach ra thong qua viec lam ro
cac khai niem, pham tru c6 lien quan.
Cb&t la khm nigm dung de chi txnh quy dinh khach
quan vo'n c6 cua sil vat, hien tifdng; la sd thong nhat hflu
cd cua cac thuoc tinh, yd'u to' tao nen sd vat, hien tddng
lam cho sd v^t, hi§n tddng la no ma khong phai la sd vat,
hien tddng khac (tra Icli cho cau hoi sd v|it, hien tddng do
la gi? Giup phdn bi$t no v6i sd v|it, hien tddng khac). Dac
diem cd ban cua ch&'t la no the hien tinh on dinh tddng dol
cua sd vat, hien tddng; nghia la khi no chda chuyen hoa
thanh sd vat, hien tddng khac thi cha't cua no vSn chda
thay doi. M6i sd vat, hi§n tddng dlu c6 qua trinh ton tai
va phat trien qua nhieu giai doan, trong m6i giai doan ay
no Im CO cha't rieng. Nhd vay, moi sd vat, hien tddng
khdng phai chi c6 mot chat ma c6 th^ c6 nhieu chat.
Chat va sd vat c6 mSl quan ha chat che, khong tach rdi
nhau. Trong hifn thdc khach quan khong the ton tai sd vat
khong CO chat va kh6ng thI c6 cha't nam ngoai sd vat. Cha't
cua sd vat dddc bieu hien qua nhdng thuoc tinh cua no,
nhxtng khong phai bat k^ thuoc tinh nao cung bieu hidn
chat cua sd vat. Thuoc tinh cua sd vat c6 thuoc tinh cd ban
va thu6c tinh khong cd ban. Nhdng thuoc tinh cd ban dddc
1. C. Mac va Ph. Angghen: To^n t&p, Sdd,t.20, tr.511.
238
tong hdp lai tao thanh chat cua set v|it; quy dinh sil ton tm,
vto dong va phat trien cua sil v§t, chi khi nao chiing thay
doi hay mat di thi sil vat m6i thay doi hay m§'t di. Nhilng
thuoc tinh cua sU vat chi hoc 16 qua cac moi lien he cu thI
vdi cac sil vat khac. Bdi vay, sil phan chia thuoc tmh thanh
thuoc tinh cd ban va thuoc tinh khong cd cung chi
mang tinh tUdng doi. Trong moi lien he cu th§ n6y, thuoc
tinh nay la thuoc tinh cd ban the hien chi't cua sU v6t,
trong moi lien he cu the khac se c6 them thuoc tmh khac
hay thuoc tinh khac la thuoc tinh cd ban. Vi du; Trong moi
quan h6 v6i dong vat thi cac thuoc tinh c6 kha n&ng ch§'
tao, set dung cong cu, c6 tut duy la thuoc tinh cd ban cua con
ngildi con nhiing thuoc tinh khac khong la thuoc tinh cd
ban. Song trong quan he giCta nhutag con ngildi cu th6 v6i
nhau thi nhCtng thuoc tinh cua con ngiJcti ve nhan dmg, ve
d6u van tay,... lai trd th6nh thuoc tinh cd bm.
Chat cua sU v6t khong nhetng diidc quy dinh bdi ch^t
cua nhiing ye'u to' tao thanh ma con bdi phiidng thetc li6n
ket giiia cac ye'u to'tao thînh, nghia la bdi k6't cSi'u cua sil
vat. Trong hien thiic cac sil vat dildc tao thanh bdi cac ye'u
to' nhil nhau, song chat cua chiing Isn khac. Vi du: Kim
cildng va than chi deu c6 cung thanh phin h6a hoc do cac
nguyen to' cacbon tao nen nhilng do phildng thiic lien ket
giiia cac nguyen tii cachon la khac nhau, vi th6' chat cua
chiing hoan toan khac nhau. Kim cildng rat cdng, con than
chi lai m^m.Trong mot tftp th^ nhat(finh neu phiidng thiic
lien ket giiia cac ca nhan bii'n doi thi tap th6 do c6 th§
239
trci nen viing manh, hoac se tr3 thanh yeu kem, nghia la
ch§ft cua tap thi bi^n (Jm.
Tif do CO the thSy sil thay doi chat cua sii vat viifa
phu thu6c vao sd thay doi cac yeu to cau thanh sil vat, vda
phu thugc vao su thay dd'i phuong thdc lien ket giQa cac
yeu to a'y.
LtiiOng la khai niem dung de chi tinh quy dinh vo'n c6
cua su vat, hien tUdng ve mat quy mo, trinh do phat trien,
cac yeu t^ bieu hien b so lUdng cac thuoc tmh, b tong so
cac bo phan, d dai lUdng, d toe do va nhip dieu van dong va
phat trien cua sU vat, hi§n tUdng. Ludng con bieu hien d
kich thudc dai hay ngan, so lUdng Idn hay nho, tong so'it
hay nhieu, tiinh do cao hay tha'p, toe do van dong nhanh
hay cham, mau sac dam hay nhat... Dac diem cd ban cua
lUdng la tinh khach quan vi no la mot dang bilu hien cua
vat chat, chia'm mot vi tri nhat dinh trong khong gian va
ton tm trong thdi gian nhat dinh. Trong sU vat, hien tUdng
CO nhieu loai lUdng khac nhau; c6 lUdng la yeu to'quy dinh
ban trong, c6 lUdng chi the hien ya'u to' ban ngoai cua sU
vat, hian tUdng; sU vat, hien tUdng cang phUc tap thi
lUdng cua chung cung phUc tap theo. Trong tU nhian va
phan nhiau trong xa hoi, lUdng c6 the do, da'm dUdc nhUng
trong mot so trudng hdp cua xa hoi va nha't la trong tU
duy, lUdng kho do dUdc bang so liau cu tha' ma chi c6 tha'
nhan bia't dUdc bang nang luc trUu tUdng hoa. Su phan
biat giiia cha't va lUdng chi c6 y nghia tUdng doi, tuy theo
tUng moi quan ha ma xac dinh dau la lUdng va dau la chat;
240
cai la Ivfdng trong mo'i quan he nay, lai c6 the la ch&'t trong
moi quan he khac.
M6i quan he giQa cac khai niem cau thanh quy luat
chi ra rSng, moi siJ vat, hien tiTdng la mot the thong nhli't
giQa hai mat chat va lifdng, chung tac dong bien chting iSn
nhau theo cd che khi sii vat, hien tUdng dang ton tai, chat
va lUdng thong nhat v6i nhau d mot do; nhifng cung trong
pham vi do do, chat va lUdng da tac dong l&n nhau l^m
cho st£ vat, hien tiidng dan bien doi bat dau tii Iddng. Qua
trinh thay doi ciia litdng diln ra theo xu hiidng hoac tang
hoac giam nhung khong lap ti3c dSn den sU thay doi ve
cha't cua sil vat, hien tvtdng; chi khi nao litdng thay doi den
gidi ban nhat dinh (den do) mdi din den s\i thay doi ve
cha't. Nhif vay, sii thay doi ve lUdng tao dieu kiin cho chat
doi va ket qua la siJ vat, hien tifdng cu mat di, sU vat, hien
titdng mdi ra ddi.
Cac khai niem do, diem mit, biidc nhay, xuat hien
trong qua trinh tac dong lin nhau gifla chat va liidng. Do
la khai niem dung de chi moi lien he thong nhat va quy
dinh lin nhau giQa cha't vdi litdng; la gidi ban ton tai cua
sh vat, hien tiidng ma trong do sii thay doi ve lifdng chda
din den sh thay doi ve chi't; sii vat, hiin tUdng vin la nd,
chita chuyen hda thanh sr£ vat, hien titdng khac. Diem gidi
ban ma tai do sil thay doi ve Ihdng dat tdi chi pha vS do
cu, lam cho chd't cika sil vdt, hien tiidng thay doi, chuyen
thanh chit mdi, thdi diem ma tai do bit ddu xay ra bitdc
nhay, goi la diem niit. Do dufdc gidi ban bdi hai diem niit
241
va sU thay doi ve lifdng dat tdi diem niit tren se d&n den
sil ra ddi cua chat m6i. Sii thong nhat gida lutdng m6i v6i
chSft mdi tao ra do m6i va diem nut m6i. Bitdc nhay la khai
ni$m dung de chi giai doan chuyen hoa cd ban ve chat cua
sU vStt, hien tUdng do nhdng thay doi ve Ivtdng trUdc do
gay ra, la bu6c ngoat cd ban trong sU bien doi ve lUdng.
Bu6c nhay ket thuc m6t giai doan bien doi ve Iddng, la sU
gian doan trong qua trinh van dong lien tuc cua sU vat,
hien tUdng.
Su vat, hi|n tUdng m6i xuat hien la do budc nhay dUdc
thUc hien; trong sil vat, hien tUdng do ludng lai bien doi,
da'n diem mit m6i, lai xay ra budc nhay mdi. Cut nhu the,
SU van dong cua sU vat, hien tUdng diln ra, luc thi bien
d6i tumi tu ve lUdng, luc thi nhay vot ve cha't, tao nSn mot
dUdng dai thay thd'nhau v6 tan sU vat, hien tUdng cu bang
sU vat, hidn tUdng m6i. Quy luat lUdng doi - cha't doi con
noi len chilu ngUdc lai, nghia la khi cha't m6i da khdng
dinh minh, no tao ra lUdng mdi phu hdp de c6 sU tho'ng
nha't m6i giUa cha't ydi lUdng.
Nhu vay, quy luat chi ra rang quan he lUdng - chat la
quan he bien chdng. NhUng thay doi vi lUdng dan den
nhiing thay doi ve cha't va ngUdc lai; cha't la mat tUdng doi
on dinh, lUdng la mat dl bien doi hdn. Ludng bien doi,
mau thuan v6i cha't cu, pha v3 do cu, cha't mdi hinh thanh
vdi lUdng mdi; ludng mdi lai tie'p tuc bien doi, den do nao
dd lai pha v3 cha't cu dang kim ham nd. Qua trinh tac dong
qua Im lan nhau gida lUdng va chat tao nen sU van dong
242
lien tuc. Tuy vao sU vat, hien tUdng, tuy vao mau thuin
von CO cua chiing va vao dieu kien, trong do diln ra sii
thay doi ve chat cua sil vat, hien tiidng ma c6 nhieu hinh
thdc bifdc nhay.
Can cijt vao quy mo va nhip do cua bifdc nhay, c6 bufdc
nhay toan bo va budc nhay cue bo. Budc nhay toan bo lam
cho tSTt ca cac mat, cac bo phan, cac yeu tol,. cua sti v&t,
hi$n tctdng thay doi. Budc nhay cue bo chi lam thay d6i mot
so'mat, mot so yeu to', mot so'bo ph&n... cua chung. Su phan
bidt budc nhay toan bo hay cue bo chi c6 nghia tUdng doi,
bdi chiing deu la ket qua cua qua trinh thay doi ve lUdng.
C&n cut vao thdi gian cua sU thay doi ve chat va dua
tren cd che cua sU thay doi do, c6 bUdc nhay tdc thdi va
budc nhay dan dan. Budc nhay tdc thdi l^m chSi't cua sU
vat, hien tUdng hien doi mau chdng d ta't ca cac bo phan.
Budc nhay dan d^n la qua trinh thay doi ve chat dien ra
bang each tich luy dan nhiing ye'u to'cua chat mdi va loai
bo d^n cac yeu to' cua cha't cu, trong trudng hdp nay sU
vat, hien tUdng bien doi cham hdn.
Co tha khai quat lai noi dung cd ban cua quy luat
chuyen hda nhflng thay doi ve lUdng dan ddn nhQng thay
doi ve chat va ngUdc lai nhu sau: Moi doi tUdng deu la sU
tho'ng nha't cua hai mat do'i lap cha't va lUdng, nhiing sU
thay doi d^n dan ve lUdng vUdt qua gidi han cua do se
dan den sU thay doi can ban ve chat thdng qua budc
nhay, chat mdi ra ddi tiep tuc tac dong trd lai duy tri sU
thay doi cua lUdng.
243
Yngbia phiidng phap lukn
Tha xih^t, trong hoat dong nh^n thijtc va hoat dong
thuc tiln ph^ biet tfch luy ve lifdng de c6 bien doi ve chat;
khong dildc non nong cung nhut khong diidc bao thu. Bildc
nhay lam oho cha't mdi ra dcJi, thay the chat cu la hinh
thiic tilt yd'u cua siJ v|ln dong, phat trien cua moi su vat,
hien tildng; nhung siJ thay doi ve chat do thnc hien bufdc
nhay gay nen chi xay ra khi lUdng da thay doi den gidi
han, tdc la den diem nut, den do nen muoh tao ra budc
nhay thi phai thuc hien qua trinh tich luy ve ludng.
Thit bai, khi lUdng da dat den diem nut thi thUc hien
bu6c nhay la yen cfiu khach quan cua sU van dong cua sU
vat, hien tUdng; tu tudng non nong thudng bieu hien d cho
khong chii y thoa dang den sU tich luy ve lUdng ma cho
rang sU phat trien cua sU vlit, hien tUdng chi la nhflng
budc nhay lien tuc; ngUdc lai, tu tudng bao thu thudng
bieu hidn d ch8 khong dam thUc hi§n bu6c nhay, coi sU
phat trien chi la nhUng thay doi ve lUdng. Do vay, can
kh&c phuc ca hai biû hien tren.
Thvt ba, su tac dong cua quy lu&t nay doi hoi phai c6
thai do khach quan, khoa hoc va quyet tam thUc hien budc
nhay; tuy deu c6 tinh khach quan, nhUng quy ludt xa hoi
chi diln ra thong qua hoat dong c6 y thdc cua con ngudi;
do vay, khi thUc hien bUdc nhay trong linh vuc xa hoi, tuy
vSn phai tuan theo dieu kien khach quan, nhUng cung
phai chii y dd'n dieu kien chu quan. Noi each khac, trong
hoat dong thUc tiln, khong nhUng cin xac dinh quy mo va
244
nhip dieu biidc nhay mot each khach quan, khoa hoc,
chohg giao dieu, rap khuon, ma con phai c6 quyet tarn va
nghi lUc de thiic hien hiJdc nhay khi dieu kien da chin
muoi, chu dong nSm h^t thdi cd thUc hien kip thdi bcfdc
nhay khi dieu kien cho phep, chuyen thay doi mang tmh
ti§'n hoa sang thay doi mang tmh each mang.
Thvt tit, quy luat yeu cau phai nh&n thrtc diJdc set
thay doi ve chat con phu thuoc vao phifdng thetc lien ket
giCta cac yeu to' tao thanh set vat, hien tvtdng; do do, phai
biet Ida chqn phvtdng phap phu hdp de tac dong vao
phifdng thdc lien ket do tren cd sd hieu ro ban chat, quy
luat cua chiing.
* Quy luat thong nhSft va dau tranh cua cac mat doi lap
Quy luat thong nhat va dau tranh cua cac mat doi lap
the hien ban chat, la hat nhan cua phdp bien chiing duy
vat, bdi quy luat de cap t6i va'n de cd ban va quan trong
nhat cua phep bien chiing duy vat - va'n de nguyen nhan.
dong liic cua set van dong, phat trien. Theo V.I. Lenin, c6
the dinh nghia van tat phep bien chiing la hoc thuyet ve
sii thong nhat cua cac mat doi lap. NhU the la nSm dUdc
hat nhan cua phep bien chiing,..."^
Noi dung cua quy luat nay cung difdc lam sang to
thong qua viec lam r5 cac khai niem, pham tru lien quan.
Trong phep bien chiing duy vat, mau thuin bien
chiing la khai ni§m dung de chi sil lien he, tac dong theo
245
each voita thong nhi't, vifa dau tranh; vtfa doi hoi, vijfa loai
trtc, vita chuyen hoa lin nhau gifla cac mat doi lap. Yeu to'
tao thhnh mau thuln bien chting la cac mat doi lap, cac bo
phan, cac thu6c tinh... c6 khuynh hiidng bien d6i trai
ngUdc nhau, nhiing cung ton tai khach quan trong mdi sil
vat, bien tnong cua tn nhien, xa hoi va tif duy. Trong moi
mau thuftn, cac mat doi lap vifa thong nha't vdi nhau, vCfa
dau tranh lan nhau tao nen trang thai on dinh tufdng doi
cua sh vat, hien tildng. Thong nhSft giuta cac mat doi lap la
khai niem dung de chi sU li^n he giuta chiing vh dvfdc th^
hien d viec: Thvt nhitt, cac mat doi lap c^n den nhau,
nUdng tUa vao nhau, lam ti^n de cho nhau ton tai, khong
CO mat nay thi khong c6 mat kia; ThvC hai, cac mat doi lap
tac dong ngang nhau, can bang nhau the hien sil da'u
tranh gitia cai mdi dang hinh thanh vdi cai cu chiia mat
ban, thvt ba, giQa cac mat doi lap c6 sn tiidng ddng, dong
nhat do trong cac mat doi lap con ton tai nhutng yeu to'
gio'ng nhau. Do sil dong nha't nay ma trong nhieu triidng
hdp, khi mau thuSn xua't hidn va tac dong d dieu kien phu
hdp, cac mat doi lap chuyen hoa vao nhau. Dong nha't
khdng tach rdi vdi sil khac nhau, vdi srt doi lap, bdi mdi sil
vat, hien tiidng vfia la ban than no, viia la sU vat, hien
tifdng doi lap vdi no nen trong dong nhat da bao ham sil
khac nhau, doi lap.
^ Da'u tranh giQa cac mat doi lap la khai nidm dung de
chi STl tac dong qua lai theo hudng bai trii, phu dinh lan
nhau giijfa chung va sii tac dong dd cung khdng tach rdi sii
246
khac nhau, thong nhat, dong nhat gifla chiing trong mot
mau thuln. So v6i dau tranh giuta cac m^t doi Mp thi thong
nhat giQa chung c6 ti'nh tarn thdi, tufdng doi, c6 dieu kien,
nghia la sd thong nhat do chi ton tai trong trang thm
ddng im tddng doi cua sd vat, hien tddng; con da'u tranh
CO tmh tuyet do'i, nghla la dau tranh pha v3 sd on dinh
tddng do'i cua chung d&n den sd chuyen hoa ve ch&'t cua
chung. Tinh tuyet do'i cua d&'u tranh g&n v6i sd td than
van dong, phat trien diln ra khong ngiXng cua sd vat, hiin
tddng. Ve van de nay, khi chii y nhieu hdn den tmh tuy§t
dm cua "dau tranh", V.I. Lenin da vi§'t: "Sd phat tri§n 1^
mot cupc "dau tranh" gida cac mat doi l&p"'.
Mau thuSn ton tai khach quan trong mpi linh vdc cua
the gidi va v6 cung da dang. Sd da dang do phu thuoc vao
dSc diem cua cac mat do'i lap, vao dieu kien ma trong do
sd tac dong qua lai giuta cac m$t doi lap trien khai, vao
tiinh do to chdc cua sd vat, hien tddng ma trong do mau
thuin ton tai. M6i loai mau thui.n c6 dac diem rieng va c6
vai tro khac nhau doi v6i sd ton tai vk phat tridn cua sd
vdt, hien tddng.
Can cd vao sd ton tai va phat trien cua toan bo sd vat,
hien tddng, c6 mau thudn cd ban va mau thu&n khong cd
ban. Mau thuin cd ban tac dong trong suo't qua trinh ton
tai cua sd vat, hien tddng; quy dinh ban chd't, sd phat
trien cua chung td khi hinh thanh den luc tieu vong.
1. V.I. Ldnin: Toan t$p, Sdd, t.29, tr.379.
247
Mau thuin khong cO ban dac trUng cho mot phUdng dien
nao do, chi quy dinh stj£ van dong, phat trien cua mot hay
mot so mat cua su vat, hien tUdng va chiu sil chi phoi cua
mau thuSn cd ban.
Can cut vao vai tro cua mau thu£n doi v6i sd ton tai va
phat tri^n cua sd v|Lt, hien tddng trong m6i giai doan nha't
dinh, CO the phan chia thanh mau thuan chu yeu va mau
thu&n thii yeu. Mau thuKn chu yeu luon noi len hang dau
d m6i giai doan phat trien cua sd vat, hien tddng, c6 tac
dung quy dinh doi v6i cac mau thu&n khac trong cung giai
doan do cua qua trinh phat trien. Giai quyet mau thuSn
chu yeu se tao diû ki§n de giai quyet cac mau thuin khac
d cung giai doan, con sd phat trien, chuyen hoa cua sd vat,
hien tddng tir hinh thtic nay sang hinh thutc khac phu
thuoc vao viec giai quyet mau thuin chu yeu. Mau thuin
thUySu la mau thuin khong dong vai tro quyet dinh trong
Sd van dong, phat triln cua sd vit, hien tddng. Tuy vay,
ranh gidi gida mau thuin chu yeu va mau thuin thd yeu
chi 1^ tddng do'i, tdy theo tdng hoan canh cu the, c6 mau
thuin trong dieu kien nay la chu yeu, song trong dieu
kien khac lai la thd yeu va ngddc lai.
Can cut vio quan hi gida cac mat doi lap vdi mot sd
vit, hien tddng, c6 mau thuan ben trong va mau thuin
ben ngoai. MSu thuin ben trong la sd tac dong qua lai
gida cac mat,cac khuynh hddng... doi lip nim trong chmh
moi sd vit, hien tddng; c6 vai tro quy dinh trdc tiep qua
trinh van dong vi phat trien cua sd vit, hien tddng,
248
Mau thuin ben ngoai xuat hien trong mo'i lien he glQa cac
sut vat, hien tudng vdi nhau; tuy cung anh hitdng den sii
ton tai va phat trien cua chung, nhUng phai thong qua
mau thu^n ben trong mdi phat buy tac dung. Cac mau
thu&n cd ban va chu yeu deu la nhdng mau thuSn giiJa cac
mat, cac bo phan, yeu to' ben trong cau thanh sU vat, hien
tUdng nen c6 the goi chung la mau thu&n ben trong. Song
cac do'i tUdng con c6 nhiJng moi lien he va quan he vdi cac
doi thdng khac thuoc moi trUcfng ton tai cua no, nhflng
mau thuan loai nay dutdc goi la cac mau thu&n ben ngoki.
Tuy nhien, sU phan chia nay cung chi mang ti'nh tUdng
do'i, bdi trong quan he nay hoac so vdi mot so' doi tUdng
nay, no la ben trong; nhiing trong quan he khac, so vdi
mot so do'i titdng khac, no lai la ben ngoai.
Can cii vao tinh chat cua Idi ich cd ban la doi lap nhau
trong moi quan he giQa cac giai c§fp d mot giai do^ lich set
nhat dinh, trong xa hoi cd mau thu&n doi khang va mau
thulin khong doi khang. Mau thuin doi khang la mau thuSn
gifia cac giai cd'p, tap doan ngiidi, hie liidng, xu hudng xa
hoi... cd Idi fch cd ban doi lap nhau va khong th^ dilu hda
ditdc. Dd la mau thuan giula cac giai cap bdc lot va hi hoc 16t,
giiia giai cap thong tri va giai cap hi tri... Mau thuin khong
doi khang la mau thuan giuta cac giai cap, t^p doan ngvtdi,
lUc letdng, xu hudng xa hoi... cd Idi ich cd ban khong doi l&p
nhau nen la mau thuSn cue bo,tam thdi.
Ndi ve vai trd cua mau thu&n do'i vdi set van dong va
phat trien. Ph. Angghen nhan manh, nguyen nhan chinh
249
cung la nguyen nhan cuoi c^g tao nen nguon go'c cua
sil vStn dong, phat triln cua sil vat, hien tUdng la sii tac
dong (theo liiidng phu dinh, thong nhat) lin nhau gida
chiing va gida cac mat doi lap trong chung. Co hai loai
tac dong din deh van dong la tac dong lin nhau gida
cac sd vat, hien tddng (b§n ngoai) va sd tac dong iSn
nhau gida cac mat ddi lap cua cung mot sd vat, hien
tddng (b§n trong); nhdng chi c6 sd tac dong lin nhau
gida cac mat ddi lap (ben trong) mdi lam cho sd vat, hien
tddng phat trien.
Moi quan h§ gida cac khai niem cua quy luat chi ra
rang, mau thuin gida cac mat do'i lap trong sd vat, hien
tddng la nguydn nhan, giai quyet mau thuan do la dong
Idc cua sd van d6ng, phat trien. Vi vay, sd van dong, phat
trien cua sd vat, hien tddng la td than. Khai quat lai, noi
dung cua quy luat thong nha't va dau tranh cua cac mat
doi lap la. Moi do'i tddng deu bao gom nhdng mat, nhdng
khuynh hddng, Idc Iddng... d61 lap nhau tao thanh nhdng
mau thuan trong chinh no; sd thong nhat va da'u tranh
gida cac mSt doi lap nay la nguyen nhan, d6ng Idc ben
trong cua sd van d6ng va phat triin, lam cho cai cu ma't di
va cai mdi ra ddi.
Ynghia phudngpbap lu$n
ThvC nhift, thda nhan tinh khach quan cua mau thuin
trong sd vat, hidn tddng; td do giai quyet mau thuin phai
tuan theo quy luat, diiu kien khach quan. Muoh phat hien
mau thuin can tim ra thi thong nhat cua cac mat do'i lap
250
trong sii vat, hien tifdng; tii do tim ra phUdng hiidng, giai
phap dung cho boat d6ng nhan thdc va thUc tiin.
ThvC hai, phan tich mau thuan c^n bdt diu tut vi$c xem
x6t qua trinh phat sinh, phat trien cua tufng loai mfiu
thuln; xem x6t vai tro, vi tri va moi quan he gifla cac mau
thu&n va dieu kien chuyen boa gifla cbung. Pbai bi§'t phan
tich cu the mot mau thufln cu the va de ra dufdc phfldng
phap giai quyet mau thuSn do.
Tha ba, phai nflm vflng nguyen t&c giai quyet mau
thuHn bflng dau tranh gifla cac mat doi Ihp, khong diû
hoa mau thu&n cung khong nong voi hay bao thu, bdi giai
quyet mau thu&n con phu thuoc vao dieu ki$n da du va
chin muoi hay chua.
* Quy luat phu dinh cua phu dinh
La mot trong ba quy luat cua phep bi$n chflng duy
vat, quy luat phu dinh cua phu dinh chi ra khuynh hfldng
(di len), hinh thflc (xoay 6c), ket qua (sfl vftt, hien tvtdng
mdi ra dcJi tfl su vat, hien tUdng cu) cua sfl phat tri6n cua
chung thong qua sfl thong nha't gifla tinh thay doi vdi tinh
ka' thfla trong sfl phat trien; nghia la sfl vat, hiSn tfldng
m6i ra ddi tfl sfl vat, hien tUdng cu, phat trien tfl tha'p d6n
cao, tfl ddn gian deh phflc tap, tfl kem hoan thien den
hoan thi6n hdn.
Phu dinh hien chdng la khai ni§m dflng de chi sfl phu
dinh lam tien di, tao dieu kidn cho sfl phat tri^n. Phu
dinh bi6n chflng lam cho sfl vat, hi6n tfldng m6i ra ddi
thay the sfl vat, hien tfldng cu va la yeu to' lien h§ gifla
251
sil vat, hien tildng cu v6i siJt vat, hien tiJdng mdi. Phu dinh
bien chiing la til phu dinh, th phat trien cua sU vat, hien
tUdng; la "mat xfch" trong "sm day chuyen" dSn den sii ra
ddi cua sil vat, hien tddng mdi, tien bo hdn so v6i sU vat,
hien tifdng cu.
Phu dinh bien chtjtng c6 tinh khach quan (sU vat, hien
tUdng tu phu dinh minh do mau thuan ben trong no
gay ra), tinh ke thtfa Goal bo cac yeu to' khong phu hdp va
cai tao cac yg'u to'cua st£ vat, hien tifdng cu con phu hdp de
dUa vao sU vat, hien tUdng mdi). Phu dinh bien chutng con
CO tinh pho bien (diln ra trong moi linh vuc tU nhien, xa hoi
va tu duy); tinh da dang, phong phii cua phu dinh bien
chUng the hien d noi dung, hinh thilc cua no. Dac diem cd
ban cua phu dinh bien chting la sau mot so'(it nha't la hai)
lin phu dinh, su vat, hien tUdng phat trien c6 tinh chu k^
theo dudng xoay oc ma thuc chat cua sU phat trien do la sU
bien doi, trong do giai doan sau v&n bao ton nhUng ^ tich
cue da dudc tao ra d giai doan trudc. Vdi dac diem nay, phu
dinh bien chxing khong chi khac phuc han che'cua sU vat,
hien tUdng cu, ma con gan chung vdi sU vat, hien tUdng
mm; gan su vat, hien tUdng dUdc kh^ng dinh vdi sU vat,
hi$n tUdng hi phu dinh. vay, phu dinh bien chting la
vong khau ta't yeu cua sU lien he va sU phat trien.
-Ke thiâ bien chting la khai niem dung de chi sU vat,
hidn tUdng mdi ra ddi v5n giti lai cd chon loc va cai tao
eu con thich hdp de chuyen sang chung; loai bo cac
yd'u to' khong con thich hdp cua sU vat, hign tUdng cu
252
dang gay can trd oho svt phat trien cua sil vlit, hien tufdng
mdi. Dae diem cua ke thijfa bien chtjtng la duy tii cac y§'u to'
tich cdc cua sii vat, hien tUdng hi phu dinh dudi damg vUdt
bo, cac yeu to chon giu[ lai se diidc cai tao, bien doi de phu
hdp v6i sn vat, hien tUdng mdi. Gia tri cua s^l ke thiifa bien
chiing chiu sU quy dinh bcfi vai tro cua yeu to' phu hdp
dddc ke thvfa; do vay, viec giOt lai yeu to' tich cdc cua sd
v^t, hien tiidng hi phu dinh lam cho sd vat, hien tddng
mdi CO chat giau c6 hdn, phat trien cao hdn, tien bo hdn.
Ke thda bien chdng do'i lap vdi ke thvta sieu hinh, la viec
doi tddng giCt lai nguyen si nhdng gi ban than n6 da c6 d
giai doan phat trien trddc, khong td minh ru bo nhdng
yeu td da to ra lac hau het thdi, khong con phu hdp, tham
chi con ngang dddng, ngan can sd phat trien tiep theo cua
chinh no, cua doi tddng mdi.
Ke thda bien chdng dam bao moi day hen he thong
sudt, ben chat gida doi tddng mdi vdi doi tddng cu, gifla no
vdi qua khd cua chinh no. Trong trddng hdp nay nhdng
yeu to'con to ra phu hdp vdi do'i tddng mdi td doi tddng cu
nhdng van can phai chiu sd cai tao manh me cho phu hdp
vdi ban chat ma doi tddng mdi dang tao lap va nhdng yeu
to mdi ma doi tddng mdi dang ra sdc xay ddng, bo sung,la
noi dung cua khau trung gian, cua cai trung gidi (Hegel),
cua bddc chuyen, cua sd qua do td cu sang mdi. Trong cai
trung gidi chda ddng ca nhdng yeu to cu, 16i thdi dang dan
m&'t di, va nhdng yeu to' mdi dang xu&'t hidn, dang trddng
thanh va se dan dddc khang dinh.
253
Do v§y, diidng xoay 6c Ik khai niem dung de chi sU van
d6ng cua nhiing noi dung mang tinh ke thvfa c6 trong sU
vat, hien tUdng mdi nen khong the di theo dhdng thkng,
ma diln ra theo diidng tron khong nkm tren mot mat
phkng tiia nhii diidng xoay 6c. Diidng xoay 6c la hinh thdc
diln dat ro nhat dac tning cua qua trinh phat trien bien
chdng 6 tfnh ke thiia qua khau trung gian, tinh lap lai,
nhiing kh6ng quay lai va tinh tie'n lln cua sii phat triln.
V.I. Lenin khkng dinh: "Sii phat trien hinh nhu diln lai
nhiing giai doan da qua, nhiing diidi mot hinh thutc khac,
d mot trtnh do cao hdn ("phu dinh cua phu dinh"); sii phat
trien c6 the n6i Ik theo diidng tr6n 6c chii kh6ng theo
dudng thang"^ NhU vay, sU phat trien dudng nhU lap lai,
nhUng tren cO sd mdi cao hdn Ik dac diem quan trong nhk't
cua quy lukt phu dinh cua phu dinh. Mli vdng mdi cua
dudng xoay 6c the hien trinh do phat trien cao hdn vk sU
nm tiep nhau cac vong cua dudng xoay oic the hien tfnh v6
tkn cua sU phat trien tU thap den cao.
Quy luat phu dinh cua phu dinh coi sU phat trien cua
sU vkt, hi§n tUdng Ik do mau thukn ben trong cua chung
quy dinh. M6i lln phu dinh Ik ket qua cua sU dku tranh vk
chuyen hoa giUa nhSng mat doi Ikp trong sU vat, hien
tUdng. Phu dinh Ikn thU nhat 1km cho sii vat, hien tUdng cu
chuyin thknh sii vkt, hien tUdng d6i lap vdi n6; phu dinh
Ian thU hai dkn den sU ra ddi cua sii vat, hien tUdng mdi
1. V.I. Lknin: Toan t$p, Sdd, t.26, tr.65.
254
mang nhieu noi dung tfch cxic cua sil v^t, hien tddng cu,
nhvtag cung da mang khong it noi dung doi lap vdi sil v&t,
hien tiidng do. Ket qua la, ve hinh thiic, s\i v&t, hien tUdng
mdi (ra ddi do phu dinh cua phu dinh) se lai trd ve sii v&t,
hi$n tUdng xuat phat (chita bi phu dinh lln nô), nhiing ve
noi dung, khong phai trd lai chiing giohg y nhif cu, mk chi
dudng nhu lap lai chiing, bdi da tren cd s6 cao hdn. Phu
dinh hien chiing chi la mot giai doan trong qua trinh phat
trien vi chi thong qua phu dinh cua phu dinh mdi din d§n
sU ra ddi cua su vat, hien tUdng mdi, va nhd v^y, phu dinh
cua phu dinh mdi hoan thanh dutdc mot chu k^ phat trien,
dong thdi lai tao ra diem xuat phat cua chu kj^ phat triln
tiep theo. So'lUdng cac Ian phu dinh trong mot chu ky phat
trien c6 the nhieu hdn hai, tuy theo tinh chit cua qua tnnh
phat trien cu the, nhung it nhat cung phai qua hai lln mdi
din den sii ra ddi cua sii vlt, hien tiidng mdi, hoan thanh
dUdc mot chu kjr phat trien. Moi Ian phu dinh biln chiing
thiic hien xong se mang them nhQng ye'u to'tich cUc mdi; do
vay, sU phat trien thong qua nhCtng lln phu dinh bien
chiing se tao ra xu hudng phat trien khong ngfifng cua sU
vlt. Men tUdng. Do c6 siJ ke thiia nen phu dinh biln chMig
khong phai phu dinh sach trdn, khong loai bo tit ca cac ye'u
to cua sii vat. Men tUdng cu, ma la dieu kiln cho sii phat
tridn, duy tri va gin giut, lap lai mot so ylu to' tich ciic cua
sU vlt. Men tUdng mdi sau khi da dUdc chon loc, cai tao cho
phh hdp va do vay, sii phat trien cua cac sii vlt. Men tvidng
CO quy dao tien len nhu dudng xoay oc.
255
Tom lai, quy luît phu dinh cua phu dinh phan anh
mo'i lien he, sil ke thii(a thong qua khau trung gian gifia
cai hi phu dinh va cm phu dinh; do c6 ke thiifa nen phu
dinh bien chdng khong phai la sd phu dinh sach trdn ma
la dieu kien cho sd phat trien, no Idu gid noi dung tich ode
cua cac giai doan trddc, lap lai mot so' dac diem chu yeu
cua cai ban dau tren cd sd mdi cao hdn; do vay, sd phat
trien c6 tinh chat tien len khong hdn theo dddng thang,
ma theo dddng xoay 6c.
Ynghia phiTdng phap luan
Tha nhat, quy luat nay chi ra khuynh hddng tie'n len
cua sd van dong cua sd vat, hien tddng; sd tho'ng nhat
gida tinh tien bo va tinh ke' thda cua sd phat trien; sau
khi da trai qua cac mat xfch chuyen hoa, c6 the xac dinh
dddc ket qua cuo'i cung cua sd phat trien.
Thd hai, quy luat nay giup nhan thdc dung ve xu
hddng cua sd phat trien, do la qua trinh dien ra quanh co,
phdc tap, khong he deu dan thang tap, khong va vap,
khong CO nhdng bddc thut lui. Trai lai la khong bien chdng,
khong khoa hoc, khong dung ve mat ly lu^n (V.I. Lenin).
Thti ba, quy luat nay giup nh^n thdc day du hdn ve sd
v^t, hien tddng mdi ra ddi phu hdp vdi quy ludt phat trien,
bieu hi$n giai doan cao ve chat trong sd phat trien. Trong
td nhien, sd xulit hi6n cua sd vat, hien tddng mdi diln ra
td phat, nhdng trong xa hoi, sd xuat hien mdi gfin vdi
nhan thdc v& hanh dong c6 y thdc cua con ngddi.
Thvc tit, tuy Sd v6t, hien tddng mdi thang sd vdt, hien
tddng cu, nhdng trong thdi gian nô dd, sd v6t, hien tddng
256
cu con manh hdn; vi vay, can ung ho sil vat, Men tiidng
mdi, tao dieu kien cho no phat trien hdp quy lu&t; Met ke
thtCa CO chon loc nhflng yen to' tich cdc hdp ly cua sil
vat, Men tUdng cu lam cho no phu hdp v6i xu the van dong
va phat trien cua sU vat, hien tvtdng m6i.
Ill- LY LU^ NH^ THljrC
1. Quan niem ve nhan thvfc trong lich suf triet hoc

* Khai niem lyluan nh$n thvtc
Ly lu^n nh&n thiitc c6 nguon goc tcf tieng Hy Lap c6,
dhdc gh6p tii hai tH "Gnosis" (tri thdc) va "Logos" GcJi noi,
hoc thuyet). Ly luan nhan thdc la mot bo phftn cua tri§'t
hoc, nghien ciiu ban chat cua nh|in thdc, nhflng Mnh
thtic, cac giai doan cua nh^n thdc; con dddng d§ dat chan
ly, tieu chuan cua chan ly, v.v.. Ly lukn nhan thdc la
kMa canh thct hai cua van de cd ban cua triet hoc; tdc la,
ly Man nhan thdc phai giai quyet moi quan ha cua tri
thdc, cua tif duy con ngxidi doi vdi hiin thdc xung quanh,
tra Idi cau hoi con ngildi c6 tha nhan thiJc dhdc tha' gidi
hay khong?
Khi triet hoc ra ddi v6i dung ngMa cua no tM va'n d^
1;^ Man nhan thiic cung dUdc dat ra. Trong lich set tria't
hoc, ly Man nhan thiic da dudc bieu Man cu thi thanh
nhiing va'n de phong phu khac nhau. Co the tha'y trong
lich set triet hoc, xua't phat tii lap trUdng tha' gidi quan
khac nhau, cac trao Mu tria't hoc khac nhau da dua ra cac
quan diem khac nhau ve va'n de ly Man nhan thrtc.
257
* Quan diem cua chu ngbia duy tarn ve nhan thdc
Chu nghia duy tarn chu quan v6i cac bieu nhil
B^ccdli cho ch&i ly la sU phu hdp gifla suy diln ve sU v^t v6i
climh th&a sil vat tren thdc te. Berkeley phu nhan chan
ly khach quan, thifa nh^ thddng de la chu the nhan thde.
CQng nhd Berkeley, E. Makhd coi sd vat chi la ket qua cua
sd phdc hdp cac cam giac. E. Makhd thdc chat chi nhSc Im
quan diem cua Berkeley "vat hay vat the la nhdng phdc hdp
cam giac"^. Chfnh vi vky, theo cac nha duy tam chu quan
nh^ thdc khong phai la sd phan anh the gidi khach quan
b6i con ngdcJi m^ chi la sd phan anh trang thai chu quan cua
con ngdcJi. Cung v6i le do ma Phichtd da cho rang, nhan thdc
CO nghia la nh^ thdc cac cam giac cua con ngddi.
Chu nghia duy tam khach quan vdi cac dai bieu nhd
Plato, Hegel khong phu nhan kha nang nhan thdc cua con
ngdcJi, nhdng lai giai thich mot each duy tam, than hi kha
nang nay cua con ngddi. Plato cho rang, kha nang do la
kha nang cua linh hon vu tru. Hegel coi kha nang do
chfnh la kha nang cua tinh th^n the' gidi. D6i vdi Platon,
nhan thdc chi la qua trinh hoi tddng lai, nhd lai nhdng gi
ma linh hon trddc khi nhap vao the xac con ngddi da c6
sin (cac tri thdc) d the gidi y niem. Hegel cho rang, nhan
thdc chfnh la qua trinh td y thdc (td nhan thdc) cua tinh
than the gidi. Hegel da vln dung phep bien chdng c€Lng
nhd ndi dung phong phu cua nhieu clp pham tru logfch
vlo nhan thdc luan. Hegel cung 11 ngddi da phe phan
1. V.I. Lenin: ToUn t&p, Sdd,t.l8, tr.37.
258
quan diem sieu hinh, khong the biet trong nh^ thdc lulm.
* Quan diem cua chu nghia hoai ngbi
Cac dm bieu cua thuyet hoai nghi da nghi ngd kha n§ng
nhlin thtic cua con ngUdi, th^m chi c6 ngddi (nhit Hium)
da nghi ngcJ ca ban than sil ton tai khach quan cua cac sil
vkt, hien tUdng. Tuy nhien, cung c6 nhflng d^ bieu c6
quan diem hoai nghi, nhutng do la hoM nghi lanh manh,
chtjta dung cac yeu to tich cdc doi vdi nh^n thtjfc khoa hoc.
ChSng ban, tit titdng nghi ngc> cua D&actd da gop ph^n
tich cdc vao viec cho'ng ton giao, triet hoc kinh vien, mSc
du nguyen tSc "nghi ngcf", nguyen tic xuat phat diem
trong nhan thijtc cua ong, con ban che, tao ke hd cho chu
nghIa duy tarn nay sinh. Ve thilc cha't, cac nha horn nghi
chu nghIa da khong hieu ditdc tren thUc te bien chflng cua
qua trinh nhan thiic.
* Quan diem cua thuyet khong the biet
Nhiing ngiidi theo thuyet khong the bid't, dien hinh la
Cantd cho rang, ve nguyen tflc con ngitdi, khong thS nh&n
thdc difdc ban chSft the gidi. Chung ta c6 hinh anh ve sd
vp, nhdng do chi la nhutng bieu hidn ben ngom cua
chiing chut khong phai la chinh ban than sut v|it. Con
ngddi khong the nhan thufc dddc "vat tu£ no - Ding an
sich", chi CO the nhan thdc ditdc cac hien tddng ben ngoai
cua sd vat.
* Quan diem cua chu nghIa duy vat triidc C. Mac

Cac dai bidu cua chu nghia duy v&t trddc C. Mac nhin
Chung dû cong nhan kha nang nhan thdc the gidi cua con
ngddi. Ho ddu coi the gidi khach quan la doi tddng cua
259
nh^n thiic con ngcfdi. Ho bao v$ nguyen tac nhan thcfc la
ph^ anh hien thue khach quan vao bo 6c ngiidi. Tuy
nhien, quan nidm cua ho ve phan anh va nhan thiic con c6
nhihig han ch§'
Do tmh chat sieu hinh, chu nghia duy vat trU6c C. Mac
hieu phan anh chi la sii sao chep gian ddn. Vi the, ly lu^n
nhan thctc cua chu nghSa duy vat trudc C. Mac, con mang
tlnh siau hinh, may m6c, Theo nhan thctc chi nhu mot sd
phan anh thu dong, gian ddn, khong c6 qua trinh van
dqng, bia'n doi, nay sinh mau thuSn va giai quye't mau
thuin, khSng phai la qua tnnh bien chdng.
Do tfnh chat trUc quan, chu nghIa duy vat trUdc C. Mac
hieu sU phan anh chi la sd tia'p nhan thu dong mot chiau
nhdng tac dong trdc tia'p cua sd vat len giac quan cua con
ngddi. Cac nhd duy vdt trd6c C. Mac chda hilu vai tro cua
thdc tiln trong nhan thdc. Vi vay, C. Mac da viet: "Khuyet
diem chu yû cua toan bo chu nghia duy vat td trddc den
nay - kl ca chu nghia duy vat cua Phoi-d-bac - la sd vat,
hiin thdc, cai cam giac dddc, clu dddc nhan thdc dddi hinh
thdc khach the hay hinh thdc trvic quan, chd khong dddc
nhan thdc la hoat dong cam giac cua con ngixdi, la thdc
tien, khdng dddc nhan thdc ve mat chu quan"^
* Cac nguyen tic xay dUng If lu$n nh$n thdc cua
chu nghia duy vat bien chdng
- NguySn tac thda nhan sd vat khach quan ton tai ben
ngoki va ddc l$.p vdi y thdc con ngddi. Day la nguyen tdc
1. C. Mac va Ph. Angghen: Tokn tap, Sdd, t.3, tr.9.
260
nen tang cua ly luan nhan thiJtc cua chu nghia duy vat
bien chting. Chu nghla duy vat bien chiing khang dinh cac
sil v^t ton tai khach quan, doc lap v6i y thiic, v6i cam giac
cua con ngudi va loai ngiidi noi chung, m&c du ngddi ta c6
the chcfa biet den chung. Trong tac ph^m Chu nghla duy
vat va chu nghia kinh nghiem phe phan, V.L Lerdn vi§t:
"Chu nghia duy vat noi chung thCfa nhin rling ton tai
thdc tai khach quan (vat ch&'t) la khong phu thuoc vao y
thdc, cam giac, kinh nghiem, v.v., cua loki ngildi. Chu
nghla duy v^t lich thifa nh&n rling ton tai xa hoi
khong phu thuoc vao y thdc xa hoi cua loki nghdi. Trong
hai trudng hdp do, y thdc chi la phan anh cua ton tai,
nhieu Ifim cung chi la mot phan anh g^n dung (ftn khdp,
chmh xac mot each ly tudng)"^
- Cam giac, tri giac, y thvtc noi chung la hinh anh cua
the gidi khach quan. Theo chu nghia duy v§it bidn chiJfng,
cac cam giac cua chiing ta (va moi tri thdc) dû la sil phan
anh, deu la hinh anh chu quan cua hien thdc khach quan:
"Cam giac la mot hinh anh chu quan cua the gidi khach
quan"^. NhUng khong phai sU phan anh thu dong, cdng dd
cua hien thUc khach quan gio'ng nhvf sii phan anh vat ly
cua cai gUdng trong quan niem cua chu nghia duy v&t
trildc C. Mac. Do chinh la quan niem triic quan cua chu
nghia duy v^t sieu hinh, khong danh gia diing mdc vai trd
tich cdc cua chu the, cua nhan each va hoat dong thilc tiln
cua con ngudi trong phan anh.
1, 2. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.l8, tr.404, 138.
261
- ThiJc tien la tieu cbudn de Mem tra hinh anh dung,
hinh anb sai cua cam giac, y tbdc noi cbung. Theo chu
nghia duy v&t bien chting, thiic tiin la tieu chu^n de kiem
tra hinh anh diing, hinh anh sai cua cam giac, y thdc noi
chung,la tieu chu^ de kiem tra chan ly. Ta't nhien,"... thUc
tiin ma chung ta dhng lam tieu chu^n trong ly luSn ve
nhan thtic, phai bao gom ca thuc tiin cua nhutng su quan
sat, nhOng sU phat hien ve thien van hoc..."^ Do v&y,
"Quan diim vi dcJi song, ve thUc tiin, phai la quan diem
thrt nhat va cc( ban cua lu&n vi nhan thrtc"^.
2.Ly luan nhan thvfc duy vat biin ch&ng

a)Nguon gdc, ban cbat cua nb$n tbvCc
Triet hoc Mac - Lenin thtfa nh&n sU ton tai khach
quan cua the gidi va cho ring the gidi khach quan la ddi
tdong cua nh^n thdc. Khong phai y thtifc cua con ngutdi
san sinh ra the gidi ma the gidi v&t chit ton tai doc l&p vdi
con ngudi, do la ngu6n gdc "duy nhit va cud'i cung" cua
nhan thdc. Triit hoc Mac - Lenin kbing dinb kba nang
nbMi tbdc tbS gidi cua con ngUdi. V.I. Lenin da chi ro chi
CO nhdng cai ma con ngUdi chUa biet chrt khong c6 cai gi
khdng thi biit: "Ddt khoat la khong cd va khong the c6
bit k^ sU khac nhau nô vi nguyen tac gida hien tUdng v^
vdt tu nd. Chi cd su khac nhau giQa cai da dUdc nhin thtifc
va cai chUa dUdc nhin thic"®.
1, 2, 3. V.I. Linin; ToiUi tap, Sdd, t.l8, tr.l64, 167, 117.
262
Triet hoc Mac - Lenin cho rling nh$n thvlc la sti pban
anh biin thac khach quan vao bo 6c ngudi:"Tri giac vli bleu
tv((^g cua chung ta la hinh anh cua cac v&t do"^ "Cam giac
c^ chung ta, y thvtc cua chiing ta chi la hinh anh cua th§'
gi6i ben ngoai; va dl nhien la neu khong c6 cm bi ph^ mih
thi khong the c6 cai phan anh, nhung cm hi phan mih ton
tm mot each doc lap v6i cai phan anh"^. Dieu nay the hien
quan niem duy vat ve nhan thilc, chohg lai quan niem duy
tam ve nhan thiic. NhUng ban chat cua nhto thdc la sil
phan anh tich cUc, sang tao the gidi vat chSit vao b6 6c con
ngiicfi. Day la mot qua trinh phcfc tap, qua tiinh nay sinh
va giai quyet mau thuan chct khong phai qua tiinh may
moc gian ddn, thu dong va nha't thdi:"Nhan thdc la sU tilh
g^n mai mai va v6 tan cua til duy den khach thI. Phiai anh
cua gi6i tu nhien trong tu tildng con ngutdi phai dildc hieu
khong phai mot each "chet cctng", "trClu til^g", khdng phai
khong van dong, khong mau thuan, ma la trong qua
trinh vinh viin cua van dong, cua sil nay sinh mau thuan
va sU giai quyet nhOng mau thuin do"®.
Nhan thvtc la mot qua trinh bien chvlng c6 v&n ddng
phat triin, la qua trinh di tit chila bid't ddn bid't, tit bid't ft
tdi biet nhieu hdn, tit biet chila diy du den diy du hdn.
Day la mot qua trinh, khong phai nhan thitc mot lan la xong,
ma c6 phat trien, bo sung va hoan thi$n: "Trong ly luan
nhan thitc, cung nhil trong ta't ca nhiing llnh vilc khac cua
1, 2. V.I. Lenin; To^n t$p, Sdd, t.l8, tr.l26, 74.

263
khoa hoc, cin suy luan mot each bien chiing, nghia la
duCng gia dinh rang nhan thrtc cua chung ta la bat di bat
dich va c6 sin, ma phai phan tich xem sU hieu biet nay
sinh ra tii sU khdng hieu biet nhif the nao, sii hieu biet
khSng day du va khong chfnh xac trd thanh day du hdn va
chinh xac hdn nhit th§' nao"^ Trong qua trinh nhan thtjtc
cua con ngudi luon luon nay sinh quan he bien chctng giQa
nhin thtic kinh nghiem va nhan thtic ly lu^n; nhan thdc
thong thiidng va nhin thdc khoa hoc. Nhin thdc kinh
nghidm la nhin thtic dUa tren sii quan sat trrtc tiep cac sn
vlt, hien tUdng hay cac thi nghiem, thilc nghiem khoa hoc.
Kelt qua cua nhan thtic kinh nghi§m II nhting tri thtic
kinh nghiem thong thiidng hole tri thtic thilc nghiem
khoa hoc. Nhin thtic ly luan la nhin thtic st£ vat, hiln
trtdng mot each gian tiep drta tren cac hinh thtic tut duy
triiu tutdng nhii khai niem, phan doan, suy luan de khai
quat tuih ban chit, quy lult, tinh tl't ylu cua cac su vlt,
hi§n tutdng. Nhin thutc thong thudng II nhan thtic ditdc
hinh thinh mot each ttf phat, tnJc tiep trong boat ddng
hing ngly cua con ngudi. Nhin thtic khoa hoc II nhan
thtic dutdc hinh thInh chu ddng, tii giac cua chu the nham
phan anh nhting mdi lien hi ban chl't, tl't nhien, mang
tinh quy lult cua doi tUdng nghien cutu.
Nhkn thUcla qua trinh tac dgngbiSn chiing givta chu the
va khach the thdng qua hoat dong thiic tiSn cua con ngiidi.
Chu the nhin thtic chfnh II con ngudi. Nhifng do II con
1. V.I. Lenin; Toan tkp. Sdd,t.l8, tr.ll7.
264
ngildi hien thiJc, dang song, dang heat dong thdc tiin va
dang nhan thdc trong nhCtng dieu kien lich s^t - xa hoi cu
the nhS^t dinh, tiic la con ngUdi do phai thuoc ve mot giai
c^p, mot dan toe nhat dinh, c6 y thctc, Idi ich, nhu cilu, ca
tmh, tinh cam, v.v.. Con ngddi la chu the nhftn thiic cung
hi gidi han bdi dieu kien lich set c6 tinh chS't lich set - xa
hoi. Chu the nhan thiic tra Idi cau hoi; Ai- nh|in thefc? con
khach the nhan thCtc tra Idi cau hoi: Cai gi dddc nhan
thtjtc? Theo triet hoc Mac - Lenin, khach the nh^n thetc
khong dong nhd't vdi toan bo hien thetc khach quan ma chi
la mot bo phan, mot linh vUc cua hien thilc khach quan,
nim trong mien hoat dong nhan thetc va trd th^nh doi
tUdng nhan thefc cua chu the nhan thetc. Vi vay, khach the
nhan thefc khong chi la the gidi vat cha't ma c6 the con la
tu duy, tam ly, tu tudng, tinh than, tinh cam, v.v.. lOiach
the nhan thetc cung c6 tinh lich set - xa hoi, cung bi che
ddc bdi dieu kien lich set - xa hoi cu the. Khach the nhan
thetc luon ludn thay doi trong lich set cung vdi sd phat
trien cua hoat dong thuc tiln cung nhd sd md rong nang
Idc nhan thetc cua con ngddi. Khach thi nhan thetc cung
khong dong nha't vdi doi tddng nhan thetc. Khach thd nhan
thetc rong hdn do'i tddng nhan thetc.
Hoat dong thdc tiln cua con ngddi la cd sd, dong Idc,
muc dich cua nhan thetc va la tieu chu^n de kiem tra chan
ly: "Va'n de tim hieu xem td duy cua con ngddi cd the dat
tdi tinh chan ly khach quan hay khong, hoan toan khong
phai la mot va'n de ly luan, ma la mot va'n de thdc tiln ^
1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.l8, tr.118.
265
Co the thay, nhiLn thiic la qua trinh phan anh hien thuc
khach quan mot each tich cUc, chu dong, sang tao b6i con
ngUdi tren cd s6 thue tiln mang tinh lich s^t cu the.
b) Thytc tiin va vai trd cua thiic tiSn doi vdi nhan thvCc
*Pham tiH thUc tiin
Theo tieng Hy Lap co - thuc tiln la "Practica", c6
nghia den 1^ hoat dong tich chc. Cac nha triet hoc duy tam
cho hoat dong nh^n thiic, hoat dong cua y thiSc, hoat dong
cua tinh thin noi chung la hoat dong thUc tiln. Cac nha
triit hoc ton giao thi cho hoat ding sang tao ra vu tru cua
thUdng de la hoat dong thiic tiln. Cac nha triit hoc duy
vat trudc triet hoc duy vat biSn chiing c6 nhieu dong gop
cho quan dilm duy vat ve nhan thiic, nhung chua mot dai
bieu nao hieu diing dUdc ban cha't cua thiic tiln cung nhu
vai tro cua thiic tiln doi vdi nhan thiic. Khong phai nglu
nhien ma trong lufin de so'1 cua Lu$n ciiang ve Phoiabac,
C. Mac viet: "Khuyet diem chu ye'u cua toan bo chu nghia
duy vat ttt trUdc den nay - ke ca chu nghia duy vat cua
Phoidbac - la sii vat, hiln thUc, cai cam giac diidc, chi diidc
nhan thiic dildi hinh thiic khach the hay hinh thiic tnJc
quan, chii khong diidc nhan thiic la boat dong cam giac
cua con ngiiOi, la thiic tien"^, Chinh vi vay, cung trong
Lu$n citOng ve Phoiobic, C. Mac cung khang dinh lai:
'Diem cao nhit ma chu nghia duy vat tnic quan, tiic la chu
nghia duy vat khong quan niem tinh cam giac la hoat dong
266
thilc tien, viion t6i diidc la sil tnic quan ve nhiing ca nhan
rieng biit trong "xa hoi cong dan'"''. Theo quan diem cua
triet hoc Mac - Lenin, thUc tiin la tosm bo nhOnghoat dgng
v$t chat - cam tinh, c6 tinh lich sd - xa hoi cua con ngvtdi
nb&m cai tao til nhien va xa hoi phuc vu nhan load tien bp.
Theo chu nghia duy vat bien chijCng thUc tiln gom nhfing
dSc trUng sau;
Thvt nhat, thuc tiin khong phai la toan bo boat dong
cua con ngdoi ma chi la nhQng hoat dong vSit cha't - cam
tinh, nhu Idi cua C. Mac, do la nhflng hoat dong vkt cha't
cua con ngudi cam giac dudc; nghia la con ngddi c6 the
quan sat trUc quan dUdc cac hoat dong v^t chA't nîy. Hoat
dong vat chat - cam tinh la nhiing hoat dong mk con ngiidi
phai si dung luc ludng vat chat, cong cu v|Lt cha't tac dong
vao cac do'i tddng vat chat de lam bien doi chiing. Tren cd
sS do, con ngvtdi mdi lam bien doi dvtdc thi'gidi khach quan
phuc vu cho minh.
Thvt hai, hoat dong thUc tien la nhiing hoat dong
mang tmh lich si - xa hoi cua con ngvtdi; nghia la, thvtc
tiin la hoat dong chi dien ra trong xa hoi, v6i svt tham gia
cia dong dao ngvtdi trong xa hoi. Trong hoat dong thiic
tiln, con ngvtdi truyen lai cho nhau nhiing kinh nghiim ti
the hi nay qua thi' hi khac. Cung vi viy, hoat dong thUc
tien luon hi gidi han bdi nhiing diiu kiin lich si - xa hoi
cu thi. Dong thdi, thiic tiln c6 trai qua cac giai doan lich
si phat trien cu the cua no.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Tban tap, Sdd, t.3, tr.l2.
267
Tha ba, thUc tiln la hoat dong c6 tinh muc dich nham
cM tao tii nhien va xa hoi phuc vu con ngudi. Khac v6i
hoat dong c6 tinh ban nang, tii phat cua dong vat nham
thich nghi thu dong vdi the gidi, con ngiidi bang va thong
qua boat dong thvtc tiln, chu dong tac dong cai tao the
gidi de thoa man nhu clu cua minh, thich nghi mot each
chu dong, tich cUc vdi the gidi. NhU vay, ndi tdi thuc tiln
la ndi tdi boat dong c6 tinh tu giac cao cua con ngiidi,
khac vdi boat dong ban nang thu dong thich nghi cua
dong vat.
Neu cat theo chieu doc, thUc tiln bao gom muc dich,
phudng tien va kit qua. Muc dich dUdc nay sinh tiif nhu
cau va Idi ich, nhu clu xet deh cung dUdc nay sinh th
dieu kiln khach quan. Ldi ich chinh la cai thoa man nhu
clu. De dat muc dich, trong boat dong thiic tiln cua
minh, con ngitdi phai liia chon phiidng tiln (cong cu) de
thuc hien. Kit qua cua boat dong thUc tien phu thugc vao
nhieu nhan to nhung trudc kit la phu thuoc vao muc dich
dat ra va phUdng tiln ma con ngudi sot dung de thUc hien
muc dich.
Dh xem xet theo chieu doc hay chieu ngang thi thiic
tiln la boat dgng the hiln tinh muc dich, tinh tu giac cao
cua con ngUdi, chu dong tac dong lam hien doi tU nhien,
xa hoi, phuc vu con ngUdi, khac vdi nhUng boat dong
mang tinh ban nang thu dong cua dong vat, nham
thich nghi vdi hoan canh. Hoat dong thuc tiln la boat
dong CO ban, pho bilh cua con ngudi va xa hoi loai ngUdi,
268
la phUdng thiic cd ban cua mo'i quan he gifla con ngUcJi
v6i the gi6i; nghia la con ngUcJi quan he v6i the gi6i bing
va thong qua hoat dong thiic tiln. Khong c6 hoat dong
thiic tiln thi ban than con ngtfdi va xa hoi loM ngddi
khong the ton tai va phat trien.
Thdc tiln ton tai dudi nhieu Mnh thdc khac nhau, d
nhfbig linh vUc khac nhau, nhUng gom nhiing hinh thflc cd
ban sau: hoat dong san xuat vat ch&'t; hoat dong chinh tri -
xa hoi va hoat dong thnc nghiem khoa hoc; trong do, hoat
dong san xuat vat chat la hinh thdc thdc tiln c6 sdm nhat,
cd ban nh^'t, quan trong nhat, vi ngay tri khi con ngildi mdi
xuSft hien tren trai dat da phai tien hknh san xulit v&t chiTt
du la gian ddn de ton tai. San xuat v&t chSft bieu thi moi
quan he cua con ngUdi v6i til nhien va la phildng thdc ton
tai cd ban cua con ngildi va xa hoi loai ngildi. Khong c6 san
xuSft v^t ch^'t, con ngUdi va xa hoi lorn ngildi khong the ton
tai va phat trien. San xu^'t vAt ch^t con la cd sd cho sd ton
t^ cua cac hinh thdc thdc tiln khac cung nhd ta't ca cac
hoat dong song khac cua con ngdcli.
Hoat dong chinh tri - xa hoi la hoat dong thilc tiln
the hien tinh td giac cao cua con ngdcfi nhim bien doi,
cai tao xa hoi, phat trien cac thiet che xa hoi, cac quan
hi xa hoi, v.v.. Hoat dong chinh tri - xa hii bao gom cac
hoat dong nhd dSiu tranh giai cap; dlTu tranh giai phong
dan toe; dau tranh cho hoa hinh, dan chu, tieh bo xa hoi,
dl'u tranh cai tao cac quan he chinh tri - xa hIi, nham
tao ra moi trddng xa hoi dan chu, lanh manh, thuin Idi
269
cho con ngiidi phat trien. Thieu hinh thijtc hoat dong
th^c ti§n n^y, con ngudi va xa hoi loai ngiidi cung khong
the phat tri^n binh thudng.
Hoat dong thPc nghiem khoa hoc la hinh thctc dac biet
cua boat dong thiic tiin, vi trong hoat dong thiic nghiem
khoa hoc, con ngijtdi chu d6ng tao ra nhCtng dieu kien khong
CO sSn trong tii nhi^n de tieh h^h thiic nghiem khoa hoc
theo muc dich ma minh da de ra. Tren cd sd do, vkn dung
nhitog th^nh tilu khoa hoc, ky thuat, cong nghe vao san
xua't vp chat, vao cai tao chmh tri - xa hoi, cai tao cac quan
he chinh tri - xa hoi. Ngky nay, khi each mang khoa hoc va
c6ng nghe phat trien nhii vu bao, "tri thiic xa hoi phd biah
[Wissen, knowledge] da chuyin boa deh mdc do nao thanh
Itie Ixxang san xud't trtfc tiep"^ thi hinh thiic hoat dong thiic
tien nay ngky cang dong vai tro quan trong.
Ba hinh thdc thiic tien nay c6 quan h$ bien chiing, tac
dong, anh hiidng qua lai lln nhau; trong do, san xuat v|it
chat dong vai tro quan trong, quye't dinh hai hinh thiic
thiic tiln kia. Tuy nhign, hai hinh thiic thiic tiln kia c6
anh hiidng quan trong tdi san xua't vat cha't.
Nhii vay, thiic tien la cau noi con ngiidi vdi tii nhi§n,
xa hoi, nhiing dong thdi thiic tiln cung tach con ngiidi
khdi the'gidi tii nhien, dl'lam chu" tii nhien. Noi khac di,
thiic tien'tach" con ngddi khdi tii nhien la de khang dinh
con ngiidi, nhiing muo'n tach" con ngiidi khdi tii nhien thi
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t^p, Sdd,t.46, ph. II, tr.372.
270
tru6c het phai "no'i" con ngiJcJi v6i tii nhien. Ciu noi nay
chinh la heat dong thilc tiin.
* Vai tro cua thilc tien doi vdi nh$n thdc
- Thiic tien la ccf sd, dong luc cua nh$n thdc
B&ng va thong qua hoat dong thilc tiln, con ngildi tac
dong vao the gidi khach quan, huge chiing phai b6c 16
nhutng thugc tmh, nhQng quy luat de con ngildi nhftn thflc.
Chinh thilc tiin cung cap nhOlng tai li§u, v&t lieu cho nh6n
thiic cua con ngildi. Khong c6 thilc tiln thi khong c6 nhto
thdc, khong c6 khoa hoc, khong c6 ly lu6n, bdi le tri thiic
cua con ngUdi xet den cung la dildc nay sinh til thilc tiin.
Thilc tiin luon de ra nhu cû, nhiim vu vi phildng
hildng phat trien cua nhan thiic, vi the no luon thiic diy
cho sil ra ddi cua cac nganh khoa hoc. Thilc tiin c6 tac
dung ren luyen cac giac quan cua con ngildi, lim cho
chiing phat trien tinh te hdn, hoin thien hdn, trin cd sd d6
giiip qua trinh nhan thiic cua con ngildi tot hdn. Vi viy,
Ph. Angghen da khing dinh: "chinh viic ngUdi ta biSh doi
til nhien... la cd sd chu ye'u nhi!t va trilc tie'p nhlft cua til
duy con ngildi, va tri tue con ngildi da phat trien song
song vdi viic ngrildi ta da hoc cai bien til nhiin"^
Hoat ding thilc tiin con Id, cd sd chi'tao ra cac cong cu,
phildng tiin, may mdc mdi hi trd con ngddi trong qua
trinh nhan thiic, chang han kinh hiin vi, kinh thiin van,
may vi tinh, v.v., da md rgng kha ning cua cac khi quan
nhin thiic cua con ngildi. Nhil viy, thilc tiln chinh la
271
nen tang, cd s6 de nhan thdc cua con ngiidi nay sinh, ton
t^, phat trien. Khong nhQng vay, thdc tiln con la dong
lilc thuc d^y nhan thdc phat trien.
- ThiJc tiSn la muc dich cua nh$n thvtc
Nhan thdc cua con ngddi ngay tvf khi mdi xuat hien
tren trai d&'t da bi quy dinh bdi nhQng nhu cû thdc tiln,
bSi le, mu6n song, muoh ton tai, con ngtfdi phai san xuat
va cai tao xa hoi. Chfnh nhu cû san xu^'t vat chat va cai
tao xa hoi buoc con ngddi phai nhan thctc the gidi xung
quanh. Nh^n thdc cua con ngvfdi la nham phuc vu thiic
tiln, soi dudng, din dlt, chi dao thUc tiln chii khong phai
de trang tri hay phuc vu cho nhQng y tiling vien vong.
Neil khong vi thilc tiln, nhan thcfc se mat phildng hildng,
b§'tic. Moi tri thdc khoa hoc - ket qua cua nh&n thdc chi
CO f nghla khi dildc ap dimg vao ddi song thilc tiln mot
each trilc tiep hay gian tiep de phuc vu con ngildi.
- Thytc tiSn la tieu chudn cua chan ly
Tri thiitc cua con ngilli la ket qua cua qua trinh nhan
thtic, tri thiic do c6 thi phan anh dung hoac khong dung
hien thUc. Khong thi lay tri thijtc dl kiem tra tri thdc,
cung khong the lay sil hien nhiln, hay svt tan thanh cua so'
dong hoSc sil c6 Idi, c6 ich de kiem tra sU dung, sai cua tri
thdc. Theo triet hoc Mac - Lenin, thilc tiln la tieu chuan
khach quan duy nhit de kiem tra chan 1^. Dila vao thilc
tiln, ngiili ta c6 the chiing minh, kiem nghiem chan 1^ bli
chi CO thilc tiln mdi c6 thi v&t chl't hda dildc tri thUc, hien
thilc hda dilOc til tildng, qua do mdi khing dinh dildc chan
ly hoac phu dinh mot sai llm nao do.
272
Co nhieu hinh thiic thilc tien khac nhau, do vky cung
CO nhieu hinh thiic kiem tra chan ly khac nhau, c6 the
bang thiic nghiem khoa hoc, c6 the ap dung ly lu&n xa
hoi vao qua trinh cai bien xa hoi, v.v.. Tuy nhien thilc
tiSn la tieu chuan cua chan ly vxfa c6 tmh chat tuyet doi,
viifa CO tmh chat tUdng do'i. Tinh tuyet doi cua thUc tiln
v6i tu each la tieu chuan chan ly the hien d cho, thiic tien
la tieu chuan khach quan duy nha't dl kiem tra chan ly.
Trong m6i giai doan lich sd cu the, thiic tiln se chdng
minh dUdc chan ly, bac bo dUdc sai lam. Tinh tddng doi
cua thUc tiln v6i tu each la tieu chu^n chan ly the hi$n d
cho, thUc tien c6 qua trinh van dong, bien doi, phat tri§n,
do do "khong bao gid c6 the xac nhan hoSc bac bd mot
each hoan toan mot bieu tUdng nao do cua con ngUdi, du
bieu tUdng ay la the nao chSng nCta"*. Vi vay, ne'u xem
xet thilc tien trong khong gian cang rong, trong thdi gian
cang dai, trong chinh the thi cang ro dau la chan 1^, dau
• ** ^
la sai lam. Triet hoc Mac - Lenin yeu clu quan didm ve
ddi song, ve thUc tiln phai la quan diem thd nh^t va cd
ban cua ly lu|in ve nhan thdc va kh^ng dinh: "con ngUdi
chdng minh bang thUc tiSn cua minh sU diing din khach
quan cua nhUng y niem, khai niem, tri thdc cua minh,
cua khoa hoc cua minh"^.
Trt vai trd cua thilc tiln doi vdi nh|n thdc, chung ta
nhlin thiy cin phai quan tridt quan dilm thilc tien trong
1. V.L Lenin: Toaa t&p, Sdd,t.l8, tr.l68.

2. V.I. Lenin: Toan t&p, Sdd,t.29, tr.203.
273
nhSin thijtc vk hoat dong. Quan diem thiic tiln yeu cau
nh§tn thiic s\i v^t phai gkn v6i nhu cau thiic tiln; phai lay
thilc tiln lam tieu chu^n kilm tra s\i dung sai cua ket qua
nhlin thdc; tang ciicing tong ket thiJe tiln de rut ra nhflng
kit luan gop phin bo sung, ho^n thien, phat trien nhan
thdc,ly luln.
c) Cacgiai doan cua qua trinh nhan thdc

Cac nha triet hoc du thuoc tnldng phai nao cung deu
thrta nhln qua trtnh nh&n thvtc bao gom nhan thdc cam
tlnh va nhin thiic ly tinh. Tuy nhien, viec xac dinh vai tro,
vi tri, moi. quan he lln nhau givta nhan thutc cam tmh va
nh^ thtjtc ly tlnh ra't khac nhau. V.I. Lenin da khai quat
con dubng bien chdng cua qua trinh nh^n thtic nhii sau:
"TH true quan sinh dong den tif duy trvLu tiidng, va tit tit
duy tritu txidng den thiic tiSn - do la con dudng bien chiing
cua sh nhan thdc chan ly, cua st£ nh^n thlJtc thiic tai
khach quan"^
Tnic quan sinh dong tii duy triiu tiiong la hai giai
doan nhan thtjtc c6 nhOng thuoc tlnh khac nhau, ke tiep
nhau, bo sung cho nhau trong qua tnnh nhan thrtc thong
nhl't cua con ngildi vl th^ gidi. Thiic tiln d day vâ la cO
sd, dong liic,^ muc dlch cua qua trinh nhin thdc, vijfa la
mkt khau kiem tra chan ly khach quan; viia la yeu to' kit
thilc mot vong khau cua sii nhan thiic, viia la dilm b&t diu
1. V.I. Lenin: Toan tkp, Sdd,t.29, tr.l79.
274
cua vong khau m6i cua s\i nhan thtJtc. Cii th§', siJ nhfin
thiJCc cua con nguoi la mot qua trinh khong c6 dilm cuoi.
- Nhan thiic cam tinh
Day la giai doan dau tien cua qua trinh nh&n thdc,
g&n lien vdi thUc tien. d giai doan nliy, nhlin thrtc cua con
ngudi phan anh true tiep khach the thong qua cac giac
quan, dUdc diSn ra dudi ba hinh thdc: cam giac, tri giac va
bilu tUdng.
Cam giac la hinh thdc diu tien, gian ddn nh^'t cua
qua trinh nhan thutc d giai doan cam tinh, dUdc nay sinh
do sU tac dong trUc tiep cua khach the len cac giac quan
cua con ngudi, dua lai cho con ngudi nhQng thdng tin trUc
tiep, gian ddn nhd't ve mot thuoc tinh rieng le cua sU vftt.
Cam giac chinh la hinh anh chu quan cua th§'gidi khach
quan. The gidi khach quan la nguon gdc, ndi dung khach
quan cua cam giac, do do la ngu6n goc cua moi hieu biet
cua con ngudi.
Tri giac cung la mot hinh thdc nh&n thdc cua giai
doan true quan sinh dong (nhan thdc cam tinh). Tri giac
la ket qua cua sU tac dong trUc tiep cua sU vat dong thdi
len nhieu giac quan cua con ngUdi. Do do, c6 thd ndi, tri
giac la tong hdp cua nhieu cam giac. Vi vay, tri giac cho ta
hinh anh ve sU vat tron ven hdn cam giac. NhUng tri giac
vHn la hinh anh trUc tiep, cam tinh ve sU vat. Tvi tri giac,
nhan thtitc chuyen len hinh thdc cao hdn la bieu tUdng.
BiSu tiidng la hinh thdc cao nhat va phdc tap nha't cua
nhan thiic cam tinh. Khac vdi cam giac va tri giac, biû
tUdng la hinh anh sU vat dUdc tai hidn trong 6c, khi sU vat
275
khong tnlc tiep tac dong vao giac quan cua con ngUdi.
Nhitng bilu tildng v&n giohg tri giac 5 ch6, la hinh &ih
cam tinh ve sU vat, mac du tiidng do'i hoan chinh. Do do,
bleu tvfdng chvfa phai la hinh thiic cua nhan thCfc ly tinh,
ma nhu la khau trung gian chuyen tiif nhan thiic cam tmh
l§n nhan thiic ly tinh.
6 giai doan nhan thiic cam tinh, nhan thiic chUa dem
lai nhflng hieu biet sau sSc, khai quat trong tmh chinh
the sil vat. Nhan thdc cam tmh chiia phan biet diidc
cai rieng va cai chung, ban cha't va hien tUdng, nguyen
nhan va ket qua, v.v. cua sil vat. De hieu dUdc ban chat
sU vat sau sac hdn, hoan chinh hdn, nhan thiic phai
chuyen len hinh thiic cao hdn la nhan thiic ly tinh (tu
duy triiu tUdng).
- Nh&n thiic tmh
Bat nguon tvf tnlc quan sinh dong, thong qua til duy
trifu tUdng, con ngilcli phan anh sil vat mot each gian tiep,
khai quat hdn, diy du hdn dildi cac hinh thiic: khai niem,
phan doan va suy ly.
Khai niem la hinh thiic cd ban cua tU duy triiu tildng,
phan anh khai quat, gian tiep mot hoac mot so'thuoc tinh
chung CO tinh ban chat nao do cua mot nhom sU vat, hien
tUdng dildc bilu thi bang mot tii hay mot cum tii. Chang
han: ngoi nha. To quoc, dan toe, v.v.. Khai niem dxldc hinh
thanh tren cd sd hoat dong thiic tiin va hoat dong nhan
thiic cua con ngudi. Khai niem la ket qua cua sil tdng hdp,
khai quat biSn chiing nhQng tai lieu thu nhan dildc trong
hoat dong thiic tiln. Do do, khai niem "la chu quan trong
276
tinh triiu tUdng cua chiing, trong sii tach rcJi cua chiing,
nhiftig la khach quan trong chinh the, trong qua trinh,
trong ket cuoc, trong khuynh hifdng, trong nguon goc"^
Hoat dong thilc tiln cua con ngUdi ngay cang da dang,
phong phu va luon luon van dong, phat triSn, vi v|ly, de
phan anh dung thUc tien khai niem cung phai luon phat
trien, bien doi cho phu hdp. M6i khai niem deu nim trong
moi lien he v6i cac khai niem khac va tham gia vao qua
trinh nhin thiic tiep theo cua con ngiidi: "nhutng khai
niem cua con ngUdi khong bat dong, ma luon luon van
dong, chuyen boa th cai no sang cai kia, tran ttf cai no
sang cai kia; khong nhu vay, chiing khong phan anh dcfi
song sinh dong"^.
Phan doan la hinh thiic lien he cac khai niem, phan
anh mo'i lien he giQa cac siJt vat, hien tvtdng cua th§' gidi
trong y thiic con ngudi. Phan doan la mot hinh thiitc cua til
duy trilu tUdng, bang each lien ket cac khai nidm Im de
khing dinh hay phu dinh mot thu6c tfnh nao d6 cua sil
vat. Phan doan dildc bieu hien dildi hinh thrtc ngon ngQ
thanh mot menh de, bao gom chu til, vi trf va hd til; trong
do, ha trl dong vai tro quan trong nha't vi no bidu thi moi
quan he cua sil vat dUdc phan anh. Vi du: Ha Noi la trung
tam chfnh tri cua Viet Nam; trong do,"Ha Noi" la chu tvi,
"trung tam chfnh tri cua Viet Nam" la vi tr(; "la" d day la
he til. Co ba loai phan doan cd ban la: phan doan ddn
nha't, phan doan dac thu va phan doan ph6 bie'n.
1, 2. V.I. Lenin: ToAn t$p, Sdd, t.29, tr.223-224, 267.
211
Suy If (suy lu§n) cung la mot hinh thtjfc cua tii duy
trim tifdng, trong do cac phan doan da lien ket v6i nhau
theo quy tac: phan doan cuoi cung (ket luftn) diiOc suy ra
tif nhdng phan doan da biet lam tien de. Co hai loai suy
ly chfnh: quy nap va diln dich. Quy nap la loai hinh suy
luto trong do tiX tien d4 la nhiing tri thiic ve rieng tifng
doi tUdng ngudi ta khai quat thanh tri thiic chung cho ca
Idp dd'i tifdng, tdc 1^ tu duy vîn dong tijf cai ddn nhU't dd'n
cai chung, cai ph6 bi^n. Diln dich la loai hinh suy lu|in
trong do ttt ti^n de la tri thiic chung ve ca Idp do'i tUdng
ngifdi ta rut ra ket lu^n la tri thiic ve rieng tcfng doi
tUdng hay bo ph^n dcfi tUdng, tiic la tU duy van dong ttf
cai chung den cai it chung hdn, den cai ddn nhSft (cai
ri§ng). Trong qua tiinh nhftn thiic cua con ngudi, hai loai
suy lu&n nay c6 lidn hd chat che v6i nhau, bo sung cho
nhau. Suy ly la phudng thiic quan trong de tu duy cua
con ngudi di tii cai da biet d^n cai chUa biet mot each
gian tiep, nit ngan thdi gian trong viec phat hidn tri thiic
mdi. Tinh chan thuc cua tri thiic thu nh|Ln dUdc nhd suy
pbu thuoc vao tinh chan thUc cua cac phan doan ti^n
de va su tuan thu chat che, diing dan cac quy tac logich
cua chu the suy ly.
Nhxi vay, nhan thiic ly tinh khac vdi nhan thiic cam
ti^ d cho, n6 da phan anh, khai quat, trcfu tUdng, gian
tiep su vat, hi§n tUdng trong tinh ta't yeu, chinh the toan
dien. Vi vay, nhan thiic 1^ tinh c6 th^ phan anh dUdc moi
lien he ban chat, ta't nhien, ben trong cua su vat, phan anh
278
sil v&t, hien tutdng sau s§c hdn nh|in thiic cam tinh; dong
thdi no luon ham chda nguy cd xa rcfi hien thilc. Do d6,
nhan thtic ly tinh phai dutdc gSn lien v6i thdc tiin vli difdc
kiem tra b6i thuc tien. Day cung la thnc chSit bh6c chuyen
trf th duy triifu tUdng den thiJc tiln.
Nhan thdc cam tinh va nh^n thrtc ly tinh la hai giai
do^ khac nhau ve chat nhilng lai thong nh&'t v6i nhau,
lien he, bo sung cho nhau trong qua trinh nh&n thdc cua
con ngudi. Nhan thdc cam tinh la cd s6 cho nh^n thdc ly
tinh, khong c6 nhan thctc cam tinh thi kh6ng c6 nh|m thdc
ly tinh. NgUdc lai, nhb c6 nhan thdc ly tinh ma con ngiidi
mdi di sau nhan thiic ditdc ban cha't cua sh vat, hien
tiidng. Trong thnc tien, cdn tranh cUdng dieu, tuyet doi
hoa vai tro cua nhan thiic cam tinh, ha tha'p va phu nhan
vai tro cua nhan thiic ly tinh. Nhii vay se rdi vao chu
nghia duy cam. Dong thdi, c^n phai tranh cxidng di$u thai
qua vai tro cua nhan thdc If tinh, cua tri tue dSn d^n ha
tha'p hoac phu nhan vai tro cua nhan thdc cam tinh, cua
cam giac, rdi vao chu nghIa duy ly.
- SjJ thdng nhat gida tnlc quan sinh dtgng, tit duy
trvtu tvtdng va thiJc tiin
Mot vong khau cua qua trinh nhan thdc dddc bat dû
tii tnic quan sinh dong den tii duy triCu tddng va td t\i duy
trrfu tiidng deh thrtc tiln; trong do, thhc tiln vda la cd s5,
vt(a la khau ket thiic va dong thcJi c6 vai tro kiem tra tinh
chan thnc cac kit qua nhan thdc. Qua trinh nhln thdc
thing qua cac vong khau nhan thdc nay dl ngay cang
279
tien sau hdn vao ban cM't cua cac svt v^t, hien tUdng. KS't
thuc vong khau nay cung dong thcJi la sii bat dau cua mot
vong khau mdi cua sd nhan thdc sau sac hdn, toan dien
hdn. Cd the', nhan thdc cua con ngitdi la v6 tan. M6i na'c
thang ma con ngifdi dat dvfdc trong qua trinh nhan thdc
deu la ket qua cua ca nhan thrtc cam tmh va nhan thtic If
tinh, diJdc thiic hien tren cd sd cua hoat dong thiic tiln.
Vong khau cua nhan thtic tii tnJc quan sinh dong den
tn duy trCfu tUdng va tt( tii duy trtiu tvtdng deh thiic tiln,
dUdc lap di lap lai nhung sau hdn ve ban cha't, cung chfnh
la qua trinh giai quyet nhdng mau thuln khong ngufng
nay sinh trong nhan thtic, la mau thuln giiia chUa biet
va biet, giiia biet ft va biet nhieu, giiia chan ly va sai
llm, v.v.. Cti mli khi mau thuln dttdc giai quyet thi nhan
thtic cua con ngudi lai tien gan tdi chan 1;^ hdn.
d) Quan diem cua chu nghia duy v$t biSn chdng ve
chan ly
* Quan niSm vichan ly
Chan ly la mot va'n de dvtdc de cap nhieu trong lich
sil triat hoc, tuy nhien chda c6 dai bilu triet hoc nao
tnidc va ngoai trilit hoc duy vat hien chting c6 quan niem
hokn chinh, dung dan vl chan ly. Theo quan diem trilt
hoc Mac - Lenin, chan If la tri thtic phh hdp vdi hien thiJc
khach quan va diidc thcfc tiln kilm nghiSm. Chan ly phai
ditdc hieu nhd mSt qua trinh, bdi le ban than sii vat c6 qua
trinh van d6ng, bilh doi, phat triln va sd nhan thdc ve
280
no cung phai dutOc van dong, bi§'n doi, phat trien. Vi vky,
nh^n thotc chan ly cung phai la mot qua trinh.
* Cac tfnh chat cua chan ly
- Tinh khach quan
Chan ly la tri thofc chil khong phai ban than Men thuc
khach quan, nhiing tri thOtc do phai phan anh dung Men
thUc khach quan va dudc thUc tiin kiem nghiem la dung.
Do do, theo nghla dung cua tii nay, chan 1^ bao gict cung la
khach quan vi noi dung phan anh cua no la khach quan,
la phu hdp v6i khach the cua nh&n thdc. V.I. Lenin nhan
manh: "Thuta nhan chan ly khach quan, tiic la chan ly
khong phu thuoc vac con ngudi va loî ngildi"^ cM phu
thuoc vao thUc tai khach quan, khong phu thuoc vao tinh
ddn gian hay tinh chat che cua logich, khong phu thu6c
vao Idi ich hay su quy u6c, v.v..
- Tinh tiiang doi va tinh tuyet ddi
Tinh tUdng do'i cua chan ly the hien cl ch6 nhflng tri
thijtc cua chan ly dung nhUng chUa hoan toan day du,
mdi phan anh dung mot mat, mot bo phftn nao do cua
MSn thUc khach quan trong nhiing diû kien gidi han
xac dinh. Tudng do'i d day la do dieu kien lich stt che u6c,
chrf khong phai phan anh sai. Tinh tuy$t doi cua chan ly
the Men S cho nhiing tri thiic cua chan ly phan anh dfiy
du, toan dien Men thUc khach quan d mot giai doan lich
set cu the xac dinh. Con ngudi ngay cang tien gin den
1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.l8, tr.l55.
281
chan 15^ tuyit doi chtjt khong th^ dat chan ly tuyet ddi
mot each tron ven, toan dien theo nghia den cua tef.
Nhan thdc chan ly tuyet doi phai thong qua mot loat cac
chan 1;^ tifdng doi. V.I. Lenin nh§'n raanh: "... theo ban
cha't cua n6, tii duy cua con ngudi c6 the cung cap va
dang cung cap cho chung ta chan ly tuyet do'i ma chan
ly nay chi la tong so' nhiing chan ly tUdng do'i. M6i giai
doan phat tridn cua khoa hoc lai dem them nhdng hat
mdi vao cai t6ng so' Si'y cua chan ly tuyet do'i,..."^ Sd
phdn biet gida tinh tddng doi va tinh tuyet do'i cua chan
ly cung chi la tufdng d6i. Dddng ranh gidi nay c6 the
vUdt qua dudc. Trong hoat dong thdc tiln can cho'ng ca
hai khuynh hildng; hoac cddng dieu, tuyet do'i hoa tmh
tuySt do'i, phu nhan tinh tddng do'i cua chan ly; hoac
tuydt do'i hoa tinh tiidng do'i td do phu nhan tinh khach
quan cua chan ly,
- Tinh cu thicua chan ly
Khong co^chan ly trdu tildng, chung chung, chan ly
luon la cu the bdi le, chan ly la tri thtitc phan anh dung
hien thdc khach quan dUdc thdc tiln kiem nghiem. Do
do, chan ly luon phan anh su vftt, hi|n tddng 6 trong m6t
dilu Men cu the v6i nhdng hoan canh lich sd cu the trong
m6t khong gian va thdi gian xac dinh. Thoat ly nhiing
dieu Men cu the nay se khong phan anh diing dan sd v|it,
hiln tddng. Vi chSn 1;^ luon cu the, nen phai c6 quan diem
1. V.I. L§nin: ToAn tAp. Sdd, t.l8, tr.l58.
282
lich sit cu the trong nhan thiic va hanh dong. Nh&n thtic
sil vat phai g^n v6i dieu kien, hoan canh cu the. Chan 1;^
la cu the nen bat chu the nhan thtic phai sang tao trong
heat dong thUc tien.
C. CAU HOI ON
1. Quan diem cua triet hoc Mac - Lenin ve v|it chlit, f

thtic. Y nghia phUdng phap luan.
2. Mo'i quan he bien chvtng giiia vat cha't va ^ thtic. ^
nghia phUdng phap luan.
3. Noi dung hai nguyen ly cua ph^p bi§n chting duy
vat. Y nghia phUdng phap luan.
4. Noi dung cac quy luat cd ban cua phep bien chiing
duy vat. Y nghia phUdng phap luan.
5. Noi dung cac cap pham tru cd ban cua ph6p bien
chting duy vat. Y nghia phildng phap luan.
6. Ban cha't cua nhan thtic; vai tro cua thiic tien dd'i
v6i nhan thtic; nguyen tic thd'ng nha't giQa 1^ luan va
thilc tiin.
283
Chuong 3
i CHU NGHiA BUY VAT LICH ST^
A. MUC TIEU
1. Ve kien thvfc
- Trang bi cho sinh vien nhQng kien thiic hoc
thuyet hinh thai kinh te - xa hoi; v&n dung y nghia
phiidng phap luan vao thvtc tiln cua Viet Nam.
- Giup sinh vien nam diidc nhiing quan diem cd ban
cua triet hoc Mac - Lenin ve giai cap va dau tranh giai cap;
vg nha nu6c va each raang xa hoi; ve dan tpc, quan he giai
ca'p - dan toe - nhan loai; y nghia phxtdng phap luan trong
nhan thiSc nhOng van de ed ban cua each mang Viet Nam.
- Trang bi cho sinh vien nhQng quan diem cd ban cua
tnet hoc Mac - Lenin ve con ngitdi, ve y thdc xa hoi; sii
van dung vao each mang Viet Nam.
2. Ve ky naug: Giiip sinh vien biet van dung nhflng
nguyen tSc phudng phap luan rut ra tvf noi dung ly lu^n
cua chu nghia duy vat lich sd vao phan tich sii nh^n thiic
va van dung sang tao cua Dang Cong san Viet Nam trong
thiic tiln each mang Viet Nam.
284
3. Ve ti^ tufdng: Giiip cho sinh vien boi du6ng l^p
trildng macxit, cung c6' niem tin vao ban ch&'t khoa hoc
va each mang cua chu nghia duy vat lich set; tin tvtdng
vac dctdng loi quan diem cua Dang; d&u tranh vdi cac
quan diem thu dich, sai trai, bao ve nen tang til tildng
cua Dang.
B. NOI DUNG
Lich sii tn titdng triet hoc trcfdc C. Mac da c6 nhOng tif

tvfcing triet hoc xa hoi c6 gia tri, lam tien de, diiu kien de
triet hoc macxit ke thuta, phat trien quan niem duy v&t
lich set. Tuy nhien, do han che lich set va cac nguyen nhan
khac nhau, cac nha triet hoc duy tam tretdc C. Mac da di
tim nguyen nhan cua sil phat trien lich set 6 til tildng; coi
ca nhan anh hung quyet dinh sil phat trien lich s6. Tet do,
ho quy tinh tich cetc cua con ngetdi vao hoat dong tinh than
va tim bien phap cai tao xa hoi 6 llnh vetc tinh thin. Doi
v6i cac nha triet hoc duy vat tretdc C. Mac, khuylt diem
chung cua ho la phetdng phap tet duy sieu hinh trong xem
xet ban chat con ngetcti va xa hoi. Ho quy ban chit con
ngetdi vao ban tinh til nhien, toe loai cua cac ca nhln rieng
biet. Phetdng phap tut duy sieu hinh da din den tuyet doi
hoa vai tro cua hoan canh dia ly trong set phat tri§n xa hoi
hoac ap dung quy luat tu nhien, quy luat sinh hoc mot
each may moc vao ddi song xa hoi. Dac biet, trong khi xem
xet ban chS^t con ngetcJi va xa hoi, cac nhl trilt hoc duy v|t
tritdc C. Mac da thieu tinh thilc tiln, khong xuat phat tef
285
thiJc tiin, khong hieu vai tro boat dong thiic tiln c6 tmh
each mang cua con ngudi.
C. Mac va Ph. Angghen da xuat phat tcf tien de nghien
cdu ve lich sxt xa hoi la con ngifcJi hien thiic, song va boat
dong thnc tiin. "Nhiing tien de xuat phat cua chung toi
khong phai la nhOng tiin de tuy tien, khong phai la giao
dieu; do la nhdng tien de hien thuc ma ngudi ta c6 the bo
qua trong tri tudng tifOng thoi. Do la nhflng ca nhan hien
thUc, boat dong cua ho va nhiing dieu kien sinh boat vit
chit cua ho, nhiing dieu kien ma ho thi'y c6 sSn cung nhii
nhiing diiu kien do boat dong cua chinh ho tao ra..."^.
NghiSn ctiu ve cu6c sdng cua con ngUdi hien thUc, cac nha
kinh dien phat hi§n ra phUdng thiic ton tai cua con ngudi
chmh la boat dong thUc tien cua ho. Dong liic thiic diy con
ngUdi boat ddng trong tien trinh lich sut la nhu cau va Idi
ich, tnldc hit la nhu du vat chit. Ph. Angghen nhan
manh rang, cai su thit hiln nhidn... la triidc hit con
ngiidi cin phai an, uohg,5 va mac, nghia la phai lao dong,
trxfdc khi c6 thi diu tranh di gianh quyen thong tri, trUdc
khi CO the boat dong chfnh tri, t6n giao, triit hoc, v.v.."®.
Nhitng ca nhan la thilc the xa hoi. Cho nen moi biiu hiSn
sinh boat cua no... la biiu hien va sii khang dinh cua sinh
hoat xa hor\ C. Mac vi Ph. Angghen viit: «Xa hoi - cho du
no CO hinh thiic gi di nQa - la cai gi? La san pha'm cua sii
1. C. Mac vk Ph. Angghen: Tokn t$p, Sdd, t.3, tr.28-29.

2. C. Mac va Ph. Angghen: Tokn tap, Sdd, t.l9, tr.l66.
3. C. Mac vk Ph. Angghen: Tokn tip, Sdd, t.42, tr.l71.
286
tac dong qua lai giuta nhiing con ngtfcfi"'. Con ngtfdi, bing
boat dong cua minh. da lam nen lich set, tao ra xa hoi.
Logich ly luan cua C. Mac va Ph. Angghen la dua thtfc
tiln vao triet hoc, c6 quan niem dung dSn ve thUc tien va
vai tro cua thuc tien do'i vdi dcJi sd'ng xa hoi. TCl do gim dap
dudc nhutng bi an. be tac cua moi ly lu&n triet hoc cu. DSc
biet, hai ong ly giai mot each khoa hoc tren lap triidng duy
vat bien chctng mo'i quan he ghJa vat cha't va ^ thdc; moi
quan he gifla y thiic xa hoi va ton tai xa hoi; luan giai dUdc
vai tro cua san xua't vat cha't va chi ra nhiJng quy luat van
d6ng, phat trien cua xa hoi loai ngildi, thhc cha't no la
nhOng quy luat phan anh boat dong thUc tiln cua con
nghdi trong lich set. Lin dau tien trong lich set tu tudng
triet hoc, chu nghia duy vat lich set da chi ra nbUng quy
luAt, nhving dong hjc phat trien xa hoi. Day la mot phat
minh vi dai cua C. Mac, dem lai mot cuoc each msmg trong
triet hoc ve xa hoi.
I- HOC THUYET HINH THAI KINH TE - XA hOI

Hoc thuyet hinh thai kinh te - xa hoi la m6t noi dung
cd ban cua chu nghia duy vat lich set, vach ra nhiing quy
luat cd ban cua set van dong va phat triln xa hoi, la
phUdng phap luan khoa hoc de nhan thetc, cai tao xa hoi.
Ngay nay, the gidi dang c6 nhOng bien doi to 16n, slu sic
nhetng ly luan hinh thai kinh te - xa hoi vln giQ nguyen
1. C. Mac va Ph. Angghen: To^n tSp, Sdd, t.27, tr.657.
287
gia tri khoa hoc va gia tri thoi dai. Day la cd sd the gidi
quan, phUdng phap luan khoa hoc chi dao cho cac chmh
dang va nha niJdc xa hoi chu nghia van dung sang tao
trong xac dinh cvtdng linh, diidng lo'i, chu trUdng, chinh
sach xay ditog chu nghia xa hoi; la cd sd khoa hoc ciia viec
xac dinh con dudng phat trien qua do len chu nghia xa
hoi, bo qua che dp tu ban chu nghia 6 Viet Nam hien nay.
Hoc thuyet hinh thai kinh te - xa hoi cua chu nghia
Mac - Lenin bao gom mot he thong cac quan diem cd ban:
San xud't vat cha't la cd sd, nen tang cua sU van dpng, sU
phat trien cua xa hoi; bien chdng gifla luc liidng san xu^'t
va quan he san xuat; bien chiing glQa cd sd ha tang va
kien true thudng tang cua xa hoi; sU phat trien cac hinh
thai kinh te - xa hoi la mot qua trinh lich sdf - tU nhien.
He thong quan diem ly luîn khoa hoc nay da phan anh
ban chat va quy ludt van dpng, phat trien cua lich sd xa
hpi loM ngiJdi.
1. San xuat vat chat la cd so? cua srf ton tai va

phat trien xa hoi
De t6n tai va phat trien, con ngudi phai tien hanh san
xuat. D6 la hoat dpng dac tnfng rieng c6 cua con ngUdi va
xa hpi loai ngudi, San xuat la hoat dpng khong ngtfng sang
tao ra cac gia tri vat cha't va tinh th^n nham muc dich thoa
man nhu cau ton tai va phat trien cua con ngudi. Qua trinh
san xua't dien ra trong xa hpi loai ngUdi chinh la sU san
xuat xa hpi - san xua't va tai san xua't ra ddi song hien thUc.
Ph. Angghen khdng dinh: "Theo quan diem duy vat ve
288
lich sit, nhan to' quyet dinh trong qua tnnh lich sit xdt deh
cung la san xuat va tai san xuat ra ddi song hien thiJc. Ca
toi l&n Mac chua bao gid khSng dinh gi hdn the. Con n§'u c6
ai do xuyen tac luan diem nay theo y nghia nhSn to'kinh t^'
la nhan to'quyet dinh duy nhat, thi ngdcti do bien IcJi kh^g
dinh nay thanh mot cau trohg r6ng, trim tvfdng, v6 nghia"^.
SiJ san xuat xa hoi, titc la san xuSft va tai san xu§[t ra
ddi song hien thiic, bao gom ba phitdng dien khdng tach
rdi nhau la san xuat vat cha't, san xulft tinh thin va san
xuat ra ban than con ngUdi. M6i phildng dien c6 vi tri, vai
tro khac nhau, trong do san xu^'t v^t ch&'t gid vai tro II cd
scl cua sii ton tai va phat trien cua xa hoi loai ngdcfi, va xlt
den cung quyet dinh toan bo sd vln dong, phat tri§n cua
ddi song xa hoi. Cung vdi san xul't vat chl't, con ngddi tie'n
hanh san xuat tinh thin. San xul't tinh thin la hoat dong
sang tao ra cac gia tri tinh thin nham thda man nhu clu
ton tai, phat trien cua con ngildi va xa hoi. Dong thdi,
cung vdi hai phUdng dien san xuat cd ban ndi tr§n, xa hoi
con phai san xuat ra ban than con ngddi. Sd san xuat ra
ban than con ngddi d pham vi ca nhan, gia (hnh la viec
sinh de va nuoi day con cai de duy tn noi gidng; d pham vi
xa hoi la sd tang trddng dan so', phat triln con ngddi vdi
td each la thdc the sinh hoc - xa hoi.
San xu^t vat chS't la qua trinh ma trong dd con ngddi
sd dung cong cu lao dong tac dong trdc tilp hole gian tiep
vao td nhien, cai bien cac dang vlt chit cua gidi td nhien
1. C. Mac vl Ph. Angghen: Tokn t$p, Sdd,t.37, tr.641.
289
de tao ra cua cai xa hoi nhim thoa man nhu cû ton tai va
phat trien cua con ngvf6i.
San xu^t v$t ch&'t la cd st5 cua su ton tai va phat trien
xa hoi loai ngUdi. Vai tro cua san xuat vat chat dhdc the
hien, trudc het, la tien dS trdc tiep tao ra tir lieu sinh boat
cua con ngifdi nham duy tii sU ton tai va phat trien cua
con ngUdi noi chung cung nhU tdng ca the ngUdi noi rieng.
C. Mac khdng dinh: "Dijfa tre nao cung biet rdng bat ke
dan toe nao cung se didt vong, neu nhil no ngCfng lao dong,
khong phai m6t nam, ma chi may tu^n thoi'".
San xuat vat chat la tien de ciia mgi boat dong licb sd
cua con ngiidi. Hoat dong san xuat vat cha't la cd sd hinh
thanh nen quan he kinh te - vat chat giuta ngUdi vdi ngUdi,
tii do hinh thanh nen cac quan he xa hoi khac - quan he
giQa ngUdi vdi ngudi ve chinh tri, phap luat, dao dutc, ton
giao... San xua't vSt chat da tao ra cac dieu kien, phiidng
tien bao dam cho hoat dong tinh than cua con ngudi va duy
tri, phat trien phudng thiSc san xuat tinh than ciia xa hoi.
C. Mac chi ro: "Viec san xuat ra nhdng tu lieu sinh hoat vat
chat true tiep... tao ra mot cd sd, tii do ma ngudi ta phat
triin cac thd che nha nude, cac quan diem phap quyen,
nghe thuat va thftm chi ca nhUng quan niem ton giao cua
con ngudi ta"l Nhd sU san xuat ra cua cai vat chat de duy
tn sU ton tai va phat triln cua minh, con ngudi dong thdi
sang tao ra toan bo ddi song vat ch&'t va ddi song tinh th^n
cua xa hoi vdi tat ca sU phong phii, phdc tap cua no.
1. C. Mac Ph. Angghen; To^n tAp, Sdd, t.32, tr.749.

2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t&p, Sdd, t.l9, tr.500.
290
San xuat vat chat la dieu kien chu yeu sang tao ra
ban than con ngiidi. NhcJ hoat dong san xuat vat chlft ma
con ngudi hinh thanh nen ngon ngQ, nh^n thdc, til duy,
tinh cam, dao dCtc... San xuat vat chS!^t 1^ dieu kien cO
ban, quyet dinh nhat do'i v6i sU hinh thanh, phat trien
ph^m chat xa hoi cua con ngUdi. Ph. Angghen khang
dinh rang, tren mot y nghia cao nhtft, "lao dong da sang
tao ra ban than con ngUdi"'. NhU vky, nhd lao dong san
xuat ma con ngudi vuta tach khoi td nhien, vda hda nh^p
vdi tu nhien, cai tao tu nhien, sang tao ra moi gia tri v^t
chat va tinh than, dong thdi sang tao ra chmh ban than
con ngUdi.
Nguyen ly ve vai trd cua san xuat vat cha't la cd sd cua
sU ton tai va phat trien xa hoi loai ngddi c6 y nghIa
phddng phap luan quan trqng. De nhan thdc va cai tao xa
hoi phai xua't phat tuf ddi song san xua't, td nen san xua't
vat cha't xa hoi. Xet den cung, khong thi ddng tinh thin
de giai thich ddi song tinh thin; de phat trien xa hoi phai
bit diu td phat trien ddi song kinh te - vat cha't.
2. Bien chdng giufa Idc Iddng san xuat va quan
h§ san xua't
a)Phuang thvtc sin xuat

d moi giai doan lich sd con ngUdi tie'n hanh san xuat
theo mot each thdc nha't dinh, tdc la c6 mot each sinh
291
song, each san xu^'t rieng, d6 la phiJOng thiic san xuat.
Phiidng thiic sin xuat la each thetc con ngudi tien hanh
qua trinh san xuSit vît ch^'t S nhflng giai doan lich set nh&'t
dinh cua xa hoi loM ngudi. PhUOng thefc san xuat la sil
thong nh§rt gifla lUc litdng san xu^'t vdi mot trinh do nh&'t
dinh vli quan he san xuSft tUOng utng. LUc luqng san xuat
va quan he san xuat la cac khai niem chi hai mo'i quan h§
"song trung" cua n^n san xuSTt vît chli't xa hoi, do la quan
he giiia con ngUdi vdi tet nhien va quan he gida ngifdi vdi
ngudi trong qua tnnh san xu^'t vllt ch&'t. "Ngudi ta khong
the san xu^'t dudc neu khong kd't hdp vdi nhau theo mot
each nao do de hoat dong chung va de trao doi hoat dong
vdi nhau. Mudn san xuSt dUdc, ngUdi ta phai c6 nhflng
moi lien h§ v^ quan he nhS!t dinh vdi nhau; va quan he
cua ho vdi gidi tu nhien, tflc la viec san xuat*". Do vay,
phfldng thflc san xulit la each thiic con ngfldi thflc hidn
ddng thdi sfl tac dong gifla con ngfldi vdi tfl nhien va sfl tac
dong gifla ngfldi vdi ngfldi de sang tao ra cua cai v|lt chat
phuc vu nhu cû con ngfldi va xa hoi d nhflng giai doan
lich set nh^t dinh.
*Lflc liidng san xuSfi 1&, sfl ket hdp gifla ngixdi lao dong
vdi tfl liSu san xuat, tao ra setc san xuat va nang lflc thflc
tien lam bien ddi cac doi tfldng v&t chSTt cua gidi tfl nhien
theo nhu c£u nhSit dinh cua con ngfldi va xa hdi. Ve cau
true, lflc Ifldng san xulft dfldc xem xet tren ca hai mat, do
la mat kinh te - ky thu^t (tfl lieu san xulft) va mat kinh te -
1. C. Mac va Ph. Angghen: To^n t$p, Sdd, t.6. tr.552.
292
xa hoi (ngvtcJi lac dong). Lilc lutdng san xu&'t chinh la sU ket
hop glQa "lao dong song" v6i "lao dong v|it hoa" tao ra sdc
san xu§ft, la toan bo nhdng nang liic thiic tiln dhng trong
san xuat cua xa hoi d cac thdi ky nhSi't dinh. Nhd v$y, Idc
lUdng san xuat la mot he thong gom cac y§'u to (ngdcfi lao
dong va tu lieu san xuat) cung moi quan he (phvfdng thdc
k§'t hdp), tao ra thuoc tinh dac biet (sdc san xu&'t) de cai
bien gidi tu nhien, sang tao ra cua cai vlit chSit theo muc
dich cua con ngUcJi. Day la sU the hien nang Idc thUc ti§n
cd ban nhat - nang luc boat dong san xu&'t v&t chS/t cua
con ngUdi.
Ngixdi lao dong la con ngUdi c6 tri thdc, kinh nghidm,
ky nang lao dong va nang lUc sang tao nhat dinh trong qua
trinh san xud't cua xa hoi. NgUdi lao dong Ik chu thi sang
tao, dong thdi la chu the tieu dung moi cua cai vkt chkt xa
hoi. Day la nguon lUc cd ban, v6 tkn va dkc biet cua san
xukt. Ngay nay, trong nen san xukt xa hoi, ty trong lao
dong cd bS.p dang c6 xu the giam, trong do lao dong c6 tri
tuk va lao dong tri tue ngay cang tkng len.
Tit lieu san xuSt^t la dieu kien vkt chk't ckn thiet de to
chdc san xu^t, bao gom tU lieu lao dong va doi tUdng lao
dong. Doi tvtOng lao dong la nhiing yk'u to vat chkt cua san
xuk't ma con ngUdi dung tU lieu lao dong tac dong len,
nham bien doi chiing cho phu hdp v6i muc dich sU dung
cua con ngUdi. Tit lieu lao dong la nhflng yeu to' vkt chat
cua san xuat ma con ngudi dUa vao do d^ tac dong len
doi tUdng lao dong nhkm bien doi doi tUdng lao dong
thanh san pham dap dng yeu cku san xukt cua con ngUdi.
293
Tii lieu lao dong g6ra cong cu lao dong va phudng tien lao
d6ng. Phudng tien lao dong la nhQng yeu to' vat chat cua
san xua't, cung v6i c6ng cu lao dong ma con ngUdi set dung
de tac dong len do'i tUdng lao dong trong qua trinh san
xuat v£lt ch§!t. Cong cu lao ddng la nhfing phtfdng tien v&t
chat ma con ngudi tnic tiep scE dung de tac dong vao do'i
tUdng lao d6ng nham bien doi chung, tao ra cua cai vat
chat phuc vu nhu cû cua con ngiidi va xa hoi. Cong cu lao
dong la y6'u to' v^t chS't "trung gian", "truyen din" gifla
ngifdi lao dong vk doi tUdng lao dong trong tien hanh san
xuat. Day chinh la "khi quan" cua bo 6c, la tri thiic dUdc
v&t the h6a do con ngUdi sang tao ra va dudc con ngtfdi set
dung lam phUdng tien vat chat cua qua trinh san xuat.
C6ng cu lao dong giQ vai tro quyet dinh den nang suat lao
dong. Ngay nay, trong dieu kien cuoc Cach mang cong
nghiep lln thut tu dang phat trien, cong cu lao dong dUdc
tin hoc hoa, tu dong h6a va tri tue h6a cang c6 vai tro dac
biet quan trong. Cong cu lao dong la ye'u to' dong nhat,
each mang nhit trong luc luqng san xua^t, la nguyen nhan
sau xa cua moi bien doi kinh te - xa hoi trong lich sd; la
thudc do trinh do tac dong, cai bien tu nhien cua con ngudi
va tieu chuan d^ phan bifit cac thdi dai kinh te khac nhau.
Chlnh vi vky, C. Mac khing dinh:"NhUng thdi dai kinh te
khac nhau khong phai d ch§ chung san xuat ra cai ^ ma
la d cho chiing san xuat bing each nao, vdi nhUng tu lieu
lao dong nao"^
1. C. Mac va Ph. Angghen: Tokn t$p, Sdd,t.23, tr.269.
294
Dac triing chu yeu cua Ivtc lildng san xuSit la moi quan
he giQa ngUdi lao dong va cong cu lao dong. Trong liic
lUdng san xuat, ngvfdi lao dong la nhan to' hang dû giQ
vai tro quyet dinh, bdi vi ngildi lao dong la chu thi sang
tao va set dung cong cu lao dong. Suy den chng, cac tef li$u
san xu&'t chi la san pham lao dong cua con ngudi, d6ng
thdi gia tri va hieu qua thUc te cua cac tit liSu s£ui xuSLt
phu thugc vao trinh do set dung cua ngitdi lao dong. Hdn
niJa, trong qua trinh san xu^'t, n§'u nhet cong cu lao dong
hi hao phi va di chuyen d^n gia tri vao san ph&m, thi do
ban ch&'t sang tao cua minh, trong qua trinh lao dong
ngetdi lao dong khong chi sang tao ra gia tri du bu d&p hao
phi lao dong, ma con sang tao ra gia tri m6i 16n hdn gia tri
bo ra ban dû. Ngitdi lao dong la nguon go'c cua moi sang
tao trong san xua't vat chat, nguon goc cua set phat trien
1X At*
san xua't. Cung v6i ngudi lao dong, cong cu lao dong la yeu
td^ cd ban, quan trong khong th^ thieu, dSc bi§t, trinh do
phat triln cua cong cu lao dong la nhan to quyd't dinh
n^ng sudt lao dong xa hoi. Luc letdng s^ xud't Ik k§t qua
nang letc thetc tiin cua con ngetcti, nhitng ban thin nang
letc thUc tiln nay bi quy dinh bdi nhQng dieu kien khach
quan ma trong do con ngetdi song va hoat dong. Vi vdy,liic
letdng san xud't luon c6 tinh khach quan. Tuy nhidn, qua
trinh phat tridn luc letdng san xud't la keit qua cua sil
thong nha't bien chetng giQa khach quan va chu quan.
Sil phat trien cua letc letdng san xu^t la phat trien d ca
tinh chat va trinh do. Tinh chd't cua lilc letdng san xudt n6i
len tinh chat ca nhan hoac tinh chat xa hoi hoa trong vide
295
s^t dimg tii lieu san xuSTt. Trtnh do cua liic lutdng san xu^'t
la sU phat triln cua ngudi lac dong va cong cu lac dong.
Trinh do cua lUc ludng san xuft't dUdc the hien d trinh do
cua cong cu lao dong; trinh do to chdc lao dong xa hoi; trinh
do dng dung khoa hoc vô san xuat; trinh do, kinh nghiem,
1^ nang cua ngudi lao dong va dac biet la trinh dp phan
cong lao dong xa hoi. Trong thuc te, tmh chat va trinh do
phat triln cua lUc lUdng san xuat khong tach rdi nhau.
Nghien cdu su phat trien cua lUc Iddng san xu&'t trong
hch sil, C. Mac khang dinh: "Tri thdc xa hoi pho bie'n
[Wissen, knowledge] da chuy^n hoa ddn mdc do nao thanh
iUc liidng san xu&t tnic tiep"^. Ngay nay, tren the gidi
dang dien ra cupc each mang khoa hoc va cong nghe hien
dai, khoa hoc da trd thknh hlc hxdng san xuat tnJc tiep.
Khoa hoc san xuSCt ra cua cai dac biet, hang hoa dac biet.
Do Ik nhdng phat minh sang che, nhdng hi mkt cong nghe,
trd thanh nguyen nhan cua mpi hien doi trong liic lUdng
san xuk't. Hidn nay, khoang each td phat minh, sang che
den thig dung vao san xukt da dUdc nit ngkn lam cho
nang suat lao dong, cua cai xa hoi tang nhanh. Khoa hoc
kip thdi giai quyet nhfing mau thulin, nhQng yeu cau do
san xuk't dat ra; c6 kha nang phat trien "vhdt trUdc" va
tham nhkp vao tat ca cac yeu to'cua san xuk't, trd thanh
mkt khau ben trong cua qua trinh san xuat. Tri thdc
khoa hoc dUdc ket tinh, "vat hoa" vao ngutdi lao dong,
ngudi quan ly, cong cu lao dong va do'i tUdng lao dong.
1. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.46, ph.II, tr.372.
296
Sii phat trien cua khoa hoc da kfch thich sii phat trien
nang Itfc lam chu san xuat cua con ngifdi.
Trong thdi dai ngay nay, cuoc Cach mang cong nghiep
Ian thijt tn dang phat trien, ca ngddi lao dong va cong cu
lao dong diidc tri tue hoa, nen kinh t§'cua nhilu qu6c gia
phat trien dang trd thanh nen kinh te tri thiic. Do la n^n
kinh te trong do sil san sinh, pho c|ip va srt dimg tri
thiic cua con ngifdi dong vai tro quy§'t dinh nhat doi v6i sii
phat trien kinh te, tit do tao ra cua cai v$.t chSTt va nang
cao chat liidng cuoc song con ngxldi. D&c trdng cua kinh t§'
tri thtjtc la cong nghe cao, cong ngh§ thong tin, tri tue
nhan tao dUdc itng dtmg rong rai trong san xuSTt va trong
ddi song xa hoi. Liic lildng san xuat phat trien trong moi
quan he bien chitng v6i quan he san xuat.
* Quan hS sin xui't la tdng hdp cac quan he kinh te -
v&t chat giiJa ngvtdi v6i ngiidi trong qua trinh san xuat vat
chat. Day chinh la mot quan h$ vit chi't quan trong nhiit -
quan hd kinh te, trong cac moi quan h$ vit chdt giiia
ngiidi v6i ngiidi. Qua tnnh san xuat v|.t ch&'t chinh la t6ng
the cac yd'u to trong mot qua tnnh thong nhdt, gdm san
xudt, phan phoi, trao doi va tieu dung cua cai vat cha't.
Quan he san xuat bao gom quan he ve sd hitu doi v6i til
lieu san xuat, quan he trong to chitc quan ly va trao doi
boat dong vdi nhau, quan ha ve phan phoi san pham lao
dong. Quan he sd hitu vi tut lieu san xuat la quan hS gifla
cac tap doan ngiidi trong viec chidm hQu, sit dung cac tn
lieu san xuat xa hoi. Day la quan he quy dinh dia vi kinh
te - xa hoi cua cac tap doan ngutdi trong san xuat, tit do
297
quy dinh quan h§ qu^ ly va phan pho'i. Quan he sd hQu
vi tii ligu san xu^'t la quan he xua't phat, cd ban, trung
tam eua quan h$ san xuat, luon c6 vai tro quyet dinh cac
quan h§ khac bSi vi, luc liidng xa hoi nao nfim phutdng tien
v&t chS!t €hu yeu cua qua trinh san xuat thi se quyet dinh
vi§c quan ly qua trinh san xuSTt va phan pho'i san pham.
Quan h6 ve to chdc va quan ly san xuat la quan he
gida cac t&p doan ngudi trong viec to chcfc san xuat va
ph^ cong lao dong. Quan h§ nay c6 vai tro quyet dinh
true tiep den quy m6,toe do, hieu qua cua nen san xu^'t; c6
kha n^ng d&y nhanh hoac kim ham sU phat trien cua nen
san xu3.t xa hoi. Ng^y nay, khoa hoc to chUc quan ly san
xuS!t hien dai c6 tdm quan trong dac biet trong nang cao
hiSu qua qua trinh san xuSit,
Quan h§ ve phan phoi san phllm lao dong la quan he
giQa cac tap doan ngUdi trong viec phan phoi san ph^m lao
d6ng xa hoi, noi len each thUc va quy mo cua cai vat cha't
ma cac tap doan ngudi dUdc hudng. Quan hd nay c6 vai tro
dac biet quan trpng, ki'ch thich trUc tie'p Idi ich con ngudi;la
"cha't xiic tac" kinh t^ thUc d^y to'c do, nhip dieu san xua't,
lam nang dong hoa toan bo ddi sShg kinh t§'- xa hoi. Hodc
ngUdc Im, c6 the lam trt tre, kim ham qua tnnh san xua't.
Cac mat trong quan he san xua't c6 moi quan he hUu
cd, tac dong qua lai, chi phdi, inh hudng iSn nhau; trong
do qu^ he ye^ sd hUu tu lieu san xua't giii vai tro quye't
dinh ban chat va tlnh cha't cua quan he san xua't. Quan ha
san xua't hinh thanh m6t each khach quan,la quan h# dû
tien, Cd ban chu ye'u, quyat dinh moi quan he xa hdi.
298
b) Quy luat quan he sin xui't phu hdp vdi tzinh do
phat trien cua lUc Ivtdng sin xu&'t
Moi quan he bien chiing giQa luc lutdng san xu^'t va
quan he san xulit quy dinh sii v^n dong, phat triln cua
cac phUdng thdc san xusft trong lich set. Ltfc hibng sin
xuat va quan he sin xuat la hai mat cua mot phxiOng
thvtc sin xui't c6 tie dong bien chvlng, trong d6 liic luqng
san xuat quyet dinh quan he san xu^'t, con quan he san
xu&'t tac dong trd lai do'i vdi lilc lUdng san xuat. C. Mac
viet: "Trong s\i san xu§'t xa h6i ra dcti song cua minh, con
ngUcti CO nhiing quan h§ nhlft dinh, tUt y§'u, khQng tuy
thuoc vao y muoh cua ho - tetc nhiing quan h§ san xuat,
nhiing quan he nay phu hdp vdi mot tnnh do phat triln
nhat dinh cua cac liic liidng san xuat vat chat cua ho"^.
Nd'u quan h§ san xuSit phh hdp vdi trinh dd phat trien
cua lUc lUdng san xuat thi thuc d^y letc letdng san xud't
phat trien, ngUdc lai, neu khong phu hdp se kim ham sil
phat trien cua lUc lUdng san xud't. Ddy lit quy luit cd ban
nhift cua sU van dong va phat trien xa hoi.
* Vai trd quye't dinh cua lytc hidng sin xu^t ddi vdi
quan hi sin xu§it
Set van dong va phat trien cua phetdng thetc san xud't
hit dau tef sii bien doi cua letc letdng san xud't. Liic liidng
san xuat la noi dung cua qua tnnh san xud't c6 tmh nang
• /?
dong, each mang, thudng xuyen vdn dong va phat trien;
1. C. Mac vli Ph. Angghen: ToUn t$p, Sdd, t.l3, tr.14-15.
299
quan h$ san xu^t la hinh thtJtc xa hoi cua qua trinh san
xu^t, CO tmh on dinh tUdng doi. Trong sU van dong cua
mau thu^n bien chring do liJc Ivfdng san xua't quyet dinh
quan he san xu&'t. Cd s6 khach quan quy dinh svf van
dong, phat triln khong ngting cua lilc lUdng san xuat la
do bi§n chiing giQa san xulTt va nhu cau con ngudi; do
tinh nang dong va each mang cua sU phat trien cong cu
lao dong; do vai tro cua ngifdi lao dong la chu the sang
tao, la luc litdng san xuat hang dau; do tinh ke thtta
khach quan cua sil phat trien lUc Iddng san xuat trong
ti^n trtnh lich set.
Su phu hdp cua quan he san xuSTt v6i trinh do phat
trien cua lUc lUdng san xulTt la doi hoi khach quan cua nen
san xuiTt. Luc lUdng san xu&'t van dong, phat trien khong
ngctng se mau thuSn v6i tinh "diing im" tUdng do'i cua
quan h$ san xu^'t. Quan he san xuat tcf ch6 la "hinh thiitc
phu hdp", "tao dia ban" phat trien cua Irtc lUdng san xuat
trd thanh "xieng xich" kim ham sU phat trien cua Idc
lUdng san xuft't. Doi hoi t&'t yeu cua nen san xuat xa hoi la
phai xoa bo quan he san xuat cu, thiet lap quan he san
xua't mdi phh hdp v6i trinh do phat trien cua luc liidng san
xuli't da phat trien. C. Mac da neu tu tudng vai tro cua
sU phat trien luc lUdng san xuft't do'i vdi viec thay doi cac
quan he xa hoi: "NhGng quan he xa hoi deu gSn lien mat
thiet vdi nhutng luc liJdng san xuSit. Do c6 nhCtng lUc lUdng
san xuat mdi, loai ngUdi thay doi phUdng thtilc san xuSTt
cua minh, va do thay doi phUdng thctc san xuat, each kid'm
song cua minh, loM ngUdi thay doi t^t ca nhQng quan he
300
xa hoi cua minh. Cai c6i xay quay bang tay dUa lai xa hoi
CO lanh chiia, cac c6i xay chay bling hOi nu6c dUa lai xa hoi
CO nha td ban cong nghiep"^
Luc luqng san xuat quyet dinh sU ra ddi cua mot ki§u
quan he san xu&'t mdi trong lich s^t, quyS't dinh noi dung
va tinh chat cua quan he san xulft. Bing nîng luc nh&n
thUc va thUc tiln, con ngudi phat hien va giai quyS't mau
thu§n, thiet lap sU phu hop mdi lam cho qua trinh san
xuat phat trien dat tdi mot nac thang cao hdn.
* Su tac dong trd lai cua quan he san xuat doi vdi hJc
liidng san xuSit
Do quan h§ san xuat 1^ hinh thUc xa hoi cua qua tiinh
san xuSit CO tinh doc lap tUdng doi nen tac d6ng manh me
trd lai doi vdi lUc lUdng san xuat. Vai tro cua quan h§ san
xua't doi vdi lUc lUdng san xu&'t dUdc thUc hien thong qua
sU phu hdp hien chUng gitia quan he san xuSlt vdi trinh do
phat tri^n cua lUc lUdng san xu^t.
Su phu hdp cua quan he san xu^t vdi trinh do phat
trien cua lUc lUdng san xuat la doi hoi khach quan cua
nen san xuA't. Su phu hdp cua quan hi san xuat vdi lUc
lUdng san xuSft la mot trang thai trong do quan hd san
xu^'t la "hinh thUc phat trien" cua lUc lUdng san xuat va
"tao dia ban d^y du" cho lUc lUdng san xui't phat trien .
Su phu hdp bao gom sU ket hdp diing din gifla cac yd'u to
c&'u th^nh lUc lUdng san xult; giiJa cac yeu to c&u thanh
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.4, tr.l87.

2. Xem C. Mac va Ph. Angghen: To^n t$p, Sdd,t.l3, tr.15.
301
quan h§ san xuS!t; giiia liic lifdng san xuat v6i quan he
san xuat. Sil phu hdp bao gom ca viec tao dieu kien to'i
Uu cho viec sii dung va ket hdp giQa ngiicii lao dong va tii
li§u san xua't; tao di€u kien hdp ly cho ngUdi lao dong
sang tao trong san xuSIt va hvfSng thu thanh qua vat
chat, tinh thiin cua lao dong.
Neu quan he san xuat "di sau" hay "viidt triidc" trinh
do phat trien cua lilc Ixidng san xuat deu la khong phu
hdp. Sil phu hdp khong c6 nghia la dong nhat tuyet do'i ma
chi la tildng doi, trong do chda dilng ca sil khac biet. Sil
phu hdp diln ra trong sil vin dong va phat trien, la mot
qua trinh thildng xuySn nay sinh mau thuSn va giai quyet
mau thuSn.
Sil phu hdp cua quan he san xuat vdi lilc lUdng san
xuat quy dinh muc dich, xu hildng phat trien cua nen san
xu^t xa hoi; hinh thanh he thong dong lilc thuc d^y san
xu§!t phat trien; dem lai nang suat, cha't lildng, hieu qua
cua n^n san xu^'t.
Sil tac dong cua quan he san xuSft do'i vdi lilc lildng
san xu^t diin ra theo hai chiû hiidng, do la thiic d^y hoac
1dm ham sil phat tridn cua lilc lildng san xu&'t. Khi quan
he san xuSit phh hdp vdi lilc lildng san xuat thi nen san
xuat phat trien dung hildng, quy mo san xu^'t dvldc md
nhiing thanh tilu khoa hoc va cdng nghe dildc ap
dung nhanh chdng; ngudi lao dong nhiet tinh, hang hai
san xuat, Idi ich cua ngildi lao dong dildc dam bao va thiic
day lilc lildng san xuSft phat trien. Neu quan he san xuat
khong phh hdp se kim ham, tham chi pha hoai lilc lildng
302
san xuat. Tuy nhien, sU kim ham do chi diin ra trong
nhiing gidi han, v6i nhOng dieu kien nh^'t dinh.
Trang thai van dong cua man thuin bien chiing giiia
liJc lUdng san xuat va quan he xu^'t diin ra la tif phu
hdp den khong phu hdp, roi den sd phu hdp mdi 6 trinh do
cao hdn. C. Mac khSng dinh: "Tdi mot giai doan phat trien
nao do cua chiing, cac Idc Iddng san xui't vat chat cua xa
hoi mau thuin v6i nhiing quan h$ san xui't hidn c6...
trong do td trifdc den nay cac liic Ivfdng san xu^Tt vSn phat
trien. Td ch6 la nhdng hinh thdc phat trien cua Idc Iddng
san xuat, nhdng quan he ay trd thanh nhdng xi^ng xich
cua cac Idc Iddng san xuat. Khi do b&t dau thdi dai mot
cugc each mang xa hgi''^
Quy luat quan he san xu§ft phu hdp vdi tiinh do phat
trien cua Idc Iddng san xuat la quy luat pho bi§'n tac dong
trong toan ho tien trinh lich sd nhan loai. Sd tac dong bien
chdng gida Idc Iddng san xuat v6i quan he san xuat lam
cho lich sd xa hoi loai ngddi la Hch sd ke tiep nhau cua cac
phddng thdc san xuat, td phddng thdc san xu&'t cong san
nguyen thuy qua phddng thdc san xu&'t chi§'m hdu no 1§,
phddng thdc san xuat phong kien, phddng thdc san xuft't
td ban chu nghia va dang phat triln d§'n phddng thdc san
xuat cong san chu nghia.
Trong xa hoi xa hoi chd nghia, do nhdng dieu kien
khach quan va chu quan quy dinh, quy luftt quan he san
xu^'t phu hdp v6i tnnh do phat trien cua Idc Iddng san xu§Lt
1. C. Mac vk Ph. Angghen: To^n tap, Sdd,t.l3, tr.15.
303
CO nVifing dac diem tac dong rieng. Sil phu hop gida quan
he san xua't vdi trinh do phat trien cua liic IdOng san xuat
doi hoi tat yeu phai thiet l&p che do cong hdu ve tir lieu
san xuat chu yeu. PhUOng thdc san xu&'t xa hoi chu nghia
dan dan loai trd doi khang xa hoi. Sd phu hOp khong dien
ra "til dong", doi hoi trinh do tU giac cao trong nhan thiic
va van dung quy luat. Quan he bien chdng gida Idc IdOng
san xuat va quan he san xuat trong xa hoi xa hoi chu
nghia CO the hi "bien dang" do nhan thdc va van dung
khong dung quy luat.
* Y nghIa trong ddi song xa hoi
Quy luat quan he san xuat phu hop vdi trinh do phat
trien cua Idc IdOng san xua't c6 y nghia phdOng phap luan
rat quan trong. Trong thdc tien, muo'n phat trien kinh te
phai bat dau td phat trien Idc IdOng san xuat, trddc het la
phat trien Idc Iddng lao dong va cong cu lao dong. Muo'n
xoa bd mot quan he san xuat cu, thiet lap mot quan he san
xuat mdi phai can cd td trinh do phat trien cua Idc IdOng
san xuat, khong phai la kd't qua cua mgnh lenh hanh
chinh, cua moi s&c lenh td tren ban xuo'ng, ma td ti'nh tat
yeu kinh td', yeu cû khach quan cua quy luat kinh te,
chdng tuy tien, chu quan, duy tarn, duy y chi.
Nhdn thdc dung dSn quy luat nay c6 y nghia rat
quan trong trong quan triet, van dung quan diem, dddng
loi, chmh sach, la cO s6 khoa hoc de nhan thdc sau sdc sd
doi mdi td duy kinh te cua Dang Cong san Viet Nam.
Trong qua trinh each mang Viet Nam, dac biet trong sd
nghidp doi mdi toan dien dat nddc hidn nay, Dang Cong san
304
Viet Nam luon luon quan tam hang diu den viec nhan
thdc va v^n dung dung dSn, sang tao quy luat nay da
dem lai hieu qua to 16n trong thUc ti§n. Nen kinh t§' thi
trifdng dinh hudng xa hoi chu nghia la mo hinh kinh te
tong quat, la sii v^n dung quy luat quan he san xu^'t phu
hdp vdi trinh do phat trien cua luc lUdng san xuS't trong
phat trien kinh te d Viet Nam Men nay.
3. Bien chnfng giiSa cd sd ha tang va kien true

thufdng tang cua xa hoi
M6i xa hoi trong lich si la mot tong the cac quan h§ xa
hoi, bao gom quan he vat ch&'t va quan h§ tinh thiin nhat
dinh. Su hen he va tac dong iSn nhau gifia quan h0 vat
chlTt vdi quan he tinh th^n cua xa hoi dildc phan anh trong
quy Mat ve mol quan he bien ching giQa cd sd ha tang va
kien true thudng tang cua xa hoi. Ddy la quy Mat cd ban
tac dong d mpi Mnh thai kinh te - xa hoi trong lich si.
a) Khai niem cd sd ha ting va kiSh true thxidng tang

cua xa hoi
* Cd sd ha tang la toan bo nhiing quan he san xuSit

cia mot xa hoi trong sil v^n dong Men thUc cia chung hdp
thanh cd cau kinh te cia xa hoi do.
Cd si ha t^ng ditdc Mnh thanh mot each khach quan
trong qua trinh san xuat vit chat cia xa hoi. Day la toan
b6 cac quan he san xua't ton tM tren thilc te mi trong qua
trinh van dong cua no hdp thinh mot cd ci'u kinh t§' Men
thiic. C. Mac cM ro: "Toan bo nhi2ng quan he san xuit i'y
305
hop thanh cd cû kinh te cua xa hoi, tflc la cai cd sd hien
thUc tren do dhng len mot kien true thiidng t^ng phap ly
va chinh tri va nhQng hinh thai y thiic xa hoi nhat dinh
tiidng ling v6i cd sd hien thilc do'". Cac quan he san xuat
la cac quan he cd ban, dau tien, chu yeu, quyet dinh mqi
quan he xa hoi khac.
Cau true cua cd sd ha tang bao gom: quan he san xuat
thong tri, quan he san xu&'t tan du, quan he san xuît
mam mohg. Moi quan he san xuat c6 mot vi tn', vai tro
khac nhau; trong do quan he san xuat thong tri dac trUng
cho cd s6 ha tl.ng cua xa hoi do.
*Kien true thifpng tingla toan bp nhdng quan diem,
tu tudng xa hoi v6i nhfing thiet che xa hoi tUdng ling cung
nhCng quan he npi tai cua thUdng tang hinh thanh tren
mot cd sd ha tang nhat dinh.
C&'u true cua kien true thiidng t^ng bao gom toan bp
nhQng quan diem tit titdng ve chinh tri, phap quyen, dao
dvtc, ton giao, nghe thuat, trig't hoc... cung nhQng thiet che
xa hpi tUdng Qng nhu nha nU6c, dang phai, giao hpi, cac
doan the va to chQc xa hpi khac. Cac yeu to've quan diem
tu tudng va thiS't che xa hpi c6 quan he v6i nhau, cung v6i
nhQng quan he npi tai trong cac yeu to' do hdp thanh kien
true thUdng t^ng cua xa hpi.
Moi yeu to' cua kien true thitdng tang c6 dac diem va
quy luat phat trien rieng. Cac yeu to'cua kien true thUdng
tang ton tai trong moi lien he tac dpng qua lai Ian nhau va
1. C. Mac va Ph. Angghen: To^n tap, Sdd, t.l3, tr.l5.
306
deu nay sinh tren cd sd ha t^ng, phan anh nhQng cd sd ha
ting nhat dinh. Song, khdng phai t&'t ca cac y§u t6' cua
kien true thifdng tang deu lien he nhd nhau doi v6i cd sS
ha tang cua no. Mot so'bo phan nhiJ kiS'n true thcfdng t^ng
chinh tri va phap 1;^ c6 moi lien h$ tnic tiS'p v6i cd sd ha
tSng, con cac yen to' khac nhtf triet hoc, nghe thuat, ton
giao, dao dcfc, v.v. lai c6 lien he gian tie'p vdi cd sd ha tang
sinh ra no.
Trong xa hoi c6 do'i khang giai cap, ki^n true thcfdng
tang cung mang tmh ch^'t doi khang. Tmh doi kh^g cua
kien triic thifdng tang phan anh tinh d6i khang cua cd sd
ha t^ng va dudc bieu hi$n d sii xung dot, sU dau tranh
tcf tcfdng cua cac giai cap doi khang. Song, dac tnfng cua
kien true thcfdng tang la scf thong tri ve chinh tri va tcf
tcfdng cua giai ca'p tho'ng tri. Thcfc te cho thSiy, trong ki§'n
true thcfdng t^ng cua cac xa hoi c6 do'i khang giai ci'p,
ngoai bo phan chu ye'u c6 vai tro la cong cu cua giai cKp
thong tri con c6 nhiing y^'u to, bo ph&n doi l$.p vdi no, do la
nhdng tu tudng, quan di^m va cac to chcfc chinh tri cua
giai cap hi thong tri, hi hoc lot.
B6 phan CO quyen liic manh nha't trong kiSn tnic
thifdng tang cua xa hoi c6 doi khang giai ca'p la nha ncfdc -
cong cu quyen Ictc chinh tri dac bi$t cua giai ca'p tho'ng tri.
Chinh nhd c6 nha nifdc ma tif tcfdng cua giai ca'p tho'ng tri
mdi trd thanh m6t sctc manh thong tri toan bo ddi song xa
h6i. Giai ca'p nao tho'ng tri vl mat kinh te' va nam giii
chinh quyen nha ncfdc thi he tcf tcfdng, chng nhiing the che
cua giai ca'p ay cung giii dia vi tho'ng tri. No quy dinh va
307
tac dong tnlc tigp din xu hudng cua toan bo doi song tinh
th^n xa hoi va ca tinh chi't, dSc trifng cd ban cua toan bo
Idih true thddng ting.
b) Quy luat ve moi quan he bien chUng giSa cd sd ha

tang va kien true thitdng ting cua xa hoi
M6i quan he hien chdng glQa cd s6 ha ting va kien
true thcfdng ting la mot quy luat cd ban cua siJ v|n dong,
phat trien lich srt xa hoi. Cd sd ha ting va kien true
thddng ting la hai mM cd ban cua xa hoi gan bo hfiu cd, c6
quan he biin chting, trong do cd sd ha ting quyet dinh
kiln true thildng ting, con kiln true thiidng ting tac dong
trd lai to 16n, manh me doi v6i cd sd ha ting. Thtfc chat la
sil hinh thanh, vin ding va phat trien cua cac quan diem
tu thdng cung vdi nhOng the chl chinh tri - xa hoi tddng
dng xet din cung phu thulc vao qua trinh san xult va tai
san xuat cac quan hi kinh tl.
* Vai trd quyet dinh cua cd sd ha ting doi vdi kien true
thifdng ting
Chu nghia duy v&t Uch sd khing dinh cd sd ha ting
quyii dinh kien true thitdng ting, bdi vi, quan he vat chit
quylt dinh quan he tinh thin; tinh tat ylu kinh tl xet din
cung quylt dinh tinh tit ylu chinh tri - xa hoi.
Trong ddi song hiln thilc cua xa hoi, kiln true thifdng
ting luon ditdc hieu hien ra mot each phong phii, phdc
tap vl dli khi dvfdng nhu khong trilc tilp gin vdi cd sd ha
ting. Nhhng do chi II nhdng bieu hien be ngoai, con
trong thilc tl tit ca nhiing hien tUdng cua kiln true
308
thUdng tang deu c6 nguyen nhan sau xa trong nhCbig
dieu kien kinh te - v^t ch^'t cua xa hoi. Bat ky mot hi§n
tiJdng nao thuoc kien true thUdng tang, nhii chinh tri,
phap luat, dang phai, triet hoc, dao ddc, v.v. diu khdng
the giai thich dddc tiif chinh ban than no ma tat ca x6t
den cung phu thuoc vao cd sd ha ting, do cd sd ha ting
quyet dinh. Vi vay, vai tro quyet dinh cua cd sd ha ting
do'i vdi kien true thddng ting the hien trifdc hit d ch6, cd
sd ha ting vdi td each la cd clu kinh tl hiln thdc cua xa
hoi se quyet dinh kieu kien true thildng ting cua xa hdi
ay. Cd sd ha ting khong chi san sinh ra mot kieu kien
true thUdng ting tUdng dng - tdc la quyet dinh nguon
gdc, ma con quyet dinh den cd c&'u, tinh chit va sd vin
dong, phat trien cua kien true thddng ting.
Neu cd sd ha ting c6 doi khang hay khong doi khang,
thi kien true thddng ting cua no cung c6 tinh chat nhd
vly. Trong xa hoi c6 doi khang giai dp,giai cap nao chilm
dia vi thdng tri ve kinh te thi cung chilm dia vi thong tri
trong ddi song chinh tri, tinh thin cua xa hoi; mau thuin
trong linh vdc kinh tl quyet dinh tinh chat mau thuIn
trong linh vdc td tddng cua xa hoi. Bdi vay, cd sd ha ting
nhd the nao thi cd cau, tinh chit cua kiln true thddng
ting la nhd thi ly.
Nhdng biln doi can ban cua cd sd ha ting sdm hay
muon se din din sd biln doi can ban trong kiln true
thddng ting. Sd biln doi do diln ra trong tCtng hinh thai
kinh tl - xa hoi, cung nhd khi chuyin td mot hinh thai kinh
tl - xa hoi nay sang mot hinh thai kinh tl - xa h6i khac.
309
C. Mac khang dinh:"Cd sd kinh te thay doi thi toan bo cai
kien true thUdng t^ng do so cung bi dao Ion it nhieu
nhanh chong"'. Nguyen nhan cua nhCng bien doi do xet
cho cung la do sd phat trien cua lUc Iddng san xuat. Tuy
nhien, sd phat trien cua Idc Iddng san xuat chi trdc tiep
gay ra sd bien doi cua cd sci ha tang va den Iddt no, sd bien
doi cua cd s5 ha tang lam cho kien true thddng tang bien
doi mot each can ban. Sd bien doi cua cd sd ha tang va
kien true thddng ting diln ra r^'t phdc tap trong qua trinh
chuyen td mot hinh thai kinh te - xa hoi I6i thdi sang mot
hinh thai kinh te - xa hoi mdi, tien bo hdn. Trong xa hoi c6
doi khang giai cap, sd bien doi do tat yen phai thong qua
diu tranh giai clip va each mang xa hoi.
Sd thay doi cua cd sd ha ting dda t6i sd thay doi cua
kid'n true thddng tang. Nhdng sd thay doi cua kien true
thddng ting diln ra rat phdc tap, c6 nhdng bo phan cua
kiln triic thddng ting thay doi nhanh chong cung v6i sd
thay doi cua cd s6 ha ting nhd chinh tri, luat phap, v.v.; c6
nhdng nhan to rieng le cua kien true thddng tang thay doi
cham hdn nhd ton giao, nghe thuat, v.v.. Cung c6 nhdng
nhan t6 nao do cua kien triic thddng tang cd vin dddc kl
thda de xay ddng kien true thddng tang mdi.
* Sd tac dgng trd lai cua kien true thUdng ting doi vdi
cd sd ha ting
Kien true thddng ting la sd phan anh cd s6 ha ting,
do cd s6 ha ting quyet dinh nhdng c6 sd tac dong trd lai to
1. C. MItc va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.l3, tr.l5.
310
16n do'i v6i kien true thUdng tang. Bdi vi kien true thifdng
tang CO tmh doc lap tUdng doi so v6i cd sd ha t^ng. Linh
vUc y thiSc, tinh than khi ra ddi, ton t^ thi c6 quy lu^t van
dong noi tai cua no. Vai tro cua kien true thddng tilng
chinh la vai tro tich cilc, trt giac cua y thiic, tif tiidng. Vai
tro cua kien true thctdng ting con do sdc manh vat chit
cua bo may to chiJtc - the che luon c6 tac d6ng m6t each
manh me trd lai cd sd ha ting. Ph. Angghen khing dinh:
"Quan diem tit tddng, den lufdt minh, no tac dong trd lai
den cd sd ha ting kinh te' vh c6 thI biln doi cd sd ha ting
ay trong nhutng gidi han nhat dinh"^
Kien true thxtdng ting cung c6', hoan thidn va bao v$
cd sd ha ting sinh ra no; ngan chSn cd sd ha ting mdi,
diu tranh xoa bd tan dut cd sd ha ting cu; dinh hiidng, to
chiic, xay ddng che do kinh te cua kien true thitdng
ting. Thilc chat vai tro kien true thifdng ting la vai tro
bao ve duy tri, cung c6'Idi ich kinh te cua giai cap thd'ng
tri xa hoi. Mat khac, kiln tnic thiidng ting trong cac xa
hoi CO giai cap con dam bao sil thong tri vl chinh tri va
tu tudng cua giai cap giii dia vi thong tri ve kinh te. Ne'u
giai dp thong tri khong xac l|p diidc sii thd'ng tri ve
chinh tri va tit tiidng, cd sd kinh tl cua no khdng the
diing vUng difdc.
Tac dong cua kien true thxidng ting d6i vdi cd sd ha
ting diln ra theo hai chieu hifdng. Kiln true thUdng ting
1. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan t$p. Sdd,t.37, tr.680.
311
tac dong cung chieu v6i sil phat trien cua cd sd ha tang se
thuc day cd sd ha tang phat trien va nd'u tac dong ngitdc
chieu vdi svf phat triln cua cd sd ha tang, cua cd cau kinh
te no se kim ham sd phat trien cua cd sd ha tang, cua kinh
te. Nghia la, khi kien true thudng tang phan anh dung
tinh ta't ySu kinh te, cac quy luat kinh te khach quan se
thiic day kinh te' phat trien. Va ngUdc lai, khi kien tnic
thUdng tang khong phan anh diing tinh tat yeu kinh te,
cac quy luat kinh te khach quan se kim ham stf phat trien
cua kinh te va ddi song xa hoi.
Trong cac bo phan cua kien true thddng tang thi kien
triic thUdng tang vi chinh tri c6 vai trd quan trgng nhat,
trong do nha nUdc c6 vai trd tac dong to Idn doi vdi cd sd
ha tang. Nha nude la to chiic dac biet cua quyen lUc
chinh tri, khong chi dda tren he tu tudng, ma con dila
trdn nhiing hinh thflc nhat dinh cua sd kiem soat xa hoi.
Nha nddc sd dung sdc manh cua bao Idc de tang cddng
sdc manh kinh te cua giai ca'p tho'ng tri va cung cd' vQng
ch&c dia vi cua quan he san xuat tho'ng tri. Vdi y nghia
do Ph. Angghen khing dinh: "Bao Idc (tdc la quyen Idc
nha nUdc) - cung la mot sdc manh kinh te"'. Va chi rd, tac
dong ngddc lai cua quyen Idc nha nddc ddi vdi sd phat
trien kinh te' theo hai chieu hddng cd ban, neu tac dong
cung hddng vdi sd phat trien kinh te se thuc day kinh td'
phat trien nhanh hdn; neu tac dong ngddc lai hddng
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toin t$p, Sdd, t.37, tr.683.
312
phat trien kinh t6' se kim ham sii phat tri§n cua kinh te;
va no CO the ngan can mot vai hil6ng phat trien nao d^y
cua nen kinh te, thiic day s\i phat trien do theo nhdng
hudng khac - trong triidng hdp nay theo Ph. Angghen, rot
cugc no cung d^n den mot trong hai trudng hdp tren.
Tuy nhien, trong thUc tiln cua dî song xa hoi, khong
phai chi c6 quyen lUc nha nUdc mdi c6 sU tac dong to 16n
den cd sd ha t^ng, ma cac bp ph^n khac cua kien true
thudng tang nhif triet hgc, dao ddc, ton giao, ngh§ thu^t,...
cung deu tac dong manh me den cd sd ha tang bang
nhotng hinh thiic khac nhau, vdi cac cd che khac nhau.
Ph. Angghen viet:"SU phat triln cua chinh tri, phap lu^t,
triet hoc, ton giao, van hoc, nghe thuît, v.v. dû diia tren
cd s6 sU phat trien kinh te'. NhUng tat ca chiing cung c6
anh hudng l^n nhau va anh hudng d§'n cd sd kinh te .
Song thUdng thudng nhflng sU tac dong d6 phai thong qua
nha niidc, phap luat, cac the ch§'tUdng dng va chi qua do
chiing mdi phat huy dUdc hieu liJc doi v6i cd sd ha tang,
cung nhu doi v6i toan xa hoi.
Su vlin dong cua quy luSit nay du6i chu ngMa xa hoi
CO nhQng dac diem rieng. Cd sd ha ting va kiin triic
thUdng ting xa hoi chu nghia khong hinh thanh til phat
trong long xa hoi cu. De xac lip cd sd ha ting xa h6i chu
nghia thi doi hoi tat ye'u la phai xoa bo cd sd ha ting cu
thong qua cu6c each mang xa h6i chu nghia. Su thiet lap
1. C. Mac vi Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.39, tr.271.
313
kien true thUdng tdng chinh tri xa hoi chu nghia la tien de
oho sil hinh thanh, phat trien cua cd sS ha t^ng xa hoi chu
nghla. Ki§n true thildng tling xa hoi chu nghia c6 mam
mong nay smh ngay tof cupc dû tranh cua giai cap v6 san
va quan chiing lao dpng nhSm chohg lai giai cap thong tri
hoc lot, l§it do trkt tu xa hpi cu. Song, sii hinh thanh va vai
tro cua no drfdc phat huy mot each d^y du, chu yen tuf khi
giai c^'p vo san gianh difdc chinh quyen. Kien true thnpng
t^ng xa hpi chu nghia chi c6 the dddc cung c6', phat trien
diJa tren cd sS ha tang xa hpi chu nghia va trong chinh sil
nghigp xay dung chu nghia xa hpi. Bdi v^y, xay dUng va
hoan thiSn kien tnic thUdng tfing xa hpi chu nghia phai
xuat phat tU nhUng doi hoi khach quan cua sU phat trien
kinh te - xa hpi. Dong thdi, phai tich cUc, chu dpng d&'u
tranh khac phuc mpi tan dU tu tuSng lac hau cua xa hpi
cu v4 danh bai mpi am mUu chohg pha cua cac the lUc
thh dich.
Trong thdi k^ qua dp len chu nghia xa hpi, viec xay
ditog cd s6 ha tling vh kien true thUdng tang xa hpi chu
nghia phai dUdc ti^n hanh tUng budc v6i nhUng hinh thUc,
quy mo thich hdp. Cd set ha tdng con mang tinh chh't qua
d6 vdi mpt k§'t cau kuih te nhieu thanh phan dan xen
nhau cua nhieu loai hinh kinh te - xa hpi. Vi vdy, phat
trien kinh te nhiû thanh ph^n theo dinh hu6ng xa hpi
chu nghia 1^ v^n de c6 tinh quy luat de phat trien cd sd ha
t^ng xa hpi chu nghia. Dong thdi, phai biet phat huy cao
dp vai tro cua kien true thUdng tang trong phat trien
314
kinh te va xay diing chu nghia xa hoi. DI xay ditog cd sd
ha t^ng va kien true thUdng t&ig xa hoi chu nghia c&i
phai tranh khujnih hudng chu quan duy y chi, non nong
bat chap cac quy luat khach quan.
Cd sd ha tang va kien true thtfdng t^ng xa hoi chu
nghia khi da phat trien mot each dly du va ho^ thien se
CO ban chat Uu viet, tot dep nhat trong lich srf. Cd sd ha
t^ng xa hoi chu nghia khong con mau thuin doi khang,
trong ket cau kinh te khong bao h^m sd d6i lap vi ich
can ban. Dac trdng cua kien true thddng tang xa hoi chu
nghia la sd nhat tri v^ chfnh tri va tinh th^n trong toan
xa hoi. Tinh du viet cua ki§'n true thddng t^ng xa hoi chu
nghia dddc bieu hien d he td tddng cua giai c^'p cong nhan,
la he td tddng tien bo v^ each m^g nhli't trong lich sd. No
con dddc bieu hien d vai tro cua nha nddc v^ phap lu&t xa
hoi chu nghia; d sd phat trien cac hinh thai y thdc xa hoi
mot each phong phu, da dang chda ddng dSy du cac gia tri
cua chu nghia xa hoi.
* Y nghia trong ddi sdhgxa hoi
Quy luat ve moi quan he bien chdng gida cd sd ha
t^ng va kien true thddng tang 1& cd sd khoa hoc cho vi§c
nh&n thdc m6t each dung d&n moi quan h$ gida kinh td
va chfnh tri. Kinh t§' va chinh tri tac dong bien chdng,
trong do kinh td' quyd't dinh chfnh tri, chfnh tri tac dong
trd lai to Idn, manh me do'i vdi kinh te. Thdc chat cua vai
tro kien true thddng tang lli vai tro boat dong td giac,
tfch cdc cua cac giai cd'p, dang phai vi Idi fch kinh te
315
song con cua minh. Sil tac dong cua kien true thnong
tang doi v6i cO s6 ha tang trudc het chu yen thong qua
dildng lo'i, chlnh sach cua dang, nha nUdc. Chinh vi vay,
V.I. Lenin cho rang: "Chinh tri la sil bleu hien tap trung
cua kinh t§'... Chinh tri khong the khong chiem dia vi
hang dau so vdi kinh te''\
Trong nhan thxitc va thilc tiln, neu tach rdi hoac tuyet
doi hoa m6t ygu to' nao gifla kinh te va chinh tri deu la
sai l^m. Tuyet do'i hoa kinh t§', ha tha'p hoac phu nh^n
y§'u to'chinh tri la rdi vao quan diem duy vkt tdm thufdng,
duy v^t kinh td' se d&n den v6 chinh phu, ba't chap ky
cUdng, phap luat va kh6ng tranh khoi that bai, do v6.
Neu tuyet doi hoa ve chinh tri, ha thap hoac phu dinh vai
tro cua kinh te se dSn den duy tam, duy f chi, non nong,
chu quan, dot chay giai doan va cung khong tranh khoi
that bai.
Trong qua trinh lanh dao each mang. Dang Cong san
Viet Nam da r&'t quan tam den nh&n thdc va van dimg
quy lu&t n^y. Trong thdi ky ddi mdi dat nUdc, Dang Cong
san Vidt Nam chu trudng dî mdi toan dien ca kinh te va
chinh tri, trong do d6i mdi kinh t§'la trung tam, dong thdi
doi mdi chinh tri taCng budc th^n trong vQng chic bang
nhiSng hinh thdc, bildc di thich hdp; giai quye't tot md'i
quan he gida doi mdi - 6n dinh - phat trien, giQ viing dinh
hiidng xa hoi chu nghla.
1. V.I. L§nin: Toan tAp, Sdd,t.42, tr.349.
316
4. Sii phat trien cac hinh thai kinh te - xa hoi la
mot qua trinh lich suf - tii nhien
a)Pham tru hinb thai kinh te- xa hoi
Tren lap trufdng duy v&t lich scf, cac nha kinh dien
macxit khang dinh, nhiing quan he vat cha't cua xa hoi la
quan he cd ban quyet dmh cac quan he xa hoi khac vk chi
ra cau true hien thutc cua mot xa hoi cu thi thong qua
pham tru hinh thai kinh te - xa hoi.
Hinh thai kinh te - xa hoi la m6t pham tru cd ban
cua chu nghia duy vat lich set dung de chi xa hoi d tvtng
nac thang lich sik nha't dinh v6i mot kilu quan he san
xu^t dac trUng cho xa hoi do, phu hdp v6i mot trinh do
nhSTt dinh cua lUc lUdng san xulft va mot ki§'n true
thUdng tling tvtdng etng dxidc xay dilng tren quan he san
xuSTt dac trutng ^'y.
Pham tru hinh thai kinh te - xa hoi clu ra k§'t cKu xa
hoi trong moi giai doan lich set nh^t dinh bao gom ba yen
to'cd ban, pho bien: letc lefdng san xulTt, quan h$ san xuat
(cd sd ha tang); kien true thifdng tang. Liic hXdng san xu&t
la nen tang vftt ch£t cua xa hoi, tieu chu&n khach quan de
phan biet cac thdi dai kinh te khac nhau, yS'u to x6t d§'n
cung quyet dinh set vAn dong, phat trien cua hinh thai
kinh te - xa hoi. Quan he san xuat la quan he khach quan,
cd ban, chi phoi va quyet dinh moi quan he xa h6i, dong
thdi la tieu chuan quan trong nh&'t de phan biet ban ch§ft
cac che do xa hoi khac nhau. Kien true thxXdng tang la
sn thI hien cac moi quan he giQa ngildi v6i ngetdi trong
317
linh v\lc tinh thin, tieu bieu cho bo mat tinh than cua dbi
song xa hoi.
Day la stf trutu tUdng hoa, khai quat hoa nhQng mat,
nhting yen to'chung nhat, pho bieh nhat cua moi xa hoi d
bat ky giai doan lich set nao. Pham tru hinh thai kinh te -
xa hoi khong chi mang tmh triiu tUdng, ma con mang tmh
cu thi, cho phep xem x4t xa hoi d tiftig quo'c gia, dan toe,
trong tefng giai doan lich set cu the v6i cac tieu chi c6 the
xac dinh dtfdc vdi mot quan he san xult dac triing, mot
trinh do phat trien liic IvJqng san xua't nhat dinh va mot
kieu kien tnic thiidng ting tieu bieu cho bo mat tinh thin
cua xa h6i do. Va nhvf vay dem lai nh|ln thflc sau sac cho
con ngadi, dem lai tmh cu the trong tit duy ve lich set xa
hoi. Sau khi trefu tifdng hoa tefng mat, tefng yeu to'cd ban
cua lich set xa hoi, pham tru hinh thai kinh te - xa hoi
dem lai si£ nhan thetc tong hdp va sau sic ve xa hoi loai
ngetdi d tetng giai doan lich set nhit dinh.
b) Ti^n trinh lich svC - tUnhien cua xa hoi loai ngitdi

Ba ySu to'cd ban: liic litdng san xult, quan he san xult
(cd sd ha ting) va ki§'n true thitdng ting tac dong bien
chetng, tao n§n sd v|n dong, phat trien cua lich sd xa hoi,
thdng qua set tac dong tong hdp cua hai quy luat cd ban la
quy luat quan h§ san xult phu hdp vdi trinh do cua lefc
Iddng san xult va quy lult vl moi quan hi bien chetng
gida cd Sd ha ting va kiln tnic thefdng ting cua xa hoi.
Set vin dong, phat trien cua xa hoi bit diu tet set phat
trien cua Idc letdng san xult, trddc hit la sd bil'n doi,
318
phat trien cua cong cu san xuS't va s\i phat trien vi tri
thtic, kinh nghiem, ky nang cua ngvfcJi lao dong. M6i sU
phat trien cua luc liidng san xu§'t deu tao ra kha n^Lng,
dieu kien va dat ra yeu ciu khach quan cho sd bi§'n doi
cua quan he san xuat. Sd phu hdp hien chdng gida quan
he san xuat v6i trinh do phat trien cua Idc Iddng san xuat
la yeu cau khach quan cua nen san xuSi't xa hoi. Khi Idc
Iddng san xuat phat trien ve chat, doi hoi phai xoa bo
quan he san xuat cu, thiet l^p quan he san xu^t mdi ve
chd't. Sd phat trien ve chd't cua quan he s^ xud't t&'t yeu
dSn den sd thay doi ve chat cua cd sd ha ting xa hoi. Khi
cd sd ha ting xa hoi bien doi ve chat din din sd bien dii,
phat trien can ban (nhanh hay chim, it hoac nhieu) cua
kien true thddng tang xa hoi. Hinh thai kinh te - xa hoi cu
mat di, hinh thai kinh te - xa hoi mdi, tiin bo hdn ra ddi.
Cd nhd vay lich sd xa hoi loai ngddi la mot tien trinh noi
tiep nhau td thap den cao cua cac hinh thai kinh t§ - xa
hoi; Cong san nguyen thuy - chiem hflu no le - phong kien -
td ban chu nghTa - xa hoi chu nghia; trong do, c6 sd thong
nhat gida quy luit chung cd ban pho biin vdi quy luit dac
thd va quy luat rieng cua lich sd, chmh vi viy, C. Mac cho
ring: "Toi coi sd phat trien cua nhdng hinh thai kinh te -
xa hoi la mot qua trinh lich sd - td nhien"^
TiSh trinh lich sd xa hoi loai ngiidi la ket qua cua
sd thong nhat gida logich va lich sd. Xu hddng cd ban.
1. C. Mac va Ph. Angghen: To^n t$p, Sdd, t.23, tr.21.
319
xu hildng chung cua svf van dong, phat trien cua lich sii
loai ngUcJi la do sil chi pho'i cua quy luat khach quan
(thong nha't giiJa cai chung v6i cai dac thu va cai rieng) xet
den cung la sii phat trien cua lilc liJdng san xuat. Logi'ch
cua toan bo tien trtnh lich sii loai ngudi la siJ ke tiep nhau
cua cac hinh thai kinh te - xa hoi tii thap den cao. Do la
con diidng tat y§u cua tien bo lich s^^. Mat khac, sU phat
trien cua xa hoi loai ngUdi con mang tinh lich sid. Cac hinh
thai kinh te - xa hoi nhii nhflng trang thai khac nhau ve
chat trong tidh trinh hch stf, v6i nhiJng dieu kien ve khong
gian, thdi gian cu the, vdi cac tieu chi ve sii phat trien cua
liic luong san xuat, kieu quan he san xuat, kieu kie'n true
thiiOng tang cua mdi xa hoi cu the.
Su thong nhS't giQa logich va lich sve trong tien trinh
lich sii - th nhien cua xa hoi loai ngiidi bao ham ca su"phat
trien tuin trj dol vdi lich sii phat trien toan the gidi va sii
phat trien "bo qua" mot hay vki hinh thai kinh te - xa hoi
doi vdi mot so'quoc gia, dan toe cu the.
Su phat trien phong phii, nhieu ve, da dang, phtic
tap cua cac hinh thai kinh te - xa hoi cu the cua cac giai
doan xa hoi, cac quo'c gia, dan toe cu the; bao gom ca
nhflng budc quanh co, tham chi nhutng budc thut lui Idn,
kha nang rut ng^n, bo qua nhiing giai doan phat trien
lich sd nha't dinh. Theo V.I. Lenin:"Tinh quy luat chung
cua su phat trien lich sd toan the gidi da khong loai trd
ma trai lai, con bao ham mot so giai doan phat triln
mang nhdng dac diem hoac ve hinh thdc, hoac ve trinh tu
320
cua sii phat trien do'". Ban chat cua viee "bo qua" mot
hay vm hinh thai kinh te - xa hoi, sil phat trien rut
ngSn xa hoi do la rut ngan cac giai doan, bddc di cua
nen van minh loai ngifdi ma cot loi la sd tang trddng
nhay vot cua Idc Iddng san xuat.
Thdc tiSn lich set da chetng minh toan bo lich set xa hoi
loai ngetdi phat trien tuan td qua t^'t ca cac giai doan cua
cac hinh thai kinh te - xa hoi da c6. Nhdng do dac diem ve
lich set, ve khong gian, thdi gian, ve sd tac dorig cua nhan
to' khach quan va nhan to' chu quan, c6 nhdng quo'c gia
phat trien tuan td, nhdng c6 nhdng quoc gia phat tnen bo
qua mot hay vai hinh thai kinh te - xa hoi nao do.
Do quy luat phat trien khong deu, tren the gi6i thdcJng
xuat hien nhdng trung tam phat trien cao hdn, dong thdi
ben canh do con c6 nhdng vung, nhdng quoc gia, dan toe d
trinh do phat trien th&'p, th^m chi r§'t thap. Do sd giao
Idu, hdp tac quo'c te ma gida cac trung tam, cac khu vdc,
cac quo'c gia xuat hien kha n&ng mot so'nd6c di sau c6 the
rut ngdn tien trinh lich set. Quy luat k§'thda sd phat triSn
lich sd luon luon cho phep cac quoc gia, dan toe c6 the bo
qua cac giai doan phat trien khong c£n thiet d§ vddn tdi
trinh do tien tien cua nhan loai. Tuy nhien, viec phat trien
bo qua mot hay vai hinh thai kinh te - xa hoi, b§n canh
nhdng dieu kien khach quan cua thbi dai, con phu thuoc
vao nhan to'chu quan cua m6i quo'c gia, dan toe.
321
c) Gia tri khoa hoc ben vQng va y nghia each mang
Ly IuSlh hinh thai kinh te - xa hoi ra dcJi dem lai mot
cuoc each mang trong toan bo quan niem ve lich su( xa hoi.
Day la bieu hien t^p trung cua quan niem duy vat bien
chdng ve lich sot xa hoi, bac bo quan niem triCu tctdng, duy
vat tSm thndng, duy tam, phi lich set ve xa hoi trutdc do,
trd thanh hon da tang cua khoa hoc xa hoi, cd s5 phufdng
phap luan khoa hoc va each mang cho siJ phan tich lich sc£
xa hoi. Ly luan hinh thai kinh te' - xa hoi da giai quyet
mot each khoa hoc van de phan loai cac che do xa hoi
va phan ky lich set, thay the'cac quan niem duy tam, sieu
hinh trUdc do da thong tri trong khoa hoc xa hoi. Chi ra
dong luc phat trien cua lich set xa hoi khong phai do mot
luc lUdng tinh than hoac liic lUdng sieu nhien than hi nao
ca, ma do boat dong thnc tien cua con ngiidi, tretdc het la
thiic ti§n san xuat vat chat detdi set tac dong cua cac quy
luat khach quan.
Muo'n nhan thetc va cai tao xa hoi cu, xay detng xa hoi
m6i phai nhan thetc va tac dong ca ba yeu to' cd ban; liic
letdng san xuSi't, quan h$ san xuSft (cd sd ha tang) va kie'n
true thiidng tang. Xem nhe hoac tuyet doi hoa mot yeu to'
nao cung sai l^m, xet den cung set la bat dû tut viec xay
phat trien liic letdng san xuat.
Hoc thuy§'t hinh thai kinh te - xa hoi la cd s6 khoa
hoc cho viec xac dinh con detdng phat trien cua Viet Nam
do la qua do len chu nghia xa hoi, bo qua che do tet ban
322
chu nghia. Day chinh la siJ liJa chon duy nha't dung d^n,
CO kha nang va dieu kien de thUc hien. Con dudng phat
trien qua do len chu nghIa xa hoi, bo qua che do td ban
chu nghia d Viet Nam la phh hop vdi tmh quy lu&t cua
viec 'Tao qua" mot hay vai hinh thai kinh te - xa hoi trong
sU phat trien lich set.
Qua do len chu nghia xa hoi, bo qua che do td ban chu
nghia d Viet Nam la phu hdp v6i quy lu&t phat trien nit
ngan trong lich sot loai ngddi. Ban ch§ft cua sd phat trien
nit ngSn xa hoi la nit ngln cac giai doan, cac bddc di cua
nen van minh loai ngddi, cot loi la sd tang trdSng nhay vot
cua Idc Iddng san xu^'t. Qua qua trinh tong ket thdc tiln,
phat trien ly luan. Dang Cong san Viet Nam da chi ra
thdc chat cua viec bo qua ch§'dp td ban chu nghia, qua do
len chu nghia xa hoi d Viet Nam hien nay: "Con dddng di
len chu nghia xa hoi 6 Viet Nam la sd phat trien qua do len
chu nghia xa hoi, bo qua che do (hinh thm kinh te - xa hoi)
td ban chu nghia, bo qua viec xac lap vi trf tho'ng tri cua
quan he san xuat va kien tnic thddng tang td ban chu
nghia nhdng tiep thu, ke thda nhiing thanh tdu cua tien
bo kinh te, xa hoi ma nhan loai da dat dddc dddi chu
nghia td ban, dac biet la nhdng th^h tdu ve kinh te va
khoa hoc cong nghe, de phat trien nhanh Idc Iddng san
xuat, xay ddng nen kinh te hien dai"^
1. Dang C6ng san Viet Nam: Vdn Men Dang toan t$p, Sdd,
t.60, tr.23.
323
Hoc thuy§'t hinh thai kinh te - xa hoi la cd sd ly luan,
phildng phap luan khoa hoc trong quan triet quan diem
dvfdng 161 cua Dang Cong san Viet Nam. Mo hinh, muc
tieu chu nghia xa hoi 6 Viet Nam dudc xac dinh vdi cac
tieu chi ve lilc Iddng san xu6t, quan he san xuat, kie'n true
thrfdng tang. Dong thdi xac dinh cac phUdng hudng xay
dilng chu nghia xa hoi trong thdi ky qua do len chu nghia
xa hoi S Viet Nam,
Hoc thuyet hinh thai kinh te - xa hoi la cd sd ly luan,
phddng phap lu6n khoa hoc va each mang trong dau tranh
bac bo nhdng quan diem thu dich, sai trai, phien dien ve
xa hoi. Phe phan thuyet ky tri, thuyet hoi tu da tuyet doi
hoa yeu to kinh te'- ky thuat, xoa nhoa sU khac nhau ve
ban chlTt cua cac che do xa hoi nham chdng minh cho sU
ton tai vinh viln cua che do tut ban.
Trong thdi dai ngay nay c6 nhieu hoc gia cung suy tU
ve con dildng va quy luftt phat trien cua xa hoi loai ngUdi.
Mot so hoc gia phifdng Tay tim each bac bo hoc thuyet
hinh thm kinh te' - xa hoi cua C. Mac bang each duta ra
each tiep cAn m6i hoac dat ngUdc lai van di ma C. Mac da
chutng minh. Dien hinh la Fukuyama v6i hoc thuyet "sd
ket thuc cua lich sU* va Huntington v6i hoc thuyet "sd va
cham cua cac nen van minh".
Hoc gia ngddi My Francis Fukuyama c6 chuyen lu6n
Sd ket thuc cua lich sd?" dang tren tap chi Ldi ich qudc gia}
1. Xem Francis Fukuyama:"The End of Histoiyr, The National

Interest, 1989, No. 16, Summer, p.3-18.
324
(1989) va phat trien quan diem nay, ong da viet va xuat
ban cuo'n sach SiJ kit thuc cua lich sik vk con ngiidi cuoi
cung^ (1992). F. Fukuyama cho ring Lien X6 thit bai,
Dong Au thay doi, Chien tranh lanh ket thuc, nhflng
dieu do chiing to sU cao chung cua chu nghia cong san
va lich sii phat trien cua loM ngUdi chi con mot con
dildng duy nhat, do la kinh te thi trUdng va chinh tri
dan chu cua phudng Tay. F. Fukuyama noi: "Nhiing gi
chiing ta dang chvtng kien khong chi la set cao chung cua
Chien tranh lanh, hay sU troi qua cua mot giai doan dac
biet trong lich svf sau Chien tranh the gidi lln thti hai,
ma con la sU cao chung cua lich set theo nghIa ring do 1&
diem ket thuc trong cuoc tien hoa tu tUOng cua lorn
ngudi va sU pho quat hoa cua dan chu tU do phUdng T&y
vdi tu each la the thUc cudi cung cua sU cai tri con
ngudi"^. Quan diem sU ket thuc cua lich set c6 nguon goc
tu each hieu cua Fukuyama ve Hegel: neu Hegel cho
ring con ngUdi bi thuc dly bdi dong lUc due vong, khien
cho lich sU tien hoa khong ngUng thi Fukuyama cho rang
1. Xem Francis Fukuyama: The End of History and the Last

Man,The Free Press, New York, 1992.
2."What we may be witnessing is not just the end of the Cold
War, or the passing of a particular period of postwar history, but
the end of history as such; that is, the end point of mankinds
ideological evolution and the universalization of Western liber^
democracy as the final form of human government, Francis
Fukuyama: "Su ket thuc cua lich stf', Sdd, Bin diet cua Nguyen
Phu Ldi dSng tren nghiencuuquocte.net ngay 29/7/2013, tr.2.
325
lich s^£ se dting 6 giai doan tvt do dan chu, khong con bat
cii mot giai doan nao khac cao hdn c6 the thay the'.
Fukuyama khang dinh ch§' do tn do dan chu kieu
phddng Tay, mac du chtta phai la hoan my, song la diem
cudi cung cua su phat trien hinh thai y thdc con ngndi,
cung la hinh thdc tho'ng tri cuo'i cung cua nhan loai.
Mac du dufdc coi la tuyen ngon thing Idi cua chu nghia
til ban, song lu&n diem nay cua Fukuyama da bi phe
phan tren toan the gidi, trong do c6 ca 6 My, dac biet la
sau sil kien boc 16 thilc te' trai ngildc lai v6i nhiing tin
dilu cua Fukuyama, nhil sil kien khung bo'ngay 11/9 tai
New York, sil kien khung hoang tai chi'nh toan cau nam
2007 - 2008 hay phong trao chiem pho' Wall nam 2011,...
Co khong it ngildi phe phan luan diem cua Fukuyama,
chi ra nhfing thuc te chdng minh sil ket thuc cua lich s^
la c6 that, song lich srt do la lich set cua chu nghia til
ban, vi da c6 tao ra sdc san xua't nhil the' nao, du c6 til
cai tao minh nhil the nao di nQa thi chu nghia til ban
van mang trong minh ban cha't boc lot, xam chiem va
ba't hinh dang.
Tac gia Samuel P. Huntington da cho dang bai
Sil va cham cua cac nen van minh?" tren tap chi Ngoai
giao cua My nhil de phan hoi va bo sung cho quan diem
cua Fukuyama^ 8. Huntington da phat trien quan diem
cua minh trong cuon sach noi tie'ng Syt va cham cua cac
1. Xem Samuel P. Huntington: "The Clash of Civilizations?",

Foreign Affairs, 1993, Vol. 72, No. 3, Summer, p.22-49.
326
nen van minh va svf tai l$p tr$t tif the gidi^ (1996). Cac
quan diem chu yeu cua Huntington vl sU xung d6t cac
nen van minh nhU sau: Mot la, nguyen nhan c&n ban cua
xung dot quoc te trong the gidi tddng lai khong phai la
kinh te hay y thilc he, ma la van hoa. Xung d6t chu yeu
cua chfnh ti'i toan cû la xung dot giuta cac nddc, cac t&p
doan thugc cac nen van minh khac nhau, bien gidi cua
cac nen van minh cung chinh la gidi tuyen cua chien
tranh. Hai la, xung dot v&n minh la hilm hoa hang dû
do'i vdi hoa binh the gidi, vi vay, phai xay dilng the gidi
tren nen tang cua van minh. Ba la, tr&t tU the gidi mdi se
dUdc hinh thanh dua tren van hoa va van minh, va l^n
dû tien ket cau the gidi xuat hien da cdc, da van minh
nhu vay. Boh la, xung dot van minh the gidi se chu yd'u 1^
giQa 7 nen van minh^, trong do van minh Islam giao va
van minh Nho giao c6 sdc uy hiep Idn nh&'t ddi vdi v^n
minh phudng Tay. Vi luan cd cua Huntington khong day
du, khong toan dien nen bat cd quan diem nao cua
Huntington cung dû c6 th^ phan doi tif cac phddng didn
1. Samuel P. Huntington: The Clash of Civilizations and the

Remaking of World Order, 2005, ban tieng Viet: SU va cham cua
cac nen van minh va su tai l$p tr$t tii the gidi, Nguyin Phitdng
S^lu, Nguygn Van Hanh, NguySn Phitdng Nam, Liiu Anh Tuyet
dich, Nxb. Lao dong. Ha Noi, 2005.
2. Theo Huntington, the gidi hien dai c6 cac nen vfin minh chu
yeu sau: van minh An Do, vfin minh Islam giao, vSn minh Nhat
Ban, van minh Chmh thong giao, van minh Trung Hoa(Nho giao),
van minh My Latinh vk vSn minh phddng Tdy.
327
ly luan, lich svf va thufc tiln khac nhau. Huntington da
qua de cao yg'u to' van minh trong khi noi den xu hudng
van dong ciia xa hoi, dac biet trong xa hoi hien dai ma
xem nhe cac yeu to'khac cung v6 cung quan trong la kinh
tg', chinh tri va quan sii. Ngoai ra, ban than xung dot
khong chi ton tai giQa cac nen van minh, ma con c6 xung
dot giQa cac quo'c gia trong mot nen van minh, tham chi
trong mot quo'c gia ma mQc do khong he thua kem sQ
xung dot giQa cac nen van minh. Nha Dong phUdng hoc
noi tieng Edward Said con phe phan Huntington manh
hon nQa, riing muc dich ciia Huntington khong phai la dl
nhSn thCfc va hoa giai cac nin van minh khac biet, ma de
duy tri, mci rong Chien tranh lanh. Nhieu hoc gia tren
the gi6i cung phe phan Huntington va Fukuyama chi
dQng tren lap trudng cua chu nghia tQ ban de bao ve
quyin Iqi cua cac nQdc tQ ban phat trien.
Hoc thuyet hinh thai kinh te - xa hoi cung la cd sd ly
luan khoa hoc de phe phan quan diem tuyet do'i hoa each
tiep can xa hoi bang cac nen van minh ciia Alvin Toffler.
Toffler da chia lich sii thanh ba "Ian song", tQc la ba nen
van minh Ian iQdt ke tiep nhau: nong nghiep, cong nghiep
va sau cong nghiep (con goi la vSn minh tin hoc, van minh
tri tue). Cach tiep can nen van minh da cap nhat dUdc
SQ phat triln ciia khoa hoc - cong nghe, cua tri tue va c6
gia tri nhat dinh. Nhung mot so ngUdi doi diing each
tia'p can nay de thay the each tiep can hinh thai kinh te
- xa hoi la sai lam. TQc la tuyet do'i hoa yeu to'iQc iQdng
san xua't, xem nhe yeu to' quan ha san xua't va kie'n true
328
thudng tang, khong thay dUdc nguon goc, dong liic cua sii
phat trien lich sdt xa hoi.
Ngay nay thilc tiln xa hoi va sii phat trien cua nhin
thiic khoa hoc da bd sung, phat trien mdi cac quan niem
lich set xa hoi, song ly luan hxnh thai kinh te - xa hoi vin
giQ nguyen gia tri, la quan niem duy nha't khoa hoc va
each mang de phan tich lich set va nhin thetc cac vlfn de
xa hoi, la cd sd nen tang ly lu^n cho chu nghia xa hoi
khoa hoc.
Nghien cijtu ly lu^n hinh thai kinh te - xa hoi c6 y
nghia rat quan trong doi v6i nang cao nhto thetc ve ban
chat khoa hoc va each mang cua chu nghia Mac - L§nin,
quan triet sau sSc dUdng 161 cua Dang Cong san Viet Nam
ve xay dung chu nghia xa hoi, cung c6' niem tin, ly tUdng
each mang, kien dinh con dudng chu nghia xa hoi. Day
cung la cd sd khoa hoc va each mang trong cuoc dau tranh
tu tUdng chong lai cac quan diem phien dien, sai 1dm,
phan dong hong phu nhan muc tieu, 1^ tudng, phu nhkn
con dUdng di len chu nghia xa hoi d Vi6t Nam.
II- GIAI CAP VA DAN t6C
1. Giai cap va da'u tranh giai cap

Ly lu|in ve giai c6p va d6u tranh giai cap la m6t trong
nhUng noi dung cSn ban nhdt cua chu nghia Mac - Lenin,
ket qua tat nhien cua sU van dung vd md rong chu nghia
duy vat hien chefng vao xem xet linh vUc xa hoi. Lan ddu
tien trong lich set, cac nha kinh dien cua chu nghia Mac
329
da lu^n giai mot each khoa hoc vi'n de giai cap. Trong
thd gufi G. Vaydomayd ngay 5/3/1852, C. Mac da khm
quat ly lu^n ve giai cap cua minh rat ngan gon, khoa hoc
va day du nhd sau: "Cai m6i ma toi da lam la chdng
minh rang: 1) su ton tai cua cac giai cap chi gin vdi
nhdng giai doan phat trien lich sd nhat dinh cua san
xuat, 2) daii tranh giai cap tat ye'u dan den chuyen chfnh
vd san, 3) ban than nen chuyen chinh nay chi la bu6c qua
do tien t6i thu tieu moi giai cd'p va tien tdi xa hoi khong
CO giai cap"^.
Ly luan ve giai ca'p va dau tranh giai cap da va dang
la cO sd ly lu&n, phiJdng phap luan khoa hoc de cac dang
cong san va giai cap cong nhan tren the gidi xac dinh
ducing loi chien liidc, sach liidc trong cuoc dau tranh thdc
hien thing Idi sd menh lich sd cua minh.
a) Giai cap
* Dinh nghia
Trong lich sd, phan 16n cac nha triet hoc, xa hoi hoc
trildc C. Mac, dac biet la cac nha triet hoc va xa hoi hoc
tu san diu thda nhan su ton tai thuc te cua cac giai cap.
Song, do han che ve nhieu mp, dac biet la han che vl
nhan thdc, ve lap trddng giai cap, hp da khong the ly giai
mot each khoa hoc ve hien tUdng phdc tap nay cua lich
sd. Theo ho, giai cap la tap hdp nhdng ngUdi c6 cung mot
chdc nang xa hoi, cung mot loi song hoac mdc song, cung
1. C. Mac va Ph. Angghen; Tokn tap, Sdd, t.28, tr.662.
330
mot dia vi va uy tin xa hoi, v.v.. Cac Ijf thuyet do dha
tren nhCtng tieu chuan liia chon mot each chu quan de
thay the oho nhQng dac trUng khach quan cua giai cSfp.
Ve thUc chat, ho tranh dung den cac van df cd ban, dSc
biet la van de sd hCiu tu lieu san xuSi't chu y§'u cua xa h6i,
mUu toan lam md sU khac biet giai cap va dol khang giai
cap nham bien ho cho sU ton tai cua cac giai clfp thong
tri, hoc lot.
C. Mae nghien cdu ve giai cap ti( viec phan tich ket
cS'u phudng thdc san xu^'t v6i each tiep c|in khoa hoc:
l&'y ly luan ve hinh thai kinh te - xa h6i l^m cd s6
nghien cdu xa hoi. C. Mac da di tim cai goc cua cd c&'u
xa hoi, cd cau giai cap do la kinh te. Theo C. Mac, sU
phan chia xa hoi thanh giai cap Ik ket qua tk't nhien cua
sd phat trien lich sdt xa hoi. Quan he giai ck'p chinh Ik
bieu hien ve mat xa hoi cua nhdng quan he san xuat,
trong do tap dokn ngUdi nky c6 thi hoc lot lao dong cua
tap dokn ngUdi khac. Vi vay, chi c6 thi hieu dung van
de giai cap khi gan no v6i ddi song kinh te, v6i nen san
xuk't vat chat xa hoi.
Ke thtfa vk phat trien tU tudng cua C. Mac vk
Ph. Angghen, trong tac ph^m Sang kieh vi dai, V.I. Lenin
da dUa ra mot dinh nghia khoa hoc ve giai ckp: "Dddc
goi Ik giai ck'p, Ik nhQng tkp dokn ngiidi to 16n, khac
nhau ve dia vi cua ho trong mot h$ thong san xuat xa
hoi nhat dinh trong lich srt, vi quan h§ cua ho dox v6i
nhiing tU lieu san xuk't (thudng thi nhfing quan he nky
dddc phap lukt quy dinh vk thda nhan), ve vai tro cua ho
331
trong to chtic lao dong xa hoi, va do do khac nhau ve each
thdc hxf6ng thu phan cua cai xa hoi it hay nhieu ma ho
diJOc htiSng. Giai c^p la nhiJng tap doan ngUdi, ma mot
tap doan CO the chiem doat lao dong cua cac tap doan
khac, do dia vi khac nhau cua ho trong mot che do kinh
t§'xa hoi nha't dinh"^
Dinh nghia cua V.I. Lenin da chi ra cac dac trUng cd
ban cua giai cap, sau day:
TrUdc h§'t, giai c^p la nbSng tap doan ngiXdi c6 dia vi
kinh te - xa hoi khac nhau. Giai cap la nhCtng tap doan
ngUdi dong- dao, khong phai la nhiJng ca nhan rieng le, ma
nhdng tap doan nay khac nhau ve dia vi kinh te - xa hoi,
tdc 111 khac nhau ve vi tri, vai trd trong mot he thong sin
xuat xa hoi nhat dinh trong lich svt. Dia vi kinh te - xa hoi
cua giai clip do to^n bo cac dieu kien ton tai kinh te - vat
chlft cua xa hoi quy dinh, do v^y mang tinh khach quan,
mac du giai clfp do hoac m6i thanh vien cua giai clfp c6 y
thdc dUdc hay khong. Moi ca nhan khi sinh ra khong tii
lua chon cho minh dia vi kinh - xa hoi dUdc. Dia vi cua
cac giai cap la do phUdng thdc san xuat nhd't dinh sinh ra
va quy dinh. Dia vi cua moi giai cap trong mot he thong
san xuiLt xa hoi nhat dinh noi len giai clTp do la giai clip
thong tri hay giai clfp hi thong tri. Trong mot he thong
1. B. H. JleHHH! riojiHoe co6panue cohuhchuu, t.39, HsflaHHC rwToe,

Hsfl. rionHTHHecKOH JiMxepaTypbi, MocKsa, c.l5. (V.I. Lenin: Toan tap,
t.39, xua't ban lln thii 5, Matxcdva, 1970. Ban tieng Nga. NgUdi
dich: Ho Si Quy).
332
san xuat xa hoi nhat dinh thvfcJng ton tai ca phitdng thlic
san xuat thong tri, phUOng thiic san xuSTt tan dii va
phUdng thdc san xuat mam mo'ng. Dia vi kinh t§'- xa hoi
cua mot giai cSi'p la do giai cap &y dai dien oho phildng
thdc san xuat nao trong he thong san xu&'t xa hoi do quy
dinh. Giai ca^p thong tri giai c&'p hi tri trong xa hoi
chiem hCiu no le la chu no va no 1$; trong xa hoi phong
kien la dia chu va nong dan; trong xa hoi tit ban chu nghia
la tn san va v6 san. Do la nhflng giai cap dai dien cho ban
chat cua phnong thdc san xua't thong tri 6 ttoig giai doan
lich set. Sh van dong, phat trien cua cac phddng thrtc san
xuat CO the lam cho dia vi kinh te - xa hoi cua m6i giai clip
cung bien doi theo sil bien doi cua vai tro cac phiidng thiic
san xuat trong xa hoi. Vi du khi he thong san xua't tU ban
chu nghia trong mot xa hoi da phat trien thi giai cap dia
chu dai dien cho phUdng thtjfc san xu&'t phong kien (tan
dd) se khong con la giai cap thong tri niJa.
Phvfdng thctc san xuat xa hoi la cd sd hi$n thdc dda tdi
sii ra ddi cua cac giai cap. Tuy nhien, khdng phai b^t cd
phitdng thdc san xuat nao trong lich sd cung san sinh ra
giai cd'p, ma chi c6 nhdng phddng thdc san xu&'t chda
ddng nhdng dieu kien vat cha't tao ra sd doi Mp ve Idi ich
giuta cac tap doan ngddi mdi san sinh ra giai c&'p. Trong
lich sd xa hoi loai ngddi, cac phddng thdc san xuat chda
ddng nhdng dieu kien vdt chd't cho sd ton tai cac giai cap
doi khang la phddng thdc san xu^'t chiem hdu no 1$,
phddng thdc san xuat phong kien, phddng thdc san xuat
td ban chu nghia.
333
Dau hieu chu yeu quy dinh dia vi kinh te - xa hoi cua
cac glai cap la cac mdi quan he kinh te - vat chat giQa cac
t$p doan ngixdi trong phiidng thdc san xuat. Cac mo'i
quan h§ kinh t§' - vkt chSTt cO ban giuta ngiidi v6i ngvfdi
trong phUdng thtie san xua't la quan he set hQu del vdi td
lieu san xuat; quan he to chiie quan ly san xuat va quan
he phan phoi cua cai xa hoi. Cac moi quan he chu yeu
nay da quy dinh dia vi kinh te - xa hoi khac nhau cua cac
tap doan ngUdi. Day chinh la cac dau hieu khach quan
chu yeu quyet dinh dia vi kinh te - xa hoi cua cac giai
cap trong xa hoi, hinh thanh nen giai cap thong tri va
giai cap hi tri.
Cac giai cap khac nhau ve vai tro cua ho trong cac
moi quan h§ kinh te - v&t chat cd ban. Quan he sd hQu
quy dinh giai cSTp nao n&m quyen sS hiiu (dinh doat) va
giai cap nao khong c6 quyen sd hQu tu lieu san xuat chu
y§'u. Quan h$ to chQc, quan ly san xuat quy dinh giai c§fp
nao CO quyen quan ly (t6' chQc, dieu hanh, phan cong lao
dong...) va giai c^p nao khong c6 quyen to chQc, quan ly
san xuat. Quan h$ phan phoi cua cai xa hoi quy dinh
phiidng thQc hiidng thu (san ph^m, dia to, gia tri thang
dii...) va quy mo hiidng thu (nhieu hoac it) cua cai xa hoi
cua cac giai ca'p. Trong nhQng quan he tren, quan he doi
vdi tir lieu san xua't la quan he cd ban vk chu yeu nhat
quyet dinh triic tiep den dia vi kinh te - xa hoi cua cac
giai cap, bdi vi, giai cap nao nSm giQ tii lieu san xua't tQc
la nam dtidc phiidng tidn vat chat chu yeii cua nen san
xua't xa hoi va theo do se nam giQ luon vai tro chi phoi
334
trong to chtic quan ly san xuat va phan pho'i san phim
lao dong, giai cap do trd thanh giai cap thong tri, b6c lot.
Cac giai cap khac do khong c6 tii lieu san xu&'t, huge ph^
phu thugc vao giai cap c6 tu lieu san xu&'t va tr6 thanh
cac giai cap hi thong tri, hi hoc lot. Quan he san xuat v^t
chSft khong chi quy dinh vai tro cua cac tap doan ngvfcii
trong iTnh vUc kinh te, ma con la cd s6 chu yeu quy dinh
vai tro cua hg trong cac linh vhc chinh tri, van hoa, xa
hoi cua ddi song xa hoi.
ThUc chat cua quan he giai c&p la tkp doan ngiidi nay
chiem doat lao dgng cua tap doan ngixdi khac do ddi Mp ve
dia vi trong mot che do kinh te- xa hoi nb&'t dinh. Trong
xa hgi, cac quan he gida cac tap doan ngUcfi trong san
xuat, dac biet la quan he s6 hdu, thUcing dddc nha nUdc
cua giai cap thong tri the che hoa thanh lu^ phap, dddc
ra svLc bao ve bang mot he thong kien true thddng ting
chinh tri - phap ly. Giai cap nao thong tri vi kinh ti, giai
cap do cung gid luon vai tro thong tri tren cac llnh vdc
khac cua ddi song xa hgi va trS tbanb giai cap thong tri xa
hgi. Thdc chat cua quan h# giai ca'p la tap doan ngdcli nay
chiem doat lao dong cua tap doan ngddi khac do d6i lap ve
dia vi trong mot che do kinh te - xa hgi nhit dinh, tdc la
quan he gida hoc lot va hi hoc lot. Sd dol lap ve Idi ich cd
ban gida cac giai ca'p la nguyen nhan cSn ban cua mgi
xung dot xa hoi td khi lich sd xa hgi loai ngdcli c6 sd phan
chia thanh cac giai ca'p cho den ngay nay. Do vay, cac giai
cap td cho khac nhau ve vi tri, vai tro trong he thong san
xua't, dan den khac nhau ve vi tri, vai tro trong chl do
335
kinh te - xa hoi. Vi du, trong xa hoi tiJ ban chu nghia, giai
cap tiJ san va giai cap v6 san do khac nhau ve vi tri, vai
tro trong he thong san xuat xa hoi, dan den do'i lap nhau
ve dia vi trong che do kinh tS' - xa hoi, trd thanh hai giai
cap tho'ng tri - hi tri.
Dinh nghia giai cap cua V.L Lenin cho thay, giai c£p
la mot pham tru kinh te - xa hoi c6 tfnh lich sii, sU ton tai
cua no gan v6i nhQng he tho'ng san xuat xa hoi dua tren cO
sd cua che'do tit hQu ve tu lieu san xu^t. Sh xuat hien va ton
tai cua giai cap xet den cung la do nguyen nhan kinh te.
Tuy nhifen, Vdi6ng dugc bien dinh nghia giai cap thanh
mot pham tru kinh te dOn thuan. Chi c6 the xem xet cac
giai ca'p trong hS tho'ng nhdng mo'i quan he xa hoi da
dang, phiic tap va khong ngCfng van dong, bien doi mdi c6
the nhan thdc mot each day du va sau sSc sd khac biet
cua cac giai ca'p ve kinh te, chi'nh tri, td tddng, tarn ly, dao
ddc, loi song... Song cd sd khoa hoc de xem xet cac mo'i
quan h§ do, theo V.I. Lenin, khong the c6 gi khac hdn la
phan tich che do kinh te da san sinh ra cac giai cap do va
dia vi cu the cua mdi giai cap trong mot che do kinh te -
xa hoi nha't dinh.
Dinh nghia giai c§l'p cua V.I. Lenin mang ban cha't
each mang va khoa hoc, c6 gia tri to Idn ve ly luan va thdc
tien. Day la cd sd dl nh&n thdc dung dan vi trf, vai tro,
ban chat cua cac giai cap trong lich sd; dong thdi trang bi
cho giai cap vo san cd sd ly luan khoa hoc de nhan thdc
dddc vai tro lich sd cua giai cd'p v6 san trong cuqc dd'u
tranh xoa bd giai cap va xay ddng xa hoi mdi.
336
* Nguon gob cua giai dp
Giai cap la mot hien tUdng xa hoi xu&'t hien lau dai
trong lich s^f ghn v6i nhiing dieu kien xuat v^t chat
nhat dinh cua xa hoi. Cac nha kinh dien cua chu nghia
Mac - Lenin da chiing minh dilOc rang, nguon gob cua sii
xuat hien va mSit di cua nhiJng giai c&'p cu the va cua xa hoi
CO giai cSip deu diia tren tinh tat yeu kinh te, "gin vdi
nhutng giai doan phat trien lich set nhit dinh cua san xuit".
Trong xa hoi cong san nguyen thuy, do liic lildng san
xuat chvta phat trien, nen nang suit lao dong con rit
thap kem. Vi vay, lam chung, hiidng chung trd thanh
phvtdng thetc chu yeu de duy tri siJ ton tai va phat trien
cua xa hoi cong san nguyen thuy. Diiu ki§n san xuit luc
bay gid khong cho phep va khong the c6 sii phan chia xa
hoi thanh giai cap difdc. Ph. Angghen chi ro, trong xa hoi
cong san nguyen thuy tat ca deu binh dang va til do,
chila CO no le va thildng thildng con chvta c6 sd no dich
nhfing bp lac khac.
Cuoi xa hoi nguyen thuy, Idc Iddng san xuat phat
trien len mot trinh do mdi do con ngddi biet set dung cong
cu san xuat bing kim loai va do thetdng xuyen cai tiin
cong cu san xuat, v.v.. Sd phat trien cua Idc Iddng san
xuit din den nang suat lao dpng ting len va xuat hiin
"cua det" trong xa hoi. Set xuat hiin "cua dd" khong chi tao
kha nang cho nhiJng ngddi nay chii'm doat lao dong cua
nhflng ngddi khac, ma con la nguyin nhan trdc tiip din
t6i phan cong lao dpng xa hpi phat trien. Sd phat trien cua
337
phan cong lao dong xa hoi lam cho heat dong trao doi san
pham trd thanh ta't yeu, thiidng xuyen va pho bien. Den
Itidt minh, sil phat trien cua phan cong lao dong va trao
doi lai la nhiing nhan to'kich thfch manh me svf phat trien
cua san xulft vat chat xa hoi. Tinh trang san xuat liic ba'y
gid cho thay, san xuSTt cong dong nguyen thuy khong con
phu hdp nda, san xui't gia dinh ca the trd thanh hinh thdc
san xuat c6 hieu qua hdn. Cac gia dinh c6 tai san rieng
ngay cang nhieu, trong cong xa xuat hien sut chenh lech ve
tai san. Che do tu hiiu ve tii lieu san xuat dan d^n dufdc
hinh thanh thay the cho che do cong hQu nguyen thuy ve
tif li$u san xuat. Trong dieu kien §fy, nhiing ngiidi c6 chdc,
CO quyen trong thi tgc, bo lac Idi dung dia vi cua minh
chiem doat tai san cua cong xa lam cua rieng. Sil phat
trien tiep theo cua san xu^'t v^t chat tutng budc phan hoa
xa hoi thanh nhiing t^p doan ngiidi c6 sii doi lap ve dia vi
kinh te'- xa h6i va giai cap xuat hien. Su xuat hien xa hoi
CO giai cap cung la m6t budc tien cua lich set g&n lien vdi
su phat trien cua san xuli't vat cha't.
Nghien cdu su tan ra cua cac thi toe, bo lac trong xa
hoi cong s^n nguyen thuy, Ph. Angghen di de'n ke't lulin:
Trong nhiing dieu kien lich stt liic do, sU phan cong xa
hoi Idn dû tien, do tang nang sua't lao dong, tdc la tang
cua cai va do md rong linh vUc hoat dong san xuat, nha't
dinh phai dua dd'n che do no le. Tcf sU phan cong xa hoi
Idn Ian dû tien, da nay sinh ra su phan chia Idn diu
tien trong xa hoi thanh hai giai cap: chu no va no le,
338
ke boc lot va ngtfdi bi boc 16t"\ Srt ra dcJi va ma't di cua
mot he thong giai cap nay hay he thong giai cip khac
khong phai do nguyen nhan chinh tri hay tif tiJdng ma
la nguyen nhan kinh te.
NhU vay, nguyen nhan sau xa cua sil xulTt hien giai
ca'p la su phat trien cua Ihc lifdng san xui't lam cho nang
suSTt lao dong tang len, xuat hien "cua dii", tao kha nang
khach quan, tien de cho t^p doan ngiidi nay chiem doat
lao dong cua tap doan ngUdi khac. Nguyen nhan trtic tiep
dUa tdi sU ra ddi cua giai cap la xa hoi xua't hien ch§'do tu
hQu ve tu lieu san xuat. Che do tU hdu vi tU li§u san xulft
la cd sd true tiep cua sU hinh thanh cac giai c&'p. Va chiing
nao,5 dau con ton tai che do tU hUu tU lieu san xua't thi
d d6 con CO su ton tai cua cac giai cap va difu tranh giai
cSp. Giai cap chi mat di khi che do tU hdu vl tU lieu san
xuat hoan toan hi xoa bo.
Theo cac nha kinh di^n macxft, con diidng hinh thanh
giai ca'p rSit phiic tap: NhQng ngudi c6 chdc, c6 quyin Id
dtmg quyen luc de chiem doat tai san cong lam cua ri§ng;
tu hinh bat dUdc trong chien tranh dUdc sd dtmg lam n6 le
de san xuat; cac tang Idp xa hoi tU do trao dd'i, bi phan boa
thanh cac giai cap khac nhau... Tii xa hoi cong san nguyen
thuy sang che do chiem hQu no le la ca m6t budc qua do lau
dai tvf che do cong hSu sang ch§' do tU hiiu tU li$u san
xuSit; tut chUa c6 giai cap sang c6 giai c&'p. Dieu ki$n gop
ph^n day nhanh qua tnnh phan hoa giai c&'p la cac cuoc
339
chien tranh, nhiing thu doan cddp boc, nhiSng hanh vi bao
lt£c trong xa hoi... Xa hoi cong san nguyen thuy tan ra, xa
hoi chiem hiiu no le la xa hoi c6 giai cap dau tien trong lich
sii ra dcJi, xuat hien khoang 3-5 ngtdn nam trUdc.
* Ket cau xa hoi - giai cap
Ke't cau xa hoi - giai cap la tong the cac giai cap va
moi quan he giUa cac giai cap, ton tm trong mot giai doan
lich sd nhat dinh. Ket cau xa hoi - giai cap truldc het do
trinh do phat trien ciia phdOng thdc san xuat xa hoi quy
dinh. Trong xa hoi c6 giai cap, ket c&u xa hoi - giai cap
thvtcing rat da dang do tmh da dang cua che do kinh te va
cO cau kinh te quy dinh.
Trong mot ket ca'u xa hoi - giai cap bao gid cung gom
hai giai cap cO ban va nhQng giai cap khong cd ban, hoac
cac t^ng Idp xa hoi trung gian. Giai cap cd ban la giai cap
gan vdi phiidng thiic san xuat thong tri, la san pham cua
nhQng phiidng thiic san xuat thong tri nhat dinh. Do la
giai cap chu no va no le trong xa hoi chiem hiJu no le; giai
cft'p dia chu va nong dan trong xa hoi phong kien; giai cap
tii san va v6 san trong xa hoi tn ban chu nghia.
NhQng giai cap khong cd ban la nhflng giai cap gSn
vdi phitdng thiic san xuat tan dn, hoac mam mohg trong
xa hoi. Nhiing giai cap khong cd ban gan vdi phudng thdc
san xuat tan du, nhd no Id trong buoi dau xa hoi phong
kien; dia chu va nong no trong buoi dau xa hoi tit ban...
Nhiing giai cap khong cd ban gan vdi phildng thilc san
xuat mam mohg, nhii tieu chu, tieu thiidng, tii san, v6 san
trong giai doan cuo'i xa hoi phong kien... Thong thitdng cac
340
giai cap do phiidng thdc san xuat tan dil cua xa hoi san
sinh ra, se tan lui dan cung vdi sil phat trien cua xa hoi;
cac giai cap do phudng thutc san xuat mam mohg san smh
ra chinh la mat phu dinh xa hoi cu. Trong qua trinh phat
trien cua lich set, cac giai cap cd ban khong cd ban c6
the CO su chuyen hoa do sU phat trien va thay the' nhau
cua cac phudng thiic san xuat.
Trong xa hoi c6 giai cap, ngoai nhiJng giai cSfp cd ban
va khong cd ban con c6 cac tang Idp va nhom xa hoi nh&'t
dinh (nhu tang 16p tri thijfc, nhan si, gidi tu hanh...). Mac
du cac tang Idp, nhom xa hoi khong c6 dia vi kinh te doc
lap, song no CO vai tro quan trong trong sii phat tnen cua
xa hoi noi chung va tuy thuoc vao di€u kien lich su cu the
ma no c6 the phuc vu cho giai ca'p nay, hoac giai ci'p khac.
Cac tang 16p xa hoi nay luon hi phan hoa dddi tac dong
cua sd van dong nen san xuat vat chat xa hoi.
Ket ca'u xa hoi - giai cap luon c6 sd van dong va bid'n
doi khong ngutng. Sd van dong, bien doi do diin ra khong
chi khi xa hoi c6 sd chuyen bie'n cac phddng thdc san
xuat, ma ca trong qua trinh phat trien cua m6i phddng
thdc san xud't.
Phan tich ket cau xa hoi - giai ca'p va khujmh hddng
van dong, phat trien cua no c6 f nghia cdc k^ quan trong
ca v^ ly luan va thdc tien trong dieu kien hien nay. Phan
tich khoa hoc ket caii xa hoi - giai ca'p giup cho chinh dang
cua giai ca'p v6 san xac dinh dung cac mau thuSn cd ban,
mau thuan chu yeu cua xa hoi; nhan thdc dung dia vi, vai
tro va thai do chinh tri cua moi giai cap. Tren cd sd do de
341
xac dinh do'i Wdng va liic ludng each mang; nhiem vu va
giai cap lanh dao each mang, v.v..
b)Dau tranh giai cap

* Tinh tat yeu va thuc chat cua dau tranh giai cap
Tong ket thuc tiln lich set mot each sau rong, tren cd
s6 quan diem duy v&t bien ehiing ve xa hoi, C. Mae va
Ph. Angghen khSng dinh:"Lich svC tat ca cac xa hoi ton tai
tii tritdc den ngay nay chi la lich scf dau tranh giai cap.
Ngdcii tu do va ngudi no le, quy toe va binh dan, chua dat
va nong no, thd ca phUdng hoi va thd ban, noi torn lai,
nhQng ke ap bdc va nhiing ngudi bi ap bdc, luon luon doi
khang v6i nhau, da tien hanh mot cuoc dau tranh khong
ngiing, liic cong khai, luc ngam ngam, mot cuoc dau tranh
bao gid cung ket thiic hcac bang mot cuoc cai tao each
mang toan bo xa hoi, hoac bang sU diet vong cua hai giai
ca'p d&'u tranh vdi nhau"^ (Ph. Angghen chu thich cho Ian
xu&'t ban bing tie'ng Anh nam 1888 la toan bp lich sd
thanh van cho tdi nay).
Ke thha va phat trien tu tifdng cua C. Mac va Ph. Angghen
trong dieu kien mdi cua lich sii, V.L Lenin chi ro: "£>au tranh
giai cap la gi? Da'u tranh gia cap la dau tranh cua bo phan
nhan dan nay chong mot bo phan khac, cuoc da'u tranh
cua quan chung bi tu6c het quyen, bi ap bdc va lao dpng,
chong bgn c6 dac quyen dac Idi, bgn ap biic va bon an bam,
cuoc dau tranh cua nhQng ngudi cong nhan lam thue hay
1. C. Mac Ph. Angghen: Tokn tip, Sdd, t.4, tr.596-597.
342
nhiing ngutdi v6 san cho'ng nhflng ngiidi hQu san hay giai
cSTp tU san'".
Nhif v4y, cac nha kinh dien da chi ra tinh tat yeu
thilc chat cua dau tranh giai c^'p trong xa hoi c6 doi khang
giai cap.
Dau tranh giai cap la t^t yû, do sti ddi Mp ve Idi fch
can ban khong the dieu hda diXctc gida cac giai c^p. Trong
xa hoi CO giai cap, da'u tranh giai cft'p lî quy lu^t tli't y§'u
cua xa hoi. Tinh th't yeu cua d§fu tranh giai c&p xuli't phat
tii tinh th't yeu kinh te, nguyen nhan la do sil d6i khang ve
Idi ich cd ban giGa giai cap hi tri va giai cî'p thdhg tri. Dtfu
tranh giai cap la mot hien tUdng lich stt khach quan,
khong phai do mot ly thuyet xa h6i nho tao ra, cung kh6ng
phai do y muo'n chu quan cua mot lilc lUdng xa hoi hay
mot ca nhan nao nghl ra.0 dau va khi nô con ap bGc, hoc
lot, thi 5 do va khi do con dau tranh giai c&'p ch6'ng Im ap
bGc, boc lot. ThUc tien lich sG cua xa hoi Iom ngGcJi da vG
dang chGng minh dieu do.
Dau tranh giai cap la cuoc d&'u tranh cua cac t&p doan
ngiidi to Idn c6 Icfi ich can ban ddi l$p nhau trong mot
phiicfng thvtc san xuat xa hoi nhat dinh.
Trong xa hoi c6 giai cap, dG'u tranh giai c&'p chu yeu
va trUdc het la cuoc dau tranh cua hai giai cG'p cd ban
dai di$n cho phudng thGc san xuG't thong tri trong xa
hoi (n6 le va chu n6, nong dan va dia chu, v6 san va tU
san). Do la cac giai cG'p c6 Idi ich can ban do'i l&p nhau.
343
Cuoc d^'u tranh giQa hai giai cap cd ban trong mot xa hoi
la nhOng cuoc dau tranh giai cap dien hinh, dac trufng cho
che do xa hoi do. Ve cd ban cac giai cap, tang Idp xa hoi
con lai deu c6 Idi ich it, nhieu gin vdi viec danh do giai cap
thong tri hoc lot. Song do Idi fch giiia cac tap doan la het
sdc khac nhau, ngn thai do cua cac giai cap tham gia vao
cuoc da'u tranh chung khong giohg nhau. Chi c6 giai cap
dai dien cho phudng thdc san xuat mdi va quan chung
crmg kho la Ihc ludng tham gia dong dao, tich cdc nhat.
Cuoc dau tranh cua cac giai cap cd ban la true chinh thu
hut cac giai cSip khong cd ban va cac tang Idp trung gian
trong xa hoi tham gia.
ThiJc chat cua dau tranh giai cap la cuoc dSfu tranh
cua quan chung lao dgng hi ap bdc, hoc lot chong lai giai
cip ap bvCc, boc ISt nhkm l$t do ach thong tri cua chung.
Trong xa hoi c6 doi khang giai cap, thuc chat dau
tranh giai cap la cuoc dau tranh cua quan chiing lao dong
bi ap bdc, boc lot cho'ng lai giai c^'p ap bvfc, boc lot do sU
do'i lap ve Idi ich khong the dung hoa trong mot che do
kinh te - xa hoi nhit dinh.
Cac giai cap hi tri, bi boc lot khong chi hi chiem doat
kd't qua lao dong ma con bi ap btitc ve chinh tri, xa hoi va
tinh than. Giai cip thong tri, hoc lot bao gid cung ra sflc
bao ve dia vi giai cip ciing vdi nhiJng dac quyen, dac Idi
cua minh bang quydn luc chinh tri va bo may nha niidc.
DIu tranh giai cSTp dl giai quyet mau thuSn khong the
dung hoa gifla cac giai cap tat yeu dan den each mang xa
hoi nham l&t do ach thong tri cua giai cip ap bdc, hoc lot.
344
Day la diem khac nhau can ban giuta quan diem cua
nhiing ngadi each mang vdi nhutng ngudi cd hoi chu nghia.
Cach mang xa hoi la phvtdng thiic tat yeu de l&t do ach
thong tri cua giai cap thong tri hoc lot, xoa bo quan he san
xuSit cu, xay dang quan he san xu&'t mdi va md dadng cho
lac ladng san xuat phat trien. Muc dich cao nhat ma mot
cuoc dau tranh giai cap can dat daoc khong phai la danh
do mot giai cap cu the, ma la giai phong lilc lildng san
xulit khoi sa kim ham cua nhiing quan he san xuSft da loi
thdi, tao dieu kien de day nhanh sa phat trien cua Idc
ladng san xuat va phat trien xa hoi.
Dau tranh giai cd'p khong phai la hien tadng vinh
vien trong lich srt. Cuoc dau tranh giai ci'p giQa cac giai
cap trong lich sii tat yeu phat trien den cuoc d&'u tranh
giai cap cua giai cap v6 san. Day la cuoc dau tranh giai
cap cuo'i cung trong lich set. Trong cuoc d^'u tranh nay,
giai ch'p v6 san diing len gianh chinh quyen, thiet lip n§n
chuyen chinh ciia minh va thong qua nen chuy§n chinh
do tien hanh cai tao triet de xa hoi cu, tien tdi xoa bo moi
doi khang giai chp, xay dang thanh cong xa hoi cong san
chu nghla.
Trong dau tranh giai cap, lien minh giai c^P la tat
yeu. Lien minh giai cap la sa lien ket gida nhiing giai ca'p
nay de chohg lai nhutng giai cd'p khac. Lien minh giai c§Lp
la vh'n de c6 y nghia cac ky quan trong de tap hdp va phat
tri^n lac ladng trong cac cuoc dau tranh giai ca'p. Cd sd
cua lien minh giai ca'p la sa thong nhat ve Idi xch cd ban.
Lien minh giai cap c6 tinh chid'n lade lau dai khi cac giai cap
345
CO Idi fch can ban thong nhat v6i nhau. Ngitoc lai, se la
sach liidc tam thcJi khi diJa tren cd sd sil thong nhat ve
nhijtng Idi fch trutdc mat khong cd ban. Dau tranh giai cap
va lien minh giai ca'p luon gan bo hiJu cd v6i nhau. Do la
hai mat cua mot qua trinh de tao nen sdc manh nham
gianh thang Idi trong cugc da'u tranh giai ca'p.
* Vai tro cua dau tranh giai cap trong siJ phat trien
cua xa hoi cd giai cSip
Trong xa hoi c6 giai ca'p, dau tranh giai cSfp la dgng Iilc
trxic tiep, quan trong cua lich sd. C. Mac va Ph. Angghen
luon nha'n manh vai tro cua da'u tranh giai ca'p, dac biet la
cugc da'u tranh giai ca'p giiSa giai ca'p tu san va giai ca'p v6
san. Hai ong khang dinh: "Trong g^n 40 nam chung ta
dua len hang dû cugc da'u tranh giai ca'p, coi do la dgng
liJc tnlc tia'p cua lich s^t, va dac bi$t la cugc da'u tranh giai
ca'p gifia giai ca'p tit san va giai ca'p v6 san v6i ti'nh each la
don bay manh me cua cugc each mang xa hgi ngay nay"'.
Sit phat trien cua xa hgi la ke't qua cua sii tac dgng
bi§n chiing gifia Ific litdng san xua't va quan he san xua't.
Khi Ific Ifiqng san xua't c6 sfi phat tria'n ca ve tfnh cha't va
trinh do, mau thuln vdi quan he san xua't da 16i thdi, lac
hau, doi hoi phai pha bo quan hS san xu^t cu. Trong xa
hgi CO giai ca'p, mau thuin nay dfidc bieu hi$n ve mat xa
hgi thanh mau thuln gifia cac giai cl'p cd ban c6 Idi fch
doi lap nhau trong mot phfidng thfic san xua't. Quan he
san xua't 16i thdi khi trd thfinh xieng xfch troi buoc sfi
1. C. Mac va Ph. Angghen; Todn t$p, Sdd, t.34, tr.564.
346
phat trien cua liic lUdng san xuat khong til dong mlTt di,
no dildc cac giai cap thong tri, phan dong ra sdc bao v§
bang bao lilc, blng kien true thildng ting chmh tri, bang
phap luat va tu tildng, v.v.. Trong cac giai c&'p bi boc lot,
bi thong tri tat yeu c6 mot giai cSip dai bieu cho lilc lildng
san xuat phat trien. Ldi fch can ban cua ho doi hoi phai
xoa bo quan he san xuat cu, xay dilng quan he san xuS!t
mdi,"tao dia ban phat trien" cho lilc lildng san xu^'t. Dau
tranh giai cap dat tdi dinh cao thildng din d§'n each
mang xa hoi. Thong qua each mang xa hoi ma quan he
san xua't cu diidc xoa bo, quan he san xult mdi phh hdp
v6i trinh do phat trien cua lilc lildng san xult dildc xac
lap. Khi cd sd kinh te m6i da hinh thanh, phat trien thi
kien true thildng ting mdi s6m hay muon cung ra ddi,
phat trien theo, xa hoi thilc hien bildc chuyin tcf hinh
thai kinh te - xa hoi thap len hinh thai kinh t§ - xa hli
cao hdn, tien bo hdn.
1 ^
Vai tro la dong Iiic cua diu tranh giai dp con dildc the
hien trong nhiing thdi ky tien hoa xa hoi. Ngay trong
pham vi v|n dong cua mot hinh thai kinh tl - xa h6i, dlu
tranh giai dp thildng xuyen tac dong thiic dly sil phat
trien moi mat cua ddi song xa hoi. Thilc tiln cho thiy, sil
phat trien cua kinh te, chmh tri, van h6a va ngay ca til
tildng, ly luan cua xa hoi, v.v. deu la san phim it hoac
nhilu mang dlii In cua cuoc dau tranh giai dp. Diu
tranh giai dp khong nhiing cai tao xa hoi, xoa bo cac lilc
lildng xa hoi phan dong, ma con cai tao ban than cac giai
dp each mang. Thong qua thilc tiln dIu tranh giai dp.
347
giai c§!p each m^g c6 sil triiSng thanh ve moi mat, phai
til nang minh len dap dng diidc yeu cau cua lich set.
D&'u tranh giai cap la dong lilc phat trien cua xa hoi c6
giai c&'p. Song vai tro la dong Idc cua cac cuoc dau tranh
giai cap trong lich set khong giohg nhau. Vai tro cua dau
tranh giai c^'p den mrtc do nao do phu thupc vao quy mo,
tfnh chSTt cua cac nhiem vu kinh te, chinh tri, xa hoi ma
m6i cugc d§!u tranh giai c§p phai giai quyet. Cuoc dau
tranh giai cap cua giai cap v6 san cho'ng giai cap tii san la
cugc da'u tranh giai cap cuoi cung trong lich srf. Do tmh
ch^t, quy mo rgng 16n va triet de cua cac nhiem vu ma no
phai giai quyet, vi v^y dau tranh giai cS'p cua giai cap v6
la "don bay vi dai nhat" trong Lich svt xa hgi c6 giai cap.
Dau tranh giai cap la dong Irtc phat trien cua xa hgi,
nhiing khong phai la dong lilc sau xa va dong lUc duy nha't
ma ia mot dong liic tmXc tiep va quan trong. Vi vay, trong
dau tranh each mang can phai xac dinh hd thong cac dong
lilc cua xa hgi, c6 nghe thuat srt dung nhflng dong liJc do
de gim phong giai c^p va thuc day xa hgi phat trien.
Thnc te lich svt cho thSy, cugc dau tranh cua giai cS^p
no le cho'ng lai giai c&'p chu no da dSn tdi srt sup do cua
che do chiem hiiu no le; cugc dau tranh cua giai cSfp tvf san
lien minh v6i cac giai cap khac da d&n tdi each mang td
san, cham ddt thdi trung c6 keo dai hang nghin nam; cugc
dlTu tranh cua giai c&'p cong nhan lien minh vdi giai c§p
nong dan va cac Idc Iddng tien bg cho'ng lai giai cap td san
la don b^y vl dai cua cugc each mang xa hgi hien dai".
Thanh qua chu yeu ma cugc dau tranh do da dat dddc la
348
sU ra dc5i cua xa hoi cong san chu nghia - xa hoi ti§ii den
xoa bo hoan toan ap biic, hoc lot trong lich sii.
Trong thoi dai ngay nay, nhdng nguyen nhan cua viec
phan chia xa hoi thanh giai cSTp va da'u tranh giai cap vin
con ton tai. Mac du chu nghia xa hoi hien nay tam thdi
lam vao thoai trao, nhUng "cac mau thuSn Idn cua thdi dai
vSn rat gay gSt'"; trong do mau thuin cd ban, c6 tfnh chat
xuyen suot la mau thuSn giQa chu nghia xa hoi va chu
nghia tu ban; mau thu&n giiia giai c&'p v6 san vdi giai clTp
tu san. Vi vay, dau tranh giai cap vSn la quy lu^t tlft yeu
cua thdi dai hien nay. Do sU bien dong het sCtc nhanh
chong va phiic tap cua tinh hinh the gidi n§n cuoc dû
tranh giai cSfp trong thdi dai ngay nay c6 nhiJng dac diSm
mdi so vdi giai doan triidc day.
Cuoc dau tranh cua giai c&'p v6 san tren th§ gidi hien
nay g&n bo chat che vdi cac cuoc d&u tranh vi doc l^p dan
toe, dan chu va tien bo xa hoi; trong do, dau tranh giai cap
cua giai cap v6 san vin la dong lUc trUc ti§'p va quan trong
nhat cua thdi dai hien nay. SU v^n dong tong hdp cua cac
mau thuSn khach quan va cuoc dau tranh cua giai cap v6
san, cung nhan dan lao dong tren toan the gidi se quyet
dinh so' phan cua chu nghia tU ban. M^c du cuoc d&'u
tranh dd diin ra het sijtc gay go, quyet lidt, lau dai, nhilng
cuo'i cung loai ngudi nhat dinh se di den chu nghia xa hoi
va chu nghia cong san.
1. Dang Cong san Viet Nam; Van kien Dang to^ tap, Sdd,
t.65, tr.181.
349
c)Dau tranh giai citp cua giai cap vd sin
* Dau tranh giai c§Lp cua giai cap vd sin khi chiia cd
chinh quyen
DKu tranh giai ca'p trong lich tat yen dSn den cuoc
dau tranh cua giai cap v6 san cho'ng lai giai cap tu san -
cuoc diu tranh giai c^'p cuo'i cung trong lich sd. Cuoc dau
tranh giai ci'p cua giai clTp v6 san chia thanh hai giai doan
cd ban: giai doan trildc khi gianh chfnh quyen va giai doan
sau khi gianh chfnh quy^n. Tong ket thrtc tien cuoc di'u
tranh giai c^'p cua giai c^'p v6 san khi chua gianh dudc
chfnh quyin, C. Mac va Ph. Angghen da khai quat va chi
ra ba hinh thdc da'u tranh cd ban, do la dau tranh kinh te,
d§LU tranh chfnh tri va dSu tranh tu tuSng.
Dill tranh kinh te'la mot trong nhfing hinh thdc cd ban
trong dSfu tranh giai cap cua giai cap v6 san. Dau tranh
kinh te c6 nhiem vu trUdc mat la bao ve nhGng Idi fch hang
ngay cua cong nhan nhu tang lUdng, nit ngan thdi gian lao
dong, cai thien di§u kien song, v.v.. Dau tranh kinh te bao
gom nhi§u hinh thdc da dang va c6 vai tro rat quan trong
nham bao v§ Idi fch kinh te cua giai c&'p v6 san. Neu
khong c6 dSiu tranh kinh t§'thi khong the gianh va bao ve
dUdc nhfing quyen Idi hang ngay cua cong nhan; khong
han che dUdc sU hoc lot cua giai cap tU san va se lam cho
giai cafp v6 san nhanh chong trS thanh dam dong ngheo
nan, kiet qu$. Ngoai ra, dau tranh kinh te con c6 tac dung
tap hdp luc lUdng, giac ngo qudn chung trong cuoc dSiu
tranh giai c§^p noi chung. Tuy nhien, dû tranh kinh te chi
han che chtjt khong th§ x6a bo dUdc sU boc lot cua giai cap
350
tuf san, khong the dat dufdc muc dich cu6l cung la xoa bo
che do til ban chu nghia.
Dau tranh chinh tri la hinh thdc dau tranh cao nh^'t
cua giai cap v6 san. Muc tieu cua dau tranh chinh tri 1^
danh do ach thong tri cua giai cap til san, ph^ dong,
gianh chinh quyen ve tay giai cSfp v6 san. Dau tranh chinh
tri CO nhieu hinh thdc cu the va trinh do khac nhau. ThUc
tiln each mang cho thay, khi chila c6 dieu kien ti§'n l§n
danh do chinh quyen cua giai c&'p til san, giai c&'p v6 san
sii dung nhieu hinh thdc dSu tranh nhil: tham gia nghi
vien til san va dung nghi vien lam phildng tien d§ to cao
chinh sach cua nha nil6c til san; to chdc cac cuoc mittuih,
bieu tinh, bai cong chinh tri, v.v.. Nhiing hinh thrtc difu
tranh nay c6 y nghia het sdc to 16n, nham nSng cao giac
ngo va bao ve Idi ich giai cSi'p, phat trien lilc lildng each
mang, v.v.. Tuy nhien, muon giai quyet dildc mau thukn
cd ban cua xa hoi, theo quy luat chung, giai cap v6 san
phai sii dung bao lilc each mang de dap tan nha nil6c cua
giai cap til san, thiet lap quyen lilc chinh tri cua minh doi
v6i toan bo xa hoi. Tren cd sci do ma to chflc cm tao xa hoi
cu va xay dilng thanh cong xa hoi m6i. Day la hinh thdc
da'u tranh cao nha't, quy§'t dinh nh^t va c6 tinh chat gay
go, quyet liet. De gianh thing Idi trong cuoc dlu tranh,
giai cap v6 san tat ye'u phai to chdc ra chinh dang cua
minh. Dang la doi ti^n phong cua giai cap c6 nhiSm vu d§
ra dilcJng lo'i chien lildc, sach lildc, tl chdc lilc lildng, nam
bat tinh the, thdi cd, xac dinh cac hinh thdc dau tranh phu
hdp de gianh thing Idi.
351
Dau tranb tii tiidng c6 muc dich dap tan he tu titdng
cua giai cSip td san, khac phuc nhflng anh hufdng cua tit
tifdng, tam ly, t&p quan lac h&u trong phong trao each
mang; vu trang cho ho he tut tutdng each mang va khoa hoc
cua giai cap cong nhan, do la chu nghia Mac - Lenin.
NgoM ra, dau tranh tu tudng con nhlim giao due quan
chiing nhan dan lao dong tham nhuan dufdng loi chien
litdc, sach ludc each mang cua dang, bien ditdng loi each
mang cua dang thanh hanh dong each mang. Dau tranh
chong cac trao litu tU tufdng lech lac, hutu khuynh, ta
khuynh trong phong trao each mang, bao ve cua chu nghIa
Mac - Lenin va dutdng 161, chu trUdng, chinh sach cua
dang. Dau tranh tu tudng dUdc diln ra dudi nhieu hinh
thutc da dang, phong phii, ca cong khai, ca hi mat, nhU:
tuyen truyen c6 dong, dau tranh tren linh vUc bao chf, dau
tranh tren llnh vUc van h6a nghe thuat, v.v..
Ba hinh thutc dSiu tranh cd ban cua giai cap v6 san c6
quan he chat che v6i nhau, ho trd 16,n nhau, nhung c6 vai
tro khong ngang bang nhau. Trong thuc te, cac hinh thiic
dau tranh kinh te, dau tranh chmh tri va dau tranh tU
tudng dUdc su dung dan xen nhau. Chung vtfa la tien de,
vvia la cd sd cua nhau, thong nhat v6i nhau, bo trd iSn
nhau va deu d6n tdi muc tieu cao nhat; trong do, dau
tranh chinh tri la hinh thtic da'u tranh cao nhat, c6 y
nghIa quyet dinh den thSng Idi cua giai cap v6 san. NhUng
viec sut dung cac hinh thutc dau tranh nao, ci nhutng giai
doan cu the nao cua cugc dau tranh la do dieu kien lich sut
352
cu the, do tiidng quan lUc lUdng giCla cac giai cSip quy dinh.
Vi vsly, de dam bao cho thSng Idi cuoi cting cua cu6c difu
tranh, giai ca^p v6 san phai xac dinh va svL dung dung cac
hinh thiic dau tranh cho phu hdp v6i m6i giai do^ cu the
cua cuoc each mang.
* Dau tranh giai cap trong thdi ky qua do tvt chu nghia
tn ban len chu nghia xa hoi
Do dac diem kinh te - xa hoi cua thdi Irp" qua do len
chu nghia xa hoi chi phoi ma dau tranh giai dp la t£t yeu.
Sau khi gianh dUdc chmh quyen, muc tieu cudi ciing cua
giai cap v6 san la xay dUng th&nh cong chu nghia xa hoi
vSn chda hoan thanh. Thdi k^ nay, giai cap tu san tuy bi
danh do ve mat chinh quyen, song chiing v&n con lUc
ludng, tiem luc ve kinh te, chinh tri va td tddng. Dddc sd
giiip dd cua chu nghia td ban va cac the Idc thu dich quoc
te, chiing luon tim each chohg pha sd nghidp each mang
cua giai cap v6 san de khoi phuc lai thien dddng da mSft.
Trong thdi ky qua do, cd sd kinh te de nay sinh giai c^p
hoc lot vSn ton tai. N^n san xuSft nhd v^ kinh te nhieu
thanh phan con chda ddng cd sd khach quan d§ tdn tm v^
nay sinh cac giai cap hoc lot. Mat khac, nhiJng td tddng,
tam ly va tap quan cua giai cSip bdc lot, cua xa hoi cu chda
hi quet sach. Nhiing tan dd do khong td dong mi't di,
chiing chi c6 the hi thu tieu thong qua cu6c dtfu tranh giai
c^'p cua giai c^p v6 san.
Cuoc dû tranh giai cSip cua giai c^'p v6 san sau khi
gianh dddc chinh quyen dddc dien ra trong diSu kien radi
353
v6i nhQng thuan Idi rat cd ban, song cung c6 khong it cac
kho khan, thach thijfc dat ra. Trong thcJi ky qua do, cd c3lu
va dia vi cac giai ca'p c6 sil bien doi can ban, tao ra so sanh
lilc Ixidng CO Idi cho giai c^'p v6 san. Giai cap v6 san th dia
vi giai cSip bi thong tri, hi hoc lot, trd thanh giai cap lanh
dao xa hoi; trong tien trinh cua each mang c6 sU phat
tri§n manh me ca ve so'Ihdng va chat lUdng. Giai cap nong
dan dhdc giai phong khoi ach ap bdc, hoc lot, trd thanh Ihc
Ivfdng lao dong cd ban xay dhng xa hoi mdi. Tang 16p tri
thiic m6i diidc hinh thanh va c6 sii phat trien nhanh
chong, ngay cang c6 nhutng dong gop to Idn vao cong cuoc
xay ditog chu nghia xa hoi. Kho'i lien minh cong nhan -
nong dan - tri thdc diJdc cung c6'vCtng chac, tret thanh nen
tang cua che do xa hoi mdi. Cac lilc Ivfdng phan each mang
ngay cang hi thu hep v^ phan hoa, tien t6i hi xoa bo hoan
toan. Ben canh nhdng dieu kien thuan Idi rat cd ban tren,
dû tranh giai cSp cua giai cap v6 san trong thdi ky qua do
con diln ra trong dieu kien c6 khong it cac kho khan. Cac
kho khan noi len trong thdi ky nay la: kinh nghiem quan
ly xa hoi vi moi mat cua giai dip v6 san con nhieu han
ch§', giai clip tn san va cac the liic thu dich bang nhieu am
mnu va thu doan chong pha sil nghiep each mang; cac tan
dn vi tn thdng, tap quan, tam ly cua xa hoi cu va cua giai
cap thong tri, hoc lot con nhieu, v.v.. Vi vay, tinh chU't cua
cuoc dau tranh giai dp trong thdi ky nay la het sutc gay
go, quyet liet vi phdc tap.
Khac vdi cuoc diu tranh giai ci'p triidc khi gianh dhdc
chinh quyen, cuoc di'u tranh giai cap cua giai ci'p v6 san
354
trong thdi ky qua do len chu nghia xa hoi c6 ngi dung
mdi. Muc tieu cua no la xay ddng thanh cong chu nghTa
xa hoi tren tat ca cac linh vdc kinh te, chinh tri, td
tddng, van hoa, v.v.. Ve thdc chat, day la cuoc dau tranh
"ai thhng ai" giuta hai con dudng xa hoi chu nghIa va tvf
ban chu nghia. De thdc hien thing Idi cuoc d&'u tranh do,
giai cap v6 san dong thcJi phai thdc hien hai nhiem vu
chien Iddc la bao ve vQng chic thhnh qua each mang da
gianh dddc va cai tao xa hoi cu, xay dt£ng thanh cong xa
hoi mdi tren tat ca cac linh vdc. Hai nhiem vu nay c6
quan he chat che vdi nhau, lam tien de cho nhau; trong
do, thuc hien nhiem vu thd nhit lî trong yeu va khong
the thieu dUdc, thdc hien thing Idi nhiem vu nay tao ra
dieu kien thuan Idi de thdc hien thing Idi nhiem vu xay
dung thanh cong chu nghia xa hoi. Nhiem vu nay c6 vai
trd dac biet quan trong trong thdi ky dau khi mdi gianh
dUdc chinh quyen, hoac trong tinh huohg dit nddc hi de doa
va CO kha nang xay ra chien tranh. Xay ddng thanh cong
chu nghia xa hoi la nhiem vu cd ban va chu yeii nhit, c6 y
nghia quyet dinh den thing Idi hoan toan cua giai cip v6
san ddi vdi giai cap tu san, bdi vi, theo V.I. Lenin, phan
tich den chng thi nang sui't lao dong la cai quan trong
nhat, can ban nhat cho sii thing Idi cua tr&t td xa hoi
mdi. Mat khac, cd xay ddng thhnh cong chu nghia xa hoi
mdi tao ra stitc manh hidn thdc de bao vd vfing chac
thanh qua cua su nghiep each mang. Day cung la nhiem
vu phdc tap, khd khan va lau dai nhat trong cuoc dau
tranh giai ci^p cua giai ca'p v6 san.
355
Cuoc dau tranh giai cap cua v6 san giai cap diin ra
trong nhiing dieu kien mdi, v6i noi dung m6i, v6i nhQng
binh thUc mdi. Trong cuoc dû tranh nay, giai cap v6 san
phai svt dung tong hdp va ket hop cac hinh thdc da dang,
phong phu, nhu "c6 do mau va khong c6 do mau"; bSng
bao lUc va hoa binh; bang quan sU va kinh te; bang giao
due va hanh chinh, v.v.. Set dung hinh thetc nao do tinh
binh kinb te, chinh tri - xa hoi cua m6i nUdc, mdi giai
doan lich set cu the quy dinh.
Hinh thtic mdi cua da'u tranh giai cd'p con detdc bieu
hidn b viec thUc hien cac nhiem vu cu the cua set nghiep
each m^g. Ve kinh te, do la xay dilng, phat trien nen
kinh t§'thi trudng dinh hudng xa hoi chu nghia. Ve chinh
tri, la xay dUng va phat huy nen dan chu xa hoi chu
nghia, hoan thien he thong chinh tri va nha netdc phap
quyen xa h6i chu nghia. Ve tet tetdng va van hoa, la xac lap
vai tro thong tri cua he tet tetdng chu nghia Mac - Lenin,
xay dilng nen van hoa xa hoi chu nghia. Ben canh do, giai
cSTp v6 san con phai dû tranh l^m that bai cac am metu
"diin bien hoa binh" cua chu nghia de quoc va cac the letc
thu dich; bao v§ vflng chSc he til tetdng v6 san va dd'u
tranh kien quydt v6i cac quan diem tet tetdng sai lam, phan
dong cua giai cd'p tet san va chu nghia cd hoi.
*D&c diem dau tranh giai cap trong thdi ky qua do len
chu nghia xa hoi d ViSt Nam hien nay
Trong thdi ky qua do len chu nghia xa hoi 6 Viet Nam
hidn nay dAu tranh giai c^p la tat yS'u, tinh tSit yd'u cua no
356
do chinh cac dac diem kinh te - xa hoi cua thdi qua do
quy dinh.
Trong thdi ky qua do len chu nghia xa hoi d Viet Nam,
muc tieu cuo'i cung cua cuoc dSTu tranh giai c&'p cua giai
c&'p v6 san la xay dUng thanh cong chu nghia xa hoi chUa
hoan thanh. Qua do len chu nghia xa hoi 6 Vi$t Nam li
qua do gian tiep tCf mot xa hoi thuoc dia, nuta phong ki§'n
vdi trinh do phat trien cua lUc lUdng san xu&'t con th^p,
tien len chu nghia xa hoi bo qua che d6 tif ban chu nghia.
Trong thdi ky nay con cO s6 kinh te de nay sinh giai cSip
hoc lot va mau thuSn giai c&'p vlin ton tai. Vdi d&c di§m
nen kinh te san xuat nho la phd bii'n va ban th&n trong
qua trinh phat trien nen kinh te hang hoa nhilu thanh
phan van dong theo cd che thi trUdng doi hoi tift yeu phai
d&u tranh chohg lai khuynh hddng tU phat di l§n chu
nghia tu ban, giCt viing dinh hildng xa hoi chu nghia tr§n
cac linh vUc phat trien cua d&'t nU6c.
Hien nay, cac the lUc phan dong trong nU6c dang b^ng
nhieu am mUu va thu doan cho'ng pha sU nghi$p each
mang cua dat nu6c. Chung dang ra sdc t&P bdp Idc lUdng,
loi k6o cac phan tvt bat man v6i che do, Idi dimg chiSu bai
dan chu, nhan quyen, dan toe, ton giao... d§ chong pha sil
nghiep each mang. De thuc hien cac mdu do phan dong do,
chiing dang tim mqi each cau ket v6i chu nghia d§' qu6c,
rao riet thUc hien am mUu "diln hien hoa binh" hong xoa
bo vai tro lanh dao cua Dang va che do xa h6i chu nghia d
Viet Nam.
357
Trong thcJi ky qua do len chu nghia xa hoi d Viet Nam
hien nay, nhflng tan dii ve tu tUcing, tam ly va tap quan
lac hau cua giai cap phong kien, tit san, cua chu nghia
thilc dan cu, chu nghia thUc dan mdi, v.v. con ton tai. Mat
khac, con c6 cac tu tuSng, tam ly lac hslu nay sinh chmh
trong dieu kien phat trien kinh te thi trudng, do la nhUng
tieu cue do mat trai cua kinh te thi trUcfng sinh ra. Tat ca
nhOng yeu to'va tan du lac hau do khong tU dong mat di,
ma chi c6 the thong qua cuoc dau tranh giai cap m6i loai
bo dUdc no. Cuoc da'u tranh giai ca'p 6 Viet Nam hien nay
dang diln ra gay go, phdc tap tren tat ca cac linh vUc cua
dcJi song xa hoi.
Cuoc dau tranh giai cap d Viet Nam hien nay dUdc diln
ra trong dieu kien mdi v6i nhUng thuan Idi rat cd ban song
cung CO khong it cac kho khan. Cung v6i nhQng hien doi to
16n ve kinh tl'- xa hoi, cd cû xa hoi - giai cap, dia vi cua
cac giai cap trong xa hoi c6 hien doi can ban, tao ra so sanh
lUc lUdng CO Idi cho sU nghiep each mang. Giai cap cong
nhan Viet Nam trd thanh giai ca'p lanh dao sU nghiep each
mang va c6 sU phat trien manh me ca ve so'lUdng va chSft
lUdng. Khoi lien minh giai cap mdi cong nhan - nong dan -
tri thdc dudi sU lanh dao cua Dang Cong san Viet Nam
dUdc cung CO vUng chac va trd thanh nen tang cua che do xa
hoi mdi. Du boi canh quo'c te hien nay het site phctc tap,
song vai trd lanh dao cua Dang Cong san Viet Nam v&n
dUdc giQ vQng vd tang cUdng. Nha nUdc phap quyen xa hoi
chu nghia Viet Nam tie'p tuc dUdc cung c6, hoan thien va
trd thanh cong cu chinh tri manh me trong cuoc dSfu tranh
358
giai cap cua giai cap v6 san va nh&n dan lao dong. Sil
nghiep doi mdi dat nUdc trong 35 nam qua da dat dUdc
nhutng thanh tUu to 16n, c6 y nghia lich stt, tao ra the va Idc
mdi cho dat niidc tiep tuc phat trien. Nhiing thanh qua cua
sii nghiep each mang va cac tien de kinh te - v&t chtft da
tao dUng dUdc la cd sd de thUc hien thing Idi muc tidu cua
cuoc each mang xa hoi chu nghia. Cuoc each mang khoa hoc
va cong nghe hien dai; xu hudng toan cau hoa; hoi nhip vi
hdp tac quo'c te, khu vUc phat trien dang tao ra cho each
mang Viet Nam ca thdi cd, van hoi va ca cac thach thdc
tren con dUdng phat trien cua minh.
Ben canh nhiJng dieu kien thuin Idi cd ban tren, trong
thdi ky qua do len chu nghia xa hoi, each mang Viet Nam
con gap khong it kho khan. Cac the liic thu dich vin tiep
tuc thUc hien am mdu "diln hien hoa binh", gay bao loan
lit do, scf dung cac chieu bai "dan chu", "nhan quyen
hong lam thay doi che do chinh tri d Viet Nam. Su khung
hoang cua chu nghia xa hoi the gidi va sU dieu chinh de
thich nghi cua chu nghia tU ban hien dai va stI dilu chinh
chien lUdc cua cac nudc Idn da c6 tac dong khong nho den
cuoc da'u tranh giai cap. Vi viy, xay dung thanh c6ng chu
nghia xa hoi d Viet Nam la mot nhiem vu trong dai,
nhUng cung ri't khd khan, phdc tap va liu dai.
Ngi dung cua cuoc dau tranh giai cifp trong thdi
qua do len chu nghia xa hoi d Viet Nam hien nay la thUc
hien thing Idi muc tieu doc lip din toe va chu nghia xa
hoi, xay dUng mot xa hoi din giau, nUdc manh, din chu,
cong bing, van minh. Ve thUc chi't diy la cuoc di'u tranh
359
giiia cac nhan to thiic d^y da't nitdc theo dinh hiidng xa hoi
chu nghia v6i cac nhan to'tac dong nhdm can trd dat niidc
theo muc tieu doc lap dan toe va chu nghia xa hoi.
De thiic hien th^g M muc tieu tren nhan dan Viet Nam
phai thuc hien thSng Idi hai nhiem vu chien lUdc la xay
dilng thanh cong chu nghia xa hoi va bao ve vQng chdc To
quo'c xa hoi chu nghia. Hai nhiem vu chien lUdc tren cua
each mang Viet Nam c6 quan he thong nhSit v6i nhau. Bao
ve vQng chdc To quo'c m6i tao ra dUdc moi trUdng va dieu
kien thuan Idi de xay drtng th^nh cong chu nghia xa hoi.
Mat khac, c6 tao l&p d^y du cd sd kinh te - v&t ch§ft, xay
thanh c6ng chu nghia xa hoi mdi c6 dieu kien de
nang cao siic manh bao ve To quo'c xa hoi chu nghia.
Trong dieu kien hiSn nay, bao ve To quo'c, bao ve che do xa
hoi chu nghia, bao vd chinh quyen nhan dan la nhiem vu
trong ye'u cua sd nghi§p each mang. Phat trie'n kinh te',
tao lap Cd sd vM cha't - ky thuat de xay ddng thanh cong
chu nghia xa hoi la nhiem vu trung tam, xuyen suo't cua
ca thdi ky qua do len chu nghia xa hoi.
Noi dung chu ye'u cua cuoc dau tranh giai cap d
Viet Nam hidn nay la thUc hien thSng Idi sU nghiep cong
nghiep hoa, hien dai hoa theo dinh hudng xa hoi chu
nghia, khac phuc tinh trang nude kem phat triln; thUc
hien cong bang xa hoi, cho'ng ap bdc, ba't cong; da'u tranh
ngan chan va khac phuc nhfing tu tudng va hanh dong
tieu cue, sai trai; da'u tranh lam tha't bai moi am mUu va
hanh dong chong pha cua cac th§'luc thu dich; bao ve doc
lap dan toe, xay dUng thanh cong chu nghia xa hoi.
360
Nhif vay, dau tranh giai cap d Viet Nam hien nay
dang dien ra hSng ngay, hSng gicJ tren ta't ca cac linh vdc
cua ddi song xa hoi, v6i cac noi dung cu the khac nhau,
nham giai quyet nhieu mau thuftn cua qua trinh dong
di len chu nghia xa hoi.
Dau tranh giai cap trong thdi ky qua do len chu nghia
xa hoi d Viet Nam duoc diln ra v6i nhiiu hinh tbHc da
dang, phongphil, doi hoi phai set dimg tdng hdp va kdt hdp
cac hinh thiic, bien phap linh boat; bing hanh chfnh vk
giao due; cai tao va xay dUng; set dung cac kinh te trmig
gian, qua do;... tuy theo hoan canh lich set cu the.
De thuc hien thdng Idi noi dung cua cuoc ddii tranh
giai cap 6 Viet Nam dat ra doi hoi khach quan la phai giai
quyet tot cac phuong hutdng va nhiem vu cu th§ cua sd
nghiep each mang hien nay, nang cao nang Idc va setc
chien ddu cua Dang; day manh toan di§n cong cuoc doi
mdi va set nghiep cong nghiep hoa, hien dai hoa d&t nddc;
phat trien van hoa, thdc hien tien bo va c6ng b&ng xa hoi;
tang cetdng quo'c phong vk an ninh, md rong quan he d6i
ngoai; chu dong va tich cetc hoi nhap qudc te; gifl vflng on
dinh chmh tri - xa hoi dat nefdc.
Nhet vay, cuoc dau tranh giai cap trong thcti ky qua do
len chu nghia xa hoi d Viet Nam diln ra trong dilu kiln
mdi, CO noi dung va hinh thdc mdi v6i tinh chl't phetc tap,
kho khan va lau dai. Doi vdi doi ngu can bo va nhan dan,
cdn thau triet sau sac quan dilm cua Dang C6ng san Viet
Nam ve dau tranh giai cap va dau tranh dan toe hien nay;
nhln thetc ro dac diem dau tranh giai dp d Viet Nam va
361
cac am milu chong pha cua ke thu. Trong tinh hinh mdi,
cdn giao due nang cao l$.p triJcIng giai cap va tinh th^n
canh giao each mang oho doi ngu can bo va nhan dan.
2. Dan toe
a) Cac hinh thvtc cgng dong ngttdi tritdc khi hinh

thanh dan too
Con ngddi mang ban cbat xa boi nen ton tai va pbat
trien trong nbiJng binb tbdc cong dong ngutdi nba't dinb.
Hinh thdc cong dong ngiidi la cacb tbdc to cbdc xa boi cua
con ngUdi trong nbfing tbdi ky licb sft xa boi kbac nbau.
Licb set pbat trien cua xa b6i lorn ngitdi cbo den nay la licb
srf pbat trien cua cac binb tbdc cong dong ngitdi tii tbap
den cao: tbi toe, bo lac, bo toe va dan toe. Trong cac binb
tbdc do, dan tpc la binb tbdc cong dong ngxidi cao nbat, va
pbo bien nbat cua xa boi loai ngiidi bien nay.
* Thi tgc
Ngay tijf kbi mdi tboat kboi gidi dong vat, con ngvfdi da
song tbanb t&p doan, do la nbiJng ''bay ngUdi nguyen tbuy".
Kbi tign den mdt trinb do cao bdn, nbfing "bay ngUdi" do
pbat trien tbanb tbi toe. Pb. Anggben cbi r5: "tbi toe (trong
cbtaig miJc nbdng tai lieu bien c6 cbo pbep cbiing ta pban
doan)la mot tbiet cbe'cbvmg cbo tat ca cac dan da man,cbo
tgn den kbi bo biidc vô tbdi dai van minb, va tbam cbi con
sau bdn ni5a"\ Tbi toe vUa la tbiet cbe xa boi dû tien, viia
la binb tbrtc cong dong ngiidi sdm nh.Kt cua loai ngifdi.
362
Thi toe CO nhutng d&c diem cd ban: Cac thînh vien
trong thi toe deu tien hanh lao dong chung, vai tro cua cac
thanh vien phu thuoc vao vi tri cua ho trong nen san xu^'t
nguyen thiiy. Cac thanh vien cua thi toe c6 chng m6t to
tien va noi chung mot thijt tieng; c6 nhiing thoi quen v^ tin
ngUOng chung; c6 mot so' yeu to' chung cua n^n van hoa
nguyen thuy. M6i thi toe c6 mot ten goi ri§ng. Yi to chtic
xa hoi, thi tgc bau ra tu tritdng, toe trif^ng, lanh tu quan
sii de dieu hanh cong viec chung cua thi toe. Quyen liic
cua tu trudng, toe trudng, lanh tu quan sil dOOc thdc hien
dua tren cO sd cua uy tin, dao dtic ca nhan cua ho. T£i
trUdng, toe trUdng, lanh tu quan sU hi do cac thanh vien
cua thi toe bdu ra va ho c6 the hi bai mi§n neu khong thUc
hien diiOc vai tro cua minh. Moi thanh vien trong thi t6c
deu binh dang ve quyen loi va nghia vu.
* Bg lac
Bo lac la cong dong bao gom nhiing thi toe c6 quan he
cung huyet tho'ng hoac cac thi toe c6 quan h§ h6n nhan
lien ket v6i nhau. Bo lac la hinh thdc cong dong ngodi
phat trien tii thi toe va do sU lien ket cua nhieu thi toe c6
cung huyet tho'ng tao thanh. Ph. Angghen vilt: "mot thi
toe da dUOc coi la mot dOn vi cO sd cua xa hoi, thi toan bo
che do thi toe, bô tgc va bg lac deu phat trien td dOn vi a'y
vdi mot SU ta't yeu hllu nhu khong the ngSn can ndi - bdi vi
do la dieu hoan toan tu nhien"^
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.21, tr.146-147.
363
B6 lac CO nhflng dac diem cd ban sau: Cd sd kinh te'
cua bo lac la che do cong hdu ve dSft dai va cong cu san
xuat. Cac thanh vien trong bo lac deu tien hanh lao dong
chung, quan he giGa cac thanh vien trong linh vGc san
xu§ft vat chat la binh dGng. Cung nhvT thi toe, m6i bo lac c6
ten goi rieng; cac thanh vien noi chung mot thd tieng; c6
nhQng t^p quan va tin ngudng chung. Song lanh tho cua
bo lac CO set on dinh hdn so v6i thi toe. Ve to chGc xa hoi,
detng dû bo lac la mot hoi dong gom nhutng tu tritdng cua
cac thi toe tham gia bo lac va c6 mot vi thu linh to'i cao.
Moi v^n de quan trong trong bo lac deu diidc ban bac va
thong qua trong hoi dong nay. Trong qua trinh phat trien,
mot bo lac c6 the ditdc tach ra thanh cac bo lac khac nhau,
hoac la c6 sG hdp nh&'t giGa nhieu bo lac thanh hen minh
cac bo lac.
*Bg toe
Bo toe la hinh thGc cong dong ngGdi hinh thanh khi xa
hoi CO sG phan chia thGnh giai cap. Cac bo toe dGdc hinh
thanh tG sG hen ket cua nhilu bo lac song tren mot lanh
tho nhat dinh. Neu nhG thi toe va bo lac chi bao gom hau
h§'t nhGng ngGdi c6 cung huy§'t thong tM bo toe la sG lien
ket cua nhiiu bo lac khong cung huyet thohg. Ph. Angghen
chi ro: Do viec mua ban ruong da't, do sG phat trien hdn
nGa cua phan cong lao dong giGa nong nghiep va thu cong
nghiep, giGa thGdng nghiep va hang hai, va nhGng thanh
vien cua cac thi tgc, bao toe va bo lac chang bao lau da phai
song iGn Ion vdi nhau; va lanh tho cua bao toe va bo lac
364
da phai thu nhan nhOng ngtfdi tuy cung la dong bao, nhifng
lai khong thuoc cac tap doan ay, tdc la nhdng ngUdi la xet
ve ndi cf'\
Bo toe hinh thanh cung v6i che dp chid'm hdu no 1§;
trong nhutng xa hoi bo qua che dp chiem hQu no le thi bp
t6c hinh thanh cung v6i che dp phong kien. Sd hinh
thanh va phat trien cua bp tpc phdc tap hOn thi t6c
bp lac. d nhdng nxfdc khac nhau, nhQng thdi dai khac
nhau, bp tpc c6 nhdng net dSc thu rieng. La mot hinh
thiJc cpng dong ngiidi trong lich sri, bp tpc c6 nhflng dSc
trUng chu yeu sau: M6i bp tpc c6 ten gpi rieng; c6 lanh
thd rieng, mang tinh on dinh; c6 mot ngon ngQ th6ng
nhat. NhUng vi mo'i lien he cpng dong chda phat tri§n
nen tidng noi chung do con chUa thUc sd vQng chSc. Ben
canh tieng noi chung, thd ngQ cua cac bp lac vin ddpc sd
a' .^
dung rpng rai. Trong bp tpc da xudt hien nhflng yeu to

chung ve tam ly, van hoa. Ve td chdc xa hpi, viec didu
hanh cong viec xa hpi thupc ve nha nd6c. Nha nd6c la
cong cu do giai c&'p thong tri td chdc ra va phuc vu Idi
fch cho giai cd'p do.
V6i sd ra ddi cua bp tpc, Idn dau tien trong lich sd
nhan loai c6 mot hinh thdc cpng dong ngdcfi dddc hinh
thanh khong theo huydt thong ma dda trSn nhflng moi
lien he ve kinh te, lanh thd va vfln hoa, m^c du nhflng moi
o
lien he do con chda thdc sd phat trien.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t&p, Sdd,t.21, tr.l66.
365
b)Dan toe - hinh thvCc cong dong ngudi pho bie'n Men nay
* Khai niem dan toe
Dan toe la hinh thiic cong dong ngitcli phat trien cao
nhat tti triJde den nay. Khai niem dan toe duoc sd dung
theo hai nghia: Theo nghia rong (nation) dung de chi qude
gia - cac quoc gia, dan t6c tren the gi6i (nhot Viet Nam,
Campuchia, Anh, Phap...). Theo nghia hep (ethnie, ethnic
group) dung de chi eong dong toe ngiidi - cac dan toe da so'
va thilu so trong mot quo'c gia (dan toe Kinh, Tay, Nung,
Mong, Van Kieu, Ede, Khmer...), trong do, cong dong toe
ngiidi la yeu to'cSTu thanh quo'c gia, dan toe.
Mac du C. Mac, Ph. Angghen va V.I. Lenin chiia difa
ra mot dinh nghia hoan chinh ve dan toe, nhung da neu
ra nhfing dac trilng cd ban cua dan toe, phan tich mot
each khoa hoc quy lu&t hinh thanh, phat trien cua dan
toe va chi ro lap triidng cua giai cap v6 san doi vdi van de
dan toe. Trong Tuyen ngon eua Dang Cong san, C. Mac
va Ph. Angghen cho r^ng, giai cap tvf san da ngay cang
x6a bo tinh trang phan tan ve tii lieu san xuat, tai san,
dan cii va da tao nen nhdng "dan toe thong nhat, c6 mot
chinh phu thdhg nhat, mot luat phap thong nhat, mot Idi
ich dan toe thd'ng nhat mang tinh giai cap va mot hang
rao thue quan thdhg nhai^'^. J. Stalin da c6 nhQng dong
gop quan trong trong viec phat trien ly lu^n ve van de
dan toe: Dan toe la mot khoi cong dong ngiidi on dinh
366
dUdc thanh lap trong lich sik, diia tren cd s5 cong dong ve
tieng noi, lanh tho, sinh hoat kinh te va tam ly, bilu hien
trong cong dong van h6a"\ Nhd vay, c6 thi thîy ring,
cac nha kinh dien noi ve dan toe v6i nghia la quoc gia,
dan toe va nhan manh nhCtng yeu to' thong nh&'t, on dinh
trong cac cong dong dan toe.
Tij( quan diem cua cac nha kinh dien, c6 th§ khai quat:
Dan tgc la mot cong dong ngiidi on dinh, duWc hinh thanh
trong lich svl tren ca sd mot lanh tho, mot ngon ngQ, mot
nen kinh te'thong nhat, mot nen van hoa va tam If, tinh
each ben vdng, vdi mot nha niXdc va phapluit thongnhi't.
* Dac trang cua dan tgc
- Dan tgc la mot cong dong ngiidi on dinh tren mot
lanh tho thong nhat.
Dan toe la hinh thdc cong dong ngiidi phat trien cao
nha't cho den nay sau bg tgc va diidc hinh thanh on dinh.
Lanh tho la dia ban sinh ton va phat trien cua dan t6c, ndi
ma cac cong dong ngiidi diidc hinh thanh mot each on dinh
trong lich sii. Moi dan tgc c6 mot lanh tho rieng thong nhit,
khong hi chia cit do dutdc hinh thanh lau dsn v^ trai qua
nhieu thcf thach trong lich srt. Dong thdi tinh thdng nhit
cua lanh tho con diidc cung c6' bing sii thong nhit cua
cac yeu to' kinh te, chinh tri khac. Lanh tho thu6c chu
quyen cua mdi quo'c gia, dan tgc va dudc xac dinh bang bi§n
gidi quo'c gia. Khong c6 lanh tho thi khong c6 khai niem
To quo'c, quo'c gia. Ne'u nhu trong bg tdc, lanh tho con hi
1. J. Stalin: Toan t$p, Nxb. Su that, Ha Noi, 1976, t.2, tr.357.
367
chia cAt bdi cac lanh chua,... thi lanh tho cua dan toe khong
con set chia cat a'y va on dinh hdn nhieu. Cong dong lanh
tho la dac tnftig quan trong khong the thieu cua dan toe.
M6i quoc gia, dan toe deu c6 mot lanh tho xac dinh va vung
lanh tho nky dUdc xem la manh dat thieng lieng ma cac
thanh vien cua dan toe phai c6 trach nhiem va nghia vu
bao ve. Hidn nay,lanh tho cua mot dan tgc dUdc hieu khong
phai chi la dat hin ma con bao ham ca vung bien, vung
trcJi, hai dao va th4m luc dia..., dUdc the che hoa bang luat
phap quoc gia va quoc td' Chu quyen lanh tho quoc gia bao
gid cung la va'n de thieng h§ng cua m6i dan toe.
- Dan tgc la mot cgng dong thong nhat ve ngon ngd.
Ngon ngQ la dac trUng cd ban cua dan toe. Ngon ngfi
vu(a la cong cu giao tiep ket noi cac thanh vien trong cong
dong dan toe, viifa la m6t phudng tien giao lUu van hoa
giQa cac toe ngudi. M6i thanh vien cua mot dan toe c6 the
dung nhi€u ngon ngu! de giao tiep. Moi cong dong toe
ngudi c6 the c6 ngon ngQ rieng. Song, d m6i quoc gia, dan
toe deu CO mot ngon ngU thong nhat de sdt dung chung cho
tat ca cac cong dong toe ngudi trong quoc gia, dan toe do.
Tmh thong nh^t trong ngon ng^Q cua dan toe the hien d sU
thong nha't ve ca'u true ngQ phap va kho ttf vUng cd ban.
Ngon ngfi dan toe la mot ngon ngfi da phat trien. Thong
nha't ve ngon ngfi la mot trong nhfing dac tritng chu yeu
cua dan tgc. Ngay nay, khi giao luu, hgi nhap quoc te dUdc
md rgng, ngon ngfi cua m6t quoc gia c6 the dUdc nhieu
nfidc sU dung nhung ngon ngfi do vSn dUdc xac dinh (tieng
me de)la ngon ngfi chfnh cua dan toe da san sinh ra no.
368
- Dan toe la mot cgng dong thong nhStt ve kinh te.
Khoa hoc da chdng minh rSng, tij£ cong dong thi toe
phat trien len cac hinh thdc bo lac va bo toe, yeu to lien
ket giCta cac thanh vien cua cong dong tren cd s6 huyet
thong d^n dan hi suy giam, vai tro cua nhan to kinh te
ngay cang ditoc tang cudng. V6i dan toe, vai tro cua nhan
to' kinh te ditdc bleu hien ra th&t sd manh me. Kinh te
chinh la mot phddng thiic sinh song cua dan cd gin cac
toe ngddi thanh cong dong dan toe. Tuy nhien, khi dan toe,
quo'c gia hinh thanh thi kinh te dddc hieu la m6t n^n kinh
te thong nhat cua mot quo'c gia c6 tinh doc l&p, td chu.
Ph. Angghen da chdng minh r^ng, tac nhan cd ban
din tdi viec chuyen td hinh thdc cong dong trddc dan toe
sang dan toe la tac nhan kinh te. Nhdng moi lien he kinh
te thddng xuyen va manh me, dac biet la moi lien he thi
trddng da lam tang tinh thong nhat, on dinh, ben viing
cua cong dong ngddi dong dao song tren mot lanh tho
rong Idn. Dan toe c6 tinh dien hinh la dan toe td san, dan
toe nay bao gom cac giai cap, tang 16p xa hoi khac nhau.
Cac giai cap va tang Idp xa hoi nay c6 quan he kinh te
chat che trong mot he thong kinh te thong nhit hinh
thanh tren dia ban dan toe, do la he thong kinh te td ban
chu nghia.
Trong the gidi hien dai, c6 sd hoi nhip kinh t§' quo'c t§'
sau rong, nhdng moi quo'c gia, dan toe vin c6 mot nen
kinh te doc Ihp, khong phu thuoc va Id thu6c vao quo'c gia
khac. Va^n de chu quyen kinh ti' qudc gia la vi'n cac
nddc deu quan tarn hien nay.
369
- Dan tdc la mot cgng dong ben vQng ve van hoa, tarn
ly va tinh each.
Van hoa la yeu to' dac biet quan trong cua sii lien ket
cong dong, dofOc coi la 'Tdo gen", la "can cd6c" cua m6i cong
dong dan tgc. Van hoa dan toe mang nhieu sdc thai cua
cac cong dong tgc ngUcJi, sdc tgc, cac dia phUOng,... nhUng
vtn la nen van hoa tho'ng nhat c6 nhuEng dac trUng chung
va on dinh. Tinh tho'ng nhat trong da dang la dac trUng
cua van hoa dan tgc. M6i dan tgc c6 mot nen van hoa dgc
dao cua minh, tao nen ban sac van hoa cua dan tgc. Ben
canh nhflng yeu to' van hoa khac nhau cua m6i giai cap,
moi tang Idp xa hgi trong cgng dong dan tgc, v.v. thi cac
thanh viSn cua cgng dong dû tham gia sinh boat van hoa
chung cua dan tgc. Dac trUng vdn hoa cua dan tgc the
hien 0 phong tuc, tap quan, tin nguQng va cac sinh boat
van hoa khac cua cac thanh vien trong cgng dong dan tgc
ay. Do CO qua trinh hinh thknh va phat triln lau dai, nen
van hoa dan tgc khong dl hi dong hoa.
Xa hgi ckng phat trien, giao lUu van hoa cang manh
va nhu cfiu van hoa cang cao thi cang c6 sU hoa dong ve
van hoa, nhUng h£u bet cac dan tgc vin gid dUdc sac thai
van hoa rieng cua minh. Hdn niia, van hoa con la nen tang
tinh than, la dong luc cua sU phat trien, la mot cong cu
bao ve dgc lap va chu quyen cua moi quo'c gia. Lich set cac
cugc dau tranh bao ve nen dgc lap dan tgc luon gan lien
vdi cugc dau tranh gid gin ban sac van hoa, cho'ng lai nguy
cd hi dong hoa ve van hoa. Trong boi canh hgi nh&p quo'c
te hien nay, cac quoc gia, dan tgc hien dai deu y thdc
370
dvfdc rSng, muoh bao ve va phat trien van h6a dan toe thi
phai hoi nhap nhufng khong difdc "hoa tan".
M6i dan tgc con c6 tarn ly, tinh each rieng va dUdc bleu
hien thong qua sinh hoat vat chi't va tinh th^ cua dan
toe ay, dac biet qua eac phong tuc, tlip quan, tin nghdng,
ddi song van hoa. Day la mot dSc trUng quan trong cua
m6i dan too. Yeu to' nay dUde tao nen bdi nhOng n6t dSc
thu cua mot cong dong; la sU hoi tu cua gin nhu tit ca cac
yeu to'sinh hoc va xa hoi cua cac toe ngiJcJi; trS thinh tam
thdc cua mdi ngudi trong cong dong dan toe den mfie eho
du phai rdi xa lanh tho eua dan toe de song trong m6t eong
dong hoan toan khae nhUng dSe trilng van hoa, tinh each
vin dUde lUu gi\][ lau dai.
- Dan tgc la mot cong dong ngiidi c6 mot nba niidc va
phap luat thong nhat.
Day la mot dac trilng cua dan toe - quoe gia de phan
biet vdi dan toe theo nghia la cac dan toe - tic ngildi(da s6'
hay thieu so). Chinh C. Mac vl Ph. Angghen ngay ttf thdi
k^ dau da chii y den ye'u to' nay va phan tieh trong tac
pham Tuyen ngon cua Dang Cong san. Til dong lile phat
trien kinh te, v6i vai tro tich cilc cua giai cap til san trong
thdi ky chu nghia tU ban hinh thanh, cac quoc gia, dan toe
da hinh thanh d hau he't chau Au. Do yeu elu eua thi
trildng va lilu thong hang hoa phat trien, giai elp til san
da xoa bo sil phan tan, sU "eat ed" vl kinh te va ehinh tri,
hinh thanh nhdng quan he "lien minh" vl Idi leh, kit qua
la hinh thanh "mot chinh phu thong nha't","mot lult phap
thong nhat","mot thue quan thong nhit"... Do vay, nha nildc
371
va phap lu&t thong nhSi't la mot dac trdng cua dan toe va
ngay nay day cung la mot quan niem pho bien tren the gidi.
Dan toe - quo'c gia - nha nndc la thong nhat khong the tach
rdi. Dmi toe nao cung c6 mot nha nddc nhat dinh va nha
nUdc nao cung cua mot dan toe nh§Lt dinh.
NhQng dac trUng cua dan tpc da cho thay, dan toe hoan
toan khac v6i cac hinh thdc cong dong ngUdi da hinh thanh
tcf trvfdc khi xa hoi c6 giai c^p nhu thi toe, bo lac. Dong thcJi,
ddn toe cung khac v6i bo toe, mot hinh thtic cong dong kha
pho bien d phddng Tay trUdc khi dan toe hinh thanh. Dan
toe CO the tti mot bo toe phat trien len va cung c6 the do
nhieu b6 toe hdp lai. Tuy nhien, cac mo'i lien he giCta cac
thanh vien trong bo toe con long leo, yeu 6t, con cac mdi lien
he trong cong dong dan tpc on dinh va ben vQng hdn. Tinh
cong dong ben vQng nay tao nen sdc manh cua moi dan tpc
va dam bao cho mot dan tpc c6 the ton tai, phat trien trong
nhijtng dieu kidn lich su khac nhau, ke ca trong dieu kien c6
giac ngoai xam hoac c6 sU giao luu quoc te md rpng. Tong
hoa cac dSc trUng cd ban ve lanh tho, ngon ngQ, kinh te,
vdn hoa, tam ly, tmh each, nha nu6c va phap luat thong
nhat lam cho cong dong dan tpc la hinh thdc phat trien
nha't va ben viing hdn ba't cd hinh thdc cong dong nao trong
lich sd. Trong tUdng lai, dan tpc se ton tai lau dai, ke ca sau
khi cac giai cap khong con trong lich sd.
* Qua trinh hinh thanh cac dan tgc d chau Au va dac
thu sji hinh thanh dan tgc d chau A
Theo quan diem cua chu nghia Mac - Lenin, dan tpc la
hinh thdc cong dong ngudi gdn liln v6i xa hoi c6 giai cap.
372
CO nha niidc va cac the che chinh tri. Lich set cho thay, dan
toe CO the dUdc hinh thanh tef mot bo toe phat trien ISn,
song da so'triidng hdp dUdc hinh thanh tren cd s6 nhieu bo
toe va toe ngUdi hdp nhat lai.
C. Mae va Ph. Angghen ehi ro, d ehau Au dan t6e
hinh thanh theo hai phetdng thete ehu yen gin lien v6i sil
hinh thanh va phat trien eua ehu nghia tvt ban. PhUdng
thefe thvt nhat, dan toe hinh thanh ti5f nhieu bo toe khae
nhau trong mot quoc gia. Qua trinh hinh thanh dan toe d
day vufa la mot qua trinh thong nh&'t lanh tho, thong
nhat thi trUdng; dong thdi, eung la mot qua trinh dong
hoa eae bo toe khae nhau thanh mot dan toe duy nh&'t,
mot quo'c gia, dan toe doe Iftp, nhu d eae nitde Dfle, Italia,
Phap, V.V.. PhUdng thete thet hai, do dieu ki§n ehe do • Jt
phong kien chua hi thu tieu, ehu nghia tU ban phat trien
eon yeu, dan toe dUde hinh thanh tef mot bo toe. 6 day
khong CO qua trinh dong hoa eae bo toe ml chi c6 qua
trinh thong nhat eae lanh thd phong kidn thanh lip mot
quo'e gia gom nhieu dan toe, trong do m6i dan toe hinh
thanh tef mot bo toe rieng, nhU trUdng hdp d cae niide
Nga, Ao, Hunggari, v.v..
Qua trinh hinh thanh, phat trien din toe diln ra hit
siie lau dai, da dang va phrte tap.6 cae nUde ehau Au, sU
hinh thanh va phat trien eua dan toe trai qua cae thdi k^
ehfnh: gin lien v6i euoe each mang tU san do giai cl'p tU
san lanh dao; gan lien v6i phong trao dl'u tranh ehdng ehu
nghia de quoc giai phong dan toe; vl thdi ky cac dan t6c
xa hoi chu nghia ra ddi. Su hinh thanh cac din toe trong
373
lich tren the gi6i con tuy dieu kien va hoan canh lich
sot cu thi cua m6i quo'c gia, khu vile. Sii hinh thanh cac
quoc gia, dan toe b phufdng Dong c6 tmh dac thu rieng.
ThUe tiln lich sfi cho thay, 6 Trung Quo'c, An Do, Viet
Nam... dan tgc difdc hinh thanh r§'t s6m, khong gan vdi sU
ra ddi cua chu nghia tU ban.
Tfnh dac thu cua siJ hinh thanh dan tgc Viet Nam.
Dan tfic Viet Nam dUdc hinh thanh r&'t s6m trong lich
sot gin lien v6i nhu cdu dhng nUdc va gid nude, vdi qua
trinh dau tranh cho'ng ngoai xam va cai tao thien nhien,
bao ve nen van hoa dan toe, dieu nay tao nen net doc dao
trong sU c6' ket cua cong dong dan toe. Lich sd da chdng
minh rang, tit hang nghin nam trudc tren lanh tho Viet
Nam da co mot cgng dong mang day du cac dac trifng cua
mot dan tgc. Dan tgc Viet Nam da c6 mot ngon ngQ, mot
lanh tho, mot nen kinh te thong nh^'t; mot nha nu6c, ludt
phap va mot nen van hoa thong nha't. Khoa hgc lich svL da
khang dinh, qua trinh hinh thanh dan tgc Viet Nam dUdc
bat ddu tU khi nUdc Dai Vidt gianh dUdc dgc lap (each day
tren 1.000 nam)cho den thdi Ly - Trdn.
3. Moi quan hd giai cap - dan toe - nhan loai

• •
a) Quan he giai cap - dan tgc

Dan tgc va giai cap la nhiing pham tru chi cac quan h§
xa hgi khac nhau, c6 vai tro lich sot khac nhau do'i vdi sU
phat trien cua xa hgi. Trong lich sijt nhan loai, giai cS^p c6
triidc dan tgc hang nghin nam. Khi giai cap mat di, dan
tgc v&n con ton tai lau dai. Trong mot dan tgc c6 nhieu
374
giai cap va ngutdc lai mot giai cSip c6 the ton tm trong
nhieu dan toe.
* Giai cap quyet dinh dan toe
Sii phat trien cua phudng thdc san xu§ft xa hoi la
nguyen nhan xet den cung quyet dinh sil hinh thaoh, phat
trien cua cac hinh thdc cong dong ngUcli trong lich sil.
Phifdng thdc san xuat tii ban chu nghia la dong ItJc manh
me nhat cua qua trinh thay the hinh thdc cong dong ho
t6c bang hinh thiic cong dong dan toe. Trong qua trinh do,
giai cap tur san dong vai tro chinh trong viec thiic day sil
hinh thanh dan toe tu san.
Quan he giai cap quyet dinh khuynh hiidng phat tnen
va tmh chat cua dan tqc. Trong mot thdi dm lich sil, mSi
dan toe deu do mot giai cap dai dien. Giai ca'p do quy dinh
tinh cha't dan toe. Giai cap thong tri trong xa hoi cung la
giai cap thong tri do'i v6i dan tpc. Nhflng giai ca'p dang ISn
trong lich set, dai bieu cho sil phat trien cua lilc Iddng san
xu^t va xa hoi cung la giai c&'p dai bieu cho Idi ich chan
chinh cua dan tgc. Giai cap do c6 kha n&ng nam ngon cd
dan tgc de tap hdp dong dao cac giai cap, cac t^ng Idp khac
nhau trong dan tgc da'u tranh chohg giai c&'p thong tri
phan dong, hoac chohg ach ap bdc cua cac ddn t6c khac.
Khi giai cap thong tri da trd thanh 16i thdi, phan dong,
Igi ich giai cap cua no mau thulin gay gat vdi 1^ ich dan
tgc, chung san sang th bo Idi ich dan t6c dd bao v$ Idi ich
giai cap. Liic ay, giai ca'p tho'ng tri hoc 16t trd thanh lilc
lildng kim ham sil phat trien cua xa h6i vd cua dan tgc.
YSu cau tat yeu phai lam each mang xa h6i lat do giai cap
375
thong tri, phan dong de giai phong giai cap va giai phong
dan toe.
Thue tiln lich set da chiing minh, d cac niidc chau Au
tiX the ky XV, XVI giai cap th san la Ihc Ihdng dai dien cho
phildng thdc san xuat mdi (phvfdng thiic san xuat tcf ban
chu nghia), la giai cap tien bp va each mang. Ldi ich cua
giai cap tif san liic do phu hdp v6i ldi fch cua cac giai c&'p
CO ldi fch gan lien v6i viec thu tieu che do phong kien. Giai
cap tu san trd thanh giai cap lanh dao phong trao each
mang tu san, thu tieu che do phong kien va dtfa tdi siJ
hinh thanh cac qudc gia, dan toe tii san. Khi giai cap th
san trd thanh Ihc Ivfdng thong tri xa hoi da duy tri quan he
ap bdc dan toe va trd nen doi lap vdi ldi fch dan toe. De
tiep tuc tim kiem ldi nhuan, giai cap tu san da tien hanh
xam Ivfdc cac dan tpc khac. Chu nghia til ban da tao ra
nhiing mau thuSn va b^t binh dang dan tpc sau sSc; dong
thdi, la cpi ngudn chu yeu cua ap bdc dan tpc. Ap bdc giai
nguyen nhan can ban cua ap bijtc dan tpc. Vi v&y,
danh do giai cap til san khong nhfing chi vi ldi fch cua giai
cap v6 san va nhan dan lao ddng ma con vi ldi fch cua dan
tpc. Chfnh vi vay, chu nghia Mac khSng dinh, muoh xoa
bd tridt dl ach ap hxtc dan tpc thi phai xoa bd ngudn goc
cua no la che dp ngudi hoc lot ngildi. Chfnh chu nghia til
ban da tao ra tien dd de thilc hien dieu do.
V&n dung sang tao chu nghia Mac - Lenin, Chu tich
Ho Chf Minh da chi ro, trong cac nildc thupc dia va phu
thupc, dan tpc chi c6 the dildc giai phong triet de khi dat
dildi sil lanh dao cua giai cap cong nhan va thilc hien
376
thing Idi cac muc tieu cua cuoc each m^g xa hoi chu
nghla. Va chi khi do van de dan toe, cung vin di giai cip
mdi dddc giai quye't mot each triet de.
* Van de dan tgc c6 anh hifdng quan trgng den de
giai cdp
Chu nghla Mac - Lenin chi ro, dan toe c6 vai tro quan
trong do'i vdi van de giai cip. Sd hinh thanh dan tdc mS
ra nhQng dieu kien thuan Idi cho cuoc diu tranh giai cip.
Sd hinh thanh cac dan toe td san da md ra mot khong
gian rong Idn cho sd phat trien cua giai cip va diu tranh
giai cap. Di kem vdi sd phat trien cua giai cft'p td san Ik
sd Idn manh cua giai cap v6 san. Giai ck'p v6 san da tkn
dung dddc nhdng dieu kien thukn Idi do dan tfic mang lai
de tap hdp Idc Iddng dk'u tranh Ikt do sd thong tri cua
giai cap td san, giai phdng dan toe va giai phong giai ckp.
Chu nghia Mac - Lenin chi ro, trong cuoc dku tranh cua
minh, "Trddc het, giai cap v6 san m6i nddc phai thanh
toan xong giai cap td san nddc minh da"' va "giai cap v6
san mdi nddc trddc het phai gianh Ik'y chinh quyin, phai
td vddn len thanh giai cap dan toe, phai td minh trd
thanh dan toc..."^.
* Dau tranh giai phong dan tgc la dieu ki$n, tien de
cho dau tranh giai phong giai cap.
Thdc tiin lich svt khang dinh, trong dieu kidn chda c6
doc lap dan toe thi giai cap dai biû cho phddng thdc san
xuk't mdi muoh trd thanh "giai ck'p dan toe" phai di dau
1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.4, tr.611,623-624.
377
trong phong trao each mang giai phong dan toe, phai thile
hiin trifde tien nhiem vu khoi phue doe lap dan toe.
Trong thdi dai de quo'e ehu nghia, eae euoe da'u tranh
giai phong dan toe c6 vai tro het sde to Idn do'i v6i s\i
nghi§p each mang eua giai cap v6 san va nhan dan lao
dong. V.I. Lenin diJa ra khû hieu keu goi giai cap v6 san
t^t ea eae ntlde va eae dan toe hi ap bde doan ket lai de
ehohg lai ehu nghIa tu ban. Dong thdi, danh gia dung dSn
vai tro eo y nghIa thdi dai eua each mang giai phong dan
toe, chi ra suf menh lich set eua giai e^'p eong nhan trong
nSm ngon ed dan toe de lanh dao qu^n ehiing lam each
mang. V.I. Lenin ehi r5, nhiem vu eua gpai cap eong nhan
6 eae nude tU ban, d§' quo'e la phai ra stjte ung ho phong
trao each mang giai phong dan toe. Muoh dUa phong trao
each mang ti§n len, giai cap eong nhan moi nUde va ehinh
dang eua no phai tU minh ehetng to la ngUdi dai bieu ehan
ehinh eua dan toe, phai ket hdp ehat ehe Idi ieh giai cap va
Idi ieh dan toe; da'u tranh giai e^'p va da'u tranh dan toe.
Tut nhUng nam 20 eua the ky XX, Chu tieh Ho Chi Minh
da ehi ro mot ehan ly la d eae nUde thuoe dia va phu
thuoc, sU nghiep giai phdng giai elTp phai dUde bat dau tut
s'? nghiep giai phdng dan toe bdi vi, mot khi dan toe da hi
ke thh xam lude thi giai ed'p eong nhan va nhan ddn lao
dong cung trd thanh no le eho eae the' lUe thong tri, bde
lot ngoai bang. Vi vay, eon dudng giai phdng giai cap d
eae nude n^y t^t yeu phai di tut giai phdng dan toe va
phai gan Idi ieh dan toe vdi Idi ieh giai eSfp. Do'i vdi each
mang Viet Nam, Chu tieh Ho Chi Minh khang dinh:
378
"Muon ciiu na6c, giai phong dan toe khong c6 con ditdng
nô khae con dUcJng each mang v6 san"^ Ngddi chi ro,
each mang giai phong dan toe khong phai la nhSn to bi
dong, phu thuoc mot chieu vao each mang v6 san S cac
nUdc chfnh quo'c: ngiJcfc lai, neu dang cua giai cft'p cong
nhan c6 dcfdng lo'i dung dSn, biet phat buy nhSn ben
trong va dieu kien quo'c te ben ngoki, nSm vting thdi cd
thi each mang d nudc thuoc dia c6 thi thknh cong tnldc
each mang d chfnh quo'c.
Trong thdi dai ngay nay, trudc siJf phat triln manh me
cua lijfc lifdng san xua't do cuoc each mang khoa hoc va
cong nghe hien dai dem lai; xu th§'toan cû h6a, khu viic
hoa tang nhanh lam cho quan he g;iao Ivfu, hi§u bid't gii2a
cac dan toe xfch lai gan nhau hdn. D6 la mot trong nhflng
dilu kien thuan Idi cho cugc dh'u tranh giai ph6ng giai cftp
va giai phong dan tgc hien nay. Mot trong nhOng dSc diem
chu yeu cua thdi dai ngay nay la d&'u tranh giai clip v^
d§fu tranh dan toe gdn bo chat che v6i nhau.
b) Quan he giai cap, dan toe vdi nhan loai

Nhan loai la khai niem dung de chi tohn the cong dong
ngUdi song tren trai d^'t. Nhan loai dddc hinh thanh tr§n
cd sS cua viec thiet lap nhflng quan h$ gifla cac thanh
vien, nhflng tap doan va nhQng cong dong trd thanh mot
thI tho'ng nhat. Cd sd cua sii tho'ng nhlTt do la ban chSit
1. Ho Chf Minh: Toan t$p, Nxb. Chfnh tri quo'c gia, H& Noi,
2011, t.2, tr.603.
379
ngudi cua ttog ca the va cua ca cong dong, ban chat do
quy dinh Idi fch chung va quy luat phat trien chung cua ca
cong dong nhan loai.
Trong xa hoi cong san nguyen thuy, cong dong nhan
loai chUa hinh thanh ro net va van de nhan loai chua
dUdc thuc sii dat ra b6i vi, trong xa hoi cong san nguyen
thuy, con nghdi mdi tach khoi gidi dong vat; trinh do
phat trien vi moi mat, dac biet la trinh do cua san xuat
vat chat con rat lac hau nen cac cong dong ngUdi song
bi§t lap nhau va khong tao lap diidc cac mo'i lien he rong
rai. Chi den giai doan phat trien nha't dinh cua van
minh, con ngilcii mdi bat dû c6 siJ nhan thdc day du hdn
ve chinh minh, ve quan he cua minh vdi cong dong va ve
van menh cua loai ngUdi.
Thdi c6 dai, mot so nha tii thdng cua giai cap chu no
da coi giai c^p n6 le chl la "cong cu biet noi". Che'do dang
cap cUc doan, che do phan biet chung toe... trong lich set
cho tha'y, da c6 nhflng tap doan ngUdi dac quyen, dac Idi
khong muon thcfa nhan sU thong nha't tren cd sd ban chat
ngudi cua mot bo phan cong dong nhan loai.
Doi lap vdi nhQng quan diem tren, nhieu nha tii tiidng
tia'n bo thupc cac thdi dai khdc nhau xem nhan loai nhii
mot cong dong c6 chung van menh, ban cha't; xem sU ton
tai cua cac ca nhan cung nhif cac cong dong, tap doan
n^di... khong the tach rdi khoi van menh nhan loai. Mot
so nha tu tiidng thdi ky phuc hiing va thdi dai cdch mang
tif san da de cao va'n dl nhan loai, de cao quyen con
ngudi. vay, sU tu y thdc cua nhan loai da c6 mot biidc
380
phat trien Idn. Tuy nhien, quan niem cua ho con trufu
txjqng va phien dien, chiJa thay diJOc tinh lich sU va tmh
giai cap cua van de nhan loai.
Quan niem ve tinh thong nhat toan nhan loai cua
chu nghia duy vat lich sii khong dcfng lai d ban ch^'t toe
loai trhtu tudng cua con ngUcJi. Chu nghia duy v&t lich sil
da chi ra ban chat xa hoi cua con ngUcti va loî ngiidi, coi
do la tieu chi cd ban de phan biet loai ngdcli v6i lorn v^t
va la cd sd cua sU thong nhat cong dong nhan loai. Con
ngudi la sinh vat c6 ban chift xa hoi, do do nhan loai la
cong dong cua nhutng thUc the c6 ban cha't xa hoi. Cong
dong do khong ngcfng van dong, phat trien theo trinh do
phat trien cua nhflng nang lilc ban chat ngutdi.
Nen van minh cua nhan loai co diidc nhif ngay nay la
thanh qua hoat dong sang tao trong nhieu thien men ky
cua ca loai ngudi. Ldi I'ch nhan loai la cai dam bao xdt den
cung cho ldi I'ch cua ca loai ngitdi, vi v^y, bao ve Idi ich cua
nhan loai la trach nhiem cua moi ca nhan, tap do^n va cac
cong dong xa hoi.
Giai cap, dan toe va nhan loai c6 moi quan he
chvtng vdi nhau. La nhQng cong dong va tap doan ngudi
ton tai va phat trien khong tach rdi nhan lorn, nen giai
cap, dan toe va nhan loai luon c6 tac ddng anh hddng Ian
nhau. Quan he bien chdng gida giai cap, dan toe va nhan
loai dUdc the hien tren cac noi dung cd ban sau;
Trong xa hoi co giai cap, 10 ^ân loai khdng
tach rdi vdi lai i'ch giai cap, 10 va hi chi phoi
bai lai fch giai cap va dan toe. Trong xa hoi c6 giai cap.
381
m6i giai doan lich s^t nh^'t dinh tat yeu hinh thanh cac
quan he giai ca'p, dan toe. Giai cap thong tri trong
phddng thdc san xuat con phu help v6i quy luat van dong
cua lich se£ khong nhutng la dai bieu cho Idi ich chan
chlnh cua dan toe, ma con c6 vai tro to Idn thuc day sd
ti§'n b6 cua van minh nhan loai. NgUdc lai, khi giai cap
thong tri dan toe trd nen loi thdi, phan dong, thi Idi ich
cua no ve can ban mau thulin vdi Idi ich chung cua dan
toe va Idi ich toan nhan loai.
Trong xa hoi phong kien, giai cap tu san la giai cap
dai didn cho phUdng thdc san xuat mdi, phu hdp vdi quy
lu|Lt phat trien cua lich sd. Luc do Idi ich cua giai cap tU
san phu hdp vdi Idi ich cua dan toe va nhan loai, c6 dong
gdp tich cUc trong vide hinh thanh dan toe va thiic day sU
phat trien cua cong dong nhan loai.
Sau khi trd thanh giai cap thong tri xa hoi, giai cd'p til
san nhanh chdng cung co quyen Idc de duy tri ap biic giai
cap vd ap bdc dan toe. Hien nay, sd phat trien cua chu
nghia td ban dang dat nhan loai ddng trddc nhieu van de
toan cau cap bach, nhd 6 nhiem moi trddng song, can kiet
tai nguyen, ddi ngheo, benh tat, khung bo, v.v.. Giai cap td
san thdc sd la trd Idc chinh cua tien bo xa hoi hien nay.
Giai cdp cong nhan la giai cap cd Im ich phu hdp vdi Idi ich
can ban cua dan toe va nhan loai hien nay, do vdy muoh
giai phong minh giai cap cong nhan phai dong thdi giai
phdng dan toe va giai phong toan nhan loai. D6 khong chi
la sd nghiep giai phdng mot giai cap, ma con la sd nghiep
giai phdng xa hoi, giai phdng con ngddi ndi chung.
382
Tuy nhien. van de nhan loai khong phm bi chi ph6i
mot each thu dong bcii van de dan too va giai cSTp, ma c6
vai tro tac dong trd lai rat quan trong. Trildc het, sU ton
tai cua nhan loai la tien de, la dieu kien t&'t yiii, thiidng
xuyen cua sU ton tai dan too va giai c&p. Sii phat triln cua
the gidi, trade het la sU phat trien cua Idc la^ng xufiit
xa hoi ndi chung da tao ra nhClng tien de quan trong cho
con ngadi cai tao tu nhien va xa hoi, phuc vu cho cu6c
song cua minh.
Tac dong ciia nhan loai den dan toe va giai c&p con the
hien d cho, su phat trien ve mgi mat cua nhan loai tao ra
nhdng dieu kien thuan Igi cho cugc d&u tranh giai phdng
dan tgc va giai cap. Lich sd da kh&ng dinh, sU phat trien
cua nhan loai qua moi giai doan da tifng bade tac dong to
Idn den phong trao giai phdng giai c&'p va giai phdng din
toe. Sut phat trien do tao ra nhiing dieu kien thu&n Idi ve
v&t chat va tinh than cho cuoc d&'u tranh cua cac giai c&p
tien bo, each mang de lat do ach thong tri cua cac giai c&p
thdhg tri, phan dong.
Sa phat trien ciia luc Iddng san xu&t, cua each mang
khoa hoc va cong nghe hien dai, va toan c&u hda hidn nay
dang lam gay gat them nhQng v&n dl toan cau cua thdi
dai. Viec giai quyet tot cac v&n de toan c&u cua thdi dai se
tao ra tien de va dieu kien gdp phan giai quyet v&n dd dan
toe va giai cap hien nay.
Ly luan cua chu nghia Mac - Lenin la cd sd 1^ lu&n,
phadng phap luan khoa hoc de nhan thdc va giai quy&t
dung dan moi quan he giiia giai c&p, dan toe va nhan loai
383
trong thdi dai ngay nay. Day con la cd sd ly luan de dau
tranh, ph6 phan cae quan diem sal liim cua cac hoc gia tu
san va chu nghia cd hoi ve van de nay.
Trong sd nghidp each mang, Dang Cong san Viet Nam
da giai quyet dung din moi quan he gida Idi ich giai dp,
Idi ich dan toe va Idi ich nhan loai. Ngay nay, sd nghiep
doi mdi toan dien dat nddc Viet Nam chinh la dong gop
quan trong vao phong trao each mang the gidi va tien bo
xa hoi trong thdi dai hien nay. De thdc hien dddc muc tieu
cua each mang Viet Nam la doc lap dan toe gan lien vdi
chu nghia xa hoi, cin phat huy sdc manh dai doan ket
toan dan toe ket hdp vdi sdc manh cua thdi dai. Van dung
sang tao ly ludn vl giai cap va dau tranh giai cap, ve moi
quan he gida giai cap, dan toe va nhan loai cua chu nghia
Mac - Lenin va td tddng Ho Chi Minh vao dieu kien cu the
cua Vi§t Nam, dda sd nghiep doi mdi dat nddc theo dinh
hddng xa hoi chu nghia den thang Idi, gdp phin tich cdc
vô thdc hien tien bo xa hoi cua nhan dan the gidi.
Ill- NHA NirCc VA CACH MANG XA HOI

1. Nha nddc
Nha nddc la mot hidn tddng xa hoi, ton tai trong cac
xa hoi cd giai cap va dau tranh giai cap. Do nhan thdc,
Idi ich giai cap khac nhau, phddng phap tiep cdn khac
nhau nen trong lich sd td tddng cua nhan loai da c6
nhilu each hidu khac nhau ve nhd nddc xoay quanh
nhdng van dl cd ban nhd: nguon go'c, ban chd't, chdc nang
384
cua nha mj(6c, each phan loai cac kiû wk hinh thiic nha
nude trong lich set,...
Co hai quan diem chinh la quan diem ngo&i macxit va
quan diem macxit ve nha nUdc. Nhin chung, cac quan (film
ngoai macxit, do han che ve mat lich hoac do tnnh do
nhan thijfc, do hi chi phoi bdi Iqi ich giai cap da giai thich
khong dung, khong day du, khong dat dxidc tinh khach
quan, khoa hoc ve nha nUdc, khong thay dUdc nha midc la
mot hien tii<3ng lich srt, mang ban chat giai cip, la bo may
thong tri cua giai cap thong tri trong xa hoi c6 mau thuan
giai cap va dau tranh giai cSi'p.
Quan diem ve nha nitdc trong lich sr£ dUOc cac nha
kinh dien cua chu nghia Mac - Lenin kl thiifa, bo sung vk
phat trien tren cd s6 van dung quan (film duy vSt bien
chiitng vao viec xem xet cac hien td(3ng lich sr£ xa hoi, dat
diidc gia tri khach quan, khoa hoc.
a)Nguon gob cua nha nxidc

Trong tac pham Nguon goo cua gia dinh, cua chi do tii
hdu va cua nha nisdc. Ph. Angghen cho r^ng, nha ni(6c la
mot pham tru lich sr£: "Nha nitdc la san phS^m cua mot xa
hoi da phat triln t6i mot giai doan nhat dinh"' khi "xa hoi
do da hi phan thanh nhCtng mat doi l&p khong the dilu
hoa ma xa hoi do bat Inc khong sao loai bo dii(?c"^.
Trong xa hoi nguyen thuy, v6i svt ton tai cua cong dong
thi toe, bo lac, chila c6 nha nddc vdi til each la cd quan
1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Tokn tap, Sdd, t.21, tr.252.
385
quyen lilc cua giai cap, duy tri sd thong tri cua giai cKp,
doi lap v6i nhan dan. Xa hoi ton tai theo the che tiJ quan.
"Den mot giai doan phat trien kinh te nhat dinh, giai doan
tat nhien phai gin lien v6i sil phan chia xa hoi thanh giai
cap thi sU phan chia do lam cho nha midc trd thanh mot
ta't yeu"^
Vao giai doan cuoi cua xa hoi cong san nguyen thuy,
trong xa hoi xuat hien che do tu hdu; sP bat binh ding, sil
phan hoa giai cap diln ra phd hien; xuat hien giai cap
thong tri va giai clip hi thong tri. Quan he ap btic hoc lot
dan dan thay cho quan he binh dang gida ngUdi v6i ngUdi,
ndn dan chu cong xa hi thay bang nen doc tai. Dieu do din
den nhflng mau thuin giai cip gay git, khong the dieu
hoa dUdc. Cac cupc diu tranh noi day cua giai cap hi tri
cho'ng lai giai cap thong tri diln ra thUdng xuyen. De bao
ve dia vi thong tri va quyen Idi cua minh, giai cap thong
tri sil dung cong cu bao luc de dan ap sU ndi day dau tranh
cua giai cap hi tri. Cuoc diii tranh giai cap dau tien mang
tinh quyl't liet gida hai giai cip no le va giai cap chu no
thdi CO dm din den sU ra ddi cua nha nUdc.
Ph. Angghen cho rang: "muo'n cho nhuing mat do'i lap
do, nhdng giai ci'p c6 quyen Idi kinh te mau thuin nhau
do, khong di den cho tieu diet lin nhau va tieu diet luon
ca xa hoi trong mot cuoc di'u tranh v6 I'ch, thi can phai c6
mot luc litdng can thilt, mot lUc litdng ro rang li dijtng tren
xa hoi, CO nhidm vu lam diu bdt sU xung dot va giQ cho
1. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan t&p, Sdd, t.21, tr.257.
386
sil xung dot do nam trong vong "trat tif'. Idc liidng do,
nay sinh ra tvf xa hoi, nhung lai dting tren xa h6i va ngay
cang tach rdi khoi xa hoi, chinh la nha nvtdc"'.
Nha nufdc ra ddi dap iitng yeu clu duy tri tr&t td va
thong tri xa hoi cua giai cap thong tri, de cho cuoc dau
tranh giai cap khong di den cho tieu diet iSn nhau va tieu
diet luon ca xa hoi, de duy tri xa hoi trong vong "tr^t tif'.
V.I. Lenin cho rSng, khi trong xa hoi xuat hi$n "bieu hi§n
cua mau thu^n giai cap khong the dieu hoa dvtdc"^ thi nha
nddc ra ddi; rSng "hat cd 6 dau, hi liic nao va chdng nao
ma, ve mat khach quan, nhCtng mau thu&n giai cAp khong
the dieu hoa dudc, thi nha niidc xuît hi$n. Va ngddc lai:
sU ton tai cua nha nu6c chdng to rang nhiing mau thulkn
giai cap la khong the dieu hoa dUdc"^.
Nhd vay, c6 the khang dinh, nguySn nhan sSu xa cua
sd xua't hien nha nddc la do sd phat triSn cua idc idotng san
xuat dan den sd du thiia tddng doi cua cai, xui't hien che do
tit hHu ve tit lieu san xuat va vi cua cii; con nguy§n nhan
trdc tiep dSn tdi sd xua't hien nha nddc la do mau thuin
giai cap trong xa hoi gay gat khong the diiu hda ditdc.
Nha nddc ra ddi la mot ta't yeu khach quan dl "lam
diu" sd xung dot giai cap, duy tri trat td xa h6i trong vong
"trat td" ma d do, dia vi va Idi ich cua giai ca'p thong tri
dddc dam bao.
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.21, tr.252-253.

2, 3. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd,t.33, tr.9.
387
b)Ban ch^t cua nha nildc
Nha nii6c ra dcJi trong dieu kien kinh te - xa hoi
nh^t dinh. Nhk nifdc chi ra ddi va ton tai trong xa hoi c6
mau thu^n giai c&'p va dû tranh giai cap. Do vay, nha
niJdc khong phai la cai gi trrfu tutdng khong hieu diidc,
chang han, coi nha nrfdc la "sU thUc hien y niem'" hoac
"la sU ngil tri cua thitdng de tren trai dat"^, la "llnh vilc
5 do chin ly va chinh nghla vinh crtu diJdc thiJc hien
hoac phai dildc thrtc hien"®. Theo Ph. Angghen, nha nitdc
"chang qua chi li mot bo may cua mot giai cap nay dung
de trin ap mot giai cip khac, dieu do, trong che do cong
hoa dan chu cung hoan toan gio'ng nhn trong che do
quan chu"^.
Trong tie ph^m Nha nude va each mang, mot l^n nuta
V.I. Lenin khing dinh lai quan diem cua C. Mac ve nha
ntJdc: "Theo Mic, nhi mtdc la mot cd quan thong tri giai
cip, la mot cd quan ap bvlc cua mot giai cap nay doi vdi
mot giai cip khic; do la s\i kien lip mot "trit t\i", trat tiJ
nay hdp phap hoa va cwg c6'sU ap bdc kia bing each lam
diu xung dot giai cip"®.
Thong thUdng, giai ci'p thong tri c6 quyen Idc kinh te
trong xa hoi la giai cip lip ra va set dung nha nitdc nhuf la
cong cu de duy tri trit tijf xa hoi, bao ve dia vi va quyen Idi
cua giai cip minh. Ph. Angghen cho ring: "Vi nha nu6c
nay sinh ra tet nhu cau phai kiem che' nhCtng sU do'i lip
1, 2, 3, 4. C. Mac vi Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.22, tr.290.

5. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd,t.33, tr.lO.
388
giai cap; vi nha nudc dong thdi cung nay sinh ra gifla cuoc
xung dot cua cac giai cap ay, cho nen thee 1§ thifdng, nha
nddc la nha nude cua giai cap c6 the lUc nh&'t, cua cai giai
cap thong tri ve mat kinh te nhcJ c6 nhk nUdc ma cung
trd thanh giai cap thong tri ve mSt chinh tri va do do c6
them dUdc nhflng phUdng tien mdi de dan ap va boc lot
giai cap hi ap bdc'".
Nhu vay, ve ban chat, nha nifdc la mot to chiic chinh
tri cua mot giai cap thong tri ve mdt kinh te nhim bao vi
trat tyt hien hanh va dan ap stf phan khang cua cac giai
c&p khac.
Nha nU6c la cong cu chuyen chinh cua mot giai cap.
Khong CO nha nUdc diing tren hoac dflng ngom giai c&'p.
Tuy nhien, cung c6 trUcfng hdp nha nifdc c6 the la san
ph^m cua su thoa hiep ve quyen Idi tarn thdi giiia mot so'
giai cap de chohg lai mot giai cap khac. Ho&c cung c6 khi
nha nifdc giul mot mdc do doc lip doi v6i hai giai cap doi
dich, khi cuoc di'u tranh giai cap dat tdi mdc cin bang
nhi't dinh. Ph. Angghen chi ro:"Tuy nhien, cung c6 trudng
hdp ngoai le li c6 nhiing thdi k^ trong do nhQng giai ci'p
dang di'u tranh iSn nhau lai gUn dat diidc mot th§' binh
quan khien cho chinh quyen nhi nvfdc, tUa ho mot ke
trung gian giiia cac ben, lai tam thdi c6 dildc mot miic do
doc lap nao do doi v6i ca hai giai ci'p"^.
Nha nUdc du c6 ton tai diidi hinh thdc nao thi cung
phan anh va mang ban chat giai ctfp. De phan biit nha nu6c
1, 2. C. Mac va Ph. Angghen; Toiui t&p, Sdd,t.21, tr.255.
389
v6i cac to chtic xa hoi khac can phai nhan biet cac dac
tnlng cua nha nifdc.
c)Dac triing ccf ban cua nha nUdc

Trong tac ph^m Nha ntfdc va each mang, V.I. Lenin
nhae lai quan diem cua Ph. Angghen rang, nha niidc
thvtdng CO ba dac tntog cd ban:
Mot la, nha niidc quan ly cvf dan tren mot vung lanh
tho nh^t dinh: "so v6i to chdc huyet toe trddc kia (thi toe
hay bo t6c) thi dac trutng thd nhat cua nha niidc la ci ch6
no phan chia th^n dan trong quoc gia theo su phan chia
lanh th6^'\
Neu nhd cong dong thi toe, bo lac dtfdc hinh thanh
tren cd sd quan he huyet tho'ng thi cif dan trong cong dong
nha nddc khong chi ton tai quan he huyet thong ma con
ton tai tren cd s6 quan h6 ngom huyet thohg. Do la quan
he kinh t§', quan he xa hoi, quan he chmh tri,... giuta cac
thanh phan cil dan trong mot pham vi lanh tho nhat dinh.
Hinh thanh bien gidi quoc gia giufa cac nha nvtdc vdi tif
each la m6t quoc gia - dan tgc. Trong cong dong nha nu6c
(quoc gia - ddn toe) c6 the ton tai nhieu giai cSTp, t^ng Idp,
thanh ph&n xa hoi. Co nhiing nha nutdc (quoc gia - dan
toe) ngay nay, ngom giai cSTp, tang 16p xa hoi van con ton
tai cong dong thi toe, b6 lac, bg tgc. Ve nguyen tac, quyen
liic nha niidc c6 hi§u liic vdi tlft ca thanh vien, to chdc
1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd. t.33, tr.ll.
390
ton tai trong pham vi bien gi6i quoc gia. Vi§c xuat nh|lp
canh do nha nude quan ly.
Hai la, nha nude cd he thong cac cd quan quy^n Irtc
chuyen nghiep mang tinh cUdng che doi vdi moi thanh vi§n.
Trong tac pham Nha niidc va each m^g, V.I. Lenin cho
rSng, cac cd quan quyen luc giup nh& nUdc thUe hien
chijtc nang tran ap su phan khang cua cac giai cip khac
1^: "Nhutng doi vu trang dSc biet, trong tay c6 nhiing nhk
tu, v.v.'", "doi vu trang dac biet" ngoai quan doi nha ngh^
con cd canh sat vu trang, va nhQng cd quan cUdng bdc,
nhutng cd quan hanh chinh thUc hien chdc nang cai tri,...
de bupc ngUdi khac phai phuc tung ^ chi cua giai c^'p c^m
quyen la "nhutng cong cu vu lUc chu yeu cua quy^n luc
nha nUdc"".
Nha nUdc quan ly xa hoi dUa vao phap luSt la chu y§'u.
Bang he thong phap luat nha nUdc set dung phUdng thdc
"cUdng butc" moi ca nhan, to chute trong xa h6i phm thUc
hien cac chinh sach theo hUdng cd Ipi cho giai cftp thong
tri. Bp may chinh quyen tui trung Udng d§'n cd sd la cong
cu trien khai thutc hien nhffng chinh sach cua nha nUdc.
Bp may nay dUdc nha nude tra lUdng tut cac nguon thu
trong ngan sach, do dd thudng trung thanh vdi giai c^p
thong tri. Quyen luc nha nUdc khong thupc ve nhdn dan
mh thupc ve giai cap thong tri, ngay cang xa rdi nhan dan,
ddi lap vdi nhan dan.
1, 2. V.I. Lenin: Toan tap, Sdd, t.33, tr.l2.
391
Ba la, nhli nvfdc c6 he thong thue khoa de nuoi bo may
chinh quy^n.
V.I. Lenin cho rSng, "muoh duy tri quyen Inc xa hoi
dac biet, dat len tren xa hoi, thi phai c6 thue va quo'c
trai"^ Ph. Angghen viet: "De duy tri quyen luc cong cong
do, c^n phai c6 su dong gop cua cong dan, do la thue ma"^;
"nam difdc quyen lUc cong cong va quyen thu thue, bon
quan lai, vdi tu each la nhting cd quan cua xa hoi, dUdc dat
len tren xa hoi"®.
Nhu v^y, dl duy tri sii thong tri cua minh, giai cap
thong tri trudc het phai dam bao hoat dong cua bo may
nha nu6c. Muoh bo may nha nildc boat dong thi phai c6
nguon tî chinh. Nguon tai chinh dUdc nha nude huy dong
chu yeu la do thu thu6', sau do la quo'c trai thu dUdc do sU
cUdng bhc hoac do su tu nguyen cua cong dan.
d) Chvtc nang cd ban cua nha nitdc

ban chSit, nha nude la cong cu tho'ng tri cua giai cSTp
thong tri, song de duy tri xa hoi trong vong "trat tU", nha
nude dong thdi phai thuc hien nhieu chdc nang nhu: chdc
nang thong tri chinh tri va chhc ndng xa hoi, chtitc nang
ddi ndi va chdc n^ng ddi ngoai,...
Chvtc nang thong tri chinh tri va chvtc nang xa hoi
Chvtc nang thong tri chinh tri cua nha nUdc chiu sU
quy dinh bdi tinh giai cap cua nha nude. cong cu
1. V.I. Lenin: Toiin tkp, Sdd, t.33, tr.15.

2, 3. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t4p, Sdd, t.21, tr.254.
392
thong tri giai cap, nha nitdc thvtdng xuyen sik di^g bo may
quyen Ictc de duy tri sU thong tri do thong qua h§ thong
chinh sach va phap luat. Bo may quy^n Idc cua nh^ nd6c
tuC trung Udng den cd sd, nhan danh nha nifdc duy tn tr^t
tii xa hoi, dan ap moi sU phan khang cua giai cSip hi tri,
cac luc liidng cho'ng doi nhftm bao v$ dia vi va quyen Idi
cua giai cap tho'ng tri.
Chikc nSng xa hoi cua nha nUdc dddc biSu hien d ch6,
nha nUdc nhan danh xa hoi lam nhiem vu quan 1^ nha nUdc
ve xa hoi, dieu hanh cac cong viec chung cua xa hoi nhii:
thuy Idi, giao thong, y tC giao due, bao ve m6i triidng,... d§
duy tri sU on dinh cua xa hoi trong "trat tif' theo quan diem
cua giai cap tho'ng tri. Tuy nhien, theo Ph. Angghen, nha
midc la dai bieu chinh thtic cua toan xa hoi chi trong chvttig
mile no la nha nvfdc cua ban than giai c^p dm dien cho toan
xa hoi trong thdi dai tddng dng.
M6i quan he gida chdc nang thd'ng tri chinh tn va
chtic nang xa hoi cua nha nitdc; Do ban chat giai cap, nha
niidc bao gid cung dat chtjtc nang tho'ng tri chinh tri cua
minh len hang dau. Giai ca'p tho'ng tri srt di^g nha niJdc
nhd mot cong cu tho'ng tri de duy tri quyen thong tri cua
minh, bao ve dia vi va Idi ich cua giai ca'p minh. Chinh vi
vhy, chikc ndng tho'ng tri chinh tri cika nha mtdc gifl vai tro
quye't dinh, chi pho'i va dinh hudng chdc nang xa hoi cua
nha nUdc.
Tuy nhien, de duy tri trat td xa hoi, nha nddc cua giai
cap tho'ng tri con phai thuc hien chdc nSng xa hoi cua
minh. Ph. Angghen cho rSng: "chdc nang xa hoi \k cd sd
393
cua siJ thong tri chinh tri; va sh thong tri chfnh tri cung
chi k6o dM chiing nao no con thiic hien chiic nang xa hoi
do cua n6"\ Do v^y, chdc nang xa hoi cua nha nUdc c6 vai
tro r^t quan trong do'i v6i sU ton tai cua nha nude. Neu
chfnh quyen nha nude nao khong chu y tdi chdc nang xa
hoi thi sdm mu6n se sup do. Ph. Angghen da chdng minh
dieu do rang, nhting chfnh quy^n chuyen che da xuat hien
va suy vong S Ba Tu, An Do thdi co dai la do khong chii y
tdi viec "tUdi nude cho cac thung lung" de dam bao nen san
xuiit nong nghiep.
Nhu v^y, gida chdc ndng thong tri chfnh tri va chdc
nang xa hoi cua nha nUdc luon c6 mo'i quan he hdu cd vdi
nhau. M6t nha nude t6n tai lau dai khi giai cd'p tho'ng tri
giai quy§'t d'n thda Idi fch cua giai cap va Idi fch cua toan
xa hoi trong nhdng hoan canh va dieu kien cu the.
* ChvCc nang doi ngi va chUc nang doi ngoai
Dd thUc hien vai tro cua minh doi vdi giai cap tho'ng
tri va vdi toan xa hoi, nha nude con thUc hien chtic nang
do'i ndi va chdc nang ddi ngoai.
Chdc nang doi ngi cua nha nUdc la sU thuc hidn dUdng
loi doi noi nham duy tn trftt tU xa hoi thong qua cac cdng
cu nhU: chfnh sach xa hoi, lu&t phap, cd quan truyen thong,
vdn hoa, giao due,... Chdc nang dd'i noi dUdc thUc hien trong
ca cac hnh vUc chfnh tri, kinh te, xa hoi, y te, giao due,...
cua moi qudc gia, dan toe nh&m dap dng va giai quydt
nhdng nhu cû chung cua toan xa hoi. Chdc nang doi noi
1. C. Mac vk Ph. Angghen: Tokn tAp, Sdd, t.20, tr.253.
394
diidc nha nu6c thiJc hien mot each thiJdng xuydn, lien tuc
thong qua lang kinh giai cap cua giai c&'p th6hg tri.
Chtic nang doi ngoai cua nh^ niidc la sh trien khai thhc
hien chinh sach do'i ngom cua giai cap thong tri nham gim
quyet mo'i quan he vdi cac the che nhî nvfdc khac dildi danh
nghia la quoc gia, dan toe, nham bao ve lanh thd qudc gia,
dap dng nhu cau trao doi kinh te, vim h6a, khoa hoc - ky
thu&t, y te, giao due,... cua minh. Trong xa h6i hien dm,
chlnh sach doi ngoai cua nha nd6c diidc cac quoc gia coi
trong, xem do nhil la dieu kien cho sU phat triln cua minh.
Cac nha nudc khong chi quan he v6i nhau mk con quan h$
vdi cac to chctc quoc te, cac to chdc phi chinh phu,...
Chdc nang doi noi va chdc nang doi ngoai cua nha
nddc la hai mat cua mot thUc the thong nh^t, h5 trd vk tac
dong ll.n nhau nhSm thdc hien dudng 16i doi n6i dilcing
lo'i doi ngoai cua giai cap c^m quyen. Trong moi quan h$
nay, chdc nang doi noi cua nha nU6c giQ vai tro chu y§'u,
vi, nha niidc trudc het, neu khong muoh hi sup do thi phai
duy tri dUdc trht tot xa hoi, phai gim quy§'t nhflng cong
viec xa hoi, de xa hoi ton tai trong vong trit tu nhiit c6
the, theo quan diem cua giai cap thong tri. 06 l&m tot
chotc nang doi noi thi nha nddc m6i c6 dieu kiSn d§ thUc
hi6n tot chotc nang doi ngoai.
Khi chiifc nang doi ngoai dvtdc thiic hi§n t6t thi chtic
nang do'i noi lai cang c6 dieu ki$n thiic hi6n, vi th6'va vai
tro cua the che' nha nU6c ngay cang cao, cac van de kinh
t§'- xa hoi dudc dam bao, quoc phong - an ninh dildc giti
vQng, van h6a, giao due, khoa hoc, y t§' cong dong,...
395
phat triln. Trong xa h6i hien dai, nha nutdc nao gifl diidc
sil on dinh chlnh tri - xa hoi thi cac nha dau tu nUdc
ngoai mdi dam dû tU, thilc hien cac dh an Idn, kinh te -
xa hoi, van hoa, giao due, y te, khoa hoc - cong nghe,...
m6i CO diû ki§n phat triln.
Su phan dinh cac chdc nang cua nha niidc chi c6 y
nghia tUdng doi. Vi trong chdc nang thong tri chinh tri va
chdc nang xa h6i cung bao ham chdc nang do'i noi va chdc
nang doi ngoai. Trong chdc nang do'i noi va chdc nang do'i
ngom cung bao ham chdc nang thong tri chinh tri va chdc
nang xa hoi cua nha nU6c.
d) Cac kieu va hinh thdc nha nitdc
Nha nifdc ton tai r^'t phong phii va da dang, de dl

nhan biet, cin phai phan loai thanh kieu va hinh thdc cua
nh^ nudc.
Can cd vdo tinh chlTt giai cap cua nha nUdc c6 the
phan biet cac kiiu nha niidc, vi nha nude la cong cu thong
tri cua giai cSp tho'ng tri, chi giai cap tho'ng tri mdi c6
trong tay bo may nha nUdc. Trong lich sd xa hoi c6 giai
c&'p, chi CO giai cap chu no, giai cd'p dia chu, phong kiln,
giai cap tu san vl giai dp v6 san da tdng c6 nha nUdc, lay
nhl nUdc l^m cong cu tho'ng tri giai cap cua minh. Do do,
da tdng ton tai bon kieu nha nUdc trong lich sd: nha nUdc
chu no quy toe, nha nUdc phong kiln, nha nude tu san,
nha nUdc v6 san.
Cac kieu nha nUdc tren cd ban gio'ng nhau 5 cho: deu
la cong cu thdng tri cua giai dp thong tri. Tuy nhien.
396
nha nu6c v6 san c6 sU khac biet can ban v6i nha niidc chu
no quy toe, nha niidc phong kien, nhî nif6c tU san 6 ch6:
no la nha nurdc dac biet, nha nil6c cua s6'd6ng thong tri s6
it. Giai cap v6 san lien minh v6i giai cft'p nong dSn, tang
Idp tri thiic tien bo va cac tang 16p nhan dan lao dong
khac, duy tri sU thong tri cua minh doi vdi giai ctfp dia
chu, phong kien, giai cap tit san phan dong vk cac phan tiJ
chShg do'i S trong va ngoai nitdc da hi danh d6 nhiing chita
hi tieu diet triet de trong cugc each mang vo san.
Hinh thijfc nha nifdc la khai niem dung de chi cdch
thiic to chotc, phuong thiic thilc hien quyen liJc nh^ niJdc
cua giai cap thong tri. Hinh thiic nha nifdc thiic ch&'t la
hinh thiic cam quyen cua giai cSTp thong tri. Hinh thiic
nha niidc chiu sii quy dinh cua ban ch&'t giai clip cua nha
niidc, bdi tinh chSft va trinh do phat trien cua kinh te - xa
hoi, bSi CO cau giai cap, tiiOng quan lUc liidng giGa cac giai
c^'p trong xa hoi, bdi dac diem lich sG, v&n hoa xa h6i,
phong tuc tap quan, tin ngiidng, ton giao,... cua m6i qu6'c
gia - dan toe.
Trong kieu nha nifdc chu no quf too thdi dai chiem
hiiu no le 6 phiidng Tay tiing ton tai nhieu hinh thGc nhk
niidc khac nhau nhii: nha niXdc quan chu chu no, nha
nitdc cong hoa dan chu chu no. Nhk niidc thanh bang
Xpac d Hy Lap thdi co dai la dien hinh cua hinh thGc nha
niidc quan chu chu no. 6 d6, quyen lilc nh^ niidc nam
trong tay hoang de. Ngoi hoang d§' theo truyen thong
cha truyen, con no'i. Nha nildc thanh bang Aten la dien
hinh cua hinh thiic nha niidc cong hoa dan chu chu no.
397
Quyen liJc nha nv(6c thuoc ve Hoi dong trudng lac. Hoi
dong nliy con dUdc goi la Hoi dong cha'p chmh quan, do cU
dan Aten bû ra theo hinh thdc bo phieu tin nhiem. Cac
thanh vien trong Hoi dong triidng lao c6 the bi bai miln
neu khong con du tin nhiem.
Du la nha nitdc dan chu chu no hay quan chu chu no
thi ve ban chat deu la cong cu thong tri cua giai cap chu
no doi v6i giai c§ip no 1§ va cac ting Idp cU dan khac trong
xa hoi. Trong tac phim Ban ve nha nvtdc, V.I. Lenin cho
rang: "ngudi ta da phan biet chinh the quan chu va chinh
thi cong hoa, chinh thI quy toe va chinh the dan chu.
Chinh thi quan chu, ttic la chinh quyen cua mot ngudi;
trong chinh thi cong hoa, thi khong mot quyen luc nao la
khong phai do biu cU ma c6; chinh the quy toe, tctc la
chinh thi cua mot thiiu so' tUdng doi nho hep; chinh thi
dan chu, tdc Ik chinh quyen cua nhan dan... Mac du c6
khac nhau nhu the, nhdng nha nu6c, trong thdi dai che do
no le, du la quan chu hay cong hoa quy toe hay cong hoa
dan chu, diu li nha nifdc chu no'".
Thdi trung c6, giai cap dia chu, phong kieh nim trong
tay quyin tho'ng tri xa hoi. Nha nildc tin tai ditdi hai hinh
thtic cd ban la nha niidc phong kieh tap quyen va nha
niidc phong kien phan quyen. Trong hinh thcfc nha nude
phong kid'n tap quyen thi quyen luc t&p trung trong tay
chinh quyen trung Udng, ddng diu la vua, hoang de. Vua,
hoing de c6 quyen luc tuyet doi. Khiu du cua vua dUdc coi
1. V.I. Lenin: Tokn tap, Sdd, t.39, tr.86.
398
ngang bSng v6i phap luat. Nha inl6c phong kiS'n phan
quyen la hinh thttc nha nhdc ma d do, quyen lilc bi phan
tan b3i nhieu the Ihc phong kien cat ciJ d cac dia phvfdng
khae nhau. Chinh quyen trung lidng chi ton tai tren danh
nghia, hinh thctc. Thiic te, vua, hoang de chi la bh nhin,
khong CO thnc quyen.
Ve ban chat, du ton tai dUdi hinh thdc phan quyin
hay tap quyen thi nha nildc phong kien vSn 1^ cong cu
thong tri va la nha nitdc cua giai cap dia chu, phong Men.
Trong xa hoi tii ban ton tai nhieu hinh thdc nha mldc
nhii: che'do cong hda, che do cong hda dai nghi, chi do
cong hda tdng thong, che do cong hda thu tiidng, ch§ do
quan chu lap hiSh, nha niidc lien bang,.. Cac hinh thdc
nha niidc nay du c6 khac nhau ve hinh thdc do che do biu
cijt, che do mot hay hai vien, nhiem k^ va quyin Idc cua
tong thong, thu tiidng, sii phan chia quyen liic giiia tong
thong, thu tiidng va noi cac chinh phu,... song ve b^ chSit
deu la nha niidc tii san, la cong cu thong tri cua giai c&'p tU
san do'i vdi cac giai cap, cac tdng Idp khac trong xa hoi.
Trong tac pham Nha niXdc va each m^g, V.I. Lenin
viet; "Nhiing hinh thijtc cua cac nha niidc tii san thi het
siic khac nhau, nhiing thilc chd't chi la m6t: chung quy Im
thi ta't ca nhQng hinh thutc nha niidc dy, v6 luan the nao,
cung tat nhien phai la nen chuyen chinh tdsan"^.
Trong cac hinh thctc nhk niidc tii san, cac tdp doan til
ban, thong qua to chiic dang chinh tri, thilc hien quyIn
1. V.I. L§nin: Toan t$p, Sdd, t.33, tr.44.
399
lanh dao cua minh, bao ve dia vi thong tri va quyen Idi cua
giai clfp, tap dean minh. Cac hinh thiic nha nUdc tif san
dû di cac quyen tn do, dan chu cua moi ngitdi. Tuy
nhien, can chu f rang, ve ban chat, nha nvfdc tuf san nao
cung la cong cu chuyen chmh cua giai cap tut san, dutdc
luat phap tut san bao ve, thutc chat chi la nen dan chu cua
s6 it nhiing ngUcti c6 quyen, c6 tien va dia vi, the luc trong
xa hoi, la nen dan chu c6 gidi han.
Kieu nha niidc vd san la kieu nha nutdc "dac biet", la
nha nitdc cua so dong thong tri so'ft. Trong kieu nha nifdc
v6 san, giai cap v6 san lien minh v6i giai cap nong dan,
t&ng 16p trf thutc tien bo va nhan dan lao dong, sau khi
ti§'n hanh dSiu tranh each mang gianh chfnh quyen nha
nildc tut tay giai cSip dia chu, phong kien va chfnh quyen
do ho nhn 6 Trung QucTc, Viet Nam, hoac ttt tay giai c^'p
td san nhut cl nutdc Nga nkm 1917, thiet Idp nen chuyen
chfnh cua minh. Trong tac ph^m Phe phan Cuang linh
Gota, C. Mac cho rSng: "Gifia xa hoi td ban chu nghia va
xa hoi cong san chu nghIa la mot thdi k^ cai bien each
mang td xa hoi no sang xa hoi kia. Thfch dng v6i thdi ky
ay la mot thdi k^ qua do chfnh tri, va nha nddc cua thdi
ky ay khong the la cai gi khac hdn la nen chuyen chmh
each mang cua giai cdp vd san"\
Nha nddc vo san (n^n chuyen chfnh cua giai cSip v6 san)
c6 chute nang cd ban la xay ddng mot trat td xa hoi mdi,
thu tied che d6 ngddi hoc lot ngddi, dap tan sd phan khang
1. C. Mac va Ph. Angghen: To^n t&p, Sdd, t.l9, tr.47.
400
cua cac the l\ic phan dong da bi danh do nhdng chvfa bi
tieu diet hdn, vin ngoan c6' cho'ng lai chinh quyen do
giai c&'p v6 san lanh dao. Kieu nha niidc v6 san ton tai
dhdi nhieu hinh thiic khac nhau vdi cac ten goi nhd:
Cong xa Pari d Phap nam 1871, Xoviet d Nga nam 1917,
Viet Nam Dan chu Cong boa, Cong boa xa hoi chu nghia
Viet Nam, Cong boa nban dan Trung Hoa, Li§n bang
Cong boa xa boi cbu ngbia Xoviet,... Tuy khac nhau vl ten
goi, nbUng tbuc chat do la nha mJdc do giai cft'p v6 san
lanb dao, lien minb vdi giai cap nong dan, tJing Idp tri
tbtic tien bg, dai dien va bao ve quyen 1^ cua giai c&p va
cua toan the nban dan lao dgng; trong d6, nhan dan lao
dgng tbuc su lam cbu xa bgi, tbuc hien quyen dan chu v6
san, dan cbu kieu m6i, dan cbu cua so' dong, c6 nhiem vu
tiep tuc cugc cacb mang v6 san, thdc hien muc tieu xSy
ddng tbanb cong cbu nghIa xa hoi. De thiic hien sd menh
cua minb, giai ch'p v6 san pbm thdc hien chdc nang to
cbiic xay dUng va cbtic nang trh'n ap.
Chiic nang to chiic, xay dilng mot trSt td kinh te mdi,
mot trht td xa boi m6i c6 vai tro quyet dinh tdi sd ton tai
cua nba nd6c v6 san.
Chdc nang tran ap sd phan khang cua cac Idc Iddng
cho'ng doi kbong vi thd'ma bi xem nhe, ngddc Im,c6 vai tro
bet sdc quan trong, no Ih diû kien di nha nddc v6 san gid
vQng nen chuyen chfnh cua minh. Trong lich sd, cac nddc
xa boi cbu ngbia b Lien X6 vh Dong Au da mat chinh
quy^n cua giai cap v6 san vao tay cac Idc Iddng chinh tn
khac trong xa boi.
401
Cving v6i viec to chiic, xay diJng va tran ap, nha nitdc v6
san phai thilc hien nguyen tac dan chu cua nen dan chu v6
s^. V.I. Lenin cho ring, mot trong nhutng nhiem vu hang
diu cua chuyen chinh v6 san la "phat trien dan chu deh
cung, tim ra nhQng hinh thdc cua sii phat trien ay, dem
thi nghiem nhflng hinh thctc ay trong thUc tien, v.v..'".
Phat trien va hoan thien nen dan chu v6 san cung c6
nghia la phat trien hoan thien nha nude v6 san. Theo quan
diem macxit, den mot liic nao do, khi nha nUdc v6 san da
hoan thanh chttc nang cua no, khi nen kinh te va trinh do
phat trien xa hoi den giai doan cao,"giai doan cong san chu
nghIa", xa hoi ton tai trong mot trat tu mdi theo nguyen tic
"tu giac", thi liic dd nha nude "tu tieu vong".
Trong lich set Viet Nam da tcfng ton tai hinh thctc nha
nUdc phong kien trung Udng tap quyen va nha nUdc phong
kid'n phan quyen tii the ky X den nvfa sau the ky XIX. Khi
thUc dan Phap dat ach do ho nUdc ta tot nam 1884 den
nam 1945, ton tai nha nUdc thuoc dia nâ phong kien. Sau
Cach mang Thang Tam nam 1945, nUdc Viet Nam Dan
chu Cong hoa ra ddi, cham diit sU ton tai cua nha nUdc
thugc dia ncia phong kien, md ra mot trang sv( mdi cua sU
phat triin nhk nUdc.
Hien nay. Dang Cong san Viet Nam chu trUOng xay
ditog Nha nUdc phap quyen xa hoi chu nghia. Van kien
Dai hoi XII cua Dang nh§'n manh mot so'dac trUng cd ban
cua Nha nUdc phap quyen xa hoi chu nghia. Dd la:
1. V.I. Lenin: Toin t$p, Sdd, t.33, tr.97.
402
Nha niJ6c phap quyen xa hoi chu nghia dat diidi quyen
lanh dao ciia Dang Cong san, ton tai theo nguy§n tac:
"Dang lanh dao, Nha nufdc quan ly, nhan dan lam chu"^
Ban chat ciia hinh thCfc nha nU6c phap quyen xa h6i chu
nghIa la nha nude phap quyen cua nhan dan, do nhmi dan,
vi nhan dan. Ve ban chat,"Nudc Cong hoa xa h6i chu nghia
Viet Nam do nhan dan lam chu; tat ca quyen lUc nha nvtdc
thuoc ve nhan dan, ma nen tang la lien minh giai c&p cong
nhan v6i giai cap nong dan va dpi ngu tri thdc"^.
Den Dai hoi XIII, Dang ta tiep tuc kh£ing dinh: "ban
chat cua Nha nudc phap quyen xa hoi chu nghia Viet Nam
III Nha nitdc ciia nhan dan, do nhan dfin va vi nhfin dSn;
doi mdi phifdng thctc van hanh cua Nha nUdc theo hildng
hoan thien the che, phat huy dan chu, bao dam quyin
lam chu cua nhan dan; hoan thien mo Mnh t6 chdc cua
Nha niidc, phan cong, phoi hdp giQa cac quyen l&p phap,
hanh phap, tii phap, coi trong kiem soat quy^n lilc nha
nitdc; giai quyet moi quan he giQa Nha nvtdc, thi trvfdng
va xa hoi, quan he givta Nha nvtdc, doanh nghidp v&
ngvtdi dan"'"*.
Viec xay dvtng va hoan thidn nha nvtdc phap quyen
xa hoi chu nghia la nhiem vu trong tam cua qua trinh
1, 2. Dang C6ng san Viet Nam: VSn ki§n Dgi hdi bieu toan
quoc Idn thd XII, Sdd, tr.18, 171.
3. Dang Cong san Viet Nam: V&n kien Dai hoi dai biiu toan
quoc Idn thtjl XIII, Nxb. Chinh tri qu6c gia Si^ that, Hh Noi, 2021,
t.I, tr.lOO.
403
doi m6i he thong chinh tri. Su hinh thanh va ttfng bufdc
hoan thien nha nUdc phap quyen xa hoi chii nghia v6i til
each la mot yg'u to cua kien true thildng tang, phan anh sh
phu hop v6i CO sd ha tang, c6 tac dpng tich cue tOi sU phat
trien tat ca cac linh vUc cua ddi song xa hoi.
Nha nU6c phap quyen xa hoi chu nghia Viet Nam hoat
dpng tren tinh thSn ket hop giUa thuc hien dan chu, tuan
thiii cac nguyen t&c phap quyen, dong thdi coi trpng nen
tang dao dt£c xa hoi. De hoan thien Nha nude phap quyen
xa hoi chu nghia d Viet Nam hien nay, Dang Cong san
Viet Nam chu trUOng d^y manh cai each hanh chinh, doi
mdi the che, nang cao cha't lupng, hieu lUc, hieu qua hoat
dpng cua bp may nha nude theo hudng tinh gian bp may;
"Xay dUng nha nude kien tao, chinh phu liem chinh, hanh
dpng, phuc vu; nen hanh chinh hien dai, chuyen nghiep,
ky cUOng, cong khai, minh bach"\
Xay dung va tilng budc tien tdi hoan thien Nha nUdc
phap quyen xa hoi chu nghia la gdp phan thUc hidn muc
tieu cua Dang Cong san Viet Nam: dan giau, nUdc manh,
dan chu, cong bang, van minh.
2. Cach mang xa hoi

a)NguSn goc cua each mang xa hoi
Cach mang xa hpi la mot hien tupng lich svf, c6 nguon
goc sau xa tii mau thuin giQa lUc lupng san xu^'t tien bo
1. Dang C6ng san Viit Nam: Vdn kien Dai hoi dai bieu toan
quoclin thdXlII, Sdd, t.II, tr.l47.
404
doi hoi dufOc giai phong, phat trien v6i quan he san xu&'t
da 161 thoi, lac hau, dang la trd ngai oho sil phat trien cua
Idc Iddng san xuat.
Trong Ldi tda tac pham Gop phin phi phan kboa kmb
te chinh tri, C. Mac viet: "Tut cho la nhiJng hinh thdc phat
trien cua luc IiWng san xu6't. nhQng quan he STy trS thanh
nhflng xieng xich cua cac lute lutOng san xu&'t. Khi d6 bSt
dû thdi dai mot cuoc each mang xa hoi"^ MSu thuin gida
Idc Iddng san xuat va quan he san xuSit bieu hien difdi
dang xa hoi la mau thuan giCta giai c&'p bi tri, dm dien cho
Idc Iddng san xuat mdi. tie'n bo v6i giai c&'p thong tri, dai
•^
dien cho quan he san xuat da lac h|iu so vdi sd phat tnen
cua trinh do Idc lufdng san xuat. K[hi mau thuSn do trd nen
gay gdt, quye't liet, doi hoi phai dUdc giai quyet, thi se no
ra each mang xa hoi.
Khi each mang xa hoi no ra thi che do xa hoi cu bi x6a
bo. C. Mac cho rang: "moi mot cupc each mang deu pha
huy xa hoi cu, va vi the no mang tinh ch&t xa hoi. M6i
cuoc each mang deu lat do chmh quyen cu, va bdi v&y no
CO tmh each chinh trf".
Nhut vay, trong xa hoi c6 giai cap, dau tranh giai cap
la nguyen nhan trdc tiep d6n deh each mang xa hoi. Trong
lich sut xa hoi c6 hai cuoc each mang xa hoi mang tinh
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.l3, tr.15.

2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.l, tr.616.
405
dien hinh, c6 quy mo rong Idn va tfnh chat triet de, do la
each mang tut san va each mang v6 san.
Tuy nhien, trong lich sut nhan loai khong phai chi
trong xa hoi c6 giai cap va dau tranh giai cap mdi c6 each
mang xa hoi. Theo Ph. Angghen, trong xa hoi cong san
nguyen thuy cung da diln ra each mang xa hoi. Sii chuyen
bien tut hinh thm kinh te - xa hoi cgng san nguyen thuy
sang hinh thm kinh te - xa hoi chiem hutu no le la mot
butdc phat tri§n nhay vgt lam thay doi ve chat moi iTnh vdc
cua dcti song xa hoi. Do la mot cugc each mang xa hoi th§t
sil, th^m chi, theo Ph. Angghen, sut thay the che do mSu
quyen bkng che do phu quyen cung la mot cuoc each mang -
"mot trong nhOng cuoc each mang triet de nhat ma nhan
loai da trai qua"\
b)Ban chat cua each mang xa hoi

Cach mang la khm niem chi sU thay doi can ban ve
chat cua mot sut vkt, hien tUdng nao do trong the gidi. Tut
d6 CO the hieu, each mang xa hoi la sU thay doi can ban ve
chat toan bo cac linh vutc cua ddi song xa hoi. Theo hoc
thuyet hinh thai kinh - te xa hoi cua C. Mac thi each
mang xa h6i la sut thay doi c6 tmh chat can ban ve chat
cua mot hinh thai kinh te - xa hoi, la butdc chuyen tut mot
hinh thai kinh te - xa hoi n^y len mot hinh thai kinh te -
xa hoi mdi tien bo hon.
1. C. Mac vk Ph. Angghen; Tokn t$p, Sdd, t.21, tr.92.
406
Theo nghia hep, each mang xa hoi la (finh cao cua dSiu
tranh giai cap. la cuoc dau tranh l^t do chinh quyen, thiet
lap mot chinh quyen m6i tien bo hdn.
Cach mang xa hoi khac v6i tie'n hoa xa bgi. NS'u each
mang xa hoi dnoc thuc hien la do bvfdc nhay d6t bien, lam
thay doi ve chat, thay doi toan bo ddi song xa boi tbi tien
boa xa hoi la sU thay doi dan dan, tbay doi titag bo pbftn,
tiing yen to', tCtng iTnh v\ic cua ddi song xa b6i. GiQa cacb
mang xa hoi va tien hoa xa boi c6 moi lien b§ bflu cd v6i
nbau trong s\l phat trien cua xa boi. Tien b6a xa boi tao
ra tien de cho each mang xa hoi. Cacb mang xa boi la cd sd
de tie'p tuc c6 nhQng tie'n boa xa boi trong giai doM pbat
trien sau cua xa hoi.
Cach mang xa hoi c6 sd kbac nbau vdi cai cacb xa bdi.
Cai each xa hoi chi tao nen nbOng tbay doi bo pb&n, Knb
vUc rieng le cua ddi song xa boi. Cai cacb xa boi la ket qua
dau tranh cua cac lUc lUdng xa boi tien bo. Nbieu kbi cai
each xa hoi la bo phan bdp thanb cua cacb m^g xa boi.
Kbi cac cuoc cai each xa hoi dUdc tbdc bien tbanb cong d
nhiing mdc do khac nbau, cbiing deu tao ra sd pbat trien
xa hoi theo hddng tien bo. Kbong pbm cu6c cai cacb xa b6i
nao cung dddc thdc bien, do nbieu ly do cbu quan boac
kbach quan.
Cung can cbu y rSng: "kbai niem cai cacb doi lap vdi
khai niem each mang; neu quen sd doi l^p qudn cai
ranh gi6i phan biet hai kbai niem do, tbi se luon luon
m&c nhiing sai l^m bet sdc ngbiem trong trong tat ca
407
nhflng lap lu^ ve v^'n de lich sd. Nhung sU do'i lap do
khong phai la tuyet doi, cai ranh gi6i do khong phai la
cdng nhac, do la mot ranh gidi sinh dong, linh hoat ma ta
phai biet xac dinh theo tdng triTdng hdp cu the"'.
Trong phong trao cong nhan quo'c te da tifng c6
khuynh hudng ta khuynh, khi chi coi trong each mang xa
hoi ma coi thcfdng cai each xa hoi va khuynh hiidng hutu
khuynh, chi coi trong cai each xa hoi, sd each mang xa hoi
no ra se c6 nhieu ton that. Hai khuynh hitdng nay deu hi
V.I. Lenin phe phan, xem do la chu nghia xet lai hoac la
chu nghIa cd hoi trong phong trao cong nhan the gidi.
V.I. Lenin kich liet phe phan chu nghia cai ludng -
mot trao litu chmh tri phan dgng d chau Au kha thinh
hanh vao cudi the ky XIX - dau the ky XX. Chu nghia cai
liidng chu tmdng ta bo dau tranh giai cap va each mang
xa hoi, tuyet doi hoa viec gianh chinh quyen bing dau
tranh nghi trudng.
Cach mang xa hoi cung khac vdi dao chi'nh. Dao
chmh la phUdng thdc tidn hanh cua mot nhom ngitdi vdi
muc di'ch gidnh chinh quyen, song khong lam thay doi
can ban che do xa hoi. Dao chinh khong phai la phong
trao each mang. No thudng difdc thnc hien bdng bao luc,
lat do cua cac phe, nhom cd khuynh hudng chinh tri doi
lap vdi chinh quyen diidng thdi. Dao chinh chi c6 y
nghia each mang khi no thuc sv( la mot bp phan cua
phong trao each mang.
1. V.I. Lenin: Toan tap, Sdd, t.20, tr.l99.
408
Tinh chat cua each mang xa hoi: Tinh ch&'t cua m6i
cuoc each mang xa hoi chiu sh quy dinh bdi mau thuSn cd
ban, bcli nhiem vu chmh tri ma cuoc each mang do phai
giai quyet, nhuf lat do che do xa hoi nao? Xoa bo quan he
san xuat nao? Thiet lap chmh quyen thong tri oho giai c&'p
nao? Thiet lap trat tu xa hoi theo nguyen t&c nao?
Cach mang Thang Tam nam 1945 d Viet Nam mang
tmh chat la cuoc each mang dan chu tU san Ideu mdi vi
muc dfch cua no la danh do sh thong tri cua cMnh quyen
thhc dan, phong kien, giai phong dan toe; dong thdi giai
phong giai cap, do Dang cua giai cS'p v6 san lanh dao,
thiet lap nen chuyen chmh v6 san.
N6i den ban chat cua each mang xa hoi cung cdn phai
noi tdi luc lUdng each mang xa hoi. Liic hidng each mang
xa hoi la nhilng giai cap, tang 16p ngUcfi c6 Idi ich gSn bo
vdi each mang, tham gia vao cac phong trao each m^g,
thuc hien muc dich cua each mang. LUc Iddng cua each
mang xa hoi chiu sU quy dinh cua tinh chat, dieu kien lich
set cua each mang.
Cuoc each mang dan chu tu san 5 chau Au vao the ky
XVII - XVIII do giai cap tU san lanh dao v6i sU tham gia
dong dao cua giai cap tu san, tieu tU san, nong dan, ting
Idp thi dan, tang 16p trf thetc tien bo. Cach mang Thang
Tam nam 1945 6 Viet Nam do Dang Cong san Viet Nam
lanh dao, luc lUdng each mang la giai c^'p cong nhan,
nong dan, tang Idp tri thtic tien bo va dong dao cac t§^ng
16p nhan dan lao dong khac. Trong lUc lUdng each mang.
409
giai c§ip gia vai tro quyet dinh thanh cong cua each mang,
dado xem la dong lac cua each mang xa hoi.
Dong Ivlc cua each mang xa hoi la nhflng giai cap c6 Idi
fch gan bo chat che va lau dai do'i v6i each mang, c6 tmh
ta giac, tich cac, chu dong, kien quyet, triet de each mang,
CO kha nang loi cuo'n, tap hdp cac giai cap, tang 16p khac
tham gia phong trao each mang.
Moi cuoc each mang xa hoi deu c6 muc dich la danh
do giai ca'p thong tri de gianh lay chinh quyen. De lam
dadc dieu do c£n xac dinh ro do'i tadng cua each mang
xa hoi la giai cap nao?
Doi tiXdng cua each mang xa hoi la nhflng giai cap va
nhflng liic Ifldng doi l^p c^n phai danh do cua each mang.
Trong Cach mang Thang Tam nam 1945 d Viet Nam, doi
tfldng cua each mang la chinh quyen thflc dan va phong
ki§'n. De each mang xa hoi di den thanh cong, can thiet
ph®-i CO giai c^p lanh dao each mang.
Giai cap lanh dao each mang xa hoi la giai cap c6 he
tfl tfldng tien bo, dai dien cho phfldng thflc san xuat tien
bo, cho xu hfldng phat trien cua xa hoi.
Cac cuoc each msmg tfl san 6 chau Au vao the ky XVII -
XVIII do giai cap tfl san lanh dao, vi giai cap tfl san luc do
CO he tfl tfldng tien bo, chu trfldng tfl do, binh ddng, bac ai,
dfl'u tranh chdng lai he tfl tfldng cua giai cap phong kien la
than hoc Kito giao, chdng che do phong kidn. Giai cdp tfl
san la giai cap dai dien cho phfldng thflc san xudt tfl ban
chu nghia, tien bo hdn so vdi phfldng thflc san xuat phong
kien da to ra lac hdu, l6i thdi.
410
Cach mang xa hoi dien ra rS't phong phu, da dang.
Dieu do phu thuoc vao dieu ki$n khach quan vk nhan td'
chu quan ciia cuoc each mang.
Dieu kien khach quan cua each mang xa hoi Ik diû
kien, hoan canh kinh te - xa hoi, chinh tri b§n ngoai tac
dong den, la tien de dien ra eac cuoc each mang xa hoi.
Khi trong mot hinh thai kinh te - xa hfii, hai yk'u to
cua phitdng thilc san xuk't la liic luong san xuat vk quan
he san xuat mau thukn gay gkt vdi nhau, can trS sU phat
triln cua phiidng thtitc san xuk't, can trS sU phat trikn cua
hinh thai kinh te - xa hoi. Diû do tk't yeu se dkn d§n sU
hung no ciia each mang xa hoi. Ben canh dilu kien kinh
te, cac cuoc each mang xa hoi no ra con do dieu kikn chinh
tri - xa hoi.
Trong xa hoi, khi khung hoang kinh te dien ra, mau
thukn xa hoi hieu hien tkp trung ci mau thukn giai ckp se
dkn den khung hoang chinh tri. Liic do xuk't hi§n tinh the
each mang.
Trong tac phkm Sii pha san cua Quoc te II, V.I. Lenin
chi ro ba dk'u hieu cua tinh the each m^g:"1) Cac giai
ck'p thong tri khong the nko duy tri dUdc nkn thk'ng tri cua
minh ditdi mot hinh thutc bk't di bk't dich; sU khung hoang
nko do cua "tang 16p tren", tdc Ik khung hoang chinh tri
cua giai ck'p thong tri, no tao ra mot ch6 hS md dudng cho
noi bk't binh va long phkn no cua cac giai ckp bi ap bdc.
Muon cho each mang no ra, mk chi c6 tinh trang tkng
Idp ditdi khong muo'n" song nhu trU6c, thi thudng thudng
Ik khong du, ma can phai c6 tinh trang "tkng Idp tren
411
cung khong the nao" song nhh cu diidc ni2a. 2) Noi cung
kho va quSn bach cua giai cap hi ap biic trd nen nang ne
hdn mtic binh thitdng. 3) Do nhutng nguyen nhan noi tren,
tmh tich ctJc cua qu^n chung dUdc nang cao ro ret, nhQng
quan chung nay trong thdi ky "hoa binh" phai nh^n nhuc
chiu de cho ngudi ta cudp hoc, nhUng den thdi ky bao tap
thi ho hi toan bo cupc khung hoang cung nhit bi ngay ca
ban than "ting Idp tren" day den ch6 phai c6 mot hanh
dong lich srf doc lap'".
Nhu vay, tint the each mang la su chin muoi cua mau
thuSn gida lUc lutdng san xuat va quan he san xua^t, sU
phat tridn den dinh cao cua cuoc daû tranh giai cap dan
tdi nhdng dao Ion sau sac trong nen tang kinh te - xa hoi
cua nha nU6c dUdng thdi, khien cho viec thay the the che
chinh tri do bang mot the che chinh tri khac, tien bo hdn
nhii la mot yeu cau khach quan khong the dao ngUdc.
Unh the each mang la mot trang thai dac biet cua dieu
kien khach quan, khong phu thuoc vao y chi cua cac giai
ca'p, tap doan, dang phai chinh tri rieng biet. Khong c6 tinh
the each mang thi each mang xa hoi khong the no ra dUdc.
Lenh tong khdi nghia trong Cach mang Thang Tam
nam 1945 d Viet Nam dUdc difa ra trong thdi diem nan doi
lam chet hdn 2.000.000 ngUdi, sd dao chinh cua phatxit
Nhat do'i v6i Phap, sU dû hang Dong minh cua quan doi
Nhat d Dong Dudng la tinh the each mang de khdi nghia
gianh thang Idi.
1. V.I. Lenin: Toan tip, Sdd, t.26, tr.268.
412
De each mang xa hoi no ra thi ben canh dilu kien
khach quan con c6 nhutng nhan to'chu quan.
Nhan to'chu quan trong each mang xa hoi bao gom y
chi, niem tin, trinh do giac ngo va nh^n thdc cua lilc Iddng
each mang vao muc tieu va nhiem vu each m^g, nang
liJc to chtic thuc hien nhiem vu each mang, kha n&ng tAp
hdp Inc liidng each mang cua giai cfi'p lanh dao each mang.
Khi CO dieu kien khach quan chin muoi, thi nhan to'chu
quan c6 vai tro quyet dinh thanh bai cua each mang. Tuy
nhien, nhuf V.I. Lenin chi ro: "... Khong phm tinh th§'each
mang nao cung lam no ra each mang, ma chi eo trong
trutdng hdp la cung vdi tat ca nhflng thay doi khach quan
noi tren, lai con c6 them mot thay doi chu quan, tdc la:
giai csip each mang c6 kha nang phat dong nhflng h^h
dong each mang c6 tinh ch&'t quan chiing, kha manh me
d§ d&p tan (hoac lat d^ chmh phu cu 1^ chinh phu, ngay
ca trong thdi ky c6 nhCtng cuoc khung hoang, cung se
khong bao gid "d^' neu khong day cho no "nga""^
O Viet Nam, trudc Cach mang Thang Tam nSm 1945,
n§'u khong c6 sil lanh dao cua Dang Cong san D6ng
Difdng, khong xay dUng
*
Doi
*
Viet
*
Nam Tuyen truy^n giai
^
phong quan va Doi Ciiu qu6'c quan, khong phat dong tong
khdi nghia gianh chinh quyen tijf ngay 19/8 den ngay
2/9/1945 thi du c6 dieu kifn khach quan chin mu6i, each
mang cung kho c6 the diln ra vh gianh thang Idi.
1. V.I. Lenin: Tokn tap, Sdd, t.26, tr.269.
413
De each mang xa hoi no ra thanh cong, giai cap lanh
dao phai biet chon dung thbi cd each mang.
Thdi ccf each mang la thdi diem dac biet khi dieu kien
khach quan va nhan to chu quan da chin muoi. Do la liic
thuan Idi nh&'t c6 the bung no each mang, c6 y nghia quyet
dinh do'i v6i thanh cong cua each mang. Ngay 9/3/1945,
khi Nhat dao chinh Phap d Dong Dudng, Dang Cong san
Dong DUdng xac dinh thbi cd gianh chinh quyen da den va
ngay 12/3/1945, Dang ra Chi thi "Nh^t - Phap bSn nhau
va hanh dong cua chung ta". Ho Chi Minh gcti thu keu goi
dong bao ca nUdc: "Gid quyet dinh cho van menh dan toe
ta da den. Toan quoc dong bao hay ddng d&y dem sdc ta
ma tu giai phong cho ta'".
VlTn de chon diing thbi cd each mang la van de lien
quan den sU thanh bai cua each mang. Neu bo Id thdi cd
thi each mang c6 the khong no ra, hoac neu no ra cung hi
th&'t bai.
c)Phuangphap each mang

Muc tieu cua each mang xa hoi la gianh chinh quyen
bang each dap tan (x6a bo) chinh quyen da I6i thdi, phan
can trd sd phat trien cua xa hoi, thiet lap mot trat
td xa hoi mdi ti§'n bo hdn. De thdc hien dddc muc tieu each
mang cin cd phddng phap each mang phd hdp.
Phiidng phap each mang bao Ivte la hinh thdc each
mang kha pho bien. Cach mang bao Idc la hinh thdc
1. Ho Chi Minh: ToAn t$p, Sdd. t.3, tr.596.
414
tien hanh each mang thong qua bao lUc de gianh chinh
quyen, la hanh dong cua lUc lUdng each mang dvtdi sU lanh
dao cua giai cap lanh dao each mang vddt qua gidi
luat phap ciia giai cap thong tri hien thdi, xac l^p chmh
quyen nha nvtdc ciia giai cap each mang.
Trong xa hoi c6 giai cap, giai ca'p thong tri khong bao
gid tu nguyen tuT bo dia vi thong tri cua minh du no da lac
hhu, loi thdi. Neu chi eo cac hoat dong d&'u tranh hdp phap
thi khong du de lUe Iddng each mang gianh chinh quyen.
Vi vay, chinh quyen thudng chi c6 the gianh difdc biing
hinh thdc chien tranh each mang, thong qua bao lUc each
mang. Trong cac tac pham Phe phan Cudng iTnh Gota,
Tuyen ngon cua Dang Cong sin, C. Mac vh Ph. Angghen
deu khang dinh rhng, de gianh chinh quyen nha midc tit
tay giai cap tU san thi phai tien hanh each mang bao luc.
V.I. Lenin cung cho rang:"nha mtdc tU san hi thay the bdi
nha nUdc v6 san (chuyen chinh v6 san) khong the b^ng
con dudng "tieu vong" dUdc, ma chi c6 the, theo quy luat
chung, bang mot cuoc each mang bao luc th6i"\ Tuy
nhien, cung can chu y rang, bao lUc chi la c6ng cu, phUdng
tien de lUc lUdng each mang gianh la'y chinh quyen nha
nxidc tit tay giai ca'p thong tri.
PhiiOng phap hda binh cung la mot phUdng phap de
gianh chinh quyen, la phUdng phap da'u tranh khong
dung bao lUc each mang de gianh chinh quyen trong dieu
kien cho phep. PhUdng phap hda binh la phUdng phap
415
dau tranh nghi trUdng, thong qua che' do dan chu, bang
bû c^t de gianh da so'ghe trong nghi vlen va trong chinh
phu. PhUdng phap hoa binh chi c6 the xay ra khi c6 du cac
dieu kien: Mot la, giai cSfp thong tri khong con bo may bao
liic dang ke hoac con bg may bao lilc, nhUng chiing da mat
het y chi cho'ng lai liic liidng each mang; hai la, liic lUdng
each mang phat trien manh, ap dao ke thu.
Phcfdng phap hoa binh rat c6 Idi, it gay thitdng vong ve
con ngufdi va thiet hai ve v|it ch^'t nhiing dieu kien de
gianh chinh quyen bling phvfdng phap hoa binh it khi xay
ra. Tuy nhien, can chu y quan diem "qua do hoa binh"
thrtc chSTt la quan diem phu dinh bao liic each mang cua
bgn cd hoi chu nghia theo hudng hdu khuynh.
Hi$n nay, d Viet Nam, cac the Irfc thh dich, phan dgng
day manh thilc hi§n chien Iddc "dien bien hoa binh", Idi
dung cac vdn de "dan chu","nhan quyen", dan toe, ton giao
va nhiing yd'u kem, sd hd, mat canh giac cua ta de xuyen
tac, bop meo tinh hinh; c6 siiy cho I6i song hildng thu, thilc
dung, ich ky, ca nhan chu nghia; d6ng thdi, caû ket v6i cac
ph^n tu cd hoi va bat man chinh tri hoat dong rao riet,
cho'ng pha each mang ngay cang tinh vi, nguy hiem hdn.
Tinh trang suy thoai ve hi tuSng chinh tri, dao ddc, 16'i song
cua mot bo phan khong nho can bo, dang vien chita bi d^y
Ihi, CO mat, c6 bg phan con diln big'n tinh vi, phdc tap hdn;
tham ûng,lang phi. Diiu nay lam giam siit vai tro lanh
dgo cua Dang, suy giam ni€m tin cua nhan dan doi v6i
Dang, la nguy cd triJc tiep de dga sii ton vong cua Dang va
cua che do, vi v^y can phai nhan dien nhQng bieu hien va
416
kien quyet dau tranh ng^n chan, day lui c6 hieu qua
tinh trang suy thoai ve tu tudng chinh tri, dad diic, 16'i
song, nhiing bieu hien "tii diln bien", "til chuyen hoa"
trong noi bo'.
d) Van de each mang xa hoi tren the'gidi hien nay

Hien nay, xa hoi da c6 nhieu doi khac so v6i nhvlng
nam 70 cua the ky XX. Xa hoi hien dai bi chi phoi b3i dac
diem ciia thdi dai: cuoc each mang khoa hoc va cong nghe
hien dai, nen kinh te tri thiic 0 cac mldc phat trien, xu
hildng do'i thoai thay oho xu hudng dol dau, nhOng dieu
chinh ciia chii nghia tu ban hien dai phdn nao "lam diu"
mau thu^n giai cap. Sil xung dot ve giai cap vln con, song
khong gay ght, quyet liet nhu trUdc, thay vao do lî sU
xung dot ve sac toe, ton giao, ve kinh te giila cac quoc gia,
khu vilc. Cung vdi do la sil 6 nhilm moi trilcJng, can kiet
tai nguyen thien nhien, nan doi va benh tat d nhiSu
nildc,... cung la nhflng nguyen nhan tao ra sil ba't on trong
the gidi diiong dai.
Trong xa hoi hien dai tiem an kha nang nhilng bia'n
dong xa hoi theo chieu hildng tien bo du6i binh thdc cai t6',
cai each, doi mdi nhu d cac nude xa hoi chu nghla trudc
day va nhiing hinh thiic hdp tac mdi tren cd s6 cac lilc lUdng
xa hoi c6 the cha'p nhan dUdc 6 cac nUdc theo cac xu hudng
chmh tri khac nhau hien nay.
1. Xem Dang Cong san Viet Nam: VSn kiin H6i ngbilin tbH ta
Ban Chap hknh Trung Mng khda XII, VSn phong Trung Udng
Dang, Ha Noi, 2016, tr.22-24.
417
Vi Idi ich chung cua toan the gidi, cac niiSc c6 che do
xa hoi va chinh tri khac nhau vSn c6 the thong qua cac to
chiic quoc te de doi thoai, hoa giai nhQng tranh chap ve
kinh t^ lanh tho, lanh hai, tai nguyen thien nhien... va
nhQng bat dong khac. Xu hudng doi thoai, hoa giai dang la
xu hudng chu dao hien nay. Cac cupc chie'n tranh du6i
mau sic dan toe, ton giao, hay du6i chieu bai "nhan dao"
chong vu khi hoa hoc, vu khi sinh hpc,... dang hi cac the
l\ic ti§n bp len an, phan doi.
Xu hudng giQ vQng dpc lap, th chu cua quoc gia, dan
tpc, khong phu thupc va khong can thiep vao cong viSc
npi bp cua nhau, dau tranh cho dan chu, hoa binh va tien
bp xa hpi dang dien ra manh me, ngay cang to ra chiem
liu th§'.
Cac quoc gia, dan tpc se di t6i mot xa hpi dan chu, tu
do, cong bing, van minh theo each di cua minh thong qua
cac chmh sach phat trien kinh te - xa hpi, van hoa, giao
due, y te, khoa hoc - cong nghe,... Va do do, du khong c6
cac cupc each mang xa hpi dien hinh nhu da trtng diln i*a
trong lich sr(, thi xa hpi hign dai se phat trien theo hUdng
thay dSi titng bp ph^n, tifng yg'u to', linh vUc trong ddi
s^g xa hpi. Thay doi trudc het ve luc liTpng san xuat roi
den quan he san xuit, tie do din den thay doi cd cau kinh
ting, vi do do, thay doi cac yi'u
to cua kie'n true thUdng ting xa h6i, din di'n thay doi
toan bp xa hpi.
Trong thcJi dai ngay nay, theo nguygn ly ve sU phat
trien cua triet hpc Mac - Lenin kho c6 thi de bung no
418
nhutng cupc each mang xa hoi dien hinh nhd each mang
tii san 6 chau Au the ky XVII - XVIII, Cach mang
Thang Mutdi Nga nam 1917,... Cach mang xa h6i se diln
ra diJdi hinh thilc chuyen h6a, thay doi din din ttoig
yeu to", bo phan, llnh v\ic cua doi s6ng xa hoi. Xa hoi sau
se phat trien tien bo hdn xa hoi trcfdc. Vi§t Nam dang
hiidng tdi muc tieu: dan giau, nddc manh, ddn chu, c6ng
blng, van minh.
rV- Y THtrC XA Hdl
Ddi song xa hoi c6 hai iTnh v\lc quan trong Ik iTnh vdc
vkt chat va linh vUc tinh thin, d6 cung chinh Ik hai ITnh
vilc ton tai xa hoi va y thvtc xa hoi. Vi vky, ckng v6i vikc
phan tich cac quy luat cua su phat trien xa hoi, cac quan
he kinh te va cac quan he chinh tri - xa hoi thi khong the
khong chu trong den mat quan trong khac cua ddi song
xa hoi la y thiic xa hoi. Trong triet hoc Mac - Lenin, khai
ni§m y thitc xa hoi gkn lien v6i khai niem ton tai xa hoi.
1. Khai niem ton tai xa hoi va cac yû t6* cd bin

cua ton tai xa hoi
• •
a)Khai niem ton tai xa hoi
Ton tai xa hoi la toan bo sinh boat vkt chk't vk nhOng

dieu kien sinh heat vkt chat cua xa hpi. Tin tai xa hoi cua
con ngVdi la thuc tai xa hoi khach quan, Ik mot kilu v^t
chk't xa hoi, la cac quan he xa hoi vkt chit dildc f thdc
xa hoi phan anh. Trong cac quan he xa h6i vkt chit ly thi
419
quan he giuCa con ngvtcJi v6i gi6i til nhien va quan he giula
con ngilcJi vdi con ngilcJi la nhQng quan he cd ban nhat.
b) Cacyeu toed ban cua ton tai xa hoi

Ton tai xa hoi bao gom cac yeu to' cd ban la phildng
thiic san xulit v^t chat, dieu kien til nhien, hoan canh dia
dan so' va mat do dan so', v.v.; trong do phildng thiic
san xua't vkt chat la yeu to cd ban nhat. Trong Ldi tua
cua tac pham Gdp phan phe phan khoa kinh te chi'nh tri,
C. Mac vie't: "Phildng thiic san xuat ddi song vat ch&'t
quyet dinh cac qua trinh sinh hoat xa hoi, chi'nh tri va
tinh than n6i chung. Khong phai y thiic cua con ngilcJi
quyet dinh t6n tai cua ho; trai lai, ton tai xa hoi cua ho
quyet dinh y thiic cua ho"\ Vdi khdng dinh nay, C. Mac
da kh&c phuc triet de chu nghia duy tarn, xay dilng quan
diem duy v$.t lich sii v^ mo'i quan he giQa ton tai xa hoi
va y thiic xa hoi, vai tro quyet dinh cua ton tai xa hoi
do'i v6i y thiic xa hoi. Tudng til nhil v^y, trildc do trong
He tUMdng Dvtc, C. Mac va Ph. Angghen da di de'n k§'t
luan rang, toan b6 go'c rl cua sil phat trien xa hoi loai
ngudi, kl ca y thdc cua con ngiidi, deu nam trong va hi
quy dinh bdi sil phat trien cua cac dieu kien kinh te - xa
hoi, nghia la khong phai y thdc quyet dinh ddi so'ng ma
chinh ddi song quyet dinh y thdc"^, "do do ngay tec dû, y
thilc da la mot san pham xa hdi, va van la nhil vay
1. C. Mac va Ph..^gghen: Toan t$p, Sdd,t.l3, tr.15.

2. C. Mac va Ph.Angghen: To^n tSp, Sdd,t.3, tr.38.
420
chifng nao con ngvfdi con ton tai"^ Day chfnh lî diem co't
l6i cua nguyen ly ton tai xa hoi quyet dinhf thvlc xa hoi.
Ton tai xa hoi khong chi quyet dinh sd hinh thanh cua
y thijtc xa hoi ma con quyet dinh ca noi dung va hinh thdc
bieu hien cua no. Moi yeu to'cua ton tai xa hoi c6 the dUdc
cac hinh thai y thdc xa hoi khac nhau phan anh td cac g6c
do khac nhau theo nhQng each thdc khac nhau. Tuy
nhien, den lUdt minh, cac hinh thai y thdc nîy cung se tac
dong, anh hddng ngUdc trd lai ton tai xa hoi. Do chinh la
tfnh doc I&p tiXdng ddi cua y thdc xa hoi.
2. Khai niem, ket cau, tinh giai cSip, cac hinh thai
cua y thufc xa hoi
a)Khai niSm y thdc xa hoi
Cung v6i pham tru ton tai xa hoi, y thdc xa hoi la

pham tru cua chu nghia duy v&t lich sA dddc vftn dung de
giai quyet van de cd ban cua triet hoc trong linh vUc xa
hoi. Neu "y thotc... khong bao gid c6 the lî cai gi khac hdn
la sU ton tai dUdc y thiic"^ thi y thdc xa hoi chinh la xa h6i
tu nhan thtic ve minh, ve sU t6n tai xa h6i cua minh xk
ve hien thdc xung quanh minh. N6i each khac,^ thdc xa
hoi la mat tinh th^n cua ddi song xa hoi, la bo phftn h^
thanh cua vILn hoa tinh thin cua xa hoi. V&n hoa tinh
thin cua xa hoi mang n^ng diu In dSc trilng cua hinh
thai kinh te - xa hoi, cua cac giai dp da tao ra n6.
1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Tokn t$p,Sdd,t.3, tr.43,37.
421
b)KSi c&'u cua y thvtc xa hm
Y thtjtc xa hoi bao g6m tam ly xa hoi va he tu tiidng xa
hoi. Trong he tif tilSng xa hoi, quan trong nhat la cac quan
diem, cac hoc thuye't va cac tii tif6ng. Trong tam ly xa hoi
CO tinh cam,tam trang, truyen thong,... nay sinh tcC ton tai
xa hoi va phan anh ton tai xa hoi d nhiing giai doan phat
trien nhlTt dinh. V.I. Lenin viet:'Y thdc xa hoi phan anh
t6n tai xa hoi, do la hoc thuyet cua Mac'". Tuy nhien, s\i
phan anh nay khong phai la sU phan anh thu dong, bat
dong ma la mot qua trinh bien chdng phdc tap, la ket qua
cua mo'i quan hS boat dong, tich cUc cua con ngUdi doi v6i
hien thUc.
thdc xa hoi mac du c6 md'i quan he hQu cd, bien
chdng v6i y thdc ca nhan, chng phan anh ton tai xa hoi,
song giiia y thrtc xa hoi va y thiic ca nhan vSn c6 sU khac
nhau tUdng d6i vi chung thuoc hai trinh do khac nhau.
Y thdc ca nhan chlnh la the gidi tinh than cua cac ca
nhan rieng le va cu the. Y thdc cua cac ca nhan khac
nhau dudc quy dinh bdi nhfing dSc di^m cua cuoc song
ridng, cua viec giao due va dieu ki§n hinh thanh nhan
each rieng cua ca nhan. Du it dh nhieu, y thtJtc cua cac ca
nhan khac nhau deu phan anh ton tai xa hoi d cac mdc do
khac nhau, song khong phai bao gid no cung dai dien
cho quan diem chung, pho bi§'n cua mot cong dong ngudi.
1. V.I. Lenin: Tokn t^p, Sdd, t.l8, tr.400.
422
cua mot tap doan xa hoi hay cua m6t thdi dai xa hoi
nha't dinh nao do.
Ve mat hinh thiic, y thiSc xa hoi phan anh ton tm xa
hoi diidi nhieu hinh thiic khac nhau. Sii da dang cac hinh
thai y thiic xa hoi la do tmh nhilu mSt, nhilu ve vk da
dang cua dcJi song xa hoi quy dinh; chiing phan anh xa h6i
theo nhQng each thiic khac nhau. Tuy thuoc v&o g6c do
xem x6t, ngiidi ta thudng chia y thrte xa hoi th^nh f thdc
xa hoi thong thiicJng, y thiic ly lulin, tam 1^ xa h6i vk h$ td
tudng xa hoi.
Y thiic xa hoi thong thxldng hay ^ thiic thiidngngaylk
nhflng tri thiic, nhutng quan niem cua con ngddi hinh
thhnh mot each tnic tiep trong cac hoat d6ng tnlc tiep
hling ngay nhUng chiia dUdc he thong hoa, chda dddc t6ng
hdp va khai quat hoa.
Y thiic ly Juan hay y thiic khoa hoc Ih nhttog td tddng,
nhflng quan diem dddc tong hdp, dddc he thdhg h6a vk
khai quat hoa thanh cac hoc thuy§'t xa hoi dddi dang cac
khai ni$m, cac pham tru va cac quy luftt.
Y thdc xa hoi thong thddng phan anh mot cdch smh
dong va trdc tiep cac mat khac nhau cua cu6c s6'ng hang
ngay cua con ngddi. Y thdc xa hoi thong thddng tuy d
trinh do thap hdn y thdc ly luan nhvttig Isd phong phd hdn
y thdc ly luan. Chmh nhdng tri thdc kinh nghiem phong
phu cua y thdc thong thddng la chh't lidu, la cd sd va tien
di quan trong cho sd hinh thanh ^ thdc 1^ lu&n.
Y thdc ly luan hay la y thdc khoa hoc c6 kha nang phan
anh hien thdc khach quan mot each sau s&c, chinh xac,
423
bao quat va vach ra dUdc nhfing moi lien he khach quan,
ban chS!t, tat yeu mang tmh quy luat cua cac su vat va cac
qua trinh xa hoi. Dong thcii, y thijfc khoa hoc c6 kha nang
phan anh viidt trudc hien thiic.
Tarn ly xa. hoi la y thutc xa hoi the hien trong y thcfc ca
nhan. Tarn ly xa hoi bao gom toan bo tut tUcing, tinh cam,
tam trang, thoi quen, nep song, nep nghl, phong tuc, tap
quan, utdc mudn, v.v. cua mot ngiicfi, mot tap doan ngildi,
mot bo ph&n xa hoi hay cua toan the xa hoi hinh thanh
dutdi tac dong tnic tiep cua cuoc song hang ngay cua ho va
phan anh cuoc song do.
Tam ly xa hoi cung phan anh mot each triJc tiep va til
phat nhutng dieu kien sinh hoat hang ng^y cua con ngildi,
cho nen no chi ghi lai nhutng gi dl thSy, nhutng gi ndm
tren be mat cua ton tai xa hoi. Do v|iy, khac vdi y thdc ly
luan, tam ly xa hoi chila du kha n&ng de vach ra nhiing
mo'i lien he khach quan, ban chat, t&'t yeu mang tinh quy
lu^t cua cac sil vat v&^ cac qua trinh xa hoi. Mac du vay,
c^n coi trong vai tro cua tam ly xa hoi trong viec phat
trien y thtjtc xa hoi, nhat la vide s6m ndm bdt nhiing dil
ludn xa hoi the hien trang thai tam ly va nhu cû xa h6i
da dang cua nhan dan trong nhiing hoan canh, diû kien
khac nhau.
He tii tvcdng la giai doan phat trien cao hdn cua y thufc
xa hoi, la sii nhdn thiic ly ludn ve ton tai xa hoi. He tut
" • • • •
tildng CO kha nang di sau vô ban ch^t cua moi moi quan
he xa h6i; la kd't qua cua sU t^ng ket, sil khai quat hoa cac
kinh nghidm xa hoi de hinh thanh n§n nhiing quan di^m.
424
nhQng tii tutdng ve chinh tri, phap ludt, tri§'t hoc, dao diifc,
nghe thuht, ton giao, v.v..
Trong lich sii nhan loai da va dang ton tai ca h$ tit
tutdng khoa hoc va he tu tutdng khong khoa hoc. N§'u he tit
titdng khong khoa hoc phan anh cac quan h$ vit chlft mot
each hut ao, sai lam hohc xuyen tac thi ngitOc lai, h§ tit
titdng khoa hoc phan anh cac quan he, cac qua tiinh vk
hien tutdng xa hoi mot each khach quan, chfnh xac. Ca hai
loai he tit titdng nay deu c6 anh hitdng doi vdi sU phat
trien cua khoa hoc. Chang han, he tit titdng khong khoa
hoc, nhat la triet hoc, da tufng kim ham sit phat tri§n cua
khoa hoc tit nhien trong suot hhng chuc thi'ky thdi trung
c^ d chau Au.
Mac du tam ly xa hoi va he tut titdng thufic hai tnnh
do khac nhau cua y thutc xa hoi nhitng chiing c6 moi h§n
h$ qua lai va tac dong qua lai iSn nhau. NS'u tam 1^ xa hoi
CO the thiic day hohc can trd sit hinh thînh vk sit tiep
nhhn mot he tit titdng nao do; c6 thI giam bdt si^ xd ciing
hohc cong thutc cufng nhhc cua he tit titdng, thi trai lai, h$
tut tudng khoa hoc c6 the bo sung,lam gia t&ng hsim lifdng
trf tue cho tam ly xa hoi, gop phfin thiic d^y t&m 1^ xa hoi
phat trien theo chieu hitdng tlch cilc.
c) Tfnh giai cap cua y thiic xa hoi

Trong nhiing xa h6i c6 giai c&'p, cac giai c&'p khac
nhau c6 dieu kien vat chh't khac nhau, c6 Idi ich vk dia
vi xa hoi khac nhau thi y thutc xa h6i cua cac giai ck'p do
cung khac nhau.
425
Tinh giai cap cua y thcte xa hoi bleu hien ca d tam ly
xa hoi iSn ct h$ tii tu5ng. Nlu d trinh do tam ly xa hoi, m6i
giai c^p xa hoi deu c6 tinh cam, tam trang, thoi quen,
thien cam hay ac cam rieng thi d trinh do he tU tu6ng ti'nh
giai ca'p thI hi§n ro ret va sau sic hdn nhieu. 6 trinh do
nay sii ddi lap giiia cac h§ tut tiidng cua nhUng giai cap
khac nhau thutcJng khong dung hoa nhau. Va khi do, he tii
tifdng thong tri trong xa hoi la he td tutSng cua giai cdp
thong tri. Yd dieu nay C. Mac va Ph. Angghen viet: "Trong
moi thdi dai, nhiJng td tdcfng cua giai cap thong tri la
nhdng td tdSng thong tri. Dieu do c6 nghia la giai cdp nao
la Idc IdOng v$t chat thong tri trong xa hoi thi cung la Idc
Iddng tinh thin thong tri trong xa hoi. Giai cap nao chi
phdi nhdng td li§u san xudt vat chit thi cung chi phdi
luon ca nhutng td lieu san xuat tinh than"\
H§ td tdctng cua giai cap thong tri trong cac xa hoi c6
giai cdp ddi khang bao gid cung bao ve dia vi va Idi I'ch
cua giai cap thdng tri, cua che do ngddi boc lot ngddi.
Trai lai, he td tddng cua giai cdp bi tri bao gid cung bao
ve quyen Idi cua nhdng ngddi bi boc lot, cua dong dao
quan chung nhdn dan bi ap bdc nhSm lat do chd do ngddi
bdc lot ngddi do.
Tuy nhien, khi khang dinh tinh giai cap cua y thdc
xa hoi thi quan nidm duy vat ve lich su£ cung cho rling, f
thdc cua cac giai cap trong xa hoi c6 sd tac dong qua lai
vdi nhau. lOidng chi giai cdp bi thong tri chiu anh hddng
426
tut tvfctng cua giai cap thong tri ma giai cSTp thShg tri cung
chiu anh hitSng tvf tifdng cua giai c^'p bi thong tri. Dieu
nay thtfcJng xay ra trong giai doan phong trao each mang
cua giai cap hi thong tri len cao. Khi do nhOng nguW tieh
bo trong giai ca'p thong tri, nha't la nhflng tri thdc, se tOt
bo giai cap xuat than de chuyen sang hang ngu cua giai
ca'p each mang. Lich sut cho tha'y, khong ft nhrtng ngifdi
trong so' tri thutc do da trd thanh nha tu tifclng cua giai
ca'p each mang.
d) Cac hinh thai y thvtc xa hoi
Cac hinh thai y thiic xa hoi the hien cac phudng thrtc
nim bat khac nhau ve mat tinh thin doi vdi hi$n thilc xa
hoi, bdi vay, y thutc xa hoi ton tai dvtdi nhieu hinh thai
khac nhau. Nhiing hinh thai chu yeu cua y thutc xa h6i bao
gom: y thutc chfnh tri, y thutc phap quyen,^ thutc dao dutc,
y thutc tham my(hay y thutc nghe thuat), y thutc ton giao,f
thutc ly luan (hay y thutc khoa hoc), y thutc triet hoc. Sut
phong phii cua cac hinh thai y thutc xa hoi phan anh sut
phong phii cua ddi song xa hoi.
* Y thvCc chfnh tri
Hinh thai y thutc chfnh tri phan anh cac moi quan he
kinh te cua xa hoi bang ngon ngii cbfnh tri cung nhut mc&
quan h$ gifia cac giai cap, cac dan toe, cac quo'c gia va thai
do cua cac giai cap do'i v6i quyen luc nha nutdc. Hinh thai y
thutc chfnh tri xuat hi$n trong nhiing xa hoi c6 giai cA'p va
CO nha nudc, vi v^y no the hien trutc tiep vk ro nhtft Idi fch
giai cap.
427
Y thiic chi'nh tri, nhat la he tu tufSng chinh tri, c6 vai
tro rat quan trong do'i v6i siJ phat trien ciia xa hoi, bdi vi,
he tit titSng chmh tri the hien trong citdng Imh chinh tri,
trong ditcJng loi va cac chmh sach cua dang chi'nh tri, phap
luat cua nha nit6c, dong thdi cung la cong cu thong tri xa
hoi cua giai ca'p thong tri. He tu tu6ng chi'nh tri tien bo se
thiic day manh me sU phat trien cac mat ciia ddi song xa
hoi; ngUOc lai, he tu tudng chinh tri lac hau, phan dgng se
kim ham, tham chi keo lui sU phat trien do.
H$ tu tudng chinh tri giU vai tro chu dao trong ddi
song tinh th^n cua xa hoi va xam nhap vao tat ca cac hinh
thai y thiic xa hoi khac.
Trong thdi dai hien nay, he tu tudng cua giai cSp cong
nhan la he tU tudng tien bo, each mang va khoa hoc dang
d&n dat giai ca'p cong nhan va nhan dan lao dong dau
tranh nhSm xda bo che do ngUdi boc lot ngudi, tien tdi xay
dung xa hoi mdi tot dep hdn che do tu ban chu nghia.
* Y thiic phap quyen
Y thiic phap quyin c6 moi lien he chat che vdi y thdc
chinh tri. Hinh thai y thiic phap quyen cung phan anh
cac moi quan he kinh te cua xa hoi bang ngon ngQ phap
luat. Ph. Angghen vidt rang, y thdc "phap quyen cua
ngudi ta bat ngu6n til nhQng dieu kien sinh boat kinh te
cua ngUdi ta ^ Gio'ng nhu y thiic chinh tri, y thdc phap
quyen gan gui vdi cd sd kinh te cua xa hoi hdn cac hinh
thai y thdc xa hoi khac. Cung giohg nhU y thiic chinh tri.
1. C. Mac va Ph. Angghen: To^n t$p, Sdd, t.l8, tr.379.
428
f thijtc phap quyen ra ddi trong xa hoi c6 giai c&p vî c6
nha nvfdc, vi vay no cung mang tinh giai c&p. Do phap
luat la y chi ciia giai cap thong tri the hien thsmh lu^t le
cho nen trong xa hoi c6 giai cap doi khang thi thai d6 va
quan diem ciia cac giai cap khac nhau doi vdi phap luftt
cung khac nhau.
Trong xa hoi c6 giai cap, y thdc phap quyen la toan bo
nhflng tu tUdng, quan diem cua mot giai c&'p ch§it va
vai tro cua phap luat, ve quyen, trach nhiem va nghia vu
cua nha nudc, ciia cac to chdc xa hoi va cua cong d§n, v^
tinh hdp phap va khong hdp phap cua hanh vi con ngvtdi
trong xa hoi.
He tu tUdng phap quyen tU san coi phap lulit tU san
la bieu hien cao nhat ve quyen tu nhien cua con ngUdi.
Song, su that la viec ra ddi cua cac lu^t le tU san cot la dl
bao ve che do tU ban va trat tU cua xa hdi tU ban. Phap
luat va he tU tudng phap quyen xa hoi chu nghIa diâ
tren nen tang tu tudng cua giai cap cong nhan la chu
nghIa Mac - Lenin, phan anh Idi fch cua toan the nhan
dan, bao ve nha nUdc ciia dan, do dan vî vi dan, bao v§
che do xa hoi chu nghia. Vi vay, viec d^y manh vd tSng
cUdng cong tac giao due y thxic phap lufit cho toan dfin la
nhiem vu quan trong, thudng xuyen vd lau dai cua ca hd
thong chinh tri.
* Y thiic dao di3c
Y thCtc dao dtic la toan bo nhUng quan niem ve thidn,
ac, to't, xdu, ludng tarn, trach nhiem, nghia vu, c6ng
bang, hanh phiic, v.v. va ve nhiing quy tac danh gia,
429
nhflng chu^n miJtc dieu chinh hanh vi cung each ling xuf
gifla cac ca nhan v6i nhau giiJa cac ca nhan v<3i xa hoi.
Ll^n dû tien chu nghia Mae ehi ra nguon gob hien
thile eua sil ra dcJi eae tii tudng va nguyen tSe, tinh lieh
set, tinh giai elfp, vi tri va vai tro eua dao dete va y thute
dao dde trong su phat trien xa hoi. Ph. Angghen viet:
"Con ngudi du tu giae hay khong td giae, riit euoe deu riit
ra nhdng quan ni§m dao dtie eua minh td nhdng quan hd
thue tiln dang l^m ed s5 eho vi tri giai e^'p eua minh, tde
Id td nhdng quan he kinh te trong do ngddi ta san xud't
va trao d6i"\ Khi xa hoi xudt hien giai ed'p thi f thde dao
ddc hinh thanh va phat trien nhu mot hinh thai y thde
xa hdi rieng.
Su phat tri§n eua hinh thai y thde dao dde khong taeh
rdi sU phat trien eua xa hoi, phan anh ton tai xa hoi dudi
dang eae quy tae diû ehinh hanh vi eua eon ngdcli. Sd td y
thde eua eon ngddi ve^ Iddng tam, traeh nhiem, nghia vu,
danh dd, v.v. noi len sde manh eua dao dde, dong thdi
eung Id bidu hi§n ban ehSt xa hoi eua eon ngdcli. Vdi y
nghia do, sd phat tri§n eua y thde dao dde la nhan to'biû
hien sd tien bo eua xa hoi.
thde dao dde bao gom he thong nhdng tri thde vi
gia t^ vd dinh hddng gia tri dao dde; nhdng tinh cam va
ly tdSng dao dde, trong do tinh earn dao dde Id yen to quan
trong nhd't, b6i vi, ne'u kh6ng eo tinh cam dao dde thi tat
ea nhdng khai niem, nhdng pham trd va tri thde dao dde
1. C. Mac va Ph. Angghen: To^n tSp, Sdd, t.20, tr.l36.
430
thu nhan duTdc bang con difcJng 1^ tinh khong thi chuyen
hoa thanh hanh vi dao dOtc.
Trong cac xa hoi c6 giai cap, nhiing noi dimg chu ylu
cua dao ddc mang tinh giai ca'p. Ph. Angghen vi^t; '"Xat
cho da'n cung, moi hoc thuyet ve dao ddc da c6 ttt txvldc
den nay deu la san pham cua tinh hinh kinh cua xa hoi
liic ba'y gid. Va vi cho tdi nay xa hoi da vftn d6ng trong
nhCng sd doi lap giai cap, cho nen dao dflc cung luon lu6n
la dao ddc cua giai cap: hohc la no bien ho cho sd th6hg tri
va Idi ich cua giai cap thong tri, hoSc la, khi giai cftp hi tri
trd nen kha manh thi no tieu bilu cho sd noi day chong lai
sd thong tri noi tren va tieu bieu cho Idi ich tddng lai cua
nhdng ngddi bi ap bdc'". Giai ca'p nho trong xa hoi dang di
len thi giai ca'p do se dai dien cho xu hddng dao ddc tien
bo trong xa hoi. Ngddc lai, giai ca'p dang di xuo'ng, lui tkn
hoac phan dong dai dien cho xu hddng dao ddc suy thoai.
Tuy nhien, td xda den nay, trong tien trinh phat
trien cua lich sd nhan loai, d cac hd tho'ng dao ddc khac
nhau, van c6 nhiing yen to chung mang tinh toan nb&n
loai. Do la nhdng quy tSc dng xd nhim di§u chinh hanh
vi cua con ngddi, nhSm duy tri trat td xa hoi hiSn hanh
*' • • • •
va cac sinh hoat thddng ngay cua con ngddi trong c6ng
dong xa hoi. Nhdng quy tic chung mang tfnh toan nhdn
loai nay da tdng ton tai td ra't lau, va chic chin se con
ton tai lau dai cung vdi sd ton tai cua con ngddi sufiTt
trong lich sd nhan loai.
1. C. Mac va Ph. Angghen: ToAn t$p, Sdd,t.20, tr.l37.
431
Hien nay, chiing ta dang song trong dieu kien kinh te'
thi trufdng, hoi nhap quoc te ngay cang sau rong va toan
cliu hoa, cho nen con ngifdi chiu sii tac dpng va anh
hxlSng khong nho cua nhieu loai dao ddc khac nhau. Ben
canh viec k§' thiia va duy tri cac gia tri tot dep cua dao
ddc truyen thong cua dan toe, chung ta cung dang phai
doi mat v6i khong ft nhutng yeu to'tieu cute, do'i lap v6i cac
gia tri dao dutc truyen thong cua dan toe, do la thoi fch
ky, tfnh thrtc dung, long tham lam, tat ca vi dong tien,
khong trung thxic, thieu ly tvrdng, so'ng gap,... Vi vay,
trong giai doan hien nay, nhiem vu gfiao due cac gia tri
dao dijtc lanh manh, tien bo la nhiem vu het sutc quan
trong, nh^t la do'i v6i the he tre.
* Y thvtc nghe thu&t hay y thvtc th£m my
Y thtJtc nghe thu&t hay y thu£c tham my hinh thanh r&'t
s6m, tuf trifdc khi xa hoi c6 sut phan chia giai cap, cung v6i
siJ ra dcfi cua cac hinh thai nghe thuat.
Gio'ng nhu cac hinh thai y thutc xa hoi khac, y thutc
tham my phan anh ton tai xa hoi. Tuy nhien, neu khoa
hoc va triet hoc phan anh the gidi bdng khai niem, bdng
pham tru va quy luat, thi nghe thu^t phan anh the gidi
bkng hinh tUdng nghe thu^t. Hinh tufdng nghe thuat la sh
nhan thutc, su linh hdi cai chung trong cai rieng; la sii
nhan thutc cai ban ch&'t trong cac hien tutdng, cai pho bien
trong cai ca bidt nhung mang tfnh dien hinh.
Nghe thudt khong phai bao gid cung phan anh hien
thutc xa hoi mot each true tie'p, ve dieu nay C. Mac viet;
Do'i vdi nghe thudt, ngudi ta biet rSng nhfing thdi ky
432
hilng thinh nha't dinh cua n6 hoan tolin khdng Wdng ting
vdi sU phat trien chung cua xa hoi, do d6 cung khdng
tildng ting vdi su phat tri§n cua cd sd vftt ch&'t cua xa hoi,
cd sd nay difdng nhii cau thanh cai xUdng song cua to chtic
xa hoi"'.
Nghe thuat chan chmh gin vdi cuoc song cua nhdn
dan va cac hinh tufdng nghe thuat c6 gia tri thim my
cao dap ling nhOfng nhu cau th^m my lanh manh, da
dang cua nhieu the he. Chung cd tac dong tich cUc den
STi trai nghiem. xiic cam, tinh cam, 1^ tri, 1^1 nhdn to
kich thich manh me hoat dong cua con ngiidi va qua do
thuc day sii tien bo xa hoi. Nghe thudt va nhQng gia tri
nghe thuat cao do con cd tac dung giao due cac the he
tUdng lai, gdp phan hinh thanh 6 ho the gidi quan va
vd'n van hda tien tien.
Trong xa hoi cd phan chia giai cdp thi nghd thuftt
mang tmh giai cap va chiu sii chi phdi cua cac quan diem
chinh tri, cua cac quan he kinh te. Tuy nhien, cung nhU
hinh thai y thiic dao ddfc, nghe thudt va f thutc th^m my
vSn cd nhQng yeu to' mang tinh toan nhdn loai, do vfiy
nhieu nen nghe thuat, nhieu tac pham nghe thudt, nhieu
gia tri van hda vat the va phi vdt th^ d cac giai doan lich
set khac nhau, cua cac tac gia thuoc cac giai cft'p v^ cac d§n
toe khac nhau da trd thanh nhiing gia tri v&n hda chimg
tieu bieu, trufdng ton va v6 gia cua nhan loai. Nghd thuftt
tidh bo dong thdi vuta phuc vu cho dan tdc minh, vita phuc
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.l2, tr.889.
433
vu cho ca nhan loai; vita phuc vu cho the he hien tai iSn
cho ca cac the'he tvfdng lai.
* Y thUc ton giao
Cac nha duy vM tnJdc C. Mac mac du da tim nhieu
each khac nhau de giai thich nguon go'c ra ddi va ban chat
cua ton giao nhitng ta't ca deu sai lam. Do'i vdi C. Mac va
Ph. Angghen, ton giao c6 trUdc triet hoc; no la mot hinh
thai y thdc xa hoi tnic tiep the hien the gidi quan cua con
ngiidi. Khac vdi taft ca cac hinh thai y thdc xa hoi khac,
ton giao la sit phin anh hit ao stitc manh cua gidi til nhien
ben ngom l&n cac quan he xa hoi vao diu 6c con ngUdi.
C. Mac viet: "Tiinh do phat trien th^p kem cua nhdng
sdc san xuiit cua lao dong va tmh chat ban che tiidng dng
cua cac quan he cua con ngUdi trong khuon kho qua trinh
san xuat ra ddi song v^t cha't, tdc la tmh cha't ban che cua
ta't ca cac mdi quan he giQa ngUdi ta vdi nhau va vdi thien
nhien... da phan anh vao trong nhQng ton giao co dai,
th^n thanh hda thien nhien, va vao trong tin ng[U6ng cua
nhan dan"\ Tddng tt£ nhut vay, Ph. Angghen chi rd: "Tat
ca moi ton giao chSng qua chi la sil phan anh hu ao - vao
trong diu 6c cua con ngudi - cua nhdng lilc ludng d ben
ngoM chi phoi cuoc so'ng hlng ngay cua ho; chi la sd phan
anh trong do nhfing Idc Iddng d tr^n the da mang hinh
thdc nhiing Idc Iddng sieu tr^n th6"^.
1. C. Mac va Ph. Angghen; Toan tap, Sdd, t.23, tr.125-126.

2. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan t$p. Sdd, t.20, tr.437.
434
Theo C. Mac va Ph. Angghen, can phai tim nguon goc
cua ton giao ca trong quan he cua con ngiJdi v6i tU nhien
l&n trong cac quan he xa hoi cua con ngvfdi. Nhvt vay,
nhQng siic manh cua th nhien va cac lilc lifdng xa hoi hien
thiic duqc than bi hoa chinh la nguon goc that sii cua ton
giao. Su sd hai tru6c stlc manh cua tu nhien, sU bSft lUc
trU6c cac the luc xa hoi da tao ra thSn linh.
C. Mac va Ph. Angghen, V.I. Lenin nh^h manh nguon
goc xa hoi cua ton giao:"Trong cac nddc td ban chu nghia
hien nay, nhQng nguon goc ay cua ton giao chu yeu la
nhiing nguon goc xa hoi... "Su sd hai da tao ra thfin linh".
Sd hai trUdc the lUc mu quang cua tU ban, - mu quang vi
qu^n chiing nhan dan khong the doan trddc dUdc no, - la
the luc bat cut luc nao trong ddi song cua ngddi v6 san va
ngddi tieu chu, cung de doa dem lai cho ho v& dang dem
lai cho ho sU pha san "dot ngot", "bh't ngd","ng&u nhien ,
lam cho ho phai diet vong, hien ho thanh mot ngdcli Sn
xin, mot ke bdn cung, mot gai did'm, va don ho vho canh
chet doi, do chinh la nguon goc sau xa cua t6n giao hidn
dai ma ngudi duy vht phai chu y den trddc hd't va tren
het, neu ngifdi ay khong muo'n cut mai mai la m6t ngutdi
duy vat sd dang"^
Khi quan chiing lao dong hi ap butc, hi hoc lot, hi don
den bildc diidng cung, khong tim ra 16i thoat dildi tr^n
gian thi ho di tim 16'i thoat do cl the gidi ben kia, V.I. Lenin
viet: "SiJ bat lUc cua giai clfp bi boc lot trong cuoc dau
1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.l7, tr.515-516.
435
tranh chong bon boc lot ta't nhien de ra long tin vao mot
cuoc deli to't dep hdn ci the gidi ben kia, cung gio'ng y nhiJ
STl b^t lilc cua ngdcli da man trong cuoc dau tranh cho'ng
thien nhien de ra long tin vao than thanh, ma quy, vao
nhiing phdp miiu, v.v.."^
Ton giao v6i til each la mot hinh thai y thilc xa hoi
gom CO tam ly ton giao va hS tii titdng ton giao. Tarn ly ton
giao la toan b6 nhOng bieu tUdng, tinh cam,tam trang cua
qu^n chiing ve tin ngitdng ton giao. He tiJ tiidng ton giao
la he thoiig giao ly diidc cac nha th^n hoc va cac chdc sac
giao si ton giao tao dijtng va truyen ba trong xa hoi. Tam ly
ton giao va he tii tudng ton giao c6 quan he chat che v6i
nhau. Tam ly t6n giao tao cd s6 cho he tut tutdng ton giao
dl dang xam nhap vao quin chiing.
Chute n^ng chu yeu cua y thutc ton giao la chute nang
den bu hii ao. Chute nang nay lam cho ton giao c6 sutc song
lau dai trong xa hoi, gay ra ao tiidng ve sut den bu 6 the
gidi ben kia nhdng gi ma con ngudi khong the dat diidc
trong cuoc song hien thiic ma con ngiidi dang song. Vi vay,
hinh thai y thutc xa hoi nay mang tinh chat tieu ciic, can
trd sil nh&n thutc diing dSn cua con ngUdi ve the gidi, ve xa
hok vi ban than minh di r6i luon luon hi cac giai cap
thong tn Idi dung. Theo quan diem cua chu nghia Mac,
muon xda bo ton giao thi phai xoa bo nguon go'c xa hoi cua
nd; dong thdi phai ndng cao nang liic nhdn thutc, trinh do
hoc van cua con ngutdi.
1. V.I. Lenin: To^n t&p, Sdd, t.l2, tr.169-170.
436
* Y thiic ly luan hay y thvtc khoa hoc
Khoa hoc hinh thanh va phat triln 6 mot giai doM
nhat dinh ciia siJ phat trien xa hoi, cua nhu clu san xufiLt
xa hoi va siJ phat trien nang lUc tif duy cua con ngtfdi.
Khoa hoc la sU khai quat cao nhSft cua thUc ti§n, la
phutdng thiic nam bdt tat ca cac hien tifdng cua hi§n thUc,
cung cap nhutng tri thiic chan thiic ve ban chfi't cac hien
tiidng, cac qua trinh, cac quy lu&t cua til nhien va cua xa
hoi. Vi vay, khoa hoc va ton giao la nhiing hien til^g doi
Ihp v6i nhau ve ban chat. Ton giao thu dich v6i 1^ tri con
ngildi, trong khi do khoa hoc lai la san ph&m cao nh§ft cua
ly tri va la siic manh cua con ngUcfi. N§u jr thdc t6n giao la
siJ phan anh hit ao svfc manh cua gidi til nhi§n ben ngom
ll.n cac quan he xa hoi vao dû 6c con ngdcli thi y thdc
khoa hoc phan anh hien thiic mot each ch&n tbiXc v& cbinb
xac dila vao sil that va ly tri cua con ngvfcfi. Khac vdi tift ca
cac hinh thai y thiic xa hoi khac, f thdc khoa hoc phan
anh sil v&n dong va sil phat trien cua gidi til nhi§n, cua xa
hoi loai ngiidi va cua til duy con ngildi bling til duy Idgich,
thong qua he thong cac khai niem, cac pham trh, cac quy
luat va cac ly thuyet.
N6'u y thiic ton giao hildng con ngildi vao the gidi nhiing
ao tildng, sieu til nhien thi, trai Im, ^ thdc khoa hoc c6
nhiem vu cao ca la hildng con ngildi vao viec bi^n doi hien
thiic, cai tao the gidi nham phuc vu cho nhu cû cu& song
nhieu mat va ngay cang tot hdn, cao hdn cua con ngildi.
Cung vdi sil phat trien cua lich set nhan losd, vai trd cua
khoa hoc ngay cang tang len, dac bi$t la trong giai do^
437
hien nay khi tri thxic khoa hoc, ca tri thiic ve tii nhien l&n
tri thiic ve xa hoi va ve con ngiJcJi, dang trd thanh luc liidng
xuat true tiep, khi nhan loai bu6c vao thdi dai phat trien
manh me cua cong nghe ky thuat so va tri tue nhan tao.
Cung v6i do, khoa hoc dang gop ph^n quan trong vao viec
giai quy^t cac vSh d€ toan cau cua thdi dai, ngan chSn
nhUng tac dong xû do sU v6 y thUc va sU tham lam cua con
ngudi trong qua trinh phat triln kinh te.
* Y thiic triet hoc
Hinh thUc dac biet va cao nhat cua tri thUc cung nhu
cua y thUc xa hoi la tri^t hoc. Neu nhU cac nganh khoa hoc
rieng le nghien cUu the gidi tU cac khia canh, tU nhUng
mat nh^t dinh cua the gidi do thi triet hoc, nhd't la triet
hoc Mac - Lenin, cung c§fp cho con ngudi tri thUc ve the
gidi nhu mdt chinh the thong qua viec tong ket toan bo
lich sU phat trien cua khoa hoc va cua chfnh ban than
triet hoc. Vi v&y, khi danh gia mdi lien he cua tinh thdn
vdi triet hoc, Hegel khSng dinh rftng, "xet tU gdc do cua
tinh thin Chung ta c6 thI goi trie't hoc chinh la cai cin
thiet nhlt"\
Dac biet, vdi C. Mac thi "vi mgi triet hoc chan chinh
dSu la twh hoa ve mat tinh thin cua thai dai minh (T.G
nhlh manh), nen nhSt dinh se cd thdi ky ma triet hoc,
khdng chi vi ben trong, theo noi dung cua no, ma ca vi
ben ngoai, theo sU bieu hien cua no, se tiep xiic va tac
dong qua lai tdi thd'gidi hien thUc cua thdi dai cua minh.
1. Hegel: To^n tap, Matxcdva, 1932, t. IX, tr.52(tieng Nga).
438
Luc do, triet hoc se khong cdn la mot he thong nbitt dinh
doi vdi cac he thong nh&'t dinh khac, no trd thknb triei hoc
noi chung doi vdi the gidi, trd thanh trii't hoc cua th§ gidi
hien dai. Nhdng bieu hien ben ngoai chdng minh ring
triet hoc da cd y nghia khien cbo no trd thanh linh
hon song cua van boa...(T.G nhSii manh)"^.
Dong thdi, v6i tut each la mot hinh thai thutc xa hoi,
triet hoc noi chung va nh&'t la triet hoc duy v&t bi$n chrtng
noi rieng c6 sil menh trd thanh the gidi quan, cd sd va
hat nhan cua the gidi quan chinh la tri thrtc. Chinh the
gidi quan do giiip con ngvidi tra Idi cho cac cau hoi dhdc
nhan loai tut xuta den nay thxJdng xuyen dat ra cho minh.
Chang han, the gidi xung quanh ta la gi? The gidi STy c6
diem bat dau va diem ket thuc hay khdng? Sdc manh
nao chi pho'i sU ton tai va hien doi do? Con nghdi la p,
sinh ra tu( dau va cd quan he nhd the nô vdi the gidi ^y?
Cuoc song cua con ngiidi c6 f nghia gi? Con ngUdi cd vi tn
nao trong the gidi dd?, v.v.. Nhif vlly, th§' gidi quan triet
hoc bao ham trong nd ca nhan sinh quan. Trong thdi dai
hien nay, the gidi quan khoa hoc chan chinh nhSlt chinh la
the gidi quan triet hoc duy vdt bien chutng. Triet hoc duy
v&t bien chiing cd vai tro to Idn de nh&n thdc dung d&n y
nghia va vai tro cua cac Mnh thai y thutc xa hoi khac, de
xac dinh dung vi tri cua nhOng hinh thai Sty trong cudc
song cua xa hoi, de nhdn thdc tinh quy ludt chng nhiing
dac diem, siJ phat trien cua chung.
1. C. Mac va Ph. Angghen; Toan t$p, Sdd,t.l, tr.l57.
439
3. Quan he bien chvCng giufa ton tai xa hoi va y thvfc
xa hoi,tinh doc lap trfotag doi cua y tht^c xa hoi
Quan diem duy vdt lich sr( khang dinh rang, y thiic xa
hoi va ton tai xa hoi c6 moi quan he bien chiing; rang, cac
hinh thm y thiJtc xa hoi khong phai la nhiSng yeu to' thu
trm lai, moi hinh thm y thiic xa hoi deu c6 su tac
dong ngiidc trd lai ton tai xa hoi, tritdc het la tac dpng trd
lai cd sd kinh te. Dong thdi, cac hinh thai y thiic xa hoi
cung tac dong lEn nhau theo nhQng each thutc khac nhau.
Ton tai xa hoi nao thi c6 y thiic xa hoi ay. Ton tai xa hoi
quyg't dinh noi dung, tinh chSTt, dac diem, xu hudng van
dong, sii bien doi va sn phat trien cua cac hinh thai y thdc
xa hoi. Neu xa hoi con ton tai sii phan chia giai cap thi y
thiic xa hoi nha't dinh cung mang tinh giai ca'p. Khi ton tai
xa hoi, nhat la phxldng thdc san xua't thay do'i thi nhCng
tn tudng, quan diem ve chinh tri, phap luat, triet hoc va
ca quan dilm th^m my lan dao diic du s6m hay muon
cung se CO nhiing sil thay do'i nha't dinh. Tuy nhien, y thiic
xa hoi khong phai la ye'u to'hoan toan thu dong hoac tieu
ac dh chiu sii quy dinh va chi phoi cua ton tai xa hoi
^ tac dong trd lai manh
doi, CO the ^^hiing
meCOdo'itinh doc tai
v6i t6n lapxatiidng
hoi,
ma ac biet thiic xa hoi con c6 the viidt trudc ton tai xa
hoi, tham Chi CO thg' vudt triidc ra't xa t6n tai xa hoi.
dt bi'tdn tai xa hoi
y thdc
quyxadinh,
hoi c6 dacdeu
song didmc6chung la mac
tmh doc lap
tuang doi.
440
Tfnh doc lap tiidng doi cua y thiic xa hoi thi hien d
nhfitng diem sau day:
* Y thiic xa hoi thxidng lac h$u hcfn ton taixa. hoi
Lich sii xa hoi loai ngutcti oho thft'y, nhieu khi xa hoi cu
da mat di rat lau, song y thofc xa hoi do xa h6i d6 san smh
ra vhn tiep tuc ton tai. Dieu nay bieu hien ro nhfiit d cac
khfa canh khac nhau cua tam ly xa hoi nhd truyen thong,
thoi quen va nhat la tap quan. V.I. Lenin oho rimg: "sflc
manh cua tap quan d hang trieu vh hang chuc triSu ngddi
la mot sdc manh ghe gdm nha't"^ Con Ph. Angghen khi
noi rang,"chung ta dau kho khong nhiJng vi nhiing ngifd
dang song ma con vi nhiing ngiidi da ch^t niia. Nghdi chet
nam la'y ngUdi song"^ cung la theo nghia nay.
Nhiing nguyen nhan lam cho f thdc xa hoi thiidng lac
hau hdn ton tai xa hoi la do:
Triidc het, do tac dong manh me vk nhieu mat trong
hoat dong thuc tiln cua con ngvldi n§n ton tai xa h6i
diln ra v6i toe do nhanh hdn kha nang phan anh cua f
thutc xa hoi.
T/nJ hai, do siic manh cua thoi quen, tap quan, truyen
thong va do ca tfnh bao thu cua hinh thai f thdc xa hoi.
Hdn niia, nhiing dieu kien ton tai xa hoi mdi cung chUa du
de lam cho nhiing thoi quen, tap quan va truyen thong cu
hoan toan ma't di.
1. V.I. Lenin; Toan tap, Sdd, t.41, tr.34.

441
Tha ba, y thiic xa hoi gkn lien v6i Idi I'ch cua nhCng
tap doan ngofdi, cua cac giai cap nao do trong xa hoi. Cac
t^p do^n hay giai cSp lac hau thxidng niu keo, bam chat
vao nhdng tu tifdng lac h&u de bao ve va duy tri quyen
Idi ich ky cua ho, de cho'ng lai cac lilc liidng tien bp trong
xa hoi.
v4y, muoh xay dUng xa hoi mdi nhat dinh phai
tittig bhdc xoa bo dvtdc nhQng tan du, nhdng tu tudng va y
thvtc xa hoi cu song song v6i viec boi dap, xay dUng va
phat tri^n y thdc xa hoi mdi. Tuy nhien, khi thvfc hien
nhiing nhiem vu nay thi khong dudc nong vpi, khong dvtdc
dung cac bien phap hanh chinh nhit da tvtng xay ra S cac
nitdc xa hoi chu nghia.
* Y thiic xa hoi c6 the vUdt triidc ton tai xa hgi
Tn§'t hoc Mac - Lenin thita nhan rSng, y thute xa hoi
thvldng lac hiu hdn t6n tai xa hoi nhitng cung c6 the vvtdt
trvldc ton tai xa hoi. Thitc te, trong nhdng dieu kien
nhsft dinh, nhieu tvt tvtdng khoa hoc va triet hoc c6 the
wtdt tntdc ton tai xa hoi cua thdi dai rat xa. S6 dl y thdc
xa hoi CO kh^ nang do la do no phan anh dung nhflng moi
lidn he logich, khach quan, tat yeu, ban chlCt cua ton tai xa
hoi. Lich svt da cho th^y nhieu dil bao cua cac nha tit
titdng 16n phai sau mot thdi gian, c6 the ngin hoac rat dai,
mdi ditdc thtfc tiln xac nhan. Nhieu dit bao cua C. Mac
dang trd thanh sit that trong thdi dai chiing ta da hoan
toan khang dinh dieu do. Chang han, dit bao tri thdc trd
thanh lite liidng san xuat tntc tiep dang dvtdc thitc ti§n cua
cuoc each mang chuyen doi cong nghe so', thdi dai tri tue
442
nhan tao hay each mang khoa hoc vk cong nghe hi$n dai,
thdi dai kinh te tri thutc xac nhftn. DSc biet, khi danh gi6
r^ng, xa hoi tur ban "hoan toan khong phai la mot khoi ket
tinh vQng chSc, ma la mot cd the c6 kha nftng bien doi vk
luon luon d trong qua trinh bien doi'" thi chinh C. Mac da
chi ra cac quy luat van dong t&'t yeu cua xa hoi va cung da
diJ bao ve sil thay the khong the tranh khoi cua phddng
thufc san xuat t\jf ban chu nghia bing phddng thdc san
xua't cao hdn - phudng thdc san xu&'t cong san chu nghla.
Vi v&y, trong thdi dai chiing ta, chu nghla Mac - L^nin
v&n dang la the gidi quan va phUdng phap luto chung
nhiit cho sU nhan thctc, cho cong cuoc cai tao hi§n thUc.
* Y thiic xa hoi c6 tinh ki'thvCa
Tien trinh phat trien ddi song tinh th&i cua xa h6i
loai ngUdi cho thay rling, cac quan diem ly lu&n, cac tu
tildng Idn cua thdi dai sau bao gid cung dda vô nhflng
ti^n de da c6 tCf cac giai doan lich srt trUdc do. Chfah C. Mac
vk Ph. Angghen cung da thtta nhftn ring: "ngay ca chu
nghla cong san phat trien cung trufc tidp bit ngu6n tCf
chu nghia duy vat Phap'"^. Va, "n§'u trddc d6 khSng c6
triet hoc Ddc, dac biet la trid't hoc Hegel, thi se khdng
bao gid CO chu nghia xa hoi khoa hoc Ddc, chu nghia xa
hoi duy nhd't khoa hoc ton tai td triidc den nay"®. Vi v&y,
hoan toan hdp quy lu&t rang, chu nghia Mac khong chi
1. C. Mac va Ph. Angghen: To^n t$p, Sdd,t.23, tr.22.

2. C. Mac va Ph. Angghen: To^n t$p, Sdd, t.2, tr.200.
3. C. Mac va Ph. Angghen: Toiui t$p, Sdd,t.l8, tr.698.
443
da tiep thu t§Lt ca nht2ng gi la tinh hoa trong lich sut vSn
minh nhan loai ma con ke thiiCa triJc tiep tuf nen triet hoc
CO dien Ddc, kinh te chinh tri hoc Anh va chu nghla xa
hoi khong tttdng Phap.
Trong STl phat trien cua minh, y thiic xa hoi c6 tinh ke
thiia nen khong the giai thich mot tn tudng nao do neu chi
dna vao tnnh do, hien trang phat trien kinh te va cac
quan he kinh t^ - xa hoi. Chdng han, trinh do phat trien
kinh t§'cua nildc Phap vao the ky XVIII kem xa niidc Anh
nhtftig tu tUdng ly lu&n cua nU6c Phap tien tien hdn nU6c
Anh nhieu. TUdng tu nhu v|iy, kinh te nudc Dufc vao dJiu
the ky XIX kem xa nu6c Anh va nUdc Phap, nhUng n^n
triet hoc cua nU6c Ddc thi vUdt xa hai nu6c kia. Dieu do
chUng to rang, sU phat trien cua y thdc xa hoi khong phai
bao gid cung song h^nh v6i sU phat trien kinh te va cac
quan he kinh t^.
Tuy nhien, can luu f rSng, trong cac xa hoi c6 giai c&'p
thi cac giai cSfp khac nhau se ke' thuta nhQng di san khac
nhau cua nhUng giai doan trudc. Giai ca'p tien bo dang Ign
se chon ke thUa nhiJng tu tudng tie'n bo cua thdi dai trudc;
*ông bao gid cung chon tiep
thu nhUng tu tudng v^ ly thuye't bao thd, phan tien bo di
CO gang tim each duy tri sU thong tri cua minh. Dien hinh
ve mat nay la giai c^'p tu san vlio nda sau thd'ky XIX, diu
the k^ XX da phuc h6i va truydn ba chu nghla Kant mdi
va chu nghia Thomas mdi de chohg lai phong trao each
mang dang len cua giai cSip v6 san, de cho'ng lai chu nghla
Mac voh la cd sd cua phong trao ay.
444
Quan diem cua triet hoc Mac - Linin ve tmh ke thiâ
cua y thijfc xa hoi c6 y nghla to 16n doi vdi sU nghiep xfiy
ddng van hoa tinh than cua dan toe ta hien nay.
*Su tac dgng qua lai giSa cac hinb thaif thvtc xa hoi
Cac hinh thai y thctc xa hoi phan anh ton tM xa hoi
theo nhQng each khac nhau, c6 vai tro khac nhau trong xa
hoi va trong ddi song cua con ngudi. Tuy nhien, d cac thdi
dai lich set khac nhau, trong nhiing hoan canh khac nhau
du vai tro cua cac hinh thai y thiic xa hoi khong giohg
nhau nhung chiing vSn c6 sU tac dong qua 1m v6i nhau.
Neu d thdi Hy Lap cd dai, vao kho^g the ky V tnl6c
Cong nguyen, y thcfc triet hoc va y thrtc nghe thuat c6 vai
tro dac biet to 16n; d cac nu6c Tay Au thcJi trung co,f thiic
ton giao tac dong rat manh va chi phoi cac Mnh thai y thflc
khac nhd y thiic chinh tri, y thctc phap quydn,f thiic triet
hoc, y thiic dao diic, y thiic nghe thuat thi b nd6c Phap nita
sau the ky XVIII va b niidc Diic cuoi the'ky XVHi ddu the
ky XIX, triet hoc va van hoc dong vai tro quan trong nh§it
trong viec truyen ba cac tut tudng chinh tri va phap quydn,
la vu khi tu tUdng va ly luan trong cuoc dau tranh t^hfnh tri
cho'ng lai cac the liic cam quyen cua cac liJc liidng xa hoi
tien bo. Trong cac tac pham van hoc, nghe thuat ndi tieng
thdi ky nay tha'm diidm sau sfic cac tU tudng va suy tii tiia't
hoc ve the gidi va ve con ngudi. Tuy nbipn, ta sau thdi 1^
trung CO va phong kien, nha't la trong thd gidi dUdng dm, y
thiic chinh tri ngay cang dong vai tro quan trong va chi
phoi manh me cac hinh thai y thdc khac.
445
* Y"thac xa hoi tac dgng trd lai ton tai xa hoi
Ton. tai xa hoi chiu siJ tac dong trd lai cua y thdc xa
hoi la mot bieu hi§n khae cua tmh doc l^p tUdng do'i cua y
thtic xa hoi.
Ph. Angghen viet: "Su phat trien cua chi'nh tri, phap
luat, triet hoc, ton giao, van hoc, nghe thuat, v.v. deu dUa
tr§n cd sd sU phat trien kinh te. NhUng tg't ca chung cung
CO anh hudng lln nhau va anh hudng den cd sd kinh te.
VSh d^ hoan toan khong phai la chi c6 hoan canh kinh te
mdi la nguyen nhan, chi c6 no la tich cue, con tat ca nhiing
cai con lai deu chi la hû qua thu ddng"^
Quan niem duy vat ve lich set thiia nhan bieu hien
nay ve tinh doc lap tUdng ddi cua y thdc xa hoi do'i lap
hoan toan ca vdi chu nghia duy tam tuyet do'i hoa vai trd
cua y thtJtc xa hoi lan chu nghia duy vat tam thudng chi
coi trong vai trd cua kinh te, cdn phu nhan hoan toan vai
trd tich cUc cua y thdc xa hoi. Y thtJtc xa hoi cung c6 vai
trd nhat dinh. Vd dieu ndy Ph. Angghen viet: "NhiJng
tien de vd didu kien kinh te, rot cue giii vai trd quye't
dinh. NhUng nhflng didu kidn chmh tri, v.v., ngay ca
nhQng truyen thong ton tai trong ddu 6c con ngudi cung
dong mot vai trd nha't dinh, tuy khong phai la vai trd
quyd't dinh"^.
Su tac dong trd lai ddi vdi ton tai xa hoi cua cac hinh
thai y thUc xa hoi manh hay ye'u cdn phu thuoc vao

446
nhiing dieu kien lich sii cu the, vao cac quan he kinh td'
vo'n la ccJ sd hinh thanh cac hinh thm y thdc xa hoi; vao
trinh do phan anh va sdc Ian toa cua y thdc doi vdi cac
nhu cau khac nhau ciia sd phat trien xa hoi; dSc biet 1^
vao vai tro lich sd ciia giai cap dai dien cho ngon cd td
tddng do. Vi vay, can phan biet y thtjfc xa hoi tien bo vdi y
thdc xa hoi lac hau, can trd sd tien bo xa hoi.
V- TRIET HOC VE CON NGUCJI
1. Con ngdofi va ban chat con ngddi
a) Con ngifdi la thiJc the sinh hoc - xa hoi

Theo C. Mac, con ngddi la mot sinh v&t c6 tmh xa hoi
d trinh do phat trien cao nhat cua gidi td nhien va cua lich
srf xa hoi, la chu the cua lich set, sang tao nen t^t ca cac
thanh tdu cua van minh va van boa. Ve phddng dien sinh
hoc, con ngddi la mot thdc the sinh v|Lt, la san ph^m cua
gidi td nhien, la mot dong vat xa hoi. "Ban than cai sd
kien la con ngddi td loai dong vat ma ra, cung da quydt
dinh viec con ngddi khong bao gid hoan toan thoat ly khoi
nhdng dac tmh vo'n c6 cua con vat"'. Dieu do c6 nghia
ring con ngddi cung nhd moi dong vat khac phai tim
kiem thdc an, nddc uo'ng, phai "d^'u tranh sinh ton" de
ton tai va phat trien. Tuy nhien, khong dddc tuyet doi
hda dieu do, khong phai dac tinh sinh hoc, ban nang
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p. Sdd, t.20, tr.l46.
447
sinh hoc, siJt sinh ton the xac la cai duy nhii't tao nen ban
ch^t cua con ngudi, ma con ngUcJi con la mot thnc the xa
hoi. Theo quan diem cua chu nghia Mac - Lenin, khi xem
x6t con ngUdi, khong the tach rdi hai phudng dien sinh hoc
xa hoi cua con ngifdi thanh nhuing phuong dien biet
lap, duy nha't, quyet dinh phudng dien kia.
Khong chi la mot thUc the sinh hoc, ma con ngUdi
cung con la mot bo phan cua gidi tu nhien. "Gidi tu
nhien... la than the v6 cd cua con ngUdi,... ddi song the
xac va tinh th£n cua con ngUdi gan lien vdi gidi tU
nhien"^. phUdng dien thUc the sinh hoc, con ngUdi con
phai phuc tung cac quy luat cua gidi tU nhien, cac quy
luat sinh hoc nh\i di truy^n, tie'n hda sinh hoc va cac qua
trinh sinh hoc cua gidi tU nhien. Con ngudi la mot bo
phan dac biet, quan trong cua gidi tU nhien, nhutng lai c6
thd bien doi gidi tU nhien va chinh ban than minh, dUa
tren cac quy luat khach quan. Day chinh la diem khac
biet dac bidt, ra't quan trqng giQa con ngudi va cac thUc
thd sinh hoc khac. Ve mat the xac, con ngudi so'ng bang
nhflng san pha'm tu nhien, du la dudi hinh thtJc thUc
pham, nhidn lieu, ao quin, nha d^, v.v.. Bang hoat dong
thUc tien con ngUdi trd thanh mot bo phan cua gidi tU
nhien cd quan he vdi gidi tu nhien, thong nha't vdi gidi
tu nhien, bdi gidi tu nhien la "than the v6 cd cua con
ngudi . Vi the con ngudi phai dUa vao gidi tu nhien, gan bd

2. Xem C. Mac vli Ph.Angghen: To^ t$p, Sdd, t.42, tr.135-137.
448
v6i gidi tu nhicn. hoa hdp vdi gidi tii nhien mdi cd the ton
tai va phat trien. Quan diem nay la nen tang ly luan va
phUdng phap luan rat quan trong, cd tinh thdi sd trong
bdi canh khiing hoang sinh thai va yeu cau phat trien
ben vtJng hien nay.
Con ngddi con la mot thdc the xa hoi cd cac boat dong
xa hoi. Hoat dong xa hoi quan trong nhat cua con ngUdi la
lao dong san xuat. "Ngddi la giohg vat duy nh^'t c6 the
bang lao dong ma thoat khoi trang thai thu^n tuy la loai
vat'". Neu cac dong vat khac phai song dUa hoan toan vao
cac san pham cua td nhien. dda vao ban nSng thi con
ngddi lai song bang lao dong san xuat, bSng viec cai tao td
nhien, sang tao ra cac vat pham de thoa man nhu cau cua
minh. Nhd cd lao dong san xuat ma ve mSt sinh hoc con
ngddi cd the trd thanh thdc the xa hoi, thanh chu the cua
"lich srf cd tinh td nhien", cd ly tinh, cd '"ban nSng xa hoi .
Lao dong da gdp phan cai tao ban n&ng sinh hoc cua con
ngddi, lam cho con ngddi trd thanh con ngddi diing
nghia cua nd. Lao dong la dieu kien tien quyet, c^n thiet
va chu yeu quyet dinh sd hinh thanh va phat trien cua
con ngddi ca ve phdong dien sinh hoc lln phddng dien
xa hoi.
Trong boat dong, con ngddi khong chi cd cac quan he
lln nhau trong san xuat, ma con cd hang loat cac quan
•^
he xa hoi khac. Nhdng quan he dd ngay cang phat trien
phong phii, da dang, the hien nhdng tac dong qua lai
1. C. Mac va Ph. Angghen; Toan tap, Sdd, t.20, tr.673.
449
giuta ho v6i nhau. Xa hoi, xet den cung, la san pham cua
sil tac dong qua lai lan nhau glQa nhdng con ngUdi. Tinh
xa hoi cua con ngvicfi chi c6 trong xa hoi loai ngufdi, con
ngddi khong the tach khoi xa hoi va do la diem cd ban
lam cho con ngddi khac vdi cac dong v&t khac. Hoat dong
cua con ngUdi gSn lien v6i cac quan he xa hoi khong chi
phuc vu cho con ngUcJi ma con cho xa hoi, khac v6i hoat
dong cua con v&t chi phuc vu cho nhu cau ban nang sinh
hoc triic tid'p cua no. Hoat dong va giao tie'p cua con
ngifdi da sinh ra y thCtc ngudi. Tii duy, y thdc cua con
ngiidi chi c6 th§ phat trien trong lao dong va giao tiep xa
hoi v6i nhau. Cung nhd c6 lao dong va giao tiep xa hoi ma
ngon ngii xuat hien va phat trien. Ngon ngut va tvf duy
cua con ngildi the hien tap trung va ndi troi tinh xa hoi
cua con ngiidi, la mot trong nhQng bieu hien ro nhSft
phiidng dien con ngUdi la mot thiJc the xa hoi. Chinh vi
v&y, khac v6i con vat, con ngudi chi c6 the ton tai va phat
trien trong xa hoi loai ngvfdi.
b) Con ngUdi khac biet vdi con vat ngay tvt khi con ngifdi
bat dau san xuSi ra nhOng tif lieu sinh hoat cua minh
Co the phan biet con ngifdi vdi sue vat, bang y thdc,
bang ton giao, noi chung bang ba^t cd cai gi cung dildc. Ban
than con ngUdi bat ddu bang tu phan biet vdi sue vat ngay
khi con ngifdi bat ddu sin xu§it ra nhdng tif lieu sinh hoat
cua minh - do la mot bifdc tien do to chdc cd the cua con
ngifdi quy dinh. San xuat ra nhCng tif lieu sinh hoat cua
450
minh, nhii the con ngifdi da gian tiep san xuat ra chinh
doi song vat chat cua minh"^
"Diem khac biet can ban gida xa hoi lorn ngifcJi vdi xa
hoi loai vat la d ch6; lorn wfdn may mSn idm chi hai liidm
trong khi con ngifdi Im san xuStt. Chi rieng sii khac bi$t duy
nha't nhiJng cd ban ay cung khien ta khong the chuyen -
neu khong kem theo nhiing dieu kien tiidng dng - cac quy
luat cua cac xa hoi loM vat sang xa hoi lorn ngudi"^.
Cac nha tif tudng trudc C. Mac cung da c6 nhflng y
kien khac nhau ve sii khac biet giiia con ngUdi va cac dong
vat khac vdi tU each la nhiing dau hieu ve noi ham cua
khai niem con ngUdi. Chang ban, Aristoteles da cho r^ng
con ngudi la mot dong vat chinh tri. Nhiing quan niem cua
triet hoc Mac - Lenin ve sU khac biet giiia con ngiidi vd. cac
dong vat khac the hien tfnh chat duy vat nhSft quan: xac
dinh sii khac biet do dila tren nen tang cua san xuat v^t
ch&t. Lao dong, tiic la san xuat ra tii lieu sinh boat cua
minh, tao ra con ngiidi va xa hoi, thiic day con ngiidi va xa
hoi phat trien. Day la diem khac bidt rat can ban, chi phdi
cac dac diem khac biet khac giiia con ngUdi vdi cac dong
v&t khac. Quan niem ndy diidc Ph. Angghen l^m sang ro
trong tac pham Tac dung cua lao dong trong qua tnnh
chuyen bien tuf vuWn thank ngudP.

3. Xem C. Mac va Ph. Angghen: Toiin t$p, Sdd,t.20, tr.641-823.
451
c) Con ngitdi la san pham cua lich sv( va cua chfnh ban
than con ngiidi
Cac nha kinh dien cua chu nghia Mac - Lenin phe
phan quan niem cua Feuerbach da xem xet con ngUdi tach
khoi dieu kien lich set cu the va hoat dong thUc tiln cua
ho, xem xet con ngUcJi chi nhu la do'i tUdng cam tinh, trvfu
thdng, khong c6 hoat dong thuc tiln. Feuerbach da khong
nhin tha'y nhiing quan he hien thetc, song dong giuta ngUdi
vdi ngiicii trong ddi song xa hoi, dac biet la trong san xuat.
Do vay, Feuerbach da tuyet doi hoa tinh yeu gii3a ngUdi
v6i ngudi. Hdn niia, do cung khong phai la tinh yeu hien
thUc ma la tinh yeu da dUdc ly tuSng hoa. Phe phan quan
niem sai llm cua Feuerbach va cua cac nha tu tudng khac
vl con ngudi, ke theta cac quan niem tien bo trong lich set
td tddng nhan loai va deta vao nhUng thanh tdu cua khoa
hoc, chu nghia Mac khang dinh con ngetdi vita la san
ph^m cua sd phat trien lau ddi cua gidi td nhien, vita la
san phdm cua lich set xa hoi loai ngddi va cua chinh ban
than con ngddi. C. Mac da khdng dinh trong tac ph^m
He tii tiidng Dvtc rdng, tien de cua ly luan duy vat bien
chetng va duy vdt lich set la nhiing con ngddi hien thdc
dang hoat dong, lao dong san xuat va lam ra lich set cua
chfnh minh, lam cho ho trd thanh nhiing con ngddi nhd
dang ton tai. Gin Idu y rdng con ngddi la san ph^m cua
lich sd va cua ban than con ngddi, nhdng con ngddi, khac
vdi cac dong vat khac, khong thu dong dl lich set lam minh
thay doi, ma con ngddi con la chu the cua lich set.
452
d) Con ngiidi vvCa la chu the cua lich su", vHa la san
pham cua lich sd
Con ngifdi vtfa la san pham cua lich sU tu nhien va
lich sik xa hoi, nhung dong thdi, lai 1^1 chu the cua lich sU
bdi lao dong va sang tao la thuoc tinh xa hoi toi cao cua
con ngUcfi. Con ngUdi va dong vat dû c6 lich sU cua minh,
nhung lich set con ngudi khac vdi lich set dong vSlt. Lich set
cua dong vat 'la lich set nguon goc cua chung va sU phat
trien d^n d^n cua chung cho tdi trang thai hidn nay cua
chiing. Nhung lich set a'y khong phai do chung lam ra va
trong chefng mUc ma chung c6 tham du vao viec lam ra
lich a'y thi dilu do diln ra ma chung khong he hiet va
khong phai do y muoh cua chiing. NgUdc lai, con ngUdi
cang each xa con vat hieu theo nghia hep cua tet n^y bao
nhieu thi con ngudi lai cang tU minh l^m ra lich set cua
minh mot each c6 f thetc b^'y nhieu"\ Hoat dong lich set
dû tien khien con ngUdi tach khoi cac dong v&t khac, c6 y
nghia sang tao chan chmh la hoat dong ch§'tao cong cu lao
dong, hoat dong lao dong san xu^'t. Nhd che tao c6ng cu
lao dong ma con ngUdi tach khoi loai v^t, tach khoi tU
nhien trd thanh chu the hoat dong thuc tiin xa hoi. Chinh
d thdi diem do con ngUdi bdt dliu lam ra lich set cua minh.
"Sang tao ra lich set" la ban chat cua con ngUdi, nhefng con
ngUdi khong the sang tao ra lich set theo ^ mudn thy tien
cua minh, ma phai deta vao nhUng dieu kidn do qua khet.
, C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.20, tr.476.
453
do the he triidc de lai trong nhiing hoan canh mdi. Con
ngudi, mot mat, phai tiep tuc cac hoat dong tren cac tien
di, dieu kien cu cua th§'he trhdc de lai; mat khac, lai phai
tien hanh cac hoat dong mdi cua minh de cai bien nhiing
dieu kien cu. Lich sil san xuat ra con ngUdi nhu the nao
thi tUdng ling, con ngUdi cung sang tao ra lich sii nhu the
^y. Tii khi con ngUdi tao ra lich set cho den nay con ngUdi
luon la chu the cua lich srf, nhUng cung luon la san pham
cua lich srl.
Con ngudi ton tai va phat trien luon luon d trong mot
he thong moi trUdng xac dinh. Do la toan bo dieu kien tu
nhien va xa hoi, ca dieu kien vat chSt Ian tinh than, c6
quan he tnlc tiep hoac gian tiep den ddi song cua con
ngUdi va xa hoi. Do la nhUng dieu kien can thiet, tat yeu,
khong the thieu do'i vdi su ton tai va phat trien ciaa con
ngUdi. Mot mat, con ngUdi la mot bo phan cua gidi tu
nhien, de ton tai va phat trien phai quan he vdi gidi tu
nhien, phai phu thuoc vao gidi tu nhien, thu nh^n va sik
dung cac nguon luc cua tu nhien de cai bien chiing cho
phu hdp vdi nhu cû cda chinh minh. Mat khac, la mot bo
phan cua tU nhien, con ngudi cung phai tuan theo cac quy
luat cua tu nhien, tuan theo cac qua trinh tu nhien nhU cd
hoc, vat ly, hoa hoc, dac biet la cac qua trinh y hoc, sinh
hoc, tam sinh ly khac nhau. Ve phudng dien sinh the hay
sinh hoc, con ngudi la mot tieu vu tru c6 cau true phUc
tap, la mot he thong md, bien doi va phat trien khong
ngUng, thay doi va thfch nghi kha nhanh chdng so vdi
cac dong vat khac trudc nhiing bien doi cua moi trUdng.
454
Con ngiicii vijfa tiep nh|in, thfch nghi, hoa nhip v6i gidi til
nhien, nhiing cung b&ng each do cai bien gidi tii nhien de
thich TJtng va bien doi chfnh minh.
Con ngudi cung ton tai trong moi trddng xa hoi.
Chinh nhd moi triidng xa hoi ma con ngddi trd thanh mot
thuc the xa hoi va mang ban chfiTt xa hoi. Con ngudi la
san pham cua hoan canh, cua moi trudng, trong do c6
moi trUdng xa hoi. Moi trUdng xa hoi cung la dieu kien va
tien de de con ngUdi c6 the thUc hien quan he vdi gidi tu
nhien d quy mo rong Idn va hfiu hieu hdn. Ve thdc ch^'t,
moi tritdng xa hoi cung la mot bo phdn cua td nhien vdi
nhQng dac thu rieng. So vdi moi trUdng tU nhien, moi
trUdng xa hoi c6 anh hudng trUc tiep va quyet dinh den
con ngddi, sU tac dong cua moi trUdng tU nhien den tdng
ca nhdn con ngddi thudng phai thong qua moi trddng xa
hoi va chiu anh hudng sau sSc cua cac nhan to' xa hoi.
Moi trUdng xa hoi cung nhu mSi ca nhan con ngUdi
thudng xuyen phai c6 quan he vdi moi trUdng tU nhien va
ton tai trong moi quan he tac dong qua lai, chi phoi va
quy dinh lln nhau.
Do sU phat trien cua cong nghiep, cua each mang khoa
hoc va cong nghe, nhieu load moi trudng khac da va dang
dUdc phat hien. Do la nhUng moi trUdng, nhU moi trUdng
thong tin, kien thUc, moi trUdng tif tmh, moi trUdng dien,
moi trUdng hap din, moi trUdng sinh hoc, v.v.. NhUng can
lUu y ring, c6 nhUng moi trUdng trong so'do mdi dUdc phat
hien va dang dUdc nghien cdu, nen con c6 nhieu y kien,
quan niem khac nhau, thim chi doi lap nhau. Moi trUdng
455
sinh hoc, m6i triJcJng can tam ly, moi triJcJng tutdng tac yen
dang diiOc nghien cdu trong khoa hoc til nhien la nhutng
moi trildng nhil vay. Tuy nhien, du chila dildc nhan thdc
dly du, mdi dUdc phat hien hay con c6 nhiJng y kien, quan
niem khac nhau, thi chiing deu hoac la thuoc ve moi
tnldng til nhien, hokc Ik thuoc ve moi trildng xa hoi. Tinh
cha't, pham vi, vai tro va tac dong cua chiing den con ngildi
la khac nhau, khong giohg hoan toan nhu moi trildng tu
nhien va moi trildng xa hoi. Chiing la nhQng hien tUdng,
qua trinh cu thI cua til nhien hoac xa hoi, c6 tac dong, anh
hildng b mot khia canh hep, cu the va xac dinh ci phildng
dien til nhi^n hoac xa hoi.
d)Ban chat con ngxidi la tong hda cac quan he xa hoi

Trong sinh hoat xa hoi, khi hoat dong d nhutng dieu
kien lich sul nhtft dinh con ngildi c6 quan h§ v6i nhau de
ton tai va phat trien. "Trong ti'nh hien thilc ciia no, ban
cha't con ngildi la tong hoa nhutng quan he xa hoi"^
Ban cha't cua con ngudi luon dUdc hinh thanh va the hien
d nhiing con ngildi hien thilc, cu the trong nhutng dieu
kien lich sut cu th^. Cac quan he xa hoi tao nen ban cha't
cua con ngildi, nhung khong phai la sil ket hdp gian ddn
hoac la tong cong chiing lai vdi nhau ma la sil tong hda
chiing; moi quan he xa hoi c6 vi tri, vai tro khac nhau, c6
tac dong qua lai, khong tach rdi nhau. Cac quan he xa hoi
CO nhieu loai: quan he qua khut, quan he hien tai, quan he
1. C. Mac va Ph. Angghen; Tokn t$p, Sdd, t.3. tr.ll.
456
vat chat, quan he tinh th^n, quan he triic tiep, quan he
gian tiep, quan he ta't nhien hoac ngiu nhien, quan hS
ban cha't hoac hien tutdng, quan he kinh t§', quan he phi
kinh te, v.v.. Tat ca cac quan he do deu gop phin hinh
thanh nen ban chat cua con ngifdi. Cac quan h§ xa hoi
thay doi thi it hoac nhieu, s6m hoac muon, ban ch^ft con
nguoi cung se thay dw theo. Trong cac quan he xa hoi cu
the, xac dinh, con ngudi mdi c6 the hoc 16 dUdc ban ch6't
thilc sh cua minh, va cung trong nhdng quan h6 xa hoi
do thi ban chat ngUcli cua con ngifcfi mdi difdc phat trien.
Cac quan he xa h6i khi da hinh thanh thi c6 vai tro chi
pho'i va quyet dinh cac phUdng dien khac cua ddi song
con ngiJdi khien cho con ngildi khong con thuJin tuy 1^
mot dong vat ma la m6t dong vat xa hoi- Con ngUcli "b^m
sinh da la sinh vat c6 tfnh xa hoi"\ Khfa canh thUc the
sinh vat la tien de tren do thUc the xa hoi ton tai, phat
trien va chi pho'i.
2. Hien tifdng tha hoa con ngvfdi va van de glai

phong con ngrfdi
a) Thvic chat cua hien tiXdng tha hoa con ngiidi Ik lao
dong cua con ngixdi hi tha hoa
Theo C. Mac, thvtc cha't cua lao dong hi tha hoa la qua
trinh lao dong va san pham cua lao ddng tii ch6 de phuc
vu con ngifcJi, de phat trien con ngilcJi da bi bien thanh
457
lUc Ivfdng do'i lap, no dich va thong tri con ngiiOi'. NgUcJi
lao dong chi hanh dong vdi tif each la con ngUdi khi thvfc
hiSn cac chdc nang sinh hoc nhu an, ngu, sinh con,...; con
khi lao dong, tdc la khi thUc hien chiic nang cao quy ciia
con ngifdi thi ho lai chi nhit la con vat.
Theo quan diem cua cac nha sang lap chu nghia Mac,
hien tiidng tha hoa cua con ngddi la mot hien titdng lich
sd dac thh, chi diln ra trong xa hoi c6 phan chia giai cap.
Nguyen nhan gay nen hien tiidng tha hoa con ngifdi la
ch§' do tu hdu ve tii lieu san xuat. NhiJng tha hoa con
ngiidi diJdc day len cao nh&'t trong xa hoi trf ban chu
nghia. Che dp do da tao ra sil phan hoa xa hoi ve viec
chiem hQu til nhan til lieu san xu&'t khien dai da so ngildi
lao dong trd thanh v6 san, mot so' it trd thanh til san,
chiem hQu toan bp cac til lieu san xuat cua xa hpi. Vi
vîy, nhQng ngildi v6 san bupc phai lam thue cho cac nha
til san, phai de cac nha til san hoc lot minh va sil tha hoa
lao dong bat dû til do. Lao dong bi tha hoa la npi dung
chinh yeu, la nguyen nhan, la thilc chat cua sil tha hoa
cua con ngildi.
Con ngildi bi tha hoa la con ngildi hi danh mat minh
trong lao dong, tdc la trong hoat dong dac trilng, ban
chat cua con ngildi. Lao dong la hoat dong sang tao cua
con ngildi, la dac trilng chi c6 d con ngildi chtt khong c6
d con vat, la hoat dong ngudi, nhilng khi hoat dong lai
trd thanh hoat dong cua con vat. Lao dong hi cildng bdc.
1. Xem C. Mac va Ph. Angghen: To^n tap, Sdd,t.42. tr.126-146.
458
bi ep buoc bcii dieu kien xa hoi. Con ngildi lao dong
khong phai de sang tao, khong phai de phat triln cac
pham chat ngUdi ma chi la de dam bao sii t6n tm cua
the xac ho. Dieu do c6 nghia rang ho dang thiic hien
chiic nang cua con vat. Khi ho an ud'ng, sinh con thi ho
lai la con ngUdi vi ho dUdc til do. Tfnh chat trai ngutdc
trong chdc nang nhit vky la bieu hien dû tien cua sd
tha hoa cua con ngddi.
Trong hoat dong lao dong, con ngddi la chu the trong
quan he vdi td lieu san xua't. Nhdng vi trong chd' do td
hdu td ban chu nghia thi ngddi lao d6ng phai phu thuoc
vao cac td lieu san xufi't. Td lidu san xu^'t la do con ngddi
tao ra. Nhd vay, con ngddi bi 1§ thuoc vao san ph^m do
chinh minh tao ra. MSt khac, d^ c6 td li§u sinh hoat,
ngddi lao dong buoc phai lao dong cho cac chu td ban,
san pham cua ho lam ra trd nen xa la v6i chinh minh va
dddc chu sd hdu dung d^ troi buoc ho, bit ho le thuoc
nhie\i hdn vao chu sd hdu va vao cac v^t phim lao dong.
Lao dong bi tha hoa da lam dao Ion quan he xa hoi cua
ngddi lao dong. Cac do v^t da trd thanh xa la, trd thanh
cong cu thong tri, troi buoc con ngddi. Quan he giQa
ngiidi lao dong vdi chu sd hQu td lieu san xuat cung bi
dao Ion. Dung ra do phai la quan he giQa ngddi vdi ngddi,
nhdng trong thdc te no lai dddc thdc hi§n thong qua so'
v^t pham do ngddi lao dong tao ra va so' tien cong ma
ngddi lao dong dddc tra. Quan he giQa ngddi vk ngddi da
bi thay the bing quan he giQa ngddi va v^t. Do la bieu
hien thd hai cua tha hoa.
459
Khi lao dgng bi tha hoa, con ngUdi trcf nen que quat,
phien di$n, khuyet thieu tren nhieu phufdng dien khae
nhau. StJ tha hoa noi tren tat yen lam oho con ngifdi phat
trien khong the toan dien, khong the day du, va khong the
phat huy dudc siic manh ban chat ngUdi. NgiJdi lao dong
ngay cang hi b^n cung hoa, sii phan cUc xa hoi ngay cang
16n. San xuat, cong nghiep, khoa hoc va cong nghe cang
phat trien, Idi nhuan cua cac chu sd htiu tii lieu san xuat
cang 16n, ngudi lao dong ngay cang hi may moc thay the.
Qua trinh lao dong ngay cang trd thanh qua trinh thUc
hien cac thao tac gian ddn do day chuyen cong nghe, ky
thuat quy dinh, ngudi lao dong cang bi day ra khdi qua
trinh san xuat true tiep thi lao dong cang hi tha hoa,
ngudi cong nhan trd thanh mot bo ph^n cua may moc va
ngay cang phu thuoc vao no, lao dong cang trd nen "da
man"\ Trong bo'i canh cua cuoc each mang khoa hoc va
cong nghe, va toan cau hda hien nay, khia canh nay cua
sU tha hoa lao dong ngay cang the hien tap trung va ro
net khid'n cho sU phan cUc giau - nghdo trong xa hoi hien
dai ngay cang doang rong theo chieu ty le thuan vdi sU
phat trien cua each mang khoa hoc va cong nghe va toan
cû hoa.
Tha hoa con ngUdi la thuoc tmh vo'n c6 cua cac nen
san xu&'t dua tren che do tu hiiu tu lieu san xuSft, nhUng
no dUdc day len d mtic cao nhSft trong nen san xuat tU
ban chu nghia. Trong nen san xuat dd, sU tha hoa cua
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan mp, Sdd, t.42, tr.l31.
460
lao dong con dUde tao nen bcii sil tha hoa tren cac
phutdng dien khae cua ddi song xa hoi: Sd tha hoa cua
nen chinh tri vi thieu so'ich ky, sd tha hoa cac td td6ng
cua t^ng Idp tho'ng tri, sd tha hoa cua cac thiet che xa
hoi khac. Chinh vi vay, viec khSc phuc sd tha hoa kh6ng
chi gdn lien vdi viec xoa bo che do td hdu td ban chu
nghia ma con gSn lien vdi viec khSc phuc sd tha h6a
tren cac phddng dien khac cua ddi s6hg xa hoi. Do lit
mot qua trinh lau dai, phdc tap dl giai phong con ngdcfi,
giai phong lao dong.
b) "Vinh viin giai phong tokn the xa hoi khoi ach hoc
lot, ach ap bvCc'"
Day la mot trong nhiing td tddng can b^, co't I5i cua
cac nha kinh dien cua chu nghia Mac - Lenin ve con
ngddi. Giai phong con ngdcfi dddc cac nha kinh dien trien
khai trong nhieu noi dung ly luan va tren nhieu phddng
dien khac nhau. Dliu tranh giai cSfp de thay the che do s5
hflu td nhan td ban chu nghia ve td lieu san xua't va
phddng thdc san xua't td ban chu nghia, de giai phong con
ngdcfi v€ phddng dien chinh tri la noi dung quan trong
hang dau. Kh^c phuc sd tha hoa cua con ngdcfi va cua lao
dong cua ho, bien lao dong sang tao trd thanh chdc nang
thdc sd cua con ngdcfi la noi dung c6 y nghia then chot.
Dieu kien va tien de de giai phong triet de con ngdcfi la
xoa bo giai cSi'p, xoa bo che do td hdu td nhan ve td lieu
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.21, tr.11-12.
461
san xua't va siic san xuat phat trien d trinh dp rat cao. Do
la qua trinh lich s^£ lau
"Xa hoi khong the nao gi^ phong cho minh diipc, neu
khong giai phong cho m6i ca nhan rieng bief'l Theo quan
diem cua cac nha kinh dien cua chu nghia Mac - Lenin,
viec giai phong nhflng con ngudi cu the la de di den giai
phong giai cap, giai phong dan tpc va tien tdi giai phong
toan the nhan loai. Viec giai phong con ngitdi dudc quan
niem mot each toan dien, day du, d tat ca cac npi dung va
phiidng dien cua con ngudi, cong dong, xa hoi va nhan
loai v6i til each la cac chu the d cac cap dp khac nhau.
Muc tieu cuo'i cung trong tit titdng ve con ngitdi cua chu
nghia Mac - Lenin la giai phong con ngudi tren tat ca cac
ndi dung va cac phitdng dien: lao dpng, chinh tri, kinh te',
xa hpi, nang Ihc, con ngudi ca nhan, con ngifdi giai cap,
con ngiidi dan tpc, con ngudi nhan loai, v.v..
Th tddng ve giai phong con ngudi trong triet hpc Mac -
Lenin hodn toan khac vdi cac tu tildng giai phong con
ngirdi cua cac hpc thuydt khac da va dang ton tai trong
lich siJ. Ton giao quan ni§m giai phong con ngutdi la sil giai
thoat khoi cupc sohg tarn, khdi hi kho' cupc ddi di len coi
met ban hoac len thien dudng d kiep sau. Mot so hpc thuyet
triet hpc duy v^t cung da de xua't th titdng giai phong
^ 1. Xem them cac tac pham cua C. Mac vk Ph. Angghen: Ban
thao kinh te - triet hoc nkm 1844, Gia dinh thin thanh. He tii
tUdngDic, Tuyen ngon cua Dang Cdngsan, Chohg Duyrinh.
2. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan tip, Sdd, t.20, tr.406.
462
con ngvfoi b^ng mot vai phiidng tien nao do trong ddi song
xa hoi: phap luat, dao ddc, chinh tri. Tinh ch^'t phien dien,
han hep, sieu hinh trong nh&n thdc ve con ngddi, cac
quan he xa hoi va do nhflng han che ve dieu kien lich sU
da khien cho nhiing quan di§m do sa vao l&p trhdng duy
tam, sieu hinh.
"Bat ky sii giai phong nao cung bao h&m 6 ch6 Isi no
tra the gidi con ngddi, nhiing quan hd cua con nghdi ve vdi
ban than con ngitdi"\ 'la sd x6a bo mot each ti'ch cdc moi
sd tha hoa"^. Td tddng do the hien chinh xac thdc chat cua
sd giai phong con ngddi, the hidn Idp trddng duy vit bien
chdng, khach quan, khoa hoc trong vide nham thdc nguon
goc, ban chd't va ddi song cua con ngddi va phddng thdc
giai phong con ngddi.
c) "Sil phat trien til do cua mSi ngUdi la diSu kien cho
sd phat trien td do cua tat ca moi ngiXdr^.
Khi che do chiem hdu td nhan td ban chu nghia bi thu
tieu, lao dong khong con bi tha hoa, con ngddi dddc gim
phong, khi do xa hoi la sd lien hiep cua cac ca nhan, con
ngddi bat dau dddc phat trien td do. Con ngddi la sd thong
nhat gida ca nhan va xa hoi, ca nhan v6i giai cap, dan toe
va nhan loai, ban cha't cua con ngddi la tong hda cac quan
he xa hoi. Do vay, sd phat trien td do cua moi ngddi tat yeu
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.l, tr.557.

463
la dieu kien cho sil phat trien til do cua moi ngUdi. Dl
nhi§n, dieu do cung c6 nghia la sd phat trien td do cua
moi ngddi, sd phat trien cua xa hoi la tien de cho sd phat
trien cua m6i ca nhan trong do. Sd phat trien td do cua
m6i ngddi chi c6 the dat dddc khi con ngddi thoat khoi sd
tha hoa, thoat khoi sd no dich do che do td hdu cac td lieu
san xuat hi thu tieu triet de, khi sd khac biet giuta thanh
thi va nong thon, gida lao dong tri 6c va lao dong chan tay
khong con, khi con ngddi khong con hi tr6i buoc bdi sd
phan cong lao dong xa hoi.
Nhdng td tddng ve con ngddi trong triet hoc cua chu
nghia Mac dddc de cap tren day la nhdng td tddng cd ban,
dong vai tro la "kim chi nam", la cd s6 ly lu^n khoa hoc,
dinh hddng cho cac hoat dong chinh tri, xa hoi, van hoa va
td tddng trong gan hai the ky qua. Nhdng td tdSng do con
la tien de ly luan va phddng phap lu^n dung dSn cho sd
phat trien cua khoa hoc xa hoi. Ngay nay, nhdng td tdSng
d6 vSn tiep tuc la cd sd, ti^n de cho cac quan di^m, ly luan
ve con ngddi vk ve xa hoi, cho cac khoa hoc hien dai ve con
ngddi noi chung.
Ly lu^n v^ con ngddi cua cac nha kinh dien cua chu
nghia Mac - Lenin la ly luan duy vat bi§n chdng triet de
mang tinh khoa hoc va each mang, gop ph^n tao nen cuoc
each mang trong lich sd td tddng nhan loai. Ly luan do
ngay cang dddc khang dinh tinh diing dSn, khoa hoc trong
boi canh hien nay va vin tid'p tuc la "kim chi nam" cho
hanh dong, la nen tang ly lu^n cho viec nghien cdu, giai
phdng va phat trien con ngddi trong hien thdc.
464
3. Quan diem cua triet hoc Mac - Lenin ve quan
he ca nhan va xa hoi, ve vai tro cua quan chung
nhan dan va lanh tu trong lich
a) Quan he giQa ca nhan va xa hoi
Con ngifdi, xet ve thijte the sinh hpc lln thUc thi xa
hoi, vfifa mang ban chat loai iSn tinh dac thu ca th^; viia
la mot vu tru thu nho, rieng hiet, doc dao, lai vita mang
dac diem chung, pho hien cua loai. Sn thong nhift gida
cai chung va cai rieng trong con ngUdi khien cho no d
dinh cao cua sd phat trien, trd thanh "trung tam" cua
vu tru, "con ngddi la hoa cua da't". O dong vat, sd thong
nhat gida cai chung cua loai va cai rieng cua ca the, du
d trinh do cao thi cung chi d phddng dien sinh vlit.
Trong khi do, d con ngdcJi sd thShg nhat ay khong chi S
trinh do cao nhat ve phddng di$n sinh v&t ma ca d
phddng didn xa hoi.
Con ngddi la mot he thong chinh the thong nha't ca the -
loai, mang ca nhdng thugc tinh ca the, ddn nhiit, l^n nhflng
thuoc tinh chung, pho hien cua loai; ban chat cua con ngddi
la tdng hoa cac quan he xa hoi; la dai dien cho lorn, cho xa
hoi, cho nhan loai, cho hch sit loai ngddi. Trong con ngddi,
do vay,luon c6 nhdng cai chvmg toan nhan loai, nhd cac gia
tri chung, nhu ciu chung, Idi ich chung, v.v.. Con ngddi
cung la dai hilu cua mot xa hoi cu thI, mot thdi k;^ lich
xac dinh, c6 tinh dac thu, vdi cac quan he xa hoi xac
dinh. Cac quan he xa hoi ket tinh trong m6i con ngddi
luon la quan he xa hoi cu the cua mot thdi dsd, mot gia
465
mot nhom xa hoi, mot cong dong, mot tap doan, mot giai
cap, mot quoc gia - dan toe xac dinh. Trong m6i ngiidi con
CO ca nhiing cm rieng, cai ddn nhat, dac thu cua ca thC ca
nhan tit kinh nghiem, tam ly, tri tue, v.v. do nhQng dieu
kien song, do dac diem sinh hoc quy dinh. Nhd do, m6i con
ngildi la mot ca the, ca nhan rieng biet, khac biet nhau.
Ca nhan va xa hoi khong tach rdi nhau. Xa hoi do cac
ca nhan cu the hdp thanh, moi ca nhan la mot phan td cua
xa hoi song va hoat dong trong xa hoi do. Khi mdi sinh ra,
chha CO y thdc, chiia c6 cac quan he xa hoi thi con ngUdi
m6i chi 1^ ca the. Chi khi ca the do giao tiep xa hoi, c6
nhutng quan he xa hoi xac dinh, c6 y thdc mdi trS thanh ca
nhan. Ca nhan khong thI tach rcJi xa hoi. Quan he ca
nhan - xa hoi la tat yeu, la tien de, dilu kien ton tai va
phat trien cua ca ca nhan lln xa hoi. DiJdng nhien, quan
he a'y phu thuoc vao dieu kien lich sik cu the, vao trinh do
phat trien xa hoi va cua tijfng ca nhan, dac biet la phu
thuoc vao ban ch^'t cua xa hoi. Quan he ca nhan - xa hoi la
khac nhau trong xa hoi c6 phan chia giai cap va xa hoi
khong phan chia giai ca'p. Su thong nhat va mau thu&n
gifia ca nhan va xa hoi la mot pham tru lich sd, phu thuoc
vao tutng giai doan lich set khac nhau.
Set thong nhat ca nhan va xa hoi con the hien d mot
goc do khac trong quan he con ngutdi giai cap va con
ngUdi nhan loai. Quan he con ngetdi giai cap va con ngifdi
nhan loai chi ton tai trong xa hoi c6 phan chia giai cî'p,
do v&y no c6 tinh lich set. Moi con ngUdi ca nhan trong xa
hoi CO giai cap deu mang tinh giai cap do no luon la
466
thanh vien cua mot giai c§'p, ting 16p xa hoi xac dinh.
Trong cac quan he xa hoi ma con ngifdi song va hoat dong
luon CO quan he giai cap va cac quan h$ do luon dong vai
tro quyet dinh, chi phoi cac hanh vi va hoat dong cua no,
dac biet, quy dinh Idi ich va hoat dong thUc hien cac Idi
ich ay. Mat khac, moi ca nhan, du thuoc ve giai dp nao
cung deu mang tinh nhan loai. Nhan loai la c6ng dong
ngUdi pho bien rong rai nhlt, dUdc hinh thanh trong suo't
chieu dai lich srt nhan loai. Tinh nhan loai dUdc thi hien
trong cac gia tri chung toan nhan loai, trong nhQng quy
tac, chuin mUc chung xuat hien tren nen tang Idi fch
chung, tic ban chit ngudi cua cac ca nhSn tao nen c6ng
dong nhan loai.
Tinh giai dp va tmh nhan load trong m6i con ngudi
vica thdng nhat vica khac biet, thim chf mau thuin nhau.
Tinh nhSn loai II vinh hang, la nin tang cua cuoc sdng d
moi con ngudi, dh khac biet mau da, quoc tich, giai dp,
toe ngddi, hay gidi tinh, do tuoi, hoc vin, v.v.. Chi khi nao
khong con ton tai nhan loai thi khi d6 tinh nhan loai mdi
mit di. NhUng, 6 mdi giai doan lich sit khac nhau lad ton
tai cac giai dp khac nhau. Cac giai dp va quan he cua
chung bien doi thudng xuyen do cac dieu kien kinh te,
chinh tri, xa hoi luon thay doi. Con ngUdi v6i tu each la
nhiing chu the xa hoi luon c6 nhiing hoat dong de cai bien
dieu kien khach quan tao nen nhdng dieu kien sinh hoat
thuin Idi hdn cho minh. Chinh dieu do da lam cho cac
dieu kidn sinh song cua con ngUdi luon bien doi, cac lUc
lUdng san xuat ludn.phat trien, xa hoi luon thay doi
467
theo chieu hu6ng tien bo. Nhiing, trong cac giai cSTp dang
da'u tranh v6i nhau, c6 giai cap dai dien oho siJ phat trien
tien bo, c6 giai c§fp lai la lv£c Iddng can trd sil phat trien
tien bo Sy. Tinh giai cKp trong nhiing con ngifdi dai bieu
cho giai c^p dang can trd sU phat trien a'y ta't nhien mau
thuSn v6i tlnh nh&n lo^.
M6i con ngifdi deu sinh ra, 16n len trong mot cong dong
quo'c gia, dan toe xac dinh. Do nhiing dieu kien lich srf, kinh
te, van hoa, xa hoi va chlnh tri khac nhau nen trong moi
cong dong qudc gia, dan toe cung hinh thanh nhiing gia tri,
pham chat, d&c diem dac thii cua minh. Con ngifdi tat yeu
mang trong minh nhiing diem dac thu do, du ho muoh hay
khong, du y thdc difdc dieu do hay khong. Do v^y, trong
mdi con ngifdi ca nhan luon luon mang trong minh ca
nhiing cai rieng biet vdi td each la ca nhan, vda mang trong
minh ca nhiing cm dac thu cua quo'c gia, dan toe, vda mang
ca tinh giai cKp lln tinh nhan loai. Vdi tvf each la chu the
hoat dong sii gan kg't, tac dong bien chtitng iSn nhau giiia
cac phifdng dien, khfa crnih do trong mdi con ngifdi la luon
bien dong, bien chiing, khach quan, tat yeu. Theo quan
diem cua cac nha kinh dien cua chu nghia Mac, tinh giai
ca'p vk tinh dan toe mang tinh lich srt se m&'t d^n theo sil
phat trien va tien bo cua xa hoi. Nhifng tinh nhan loai va
ca nhan se la vTnh viln. Trong khi lich srt nhan loai chifa
dat den trinh do phat trien do thi sii tho'ng nh&'t giQa
tinh ca nhan, tinh giai cSp, tinh dan toe va tinh nhan loai
la muc tieu, yeu cû va tieu chu^n cua tien bo xa hoi.
Giai quyet dung din, phh hdp vdi diiu kidn, hoan canh
468
khach quan moi quan he con ngttdi ca nhan, con ngifdi giai
cap, con ngiicJi dan toe, con ngutdi nhan lorn luon la doi hoi
cua hoat dong thilc tiln.
Cac quan diem tren day ve con ngutdi c6 y nghia
phuong phap luan quan trong. Trong hoat dong nhan thdc
va thuc tiln phai luon chii y giai quyet dung dan moi quan
he xa hoi - ca nhan, phm tranh khujmh hudng dl cao qua
mctc (mat/cai) ca nhan hoac (mat/cm) xa hoi. Neu d^t ca
nhan len tren xa hoi, chi th&'y ca nhan khong th£y xa
hoi, dem ca nhan doi lap v6i xa hoi, hoac ngUdc lai, chi de
cao xa hoi ma bo quen ca nhan, khong nhin thctc dung set
phat triln cua xa hoi 1^ sil kit hdp hoat dong cua cac ca
nhan, thi deu sai llm va c6 thi din den nhdng he luy kho
liidng cho ca xa hoi iSn ca nhan.
HOn nQa, trong doi song xa hoi khi xem xlt con ngudi
phai dat trong tong thI cac quan he xa hoi, b6i trong tinh
hien thUc, ban chl't cua con ngitdi la tong the cac quan hi
xa hoi. Dieu nay cung gan liln vdi nguyen tic lich set - cu
the va nguyen tic toan diln. Se la sai llm neu chi nhin
vao mot mat/khia canh/phddng dien cua mot con ngudi de
danh gia ban chat cua ngvtdi do. Xem xlt mit con ngudi
phai dat con ngudi do trong tong the cac quan he cua
chinh ngUdi do.
b) Vai trd cua quan chung nhan dan va lanh tu trong

lich sd
Day la mot trong nhUng noi dung quan trong cua

triet hoc Mac. Noi dung nay dUdc triet hoc Mac luan giai
469
mot each khoa hoc tren cd scl quan triet sau sac chu nghia
duy vat bien chting va toan bo cac noi dung khac cua chu
nghia duy vat lich set, la sil van dung nha't quan chu nghia
duy vat va phefdng phap bien chting duy vat vao ly luan ve
vai tro cua con ngudi trong tien trinh lich set.
Trong lich set tu tetdng nhan loai, va'n de nay da detdc
de cap theo cac lap trifdng tu tudng khac nhau. Cac ton
giao deu cho rang lich set van dong cua xa hoi la do
ThUdng de, Chua trdi sip dat, cac ca nhan huge phai
tuan thu y chi to'i cao. So' phan con ngUdi, su boat dong
cua hg la do cac th^n linh, ThUdng da', Da'ng To'i cao
quyd't dinh. Cac trao lUu duy tdm cho rSng lich set xa hgi
la do cac bac vua chua, cac vT nhan, nhUng ngUdi dac biet
CO tai cao, setc Idn dieu khi^n, con quan chung nhan dan
chi la nhetng dam dong 6 hdp, chiu sU dieu khien cua cac
bac vua chua, cac vi nhan, cua nhUng ngUdi dac biet do.
Hg chi la phUdng tien, "con ro'i" trong tay cua nhutng
ngUdi n^y. Cac nh^ duy vat trudc C. Mac thudng phu
nhan vai tro cua ThUdng de, than linh. Dang To'i cao va
khang dinh rSng sU bien doi cua xa hgi la do mot nhan to'
xa hgi xac dinh nô do quye't dinh, nhu dao dUc, tinh yeu
thUdng, nhUng ngudi c6 dû 6c phe phan hoac sdm nhan
thetc dudc chan ly. Nhung, do nhetng nguyen nhan khac
nhau, hg cung da rdi vao duy tam khi tuyet do'i hoa vai
tro cua cac nhan to do.
Theo quan diem triet hgc Mac - Lenin, xa hgi bid'n doi
nhd boat dong cua toan the quan chiing nhan dan dudi sU
lanh dao cua cac to chetc hoac ca nhan nham thUc hien
470
mot muc dich nao do. M6i quan he giQa vai tro cua quin
chiing nhan dan v6i ca nhan chinh la quan he giiJa vai tro
cua nhan dan lao dong v6i ca nhan lanh tuJvi nhan. Mot
mat, quan he nay the hien mot ph^ n6i dung quan he gifla
ca nhan va xa hoi. Mat khac, M chda dUng nhOng n6i dimg
m6i, khac bi$t, hdi trong quan he nay chmh la quan h§ vdi
nhOng ca nhan dac biet, ca nhan lanh tu/vi nh^n.
Quan chiing nhan dan la thu|it ngfi chi tslp hdp dong
dao nhiing con ngUcii hoat dong trong mot khong gian va
thdi gian xac dinh, bao gom nhieu th^nh phin, t^g 16p
xa hoi va giai cîp dang hoat dong trong mot xa hoi xac
dinh. Do c6 the la to^n bo qu^ chiing nhan dan cua mot
quo'c gia, mot khu vUc lanh tho xac dinh. Ho c6 chimg Idi
fch cd ban lien hi§p vdi nhau, chiu sU lanh dao cua m6t to
chiJc, mot dang phai, ca nhan xac dinh de thiJc hiSn
nhCtng muc tieu kinh t§', chinh tri, vHn hoa hay xa hoi xac
^înb cua mot thdi k^ lich sof nhlft dinh. Noi ham cua khai
nidm qu^n chiing nhan dan bao gom: Nhiing ngUdi lao
dong san xu^'t ra cua cai vat chi't va tinh thiui la lilc
lildng can ban, chu chot; toan thi dan cU dang chohg lai
nhflng ke ap biJtc, boc lot thong tri va ddi khang vdi nhan
dan; nhiing ngildi dang c6 cac hoat dong trong cac linh
vile khac nhau, trilc tiep hoac gian tid'p gdp ph^n vao sil
bidn doi xa hoi. Vdi noi dung dd qudn chiing nhan dan la
mot pham tru lich sft thay doi tuy thuoc vao dieu kien
lich srt, xa hoi cu the cua cac quoc gia, khu vile.
Ca nhan chinh la con ngiidi cu the dang hoat dong trong
mot xa hoi xac dinh the hien tinh ddn nhd't vdi til each
471
la ca the ve phUdng dien sinh hoc, v6i tu each la nhan each
vl phifdng dien xa hoi. Khae v6i khai ni$m con ngiidi dung
de chi tinh phd bien ve ban chat ngiidi trong moi ca nhan,
khM niem ca nhan nhan manh tfnh dac thu rieng biet cua
m6i ca the ve phutdng dien xa hoi. Ca nhan la mot chinh
the viia mang tinh ddn nhdt, ca biet, rieng biet lai vita c6
tinh phd bien, c6 ddi song rieng, c6 nguyen vong, nhu can
va Idi ich rieng. Nhiing ca nhan cung bao ham tinh chung,
phd bien, chrta dilng cac quan he xa hoi va nhiing nhan
thijtc chung giup cho viec thiic hien cac chtic nang xa hoi
va ca nh^ trong cuoc ddi cua ho va mang tinh chat lich set -
cu the cua ddi song cua ho. Do do, ca nhan bao gib cung
mang ban chdt xa hoi, ydu to' xa hoi la dac trutng can ban
dd tao nen ca nhan do ca nhan luon phai song va hoat
dong trong cac nhom khac nhau, cac cong dong va cac t^p
doan xa hoi c6 tinh lich sut.
Trong so' cac ca nhan 6 nhiing thdi ky lich set nhat
dinh, trong nhiing dieu kien, hoan canh cu the, xac dinh
xudt hien nhiing ca nhan kiet xuat, trd thanh nhiing
ngiidi lanh dao quan chiing nhan dan nhSm thrfc hien mot
muc tieu xac dinh. Do la nhiing lanh tu hay vi nhan.
Ngoai cac pham chdt ca nhan lanh tu/vi nhan la nhiing ca
nhan kiet xu^t, xu^t hien trong phong trao qu&.n chiing
nhan dan, nhan thdc diidc mot each diing ddn, nhanh
nhay, kip thdi nhiing yeu can, cac quy luat, nhiing vdn dd
can ban nhd't cua mot linh vuc boat dong nhd't dinh cua
ddi song xa hoi hoac la kinh td, hoac la chmh tri, hoac la
van hoa, khoa hoc, nghd thudt, v.v.. Ho dam quen minh
472
vi Idi fch cua quan chung nhan dan, c6 nang lUc nh|n tMc
va to chtjtc hoat dong thUc ti§n. Lanh tu con la ngiidi c6
nhutng pham chat xa hoi, nhn ditdc qu^n chiing nhan dan
tin nhiem, gin bo mat thiet vdi nhan dan, c6 kha ndng t&p
hop quan chiing nhan dan, thong nhSit nhto thdc, y chi va
hanh dong cua nhan dan, c6 nang liic to chdc quin chung
nhan dan thiic hien cac muc tieu, nhi$m vu ma thdi dai
dat ra.
Cac nha kinh diln cua chu nghia Mac - Lenin da luto
giai va luan chiing mot each diing din moi quan he gida
vai tro cua lanh tu va vai tro cua quin chiing nhan dan
trong sii phat trien xa hoi. Quin chiing nhan dan la chu
thi sang tao chan chinh, la dong lUc phat trien cua lich svt.
Vai tro do cua quin chiing nhan dan dUOc thi hien d cac
noi dung sau day:
- Yeu to'can ban va quyet dinh cua lUc liidng san xuit
la quin chiing nhan dan lao dong. Do la ye'u to dong lilc
nhit, each mang nhit trong lilc ludng san xuat, lam cho
phildng thiic san xuat van dong va phat triin, thiic diy xa
hoi phat trien. Do la lUc lildng cd ban cua xa hoi san xuat
ra toan bo cua cai vat chit, la tien de va cd s6 cho sii ton
tai, vin dong va phat triln cua moi xa h6i, trong moi thdi
ky lich svi.
_ Trong moi cuoc each m^g xa hoi cung nhii 6 cac giai
doan bien dong cua xa hoi, quin chiing nhan dan luon li
lUc liidng chu yeu, cd ban va quyet dinh moi thing Idi cua
cac cugc each mang va nhOng chuyen bien cua ddi song xa
hoi. Cach mang la sil nghiep cua quin chiing nhan dan.
473
Theo quan diem cua triet hoc Mac - Lenin, bat dau tit sil
phat trien cua cac lUc liJqng san xuat, den mot giai doan
phat tri^n nh^t dinh no mau thuEn v6i cac quan he san
xua^t, lam xuat hien cac cuoc each mang xa hoi. NhU vay,
nguyen nhan cua moi cuoc each mang bat dau ttf boat dong
san xuat vat chat cua quan chiing nhan dan. Ho thUc sU la
chu the, luc lifdng can ban va chu cho't, la dong Ihc cd ban
cua moi qua tnnh kinh te, chinh tri, van hoa, xa hoi, khoa
hoc va cong nghe, va cua moi cuoc each mang xa hoi.
- Toan bo cac gia tri van hoa, tinh th^n va ddi song
tinh th^n noi chung deu do qu^n chiing nhan dan sang tao
ra. Nhiing sang tao true tiep cua quan chiing nhan dan
trong linh vUc nay la diiu kien, tien de, la nguon lUc thiic
day sU phat tri^n cua van hoa, tinh than. Hoat dong
phong phii, da dang cua quan chiing nhan dan trong thUc
tiln la nguon mach cam hiing v6 tan, la chat lieu khong
bao gid c^ ki§t, la nguon tai nguyen ba't tan cho moi sang
tao tuih than. Quan chiing nhan dan cung la ngudi gan
loc, luu giiJ, truy^n ba va pho bi§n cac gia tri tinh than
lam cho no dUdc bao ton vinh viln.
Tuy thuoc vao nhiing dieu kidn lich sv£ khac nhau ma
vai tro cua quan chiing nhan dan cung dUdc the hien khac
nhau. Xa hoi cang cong bang, dan chu, tu do, binh dang
thi cang phat huy dUdc vai tro cua ca nhan va cua quan
chung nhan dan noi chung.
Trong mo'i quan he v6i quin chiing nhan dan, lanh tu
dong vai tro h§'t slic to 16n, v6 cung quan trong. Khi lich
sU dat ra nhiing nhiem vu c^ phai giai quyet thi tii trong
474
quan chung nhan dan se xuat hien nhOng lanh tu de giai
quyet nhi3ng nhiem vu do cua lich sit. Moi phong trao d4u
se tha't bai neu chiia tim ra cho minh dutdc nhflng lanh tu
xdng dang. "Trong lich sc£, chna he c6 mot giai c^p nao
gianh dUde quy^n thong tri, neu n6 khong dao tao ra dUde
trong hang ngu cua minh nhiJng lanh tu chinh tri, nhOng
dai bieu tien phong c6 du kha nang to chdc vli lanh dao
phong trao"\
Lanh tu hay ca nhan kiet xuSft phm nhan thdc diing
din dUdc cac quy luat khach quan cua deli song xa hoi,
hieu biet sau sac cac xu the phat triln cua quoc gia, dan
toe, cua thdi dai va cua phong trô; phai c6 ke hoach,
chUdng trinh, bien phap va chidn lUdc boat ddng cho
phong trô quin chiing nhan dan va cho ban thSn phu
hdp v6i dieu kien va holm canh lich set cu the; dong thdi
lanh tu cung phai thuyet phuc ditdc quIn chung nhUn
dan, thong nhat chi va h^nh dong cua ho, t|p hdp va to
chetc Inc liidng de thdc hien thanh cong cac ke hoach,
chtfdng trinh, chien lifdc va cac muc tieu da dUdc xac dinh.
Hoat dong cua lanh tu c6 thi thiic dly hoac kim ham sU
phat trien cua phong trao quIn chung nhan dan, td do c6
the thuc day hoac Mm ham set phat trien xa hoi. Hoat
dong cua lanh tu se thiic dly sii phat trien xa hoi, neu hq
hanh dong theo cac quy luat khach quan cua set phat trien
xa hoi, va ngitdc lai, se Mm ham set phat trien xa hoi hoac
tao n§n nhetng s\i van dong quanh co, phetc tap cho xa hoi.
1. V.I. L§nin: Toin tap, Sdd, t.4, tr.473.
475
Lanh tu cung c6 vai tro to 16n do'i v6i sU ton tai, hoat dong
cua cac to chdc qu^n chiing nhan dan ma ho la nhflng
ngUdi to chdc ho§c sang l^p va dieu hanh. Cac lanh tu gSn
v6i nhiing thdi dai lich sot nhat dinh va nhutng phong trao
cu the, do v&y, ho chi c6 the hoan thanh diidc nhQng
nhiem vu cua thdi dai va phong trao do.
Quan hd giiia lanh tu vdi quan chung nhan dan la
quan he thong nhat, bien chdng the hien tren cac noi
dung sau day:
- Muc dich va Idi ich cua quan chiing nhan dan va
lanh tu la thong nhat. Do la diem then cho't va can ban
quyet dinh sii thanh bai cua phong trao va srt xuat hien
cua lanh tu. Ldi ich cua ho c6 the bieu hien tren nhieu
khia canh khac nhau, nhiing ldi ich luon la cau no'i, lien
kit, la mat xich quyet dinh, la dong lilc de qu^n chiing
nhan dan va lanh tu c6 the ket thanh khoi xa hoi thong
nhat vi y chi va hanh dong. Tuy nhien, ldi ich cua ho luon
van d6ng, bien doi khong ngtoig phu thugc vao dia vi lich
sr£, boi canh khach quan ma phong trao quan chiing nhan
dan va lanh tu cua ho dang ton tai, hoat dong trong do,
phu thuoc vao nang liic nhan thiic va van dung cac quy
luat khach quan de thiic hien cac ldi ich do.
- Quin chiing nhan dan va phong trao cua ho tao
nen cac lanh tu, nhiing dieu kien, tien de khach quan de
cac lanh tu xua't hien va hoan thanh cac nhiem vu ma
lich sil dat ra cho ho. Lanh tu la san ph^m cua thdi dai,
cua cong dong, cua phong trao. Sii xu&'t hien cua ho va
kha nang giai quyet diidc cac nhiem vu cua lich sot nhanh
476
hoac cham, nhieu holic it se thiic diy 8\i vlui d6ng, phat
trien cua phong trao qu^n chung nhan dan.
- Trong moi quan he thong nhSft bi$n chijtng giQa qu^n
chiing nhan dan va lanh tu, chu nghia Mac - L§nin kh^g
dinh vai tro quyet dinh cua qu^n chiing nhan dan, dong
thdi danh gia cao vai tro cua lanh tu. Qu&i chiing nhan
dan la Idc Iddng dong vai tro quyet dinh doi v6i sU phat
trien cua lich set xa hoi, la dong luc cua sU phat triln do.
Lanh tu la ngiidi dSn dat, dinh hiidng cho phong trao,
thiic d^y phong trao phat trien, do d6 thiic d^y sil phat
trien cua lich siJ xa hoi. ^
Quan diem cua chu nghla Mac - Lenin ve moi quan he
giQa qu^n chiing nhan dan vdi lanh tu c6 S nghia phUdng
phap luan rat quan trong. Lanh tu c6 vai tro quan trong,
nhiing khong the tuyet doi hoa vai tro cua ho dSn den te
sung bai ca nhan, than thanh hoa lanh tu, coi nhe quin
chiing nhan dan, han che viec phat huy tinh nang dong,
sang tao cua quan chiing nhan dan, phai chong lai te sung
bai ca nhan. NgUdc lai, viec tuyet doi hoa vai tro cua quan
chiing nhan dan, xera nhe vai tro cua cac ca nhan va lanh
tu se dan den ban che, xem thUcing cac sang kien ca nhan,
nhiing sang tao cua quan chiing nhan dan, khong phat
huy dddc sdc manh sang tao cua ho. Quin chiing nhan
dan luon la ngtfdi thay vT dai cua cac ca nhan,lanh tu.
Ket hdp hai hoa, hdp ly, khoa hoc vai tro cua quan
chiing nhan dan va lanh tu trong tifng dieu ki§n cu the
xac dinh se tao sdc manh tong hdp thiic day phong trao va
sil van dong, phat trien cua cong dong, xa hoi noi chung.
477
4. Van de con ngtfdi trong s\i nghiep each mang of
Viet Nam
Ly luan ve con ngcfdi cua cac nha kinh dien cua chu
nghia Mac - Lenin la nen tang ly lu^n cho viec phat huy
vai tro cua con ngitdi trong each mang va trong sii nghiep
dm mdi d Viet Nam hien nay. Chu tich Ho Chf Minh, do yeu
cdu khach quan cua sil phat trien lich scf - xa hoi Viet Nam,
ti§'p thu van hoa va cac gia tri truyen thong cua dan toe,
gia dinh, tinh hoa van hoa cua nhan loai, trong do c6 ly
luan ve con ngiicJi cua chu nghia Mac - Lenin, da van dung
sang tao va phat trien ly luSin ve con ngudi phu hdp vdi
dieu kien lich sd xa hoi Viet Nam hien dai.
Theo H6 Chf Minh:"Chii ngudi, nghia hep la gia dinh,
anh em, ho hang, blu ban. Nghia rong la dong bao ca
nifdc. Rong niia la ca loai ngudi'". Quan niem ve con ngvfdi
cua Ho Chf Minh ro rang da dudc cu the hoa, bao ham ca
ca nhan, cpng dong, giai cap, dan toe, nhan loai.
Tu titdng Ho Chf Minh vi con ngndi bao ham nhieu
noi dung khac nhau, trong do c6 cac noi dung cd ban la: tu
tiidng ve giai phong nhan dan lao dong, giai phong giai
cSip, giai phong dan toe, tii tiidng v^ con ngifdi vu(a la muc
tieu, viia la dong liic cua each mang, tif tiidng ve phat
trien con ngiidi toan dien.
Giai phong nhan dan lao dong g&n lien vdi giai phong
giai cSp, giai phong dan toe, bdi d Viet Nam quyen Idi cua
1. Ho Chf Minh: Toan tip, Sdd, t.6, tr.l30.
478
nhan dan lao dong thong nhat v6i quyin Idi cua giai cft'p
va dan toe. Dau tranh gi^ phong nhan dan lao dong, gim
phong giai c&'p v6 san va giai cap nong dan diidi siJ lanh
dao cua giai cap v6 kh6ng phai chi de giai phong ban
than giai cap v6 san, ma con de giai phong giai cap n6ng
dan va tohn the dan toe khoi ach ap bdc, boc lot. Chi bang
each do, va duy nhat bang each do, thi vi$c giai phong giai
cap v6 san mdi c6 the thuc hien duqc triet de va dam bao
thang Idi hoan toan. Cong cuoc giai ph6ng nhan dan lao
dong, giai phong giai cap va gim phong dan toe chi c6 the
thing loi va thing Idi hokn toan, triet de bing viec thilc
hien each m^g v6 san, xay dung thanh cong chu nghia xa
hoi va chu nghia c6ng san. Su nghiep giai phong do chi
diidc hoan thanh khi cac giai cip hi hoc lot, cac d^n t6c hi
ap biJtc va nhOng ngudi lao dong tren pham vi to^ the gidi
thoat khoi ach ap bctc, no Id.
Do boi canh lich scf cua quo'c gia, dan toe. Ho Chi Minh
luon nhan manh tu tudng gidnh doc lap, tu do cho quoc
gia, dan toe. Doc lap, tu do la quyen bit kha xam pham
cua quoc gia, dan toe, la tU tudng dUdc Ho Chi Minh ki
thcfa tcf Tuyen ngon doc l$p cua nUdc My va xem day la tU
tudng bat hu, phai dUdc ap dung cho mpi quoc gia, dan toe.
Tu tudng ay li diem xuit phat cho cac tU tudng ve giai
phong dan tgc, giai phong giai cap va nhan dan lao dong
va cung la sdi chi do xuyen suo't cuoc ddi va sU nghiep
cua Ho Chi Minh. Thang 7/1945, khi dang chu^n hi dieu
kien de tien hanh cuoc Cach mang Thang Tam nam 1945,
Ho Chi Minh da can dan:"Luc nay thdi cd thu^n Idi da tdi.
479
du hy sinh tdi dau, du phai dot chay ca day TrUdng Sdn
cung phai kien quyet gianh cho ditdc doc lap'". "Trong luc
nay neu khong giM quyet dUde van de dan toe giai phong,
khong doi dUde doc lap, tu do cho toan the dan toe, thi
chang nhOng toan the quoc gia, dan toe con chiu mai kiep
ngUa trau, ma quyen Iqi cua bo phan, giai cap den van
nam cung khong doi lai dUdc"^. Viec gianh lai doc lap, tu
do dan toe va bao ve nen doc lap va tu do ay la muc tieu,
sU nghiep suot ddi cua Ho Chi Minh va cua ca dan tgc
Viet Nam. "Nudc Viet Nam c6 quyen hUdng tu do va doc
l&p, va sU thuc da thanh mot nude tu do va doc lap. Toan
the dan Viet Nam quyet dem het tinh than va lUc lUdng,
tinh menh va cua cai de giU vflng quyen tU do va doc lap
ay"^, Dan toe Viet Nam "tha hy sinh ta't ca, chd nhat dinh
khong chiu m^'t nUdc, nhat dinh khong chiu lam no le'".
Ho Chi Minh cung khang dinh tU tudng giai phong dan
tgc phm dUdc chinh cac dan tgc hi ap bdc, hoc lot thuc hien:
"Ngudi ta se khong the lam gi dUdc cho ngUdi An Nam neu
khong dua tren cac dgng lUc vi dai va duy nhat cua dcfi
song xa hgi cua hg"^. Quan diem nay khong chi dUdc the
hien trong iTnh vuc ly lu^n ma con dUdc dUa vao thUc
tiln vkn dgng tuyen truyen trong quan chiing each mang:
1. Dai tu6ng Vo Nguyen Giap: NhQng ch&ng diidng lich sd,

Nxb. Chfnh tri qu6c gia Su that. Ha Noi, 2018, tr.224.
2. Dang Cong san Viet Nam; Van kien Ding toan tap, Sdd, t.7,
tr.ll3.
3. 4. H6 Chi Minh: Toan t$p, Sdd, t.4, tr.3, 534.
5. Ho Chi Minh: Toan t$p, Sdd, t.l, tr.513.
480
"Hdi anh em d cac tbugc dia... chung toi xin n6i v6i anh em
rang, cong cuoc gim phong anh em chi c6 the thuc hien
dxidc bhng sil no liic cua thdn anh em"^ Day 1^ mot
quan diem the hien Mp tnfdng duy v&t, khoa hoc va bi§n
chdng, Ih sd van dung trung thanh va sang tao tu tifdng vi
giai phong con ngufdi, giai phong giai cSip va nhan lo^ cua
cac nha kinh dien chu nghia Mac - Lenin vô thUc tien each
mang Viet Nam. Quan diem nliy da dUOc Ho Chi Minh
quan triet trong to£m bo cuoc ddi boat dong cua mmh, va
dddc Dang Cong Vi$t Nam tiep tuc sit dung trong thdc
tien, dildc thdc tiin chutng minh la hoan to^ dung dto.
Ho Chi Minh khftng dinh: 'Toi chi c6 mot sU ham
muoh, ham muon tot b^c, lî Ihm sao cho nUdc ta dUdc
hoan toan doc lap, dan ta dddc hoan to^ td do, dong bao
ai cung c6 cdm an ao mac, ai cung dddc hoc hanh'"^. Di§u
do CO nghia ring theo Ho Chi Minh, doc lap, td do mdi chi
la dieu kien cin, dieu ki$n du la phai xSy ditog mot chS'do
xa h6i mdi."Tat ca nhdng ngddi lao dong tr§n the gidi deu
CO mot muc dfch chung la thoat khoi ach ap bdc hoc 16t,
dddc song sung sddng td do, tdc la thdc hien che do cong
san"^. "Nddc doc lip ma din khong hddng hanh phuc td
do, thi doc lap cung chang c6 nghia ly gi'"'. Day chinh la
thdc cha't cua td tddng con ngddi vda la muc ti§u, vda la
dong Idc cua each mang, dddc Ho Chi Minh phat triln
1. Ho Chi Minh; Toan tap, Sdd, t.2. tr.137-138.

2. 4. Ho Chi Minh: Tokn t$p, Sdd,t.4, tr.l87, 64.
3. Ho Chi Minh: Toan t&p, Sdd,t.8, tr.254.
481
ttc ly lu^n ve giai phong con ng^di cua chu nghia Mac -
Lenin vSin dung vac thuc tiln Viet Nam.
Ho Chi Minh con nhan manh rling sii nghiep each
mang, thanh qua each mang deu la cua dan, do dan va vi
dan. "Nude ta la mot nude dan chu, moi cong viec deu vi
Idi ich cua dan ma lam"^
Trong tu tudng Ho Chi Minh, con ngUdi, nhan dan lao
dong khong chi la muc tieu cua sU nghiep each mang ma
con la dong lUc cua each mang: "V6 luan viec gi, deu do
ngixdi him ra, va trf nho den to, tcl gin den xa, deu the
ca"^. "Mud'n xay ditog chu nghia xa hoi phai c6 nhUng con
ngudi xa hoi chu nghia"®."Chu nghia xa hoi chi c6 the xay
dUng dUdc vdi sU giac ngo day du va lao dong sang tao cua
hdng chuc tridu ngUdi'"'. Con ngUdi d Ho Chi Minh cung
la nhan dan. Vi vdy, "Cong viec doi mdi, xay dUng la
trach nhiem cua dan. Su nghiep khang chien, kien qudc
la cdng viec cua dan. Chinh quyen tut xa den Chinh phu
trung Udng do dan cut ra. Doan the tuf Trung Udng den xa
do dan to chulc nen. N6i tom lai, quyen hanh va lUc lUdng
deu d ndi d^n"®. Day chinh la tU tudng dUdc ke thuta til
trong truyen thong dUng nUdc va giut nUdc cua dan toe
Viet Nam. Tu tUdng lay dan lam go'c da duqc cac trieu dai
phong kid'n trong lich sU sil dung dac biet thanh cong
1. 5. H6 Chi Minh: To^n t$p, Sdd, t.6, tr.397, 232.

2. H6 Chi Minh: Toitn tap, Sdd, t.5, tr.281.
3. Ho Chi Minh: Toan t$p, Sdd,t.l3, tr.542.
4. Ho Chi Minh: Toan t$p, Sdd,t.ll, tr.93.
482
trong cong cuoc bao ve To quoc, chien thang cac th§' li^c
ngoai xam Idn manh hdn nhieu l^n.
Phat trien con ngUdi to^ dien la mot noi dung quan
trong trong tu txidng Ho Chi Minh ve con ngifdi. "Vi Idi ich
miidi nam thi phai trong cay, vi Idi ich tram nam thi phm
trong ngiidi"'. Con ngiidi to^ dien la con ngiidi c6 ca ddc va
tai (vcCa hong viia. chuyen), trong do ddc 1^ go'c. Ddc la dao
dijfc, nhUng do khdng phm la dao ddc thu ci^, ma 111 dao
diic mdi, dao diJfc vT dai, do khong phai la dao ddc vi danh
vong ca nhan ma la vi Idi ich chung cua Dang, cua dan toe,
cua loai ngudi. Yen can cd ban cua dao ddc do Ik trung v6i
nUdc, hieu vdi dan, yeu thUdng con ngudi, c^, kiem, liem,
chinh, chi cong v6 tu, c6 tinh thkn qu6c te v6 san. Tai hay
chuyen la nang liic cua con ngiidi dap ijfng dildc cac nhiem
vu diidc giao, du<?c the hien qua viec khong ngifng hoc tkp,
nang cao tiinh do van hoa, khoa hoc, ky thukt va 1^ lu^®.
De con ngiidi phat trien toan dien thi phai tu diidng,
ren luyen trong hoat dong thiic tiln, ket hdp giao due va
tii giao due. "Dao diic each mang khong phai tren trdi sa
xuo'ng. No do dk'u tranh, ren luykn bin bi hang ngay mk
phat trien vk cung c6"®. Giao due Ik cong viec cua tokn xa
hoi, CO vai trd dac biet quan trong, nhat Ik doi vdi the h§
tre. Xa hoi can nhQng con ngiidi nhii thi nko thi thong qua
giao due, con ngiidi nhii the d6 se diidc dko tao vk xukt
hien. Giao due gan lien vdi tii giao due. Do Ik qua trinh
1, 3. Xem Ho Chf Minh: Toan t$p, Sdd,t.ll, tr.528, 612.

2. Ho Chi Minh: Toan t$p, Sdd, t.8, tr.295.
483
tu cai tao, til thilc hien each mang trong chinh ban than
m6i ngvtSi. Do la qua trinh kho khan, phiie tap cua cuoc
each mang trong chinh ban than minh cung kho khan
gio'ng nhif each mang ngoî xa hoi. Khong the thiic hien
dvfdc each mang ngoai xa hoi neu khong thUe hien difdc
cuoc each mang trong ban than minh vk ngiidc lai.
Tu tn6ng Ho Chi Minh con ngudi va phat trien con
ngudi 111 sU v^n dung sang tao va phat trien ly luSn ve con
ngudi cua chu nghia Mac - Lenin vao hoan canh Viet Nam
trong boi canh m6i cua thdi dai. Tu tudng do da va dang la
'*kim chi nam", la n^n tang ly luftn cho viec hoach dinh cac
chu trUdng, chinh sach ve con ngufdi va phat trien con
ngudi, cho vide dieu hdnh va quan ly ddi song xa hoi. Con
ngudi vifa la muc tieu vvfa la dong lUc cua sU phat tri^n, la
noi dung cot loi, la tu tudng cSn ban trong chien ludc phat
trien con ngudi cua nUdc ta hidn nay. Dieu nliy cung phu
hdp v6i xu hUdng chung cua tU tudng tien bo cua nhan
loai, da dUdc Lidn hdp quoc chinh thUc vdn dung d quy mo
toan ciu.
Con ngudi vUa la muc tieu, vUa la nguon gob, dong luc
cua sU phat triln xa hdi. Chu nghia Mac - Lenin kh&ng
dinh con ngUdi la chu the lich sr£ xa hoi. Quan dilm do da
dUdc cu the h6a trong tU tudng Ho Chi Minh va tiep tuc
dUdc Dang Cong san Viet Nam cu the hoa vao sU nghiep doi
mdi d Vidt Nam hien nay trong quan diem xem con ngudi
vcfa la muc tidu, vUa la nguon gob, dong lUc cua sU phat
tridn xa hoi. Quan diem do nhan manh vai trd chu the tich
cUc, tu giac, sang tao cua con ngudi, xem do la nguon gob,
484
dong liJc cua sU phat tri^n xa hoi hien dm.Phat huy vai tro
cua con ngiJcfi chinh la phat huy tmh tich cue, tU giac, sang
tao do trong qua trinh hoat dong, b^ng viec phat huy toi da
cac dac trUng ve ph^m cha't, nSng lUc cua chmh ho, khic
phuc va giam thieu nhttog khiem khuyet, ban che tr§n cac
phUdng dien khac nhau cua con ngUdi. Phat huy vai tro con
ngUdi dUdc thuc hien trong ca boat dong nh^ thdc iSn boat
dong thUc tiln, boat dong vat chlTt v£i boat d6ng tinh thin,
bao gom ca n^ng lUc nhan thdc, tU duy, hanh dong lln cac
pham chl't chmh tri dao ddc, v.v..
Viec phat huy vai tro con ngudi d Viet Nam trong dilu
kidn hidn nay da dUdc Dang ta chii trong nhli'n
trong cac ky dai hoi Dang, trong cac van kidn cua Ban
Cha'p hanh Trung Udng, trong cac chu trUdng, chmh sach,
quan If va dieu hanh sU phat triln kinh te - xa hdi noi
chung. Mot mat. Dang ta nhlh vi§c dlii tranh
khong khoan nhudng chong thoai boa, biln chat, suy thoai
vl chfnh tri, tU tudng, dao drtc, chdng lai nhOng thoi hU
t|t xau, nhiing dac tinh tidu cue cua con ngudi Viet Nam
dang can trd sU phat trien cua chinh con ngudi va xa hoi.
Mat khac. Dang Cong san Viet Nam cung nhin manh dd'n
viec xay dung con ngudi Viet Nam dap dng yeu clu phat
trien da't nudc hien nay vdi nhiJng ddc tinh sau day:
Co tinh than yeu nUdc, tU cUdng dan toe, phin dlu
vi doc l|p dan toe va chu nghia xa hoi, c6 y chi vUdn len
dUa dat nUdc thoat khdi ngheo nan lac h|u, doan ket vdi
nhan dan the gidi trong sU nghiep diu tranh vi hda binh,
doc lip dan toe, dan chu va tien bo xa hoi.
485
- Co y thiic tap th§, doan ket, phan dau vi loi ich chung.
- Co 16'i song lanh manh, nep song van minh, can kiem,
trung thilc, nhan nghia, ton trong ky oddng ph6p nddc,
quy lidc cua cong dong; c6 y thdc bao ve va cai thien moi
trUdng sinh thai.
- Lao dong cham chi vdi Indng tarn nghe nghiep, c6 ky
thu&t, sang tao, nang suat cao vi Idi ich cua ban than, gia
dinh, tap the va xa hoi.
- Thifdng xuyen hoc tap, nang cao hieu biet, trinh do
chuyen mon, trinh do tham my va the luc"\
Hoi nghi Ian thti chin Ban Chap hanh Trung Udng
Dang khoa XI tiep tuc nhan manh va bo sung:"Xay dnng
n^n van hoa va con ngndi Viet Nam phat trien toan dien,
hufdng den chan, thien, my, tham nhuan tinh than dan
toe, nhan van, dan chu v^ khoa hoc... hoan thien cac
chu^n mdc gia tri van hoa va con ngUdi Viet Nam,tao moi
trddng va diû kien de phat trien ve nhan each, dao ddc,
tri tue, nang lilc sang tao, thi cha't, tam hon, trach nhiem
xa hoi, nghia vu cong dan, y thtjtc tuan thu phap luat; di
cao tinh thin yeu nutdc, td hao dan toe, Iddng tam, trach
nhiem cua m6i ngvldi v6i ban than minh, v6i gia dinh, cong
dong, xa hoi va dat niidc"^.
1. Dang Cong san Viet Nam: VSn kiin Dang toan tap, Sdd,
t.57, tr.306.
2. Dang Cong san Viet Nam: VSn kien Hoi nghi Ian thvt chin
Ban ChSTp hknh Trung uangkhoa XI, VSn phong Trung Udng Dang,
Ha Noi, 2014, tr.46-47.
486
"Cham lo xay ditog con ngiidi Viet Nam phat trien
toan dien, trong tam la boi dUdng tinh th^n yeu nifdc, long
tn hao dan toe, dao dtjtc, 161 song va nh6n each. Tao chuyen
bien manh me ve nh6n thdc, y thdc t6n trong phap luat,
moi nghdi Viet Nam deu hieu biet sau sSc, til h^P, ton
vinh lich sot, van boa dan toe... xay ditog con ngildi c6 the
gidi quan khoa hoc, hildng tdi ch6n - thien - my. G&n xay
dilng, r6n luyen dao dilc v6i thilc hien quy^n con ngUdi,
quyen va nghia vu cP ban cua cong dan. Nang cao tri lilc,
boi dilSng tri thdc cho con ngilcii Viet Nam... Xay ditog va
phat huy 16i song "Moi ngildi vi moi ngildi, moi ngildi vi
moi ngildi""^ Sil nghiep doi radi doi hoi phai dSt con ngildi
vao vi tri trung tam, xem dd vOta la muc tieu vtta la d6ng
lilc cua sil phat trien va cung chi b&ng each do thi sil
nghiep dm mdi d nildc ta hien nay mdi c6 the thilc hien
thanh cong dildc. Doc lap, til do va hanh phiic cua con
ngildi, sil phat trien toan dien cua con ngildi la npi dung
cot loi, muc tieu chu yd'u, cao nh6't va bao trhm nhat cua
cong cupc doi mdi ndi rieng va sil nghi§p giai phdng con
ngildi ndi chung. Muc tieu cua cong cupc doi mdi va sil
nghiep xay dilng chu nghia xa hoi d Viet Nam hidn nay la
dan giau, nildc manh, dan chu, cong bang, v&n minh,la sil
the hien t6p trung muc tieu giai phdng con ngildi.
Viec phat huy vai trd cua con ngildi de thilc hien muc
tieu giai phdng con ngildi, xem con ngildi vila Ik muc tidu.
1. Dang Cong san Vi§t Nam; V2n kien Hoi nghi lin thU cbm
Ban ChSfp hanh Trung lidng khda XI, Sdd, tr.49-50.
487
viia la dong liJc cua sil nghiep doi mdi dUdc Dang Cong san
Viet Nam quan tri$t trong tii't ca cac Hnh v\ic cua ddi song
xa hoi tvf kinh te den chmh tri, tijf giao due va dao tao den
khoa hoc va cong nghe, tiif linh viic xa hoi den linh v\lc van
hoa. Bai hoc lich svt cua each mang Viet Nam la moi sil
thang Idi deu phai diJa tren nen tang phat huy vai tro cua
con ngifdi. De phat huy manh me vai tro cua con ngitdi
trong giai doan each mang hien nay, Dang Cong san Viet
Nam thUc hien nhieu giai phap khac nhau: ket hdp giQa
Idi ich v^t chSft va 10 ich tinh th^n; coi trong phat huy vai
tro d6ng liic chfnh tri, tinh than va dao ddc; chii trong
tuyen truyen giao due, dong vien kip thdi cac hien tiidng
tich ciJc cua con ngudi trong xa hoi; thUc thi cac chmh
sach kinh te - xa hoi hutdng den con ngUdi va vi con ngUcii;
dao tao va phat trien nguon nhan Inc, dac biet la nguon
nhan liic chat lUdng cao, chii trong giao due, dao tao the
h$ tre. Con ngudi diJdc dat d vi tri trung tam cua sii phat
trien kinh te va xa hoi, coi trong nhu cdu va Idi I'ch chmh
dang cua con ngitdi, de cao sil tu difdng, t\i rdn luyen,
thong qua hoat dong thilc tien de dao tao, boi diJdng con
ngudi, thiic hanh phe binh va tii phe binh thiidng xuyen,
chohg chu nghia ca nhan, tang cudng xay diing Dang
trong sach, vQng manh. Sn thanh cong cua cong cuoc dm
mdi noi rieng va sU phat trien dat nude noi chung phu
thuoc rat Idn vao viec phat huy vai tro cua con ngildi,
nha't la khi cuoc each mang khoa hoc va cong nghe dang
diln ra nhif vu bao, Cach mang cong nghiep l^n thd tu
488
dang bat dau, toan cû hoa va hoi nh|ip quoc te dang diln
ra v6i nhCtng diln bien ba't thiJclng, kho lifdng.
C. CAU HOI ON
1. Noi dung cd ban cua hoc thuyet hinh thai kinh te -

xa hoi; y nghia phddng phap luto d6i vdi sii nghiep doi
mdi S Viet Nam.
2. Quan diem cua triet hoc Mac - L§nin vl giai cap va
da'u tranh giai c^'p; y nghia phUdng phap lu^n trong
nhan thdc thilc tiln dau tranh giai cip d Vilt Nam vk
tren the gidi.
3. Quan diem cua triet hoc Mac - Lenin vl nha nU6c;
sU vdn dung cua Dang Cong san Vidt Nam trong xay dimg
Nha nildc Vi§t Nam.
4. Quan diem cua triet hoc Mac - Lenin ve each mamg
xa hoi, phUdng phap each mang xa hoi. Sil v|in dimg cua
Dang Cong san Viet Nam trong each mang Viet Nam.
5. Quan diem cua triet hoc Mac - Lenin ve ddn toe;
quan he giai cap - dan toe - nhan loai; y nghia phUdng
phap lu^n doi v6i each mang Viet Nam.
6. Quan diem cua triet hoc Mac - Lenin ve con ngudi;
y nghia trong sd nghiep doi mdi 6 Vi§t Nam hien nay.
7. Quan diem cua triet hoc Mac - Lenin vl y thdc xa hoi.
Y nghia trong st£ nghiep doi mdi6 Viet Nam hien nay.
489
TAI LIEU THAM KHAO
1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap (tron bo 50 tap),

Nxb. Chrnh tri quoc gia, Ha Noi, 1995.
2. V.I. Lenin: Toan tap (tron bo 55 tap), Nxb. Chinh tri
quoc gia, Ha Noi, 2005.
3. Ho Chi Minh: Toan t&p (tron bo 15 tap), Nxb. Chinh
tri quoc gia. Ha Noi, 2011.
4. Dang Cong san Vi$t Nam: Van kien Dang toan tap,
69 tap, Nxb. Chinh tri quoic gia. Ha Noi, 2006.
5. Dang Cong san Vi§t Nam: Van kien Hoi nghi Ian thU
chin Ban Ch&p hanh Trung ifcfng khoa XI, Van phong
Trung nong Dang, Ha Noi, 2014.
6. Dang Cong san Viet Nam: V^n kien Dai hoi dai bieu
toan quoc Ian thd XII, Nxb. Chinh tri quoc gia. Ha
Noi, 2016.
7. Dang Cong san Vi$t Nam: Van Men Hoi nghi Ian thvt
tir Ban Chifp hiinh Trung xxcfng khoa XII, Van phong
Trung iidng Dang, Ha Noi, 2016.
8. Dang Cong san Viet Nam: Van Men Dai hoi dai bieu
toan quoc lin thd XIII, 2 tap, Nxb. Chinh tri quoc gia
SiJ that. Ha Noi, 2021.
490
9. Bach khoa toan thxX triet hoc, Nxb. Tiit dien Xoviet, in
Ian thut 2, Matxcdva, 1989(tieng Nga).
10. Bo Giao due V£l Dao tao: Trie't hoc 3 quyen, Nxb. Chuih
tri quoc gia, Ha Noi, 2003.
11. B6 Giao due va Dao tao: Giao trinh triSt hoc (Dung
trong dao tao trinh do thac si, tieh si cac ngiinh khoa
hoc xa hoi va nhan van khong chuyen nganh Triet
hoc), Nxb. Dai hoc Su pham, Ha Noi, 2014.
12. Davidovich V.E.: Diidi l^gkinh triS't hgc, Nxh. Chfnh
tri quoc gia, Ha Noi, 2002.
13. Eagleton, Terry: Tai sao Marx dung, Nxb. Chinh tri -
Hanh chfnh, Ha N6i, 2012.
14. Dm tudng V5 Nguyen Giap: Tong t&p hoi Nxb. Qu^
doi nhan dan. Ha Noi, 2006.
15. Hawking S.: LuWc sd thai gian, Nxb. Van boa thong
tin. Ha Noi, 2000.
16. Hoc vien Chfnh tri quoc gia H6 Chf Minh: Giao trinh
cao c&p ly luan chinh tri - Triet hoc Mac - Lenin,
Nxb. Ly luan chfnh tri. Ha Noi, 2018.
17. Hoi dong Trung UOng chi dao bien soan giao trinh
quoc gia: Giao tnnh Trii't hoc Mac - Lenin (Tai ban c6
sxia chfla, bo sung), Nxb. Chfnh tri quoc gia. Ha Noi,
2010.
18. Huxley, Sir Julian; Dr. J. Bronowski; Sir Gerald

Barry; James Fisher: Tii tudng loai ngiidi qua cac thai
dai, Nxb. Van hoa thong tin, Hh Noi, 2004.
491
19. Morin, Edgar: Biy tri thUc tat yeu cho nen giao due
tUcfng lai, Nxb. Tri thiic, Ha Noi, 2008.
20. Le HQu Nghia: Lich va logic, Nxb. Sach giao khoa
Mac - Lenin, Ha Noi, 1987.
21. Tran Van Phong (Chu bien): Giao trinh Triet hoc
(Dung cho cao hoc khong chuyen nganh triet hoc),
Nxb. Ly luan chinh tri. Ha Noi, 2015.
22. Quan doi nhan dan Viet Nam, Tong cue Chfnh tri:
Tri^t hoc Mac - Lenin - Phan I, Chu nghia duy vat
bi$n chvtng (Dung cho dao tao can bo chfnh tri ca'p
phan doi - blic dai hoc), Nxb. Quan doi nhan dan.
Ha Noi, 2008.
Triet hoc Mac - Lenin - Phin II, Chu nghia duy vat
lich sir(Dung cho dao tao can bo chfnh tri cap phan
doi - bac dai hoc), Nxb. Quan doi nhan dan,
Hh Noi, 2008.
Lich sit tri§'t hoc(Giao trinh blic dai hoc dung cho doi
tUdng dô tao can b5 chfnh tri quan doi), Nxb. Quan doi
nhan dan. Ha Noi, 2003.
25. H6 Si Quy (Chu bien): Con ngttdi va phat trien con
ngitdi trong quan niem cua C. Mac va Ph. Angghen,
Nxb. Chfnh tri quoc gia. Ha Noi, 2003.
26. Septulin A.P.: PhMng phap nh$n thvlc bien chvtng,
Nxb. Su that. Ha Noi, 1989.
492
27. Septulin A.P.: Ban vS moi lien he Jin nhau cua cac
pham tru trong triet hoc macxit, Nxb. Sii that,
Ha Noi, 1961.
28. Nguyin Phu Trong (Chu bien): Ve cac moi quan he
Idn can dMc giai quyet tot trong qua trinh doi mdi di
len chu nghia xa hoi d nUdc ta, Nxb. Chfnh tri quoc
gia, Ha Noi, 2011.
29. Vien Nghien ctiu con ngxlcJi: M6t so'kei qua nghien
cdu chu yeu, Nxb. Khoa hoc xa hoi. Ha N6i, 2014.
30. Vien Triet hoc: Triet hoc phiidng Tay hien dm,
Td dien, Nxb. Khoa hoc xa hoi. Ha Noi, 1996.
31. Vien Triet hoc, Vien Han lam khoa hoc Lien X6:
Lich sd phep biSn chvtng (6 tap), Nxb. Chfnh tri
quoc gia. Ha Noi, 1998.
493
MUC LUC
Trang
Ldi Nha xuift ban
7
Chifcfng 1
khAi luan ve triet hoc
VA TRIj^T HOC MAC - LENIN 11
A. MuctiSu
B. Noi dung ^2
I- Triet hoc vh va'n de cd ban cua triet hoc 1\
II- Tnet hoc Mac - Lenin va vai tro cua triet hoc
Mac - Lenin trong ddi song xa hoi 48
C. Cau hoi on tap
ChMng 2
CHtr NGHiA BUY VAT BIEN CHUNG 117
A. Muc tieu
117
B. Noi dung
118
I- vat cha't va y thflc
118
II- Phep bien chdng duy vat
182
III- Lf luskn nhan thdc
257
C. Cau hoi on tap
283
494
Chiidng 3
CHU NGHiA DUY VAT LICH StT 284
A. Muc tieu 284
B. Noi dung 285
I- Hoc thuyg't hinh thM kinh te - xa hoi 287
II- Giai ca'p va dan toe 329
III- Nha nude va each mang xa hoi 384
IV- Y thdc xa hoi 419
V- Triet hoc ve con ngilcli 447
C. Cau hoi on tap 489
Tai lieu tham khao 490
495
Chiu trach nhiem xuat ban
GIAM DOC - TONG BIEN W
PGS.TS.PHAM MINH TUAN

Chiu trach nhiem npi dung
PHO GIAM DOC - PHO TONG BIEN
ThS.PHAM THITHINH
Bien t^p noi dung: ThS. HOANG THI THU HtTCJNG

ThS.d6 PHXJONG MAI
NGUYEN MAI THAO NHUNG
Trinh bay bia: D^G THU CHINH
Che ban vi tmh: NGUYEN QUYNH LAN
S«fa ban in: PHONG BIEN T^ KY THUAT
Doc sach miu: PHUONG MAI - THAO NHUNG
In 15.000 cuoh, khd 14,5 x 20,5 cm, tai Nh& in Su that.

So 201 Dudng Cau Didn, to dan phd 15, Phuc Diln, BSc Tit Liem, Ha Noi.
So dang ky ke hoach xudt ban: 673-2021/CXBIPH/28-02/CTQG.
Quyet dinh xutft ban: 390-QD/NXBCTQG ngay 17/6/2021.
Ma so ISBN: 978-604-57-6594-4.
In xong va nop Ii/u cbidu tbang 6 nam 2021.

Giao Trinh Triet Hoc Mac - Lenin (2021)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giao Trinh Triet Hoc Mac - Lenin (2021)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BO GIAO DUG VA DAG T^O

NHA XUAT BAN CHINH TRIQUOC GIA StTHAT

1. Triet hoc Mac-Lenin 2. Giao trinh

(Theo Quyet dinh so'165-QD/BTGTW ngay 06/6/2016,

■ PGS.TS.Pham Van Dvfc, Chu tich Hoi dong

1. kien thtfc: Trang bi cho sinh vi§n nhiing tri

2. VI ky nang: Giup sinh vien hilt vftn dung tri thtJc

I- TRIET HOC VA VAN DE CO BAN CUA TRIET HOC

1. Khai liftfc ve triet hoc

a)NguSn goc cua triet hoc

1. Xem Tuplin C.J. & RihU T.E.: Science and Mathematics in

1. C. Mac va Ph. Angghen: Todn t$p, Sdd, t.22, tr.288.

1. C. Mac v& Ph. Angghen: To^n tap, Sdd,t.l, tr.l56.

b)Khai niem triet hoc

6 Trung Quo'c, chQ triet (^) da c6 tri rat s6m, va

1. Xem David Wolfsdorf: Introduction to Ancient Western

1. Xem Hit, PAH: Hoean 4}wioco4)CKaa 3HtfUKnonedwi (Bach khoa

1. Philosophy in "Encyclopedia Britannica" (Triet hoc trong

c)Dolt tiXdng cua triet hoc trong lich su"

1. Xem S.W. Hawking; Litgc sd thdi gian, Nxb. Vfin hoa

d) Triet hoc - hat nhan lylu$n cua thigidi quan

1. Xem HeKpacosa H.A., HeKpacoB C.H.: MupoeosspeHue kok oS'teKm

1. Xem Mupoeo33peHue, 0wioco4>ckuu 3HifUKnoneduHecKuu aioeapb

2. Van de cof ban cua triet hoc

a) Ngi dung vSh de cd ban cua triet hoc

1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.20, tr.692-693.

b) Chu nghia duy vat va chu nghia duy tarn

c) Thuyet c6 the Met(Thuyet khi tri) va thuyet khdng

3. Bien chdng va sieu hinh

1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.21, tr.406.

1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.20, tr.37.

b) Cac hinh thvCc cua phep bien chvtng trong lich sd

1. C. Mac va Ph. Angghen: Tokn t$p, Sdd, t.20, tr.696.

1. Sijf ra ddi va phat trien cua triet hoc Mac - Lenin

1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.4, tr.603.

1. V.I. Lenin: Toan t&p, Sdd, t.38, tr.365.

1. V.I. Lenin; Tbdn t$p, Sdd, t.23, tr.49.

1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.23, tr.49-50.

1. C. Mac va Ph. Angghen; Toan t$p, Sdd, t.23, tr.35.

1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.20, tr.490.

1. C. Mac vk Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.20, tr.471.

b) NhQng thdi ky chu yeu trong sxi hinh thanh va pbat

1. V.I. Lenin: To^n tap, Sdd, t.2, tr.l2.

1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.l, tr.l82, 229.

1. Xem C. Mac v^i Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd,t.l, tr.589.

1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.42, tr.l65. 167.

1. V.I. Lenin: Toan tap, Sdd, t.29, tr.l7.

1, 2. C. Mac va Ph. Angghen: Toan t$p, Sdd, t.3, tr.30, 51.

1. C. Mac va Ph. Angghen: Toan tap, Sdd, t.l9, tr.334.

1. V.I. Ldnin: Toan t^p, Sdd,t.29, tr.359.

c) Thiic chat va y nghia cugc each mang trong triet hoc

1. Xem V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.23, tr.53.

1. C. Mac va Ph. Angghen: Tohn tSp, Sdd, t.3, tr.l2.

1. C. Mac va Ph. Angghen; Toan t$p, Sdd,t.l, tr.589.

1. V.I. Lenin: Toan t&p, Sdd, t.4, tr.232.

1. Xem V.I. Lenin; Toan tap, Sdd,t.l, tr.804.

1. V.I. Lenin: Todn tap, Sdd, t.4l, tr.ll

1. Xem V.I. Lemn: Toan t4p, Sdd, t.37, tr.74.

2.Doi td^g va chufc nang cua triet hoc Mac - Lenin

Triet hoc Mac - Lenin la he thong quan diem duy v$t

c) Chile nang cua triet hoc Mac - Lenin

1. V.I. Lenin: Toin t$p, Sdd,t.l5, tr.437.

Tuy nhien, se la sai lim neu tH do lai di den cho tuyet

1. V.I. Lenin: Toan t$p, Sdd, t.49, tr.446.