4. Funn ann mang tu6i
Phe pin thuy&t trayén ba Wn vin hos
‘Trong nhiing nam 1960, Everett Rogers da thu hep
dinh nghia va su canh tn nhu sau: dé IA céi gi “duge
truyén thdng, thong qua mot s6 kénh nao 46, trong
mt khoang thai gian nao dé, noi céc thanh vién cia
mét hé théng xa hi”. Sur canh tan chinh Ia viée truyén
tai m6t dé kién v6n o6 tinh hitu dung ma nguéi ta can
phai thuyét phuc nhing nguai sé six dung né trong
tuong Jai. M6 hinh nay nam trong mt quan niém don
nghia vé tién bé, su hién dai héa, hay viée ting dung,
nhfing sy canh tan ma ngudi ta cho 1a nhit thiét din
én “su phat trién”. Céch nhin nay coi viéc chéi tit [sy
canh tn] 14 xuAt phat tir sy tn lu cta nhing dic
fung cia cc nén van héa duge coi la truyén théng.
Trong thuc t6, chién luge truyén bé ludn da tring lp
voi chién luge marketing sin phdm (xem chuong I,
muc 2).
Khong hai thap ky sau, Rogers tr6 lai véi ly thuyét
nay. Cho rang né qué gn lién voi ly thuyét ton hoc v8
truyén thong, 6ng phé phan n6 vi n6 6 xu hudng bé
quén béi canh, coi nhitng ngudi déi thoai nhu cdc
nguyén tit biét lap nhau, va nit la vi né dua trén mot
quan hé nhan qua may méc, mét chiéu. Thay vao 46,
210
* Ong dé nghj dinh nghia vé truydn théng nhu mdt sy
“hGi ty”, “mot tién tink trong 46 nhiing ngudi tham
gia sing tao va chia sé thong tin nhim dat dén mot su.
théng hiéu lan nhaw” [Roger va Kincaid, 1981]. Ong a8
nghi thay thé mé hinh truyén bé Tuan ci bang viée
“phan tich mang luéi truyén thong” (communication
network analysis). Hé théng nay bao gdm cdc cé nhan
néi két véi mhau, thong qua cdc dong truyén thong
dugc cdu tric,
MO hinh nay kéo theo nhiing phuong phép va thi
tuc nghién ctu mdi nhim xéc dink: 1) cée nhém tong,
fe nhau, duge goi I nhting “bé nhém” (cliques) hay
nhiing tiéu hé théng truyén théng 4 bén trong mét hé
thong téng quét; 2) Cac af whan-ciu n6i n6i két gitta hai
hoe nhiéu “be nhém’ véi nhau, do céc cé nhan nay JA
thanh vien cha mot “bé nhém” nao a6; 3) cdc cf nhan-
két néi, n6i két hai hay nhidu “be nhom”, nhung cAc <4
nhan nay khéng Ja thinh vién cia nhéin ndo. (Tay
nhién] mé hinh nay bi giéi han trong vin tugng tiép
nhan su canh tén. M6 hink nay duge chinh ding héa
bang céch quy chiéu v8 Gregory Bateson va tung
phai sinh thai hoc tinh than cia éng, v8 Georg Simmel
va tu tuéng vé mang lu6i cdc méi lién hé sé thuéc cia
Ong, cing nhu vé nganh xa. hdi hoc trac lugng
(sociométrie) eta Jacob L. Moreno (1892-1974). Moreno,
nha tam ly hoc x4 hi ngudi géc Rumani, dinh at y My,
2u1LICH SU CAc LY THuYET TRUYEN THONG.
da cung c4p mdt nén tang phuong phdp luan dé do
lugng nhimg bién sé khdc nhau cia mét “hé théng”
céc méi quan hé, va dinh lugng héa céc mé hinh
truyén théng lién c4 nhan trong mét hé théng. So 43
nay, hay con goi la “biéu dé xa hi” (sociogramine), cho
thay nhiing thdi d6 tich curc va nhiing thai 46 tiéu cue
cia cdc thanh vién cia mét nhém, va chi 1a duge
nhimg cA nhan nao JA chit chét hoac lanh dao; so 43
nay chinh Ja mét buée chinh yéu trong viée di tim
“c6ng déng hda hop” [Moreno, 1934]. Su phat trién cia
céc ky thuat truyén thong “nhe” (video, vi tinh) dudng
nhu tao didu kién cho su Jén ngéi cla mé hinh hang
ngang ma Rogers dat déi nghich véi cong cu “nang”
vén la cdc phuong tién truyén thong dai ching tap
trung ma thuyét truyén bé Iuan da dya vao dé xay
dung mé hinh thuyét phuc theo chiéu doe tit trén
xudng.
Tar nim 1982, Rogers cho rang ké tix nay, da hdi du
cac diéu kién dé viéc “nghién ctu phé phan” cé thé
gan giti véi cdi ma éng goi Ia viée “nghién citu thudng
nghiém” - diéu nay da gay ra m6t cugc tranh ludn trong
gidi nghién ctu phé phan vé truyén thong & My.
Rogers chtmg minh su gan gai nay, mA vai nam tude
day ngudi fa chua hinh dung dugc, bang céch néu lén
su kign la trudng phai thudng nghiém da hiéu Ja can
phai dua vao trong khung phan tich cll minh van ae
Su chi phéi cua truyén thong
béi ch truyén thong, nhémg khia canh dao dic ciia
qué trinh truyén thong va cic phuong phdp da dang.
8 nghi cia Rogers dugc hiéu khng phai JA mét kha
nang déi thoai, ma nhu IA mét biéu hién cia viée chéi
fit nhiing sue khac biét vé mat nhan thtic luan va viée
Khéng trinh né mot diém can ban, lién quan dén dinh
nghia vé chinh tri: cdc didu kién thuc thi quyén luc,
méi quan hé gitta quyén luc va tri thitc, viée heu tim
dén cae cu tric t8 chite vA dinh ché [Slack va Allor,
1983}.
Mong muén cita Rogers, cing IA cla Katz, khi hoi
tu sunghién ctu thong nghiém va su nghién citu phé
phan da cho th4y mot tinh thin méi. Khai niém mang
lu6i duge ding nhim xéa di hinh anh mét x4 héi bi
chia ré sau sc, va dua ra mét nhan Kién hai hda vd xd
hGi. Vao thoi diém ma nhiing hinh thie loai trir duge
thé hién mét c&ch manh mé, thi “9 thie hé cha truyén
thong, quan nigm binh dang méi nh’ vao tuyén
thong, da hoan thanh chitc nang chinh déng héa cha
minh” [Mattelart A. va M,, 1986].
‘Trong nhiing nam 1980, khi phat trién mot nginh
mhan hoc vé khoa hoc va ky thuat, Bruno Latour va
Michel Callon, hai nha nghién cétu cia Trung tam xa
hdi hoc vé su canh tan tai Trudng mé & Paris, cing di
phac thao mét 1éi dat vAn 4@ vé mang lu6i, bang cdch
dua ra mé hinh “dich thuat” hay mé hinh kién tao kyLICH SUf CAC LY THuYET TRUYEN THONG.
thuat-xi hoi d6i lap v6i m6 hinh truyén ba lujn
[Callon, 1986; Latour, 1989), Chéng lai ¥ tudng cho rang,
ky thuat va khoa hoc chi la nhiing di kién, ho d8 nghi
can nam bat ching théng qua hanh d6ng, nghién ciw
xem ching dé duge kién tao nhu thé nao. Ho nhin
thay & day cing lic c6 mét chién luge kép: mét chién
luge huy d6ng céc tac nhan con ngudi va van dung cic
yéu té vat chét ngoai con ngudi (nhu gié, cét, bé tng,
nhing dong dai duong, nhiing d6ng vat than mém,
chang han). “Dich thuat”, dé 1a dat nhiing yéu t6 di
biét vao trong mOt mang lu6i; théng qua viée dich
thuat, cdc yéu t6 di biét dugc n4m bat va duge dua vao
trong mé6t hé théng tuong thudc. Cac nha canh tan
phai tré thanh ddng minh véi nhau, td thanh nhing
ngudi phat ngén, véi nhiing chién thuat thuyét phuc,
khién cho nhéing ké déi thoai cla ho, di 1a con ngudi
hay khéng phai con ngudi, bude vao trong nhiing hé
théng méi, nhiing chuéi lién minh méi. Chinh vi thé
ma mt ménh dé khoa hoc cu thé ndo 46 méi tre nén
kha tin,
Céch tiép can nay tit ch6i vide hinh dung mot “xa
Ai thudn tty”, bi han ché trong cée méi quan hé gitta
nhiing con ngudi véi nhau, va gia dinh suf thm nhap
Jin nhau cla cdc lién hé gitta con ngudi véi tu nhién va
vi nhiing vat thé ky thuat. Méi lién hé xa hoi tham gia
vao cd mét gudng méy.
214
‘Sy cht phéi cia truyén thong
Néu nhu gid tri goi ¥ ctia m6 hinh “dich thuat” da
duge chép nh§n réng rai, thi mt sé nha x4 hdi hoc
truyén théng van phé phan né & hai diém. Louis Quéré
nhin thay hiém hoa trong viée coi trong qué mite su ty
do hanh dong cia tac nhan va cia tic nhan-mang lu6i
Khi x6a mo céc chiéu kich 06 tinh chudn tic cha méi
lién hé xa hi, nghia 1A cho rang méi lién hé xa hdi
KhOng hinh thanh trén m6t nén ting tay tién hay ngdu
nhién. Diéu phan 6i thit hai nh&m t6i quan niém v8
ky thuat, va nhac lai nhiing cudng ché néi tai ca ban
than vat thé ky thuat, nhéing logic ndi tai ca ching ma
Louis Quéré da noi r5 dua trén ¥ tudng cia mét ly
thuyét gia vé ky thuat Georges Simondon: “Bang cich
logi bd mét ban chat cia ky thuat, ngudi ta cing od
nguy co loai trit ngay ca nguyén Iy cla su van hanh c6
tinh thao thc cla gudng my vén bao him mét chudi
nhiing su trung gidi c6 tinh t6 chic, chit khong phai
ngdu nhién va bat ky” [Quéré, 1989; Simondon, 1969].
Céc nginh khoa hoc t nbn
“Tei nhén hanh vi tri mhan” (connaitre Vacte de
connaitre), 46 1A d6i tong cha céc nginh khoa hoc tri
nin (sciences cognitives). Linh vuc cia cdc nginh nay Ia
su “li nhan” (cognition), [quan ni¢m) su nhan thitc
(connaissance) kh6ng phai nhtr mt tinh trang hay mot
215LICH suf CAC LY THuyét tRUYEN THONG.
ni dung, ma IA mét hoat dong. Cac nganh khoa hoc nay
nghién cifu céc tién trinh hinh thanh nén cdc nhan thitc,
nhiing tién trinh nay duge bat gip trong ca trong thé
gidi sinh vat cing nhu trong cic guéng may “thong
minh”. Su hinh thanh cia cée nhan thitc Ay khong thé
téch ri vi cong nghé tri nhén, véi cic loai may méc tu
duy vin cé thé tdi sin xuAt cdc hoat dng tri tué (xét ve
mat thong hiéu, tri gidc hay quyét dinh). Cécnganh khoa
hoc nay khong tao ra mét khéi tri thite théng nhat, vi
chéing JA noi héi tu nhéing linh vac khoa hoc khéc nhau
(than kinh hoc, sinh hoc, tim ly hoc, ng6n ngit hoc, nhan
hoe), va bén trong cic ngainh khoa hoc nay, c6 nhéing 16i
tiép can khong nhit thiét tuong thich véi nhau.
Céc khoa hoc tri nhan duge hinh thanh 6 My vao
khoang nhiing nim 1940, vi phong trao diéu khién
hoc, ding théi voi su xudt hién cua ly thuyét vé truyén
thOng, va sy hinh thanh ctia logic ton hoc dé mé ta suv
van hanh cia hé théng than kinh va cia sy lap luan
cia con ngudi. Nhiing nganh khoa hoc nay phat trién
tic nita sau thap nién 1950 véi gia thuyét tri nhan lun,
theo d6 sit thong minh (bao gdm ca tri thong minh cia
con nguidi) giéng véi mot chié&c may dién toan dén mic
ma sur tri nh4n c6 thé duge dinh nghia IA su tinh todn
(computation) nhiing quan niém biéu tong, trong 46
cdc biéu tugng duge dinh nghia nhu nhiing “yéu t6 dai
dign cho nhing c4i ma chang tuong ting véi’. TH tue
Su chi phéi‘cia truyan thong
nhan tao (IA, intelligence artificielle) chinh JA sit phéng
chiéu cia didu d6 xét vd mat ngOn ti. Trung tam cia
gid thuyét tri nhan lun Ja khdi niém hinh dnb/quan nigm
(représentation). Khai niém nay bao ham mot céch hiéu
vé su van hanh cla bo nao nhu mot thiét bj xt ly
théng tin, phan ting mot céch c6 chon loc déi vi mai
trudng, di véi thong tin dén tit ngoai gi6i. TH tué nhin
tao coi t6 chite nhu mét hé théng mé va tuong tic
thudng xuyén véi moi trudng, véi céc nhap lugng
(inputs) va céc xudt lugng (outputs).
Hai nha sinh hoc nguéi Chile 1 Humberto
Maturana va Francisco J. Varela da bac bé quan niém vé
hé thing mé néi trén bang céch Khai trién ¥ tudng v8
su ty san sinh (autopoiése) va hé théng ty sin sinh
(tiéng Hy Lap autos Ja ty minh, va poiein 1a sin xudt).
“M@t hé théng tu san sinh dugc t6 chitc nhu mét mang
Juéi ciia cdc qué trinh san sinh ra céc thanh t6 vén a)
ign tuc tai tao qua su chuyén déi va su tuong tac cha
ching céi hé théng da san sinh ra chéing va b) chu tao
nén hé théng xét nhut mét don vi cu thé trong khéng
gin ma né tén tai, bang céch chi dinh 36 céi linh vyc
topo hoc noi né ty thé hién nhu mot mang Iti"
[Maturana va Varela, 1980}. ”
Té chitc ty san sinh bao ham trong né su tur tr, tinh
tuan hoan, sy tit quy chiéu. “M6t cd méy ty san sinh
[machine autopoiétique] tao ra va xéc dinh mt céch liencH SU CAC LY THuyéT TRUYEN THONG
tc c4i t6 chite cla chinh n6. N6 thyc hign qué tinh
khéng ngiing thay thé céc thanh t6 cia minh béi vind
lién tuc bj anh huéng béi nhiing suf nhiéu loan bén
ngoai, va luén Iuén bj thtic ép dé ba 4p nhing su
nhiéu loan 46. Nhu vay, mot c6 méy ty sin sinh 1a mot
hé théng digu binh [systéme homéostatique] (hay hon thé
nita, c6 nhiing quan hé én dinh) ma trong dé cai bat
bién co ban Ja 6 chtic cia chinh né (c4i mang lu6i cae
quan hé vén tao nén n6)” [Varela, 1979]. Khai niém
hinh anb/quan niém (représentation) IA myc tiéu chinh
cha st phé phan: déi véi cic trudng phéi hinh
anh/quan niém (représentationnistes), mot thuc thé tri
nhan luén luén quy chiéu dén mot thé gidi da duge
thiét Jap tix true. Nguge lai, théng tin, theo cach tiép
can ty san sinh, khong phai dug thiét lap tu truéc nh
mot trat tu ndi tai, ma JA nhu mot trat ty tdi lén tie
chinh céc hoat d6ng tri nhan. Dic diém ctia cdc hoat
d6ng tri nhan thudng ngay cha ching ta JA lam nd trdi
len, “Ké sng tao ra mét thé gi6i”. “Su tri nhén [a sy xudt
hign dong thdi cita mét thé gidi va cia mét tinh than
xudt phat tir lich sit ctia cdc hanh dong da dang ma mot
con ngudi thuc hién trong thé gidi” [Varela, 1988].
Enaction (hoat héa] 1A thuat ngit ma hai nha sinh hoc
Iya chon dé goi tén qua tinh nay.
Néu nhu céc khoa hoc tri nhan duge sinh ra trén
ba Dong cia My va dac biét IA 6 M.LT. [Massachusetts
218
Su chi phéi ca truyén thong
Institute of ‘Technology, Hoe vién Cong nghé
Massachusetts], ly thuyét vé-sy tu sin sinh va sit hoat
héa da dénh déu sy doan tuyét véi mot nén khoa hoc
Tay phuong vin duge xay dung trong sy cat ditt voi
inh nghiém nhan sinh, véi cach thitc ma c4 nhan tri
giéc su vat. Ngugc lai, né quan tam dén “cach thite ma
Hinh than duge ghi khde trén co thé” [linscription
corporelle de l'esprit], nhu tua dé cia mét trong nhiing
téc phdm cia Varela [1993] viét chung véi Evan
‘Thompson va Eleanor Rosch. N6 thiét lap mét auc d6i
thoai v6i nganh t4m ly hgc thién cia Phat gido, va cho
rang minh ké thifa di san cla truyén th6ng hién tuong
hoc (cia Husserl, nhit 1a cia Merleau-Ponty), su phé
phén cfc hinh anh/quan niém vén duge tién hanh béi
Foucault, “nhimg nha tu tuéng vén ban tam véi toan
bé hign tugng dién gidi, xét trong edi nghia chu chuyén
vong trdn cia méi quan hé giita hanh dong va tri thtic,
Gitta cAi bi&t vA cai duge biét”. Chinh IA suc chu chuyén
vong trdn gitta hanh déng va dién gidi ma cum tit “lam
trdi lén” muén gidi thich.
Vén chi 1a mt thiéu s6 trong bic tranh téng thé
ca cc nganh khoa hoc tri nhan, hung tiép cin nay
fim céch mé ta sy trdi lén dng thdi cua cé nhén va cha
cdc thé gidi xa hoi, Hudng tiép can nay 06 céng nhc lai
cho ching ta rang nhéing kha nang tri nhan ctia mot cd
nhén khéng chi gin lién v6i mot bé nao, ma cdn véi
219LICH SU CAc LY THuyET TRUYEN THONG
mét co thé, khdc véi mét sé inh vuc khoa hoc tri nhan
vén da quy gian tri tué con ngudi nhu mot hé théng co
hoc. Khuynh hudng ly thuyét héa mOt cach téng thé
cue doan cla nhiig linh vue [khoa hoc tri nhan] nay
c6 nguy co ddy nhiing quan niém nay di rat xa theo
hung sinh hoc héa céi xa hdi, va khang dinh su thong
déng cla ching véi sy tré lai cua cdc Iudn diém cia
Darwin nham ting hé cho ly thuyét tan ty do. Day
chinh 1a nhémg théch thtte ti ngugc nhau ma cdc
nganh Khoa hoc vé t6 chitc su séng dem dén cho cdc
nganh khoa hoc xa hi vé truyén théng.
2. M@t thé gidi va cdc xa hgi
Hanh tinh lai
Néu sy c&ing thing gifta vi m6 va vi mé da xay ra
trong cc nganh xa hi hoc dién giai, thi né ddng thdi
caing xudt hign trong nganh kinh té hoc chinh tr} phé
phan vé truyén théng vén dit cau hdi vé su phitc tap
cha mé6i lién hé gitta cdc anh thé cu thé véi khong
gian-thé gidi trong ky nguyén ctia cae mang Inéi xuyén
bién gidi [Mosco, 1996]. Dé nh§n thtic 15 hon didu nay,
‘Sy chi phdiciia truyan théng
nhiéu nganh khoa hoc da lin két lai v6i nhau, trong
46 bao gdm sit hoc, dia ly hoc, dia chinh tri hoc, cdc
Khoa hoc chinh tri, kinh t& hgc cong nghiép va nhan
hoe. Tir gc 46 chuyén mén, méi nganh déng gop o
céc mttc dé kh4c nhau boi vi t&t cé cdc nganh déu
Kh6ng cé cing m6t mhu cau lién minh dé kam néi bat
tim quan trong mdi cia che mang luéi truyén théng.
C&c quéc gia va cde méi quan hé lién-quéc gia khéng
con 1a céi truc duy nhft cia cdu hinh thé gidi. Cac
mang luéi théng tin va truyén théng véi cde dong luu.
chuyén “v6 hinh’, “phi vat thé”, da tao ra nhéing “lanh.
thé tritu tugng” nam ngoai nhiing lanh thé xua ca.
Nhiing ngudi Khoi nghiép cia céc “doanh nghiép
toan clu” méi hay céc doanh nghi¢p lién quéc gia -
von Ja nhéing “tri thite hitu co” cita tu duy quan tr -
cing ddu trai nghiém sy cing thang nay giita vi mé va
vi m6. Khi tré thanh nhiing ngudi dua ra cdc ly thuyét
va cdc hoc thuyét, ho lam réi loan quan niém vé truyén.
théng vao thd dai toa cdu héa: tinh ham stic cia khai
niém “toan cau héa” (globalisation) 1A mOt trong nhiing
vi du tiéu biéu cia didu dy.
Su lén ngéi cha thuat ngit nay von bat nguén tir
m6t quan niém quan tri vé té chitc kinh té thé gidi
cing tring hop véi tién tinh gidi didu tiét
(déréglementation) va ft nhan héa cita cdc mang luéi
fruyén thong. Tién trinh nay bat dau tx viée gidi didu
221UCH SU CAC LY THuvET TRUYEN THONG
tiét & My, trong nhimg nam 1970, déi véi cic hoat déng
ngan hang, song né thuc su duge mé rong bat dau tir
su gidi thé vao ndm 1984 cia céng ty ATT (American
Telegraph & Telephone), vén gin nhuw Ja té chite tu
nhan déc quyén trong linh vyc vién thong; ké ti Iie
nay, n6é khéng ngimng dat t6i mt chiéu kich toan cAu,
dung cham t6i nhfing linh vuc hoat déng kinh té da
dang nhat. Su gidi didu t&t tugng trung cho viée di
chuyén trong tam quyén Iyc cia x4 hoi v8 phia th
trudng. Thi trudng tré thanh nhan t6 chinh cia su diéu
tit. Céc gia tri cha doanh nghiép va quyén Ioi tur nhan.
cang chiém uu thé, sy phat trién ctia ching di lién véi
buéc thut li cla c&c hye Iugng xa hdi va sit rit lui cla
dich vu céng va clia Nha nuéc-quéc gia-phuic loi, va do
d6 hoat dong truyén théng cng thay déi vé ban chat
va vi thé: n6é dugc chuyén nghiép héa hon, mang
nhiéu thdm quyén va nhiéu kha nang gi4m dinh hon,
va mé ra nhidu linh vuc nghé nghiép méi. M6 hinh
Kinh doanh vé truyén thong da duge cé xéty nhut mot
cOng nghé quan ly céc méi quan hé xa h6i, va duge 4p
dat nhu m6 hinh duy nhdt “o6 higu nang” dé thiét lap
nén méilién hé véi cdc thanh t6 khéc trong xa héi.
Vao cuéi thap nién duge danh d4u bdi tién trinh
sidi didu tiét, tu tudng vd sy toan cdu héa va su “tiéu
chudn héa phé quat” da két hop véi luan 48.va “ou két
thiic cla lich sir’. Francis Fukuyama la ngudi trayén bé
Su chi phéi cua truyan thong
fu tudng nay, nhung né da timg hign dién trong nhfing
phan tich vé “xa hi toan du” cla Zbigniew Brzezinski
(xem chuong V, muc 2). Su toan cu héa thé hién mét
c4ch nhan thétc trat ty thé gidi theo nhéng nguyén tic
cia mOt hé théng duy nhét cdn lai sau “chién tranh
Jan”, ché d6 tu ban chit nghia cha sy san xudt ra ciia
cai, ma ngudi ta khéng con goi bang cai tén nay nita ké
ti sau khi sup 46 bite tudng Berlin, vi né da duong
nhién tr thanh hinh méu kha thé duy nhét cia ddi
s6ng, cia van héa, cia su phét trién va cha nan dan cha.
Ding dau céc mang lu6i cia hé théng nay chinh Ia cdc
tap doan kinh t&, va dit cho cfc t6 chitc nay bat ng
mang m6t stt mang cong dan, vén duge tuyén bé ram 16,
bang nhéing chién luge x4y dung hinh anh, thi ngudi ta
van khéng thé quén céi dinh luat nén tang cia chting:
6 chinh JA su tim kiém Igi nhugn va méi quan tam duy
nhét t6i nhiing linh vuc xa hi cé thé mua ban duge.
Nhiing nhan gidi phé phan da bac bé ¥ tuéng méi
vé su toan tri nay, theo 46 nhan loai han da dat t6i mot
cai nguéng khéng thé vuot qua. Cac nhan gidi Ay coi
nhéing khai niém nhu “tinh toan cau” va khéng gian-thé
gi6i nhu két qua cia sy kién tao x4 hoi. Ho néi két
ching véi lich str va cho th4y céc quan niém vé toan clu
hod nay chinh a nhimg thanh t6 cia “chi nghia tu bin
thé gidi h6i nhap” [Guattari, 1987]. Ho d&t nén kinh té
cita céc dong lu chuyén phi vat chat vao trong béicinhLICH SU CAC EY THUYET TRUYEN THONG.
cha cic nguén géc vat chat cha ching. Khéi nigm
“trayén théng-thé giéi’, vén xudt phat tir khéi niém.
“kinh +6-thé gidi”, duge ding dé phan tich khéng gian
xuyén quéc gia mang tinh thir bic: cdi logic chinh cha
cdc mang luéi da gay d4u 4n bing su nang dong tich
hop cia né, déng théi san sinh ra nhimg tinh trang tach.
bigt mi, nhémg tinh trang loai tri mdi, nhiing tinh
trang chénh léch méi [Mattelart A, 1992, 1994]. “Hé
théng toan cdu” duge t6 chife theo hinh thitc héi buén,
c6 nghia Ia xung quanh mét sé diém ma th 46 dan dén
cdc dong Iu chuyén cia nén kinh té toan cau héa, cic
siéu thanh phé hay céc siéu ving, phan 16n a 6 bén du
Béc, d6i khi la & ban clu Nam, céc eye cia “quydn lyc bo
ba” (Lién minh chau Au, Bac My va Dong A), theo thuat
ngit ca Kenichi Ohmae [1985], ly thuyét gia vé quan ti
xuyén bién gidi, Thé gidi “toin cau” 1a global
marketplace [c&i chg toan cul; né duge x4c dinh tix cic
cuc lan téa ca quyén Iyc nay. Mac dit o6 nhéing su mét
can bing riéng vé mat xa hoi, hing nude cong nghiép
1én van lu6n 1a diém quy chiéu duy nhAt. Ly thuyét
truyén ba lugn, ting bi cde nha xa hdi hoe vi m6 vén 1A
nhiing ngudi kha ngay tho trudc nhiing tung quan hyc
lugng Ay bac bé, nay lai quay trd lai mot céch 4m tham.
Nhiing nam 1970 duge danh dau béi viéc nghién
cttu vé cc logic gidi lanh thé héa, va nh4n manh vao
cc chién luge cha cdc dai chi thé (Nha nude-quéc gia,
Su-chi phi cla tray’ théng
cdc 18 chitc quéc té 16n, céc cong ty da quéc gia).
Nhiing cdch dit van dé ctta cde thap nién tiép theo di
chit ¥ hon vao céc logic ctta sy téi lah thd héa, cdc tién
tinh trung gidi va thuong thao gitia nhéing su cudng
ché bén ngoai va nhiig hign thuc dc thi. Viée xem lai
quan nigm ban thé luan vé cai “phé quat’ va vé “logos”
Tay phuong da kich thich nhiéu tée nhan khéc trong
qué trinh san sinh ra cée quan niém va cdc ly thuyét.
Bang chting vé diéu nay IA cdc cong trinh nghién césu
nhan hoc vé cdc nén van héa xuyén quéc gia va vé cée
can tinh truéc céc ludng lu chuyén cia sy hién dai
toan cau, vén & chau A cing nhu chau MY La tinh, dat
cau héi vé céc tién trinh phitc hop cia sy tiép nhan va
su téi tiép nhan, cla nhitng su khang cu va cia nhiing
su bat chuéc. Nhiing khéi niém méi da thé hién su
mong wéc nay nham dién ta tot hon nhiing sy két hop
tinh t8 nay: su pha tap hod (créolisation), su lai ghép
(métissage, hybridation) hay sit hién dai khéc.(modernité
alternative) [Martin Barbero, 1987; Ortiz, 1988; Garcia
Canclini, 1990; Appadurai, 1996; Gruzinski, 1999],
Mong muén nay cing mang lai cam hiing cho céc cong
tinh nghién cau vé pha hé céc loai hinh céng nghiép
thinh thi dia phuong vén thu hit sy tham gia cha cong
chung trong mét sé lanh thé cu thé [Mattelart M. va A.,
1987; Allen, 1995]. O chau Mj La tinh, nhiing phan tich
nay din t6i cdc cu hdi doc déo v8 méi lién hé gitta ccLICH SU CAC LY THuYET TRUYEN THONG.
nén van.héa binh.dan va nén sin xudt cong nghiép
van héa. Nhiing cng trinh nghién citu vé sy tiép nhan
cla cdc giéi binh dan d6i véi telenovela cing da goi lén
mOt méi quan tam én noi céc nha nghién citu. Tri thtte
vé céc tap quan x4 hdi va van héa nay da tim cdch tai
dau tu vao viée kién thiét céc phuong ph4p luan su
pham “tich cuc” dua trén cdc chutong tinh truyén hinh
dai ching, xét nhu nhing phuong tién truyén tai kién
thitc [Ceneca, 1992. Orozco, 1996].
Lam thé nao ma v6 s6 céc nhénh trong cc mang
Iu6i tao nén sy toan cu héa lai cé thé c6 duge mot ¥
nghia déi v6i méi céng ding, véi méi nén van héa? Ho
khang cu, thich tg hay bj khudt phuc trude ching
nhu thé nao? Su cing thing va khodng cach gitta tinh
da dang cita cic nén van héa véi cdc hyc ly tam cia xu.
huéng toan cu thuong mai da phan Anh su phitc tap
cha nhiing phan ting déi voi si ndi én cia mét thi
trudng duy nhét trén quy mé thé gidi.
Tuy nhién, ngay cd khi ching ta nhin thiy nhing,
#iém nang mé ra béi viée luu ¥ dén nhéing sy tuong tac
va nhiing su phan manbh, thi ching ta cing can phai
luu y dén tinh hai mat cba qué trinh nay. N6 thie day
sy nghi van c6 tinh phé phan vé méi quan hé gitta
nhiing logic théng nhdt véi céch t6 chitc di sng din
“Phim tmyén hinh dai tp (ND).
Sut chi phéi ctia truyén théng:
cha thudng nh4t. Nhung ddng thdi né cing cé thé cd
nhéng hinh thitc da dang cia tinh trang khép kin v8
cAn tinh va vé t6c nguéi.
Su gia ting cla céc hinh thiic truyén théng, vén
duge thuc hién béi cdc t6 chttc phi chinh phit hodc boi
céc t6 chite khéc trong x4 hoi dan sy, chinh Ja mét thre
+6 méi mé chuaa ting c6 cita qué trinh toan cau héa; céc
mang lu6i xa hoi méi nay tix nay tré di JA mét phan aia
cudc thao Ian vé kha nang cia m6t khong gian cong &
tm véc toan cAu. Xét vé moi mat, van dé bién adi cia
khéng gian cong, trén binh dién quéc gia hay quéc t6,
céing 6 xu huéng chiém mét vj tri quan trong trong
nhiing c4ch tiép can phé phan trong cdc nganh xa hoi
hoc, khoa hoc chinh tri va kinh té hoc chinh tx} [Quéré,
1982, Keane; 1990; Schlesinger, 1991; Raboy va
Dagenais, 1992; Miége, 1996; Neveu, 1998, Neveu va
Bastien, 1999; Dahlgren, 2000). Linh vuc hoat 46ng cia
céc mang luéi cia cac t6 chitc phi chinh phd duge més
rOng dng ké tix thap nién 1990. Sy van déng ciia cac td
chétc phi chinh phi nay da thie day dat ra nhiing ciu
héi vé vai trd cha “mang lui cita cde mang ludi”, xét
nhu str bé trg cho vigc kién tao céc hinh thitc khang cit
méi déi véi du 4n toan cdu héa tan tx do {Castells,
1998; Downing, 2000; Granjon, 2001].
Nhiing cuén ky yéu cha cudc hGi thio “2001
Bogues. Toan cau héa va da nguyén héa” cing nhutLICH SUf CAc LY THUYET TRUYEN THONG
cia cuge h6i thao lién chau My “Céng nghiép van héa
va sut d6i thoai'gitta céc nén van minh” dién ra tai
Montréal vao thang Tu nam 2002 trong khuén khé cia
trudmg Dai hoe Québec (UQAM) 4a minh hoa sit
phong phi ciia nhiing tri thitc 06 tinh phé phan duge
tich luy trong nhiing linh vyc nay ké tit nhiing nam
1990. Céc cudc héi thao nay da dua ra mét ban tng két
vé cdc chit dé sau day: xa hdi va cdc cong nghé théng
tin va truyén thong; cdc cdch str dung va céc chién luge
tiép nhan, nhimg ung dung trong giéo duc va méi
quan hé véi nén dan chit [Miége va Tremblay, 2003;
Lacroix va Tremblay, 2003; Moeglin va Tremblay, 2003;
Mattelart va Tremblay, 2003].
Tn t6i mbt v th8 tr thie moi
“Céc xa h6i cia ching ta dang di vao théi ky hau
cong nghiép va cdc nén van héa trong thdi dai duge
goila hau hin dai’, triét gia Jean-Francois Lyotard viét
trong Hoan ainh hau hign dai. Cho rang nén tang x4 hdi
cia nguyén tic phan céng lao dgng, sy d4u tranh giai
cp, dang tro nén mo nhat dén mic mit di tinh cin
ban ctia né, Lyotard cho ring day JA su két thie cua
tinh kha tin ca cdc dai ty su va suf tan 1a cita ching.
“Chic nang ty sy da mt di nhiing nang t6 [foncteurs]
cua né, vi dai anh hing, nhéing hiém hoa én, nhiing
Sy chi phéi cia truyén théng
cugc dai vién du va muc tiéu vi dai”. Ong néi thém:
“Didu méi la Ja trong béi canh nay, nhimg cuc cit cé
sttc h4p dén vén duge tao nén béi cac Nha nude-qubc
gia, cde dang phai, cdc ngh8 nghiép, cdc dinh ché va
cdc truyén théng lich si da mat di vé quyén rit cia
ching. Va duéng nhu chiing khéng thé dugc thay thé,
it nbdt la 6 pham vi cia ching [.... VA nhing “su déng
héa” v6i nhéing tén tudi lon, v6i nhéng nhan vat lich
sit hign théi, cang tro nén khé khan”,
Y niém vé hau hign dai da xuft hien trong kién
tric, my hoc, van hoc va x4 hi hoc tit du thap nién
1960. Trong bO mén x4 hdi hoe chinh tri, su lén ngdi
cha khdi niém “xa hoi hau hién dai” da duge chudn bi
mét céch rng rai thong qua nhting cha dé cé tinh
dang phéi, chang han nhu chi: 48 vé su két thtic cia
cdc ¥ thitc hé (xem chuong II, myc2).
Néu cdc nha x4 hGi hoc, giéng nhut Daniel Bell,
ting tudng ring c6 thé x4c dinh thai hau hién dai bing
cach dya vao sux phat trién cla céc may méc théng tin,
thi mot vai ly thuyét gia my hoc td ra than trong hon.
Ho cho rang phai trénh khdi céi bay ciia thuyét quyét
dinh lugn ky thuat khi nhin vé théi ky dugc goi JA hau
hign dai. Umberto Eco cho rang hau hién dai la mot
trdo Juu rt khé o6 thé xéc dinh theo lich dai, va éng coi
né ding hon lA m6t “pham tra tinh than, hay dingLICH SU CAC L¥ THUYET TRUYEN THONG
hon Ia mt Kunstwollen’, mOt céch thao tac: ching ta 06
thé néi rang méi thdi ky du cé cdi hau hién dai riéng
cia né” [Eco, 1982}. Trai nguge véi Eco, nha phé binh
My Fredric Jameson a8 nghi xdc dinh xu huéng hau
hién dai nhu m6t giai doan nhft dinh vé mat lich sic
phat trién cita cdc ché a6 tu tuéng va phan tich su ditt
doan so véi tu tuéng hién dai. Xu hung hau hién dai,
v6n duge coi nhu nét chit dao van héa cia logic cia
chit nghia tu ban da phat trién cao, duge dic trung béi
su phé phan d6i véi cdc “mé hinh theo chiéu sau”: mé
hinh bign chting vé ban chit va hién tugng, va céc khai
niém y thiic hé va y thitc Am lac; mé hinh hién sinh vé
tinh chan thuc hay tinh thiéu chan thyc, v6i su d6i ap
gif su tha héa va sy gidi tha hod. VA cudi ciing 1a sur
déi lap vé mat ngit nghia hoc gitta c4i biéu dat
Isignifiant] va cdi dugc biéu dat [signifié] von da ngu tri
suét nhiing thap kxy 1960 va 1970.
Thay thé vao dé 1a mét “m6 hinh bé mat” hay
dang hon Ja “mé hinh cia nhiing bé mat phitc hop”.
Jameson ‘nh§n dinh rang thé giéi “da danh mat chiéu
sau cha né va c6 nguy co bién déi thanh mét thir bé
méat lp lénh, mét do anh duge dtc khudn, mot dong
chay cia nhiing hinh anh dién anh thiéu dé day”
Bameson, 1984]. Bang céch ca tung khéng gian xét
7Y 43 nghé thuat (ND).
230
‘Syf chi phéi cia truyén théng
trong méi quan hé v6i thai gian, va ca tung su bién mat
cia diém tham chiéu lich si, m6 hinh bé mit nay td ra
phi hop véi dién tich méi cia sy banh trudng toan cau
cia tu ban xuyén quéc gia, sy lu chuyén ciia n6 trong
thdi gian thuc trong cic mang ludi dign toan, nhimg
ludng hinh anh vita mang tinh phé quat, vita mang
tinh phan manh,
Van ban cia Lyotard la mét bai viét c6 tinh dic
trung hoan canh. Day la mét ban phic trinh vé tri thitc
trong cdc xa hdi phat trién nhAt, duge soan thao theo
yéu cdu cla HOi dang cdc trudng dai hoc thuéc chinh
phi Québec. Ban phiic trinh nay duge coi la gép phan
vao cugc thao luan dang dién ra rong rai vao thoi ky dé
trong nhiing cudng quéc cong nghiép, ban vé van dé
cha tinh chinh ding, trong mét béi canh duge dénh
dau béi su gia tang cla cdc may méc truy’n thong va
cha “su théng lanh cia tin hoc”: khiing hoang cita siéu
hinh hoc, khting hoang cita cdc dién ng6n vé su that;
su néi lén cha cdc tiéu chudn thao tac, cdc tiéu chudn
céng nghé vin khéng cho phép danh gid céi that va chi
ding; khing hoang cia céc hé théng ly thuyét Ién,
chién thang cia mén dung hoc cha cdc trd choi ngén
ngit.
Trong tac phdm nay, Lyotard dua ra mét 16i dat
vin dé vin khong ngiing duge mé rong, va vi thé tri
thie va vé nhimg qué tinh anh hudng dén céc
31Lich stt cAc bY THUYET TRUYEN THONG
phuong- thie tu duy, ging day va xit ly thong tin, vao
thai dai sé héa cia tin hiéu va cha méi lién minh méi
gita 4m thanh, hinh anh va van ban. Chang han cach
tiép cin cha Pierre Lévy, ngudi dua trén sy xudt hién
cia nhiing 16i viét mdi duge dat hang béi sy “mém déo
c6 tinh ky thuat s6”, Ong da dat hy. vong vao sit ra ddi
cha mét “tri tué tap thé”, nhé vao “nhiing con dudng
tin hoc” cia théi hau truyén théng dai ching vin da
tr thanh nhimg phuong tién cla mot ao tudng cudi
ching vé truyén théng, dé 1a do tudng vé “nan dan chi
trong thdi gian thc” [Lévy, 1990, 1994]. Mét 36 tac gid
khéc, mang tinh phé phan hon, da tim céch trinh bay
mét mén kinh té hoc chinh tr moi vé tri tué, bang cdch
xem xét nhting hé qua cua viée cling cS indi lién he
giita cic cong nghé théng tin truyén thong méi véi cdc
cong nghé tri tug méi, trong linh vic dao tao va té
chitc vigc lam [Girsic, 1994].
Xu hieéng hau Ford va vin héa toan clu
Xuft phét tit nganh diz kinh t€ hoc va céc mang Ludi ky
thudt truyén din théng tin trong thdi gian thyc ma thudt
ngft ton cu hod (globalisation) vin mugn tryc tiép ti tiéng
Anh trd nén phé bién trong nhitng nm 1980. N6 bat ngudn
tit cym tir “ton chu hos ti chfnh®, hay 1a su téi cfu tric
chién luge cita lin vye t&i chink quéc té - cum tit nay a6i
16i vige tich ofc thi triting ti chinh ra khdi cde Nh nuée-
quéc gia, va sy phy thuge ngay cing gia ting cia cic he
théng sin xudt cia céc quéc gia vao thj truig thé gidi.
‘Sy chi phéi ctia truyén théng.
—
‘Trong thyc 18, chinb 1a trong link vye host ding kink tf
nay ma viée tao dying mgt khéng gian toaa clu tb a manh
mé nhit, mic dit vin c6 nbiing tin higu bat én kinh nién,
Su “tai chinh hod” cia nén kinh 18 thé gigi phin énh toan
'b6 thp kj: su gia ting céc hogt déng dau co va sy gia ting
cia cdc guy co “béc hoi”, cdc cudc khiing hodng ma lan
song anh huéng bao trim Jén toan bé thé gidi von duge n6i
két véi nhau bing dién ti
Khai nigm toan cau hod, xudt phat tit mang lui cfc Iudng
lu chuyén tai chinh, di mé rong dén céc mang luéi cée
Juéng hu chuyén kinh té va van hod, ahi vao cdc aha Iy
thuyét v8 quan tri va tigp thi, Neudi du tién sit dung tir
nay Ia Theodor Levitt, vao thang Sdu nim 1983, cng bb
trong tap chi do dng digu hanh, Harvard Business Review,
mot bai c6 tn “Todn clu hod ciia céc thi unring” (The
Globalization of Markets). Theo Levitt, se dng nhit cba nku
cau ngiy cang kéo theo sy ding nat cia céc thi trudng, cée
sin phdm va céc hudng tiép c§n dén ngudi tiéu thy; su gia
‘ving ciia canh tranh & mic 49 toan cdu doi hdi mot tim
ahin chiéa luge toda clu cite sy hogch djnh cfc thi trudng;
mot cudng Iyc din c& hanh tinh di dén cai ma dag goi ka
converging commonality (tgm djch Ia sy trong dong hGi tu] va
mot “I6i sing toin clu”: d6 1é cong nghé. Qué tink wap
trung hof cua céc doanh aghiép va céc thiét ché situ nhém
da phuong tién vt quang céo chi lam khang dinh thém céi
gid thuyét vé sy “tiéu chudn héa phd quét” ma céc don vi
kinh 1é méi nay chinh Ia céc tée nan. Hé qud 1a hin thiic
18 chitc duy nbat 6 kha ning “titu diet cfc d6i thi canh
tranh” trén mt th trudng siéu canh tranh chfnh 1a “doanh
aghiép toan cau”, vén van hinh aby thé, céc sin phém, cicLICH SU CAC LY THuyET TRUYEN THONG
dich vy, su phan phéi, cho dén sy truyén thong déu mang
tink todn cdu, Trong {6i tz duy toan cu hay “téng thé lun”
nay von tdi hign phép logi suy so véi co thé s6ng, doanh
nghigp 18 mgt téng thé ning déng, mot “hé théng”, va sy
“roan clu hod” cia né via cu chuyén bén trong, vita 18
cau chuyén bén ngoai, Mot mat, doanh nghiép ton clu
mong muén chim ditt, trong long nib} cia minh, hé
théng ton ti thir bjc cing abc va céc hinh thite uy quyéa
theo hinh chép vén thira hudng ti mé hinh t8 chic theo
Kidu Ford va Taylor, theo 6 vige git Jai théng tin 1a ngudn
abe ctia tri thic-quyéa Ipc, va ap dung mot m6 hinh quan ly
mang tioh “truyén thong” [communicationnel}, duge 16 chirc
theo dang mang luéi, xudt phét tir nhu cdu tr do lyu théng
lia cdc Iudng Iu chuyén (thiét kg, sin xuét, phin phéi, sur
hop lye cia cdc Iinh ve chuyén mon, sy tiép nhan céc ky
fing, VA sy twong tac trong t6 chitc lao dng). Mat khéc, n6
18 mét phuong thite thiét Igp m6i quan hé vi thi truéng thé
gi¢i. Toan cau hod teé thanh mgt céch nhin diéu khién hoc
vé thé gidi va vé trét uy thé giéi moi vén dang hinh thinh.
Mic dit khOng phai tit c& déu 06 nhing lap trudng cue
doan hu vay, nhung mét sé doanh nghigp vin nhic lai
ring su phan khie d6i véi céc thj trubng va cée muc tiéu
efing quan trong khong kém sy phan khiic d6i voi sy tigu
chudn hod.
Vugt Jén trén ahing khéc bit, trong vién cinh cia ly
thuyét quan trj nay vé mt thi tritdng 4 thm véc thé gidi, su
toan clu hod c6 nghia 1a 16i tiép cn cit v8 mit khong gian
da I8i thoi, cing ging nhu céch té chite lao dong chia
thank titng b9 phn. Theo ché dé quan tri tude day, chp
ia phuong, cp quéc gia, cp quéc té tba tai ahr ahing
Sy chi phéi cla-truyén thong
adc thang, biét lap va Khéag lién quan gi véi ahau. So db
méi cita quan nigm v8 doanh nghiép va vé thé gidi trong d6
n6 vin hanh véi tu céch 18 mang lu6i sin xut va phin
phéi, di dua ra mét m6 hinh tong tac méi gita ba chp 46
ay. Bat ott chién luge io trén thi trudng thé gidi déu phai
ing thdi vita cé tiah dja phutong, vita cé tinh quéc tf. Day
chinh fa diéu ma céc nba ly thuyét v8 quan tri Nhgt Bin
didn td thong qua khdi nigm glocalize, tit ghép gitta global
(toan cau) va local (dia phuong), mot thugt ngtt méi xudt
hign ti nm 1991 trong Oxford Dictionary of New Words (Tit
dign céc tit méi cia Oxford). Mgt khdu hign chi €z0 logic
ca cla céng ty toan cau 1a nhu sau: sit hdi nhap cia céc
quy mé dia I¥, song song véi sw hi nh§p gita céc khau
thiét ké, sin xuét va thuong mai hod (vi thé ngudi ta gén vai
trd “déng sin xudt” cho ngudi tigu thy hay ngudi sit dung).
Du 4n day tham vong clia Régis Debray, bat dau
thé hién trong Quyén Iuc tri tug ¢ Phdp [Le pouvoir
intellectuel en France - 1979], da dat nén méng cho mot
bg mén ma éng goi lA “médiologie générale” [tam dich
1a mén hoc vé truyén théng dai ching téng quét] din
dan dugc hinh thanh. Sy phan tich cia éng vé tri tué
trong chitc nang “truyén dat” cia n6, chitc ning chinh
thitc clia cdc céng cu truyén dat, da tao ra diém khéi
dau cia 16i tiép can médiologique vn tim cach thiét lap
mét “méi lién hé tuong quan cé tinh hé théng gitta mot
phan Ja nhiing hoat d9ng biéu tugng: ¥ thtic hé, chinh
tri, van héa v6i mét phan khéc Ja nhiing hinh thitc t6LICH SU CAC LY THuyéT TRUYEN THONG:
chttc, nhiing hé théng uy quyén vén duge san sinh tix
mé6t phuong thiic san xut, luu trit va trayén tai thong
tin nao 46’. Ong mugn ¥ tudng cla Marshall
McLuhan, ngudi da g6p phan to Ién vao su bai bo mot
dinh dé ké thita tir nén van h6a cla “con ngudi in 4n”
(homme typographique), bai bo sy uu tién coi néi dung
hon hinh thttc, bang céch nh4n manh rang ban than
phuong tién cing quy dinh dac diém cia céi duge
truyén théng va din dén mét loai hinh van minh méi.
¥ thitc rang cAn trénh viée ca nggi xu huéng quyét
dinh ludn ky thuat, nha truyén théng hoc nay mong
muén tude hét lam sing t6 “nhiing quy dinh khéch
quan ctia cdc thiét bi cla tr duy” [Debray, 1991].
Nhiing céng trinh nghién cttu cia Berriard Stiegler vé
‘ky thuat va bé nhé cing di theo c4ch tiép cn triét hoc
tuong tr [Stiegler, 1994]. Léi tiép can nhan hoc vd ky
thuat nay cing duge tan dung béi nhiing céng trinh
nghién ctu cha nha ¢é sinh vat hoc André Leroi-
Gourhan (1964) vé lich sit cia ky tc tap thé xét nhur [a
su “truyan dat cia cée chuong trinh”. Tir viéc truyén
dat bang ldi ndi dén viéc truyén dat hang loat bang
ign tit [sériation électronique], vn 1a qué tinh cudi
cing cia sy ngoai thé héa cha ky i1¢ con ngudi.
Sy chi phéi cia truyén-théng
Harold Innis, ngudi di truéc McLuhan
Nha dja ly va nha kinh té hoc chinh tr} ngudi Canada
Harold Adams Innis (1894-1952) da coi cong.nghé truyén
théng {a nén ting cho cdc tién trinh chinh tri va kinh 8.
Tuy nhién chi trong nhitng nim cudi dai dng méi hinh
thanh nén gid thuyét may va dua né ra thit théch (au
ahtiag cong tinh chuyén khéo vé new nghiép, thuong mai
nginh thude da, va nganh dudng sft), Hai tic phém minh
ching cho méi quan tim mugn min cia 6ng la: Dé ché oa
traydn thong [Empire and Communication, 1950] va Nkimg
xu huéng cia’ trayén thong (The Bias of Communication,
1951).
Chit dé vé dé ché nhiim déa sy théng tei kép ma Canada da
phai hitng chju: sy théng trj cia Anh va cla My. Innis c6
ging mé 14 su khéc biét gitta hai dé ché nay vé mat bin
chit. Ong viét téc ph4m cla minh vio chinh thai diém ma
si de doa cia hé théng cng nghé théng tin cla nuée ling
gigng c6 thé dat t0i “trang tam cia di sng vin hod cia
Canada” va ddy né vio Khiing hong. D6 1d nhiing “xu
hung” (bias) ma truyén thong chju wich nhigm thong qua
ahiing phutong dién khéc nhau vé mit cing nghé vin sé
quy djnh ahiing binh thie cla té chite xi héi. Nhing sv
“Age quyén vé tri thitc” vn bj quy djnh béi céng nghé, da
chi phi sit phan phi quyén luc chinh trj gitta céc nhém xa
hOi. Quyén Iyc 1a vin dé kiém sodt khéng gian va théi gian.
Céc hé théng trayén théng tg0 hinh nén 16 chite xa hai, bai
vi chiing cu tric hoa céc méi quan hé vé mjt thii gian va
khong gian. Trong lich si, ngudi te thug phan biét hai
toai hink phuang tign truyén thong (médias) hay hai loai
hin truyéa thong (communication), vin dua dén hai loai déLICH sti CAc LY THuyET TRUYEN THONG
ché Logi dau tién, lién quan dén khong gian’ (space-
binding), ma dién hinh 1a nganb in 4n va nginh trayén
théng dign ti, din dén sy khuéch truong va su kiém soat
Janh thé. Loai thit hai, lién quan dén thoi gian (time-
binding), dic trung bdi vin hod truyén khdu va bin chép
tay, tao diéu kién cho ky tic, ¥ nghia cia lich st, nhing
cong déng nhé va nhiing binh thite quyén Iuc cé truyén.
Loai thir nhdt aham dén sy tap trung hod; logi thit hai thi
ngutge jai. St hinh thanh cia mét sy dc quyén vé tri thite
Jién quan dén thdi gian va khong gian, nén ting cla quyén
Ic tuyét d6i, chink 18 mot nguy co nghiém trong. Tinh
chit dic thi cha hon c&nh cha Canada nim ché dit
nitée nay nim giita hai dé ché ién va 1a hgp lwu cia hai
truyén théng truyén théng. N6é bude phai lién hyp nhing
Ite Iugng cong nghé d6i nghich nhau. Dé chéng lai nhitag
‘hg qua cia xu hung tit dink Ivan cia cOng nghé hién dai
vén thu hep kha ning hdi dép va thio Iugn, clin phii téi 120
“truyén théng truyén khdu”, thi tinh ky tte va sing 120
nhiing con dug cia sy tham gia din cht, tite ld toan bd
nhitng yéu 16 tao nén co sb cla hinh thitc truyén thong
Khéc.
La déng nghigp cita Innis tai trudng Dai hoc Toronto,
Marshall McLuhan (1911-1980) khong che gidu méi ham
on cia minh d6i voi éng Ay. Trong cuén La Galaxie
Gutenberg [Thign hA Gutenberg, 1962], éng vier “Harold
Innis 1a ngudi dau tién 44 xi ly quy trinh thay déi vin
agim dién ra trong chinh cdc hinh thitc céng nghé. Cubn
sch ca t6i chi 1A mt chi thich duéi chan trang so voi téc
phim ctia éng”.
Sut chi ph6i oba truy€n théng
Tw nam 1977, nha nhan hoc ngudi Anh Jack
Goody, trong tac phim Sy thudn dudng cha tim hin
hoang dai (The Domestication of Savage Mind), 44 dua
ra nhiing tu tuéng cn bin vé cich thitc mA céc
phuong thitc lap luan va tri giéc khéc nhau da duge
sdn sinh ra nhu thé nao béi nhiing kénh truyén dat
khéc nhau,
Ching cé lam séng no! Chi la nhitng trdo luu thai trang!
‘hing nha héu bign dai khéng d6i méi la bao! Ho gin chit
vi truyén théng, vén di la hign dai, cba ly thuyét clu tric
dun ma 4nh huéng cha n6 déi véi cdc nganh Khoa hoc
han vin dutng nhu di dugc thay thé trong nhiing digu
‘kin 1@ bai nbét béi ly thuyét hé thong Anglo-saxon. Méi
Tien hé bi mat gitta tht cA nbiing hoc thuyét nay nim & ché
ching déu ngim dn - mang nhiing quan niém quy gidn cia
|y thuyér truyén thong vi nhiing céng trinh nghién céiu dau
tién vé digu Khién hoc, vin dign ra ngay sau chién tranh
(Thé gidi thi hai). Nhitng tham chiéu ma ho khong nging
dan ra ty nhting cong nghé truyén théng va tin hoc mdi,
déu qué véi ving va khéng duge nim bét 16, dén mite ho
ditng Iai xa ding sau nhiing céng tinh oghiéa cau hign
tugng lug vin da 06 truée ho.
Nhiing triét gia hdu hign dai dé hodi cng xoay xd bén
nhting cong trinh nghiéa citu dung hoc, ho trung thiah véi
mét quan nigm cdu tric ludn vé 1éi ni va vé ngén ngtt von
khéng bao gid cho phép ho két n6i nhitng su kign chi quan
‘voi cdc hinh thai cia v6 thitc, véi ahting vin dé my hoc va
cchioh tri vi m6. Noi thing ra, tht triét hoc ny khong phdiLICH Stt CAc LY THuYET TRUYEN THONG
12 don ahfty n6 chi 12 mot trang thai eta tinh thn xung
quan, m9t “diéu kign” cla ¥kién vén chi tm ra sy that tit
thoi thugng. Ching hen, vi sao phai mat cng phic thao
tut bién nghiém tie dbi véi lugn diém {cha
hign dai] lign quan dén su bat nhat cila cdi
x8 hi [oocius]? (F. Guattari, “L'impasse post-moderne”
(Ngé cyt hu hign dai), La Quinaaine tistéraire, Ler-lS
février 1986).
M6i trudng cong nghé méi bude ching ta phai can
nhéc xem xét dén nhiing chiéu kich cha may méc trong
viée san xuAt ra tinh chi thé. Day la cu héi theo dudi
nha phan tam hoe Félix Guattari cho dén khi éng qua
Bi vao nam 1992. Ong cho rang nhéng mAy méc cong
nghé théng tin va truyén théng, tic nganh tin hoc cho
dén nganh robot, qua c4c phuong tién truyén thong
dai ching, du van hanh “trong trung tam cia tinh
chii thé cia con ngudi, khéng chi trong ky tie cia n6,
trong tri tué cia né, ma trong cA cdm quan cla n6,
trong xung nang va trong v6 thifc cua n6". Tit chéi ¥
thitc hé hau hién dai nhu mét “hé hinh cla tat ca
nhiing sy phuc ting, cla t6 chttc nhimg su théa hiép
v6i hién trang statu quo dang ton tai”, ong dau tranh
cho mét su tai chiém hit va mot sy téi-cé biét héa d6i
véi viée sit dung may méc dé truyén théng, trong mot
vidn canh cita sy thi nghiém x4 hdi, cia “sy cu tao cha
nhiing phitc hgp cht: thé héa: c4 nhan - nhém - may
méc- sy trao déi phitc tap” [Guattari, 1992].
Sy chi phéi ca truyén thong.
Chinh 1a vi kha nang c6 thé str dung “vi nhing
muc dich phi hyp” [ctta 16i tiép cn trén] ma céc nha
tu tuéng nhu Paul Virilio, Gianni Vattimo va Jean
Baudrillard da tranh cai. Nhitng téc phdm cia Virilio,
von dit trong tam vao su trich din va céu cham ngon,
da 1 ra hoai nghi vé kha nang cia mét ly thuyét vé
cong nghé. Chinh la su gia tée cia nhiing thay di
trong linh vic céng nghé da khién éng dura ra tr turdng
ma ong goi la “van t5c hoc” (dromologie, bat ngudn tk
dromos, c6 nghia 1a van téc). Day 1a mét gia téc c6 ty 16
nguge chidu véi strc i vén dang trd thanh chan trdi cua
hoat d6ng cita con ngudi, Didu cho dén nay t ra A
dau hiéu cia st khuyét tat va sy tan tat (tinh trang m4t
Khd nang van 46ng dé phan img) thi bay gid tré thanh
biéu tugng cia sy tién bO va su lam chi méi trubng
xung quanh. Stic i tai nha, sy giam ham vao noi cu tra,
théng qua téng thé céc man hinh vén cho phép ngudi
ta lam tat ca moi viée 6 ngay tai nha cita minh, chinh JA
$ mit khac cia nd lye di tim su cé mat & khip
noi, su tlic thdi va sy phi dai tri gidc (hyperperception).
Cai dang mit di, dé chinh Ia cdm gidc vé 46 dai thai
gian, 1a su van d6ng cia co thé, va cing Ja doi sng xa
hGi. “Khi ngudi ta khong cdn thdi gian dé chia sé, thi
khong thé cS mot nén dan chi duge nita” [Virilio,
1999].LIcH sit CAC LY THuyéT TRUYEN THONG
Ban tuyén ngin cho cdc cyborg
La sit gia vé khoa hoc va ly thuyét gia vé nit quyén, Donna.
Haraway, vé phan minh, da tra li cho cau hdi cia
Baudrillard bing mét cau tré Idi mang tinh khong wring
Khi dign gidi su ra di cita cfc cbng nghé truyén thong méi
nhut mét khé nding Jam tht bai cde xu hudng nhj nguyén
Juan von [a dic trung ctta ly tinh Tay phuong: tu nhién/vin
‘hod, dan ba/dan éng, sing dong/nh4n tgo, co thé/tinh thin.
“A Manifesto for Cyborgs” (Mét ban tuyén ngén cho ce
sinh vt bin co khi, 1985) da ted thinh muc tiéu cia v6 sb
phé binh va cha gidi, Butler (1990, 1992), tée gié trong
phong trao hu nit quyén von nghién cu vé cdc khdi niém
si6i, co thé, tinh chit thé, dé dua ra mot ngén ngit méi phi
hgp v6i tinh than céng nghé duang dai. Hinh anh “cyborg”,
von a sin phim lai ghép gitta og thé va b6 may, 1a mt 16i
dién gidi Ie quan vé nbing bién chuyéa xdy 1a uhd vio sy
trung gidi kj thudt trong céc méi quan hé gitta co thé va
gi6i tinh cita ching: Khi loai bé gi6i cl céc co thé, cyborg
trd than mét b6i s6 cla céc cn tinh 6 thé ¢6. Khi dt
trong tim vao pham vi céc dién ngén va bd qua céc méi
quan hé xa hoi méi nay sinh do ky thudt trong tit cd cde
Tinh vue hoat déng, ban Tuyén ngén nay, vba gin lidn sau
sfc véi xu huéng héu hién dei, béo higu nbiing hinh théi
vin hod méi ma xu huéng nay chinh ding héa (Gardey,
2003; Mattelart M.; 2003b).
Tu tudng vé trayén thong va tu tudng vé su minh
bach da timg di d6i véi niém tin ctia thdi ky Khai sang
vao sir tién bd ca x4 hdi va su gidi phéng cia cd nhan.
Sy chi phdi cita truy€n thong
Tu tuéng nay ngay nay dang tré nén bi hoai nghi:
truyén thong dang JA nan nhan cia mot su truyén
thong qué mic (Baudrillard). Tinh trang truyén thong
qua mite nay da din dén sy né sup vao bén trong
limplosion) cha ¥ nghia, su mat di cita thyc tai, su lén
“ngoi cla cdi do. Déi voi triét gia nguoi Y Gianni
Vattimo, x4 hdi cia cdc phuong tién truyén thong dai
chéing hoan ton khéng phai la mét xa h6i “sing suét
hon, c6 giéo duc hon, 6 ¥ thite vé ban than hon’.
Nguge lai, n6 phic tap hon, tham chi hdn loan, va
“nhitng hy vong gidi phéng nam trong su “hdn Joan”
tuong abi Ay”. Khéng cdn c6 Lich sti, khong cdn
Thuc tai, khong con c6 Sy that. Thé gidi trayén thong
bing né duéi sy thie day aha v6 6 ly tinh cuc ‘bé nhu
tc ngudi, gidi tinh, tén gido. VA sy gidi phéng cia
nhimg su da dang nay cé Ié IA “co may cha mot
phuong tién nhan van méi (cui cling?)’. Trong xa hoi
thong tin, “thay cho mét ly tudng gidi phong dura én
mé hinh ty ¥ thie bing né, dua trén mé hinh trong 46
con ngudi hoan toan hiéu 16 moi viée dang dién ra nhu
thé nao [...], thi lai xudt hién mét ly tuéng vé su giai
phong dua trén sit dao déng, sut da dang va cuéi cing
Ja sy x6i mon cia bin than “nguyén tic thuc tai”
[Vattimo, 1989].
Baudrillard khong ddng y v6i xu hudng lac quan
tuong déi nay. Ong nhan théy trong nhiing buéc tingcH SU CAc LY THuyéT TRUYEN THONG
tién vé cong nghé va su gia tang cia mtic d6 tinh vi cia
chiing trén chiéu kich toan cdu cing nhu trén chidu
Kich gia dinh than thiét, su phat trién cha mot hé théng
kiém soat vin dang phn khich trong céi “Ao anh
truyén théng” cua ching ta: cfi xung Ic chung IA phai
xut hién trén moi man hinh va trong long moi chuong
trinh, “T6i 1 con ngudi, hay t6i 1a cb may? Khéng con
c6 cau tra Ibi cho cau hdi o6 tinh nhan hoc nay”
[Baudrillard, 1990}.
Két wan
Trudc su that bai cha ¥ thtic hé duy ly vé su tin b6
tuyén tinh va lién tue, truyén thong da ké tuc va thé
hign nhu mét tham sé tiéu biéu nhAt trong sy tién hoa
cha loai ngudi, vao mt thdi diém lich sit ma né am
kiém mét ¥ nghia cho tuong lai cia chinh ban than né
m¢t cdch v6 vong.
Trong béi cinh nay, nhéing quan nigm tdi nguge
vé céc van d8 ca truyén thong va vé cfc tac nhan o
xu huéng bién m&t khdi chan trdi ly thuyét, Didu chée
chan 1A, n6i nhw Georges Balandier, trong trio lun gia
fing nhiing cong trinh nghién ctu v8 nhiing céi
thudng nhat, digu quan trong IA sy van déng cia
nding tinh thin “vén da lam tai xudt hign chil thé so
V6i cdc cau tric va céc hé théngy-chét lugng so véi sé
lugng, céi trdi nghiém so véi dai dé dugc dinh ché”
BBalandier, 1983]. Céc khoa hoc vé con ngudi va va xa
hGi do dé da tién gan hon dén “chit thé théng thudng”.