Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

3. GAIA
Materiaren sailkapena

• Partikula berdinez osatuta daude. • Konposizio aldakorra dute.

• Konposizio finkoa dute. • Kimikoki konbinatzen ez diren bi osagai
• Propietate bereziak dituzte, gainerako edo gehiagoz osatuta daude; osagai horiek
substantzietatik bereizten dituztenak. eutsi egiten diete euren nortasunari eta
• Ezin dira prozesu fisikoen bidez beste propietate kimikoei.
substantzia sinpleago batzuetan • Metodo fisikoen bidez, osagaiak bereizi
deskonposatu. egin daitezke.
Curriculum-egokitzapena (Oinarrizkoa). 3. unitatea

Nahasteak bereizteko metodoak

Nahaste homogeneo zein heterogeneo baten osagaiak bereizi egin daitezke, metodo fisikoak baliatuta.

Nahaste heterogeneoak bereiztea Nahaste homogeneoak bereiztea

Hauek dira gehien baliatutako teknikak Hauek dira gehien baliatutako teknikak:
• Filtrazioa. Substantzia solido bat likido batetik
• Destilazioa. Disoluzio baten osagaiak
bereizteko erabiltzen da. Substantzia solidoa
bereizteko erabiltzen da; izan biak likidoak,
bereizteko, nahastea iragazki mehe batetik
izan bat solidoa eta beste likidoa. Solutua eta
pasatu behar da, solidoaren partikulak hor
disolbatzailea bereiztean datza, bien irakite-
geratu, eta likidoa igaro dadin.
puntuetan duten aldea kontuan izanda.
• Dekantazioa. Substantzia solido bat likido
batetik edo bi substantzia likido • Kristalizazioa. Solido batek eta likido batek
elkarrengandik bereizteko erabiltzen da. osatutako disoluzio baten osagaiak bereizte-
© giltza

Nahastea jalkitzen utzi behar da, dentsitate ko erabiltzen da. Likido batek gas bihurtzeko
handieneko osagaia hondoan gera dadin; duen erraztasuna (lurrunkortasuna) baliatuta
ondoren, goian geratu den substantzia bereizi bi osagaiak bereiztean datza.
beharko da, kontu handiz isuriz.

6
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

Disoluzioak

• Disoluzio bat nahaste homogeneo bat da.

• Disoluzio batean, gutxienez, bi osagaik parte hartzen dute:

— Solutua, batetik, disolbatzen den substantzia eta proportzio txikienean ageri den osagaia da.
— Disolbatzailea, bestetik, solutua disolbatzen duen substantzia eta proportzio handienean ageri den
osagaia da.

• Disoluziorik ohikoenak solutu solido eta disolbatzaile likido batek eratutakoak dira; esaterako, itsasoko
ura. Hona hemen beste disoluzio batzuk:
— Aleazioak. Disoluzio mota honetan, nola solutua hala disolbatzailea solidoak dira. Esaterako,
brontzea, kobrearen eta eztainuaren arteko nahastea baita.
— Gasa likidoetan (edari gasdunak), likidoa gasean (aerosolak) edo likidoa likidoan (alkohola uretan).

Disoluzio baten kontzentrazioa

Curriculum-egokitzapena (Oinarrizkoa). 3. unitatea

• Solutu kantitatearen eta disoluzio kantitatearen arteko erlazioa adierazten du, zenbakiz.
• Hainbat modutan eta unitate ugaritan adieraz daiteke. Hauek dira erabilienak:

ADIBIDEA
Disoluzio bat prestatu dugu, 20 g gatz 250 g diso-
Masa-ehunekoa: luziotan botata. Kalkulatu kontzentrazioa masa-
ehunekotan.
ULERMENA. Disoluzioaren kontzentrazioa aurkitu
behar dugu masa-ehunekotan.
DATUAK. Solutuaren masa = 20 g
Disoluzioren masa = 250 g
Bolumen-ehunekoa:
EBAZPENA. Kontzentrazioa kalkulatuko dugu, ma-
saehunekoaren adierazpenean ordezkatuz:

Gramoak litroko (g/L):

© giltza

Disoluzioak % 8ko kontzentrazioa dauka masan.

7
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

1 Zehaztu zer motatako materia den, bere konposizioaren arabera:

a) Hondartzako harea: Nahastea heterogenoa

b) Airea: Nahastea Homogeneoa

c) Aluminioa: Nahastea heterogenoa

d) Azido azetikoa: Substantzia puruak

2 Markatu dagokien erantzuna: Egia Gezurra

a) Substantzia puruak substantzia sinpleagoetan bereiz daitezke,
prozedura fisikoen bidez.
 
b) Granitoa nahaste homogeneo baten adibidea dugu.  
c) Airea nahaste baten adibidea dugu, osaera aldakorra baitu.
 
d) Ur purua konposatu bat da; oxigenoa eta hidrogenoa, berriz, elementuak dira.
 
e) Gatza eta ura bereizteko, oso iragazki fina erabil liteke.
f) Aluminioa burdinez eta karbonoz osatutako aleazioa da.
 
 
3 Erreparatu honako irudi hauei eta adierazi zer bereizketa-metodo erabiltzen den kasu bakoitzean.
Azaldu zer substantzia bereizten dituen eta zertan den prozesua.

........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................

Curriculum-egokitzapena (Oinarrizkoa). 3. unitatea

........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
© giltza

........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

8
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

4 Definitu substantzia purua eta nahastea.

Purua

Substantzia puruak konposizio kimiko finko eta definitua dutenak dira, hau da, aldatzen ez
direnak substantzia hori aurkitzen den baldintza fisikoak kontuan hartu gabe. Beste modu
batera esanda, substantzia puruak kimikoki aldatzen dira beren batze-egoera desberdinetan.

Nahastea

Nahastea materia edozein egoeratan aurki daitezkeen bi elementu edo osagai edo gehiagoren
konbinazioa edo batura da.

5 Sailkatu substantzia hauek dagokien tokian:

Elementuak: Granitoa,altzairua, azukrea,

Konposatuak: Itsasoko ura, helioa

Nahaste homogeneoak: Airea, helio

Nahaste heterogeneoak: esnea, gasolioa

6 60 g Azido klorhidriko disolbatu ditugu 340 g uretan. Zein da lortutako disoluzioaren masa-ehunekoa?

ULERMENA. Disoluzioaren kontzentrazioa aurkitu behar dugu masa-ehunekotan.

DATUAK. Solutuaren masa = 60 g; disolbatzailearen masa = 340 g.
EBAZPENA. Disoluzioaren masa kalkulatuko dugu:
disoluzioaren masa = solutuaren masa + disolbatzailearen masa =
= ....................................... + ....................................... = .......................................

— Ondoren, kontzentrazioa kalkulatuko dugu, masa-ehunekoaren adierazpenean ordezkatuz:

Disoluzioaren kontzentrazioa % ....................................... (e)koa da azido klorhidrikoaren .......................................

© giltza

9
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

7 Laborategian disoluzio bat prestatu dugu, 75 mL alkohol eta ura nahastuz, harik eta 250 mL-ko
guztizko bolumena lortu arte. Zein da soluzio horren kontzentrazioa bolumenean?

ULERMENA. Disoluzioaren kontzentrazioa aurkitu behar dugu bolumen-ehunekotan.

DATUAK. Solutuaren bolumena = 75 mL; disoluzioaren bolumena = 250 mL.
EBAZPENA. Kontzentrazioa kalkulatuko dugu, bolumen-ehunekoaren adierazpenean ordezkatuz:

Disoluzioaren kontzentrazioa % ....................................... (e)koa da alkohol etilikoaren .......................................

Ebaluazioa. | 3. unitatea

8 Osatu nahasteei eta disoluzioei buruzko honako esaldi hauek

a) ............................................... (e)k konposizio konstantea dute.

b) Nahaste ............................................... (e)tan ez dira osagaiak begi hutsez edo mikroskopio optiko batekin
bereiz- ten.
c) hain zuzen, bi edo elementu gehiagoren arteko nahaste homogeneoak dira,
.........................................................
eta horietako bat, gutxienez, metala da.
d) Disoluzio batean, ............................................... da proportzio txikienean ageri den osagaia; ............................................... ,
berriz, proportzio handienean ageri dena.

9 Farmazia-laborategi batean 15 g sodio bikarbonato disolbatu ditugu ur destilatuan, harik eta 300 mL
diso- luzio lortu arte. Zein da egindako disoluzioren kontzentrazioa masan?
© giltza

10
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

8. GAIA
Energia. Formak eta iturriak
Energia gorputzek beren burua zein beste gorputz bat transformatzeko edo eraldatzeko duten ahalmena
da.

Nazioarteko Unitate Sisteman energia jouletan (J) neurtzen da. Beroak parte hartzen duen prozesuetan, oso
ohikoa da kaloria (cal) erabiltzea energia unitate gisa, nahiz eta unitate hori ez izan SI sistemakoa. 1 cal = 4,18 J

Energia iturriak
Gizakiak hainbat iturri erabiltzen ditu energia lortzeko. Horiek sailkatzeko bi kategoria bereizten dira,
birsortzeko duten gaitasunaren arabera:

Etengabe erabil daitezke. Aise birsortzen dira Agortu egiten dira. Energiaiturri berriztagarriek
eta ez dira agortzen. baino kutsadura handiagoa sortzen dute.
Curriculum-egokitzapena (Oinarrizkoa). 8. unitatea

Energia motak

ENERGIA MEKANIKOA
Gorputzek higiduran egoteagatik duten energia (energia zinetikoa) edo gorputzek euren posizioaren
arabera izaten duten energia (energia potentziala).

ENERGIA ZINETIKOA ENERGIA POTENTZIAL GRABITATORIOA

Gorputzek higiduran egoteagatik duten Gorputzek euren posizioaren arabera izaten duten
energia da. Energia zinetikoa bi faktore energia da. Balioa faktore hauen araberakoa da:
© giltza

ren araberakoa da; batetik, gorputzaren gorputza zer altueratan dagoen eta haren masa
abiadura, eta bestetik, haren masa. zein den.

Bertan, grabitatearen azelerazioa izeneko kons

2
11 tante bat da g, eta haren balioa 9,8 m/s da.
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

Energia-transferentziak
Energia gorputz batetik bestera transferitu daiteke, lan eta bero moduan.

Lan moduan egindako transferentzia

Fisikan, lan egin dugula esaten dugu soilik gorputz baten gainean
egindako indarraren eraginez hura desplazatzea lortzen dugunean.
Hauxe da lanaren adierazpen matematikoa: W = F · d, bertan,
desplazamenduaren norabidean egindako indarra da F.

Energia neurtzeko erabiltzen diren unitate berberak baliatzen dira lana neurtzeko ere. SI sisteman, hain zuzen,
joulea (J). Eta 1 J da newton bateko indar batek gorputz bat metro bat higiarazteko egiten duen lana.

Bero moduan egindako transferentzia

Beroa energia-transmisio mota bat da, bi gorputzen artean edo gorputzaren

beraren atalen artean tenperatura-aldea dagoenean agertzen dena.

Beroa, lana bezalaxe, jouletan (J) neurtzen da; baina aurretik ikasi dugun moduan, oso ohikoa da
Curriculum-egokitzapena (Oinarrizkoa). 8. unitatea

kaloria (cal) unitatea erabiltzea.

Energiaren degradazioa eta kontserbazioa

Zeinahi prozesutan, energia ez da sortzen, ezta suntsitzen ere; transformatu edo

eraldatu besterik ez da egiten, eta bere balioak konstante irauten du.

Marruskadura-indarrak ageri direnean edo beroketa prozesu baten, energiaren zati bat bero bihurtzen
da, eta hurbilen dugun ingurunera askatzen da, ezin aprobetxatuz.
Beroa energiaren forma degradatua dela esaten da, ezin baitzaio erabateko probetxua atera beste
energia mota batzuk sortzeko.

Energia mekanikoaren kontserbazioa

Marruskadura-indarrik gabeko egoera jakin batzuetan gorputz baten edo hainbat gorputzek osatutako
sistema baten hasierako eta amaierako energia mekanikoak berdinak dira; hots, energia mekanikoak
konstante irauten du:

Energia mekanikoaren barreiadura

Marruskadura-indarrak ageri diren sistema batean, energia
mekanikoaren parte bat barreiatuz edo bero moduan galduz doa.
© giltza

Energia mekanikoa ez da kontserbatzen; bai, ordea energia totala:

12
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

1 Lotu energia mota bakoitza erdiko zutabeko dagokion kontzeptuarekin eta adibide batekin.

Energia zinetikoa Erradiazioa Uranioa

Energia potentzial grabitatorioa Higidura Eguzkia

Energia potentzial elastikoa Tenperatura Bateriaz kargatutako sakelakoa

Energia elektrikoa Altuera Arkua tentsioan

Energia erradiatzailea Errekuntza Berogailua

Energia termikoa Elastizitatea Pila

Energia kimikoa Atomoen nukleoak Apalategi bateko objektuak

Energia nuklearra Elektroiak Auto bat martxan

2 Markatu kasu bakoitzean: Egia Gezurra

a) 10 J-en baliokidea da 41,8 kaloria.  
b) Lana gorputzek beren burua zein beste gorputz bat
transformatzeko edo eraldatzeko duten ahalmena da.  
c) Ikatza, energia nuklearra eta petrolioa energia-iturri ez-
berriztagarriak dira.  
d) Izarren barnean energia asko askatzen duten erreakzio kimikoak
gertatzen dira.  

Curriculum-egokitzapena (Oinarrizkoa). 8. unitatea

e) Energia potentzial grabitatorioa lotuta dago gorputz bakoitzaren
posizioarekin, eta energia mekanikoarekin berriz, abiadurarekin.  

3 Kalkulatu 10 kg-ko masa duen gorputz baten energia zinetikoa, abiadura 20 m/s bada.

4 Kalkulatu 200 g-ko masa duen gorputz baten energia potentziala, altura 150 m bada.
© giltza

13
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

5 Aipatu hiru energia-iturri berriztagarri eta beste hiru ez-berriztagarri. Azaldu bi energia-iturrien taldeen
arteko desberdintasunak.

Energia hidroelektrikoa, Energia Eolikoa, Eguzki Energia

Petrolioa, Uranioa, Gas Naturala

6 Definitu:

a) Energia.

Energia terminoak esanahi eta definizio desberdinak ditu, jarduteko, sortu, eraldatu edo martxan
jartzeko gaitasunaren ideiari lotuta.

b) Energia zinetikoa.

Fisikan, gorputzaren energia zinetikoa bere mugimendu erlatiboa dela eta duen energia hori da.
Masa jakin bateko gorputza atsedenalditik adierazitako abiadurara azkartzeko beharrezko lana
bezala definitzen da

c) Energia potentziala.

Energia potentziala gorputz bat indar eremu baten kokapenarekin edo gorputz baten barruan indar
eremu bat egotearekin lotutako energia mekanikoa da. Gorputz baten energia potentziala berarengan
eragiten duten indar sistemak kontserbadorea izatearen ondorioa da.

7 Osatu beroari buruzko esaldi hau.

Beroa energia-...................................................... mota bat da, bi ...................................................... artean edo gorputzaren
beraren atalen artean ......................................................-aldea dagoenean agertzen dena.

8 Deskribatu energiaren kontserbazioaren printzipioa

Energia kontserbatzeko printzipioak adierazten du energia ez dela sortzen ezta suntsitzen ere;
modu batetik bestera soilik eraldatzen da. Eraldaketa horietan, energia osoa konstante
mantentzen da; hau da, energia osoa berdina da transformazio bakoitzaren aurretik eta
ondoren.
© giltza

9 Txakur batek, 100 g pisatzen duen pilota bat

bota du kalera, 20 metroko altueran dagoen
balkoi batetatik. Kalkulatu:

14
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

a) Pilotaren energia potentziala, txakurrak bota

baino lehen.

Ebaluazioa. | 8. unitatea
b) Lurrera zer abiaduran helduko den, energia
potentzial guztia energia zinetiko bihurtzen
bada.

9. GAIA
Energia termikoa
© giltza

Gorputz bat osatzen duten partikulen higiduraren ondorioz gorputzak daukan energiari deritzo
energia termikoa.

15
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

Beroaren efektuak gorputzetan

Beroak hiru efektu eragin ditzake:
— Tenperatura-aldaketa.
— Egoera-aldaketa.
— Dilatazioa.

Tenperatura neurtzea

Tenperatura desberdinetako bi gorputz ukipenean jartzean, beroenak energia pasatzen dio hotzenari, harik
eta bi tenperaturak berdindu arte. Une horretan, oreka termikoa lortu dela esaten da.

Tenperatura neurtzeko hiru eskala balia daitezke:

Izotzaren fusio-tenperaturari 0 balioa Celsius eskalaren neurri berak Gatzaren, amonioaren eta
ema ten zaio, eta irakiteari 100. Bi neurri ditu, baina 273 unitate uraren neurri bereko nahaste
lekualdatuta. Ez dago balio baten izozte-tenperatura
horien arteko tartea 100 partetan egiten
negati borik, 0 K unibertsoan (0 ºF) eta gizakiaren go-
da. rputzaren tenperatura (96 ºF)
dagoen tenperaturarik baxu-
Unitateei gradu Celsius (°C) esaten zaie, ena baita. Zientziaren alor- dira erre ferentziapuntuak.
Curriculum-egokitzapena (Oinarrizkoa). 9. unitatea

baina ohikoa da gradu zentigradu esatea, rean erabiltzen den eskala da, Herrialde anglosaxoietan
oker badago ere. baita Nazioarteko Sistemako erabiltzen da.
• Celsiusetatik tenperatura-unitatea ere. • Fahrenheitetatik Celsiuse
• Celsiusetatik
kelvinetara: Fahrenheitetara: tara:
• Kelvinetatik Celsiusetara

Beroaren hedapena
© giltza

16
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

1 Zehaztu esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren. Okerrak izanez gero, berridatzi behar bezala.
a) Solidotik likidorako aldaketari solidotze esaten zaio.
b) Tenperatura desberdinetako bi gorputz ukipenean jartzean, hotzenak energia pasatzen dio beroenari,
harik eta bi tenperaturak berdindu arte.
c) Bi gorputzek oreka termikoa lortuko dute biek tenperatura bera dutenean.
d) Beroak dilatazioa eragin dezake gorputz batean.

Solidotik likidorako aldaketari solidotze fusioa esaten zaio

Tenperatura desberdinetako bi gorputz ukipenean jartzean, hotzenak energia pasatzen dio beroenari,
harik eta bi tenperaturak berdindu arte.
Tenperatura desberdinetako bi gorputz ukipenean jartzean, hotzenak energia pasatzen dio beroenari,
harik eta bi tenperaturak berdindu arte.
Bi gorputzek oreka termikoa lortuko dute biek tenperatura bera dutenean.
Beroak dilatazioa eragin dezake gorputz batean.

2 Jarri adibide bat beroak egoera-aldaketa bat nola eragiten duen erakusteko.

Uraren kasuan: beroa dagoenean izotza urtu egiten da eta ur likidoa berotzen badugu
lurruntzen dela ikusten dugu. Gainerako substantziek ere egoera alda dezakete baldintza
horiek aldatzen badira

3 Osatu taula dagozkion balioak txertatuta.

CELSIUS GRADUAK KELVIN GRADUAK FAHRENHEIT GRADUAK

212

100

-273 0
© giltza

17
 Izena: ............................................................................................................................................................................. Data: ...................................................................

4 Identifikatu zer bero-transmisio mota gertatzen den kasu bakoitzean.

a) Eguzkitik datorren beroa Lurrera iristea.
..............................................................................................................................................................................................................................................................

b) Logela bateko airea berogailu bidez berotzea.

..............................................................................................................................................................................................................................................................

c) Leiho baten kristala hoztea, kanpoaldearekiko ukipenagatik.

......................................................................................................................................................................................................................................................................
© giltza

18