Armand, Michele Mattelart - Su Chi Phoi Cua Truyen Thong

You might also like

You are on page 1of 18
4. Funn ann mang tu6i Phe pin thuy&t trayén ba Wn vin hos ‘Trong nhiing nam 1960, Everett Rogers da thu hep dinh nghia va su canh tn nhu sau: dé IA céi gi “duge truyén thdng, thong qua mot s6 kénh nao 46, trong mt khoang thai gian nao dé, noi céc thanh vién cia mét hé théng xa hi”. Sur canh tan chinh Ia viée truyén tai m6t dé kién v6n o6 tinh hitu dung ma nguéi ta can phai thuyét phuc nhing nguai sé six dung né trong tuong Jai. M6 hinh nay nam trong mt quan niém don nghia vé tién bé, su hién dai héa, hay viée ting dung, nhfing sy canh tan ma ngudi ta cho 1a nhit thiét din én “su phat trién”. Céch nhin nay coi viéc chéi tit [sy canh tn] 14 xuAt phat tir sy tn lu cta nhing dic fung cia cc nén van héa duge coi la truyén théng. Trong thuc t6, chién luge truyén bé ludn da tring lp voi chién luge marketing sin phdm (xem chuong I, muc 2). Khong hai thap ky sau, Rogers tr6 lai véi ly thuyét nay. Cho rang né qué gn lién voi ly thuyét ton hoc v8 truyén thong, 6ng phé phan n6 vi n6 6 xu hudng bé quén béi canh, coi nhitng ngudi déi thoai nhu cdc nguyén tit biét lap nhau, va nit la vi né dua trén mot quan hé nhan qua may méc, mét chiéu. Thay vao 46, 210 * Ong dé nghj dinh nghia vé truydn théng nhu mdt sy “hGi ty”, “mot tién tink trong 46 nhiing ngudi tham gia sing tao va chia sé thong tin nhim dat dén mot su. théng hiéu lan nhaw” [Roger va Kincaid, 1981]. Ong a8 nghi thay thé mé hinh truyén bé Tuan ci bang viée “phan tich mang luéi truyén thong” (communication network analysis). Hé théng nay bao gdm cdc cé nhan néi két véi mhau, thong qua cdc dong truyén thong dugc cdu tric, MO hinh nay kéo theo nhiing phuong phép va thi tuc nghién ctu mdi nhim xéc dink: 1) cée nhém tong, fe nhau, duge goi I nhting “bé nhém” (cliques) hay nhiing tiéu hé théng truyén théng 4 bén trong mét hé thong téng quét; 2) Cac af whan-ciu n6i n6i két gitta hai hoe nhiéu “be nhém’ véi nhau, do céc cé nhan nay JA thanh vien cha mot “bé nhém” nao a6; 3) cdc cf nhan- két néi, n6i két hai hay nhidu “be nhom”, nhung cAc <4 nhan nay khéng Ja thinh vién cia nhéin ndo. (Tay nhién] mé hinh nay bi giéi han trong vin tugng tiép nhan su canh tén. M6 hink nay duge chinh ding héa bang céch quy chiéu v8 Gregory Bateson va tung phai sinh thai hoc tinh than cia éng, v8 Georg Simmel va tu tuéng vé mang lu6i cdc méi lién hé sé thuéc cia Ong, cing nhu vé nganh xa. hdi hoc trac lugng (sociométrie) eta Jacob L. Moreno (1892-1974). Moreno, nha tam ly hoc x4 hi ngudi géc Rumani, dinh at y My, 2u1 LICH SU CAc LY THuYET TRUYEN THONG. da cung c4p mdt nén tang phuong phdp luan dé do lugng nhimg bién sé khdc nhau cia mét “hé théng” céc méi quan hé, va dinh lugng héa céc mé hinh truyén théng lién c4 nhan trong mét hé théng. So 43 nay, hay con goi la “biéu dé xa hi” (sociogramine), cho thay nhiing thdi d6 tich curc va nhiing thai 46 tiéu cue cia cdc thanh vién cia mét nhém, va chi 1a duge nhimg cA nhan nao JA chit chét hoac lanh dao; so 43 nay chinh Ja mét buée chinh yéu trong viée di tim “c6ng déng hda hop” [Moreno, 1934]. Su phat trién cia céc ky thuat truyén thong “nhe” (video, vi tinh) dudng nhu tao didu kién cho su Jén ngéi cla mé hinh hang ngang ma Rogers dat déi nghich véi cong cu “nang” vén la cdc phuong tién truyén thong dai ching tap trung ma thuyét truyén bé Iuan da dya vao dé xay dung mé hinh thuyét phuc theo chiéu doe tit trén xudng. Tar nim 1982, Rogers cho rang ké tix nay, da hdi du cac diéu kién dé viéc “nghién ctu phé phan” cé thé gan giti véi cdi ma éng goi Ia viée “nghién citu thudng nghiém” - diéu nay da gay ra m6t cugc tranh ludn trong gidi nghién ctu phé phan vé truyén thong & My. Rogers chtmg minh su gan gai nay, mA vai nam tude day ngudi fa chua hinh dung dugc, bang céch néu lén su kign la trudng phai thudng nghiém da hiéu Ja can phai dua vao trong khung phan tich cll minh van ae Su chi phéi cua truyén thong béi ch truyén thong, nhémg khia canh dao dic ciia qué trinh truyén thong va cic phuong phdp da dang. 8 nghi cia Rogers dugc hiéu khng phai JA mét kha nang déi thoai, ma nhu IA mét biéu hién cia viée chéi fit nhiing sue khac biét vé mat nhan thtic luan va viée Khéng trinh né mot diém can ban, lién quan dén dinh nghia vé chinh tri: cdc didu kién thuc thi quyén luc, méi quan hé gitta quyén luc va tri thitc, viée heu tim dén cae cu tric t8 chite vA dinh ché [Slack va Allor, 1983}. Mong muén cita Rogers, cing IA cla Katz, khi hoi tu sunghién ctu thong nghiém va su nghién citu phé phan da cho th4y mot tinh thin méi. Khai niém mang lu6i duge ding nhim xéa di hinh anh mét x4 héi bi chia ré sau sc, va dua ra mét nhan Kién hai hda vd xd hGi. Vao thoi diém ma nhiing hinh thie loai trir duge thé hién mét c&ch manh mé, thi “9 thie hé cha truyén thong, quan nigm binh dang méi nh’ vao tuyén thong, da hoan thanh chitc nang chinh déng héa cha minh” [Mattelart A. va M,, 1986]. ‘Trong nhiing nam 1980, khi phat trién mot nginh mhan hoc vé khoa hoc va ky thuat, Bruno Latour va Michel Callon, hai nha nghién cétu cia Trung tam xa hdi hoc vé su canh tan tai Trudng mé & Paris, cing di phac thao mét 1éi dat vAn 4@ vé mang lu6i, bang cdch dua ra mé hinh “dich thuat” hay mé hinh kién tao ky LICH SUf CAC LY THuYET TRUYEN THONG. thuat-xi hoi d6i lap v6i m6 hinh truyén ba lujn [Callon, 1986; Latour, 1989), Chéng lai ¥ tudng cho rang, ky thuat va khoa hoc chi la nhiing di kién, ho d8 nghi can nam bat ching théng qua hanh d6ng, nghién ciw xem ching dé duge kién tao nhu thé nao. Ho nhin thay & day cing lic c6 mét chién luge kép: mét chién luge huy d6ng céc tac nhan con ngudi va van dung cic yéu té vat chét ngoai con ngudi (nhu gié, cét, bé tng, nhing dong dai duong, nhiing d6ng vat than mém, chang han). “Dich thuat”, dé 1a dat nhiing yéu t6 di biét vao trong mOt mang lu6i; théng qua viée dich thuat, cdc yéu t6 di biét dugc n4m bat va duge dua vao trong mé6t hé théng tuong thudc. Cac nha canh tan phai tré thanh ddng minh véi nhau, td thanh nhing ngudi phat ngén, véi nhiing chién thuat thuyét phuc, khién cho nhéing ké déi thoai cla ho, di 1a con ngudi hay khéng phai con ngudi, bude vao trong nhiing hé théng méi, nhiing chuéi lién minh méi. Chinh vi thé ma mt ménh dé khoa hoc cu thé ndo 46 méi tre nén kha tin, Céch tiép can nay tit ch6i vide hinh dung mot “xa Ai thudn tty”, bi han ché trong cée méi quan hé gitta nhiing con ngudi véi nhau, va gia dinh suf thm nhap Jin nhau cla cdc lién hé gitta con ngudi véi tu nhién va vi nhiing vat thé ky thuat. Méi lién hé xa hoi tham gia vao cd mét gudng méy. 214 ‘Sy cht phéi cia truyén thong Néu nhu gid tri goi ¥ ctia m6 hinh “dich thuat” da duge chép nh§n réng rai, thi mt sé nha x4 hdi hoc truyén théng van phé phan né & hai diém. Louis Quéré nhin thay hiém hoa trong viée coi trong qué mite su ty do hanh dong cia tac nhan va cia tic nhan-mang lu6i Khi x6a mo céc chiéu kich 06 tinh chudn tic cha méi lién hé xa hi, nghia 1A cho rang méi lién hé xa hdi KhOng hinh thanh trén m6t nén ting tay tién hay ngdu nhién. Diéu phan 6i thit hai nh&m t6i quan niém v8 ky thuat, va nhac lai nhiing cudng ché néi tai ca ban than vat thé ky thuat, nhéing logic ndi tai ca ching ma Louis Quéré da noi r5 dua trén ¥ tudng cia mét ly thuyét gia vé ky thuat Georges Simondon: “Bang cich logi bd mét ban chat cia ky thuat, ngudi ta cing od nguy co loai trit ngay ca nguyén Iy cla su van hanh c6 tinh thao thc cla gudng my vén bao him mét chudi nhiing su trung gidi c6 tinh t6 chic, chit khong phai ngdu nhién va bat ky” [Quéré, 1989; Simondon, 1969]. Céc nginh khoa hoc t nbn “Tei nhén hanh vi tri mhan” (connaitre Vacte de connaitre), 46 1A d6i tong cha céc nginh khoa hoc tri nin (sciences cognitives). Linh vuc cia cdc nginh nay Ia su “li nhan” (cognition), [quan ni¢m) su nhan thitc (connaissance) kh6ng phai nhtr mt tinh trang hay mot 215 LICH suf CAC LY THuyét tRUYEN THONG. ni dung, ma IA mét hoat dong. Cac nganh khoa hoc nay nghién cifu céc tién trinh hinh thanh nén cdc nhan thitc, nhiing tién trinh nay duge bat gip trong ca trong thé gidi sinh vat cing nhu trong cic guéng may “thong minh”. Su hinh thanh cia cée nhan thitc Ay khong thé téch ri vi cong nghé tri nhén, véi cic loai may méc tu duy vin cé thé tdi sin xuAt cdc hoat dng tri tué (xét ve mat thong hiéu, tri gidc hay quyét dinh). Cécnganh khoa hoc nay khong tao ra mét khéi tri thite théng nhat, vi chéing JA noi héi tu nhéing linh vac khoa hoc khéc nhau (than kinh hoc, sinh hoc, tim ly hoc, ng6n ngit hoc, nhan hoe), va bén trong cic ngainh khoa hoc nay, c6 nhéing 16i tiép can khong nhit thiét tuong thich véi nhau. Céc khoa hoc tri nhan duge hinh thanh 6 My vao khoang nhiing nim 1940, vi phong trao diéu khién hoc, ding théi voi su xudt hién cua ly thuyét vé truyén thOng, va sy hinh thanh ctia logic ton hoc dé mé ta suv van hanh cia hé théng than kinh va cia sy lap luan cia con ngudi. Nhiing nganh khoa hoc nay phat trién tic nita sau thap nién 1950 véi gia thuyét tri nhan lun, theo d6 sit thong minh (bao gdm ca tri thong minh cia con nguidi) giéng véi mot chié&c may dién toan dén mic ma sur tri nh4n c6 thé duge dinh nghia IA su tinh todn (computation) nhiing quan niém biéu tong, trong 46 cdc biéu tugng duge dinh nghia nhu nhiing “yéu t6 dai dign cho nhing c4i ma chang tuong ting véi’. TH tue Su chi phéi‘cia truyan thong nhan tao (IA, intelligence artificielle) chinh JA sit phéng chiéu cia didu d6 xét vd mat ngOn ti. Trung tam cia gid thuyét tri nhan lun Ja khdi niém hinh dnb/quan nigm (représentation). Khai niém nay bao ham mot céch hiéu vé su van hanh cla bo nao nhu mot thiét bj xt ly théng tin, phan ting mot céch c6 chon loc déi vi mai trudng, di véi thong tin dén tit ngoai gi6i. TH tué nhin tao coi t6 chite nhu mét hé théng mé va tuong tic thudng xuyén véi moi trudng, véi céc nhap lugng (inputs) va céc xudt lugng (outputs). Hai nha sinh hoc nguéi Chile 1 Humberto Maturana va Francisco J. Varela da bac bé quan niém vé hé thing mé néi trén bang céch Khai trién ¥ tudng v8 su ty san sinh (autopoiése) va hé théng ty sin sinh (tiéng Hy Lap autos Ja ty minh, va poiein 1a sin xudt). “M@t hé théng tu san sinh dugc t6 chitc nhu mét mang Juéi ciia cdc qué trinh san sinh ra céc thanh t6 vén a) ign tuc tai tao qua su chuyén déi va su tuong tac cha ching céi hé théng da san sinh ra chéing va b) chu tao nén hé théng xét nhut mét don vi cu thé trong khéng gin ma né tén tai, bang céch chi dinh 36 céi linh vyc topo hoc noi né ty thé hién nhu mot mang Iti" [Maturana va Varela, 1980}. ” Té chitc ty san sinh bao ham trong né su tur tr, tinh tuan hoan, sy tit quy chiéu. “M6t cd méy ty san sinh [machine autopoiétique] tao ra va xéc dinh mt céch lien cH SU CAC LY THuyéT TRUYEN THONG tc c4i t6 chite cla chinh n6. N6 thyc hign qué tinh khéng ngiing thay thé céc thanh t6 cia minh béi vind lién tuc bj anh huéng béi nhiing suf nhiéu loan bén ngoai, va luén Iuén bj thtic ép dé ba 4p nhing su nhiéu loan 46. Nhu vay, mot c6 méy ty sin sinh 1a mot hé théng digu binh [systéme homéostatique] (hay hon thé nita, c6 nhiing quan hé én dinh) ma trong dé cai bat bién co ban Ja 6 chtic cia chinh né (c4i mang lu6i cae quan hé vén tao nén n6)” [Varela, 1979]. Khai niém hinh anb/quan niém (représentation) IA myc tiéu chinh cha st phé phan: déi véi cic trudng phéi hinh anh/quan niém (représentationnistes), mot thuc thé tri nhan luén luén quy chiéu dén mot thé gidi da duge thiét Jap tix true. Nguge lai, théng tin, theo cach tiép can ty san sinh, khong phai dug thiét lap tu truéc nh mot trat tu ndi tai, ma JA nhu mot trat ty tdi lén tie chinh céc hoat d6ng tri nhan. Dic diém ctia cdc hoat d6ng tri nhan thudng ngay cha ching ta JA lam nd trdi len, “Ké sng tao ra mét thé gi6i”. “Su tri nhén [a sy xudt hign dong thdi cita mét thé gidi va cia mét tinh than xudt phat tir lich sit ctia cdc hanh dong da dang ma mot con ngudi thuc hién trong thé gidi” [Varela, 1988]. Enaction (hoat héa] 1A thuat ngit ma hai nha sinh hoc Iya chon dé goi tén qua tinh nay. Néu nhu céc khoa hoc tri nhan duge sinh ra trén ba Dong cia My va dac biét IA 6 M.LT. [Massachusetts 218 Su chi phéi ca truyén thong Institute of ‘Technology, Hoe vién Cong nghé Massachusetts], ly thuyét vé-sy tu sin sinh va sit hoat héa da dénh déu sy doan tuyét véi mot nén khoa hoc Tay phuong vin duge xay dung trong sy cat ditt voi inh nghiém nhan sinh, véi cach thitc ma c4 nhan tri giéc su vat. Ngugc lai, né quan tam dén “cach thite ma Hinh than duge ghi khde trén co thé” [linscription corporelle de l'esprit], nhu tua dé cia mét trong nhiing téc phdm cia Varela [1993] viét chung véi Evan ‘Thompson va Eleanor Rosch. N6 thiét lap mét auc d6i thoai v6i nganh t4m ly hgc thién cia Phat gido, va cho rang minh ké thifa di san cla truyén th6ng hién tuong hoc (cia Husserl, nhit 1a cia Merleau-Ponty), su phé phén cfc hinh anh/quan niém vén duge tién hanh béi Foucault, “nhimg nha tu tuéng vén ban tam véi toan bé hign tugng dién gidi, xét trong edi nghia chu chuyén vong trdn cia méi quan hé giita hanh dong va tri thtic, Gitta cAi bi&t vA cai duge biét”. Chinh IA suc chu chuyén vong trdn gitta hanh déng va dién gidi ma cum tit “lam trdi lén” muén gidi thich. Vén chi 1a mt thiéu s6 trong bic tranh téng thé ca cc nganh khoa hoc tri nhan, hung tiép cin nay fim céch mé ta sy trdi lén dng thdi cua cé nhén va cha cdc thé gidi xa hoi, Hudng tiép can nay 06 céng nhc lai cho ching ta rang nhéing kha nang tri nhan ctia mot cd nhén khéng chi gin lién v6i mot bé nao, ma cdn véi 219 LICH SU CAc LY THuyET TRUYEN THONG mét co thé, khdc véi mét sé inh vuc khoa hoc tri nhan vén da quy gian tri tué con ngudi nhu mot hé théng co hoc. Khuynh hudng ly thuyét héa mOt cach téng thé cue doan cla nhiig linh vue [khoa hoc tri nhan] nay c6 nguy co ddy nhiing quan niém nay di rat xa theo hung sinh hoc héa céi xa hdi, va khang dinh su thong déng cla ching véi sy tré lai cua cdc Iudn diém cia Darwin nham ting hé cho ly thuyét tan ty do. Day chinh 1a nhémg théch thtte ti ngugc nhau ma cdc nganh Khoa hoc vé t6 chitc su séng dem dén cho cdc nganh khoa hoc xa hi vé truyén théng. 2. M@t thé gidi va cdc xa hgi Hanh tinh lai Néu sy c&ing thing gifta vi m6 va vi mé da xay ra trong cc nganh xa hi hoc dién giai, thi né ddng thdi caing xudt hign trong nganh kinh té hoc chinh tr} phé phan vé truyén théng vén dit cau hdi vé su phitc tap cha mé6i lién hé gitta cdc anh thé cu thé véi khong gian-thé gidi trong ky nguyén ctia cae mang Inéi xuyén bién gidi [Mosco, 1996]. Dé nh§n thtic 15 hon didu nay, ‘Sy chi phdiciia truyan théng nhiéu nganh khoa hoc da lin két lai v6i nhau, trong 46 bao gdm sit hoc, dia ly hoc, dia chinh tri hoc, cdc Khoa hoc chinh tri, kinh t& hgc cong nghiép va nhan hoe. Tir gc 46 chuyén mén, méi nganh déng gop o céc mttc dé kh4c nhau boi vi t&t cé cdc nganh déu Kh6ng cé cing m6t mhu cau lién minh dé kam néi bat tim quan trong mdi cia che mang luéi truyén théng. C&c quéc gia va cde méi quan hé lién-quéc gia khéng con 1a céi truc duy nhft cia cdu hinh thé gidi. Cac mang luéi théng tin va truyén théng véi cde dong luu. chuyén “v6 hinh’, “phi vat thé”, da tao ra nhéing “lanh. thé tritu tugng” nam ngoai nhiing lanh thé xua ca. Nhiing ngudi Khoi nghiép cia céc “doanh nghiép toan clu” méi hay céc doanh nghi¢p lién quéc gia - von Ja nhéing “tri thite hitu co” cita tu duy quan tr - cing ddu trai nghiém sy cing thang nay giita vi mé va vi m6. Khi tré thanh nhiing ngudi dua ra cdc ly thuyét va cdc hoc thuyét, ho lam réi loan quan niém vé truyén. théng vao thd dai toa cdu héa: tinh ham stic cia khai niém “toan cau héa” (globalisation) 1A mOt trong nhiing vi du tiéu biéu cia didu dy. Su lén ngéi cha thuat ngit nay von bat nguén tir m6t quan niém quan tri vé té chitc kinh té thé gidi cing tring hop véi tién tinh gidi didu tiét (déréglementation) va ft nhan héa cita cdc mang luéi fruyén thong. Tién trinh nay bat dau tx viée gidi didu 221 UCH SU CAC LY THuvET TRUYEN THONG tiét & My, trong nhimg nam 1970, déi véi cic hoat déng ngan hang, song né thuc su duge mé rong bat dau tir su gidi thé vao ndm 1984 cia céng ty ATT (American Telegraph & Telephone), vén gin nhuw Ja té chite tu nhan déc quyén trong linh vyc vién thong; ké ti Iie nay, n6é khéng ngimng dat t6i mt chiéu kich toan cAu, dung cham t6i nhfing linh vuc hoat déng kinh té da dang nhat. Su gidi didu t&t tugng trung cho viée di chuyén trong tam quyén Iyc cia x4 hoi v8 phia th trudng. Thi trudng tré thanh nhan t6 chinh cia su diéu tit. Céc gia tri cha doanh nghiép va quyén Ioi tur nhan. cang chiém uu thé, sy phat trién ctia ching di lién véi buéc thut li cla c&c hye Iugng xa hdi va sit rit lui cla dich vu céng va clia Nha nuéc-quéc gia-phuic loi, va do d6 hoat dong truyén théng cng thay déi vé ban chat va vi thé: n6é dugc chuyén nghiép héa hon, mang nhiéu thdm quyén va nhiéu kha nang gi4m dinh hon, va mé ra nhidu linh vuc nghé nghiép méi. M6 hinh Kinh doanh vé truyén thong da duge cé xéty nhut mot cOng nghé quan ly céc méi quan hé xa h6i, va duge 4p dat nhu m6 hinh duy nhdt “o6 higu nang” dé thiét lap nén méilién hé véi cdc thanh t6 khéc trong xa héi. Vao cuéi thap nién duge danh d4u bdi tién trinh sidi didu tiét, tu tudng vd sy toan cdu héa va su “tiéu chudn héa phé quat” da két hop véi luan 48.va “ou két thiic cla lich sir’. Francis Fukuyama la ngudi trayén bé Su chi phéi cua truyan thong fu tudng nay, nhung né da timg hign dién trong nhfing phan tich vé “xa hi toan du” cla Zbigniew Brzezinski (xem chuong V, muc 2). Su toan cu héa thé hién mét c4ch nhan thétc trat ty thé gidi theo nhéng nguyén tic cia mOt hé théng duy nhét cdn lai sau “chién tranh Jan”, ché d6 tu ban chit nghia cha sy san xudt ra ciia cai, ma ngudi ta khéng con goi bang cai tén nay nita ké ti sau khi sup 46 bite tudng Berlin, vi né da duong nhién tr thanh hinh méu kha thé duy nhét cia ddi s6ng, cia van héa, cia su phét trién va cha nan dan cha. Ding dau céc mang lu6i cia hé théng nay chinh Ia cdc tap doan kinh t&, va dit cho cfc t6 chitc nay bat ng mang m6t stt mang cong dan, vén duge tuyén bé ram 16, bang nhéing chién luge x4y dung hinh anh, thi ngudi ta van khéng thé quén céi dinh luat nén tang cia chting: 6 chinh JA su tim kiém Igi nhugn va méi quan tam duy nhét t6i nhiing linh vuc xa hi cé thé mua ban duge. Nhiing nhan gidi phé phan da bac bé ¥ tuéng méi vé su toan tri nay, theo 46 nhan loai han da dat t6i mot cai nguéng khéng thé vuot qua. Cac nhan gidi Ay coi nhéing khai niém nhu “tinh toan cau” va khéng gian-thé gi6i nhu két qua cia sy kién tao x4 hoi. Ho néi két ching véi lich str va cho th4y céc quan niém vé toan clu hod nay chinh a nhimg thanh t6 cia “chi nghia tu bin thé gidi h6i nhap” [Guattari, 1987]. Ho d&t nén kinh té cita céc dong lu chuyén phi vat chat vao trong béicinh LICH SU CAC EY THUYET TRUYEN THONG. cha cic nguén géc vat chat cha ching. Khéi nigm “trayén théng-thé giéi’, vén xudt phat tir khéi niém. “kinh +6-thé gidi”, duge ding dé phan tich khéng gian xuyén quéc gia mang tinh thir bic: cdi logic chinh cha cdc mang luéi da gay d4u 4n bing su nang dong tich hop cia né, déng théi san sinh ra nhimg tinh trang tach. bigt mi, nhémg tinh trang loai tri mdi, nhiing tinh trang chénh léch méi [Mattelart A, 1992, 1994]. “Hé théng toan cdu” duge t6 chife theo hinh thitc héi buén, c6 nghia Ia xung quanh mét sé diém ma th 46 dan dén cdc dong Iu chuyén cia nén kinh té toan cau héa, cic siéu thanh phé hay céc siéu ving, phan 16n a 6 bén du Béc, d6i khi la & ban clu Nam, céc eye cia “quydn lyc bo ba” (Lién minh chau Au, Bac My va Dong A), theo thuat ngit ca Kenichi Ohmae [1985], ly thuyét gia vé quan ti xuyén bién gidi, Thé gidi “toin cau” 1a global marketplace [c&i chg toan cul; né duge x4c dinh tix cic cuc lan téa ca quyén Iyc nay. Mac dit o6 nhéing su mét can bing riéng vé mat xa hoi, hing nude cong nghiép 1én van lu6n 1a diém quy chiéu duy nhAt. Ly thuyét truyén ba lugn, ting bi cde nha xa hdi hoe vi m6 vén 1A nhiing ngudi kha ngay tho trudc nhiing tung quan hyc lugng Ay bac bé, nay lai quay trd lai mot céch 4m tham. Nhiing nam 1970 duge danh dau béi viéc nghién cttu vé cc logic gidi lanh thé héa, va nh4n manh vao cc chién luge cha cdc dai chi thé (Nha nude-quéc gia, Su-chi phi cla tray’ théng cdc 18 chitc quéc té 16n, céc cong ty da quéc gia). Nhiing cdch dit van dé ctta cde thap nién tiép theo di chit ¥ hon vao céc logic ctta sy téi lah thd héa, cdc tién tinh trung gidi va thuong thao gitia nhéing su cudng ché bén ngoai va nhiig hign thuc dc thi. Viée xem lai quan nigm ban thé luan vé cai “phé quat’ va vé “logos” Tay phuong da kich thich nhiéu tée nhan khéc trong qué trinh san sinh ra cée quan niém va cdc ly thuyét. Bang chting vé diéu nay IA cdc cong trinh nghién césu nhan hoc vé cdc nén van héa xuyén quéc gia va vé cée can tinh truéc céc ludng lu chuyén cia sy hién dai toan cau, vén & chau A cing nhu chau MY La tinh, dat cau héi vé céc tién trinh phitc hop cia sy tiép nhan va su téi tiép nhan, cla nhitng su khang cu va cia nhiing su bat chuéc. Nhiing khéi niém méi da thé hién su mong wéc nay nham dién ta tot hon nhiing sy két hop tinh t8 nay: su pha tap hod (créolisation), su lai ghép (métissage, hybridation) hay sit hién dai khéc.(modernité alternative) [Martin Barbero, 1987; Ortiz, 1988; Garcia Canclini, 1990; Appadurai, 1996; Gruzinski, 1999], Mong muén nay cing mang lai cam hiing cho céc cong tinh nghién cau vé pha hé céc loai hinh céng nghiép thinh thi dia phuong vén thu hit sy tham gia cha cong chung trong mét sé lanh thé cu thé [Mattelart M. va A., 1987; Allen, 1995]. O chau Mj La tinh, nhiing phan tich nay din t6i cdc cu hdi doc déo v8 méi lién hé gitta cc LICH SU CAC LY THuYET TRUYEN THONG. nén van.héa binh.dan va nén sin xudt cong nghiép van héa. Nhiing cng trinh nghién citu vé sy tiép nhan cla cdc giéi binh dan d6i véi telenovela cing da goi lén mOt méi quan tam én noi céc nha nghién citu. Tri thtte vé céc tap quan x4 hdi va van héa nay da tim cdch tai dau tu vao viée kién thiét céc phuong ph4p luan su pham “tich cuc” dua trén cdc chutong tinh truyén hinh dai ching, xét nhu nhing phuong tién truyén tai kién thitc [Ceneca, 1992. Orozco, 1996]. Lam thé nao ma v6 s6 céc nhénh trong cc mang Iu6i tao nén sy toan cu héa lai cé thé c6 duge mot ¥ nghia déi v6i méi céng ding, véi méi nén van héa? Ho khang cu, thich tg hay bj khudt phuc trude ching nhu thé nao? Su cing thing va khodng cach gitta tinh da dang cita cic nén van héa véi cdc hyc ly tam cia xu. huéng toan cu thuong mai da phan Anh su phitc tap cha nhiing phan ting déi voi si ndi én cia mét thi trudng duy nhét trén quy mé thé gidi. Tuy nhién, ngay cd khi ching ta nhin thiy nhing, #iém nang mé ra béi viée luu ¥ dén nhéing sy tuong tac va nhiing su phan manbh, thi ching ta cing can phai luu y dén tinh hai mat cba qué trinh nay. N6 thie day sy nghi van c6 tinh phé phan vé méi quan hé gitta nhiing logic théng nhdt véi céch t6 chitc di sng din “Phim tmyén hinh dai tp (ND). Sut chi phéi ctia truyén théng: cha thudng nh4t. Nhung ddng thdi né cing cé thé cd nhéng hinh thitc da dang cia tinh trang khép kin v8 cAn tinh va vé t6c nguéi. Su gia ting cla céc hinh thiic truyén théng, vén duge thuc hién béi cdc t6 chttc phi chinh phit hodc boi céc t6 chite khéc trong x4 hoi dan sy, chinh Ja mét thre +6 méi mé chuaa ting c6 cita qué trinh toan cau héa; céc mang lu6i xa hoi méi nay tix nay tré di JA mét phan aia cudc thao Ian vé kha nang cia m6t khong gian cong & tm véc toan cAu. Xét vé moi mat, van dé bién adi cia khéng gian cong, trén binh dién quéc gia hay quéc t6, céing 6 xu huéng chiém mét vj tri quan trong trong nhiing c4ch tiép can phé phan trong cdc nganh xa hoi hoc, khoa hoc chinh tri va kinh té hoc chinh tx} [Quéré, 1982, Keane; 1990; Schlesinger, 1991; Raboy va Dagenais, 1992; Miége, 1996; Neveu, 1998, Neveu va Bastien, 1999; Dahlgren, 2000). Linh vuc hoat 46ng cia céc mang luéi cia cac t6 chitc phi chinh phd duge més rOng dng ké tix thap nién 1990. Sy van déng ciia cac td chétc phi chinh phi nay da thie day dat ra nhiing ciu héi vé vai trd cha “mang lui cita cde mang ludi”, xét nhu str bé trg cho vigc kién tao céc hinh thitc khang cit méi déi véi du 4n toan cdu héa tan tx do {Castells, 1998; Downing, 2000; Granjon, 2001]. Nhiing cuén ky yéu cha cudc hGi thio “2001 Bogues. Toan cau héa va da nguyén héa” cing nhut LICH SUf CAc LY THUYET TRUYEN THONG cia cuge h6i thao lién chau My “Céng nghiép van héa va sut d6i thoai'gitta céc nén van minh” dién ra tai Montréal vao thang Tu nam 2002 trong khuén khé cia trudmg Dai hoe Québec (UQAM) 4a minh hoa sit phong phi ciia nhiing tri thitc 06 tinh phé phan duge tich luy trong nhiing linh vyc nay ké tit nhiing nam 1990. Céc cudc héi thao nay da dua ra mét ban tng két vé cdc chit dé sau day: xa hdi va cdc cong nghé théng tin va truyén thong; cdc cdch str dung va céc chién luge tiép nhan, nhimg ung dung trong giéo duc va méi quan hé véi nén dan chit [Miége va Tremblay, 2003; Lacroix va Tremblay, 2003; Moeglin va Tremblay, 2003; Mattelart va Tremblay, 2003]. Tn t6i mbt v th8 tr thie moi “Céc xa h6i cia ching ta dang di vao théi ky hau cong nghiép va cdc nén van héa trong thdi dai duge goila hau hin dai’, triét gia Jean-Francois Lyotard viét trong Hoan ainh hau hign dai. Cho rang nén tang x4 hdi cia nguyén tic phan céng lao dgng, sy d4u tranh giai cp, dang tro nén mo nhat dén mic mit di tinh cin ban ctia né, Lyotard cho ring day JA su két thie cua tinh kha tin ca cdc dai ty su va suf tan 1a cita ching. “Chic nang ty sy da mt di nhiing nang t6 [foncteurs] cua né, vi dai anh hing, nhéing hiém hoa én, nhiing Sy chi phéi cia truyén théng cugc dai vién du va muc tiéu vi dai”. Ong néi thém: “Didu méi la Ja trong béi canh nay, nhimg cuc cit cé sttc h4p dén vén duge tao nén béi cac Nha nude-qubc gia, cde dang phai, cdc ngh8 nghiép, cdc dinh ché va cdc truyén théng lich si da mat di vé quyén rit cia ching. Va duéng nhu chiing khéng thé dugc thay thé, it nbdt la 6 pham vi cia ching [.... VA nhing “su déng héa” v6i nhéing tén tudi lon, v6i nhéng nhan vat lich sit hign théi, cang tro nén khé khan”, Y niém vé hau hign dai da xuft hien trong kién tric, my hoc, van hoc va x4 hi hoc tit du thap nién 1960. Trong bO mén x4 hdi hoe chinh tri, su lén ngdi cha khdi niém “xa hoi hau hién dai” da duge chudn bi mét céch rng rai thong qua nhting cha dé cé tinh dang phéi, chang han nhu chi: 48 vé su két thtic cia cdc ¥ thitc hé (xem chuong II, myc2). Néu cdc nha x4 hGi hoc, giéng nhut Daniel Bell, ting tudng ring c6 thé x4c dinh thai hau hién dai bing cach dya vao sux phat trién cla céc may méc théng tin, thi mot vai ly thuyét gia my hoc td ra than trong hon. Ho cho rang phai trénh khdi céi bay ciia thuyét quyét dinh lugn ky thuat khi nhin vé théi ky dugc goi JA hau hign dai. Umberto Eco cho rang hau hién dai la mot trdo Juu rt khé o6 thé xéc dinh theo lich dai, va éng coi né ding hon lA m6t “pham tra tinh than, hay ding LICH SU CAC L¥ THUYET TRUYEN THONG hon Ia mt Kunstwollen’, mOt céch thao tac: ching ta 06 thé néi rang méi thdi ky du cé cdi hau hién dai riéng cia né” [Eco, 1982}. Trai nguge véi Eco, nha phé binh My Fredric Jameson a8 nghi xdc dinh xu huéng hau hién dai nhu m6t giai doan nhft dinh vé mat lich sic phat trién cita cdc ché a6 tu tuéng va phan tich su ditt doan so véi tu tuéng hién dai. Xu hung hau hién dai, v6n duge coi nhu nét chit dao van héa cia logic cia chit nghia tu ban da phat trién cao, duge dic trung béi su phé phan d6i véi cdc “mé hinh theo chiéu sau”: mé hinh bign chting vé ban chit va hién tugng, va céc khai niém y thiic hé va y thitc Am lac; mé hinh hién sinh vé tinh chan thuc hay tinh thiéu chan thyc, v6i su d6i ap gif su tha héa va sy gidi tha hod. VA cudi ciing 1a sur déi lap vé mat ngit nghia hoc gitta c4i biéu dat Isignifiant] va cdi dugc biéu dat [signifié] von da ngu tri suét nhiing thap kxy 1960 va 1970. Thay thé vao dé 1a mét “m6 hinh bé mat” hay dang hon Ja “mé hinh cia nhiing bé mat phitc hop”. Jameson ‘nh§n dinh rang thé giéi “da danh mat chiéu sau cha né va c6 nguy co bién déi thanh mét thir bé méat lp lénh, mét do anh duge dtc khudn, mot dong chay cia nhiing hinh anh dién anh thiéu dé day” Bameson, 1984]. Bang céch ca tung khéng gian xét 7Y 43 nghé thuat (ND). 230 ‘Syf chi phéi cia truyén théng trong méi quan hé v6i thai gian, va ca tung su bién mat cia diém tham chiéu lich si, m6 hinh bé mit nay td ra phi hop véi dién tich méi cia sy banh trudng toan cau cia tu ban xuyén quéc gia, sy lu chuyén ciia n6 trong thdi gian thuc trong cic mang ludi dign toan, nhimg ludng hinh anh vita mang tinh phé quat, vita mang tinh phan manh, Van ban cia Lyotard la mét bai viét c6 tinh dic trung hoan canh. Day la mét ban phic trinh vé tri thitc trong cdc xa hdi phat trién nhAt, duge soan thao theo yéu cdu cla HOi dang cdc trudng dai hoc thuéc chinh phi Québec. Ban phiic trinh nay duge coi la gép phan vao cugc thao luan dang dién ra rong rai vao thoi ky dé trong nhiing cudng quéc cong nghiép, ban vé van dé cha tinh chinh ding, trong mét béi canh duge dénh dau béi su gia tang cla cdc may méc truy’n thong va cha “su théng lanh cia tin hoc”: khiing hoang cita siéu hinh hoc, khting hoang cita cdc dién ng6n vé su that; su néi lén cha cdc tiéu chudn thao tac, cdc tiéu chudn céng nghé vin khéng cho phép danh gid céi that va chi ding; khing hoang cia céc hé théng ly thuyét Ién, chién thang cia mén dung hoc cha cdc trd choi ngén ngit. Trong tac phdm nay, Lyotard dua ra mét 16i dat vin dé vin khong ngiing duge mé rong, va vi thé tri thie va vé nhimg qué tinh anh hudng dén céc 31 Lich stt cAc bY THUYET TRUYEN THONG phuong- thie tu duy, ging day va xit ly thong tin, vao thai dai sé héa cia tin hiéu va cha méi lién minh méi gita 4m thanh, hinh anh va van ban. Chang han cach tiép cin cha Pierre Lévy, ngudi dua trén sy xudt hién cia nhiing 16i viét mdi duge dat hang béi sy “mém déo c6 tinh ky thuat s6”, Ong da dat hy. vong vao sit ra ddi cha mét “tri tué tap thé”, nhé vao “nhiing con dudng tin hoc” cia théi hau truyén théng dai ching vin da tr thanh nhimg phuong tién cla mot ao tudng cudi ching vé truyén théng, dé 1a do tudng vé “nan dan chi trong thdi gian thc” [Lévy, 1990, 1994]. Mét 36 tac gid khéc, mang tinh phé phan hon, da tim céch trinh bay mét mén kinh té hoc chinh tr moi vé tri tué, bang cdch xem xét nhting hé qua cua viée cling cS indi lién he giita cic cong nghé théng tin truyén thong méi véi cdc cong nghé tri tug méi, trong linh vic dao tao va té chitc vigc lam [Girsic, 1994]. Xu hieéng hau Ford va vin héa toan clu Xuft phét tit nganh diz kinh t€ hoc va céc mang Ludi ky thudt truyén din théng tin trong thdi gian thyc ma thudt ngft ton cu hod (globalisation) vin mugn tryc tiép ti tiéng Anh trd nén phé bién trong nhitng nm 1980. N6 bat ngudn tit cym tir “ton chu hos ti chfnh®, hay 1a su téi cfu tric chién luge cita lin vye t&i chink quéc té - cum tit nay a6i 16i vige tich ofc thi triting ti chinh ra khdi cde Nh nuée- quéc gia, va sy phy thuge ngay cing gia ting cia cic he théng sin xudt cia céc quéc gia vao thj truig thé gidi. ‘Sy chi phéi ctia truyén théng. — ‘Trong thyc 18, chinb 1a trong link vye host ding kink tf nay ma viée tao dying mgt khéng gian toaa clu tb a manh mé nhit, mic dit vin c6 nbiing tin higu bat én kinh nién, Su “tai chinh hod” cia nén kinh 18 thé gigi phin énh toan 'b6 thp kj: su gia ting céc hogt déng dau co va sy gia ting cia cdc guy co “béc hoi”, cdc cudc khiing hodng ma lan song anh huéng bao trim Jén toan bé thé gidi von duge n6i két véi nhau bing dién ti Khai nigm toan cau hod, xudt phat tit mang lui cfc Iudng lu chuyén tai chinh, di mé rong dén céc mang luéi cée Juéng hu chuyén kinh té va van hod, ahi vao cdc aha Iy thuyét v8 quan tri va tigp thi, Neudi du tién sit dung tir nay Ia Theodor Levitt, vao thang Sdu nim 1983, cng bb trong tap chi do dng digu hanh, Harvard Business Review, mot bai c6 tn “Todn clu hod ciia céc thi unring” (The Globalization of Markets). Theo Levitt, se dng nhit cba nku cau ngiy cang kéo theo sy ding nat cia céc thi trudng, cée sin phdm va céc hudng tiép c§n dén ngudi tiéu thy; su gia ‘ving ciia canh tranh & mic 49 toan cdu doi hdi mot tim ahin chiéa luge toda clu cite sy hogch djnh cfc thi trudng; mot cudng Iyc din c& hanh tinh di dén cai ma dag goi ka converging commonality (tgm djch Ia sy trong dong hGi tu] va mot “I6i sing toin clu”: d6 1é cong nghé. Qué tink wap trung hof cua céc doanh aghiép va céc thiét ché situ nhém da phuong tién vt quang céo chi lam khang dinh thém céi gid thuyét vé sy “tiéu chudn héa phd quét” ma céc don vi kinh 1é méi nay chinh Ia céc tée nan. Hé qud 1a hin thiic 18 chitc duy nbat 6 kha ning “titu diet cfc d6i thi canh tranh” trén mt th trudng siéu canh tranh chfnh 1a “doanh aghiép toan cau”, vén van hinh aby thé, céc sin phém, cic LICH SU CAC LY THuyET TRUYEN THONG dich vy, su phan phéi, cho dén sy truyén thong déu mang tink todn cdu, Trong {6i tz duy toan cu hay “téng thé lun” nay von tdi hign phép logi suy so véi co thé s6ng, doanh nghigp 18 mgt téng thé ning déng, mot “hé théng”, va sy “roan clu hod” cia né via cu chuyén bén trong, vita 18 cau chuyén bén ngoai, Mot mat, doanh nghiép ton clu mong muén chim ditt, trong long nib} cia minh, hé théng ton ti thir bjc cing abc va céc hinh thite uy quyéa theo hinh chép vén thira hudng ti mé hinh t8 chic theo Kidu Ford va Taylor, theo 6 vige git Jai théng tin 1a ngudn abe ctia tri thic-quyéa Ipc, va ap dung mot m6 hinh quan ly mang tioh “truyén thong” [communicationnel}, duge 16 chirc theo dang mang luéi, xudt phét tir nhu cdu tr do lyu théng lia cdc Iudng Iu chuyén (thiét kg, sin xuét, phin phéi, sur hop lye cia cdc Iinh ve chuyén mon, sy tiép nhan céc ky fing, VA sy twong tac trong t6 chitc lao dng). Mat khéc, n6 18 mét phuong thite thiét Igp m6i quan hé vi thi truéng thé gi¢i. Toan cau hod teé thanh mgt céch nhin diéu khién hoc vé thé gidi va vé trét uy thé giéi moi vén dang hinh thinh. Mic dit khOng phai tit c& déu 06 nhing lap trudng cue doan hu vay, nhung mét sé doanh nghigp vin nhic lai ring su phan khie d6i véi céc thj trubng va cée muc tiéu efing quan trong khong kém sy phan khiic d6i voi sy tigu chudn hod. Vugt Jén trén ahing khéc bit, trong vién cinh cia ly thuyét quan trj nay vé mt thi tritdng 4 thm véc thé gidi, su toan clu hod c6 nghia 1a 16i tiép cn cit v8 mit khong gian da I8i thoi, cing ging nhu céch té chite lao dong chia thank titng b9 phn. Theo ché dé quan tri tude day, chp ia phuong, cp quéc gia, cp quéc té tba tai ahr ahing Sy chi phéi cla-truyén thong adc thang, biét lap va Khéag lién quan gi véi ahau. So db méi cita quan nigm v8 doanh nghiép va vé thé gidi trong d6 n6 vin hanh véi tu céch 18 mang lu6i sin xut va phin phéi, di dua ra mét m6 hinh tong tac méi gita ba chp 46 ay. Bat ott chién luge io trén thi trudng thé gidi déu phai ing thdi vita cé tiah dja phutong, vita cé tinh quéc tf. Day chinh fa diéu ma céc nba ly thuyét v8 quan tri Nhgt Bin didn td thong qua khdi nigm glocalize, tit ghép gitta global (toan cau) va local (dia phuong), mot thugt ngtt méi xudt hign ti nm 1991 trong Oxford Dictionary of New Words (Tit dign céc tit méi cia Oxford). Mgt khdu hign chi €z0 logic ca cla céng ty toan cau 1a nhu sau: sit hdi nhap cia céc quy mé dia I¥, song song véi sw hi nh§p gita céc khau thiét ké, sin xuét va thuong mai hod (vi thé ngudi ta gén vai trd “déng sin xudt” cho ngudi tigu thy hay ngudi sit dung). Du 4n day tham vong clia Régis Debray, bat dau thé hién trong Quyén Iuc tri tug ¢ Phdp [Le pouvoir intellectuel en France - 1979], da dat nén méng cho mot bg mén ma éng goi lA “médiologie générale” [tam dich 1a mén hoc vé truyén théng dai ching téng quét] din dan dugc hinh thanh. Sy phan tich cia éng vé tri tué trong chitc nang “truyén dat” cia n6, chitc ning chinh thitc clia cdc céng cu truyén dat, da tao ra diém khéi dau cia 16i tiép can médiologique vn tim cach thiét lap mét “méi lién hé tuong quan cé tinh hé théng gitta mot phan Ja nhiing hoat d9ng biéu tugng: ¥ thtic hé, chinh tri, van héa v6i mét phan khéc Ja nhiing hinh thitc t6 LICH SU CAC LY THuyéT TRUYEN THONG: chttc, nhiing hé théng uy quyén vén duge san sinh tix mé6t phuong thiic san xut, luu trit va trayén tai thong tin nao 46’. Ong mugn ¥ tudng cla Marshall McLuhan, ngudi da g6p phan to Ién vao su bai bo mot dinh dé ké thita tir nén van h6a cla “con ngudi in 4n” (homme typographique), bai bo sy uu tién coi néi dung hon hinh thttc, bang céch nh4n manh rang ban than phuong tién cing quy dinh dac diém cia céi duge truyén théng va din dén mét loai hinh van minh méi. ¥ thitc rang cAn trénh viée ca nggi xu huéng quyét dinh ludn ky thuat, nha truyén théng hoc nay mong muén tude hét lam sing t6 “nhiing quy dinh khéch quan ctia cdc thiét bi cla tr duy” [Debray, 1991]. Nhiing céng trinh nghién cttu cia Berriard Stiegler vé ‘ky thuat va bé nhé cing di theo c4ch tiép cn triét hoc tuong tr [Stiegler, 1994]. Léi tiép can nhan hoc vd ky thuat nay cing duge tan dung béi nhiing céng trinh nghién ctu cha nha ¢é sinh vat hoc André Leroi- Gourhan (1964) vé lich sit cia ky tc tap thé xét nhur [a su “truyan dat cia cée chuong trinh”. Tir viéc truyén dat bang ldi ndi dén viéc truyén dat hang loat bang ign tit [sériation électronique], vn 1a qué tinh cudi cing cia sy ngoai thé héa cha ky i1¢ con ngudi. Sy chi phéi cia truyén-théng Harold Innis, ngudi di truéc McLuhan Nha dja ly va nha kinh té hoc chinh tr} ngudi Canada Harold Adams Innis (1894-1952) da coi cong.nghé truyén théng {a nén ting cho cdc tién trinh chinh tri va kinh 8. Tuy nhién chi trong nhitng nim cudi dai dng méi hinh thanh nén gid thuyét may va dua né ra thit théch (au ahtiag cong tinh chuyén khéo vé new nghiép, thuong mai nginh thude da, va nganh dudng sft), Hai tic phém minh ching cho méi quan tim mugn min cia 6ng la: Dé ché oa traydn thong [Empire and Communication, 1950] va Nkimg xu huéng cia’ trayén thong (The Bias of Communication, 1951). Chit dé vé dé ché nhiim déa sy théng tei kép ma Canada da phai hitng chju: sy théng trj cia Anh va cla My. Innis c6 ging mé 14 su khéc biét gitta hai dé ché nay vé mat bin chit. Ong viét téc ph4m cla minh vio chinh thai diém ma si de doa cia hé théng cng nghé théng tin cla nuée ling gigng c6 thé dat t0i “trang tam cia di sng vin hod cia Canada” va ddy né vio Khiing hong. D6 1d nhiing “xu hung” (bias) ma truyén thong chju wich nhigm thong qua ahiing phutong dién khéc nhau vé mit cing nghé vin sé quy djnh ahiing binh thie cla té chite xi héi. Nhing sv “Age quyén vé tri thitc” vn bj quy djnh béi céng nghé, da chi phi sit phan phi quyén luc chinh trj gitta céc nhém xa hOi. Quyén Iyc 1a vin dé kiém sodt khéng gian va théi gian. Céc hé théng trayén théng tg0 hinh nén 16 chite xa hai, bai vi chiing cu tric hoa céc méi quan hé vé mjt thii gian va khong gian. Trong lich si, ngudi te thug phan biét hai toai hink phuang tign truyén thong (médias) hay hai loai hin truyéa thong (communication), vin dua dén hai loai dé LICH sti CAc LY THuyET TRUYEN THONG ché Logi dau tién, lién quan dén khong gian’ (space- binding), ma dién hinh 1a nganb in 4n va nginh trayén théng dign ti, din dén sy khuéch truong va su kiém soat Janh thé. Loai thit hai, lién quan dén thoi gian (time- binding), dic trung bdi vin hod truyén khdu va bin chép tay, tao diéu kién cho ky tic, ¥ nghia cia lich st, nhing cong déng nhé va nhiing binh thite quyén Iuc cé truyén. Loai thir nhdt aham dén sy tap trung hod; logi thit hai thi ngutge jai. St hinh thanh cia mét sy dc quyén vé tri thite Jién quan dén thdi gian va khong gian, nén ting cla quyén Ic tuyét d6i, chink 18 mot nguy co nghiém trong. Tinh chit dic thi cha hon c&nh cha Canada nim ché dit nitée nay nim giita hai dé ché ién va 1a hgp lwu cia hai truyén théng truyén théng. N6é bude phai lién hyp nhing Ite Iugng cong nghé d6i nghich nhau. Dé chéng lai nhitag ‘hg qua cia xu hung tit dink Ivan cia cOng nghé hién dai vén thu hep kha ning hdi dép va thio Iugn, clin phii téi 120 “truyén théng truyén khdu”, thi tinh ky tte va sing 120 nhiing con dug cia sy tham gia din cht, tite ld toan bd nhitng yéu 16 tao nén co sb cla hinh thitc truyén thong Khéc. La déng nghigp cita Innis tai trudng Dai hoc Toronto, Marshall McLuhan (1911-1980) khong che gidu méi ham on cia minh d6i voi éng Ay. Trong cuén La Galaxie Gutenberg [Thign hA Gutenberg, 1962], éng vier “Harold Innis 1a ngudi dau tién 44 xi ly quy trinh thay déi vin agim dién ra trong chinh cdc hinh thitc céng nghé. Cubn sch ca t6i chi 1A mt chi thich duéi chan trang so voi téc phim ctia éng”. Sut chi ph6i oba truy€n théng Tw nam 1977, nha nhan hoc ngudi Anh Jack Goody, trong tac phim Sy thudn dudng cha tim hin hoang dai (The Domestication of Savage Mind), 44 dua ra nhiing tu tuéng cn bin vé cich thitc mA céc phuong thitc lap luan va tri giéc khéc nhau da duge sdn sinh ra nhu thé nao béi nhiing kénh truyén dat khéc nhau, Ching cé lam séng no! Chi la nhitng trdo luu thai trang! ‘hing nha héu bign dai khéng d6i méi la bao! Ho gin chit vi truyén théng, vén di la hign dai, cba ly thuyét clu tric dun ma 4nh huéng cha n6 déi véi cdc nganh Khoa hoc han vin dutng nhu di dugc thay thé trong nhiing digu ‘kin 1@ bai nbét béi ly thuyét hé thong Anglo-saxon. Méi Tien hé bi mat gitta tht cA nbiing hoc thuyét nay nim & ché ching déu ngim dn - mang nhiing quan niém quy gidn cia |y thuyér truyén thong vi nhiing céng trinh nghién céiu dau tién vé digu Khién hoc, vin dign ra ngay sau chién tranh (Thé gidi thi hai). Nhitng tham chiéu ma ho khong nging dan ra ty nhting cong nghé truyén théng va tin hoc mdi, déu qué véi ving va khéng duge nim bét 16, dén mite ho ditng Iai xa ding sau nhiing céng tinh oghiéa cau hign tugng lug vin da 06 truée ho. Nhiing triét gia hdu hign dai dé hodi cng xoay xd bén nhting cong trinh nghiéa citu dung hoc, ho trung thiah véi mét quan nigm cdu tric ludn vé 1éi ni va vé ngén ngtt von khéng bao gid cho phép ho két n6i nhitng su kign chi quan ‘voi cdc hinh thai cia v6 thitc, véi ahting vin dé my hoc va cchioh tri vi m6. Noi thing ra, tht triét hoc ny khong phdi LICH Stt CAc LY THuYET TRUYEN THONG 12 don ahfty n6 chi 12 mot trang thai eta tinh thn xung quan, m9t “diéu kign” cla ¥kién vén chi tm ra sy that tit thoi thugng. Ching hen, vi sao phai mat cng phic thao tut bién nghiém tie dbi véi lugn diém {cha hign dai] lign quan dén su bat nhat cila cdi x8 hi [oocius]? (F. Guattari, “L'impasse post-moderne” (Ngé cyt hu hign dai), La Quinaaine tistéraire, Ler-lS février 1986). M6i trudng cong nghé méi bude ching ta phai can nhéc xem xét dén nhiing chiéu kich cha may méc trong viée san xuAt ra tinh chi thé. Day la cu héi theo dudi nha phan tam hoe Félix Guattari cho dén khi éng qua Bi vao nam 1992. Ong cho rang nhéng mAy méc cong nghé théng tin va truyén théng, tic nganh tin hoc cho dén nganh robot, qua c4c phuong tién truyén thong dai ching, du van hanh “trong trung tam cia tinh chii thé cia con ngudi, khéng chi trong ky tie cia n6, trong tri tué cia né, ma trong cA cdm quan cla n6, trong xung nang va trong v6 thifc cua n6". Tit chéi ¥ thitc hé hau hién dai nhu mét “hé hinh cla tat ca nhiing sy phuc ting, cla t6 chttc nhimg su théa hiép v6i hién trang statu quo dang ton tai”, ong dau tranh cho mét su tai chiém hit va mot sy téi-cé biét héa d6i véi viée sit dung may méc dé truyén théng, trong mot vidn canh cita sy thi nghiém x4 hdi, cia “sy cu tao cha nhiing phitc hgp cht: thé héa: c4 nhan - nhém - may méc- sy trao déi phitc tap” [Guattari, 1992]. Sy chi phéi ca truyén thong. Chinh 1a vi kha nang c6 thé str dung “vi nhing muc dich phi hyp” [ctta 16i tiép cn trén] ma céc nha tu tuéng nhu Paul Virilio, Gianni Vattimo va Jean Baudrillard da tranh cai. Nhitng téc phdm cia Virilio, von dit trong tam vao su trich din va céu cham ngon, da 1 ra hoai nghi vé kha nang cia mét ly thuyét vé cong nghé. Chinh la su gia tée cia nhiing thay di trong linh vic céng nghé da khién éng dura ra tr turdng ma ong goi la “van t5c hoc” (dromologie, bat ngudn tk dromos, c6 nghia 1a van téc). Day 1a mét gia téc c6 ty 16 nguge chidu véi strc i vén dang trd thanh chan trdi cua hoat d6ng cita con ngudi, Didu cho dén nay t ra A dau hiéu cia st khuyét tat va sy tan tat (tinh trang m4t Khd nang van 46ng dé phan img) thi bay gid tré thanh biéu tugng cia sy tién bO va su lam chi méi trubng xung quanh. Stic i tai nha, sy giam ham vao noi cu tra, théng qua téng thé céc man hinh vén cho phép ngudi ta lam tat ca moi viée 6 ngay tai nha cita minh, chinh JA $ mit khac cia nd lye di tim su cé mat & khip noi, su tlic thdi va sy phi dai tri gidc (hyperperception). Cai dang mit di, dé chinh Ia cdm gidc vé 46 dai thai gian, 1a su van d6ng cia co thé, va cing Ja doi sng xa hGi. “Khi ngudi ta khong cdn thdi gian dé chia sé, thi khong thé cS mot nén dan chi duge nita” [Virilio, 1999]. LIcH sit CAC LY THuyéT TRUYEN THONG Ban tuyén ngin cho cdc cyborg La sit gia vé khoa hoc va ly thuyét gia vé nit quyén, Donna. Haraway, vé phan minh, da tra li cho cau hdi cia Baudrillard bing mét cau tré Idi mang tinh khong wring Khi dign gidi su ra di cita cfc cbng nghé truyén thong méi nhut mét khé nding Jam tht bai cde xu hudng nhj nguyén Juan von [a dic trung ctta ly tinh Tay phuong: tu nhién/vin ‘hod, dan ba/dan éng, sing dong/nh4n tgo, co thé/tinh thin. “A Manifesto for Cyborgs” (Mét ban tuyén ngén cho ce sinh vt bin co khi, 1985) da ted thinh muc tiéu cia v6 sb phé binh va cha gidi, Butler (1990, 1992), tée gié trong phong trao hu nit quyén von nghién cu vé cdc khdi niém si6i, co thé, tinh chit thé, dé dua ra mot ngén ngit méi phi hgp v6i tinh than céng nghé duang dai. Hinh anh “cyborg”, von a sin phim lai ghép gitta og thé va b6 may, 1a mt 16i dién gidi Ie quan vé nbing bién chuyéa xdy 1a uhd vio sy trung gidi kj thudt trong céc méi quan hé gitta co thé va gi6i tinh cita ching: Khi loai bé gi6i cl céc co thé, cyborg trd than mét b6i s6 cla céc cn tinh 6 thé ¢6. Khi dt trong tim vao pham vi céc dién ngén va bd qua céc méi quan hé xa hoi méi nay sinh do ky thudt trong tit cd cde Tinh vue hoat déng, ban Tuyén ngén nay, vba gin lidn sau sfc véi xu huéng héu hién dei, béo higu nbiing hinh théi vin hod méi ma xu huéng nay chinh ding héa (Gardey, 2003; Mattelart M.; 2003b). Tu tudng vé trayén thong va tu tudng vé su minh bach da timg di d6i véi niém tin ctia thdi ky Khai sang vao sir tién bd ca x4 hdi va su gidi phéng cia cd nhan. Sy chi phdi cita truy€n thong Tu tuéng nay ngay nay dang tré nén bi hoai nghi: truyén thong dang JA nan nhan cia mot su truyén thong qué mic (Baudrillard). Tinh trang truyén thong qua mite nay da din dén sy né sup vao bén trong limplosion) cha ¥ nghia, su mat di cita thyc tai, su lén “ngoi cla cdi do. Déi voi triét gia nguoi Y Gianni Vattimo, x4 hdi cia cdc phuong tién truyén thong dai chéing hoan ton khéng phai la mét xa h6i “sing suét hon, c6 giéo duc hon, 6 ¥ thite vé ban than hon’. Nguge lai, n6 phic tap hon, tham chi hdn loan, va “nhitng hy vong gidi phéng nam trong su “hdn Joan” tuong abi Ay”. Khéng cdn c6 Lich sti, khong cdn Thuc tai, khong con c6 Sy that. Thé gidi trayén thong bing né duéi sy thie day aha v6 6 ly tinh cuc ‘bé nhu tc ngudi, gidi tinh, tén gido. VA sy gidi phéng cia nhimg su da dang nay cé Ié IA “co may cha mot phuong tién nhan van méi (cui cling?)’. Trong xa hoi thong tin, “thay cho mét ly tudng gidi phong dura én mé hinh ty ¥ thie bing né, dua trén mé hinh trong 46 con ngudi hoan toan hiéu 16 moi viée dang dién ra nhu thé nao [...], thi lai xudt hién mét ly tuéng vé su giai phong dua trén sit dao déng, sut da dang va cuéi cing Ja sy x6i mon cia bin than “nguyén tic thuc tai” [Vattimo, 1989]. Baudrillard khong ddng y v6i xu hudng lac quan tuong déi nay. Ong nhan théy trong nhiing buéc ting cH SU CAc LY THuyéT TRUYEN THONG tién vé cong nghé va su gia tang cia mtic d6 tinh vi cia chiing trén chiéu kich toan cdu cing nhu trén chidu Kich gia dinh than thiét, su phat trién cha mot hé théng kiém soat vin dang phn khich trong céi “Ao anh truyén théng” cua ching ta: cfi xung Ic chung IA phai xut hién trén moi man hinh va trong long moi chuong trinh, “T6i 1 con ngudi, hay t6i 1a cb may? Khéng con c6 cau tra Ibi cho cau hdi o6 tinh nhan hoc nay” [Baudrillard, 1990}. Két wan Trudc su that bai cha ¥ thtic hé duy ly vé su tin b6 tuyén tinh va lién tue, truyén thong da ké tuc va thé hign nhu mét tham sé tiéu biéu nhAt trong sy tién hoa cha loai ngudi, vao mt thdi diém lich sit ma né am kiém mét ¥ nghia cho tuong lai cia chinh ban than né m¢t cdch v6 vong. Trong béi cinh nay, nhéing quan nigm tdi nguge vé céc van d8 ca truyén thong va vé cfc tac nhan o xu huéng bién m&t khdi chan trdi ly thuyét, Didu chée chan 1A, n6i nhw Georges Balandier, trong trio lun gia fing nhiing cong trinh nghién ctu v8 nhiing céi thudng nhat, digu quan trong IA sy van déng cia nding tinh thin “vén da lam tai xudt hign chil thé so V6i cdc cau tric va céc hé théngy-chét lugng so véi sé lugng, céi trdi nghiém so véi dai dé dugc dinh ché” BBalandier, 1983]. Céc khoa hoc vé con ngudi va va xa hGi do dé da tién gan hon dén “chit thé théng thudng”.

You might also like