641c1f8d9239e00018c3e5ff - ## - Polity PDF-4

la?
kh; 'kklu dh pqukSfr;ka

(Challenges of Federal Government)
lgdkjh la?kokn
Hkkjrh; la?kh; iz.kkyh dks lgdkjh la?kokn dk uke fn;k tkrk gSA Hkkjrh; la?kh;#iiz.kkyh esa ijai
esa la?k ,oa
jkT;ksa ds eè; fo"k;ksa
'kfDr;ksa
o dk foHkktu
oha 7vuqlwph esa fd;k x;k gSA #iijaijkxr~
esa 'kfDr
foHkktu gh la?kokn dk ewy vkèkkj jgk gS] ijarqkorZeku
,oa jkT;ksa
esa la?
ds chp foÙkh; iz'kklfud
,oa ekeyksa ij
lg;ksx gh lgdkjh la?kok
n gSA lgdkjh la?kok
n ds rgr~ dsanz jkT;ksa
,oa ds chp lg;ksx dh Hkkouk gksrh gS] ftldk
mís'; fodkl o lkekftd HkykbZ gSA lgdkjh la?kokn dk vkèkkj lafoèkku esa of.kZr gS] ;g lalnh; izkoèk
mfYyf[kr gS rFkk blds
lafoèkkusÙkj izkoèkku Hkh fo|eku
& gaS
(A) laoSèkkfud izko
èkku
 la?k ds dk;Zikfydh; d`R;kas dks jk"Vªifr jkT; ljdkj dks lkSai ldrk258)AgS] (vuqPNsn&
 jkT; ljdkj Hkh jkT; ds iz'kklfud dk;ks± dks la?k ljdkj dks lkSai ldrk gS] 258(A)
(vuqPNsn&
)A
 la?k dh laifÙk dks jkT; ljdkj ds djksa ls NwV gksxh] ;fn klaln }kjk
,slkfufeZr
fofè djs] (vuqPNsn&
285)A
 foÙk vk;ksx ds }kjk jkT;ksa dks fn, tkus okys vuqnkuksa dh fliQkfj'k dh tkrh gS] (vuqPNsn&275)A
 jkT; dh laifÙkks d la?k ds djkèkku ls NwV gS]
nh(vuqPNsn&
xbZ 289)A
 Hkkjr esa loZ=k okf.kT; ,oa O;kikj dk eqDr(vuqPNsn&
izlkj gksxk]
301)A
 Hkkjrh; lafo/ku ds vuqPNsn&
307 esavarjkZT;h; okf.kfT;d vk;ksx
dh LFkkiuk dk izkoèkku gS] ysfdu blds
vuqikyu esa laln us vHkh rd fdlh vk;ksx dk fuekZ.k ugha fd;k gS] tcfd vesfjdh la?k esa varjkZT
okf.kfT;d vk;ksx dk xBu fd;k tk pqdk gSA
varjkZT;h; ifj"kn~~
vuqPNsn&263 ds varxZr~ varjkZT;h; ifj"kn~~ dk izkoèkku blds izeq[k
fd;k x;k
dk;ZgSA
bl izdkj gSa
&
 ;fn jkT;ksa ds chp fookn mRiUu gksrs gSa] rks mudh tkap djuk o mudks lykg nsukA
 la?k rFkk ,d ;k ,d ls vfèkd jkT;ksa ds lkekU; fgr lacafèkr
ls fo"k;ksa ij fopkj djukA
 dqN ;k lHkh jkT;ksa ds lkekU; fgrksa ds lanHkZ esa fopkj&foe'kZ djukA
;g ,d laoSèkkfud fudk; gS] ftldh lajpuk dk fuèkkZj.k la?k ljdkj ds }kjk fd;k x;k gSA bl ifj"kn~~
dk xBu oh - ih- flag ljdkj us o"kZ&1990 esa kA fd;kvarjkZT;h;
Fk ifj"kn~~ dh LFkkiuk jk"Vªifr djrk gS vkS
izèkkuea=kh bldk vè;{k gksrkblesa gS rFkk
izèkkuea=kh }kjknzukferljdkjdsa
ds N% dSfcusV Lrj ds ea=kh (x`g ea=kh
lfgr) crkSj lnL; ds #i esa gksrs blesa
gaSA lHkh jkT;ksa ds eq[;ea=kh]
nz 'kkflr
dsa
{ks
=kksa ds iz'kkld rFkk fnYyh ,oa
ikafMpsjh ds eq[;ea=kh Hkh 'kkfey gksrs gSaA varjkZT;h; ifj"kn~~ dh ,d LFkk;h lfefr dk Hkh xBu fd;k
cSBdsa fujarj gksrh jgrh O;ogkj
gSaAesa varjkZT;h; ifj"kn~ dh cSBdsa vk;ksftr ugha gksarhA SBd dko"kZ&2016 es
vk;kstu fd;k x;k] tcfd blds igys bldh cSBd o"kZ&2006 esa vk;ksftr dh xbZ FkhA o"kZ&1990 esa bldk
fd;k x;k] ijarq bldh dsoy vHkh rd 11 cSBdsa gh vk;ksftr gks ldha rFkk sa jkT;ksa
cSBdksa ds echp lg;ksx ds
ctk, ] jktuhfrd eqís izHkkoh gksrs Zeku
gSaAcSBd
or esa
- ,lth- Vh
- ikfjr djus rFkk vkradokn dks jksdus ds fy,
lk>s lg;ksx dh igy dh xbZA bl cSBd esa mÙkj izns'k] dukZVd vkSj tEew ,oa d'ehj ds eq[;ea=kh 'kkfe
gq,A
80 Polity By Rajesh Mishra Sir

(B) oSèkkfud izkoèkku
lalnh; fofèk ds }kjk lgdkjh la?kokn ds fuEufyf[kr
izkoèkku fd, x, gSa] tks la?k ,oa jkT;ksa
chp ds
lg;ksx dksc<+kok nsrs gSa &
1- {ks=kh; ifj"kn~a~s
tokgj yky usg # ds iz;klksa ls 5 {ks=kh; ifj"kn~ksa dk xBu fd;k x;k] ftldh laLrqfr jkT; iquxZ
vfèkfu;e] 1956 ds rgr~ fd;k x;kA {ks=kh; ifj"kn~~ksa
su vè;{k dsa
dknzh;
in x`gea=kh gksrk gSA blds vykok {ks=kh;
ifj"kn~~ksa esa fofHkUu jkT;kas ds eq[;ea=kh Øekuqlkj ,d o"kZ ds fy, #i esa
ifj"kn~~
dk;Z djrs
ds mikè;{k
gSa
vkSj ds
izR;sd jkT; ls nks vU; ea=kh vkSj la?k 'kkflr {ks=kksa ds nks sizfrfuf/
gSaA jkT;ksa
lfEefyr gksr
ds eq[; lfpo ,oa uhfr
vk;ksx ds euksuhr lnL; ifj"kn~ ds lykgdkj #i esa
ds dk;Z djrs gSa] ftUgsa ifj"kn~ esa ernku dk vfèkdkj ugha
gksrkA vr% vè;{k dks Hkh ernku dk vf/dkj ugha gksrk] ijarq fu.kkZ;d er nsus dkHkkjr vf/dkjesa
gksrk gSA
fuEuf
yf[kr ikap {ks=kh; ifj"kn~a~s
dk;Z dj jgh gaS]
ftuds varxZr~ fuEufyf[kr {ks=k 'kkfey
& gaS
1- iwohZ {ks=kh; & ifj"kn~
fcgkj] >kj[k.M] mM+hlk] flfDde o if'pe caxkyA
2- if'peh {ks=kh; ifj"kn~~
& xksok] xqtjkr] egkjk"Vª] neu o nho rFkkuxj
nknj
gosyhA
,oa
3- eè; {ks=kh; ifj"kn~~
& NÙkhlx<+] mÙkjk[k.M] mÙkj izns'k o eè; izns'kA
4- mÙkjh {ks=kh; ifj"kn~~
& gfj;k.kk] fgekpy izns'k] tEew ,oa d'ehj] iatkc] jktLFkku] fnYyh rFkk p.Mhx<+A
5- nf{k.kh {ks=kh; ifj"kn~~
& vkaèkz izns'k] dukZVd] dsjy] rfeyukMqjhA rFkk ikf.Mps
mís';
blds fuEufyf[krmís'; gSa
&
 ns'k ds ,dhdj.k dks c<+kok nsukA
 {ks=kokn] Hkk"kk;h rFkk i`Fkd~rkokn dks jksdus esa lgk;rk djukA
 foHkktu ds ckn ds izHkkoksa dks nwj djuk rkfd iquxZBu] ,dhdj.k rFkk vkfFkZd fodkl dh izfØ;k ,d
py ldsA
dk;Z
 lkekftd fu;kstuA
 vkfFk
d fu;kstuA
Z
 varjkZT;h; ifjoguA
 lhek fooknA
 vYila[;dksa ls lacaf/r eqísA
ifj"kn~ esa 'kkfey jkT;ksa esa HkkSxksfyd ,oa lkaLd`frd fo'ks"krk,a yxHkx leku gksrh gSaA ifj
ds chp rFkk la?k ,oa jkT;ksa ds chp lk>sg;ksx
eqís ijlaHko
l gSA d`".kk unh ty fookn ifj"kn~ ds }kjk gy fd;k
x;k rFkk Hkk[kM+k ifj;kstuk Hkh ifj"kn~ ds lg;ksx dk ifj.kke gSA
2- iwoksZ
Ùkj ifj"kn~~
iwoksZÙkj ifj"kn~~ dk xBu o"kZ&1971 esa lalnh; fofèk }kjk fd;k x;k] ftlesa o"kZ&2002 es
flfDde dksHkh'kkfey fd;k x;kA bl ifj"kn~ esa vle] ef.kiqj] es?kky;] ukxkyS.M] #.kkpy
f=kiqjk]
izns'k]v
fetksje ,oa flfDde lfgr vkB (8) jkT; gaS] ftldk eq[;ky; f'kykax esa gSA~blesa
ifj"kn
bu jkT;ksa ds jkT;iky
,oa eq[;ea=kh lfEefyr gksrs gSaA jk"Vªifr
}kjk bl ifj"kn~
ds ds vè;{k dks euksuhr fd;k tkrk gSA ;g lkekU;r%
k la?
ljdkj ds eaf=kifj"kn~ dk lnL;
tks lkekU;r% iwoksZÙkj jkT;ksa ds fodklrFkklkFk
dk ea=kh
gh jk"Vªifr ds }kjk ,d
vU; lnL; Hkh euksuhr fd;k tkrk gS] tks ifj"kn~ dk mikè;{k gksrk gSA

;g mYys[kuh; gS fd ifj"kn~ dk fuekZ.k ,d lykgdkjh laxBu #i esadsfd;k x;k gS] ijarq orZeku esa
ifj"kn~ fu;kstu dh laLFkk
#i esa
ds dk;Z dj jgh gSA bl {ks=k esa eSnkuh {ks=k ds yksxksa dks NksM+dj vfèkd
tutkrh; gaSA ;gka izR;sd tutkfr vius vki esaNksVk
,d lewg gS] ftldk vU; fdlh nwljs lewg ds lkFk lkekftd
lekxe vFkok lkekftd esy&feyki cgqr de gksrk gSA bu NksVs&NksVs lewgksa dks vkil esa ckaèks j[ku
ek=k dM+h iz'kklfud e'khujh gSA iwoksZÙkj dk {ks=k rhu fons'kh jkT;ksa sus ds dh
dkj.k
lhekvksa
vR;ar gh
ls yxs gk
laosnu'khy rFkk egRoiw.kZ gSa] ftuesa phu ds lkFk yxh lhek,a vR;ar laosnu'khy gSaA blfy, bu 8 iwoks
fgr dks è;ku esa j[krs gq, la;qDr dk;Zokgh # lapkyu
ds lqpkds fy, iwoksZÙkj ifj"kn~ dk xBu fd;k x;k gSA
ifj"kn~~ dss nk
izeq[k mís';ksa esa 'kkfey
& gSa
1- iwoksZÙkj {ks=k esa yksd O;oLFkk ,oa lqj{kk dks lqfuf'pr djukA
2- lesfdr ;k ,dhd`r vkfFk d fodkl (Integrated Economic Development) dks izksRlkfgr djukA
Z
dk;Z
blds }kjk fuEufyf[kr
dk;Z fd, tkrs gSa&
 vkfFk
d ,oa l kekftd fu;kstu] ftlesa jkT;ksa ds lk>s fgr gkasA
Z
 varjkZT;h; ifjogu ,oa
lapkj dks etcwr djukA
 ck<+ fu;a=k.k vFkok fctyh ls lacafèkr fdlh fo"k; ij lykg nsukA
(C) lafoèkkusÙkj izkoèkku
la?k ,oa jkT;ksa ds chp lg;ksx dks c<+kok usdnsus
vkèkkj
ds vu rksfoèkku
la esakZ
rof.
gSa vkSj u gh
bldk mYys[k lalnh; fofèk
sa egS] cfYd ;g ljdkj ds }kjkeZr
fufrFkk ijaijkvksa ij vkèkkfjr
aA gS
1- jk"Vªh; fodkl ifj"kn~~
bldh LFkkiuk 6 vxLr] 1952 esa ,d dk;Zikfydh; fu.kZ; ds }kjk gqbZ FkhA ;g u rks lkafofèkd gS v
gh laoSèkkfud laLFkkA jk"Vªh; fodkl ifj"kn~~ dh vè;{krk izèkkuea=kh djrk gS rFkk ] lHkh
vU; lnL;ksa esa l
jkT;ksa ds eq[;ea=kh]
nz 'kkflr
dsa{ks=kksa ds iz'kkld rFkk uhfr vk;ksx ds lnL; 'kkfey gksrs gaSA
dk;Z
 jk"Vªh; fodkl ifj"kn~~ dk ewytukdk;Z
ds ;ks
izk
#i ij viuh lgefr nsuk gS vFkkZr~ ;kstuk vk;ksx dh dksbZ Hkh
;kstuk rc rd ykxw ugha gks ldrh] tc rd jk"Vªh;
fodkl ifj"kn~~ bldh vuqefr iznku u dj nsA
 jk"Vªh; fodkl ifj"kn~~Hkkfor
dks iz djus okys lkekftd ,oaFk Z
dvkf
uhfr;ksa ls lacafèkr egRoiw.kZ
iz'uksa ij
fopkjA
 le;≤ ij jk"Vªh; ;kstukvksa ds fØ;kUo;u dk iqujkoyksdu rFkk jk"Vªh; fu;kstu ds y{;ksa dks izkIr
ds fy, mik;ksa dks crkuk vkSj vc jk"Vªh; fodkl ifj"kn~ dks gVkdj uhfr vk;ksx dh 'kkldh; ifj"kn~ dk x
fd;k x;k gSA
2- ;kstuk vk;ksx
bldk xBu dsa
nzh; eaf=ke.My ds izLrko ls ekpZ] 1950 esa fd;k x;k FkkA ;kstuk vk;ksx dk vè;
izèkkuea=kh gksrk FkkA ;kstuk vk;ksx ds mikè;{k dks dSfcusV ea=kh ;kstukvk;ksx
dk ntkZdhizkIr
Hkwfedk
FkkA
lykgdkjh gksrh gSA ;g vf[ky Hkkjrh; Lrj ij ;kstuk
rk FkkA
cuk ;g u rks lkafofèkd laLFkk gS vkSj u gh laoSèkkfu
laLFkkA
dk;Z
 ns'k ds inkFkZ] iwath vkSj ekuo lalkèkuksa
W
dyu djukdk vkSj
vk muds laoèkZu dh laHkkoukvksa dks ryk'kukA
 ns'k ds lalkèkuksa dk larqfyr mi;ksx djrs gq, lcls izHkkoh ;kstuk dks cukukA
 ojh;rkvksa dk fuèkkZj.k ,oa mu Lrjksa dks ifjHkkf"kr djuk] ftuesa bu ;kstukvksa dks ykxw fd;k tk ld
 mu dkjdksa dks fpfUgr djuk] ftlls vkfFkZd fodkl
#¼ gks vo jgk gSA

 ;kstuk ds fu"iknu esa izkIr izxfr dk le;≤ ij ewY;kadu vkSj vko';d ifjorZuksa
èk esads
fliQkfj'k
laca
djukA
vkykspuk
;kstuk vk;ksxs viuh
u fLFkfr èkhjs&èkhjs nzh
; Ñr
,d dsa
;kstuk fuekZ.k dh laLFkk #i eas
ds LFkkfir dj yh
FkhA ;kstuk vk;ksx }kjk laikfnr fu;kstu ds dk;Z dh fuEufyf[kr
vkykspukvkèkkjksa ij dh tkrh jgh&gS
 ;kstuk vk;ksx O;o gkj esa ;kstukvksa ds fuekZ.k esa jkT;ksa }kjk izLrqr ekaxksa dks egRo iznku ugha dj
 lHkh jkT;ksa ds fy, ,d tSlh ;kstukvksa dk fuekZ.k fd;k tkrk gS] tcfd jkT;ksa dh leL;k,a i`Fkd~&i`Fk
gSaA
 jk"Vªh; fodkl ifj"kn~ esa jkT; dsoy vfèkd èku dh jrs ekax
gSaAd
 jkT;ksa dks èku vkoaVu ,oa forj.k esa ;kstuk vk;ksx fu"i{k ugha gksrkA
 vkfFkZd fu;kstu izfØ;k esa fuEure Lrj dh leL;kvksa dks LFkku izkIr ugha gks ikrk gS] D;ksafd ;
lkekU; leL;kvksa dks è;ku esa j[kk tkrk gSA
 blesa vR;fèkdnzh;dj.
dsa k dh izo`fÙk ikbZ tkrh gS] ftlls jkT;ksa dh Lok;Ùkrk esa deh vk tkrh gSA
vkykspdksa ds vuqlkj] ;kstuk vk;ksx us ,d ijke'kZnk=kh laLFkk ls izkjaHk dj O;ogkj esa ,d
eaf=keaMy dk #i Lo
izkIr dj fy;k FkkA ifj.kkeLo
#i fu;kstu esa ;kstuk vk;ksx dk kkoizH
ljdkj ls vfèkd gks x;kA
jkT;ksa dh ;kstukvksa ds fy, mudh vk;kstuk dks èku ds vkoaVu ,oa forj.k dk dk;Z Hkh ;kstuk vk;ksx }
tkrk FkkA vr% jkT;ksa dk izHkko ;kstuk ij u gksdj] ;kstuk vk;ksx dk izHkko jkT;ksa ij FkkA jk"Vªh; fo
Hkh jkT;ksa ds eq[;ea=kh u rks [kqydj cksyrs Fks vkSj u gh rsdksbZ FksABksl
vr%lq>ko
;kstuknsvk;ksxnzh,d
; Ñr
dsa
;kstuk iwjs ns'k ds fy, cukrk Fkk] ftlesa tulg;ksx Fkk gh ugha] ;kstuk fupys ik;nku ls cudj ugha tkrh Fkh
u gh jkT;ksa@dsa
nz 'kkflr izns
'kksa }kjk ;kstuk dks izHkkfor fd;k tkrk FkkA vr%#ifu;kstu lgdkjhdk ugha
Lo FkkA
le;≤ ij ;g eka x mBrh jgh fd ;kstuk fuekZ.k nz esa
dsacSBdj u cukbZ tk, rFkk yksdrkaf=kd ,oa la?kkRed ns'k
Hkkjr esa xkao] ftys ,oa jkT;ksa dh leL;kvksa dks ;kstukvksa
è;ku esa j[kdj
dk fuekZ.k
,oa fØ;kUo;u djuk pkfg,A
vr% dsanzh;dj.k ds LFkku nzhdj.k
ij fodsa dks LFkku fn;k tkuk pkfg,A
uhfr vk;ksx dh LFkkiuk ;kstuk vk;ksx esa lqèkkj dh ekaxksa dks è;ku esa j[kdj dh xbZ gSA uhf
mís';ksa esa dqN bl izdkj k&funsZ'k
ds fn'k fn, x, gSa] ftlls vkfFkZd fu;kstu esa jkT;ksa dks vfèkd egRo iznku
tk,xkA lkFk gh jkT;ksa ls mudh viuh {kerkvksa ,oa leL;kvksa ds #i fy,cukus
;kstukdsdkfy,izkdgk tk,xk
rFkk bl izk
#i dks Kku ds^fFkad VSad* ls ifjekftZr dj ;kstuk dks revaf#i iznku fd;k tk,xk rFkk dksbZ Hkh
dsa
nzh; ;kstuk jkT;ksa ij Fkksih ugha tk,xhA
3- uhfr vk;ksx
dsa
nzh; eaf=keaMy us 1 tuojh] 2015 dks ,d izLrko ikfjr dj ;kstuk vk;ksx ds LFkku ij ubZ laLFkk u
vk;ksx(NITI Aayog : National Institution for Transforming India) dh LFkkiuk dk ekxZ iz'kLr fd;k rFkk 5
tuojh] 2015 dks bldh fu;qfDr dj nh xbZA izFke uhfr vk;ksx esa izèkkuea=kh vè;{k] ,d mikè;{k] nks iw
lnL; ,oa pkj dSfcusV ea=kh insu lnL; rFkk rhu fof'k"V vkeaf=kr esgeku lnL; lfEefyr rgSaA uhfr blds vfrfjD
vk;ksx esa ,d iz'kklfud@laj{kd ifj"kn~~
(Governing Council) ds xBu dk izkoèkku gS] ftlesa kh jkT;ksa
lH ds
eq[;ea=kh vkSj
nz 'kkflr
dsa izns'kksa ds mi&jkT;iky@iz'kkld lfEefyr gksaxsA bu iz'kklfud ifj"kn~~ ds lkFk&l
{ks=kh; ifj"kn~ksa
(Regional Council) dk xBu {ks=kh; vko';drk ds vuqlkj fd;k tk,xkA izèkkuea=kh le;≤ ij
fo'ks"k {ks=kksa ls lacafèkr fo}kuksa dks uhfr vk;ksx esa fof'k"V #i esa euksuhr
vkeaf=krdjrs
lnL;ksa
jgsaxsA
ds
LFkkiuk dk dkj.k
lewps Hkkjr ds HkkSfrd
oa ekuoh;
, fodklds fy, o"kZ&1950
a ;kstuk
es vk;ksx dh uhao j[kh
Fkh]
xbZ
ftlds }kjk ikap o"kZ ds fy, ;kstuk dk fuekZ.k rFkk ns'k ds vkfFkZd fodkl ds fy, fo'ks"kK ,oa lykgdkjh la

ds #i esa LFkkfir fd;k x;k FkkA ijarq ;kstuk vk;ksx ns'k ds fodkl ds fy, nh?kZdkfyd
fr dk fuekZ.k
j.kuh
ugha dj
ldk vkSj fo'ks"kKksa ds ] blesa
ctk, flfoy lsodksa dh fu;qfDr gksus yxhA o"kZ&1990 ds ckn Hkkjr esa lekto
vFkZO;oLFkk ds ctk,] mnkjhdj.k ,oa futhdj.k dh uhfr Lohdkj fd;k x;k rFkk fo'o esa HkweaMyhdj.k dk
vR;fèkd c<+ x;kA qijarbl cnyrs vkfFkZd okrkoj.k esa vk;ksx dksbZ uhfroSdfYid
dk fuekZ.k ugha dj ldkA
dsa
nzh;d`r fu;kstu esa ;kstuk fuekZ.k esa jkT;ksa dh Hkwfedk la?k ds v/huLFk Fkh vkSj lewps Hkkjr
vk;ksx ;kstukvksa dk fuekZ.k dj jgk FkkA
ofrZr ifjizs{;
bl ifj esa vk;ksx dks Hkh ifjofrZr djus dk iz;Ru fd;k x;kA
uhfr vk;ksx dh izd`fr
uhfr vk;ksx ds }kjk ;kstuk vk;ksx dks ,d fo'ks"kK#ilaLFkk
esa fufeZr
ds fd;k x;k] ftlds }kjk ns'k
ds fodkl ds fy, 20 o"kks± dh yacs le; dh j.kuhfr dk fuekZ.k fd;k tk lds]kap
u fdo"kZ
i ds fy, ;kstuk
cusA blds }kjkfFkad VSad
dh Hkwfedk dk fuokZg fd;k tk,xkA vk;ksx esa la?k ,oa jkT;ksa ds chp lgdkfjrk vF
lg;ksx c<+kus ds fy, ;kstuk fuekZ.k esa jkT;ksa dks Hkh leku LFkku fn;k x;k gS] ftlls jkT;ksa dh Hkw
leku ,oa le d{k gksxhA uhfr vk;ksx dh 'kkldh; ifj"kn~ esa lHkh jkT;ksa ,oa dsanz 'kkflr {ks=kksa dks lek
fd;k x;k gSA blds vfrfjDr {ks=kh; ifj"kn~ksa dk Hkh xBu fd;k x;k gS] ftlesa ,d #i{ks=k
esa fudV
ds HkkSxksfyd
jkT;ksa dks 'kkfey fd;k tk,xk] ftudh
kftd
lke,oa vkfFkZd leL;k,a ,d leku gSaA
fo'ks"krk
Hkkjr leku] fofo/rkiw.kZ ,oa cgqyrkoknh
s'k esa iwjs
n Hkkjr ds fy, nz,d dsa
ls fu;kstu djuk vR;f/d
dfBu gS] D;ksafd vyx&vyx jkT;ksa dh leL;k,a i`Fkd~&i`Fkd~ gSaA jktLFkku apkbZ
jkT;dhesa
leL
;kis;ty ,oa fl
gS] rks mM+hlk esa vk/kjHkwr lajpuk dk fodkl lcls cM+h pqukSrh gS rFkk fcgkj] >kj[k.M vHkh Hk
vkfFkZd
#i esa fiNM+s gSaA tcfd xqtjkr] egkjk"Vª o iatkc #i esa
vkfFkZd
le`¼ gSaA blfy, jkT;ksa dk fu;kstu
vyx&vyx leL;kvksa ds vuqlkj gy gksuk fg,Apk
uhfr vk;ksx esa la?k ,oa jkT;ksa dks ;kstuk fuekZ.k esa lk>h Hk
iznku dh xbZ gSA vxLr] 2016 rd uhfr vk;ksx dh dsoy nks cSBdsa gh vk;ksftr gks ldhaA bu cSBdksa e
jkT;ksa ds chp okLrfod lg;ksx ds] jktuhfrd
ctk, la?k"kZ gkoh gksrk gSA
4- jk"Vªh; ,drk ifj"kn~~
jk"Vªh; ,drk ifj"kn~~
dk fopkj o"kZ&1961 esa izèkkuea=kh
# ds }kjk usg
izLrqr fd;k x;k vkSj o"kZ&1962 esa
bldh igyh cSBd gqbZA bldk ewy mís'; ns'k dks foHkkftr djus okyh;d] fof'k"V
tkfr] {ks=kokn
lkaiznkf vkSj Hkk"kkbZ
leL;kvksa ds
lekèkku dh [kkst djuk gSA jk"Vªh; ,drk ifj"kn~~ dk;Zikfydk ds }kjk LFkkfir ,d laLFkk gS]
vusdkas ckj iquxZBu fd;k x;k gS vkSj&2013bldk o"kZ
esa iqu% iquxZBu fd;krFkkx;k
ubZ fnYyh bldh
esa15oha
cSBd vk;ksftr dh AxbZblds vè;{k izèkkuea=kh rFkkdSfcusV
14 ea=kh blds lnL; gksrs gSaA bldskh vfrfjDr lH
jkT;ksa ds eq[;ea=khnzvkSj
'kkflr
dsa{ks=kksa ds iz'kkldksa dks 'kkfey fd;k x;k gSA blesa jk"Vªh; vkSj {ks=k
ofj"B usrk lfEefyr gSa rFkk ekuokfèkdkj] vYila[;d] efgyk vkSj tkfrvuqlwfpr
,oa tutkfr vk;ksx ds vè;{kksa
dks lfEefyr fd;k x;k gSA ehfM;k ls tqMs+ O;fDr] O;kolkf;d ?kjkuksa ds izfrfufèk] Jfedksa ds izfrf
efgykvksa ds izfrfufèk;ksa dks 'kkfey fd;k x;k gS ,oa blds vfrfjDr ns'k ds x.kekU; O;fDr Hkh blesa 'kk
bldh LFkkiuko"kZ&1986 esa fd;k x;k FkkA ;g Hkh ewyr% lafoèkku esa of.kZr laLFkk ugha gS rFkk ;g
e'khujh ugha gS] D;ksafd blesa lekt ds fdlh Hkh cqf¼thoh dks 'kkfey fd;k tk ldrk gSA
gfjr la?kokn(Green Federalism)
Hkkjr esa ns'k ds lHkhs{ks=kksa
vkf
Fk
Z
d fodkl
d ij cy fn;k x;k vkSj orZeku le; esavkfFkZd fodkl ds
lkFk&lkFk i;kZoj.k ds laj{k.k dk eqík Hkh egRoiw.kZ cu x;k gSA jkT;ksa esa gksus okys fuos'k ds fy,
ls vuqefr ysuh iM+rh gS vkSj jkT;ksa esa gksus okys dbZ fuos'kksa
qnk;ksa ds ij LFkkuh;
}kjk i;kZoj.k
le ds fu;eksa ds
mYya?ku dk vkjksi yxk;k tkrk jgk gSA orZeku le; esa la?k ,oa jkT;ksa ds chp i;kZoj.k ds eqís ij vusd foo
mRiUu gks jgs gSa vkSj jkT;ksa dk vkjksi gS fd i;kZoj.kh; ekudksa ds cgkus la?k ks ljdkj
grksRlkfgr
jkT;ksa esa fuo
dj jgh gSA fo'ks"kdj os jkT; tgka la?k ljdkj ls lacafèkr ny 'kklu esa ugha gSaA orZeku le; esa i;kZoj.k ds

leUo; ,oa lg;ksx dh vko';drk gS] D;ksafd i;kZoj.k dk laj{k.k la?k ,oa jkT;kas dk lk>k nkf;Ro gSA
mYys[kuh; gS fd Hkkjrh;
oèkku
lafesa lgdkjh la?kokn dk izkoèkku gSA
Hkkjrh; la?kh; 'kklu dh izd`fr
Hkkjrh; la?kh; 'kklu esa
; 'kklu
la?khdh lHkh fo'ks"krk,atkrh ikbZgSa] ftuesa 'kfDr dk foHkktu fyf[kr
,oa loksZPp lafoèkku rFkk Lora=k U;k;ikfydk gS] ijarq foèkk;h ,oa foÙkh;
dk;Zikfydh;
'kfDr;ksa ds foHkktu esa la?k
ljdkj dk iyM+kHkkjh gSA vr% la?k 'kklu nzh;dj.k
esa dsads izHkkoh rRo fo|eku gSaA foèkk;h {ks=kksa esa la?k ljd
}kjk jkT; lwph ds fo"k; ij fofèk dk fuekZ.k fd;k tk ldrk gSA dk;Zikfydh; {ks=kksa ;ksaesadksla?k
funsZ'k
ljdkj jkT
nsrk gS rFkk foÙkh; {ks=kksa esa jkT;] la?k ds vuqnku ijs fuHkZj ;g izrhr gksrs
gksrkgSa]
gS fdftllla?kjkT;
,oa
,d&nwljs ds led{k ugha gaS] cfYd jkT;] la?k ij fuHkZj gSaA blfy, vkykspdksa us Hkkjrh; la?kh; O
v¼Z&la?kkRedgSA dgk blds vfrfjDr lafoèkku esa vkikrdkyhu izkoèkku la?k ,oa jkT;ksa ds chp 'kfDr;ksa ds
dks LFkfxr dj nsrs gaS vkSj la?kh; O;oLFkk #i esa,dkRed
dk;Z djus yxrh gSA blh vkèkkj ij vkykspdksa us dgk
fd Hkkjrh; 'kklu ewyr% ,dkRed gS] ftlesa dqN y{k.k la?kkRed
Hkh fo|eku gaSA
;g lR; gS fd Hkkjrh; la?kh; O;oLFkk esa la?k 'kfDr'kkyh
T;knk gS rFkk la?k nzh;dj.k
esa dsadh izo`fÙk;ka
fo|eku gSa] ijarq la?kh; 'kklu esa la?ka ds
,oachp
jkT;ks
lg;ksx ds egRoiw.kZ nq Hkh
fca mfYyf[kr gaSA blhfy, Hkkjrh;
la?k dks lgdkjh la?kh; O;oLFkk dgk tkrk gSA la?kh; 'kklu dk ewY;kadu lafoèkku ds vè;;u ds }kjk iw.kZr
ugha gS] cfYd la?kh; 'kklu ds okLrfod dk;Zdj.k dks ns[kuk vko';d gSA Hkkjr esa jkT;ksa ds eq[;ea=kh
i`Fkd~ 'kfDr;ksa dk iz;ksx djrs gSa viuhvkSj
'kfDr;ksa
os ds iz;ksx ds fy, la?k ljdkj ij fuHkZj ugha gaSA blfy,
la?kh; 'kklu izdk;kZRed vkSj jktuhfrd voèkkj.kk Hkh gS bls dsoy fofèk ds vè;;u ds }kjk ugha le>k tk ldr
mPpre U;k;ky; us lafoèkku dh O;k[;k djrs gq, dgk gS fd la?kh; 'kklu lafoèkku vkèkkjHkwrdk y{k.k gSA blfy,
Hkkjrh
; la?k dks v¼Z&la?kkRed dguk dZ d ugha
rkf gS] cfYd Hkkjrh; la?k esa la?k ljdkj 'kfDr'kkyh gS rFkk la?kh
O;oLFkk ds lHkh egRoiw.kZ y{k.k fo|eku gSa vkSj vkikrdkyhu 'kfDr;ksa ds vkèkkj ij la?kh; 'kklu dk
djuk iw.kZr%mfpr ugha gSA
Hkkjrh; lafoèkku esa lgdkjh la?kh; O;oLFkk uk;k x;kA
dks vilafoèkku esa la?k jkT;ksa
,oa dh 'kfDr;ksa ds
eè; foHkktu ds lkFk lg;ksxleUo;
o ij Hkh egRoiw.kZ cy fn;k x;kA Hkkjrh; la?kh; 'kklu dh izd`fr dsoy
lafoèkku ds vè;;u ds }kjk le>uk dfBu gS] cfYd blds fy, la?kh; O;oLFkk ds O;kogkfjd dk;Zdj.k dks Hkh
le>uk egRoiw.kZ gSA O;kogkfjd
#i esa la?kh; iz.kkyh dk vè;;u nyh; z.kkyh
i esa ifjorZu ds lkFk rZrifjof
gqvkA
la?k ,oa jkT;ksa ds chp jktuhfrd lacaèk
1- dsa
æh; Ñr la?kokn
lafoèkku ykxw
susgk
ds i'pkr~ igys] nwljs vkSj
js yksd
rhl lHkk pquko esa la?k jkT; ,oa
nksuksa esa dkaxzsl ny
dh ljdkjksa dk fuekZ.k A gqvk
blfy, la?k dk izèkkuea=kh jkT;ksa
,oa dk eq[;ea=kh nksuksa gh gksrs dkaxzsl
FksA
ny ds
vr%
la?k ,oajkT;ksa ds eè; lgdkfjrk vkSj; leUo
ns[kk x;kA la?kjkT;ksa
,oa ds eè; dqN ekewyh fookn mRiUu gq,] ijarq
mu fooknksa dk lekèkku dkaxzsl ny ij lqy>k
ds eapfy;k x;kA vr% la?k jkT;ksa
,oa ds eè; fooknksa ds lekèkku ds
fy, mPpre U;k;ky; dk lgkjk ugha fy;k x;k] ftlds fuEufyf[kr dkj.k fn[kkbZM+rsi &
gSa
 la?kh; 'kklu ds vkjafHkd n'kdksa esa dkaxzsl dk ,dnyh; izHkqRo Fkk] ijarq dkaxzsl ny esa vkarfjd y
FkkA
 jkT;ksa ds eq[;ea=kh
vR;fèkd Lok;Ùk o 'kfDr'kkyh rFkk eq[;eaf=k;ksa dk viuk Lora=k tukèkkj FkkA
 dqN yksxksa ds vuqlkj] rRdkyhu T;ksa dsjkeq[;ea=kh dSfcusV eaf=k;ksa ls Hkh T;knk 'kfDr'kkyh FksA
 jkT;ksa ds eq[;ea=kh] izèkkuea=kh dh bPNkuqlkj ;k dìk ij lÙkk esa ugha FksA
 jkT;ksa ds eq[;eaf=k;ksa -esa dkejkt]
izeq[kc['kh
ds xqyke eksgEen] - ds,l- ikfVy] uhye latho jsM~Mh] fcuksnk
ua
n >k tSls izHkko'kkyh eq[;ea=kh FksA

#MkWYiQ#MkWYiQ vkSj ds vuqlkj]
# ;qx
ûsg
esa jkT;ksa ds eq[;eaf=k;ksa
;fèkd dks
Lok;Ùkrk
vR izkIr Fkh ,oa
dsa
nzh; usr`Ro ds }kjk jkT;ksa dh ekaxksa esa gLr{ksi ugha fd;k tkrk FkkA la?kh; kh 'kklu
ikyuesa dqN ijaijkv
fd;k x;k rFkk blds varxZr~~ jkT;ksa esa jkT;iky dh fu;qfDr ls igys lacafèkr jkT; ds eq[;ea=kh ls ijke'kZ f
FkkA vr% bl dky esa la?k ,oa jkT;ksa ds eè; fookn yxHkx ux.; FksA
2- la?k ,oa jkT;ksa ds lacaèkksa ds la?k"kZ dk ;qx
o"kZ&1967 a Hkkjrh;
es nyh; iz.kkyh esa ,d egRoiw.kZ ifjorZu gqvk rFkk igyh ckj izfrLièkhZ nyh; iz
dk tUe gqvkA la?k 'kklu esa vc dkaxzsl dk nks&frgkbZ cgqer ugha jgkA igyh ckj 9 jkT;ksa esa xSj&dka
,oa igyh ckj bu jkT;ksa esa xBcaèku ljdkjkasHkh fuekZ.k
dk gqvkA #i ifj.kkeLo
vc jkT;ksa esa xSj&dkaxzslh eq[;ea=kh Hkh
'kklu ,oa lÙkk esa Fks] ijarq xSj&dkaxzslh ljdkjksa esa vR;fèkd vLFkkf;Ro FkkA xSj&dkaxzslh eq[;eaf
HksnHkkoiw.kZ uhfr;ksa dk la?k vkjksi,oayxk;kA
jkT;ksa dsè;efuEufyf[kr fca nqvksa ij fookn mRiUu&gq,
(i) jkT;iky dh Hkwfedk
lafoèkku esa jkT;iky] jkT; ljdkj dk laoSèkkfud dk;Zikfydk gksrk
gS]izèkku
ijarq jkT;iky O;kogkfjd
#i
esa la?k ds ,tsaV #i ds
esa dk;Z djus yxkAjkT;iky us fuEufyf[kr#iksa esa vius in dk nqjQi;ksx fd;k&
 xSj&dkaxzslh eq[;eaf=k;ksa dks c[kkZLr fd;k x;kA
 dkaxzslh eq[;eaf=k;k
sa dks cpkus dk iz;kl fd;k x;kA
 xSj&dkaxzslh eq[;eaf=k;ksa dks ljdkj fuekZ.k ds fy, vkeaf=kr gh ughaa fd;k x;kA
(ii) vuqPNsn&
200
blds varxZr~~ jkT;iky us jkT; kjksa
ljd ds foèks;d dks jk"Vªifr ds fopkj ds fy, vkjf{kr fd;k] ijarq
jk"Vªifr us dbZ foèks;dksa ij yacs le; rd dksbZ fu.kZ; gh ugha fd;k] D;kasfd lafoèkku esa ;g Li"V mfYyf
fd jk"Vªifr fdrus fnuksa esa foèks;d ij vuqefr iznku djsaxsA
(iii) vuqPNsn&
356
lafoèkku lHkk -esa vacsMdj
MkW us dgk FkkvuqPNsn&356
fd dk iz;ksx vafre
vkiokfnd
,oa #i esa gksuk
pkfg,] ijarq jkT;ikyksa us NksVs ekeyksa esa Hkh bldk nqjQi;ksx fd;kA
(iv) dsa
æh; lqj{kk cy Hkstus dk ekeyk
lafoèkku ds vuqlkj] fofèk vkSj cuk, O;oLFkk
j[kuk jkT; lwph dk fo"k; gS] ysfdus 70 n'kdd esa jkT;ksa
esa fLFkrnzh;
dsa izfr"Bkuksa vkSj dhlaifÙk
j{kk ds fy, la?k ljdkj us nzh;
dsa cyksa dh Sukrh
r dh] ftldk if'pe
caxky odsjy tSls jkT;ksa us izcy fojksèk fd;kA
(v) vf[ky Hkkjrh; lsodksa dk eqík
lkekU;r% la?kh; O;oLFkk dk ewy vkèkkj a dk 'kfDr;ks
foHkktu gSA blfy, la?k jkT;
,oaljdkjksa ds fy,
vyx&vyx lsodksa dk Hkh izcaèk gksuk pkfg,] ijarq Hkkjr esa la?k ,oa jkT; lsodksa ds vykok vf[ky Hk
dk Hkh izkoèkku gS] ftudh fu;qfDr la?k ds }kjk
ljdkjgksrh gS rFkk vf[ky Hkkjrh; lsodksa ij la?k ljdkj dk Hkh
fu;a=k.k gksrk gSA buds fojQ¼ vuq'kklukRed dk;Zokgh rFkk budks lsok ls fu"dkflr djus dh 'kfDr la?k
fufgr gSA blfy, bUgsa jkT;ksa dh 'kfDr;ksa ds fojQ¼ SA buekuk
lsodksa
tkrk gsdj
dksla?k
y ,oajkT;ksa ds chp lnSo
fookn gksrs jgrs gaSA -ih-, fiNyh
- ljdkj
;w }kjk rfeyukMq dSMj dh; Hkkjrh iqfyl lsok ds vfèkdkjh dksnzh; dsa
vUos"k.k C;wjks
(CBI) esa mifuns'kd ds in ij fu;qDr fd;k x;kA vpZuk lqanje~ uked iqfyl vfèkdkjh dh
izfrfu;qfDr la?k
ljdkj ds }kjk dhxbZ ] ijarq rfeyukMq dh rRdkyhu eq[;ea=kh t;yfyrk us budh fu;qfDr dk
fojksèk fd;k vkSj bUgsa jkT; lsok ls eqDr ugha fd;kA vf[ky Hkkjrh; lsodksa ds lanHkZ esa ;g izkoèkk
izfrfu;qfDr la?k ljdkj ds }kjk dh tk ldrh gS] ijarqy,blds jkT;ksa
f dh lgefr ysuk vko';d gSA ;|fi jkT;ksa
dh lgefr la?k ljdkj ds fy, ckè;dkjh ugha gSA o"kZ&1971 esa izLrqr jkteUukj vk;ksx dh fjiksVZ esa ;g Li
x;k gS fd vf[ky Hkkjrh; lsokvksa dks lekIr dj fn;k tk,A mYYks[kuh; gS fd jkteUukj vk;ksx eyukMqdk xBu rf
ljdkj us fd;k FkkA-MkW vacsMdj us lafo/ku lHkk esa vf[ky Hkkjrh; lsok dk egRo crkrs gq, dgk Fkk fd blls

jk"Vªh; ,drk ,oa v[k.Mrk esa o`f¼ gksrh gS vkSj vf[ky Hkkjrh; Lrj ij dq'ky vH;fFkZ;ksa dk p;u gksrk gS
n`f"Vdks.k vf[ky Hkkjrh; gksrk gSA
(vi) dsa
æh; fu;kstu
Hkkjrh; 'kklu iz.kkyh esa la?k ljdkj ds }kjk iwjs Hkkjrh; {ks=k ds fy, ;kstuk dk fuekZ.k fd;k tk
blfy, ;kstuk dh izkFkfedrk ,oa ;kstuk dk vkdkj izèkkuea=kh ds }kjk fuèkkZfjr gksrk gSA jkT; ljdkjksa
^lafoèkku esa k vk;ksx
foÙ dk izkoèkku gSA ;kstuk vk;ksx ds }kjk foÙk vk;ksx dh 'kfDr;ksa dks vig`r dj fy;k
FkkA blfy, jkteUukj vk;ksx us ;kstuk vk;ksx dks lekIr djus dh ckr dgh FkhA* orZeku esa uhfr vk;ksx d
;kstuk vk;ksx ds LFkku ij fd;k x;k gSA
(vii) lapkj lkèkuksa dk iz;ksx
vkdk'kok.kh vkSj nwjn'kZu ij la?k ljdkj dk fu;a=k.k gSA blfy, jkT; ljdkjksa us ;g vkjksi yxk;k
la?k ljdkj ds }kjk budk mi;ksx jktuhfrd#i esa fd;k tkrk gS rFkk jkT;ksa dks budk mi;ksx djus dh vuqefr ugha
nh tkrhA
ikWy czkl ds vuqlkj]
70 ds n'kd esa usg# ds i'pkr~ bafnjk xkaèkh dh usr`Ro # ls'kSyh
vyx usg
FkhA
vr% dkaxzsl ds nyh; laxBu esa vR;fèkd ifjorZu gqvkA dkaxzsl ny dk Nkrkèkkjh LoHkko fo?kfVr rFk
vkarfjd yksdra=k dk vHkko gksus yxkA aèkhbafnjk
us 'kfDr;ksa
xk fèkd
dk vR;dsa
nzh;dj.k fd;k]ftlds ifj.kkeLo#i
fuEufyf[kr ifjorZu ns[ks x, &
 jkT;ksa ds eq[;ea=kh
] izèkkuea=kh ;k gkbZdeku }kjk fu;qDr gksus yxsA
 vc jkT;ksa ds eq[;ea=kh dk lÙkk esa cus jguk izèkkuea=kh dh bPNk ij fuHkZj gks x;kA
 eq[;eaf=k;ksa dks viuk dk;Zdkyw.kZ ugha
i djus fn;k x;kA
 vr% vc jkT;ksa ds eq[;ea=kh foèkku lHkk ds cgqer ] gkbZdeku
ds ctk, dh bPNkuqlkj fu;af=kr gksus yxsA
la?kh; izkoèkkuksa dk nqjQi;ksx dsoy dkaxzsl ljdkj }kjk gh ugha] vfirq turk ikVhZ ljdkj }kjk
x;kA o"kZ&1977 esadkdkaxzsl ,dnyh; izHkqRo la?k 'kklu esa Hkh lekIr gks x;kA o"kZ&1977 esa cuh turk
ljdkj us 9 (ukS) dkaxzsl 'kkflr jkT;ksa ds eq[;eaf=k;ksa dks c[kkZLr dj fn;kA turk ikVhZ us rdZ fn;k fd p
yksd lHkk pquko esa ijkftr gks pqdh gS] blfy, a cus
jkT;ksa
jgus dk
es mls vfèkdkj ugha gSA ;g rdZ la?koknh Hkkouk
;k ekU;rkvksa ds fcYdqy izfrdwy Fkh] D;ksafd la?kh; O;oLFkk esa ;g laHko gS fd la?k esa ,d ny dh l
tcfd jkT;ksa esa nwljs ny dh ljdkjsaA turk ikVhZ ds rdZ ls ,slk izrhr gksrk ds eq[;ea=kh
gS fd jkT;ksa
dk cus jguk
foèkku lHkk ds cgqer ij ugha] cfYd izèkkuea=kh ds leFkZu ij fuHkZj djrk gSA
o"kZ&1980 esa tc Jherh bafnjk xkaèkh nksckjk lÙkk esa vkb±] rks mUgksaus iqu% turk ikVhZ
ds eq[;eaf=k;ksa dks c[kkZLr dj ks fn;k]
la?kh;t Hkkouk dk ljklj mYya?ku FkkA o"kZ&1980 ds n'kd esa la?k esa
dh okilh gqbZ] ijarq jkT;ksa esa xSj&dkaxzslh eq[;ea=kh Hkh izHkkoh gq,] D;ksafd 80 ds n'kd esa Hk
iqu% mHkkj gqvkA vkaèkz izns'k] vle ,oa dukZVd ;ksa esa tSls
xSj&dkaxzslh
jkT ljdkjas cuhaA bu {ks=kh; Hkkou
ifj.kkeLo#i bafnjk xkaèkh us o"kZ&1983 nz ,oaesa
jkT;ksa
dsa ds lacaèkksa dh tkap ds fy, ljdkfj;k vk;ksx dk xBu
fd;kA
3- xBcaèku ljdkj ds ;qx esa la?kh; O;oLFkk
la?kokn ewyr% izdk;kZRed
(Functional) voèkkj.kk gS] ftldk fuèkkZj.k rZrifjof
nyh; iz.kkyh vkSj
ifjofrZr lkekftd ,oa vkfFkZd ifjizs{; ds vuqlkj fuèkkZfjr gksrk gSA o"kZ&1990 ds n'kd esa Hkkjrh;
O;oLFkk esa vusd egRoiw.kZ ifjorZu ftlesa eq[;
gq,]gaS
&
 dsa nz esa xBcaèku ljdkjksa
dk fuekZ.kA
 {ks=kh; nykas dh mHkjrh izHkkoh HkwfedkA
 vkfFkZd mnkjhdj.kA
 fodsaf nzr fu;kstu dk iz;ksxA
 U;k;ikfydk dh ltx HkwfedkA
o"kZ&1989 ls ysdj o"kZ&2009 ds yksd lHkk pquko rd fdlh Hkh ,d ny dks Li"V vkSj iw.kZ cgqe
ugha gks ldk vkSj la?ksa vYier
e oxBcaèku ljdkjksa dk fuekZ.k gqvk] rks ogha nwljh vksj bl n'kd esa 'kfDr'k
eq[;eaf=k;ksa dk mn; gqvk] ftlesa 90 ds n'kd esa fcgkj ds eq[;ea=kh ykyw izlkn ;kno] mÙkj izns'k ds
eqyk;e flag ;kno] rfeyukMq esa t;yfyrk (1948&2016)#.kkfufèk] vkSj d vkaèkz izns'k ds pUnzckcw uk;Mw d
Hkwfedk vR;fèkd 'kfDr'kkyh eq[;eaf=k;ksa esa fxuh tkrh gSa] ftUgksaus la?k ljdkj ds fuekZ.k vkSj dk;Z
fd;kA o"kZ&2000 ds ckn if'pe caxky dh eerk cuthZ] mÙkj izns'k esa vf[kys'k ;kno q dh vkSj
t;yfyrk
rfeyukM
(1948&2016)] mM+hlk ds uohu iVuk;d ,oa xqtjkr ds iwoZ eq[;ea=kh ,oa orZeku esa Hkkjr ds izèkkuea=
vR;fèkd 'kfDr'kkyh eq[;ea=kh #i esa
dsmHkjsA
vf[ky Hkkjrh; nyksa esa dkaxzsl vkSj Hkktik esa Hkh jkT; dsÙk eq[;eaf=k;ksa
vkSj 'kfDr'kkyh
dh Lok;Hkwfedk
mHkj jgh gS vkSj budk vfLrRo vc gkbZdeku fuHkZjij ugha gSA blfy, la?k ,oa jkT;ksa ds eè;nqvksa fookn ds fca
dk iVk{ksi gks jgk gSA jkT;iky dh fu;qfDr ds igys lacafèkr jkT; ds eq[;ea=kh ls ijke'kZ fd;k tkrk gSA o
rFkk o"kZ&1977 ds eè; 39 ckj vuqPNsn&356 dk iz;ksx gqvk] tcfd foxr~ n'kd esa vuqPNsn&356 ds nqjQi
ekeys vkiokfnd gaSA mnkgj.k ds fy,] if'pe caxky ds flaxwj esa bruh O;kid fgalk gksus ds ckotwn vuqPN
dk iz;ksx ugha gqvk] D;ksafd vuqPNsn&356 PNhdkljdkj
iz;ksx
izkIr
v djus ds fy, ugha fd;k tkuk pkfg,A
vfèkdka'k jkT; ljdkjksa us ljdkfj;k vk;ksx dh vuq'kalk dks Lohdkj fd;k gSA ljdkfj;k vk;ksx ds vuqlkj] ^
dks Lok;Ùkrk iznku djus ds fy, lafoèkku esa fdlh ewyHkwr ifjorZu dh vko';drk oèkku ugha gS] ds vfirq laf
jktuhfrd nq"iz;ksxksa dks izfrcafèkr djus kdhgSA* vko';dr
orZeku ;qxnzh;
esalSU;
dsacyksa dk ekeyk Hkh fookn dk
fca
nq ugha gS] cfYd jkT;ksa nzh;
}kjk
lSfud
dsacyksa dh ekax dh tk jgh gSA xBcaèku ljdkj ds ;qx esa jkT;ksa dks T
foÙkh; Lok;Ùkrk iznku djus ds fy, la?k ljdkj ds }kjk vusd mik; fd, x, gSaA
orZeku futhdj.k vkSj mnkjhdj.k ds ;qx esa ;kstuk vk;ksx ds LFkku ij uhfr vk;ksx dk xBu fd;k x
gS] ftlls vyx&vyx fo"k;ksa ds fo'ks"kKksa ds vykok jkT;ksa dh lgHkkfxrk dksdsA Hkhblc<+kok
;qx esa fn;k tk l
vkdk'kok.kh vkSj nwjn'kZu ds nq"iz;ksx dk ekeyk Hkh vc lekIr
izR;sd
gks x;k
jkT;gSA
futh fuos'k vkdf
"kZr djus
ds fy, iz;Ru ,oa vkfFkZd lqèkkjksa ds lanHkZ esa la?k ljdkj ls lgk;rk izkIr dj jgs gaSA xBcaèku ljdkj d
U;k;ikfydk dh Hkw fedk Hkh ltx gqbZA nz ,oa
dsa jkT;ds lacaèkksa ij ;k vuqPNsn&356 ds nqjQi;ksx ds ekeyksa
cksEebZokn (o"kZ&1994) esa mPpre U;k;ky; us ,d ,sfrgkfld ftldh
fu.kZ;
ewyfn;k]
fo'ks"krk,a fuEufyf[kr gSa
&
 bldk iz;ksx oLrqfu"B vkèkkj ij gksuk pkfg,A
 la?kh; 'kk lu Hkkjr esa fl¼kar dk fo"k; gS] dsoy iz'kklfud lqfoèkk dk ekeyk Hkj ughaA
 vuqPNsn&356 dk iz;ksx vafre fodYi #i esadsgksuk pkfg,A
 foèkku lHkk dk cgqer lnu ds iVy ij fuèkkZfjr gksuk pkfg,A
 ;fn vuqPNsn&356 dk nqjQi;ksx fd;k x;k] rks U;k;ikfydk lHkk
Hkaxdksfoèkku
Hkh iquthZfor dj ldrh gSA
 la?kh; 'kklu Hkkjrh; lafoèkku dk vkèkkjHkwr y{k.k gSA
o"kZ&1990 ds i'pkr~ Hkkjr esa iapk;rh #i esa
jkt ds
la?kokn ds ,d ljs rh Lrj dk fuekZ.k gqvk o
fodasf
nzr fu;kstu dks viuk;k x;k rFkk vc iapk;rksa dks Hkhph11oha esa Li"V
vuqlw'kfDr;ka iznku dh xbZ gaSA vc
iapk;rsa jkT; ljdkjksa ij bu 'kfDr;ksa ds gLrkarj.k ds fy, ncko cuk jgh gSa rFkk T;knk ls T;knk foÙkh; vu
ekax Hkh dj jgh gaSA o"kZ&2014 ds yksd lHkk pqukoksa us xBcaèku dk nkSj yxHkx u- Mh-[kRe
, - dj fn;k gS] ;
xBcaèku 336 lhVsa izkIr dj O;kid cgqer izkIr fd;k] ftlesa Hkktik vdsys iw.kZ cgqer esa FkhA ijarq if'pe
mM+hlk] rfeyukMq] vkaèkz izns'k] rsyaxkuk esa {ks=kh; nyksa us liQyrk izkIr fd;kA vr% o"kZ&1989
ds izfr#i esa vc cnyko vk,xk rFkk ns'k lPps la?kh; izkoèkkukas dh rjiQ vkxs c<+sxkA

fu;kstu ,oa la?kokn
;kstuk vk;ksx vkSj foÙkh; lacaèk
Hkkjrh; la?kh; O;oLFkk esa la?k'kfDr'kkyhvR;fèkd gSA lafoèkku nzh;dj.k
esa dsa dh izo`fÙk;ka#iLi"V esa
ifjyf{kr gksrh gSaAnzh;dj.k
bu dsa dh izo`fÙk;ksa dks c<+kok nsus esa ;kstuk vk;ksx vkSj dkaxzsl ny dh H
egRoiw.kZ gSaA ;kstuk vk;ksx nz ljdkj
ij dsa
dk fu;a=k.k ,oa ;kstuk vk;ksx ds }kjk fu;ksftr jkf'k;ksa dk forj.k fd;k
tkrk FkkA Hkkjr esa ;kstuk vk;ksx ds }kjk k ds lewps
fy, ;kstuk
ns' dk fuekZ.k fd;k tkrk FkkA ;kstuk dh izkFkfedrk
,oa vkdkj nksuksa dk fuèkkZj.k la?k ljdkj }kjk fd;k tkrk gSA blfy, 70 ds n'kd esa jkT;ksa us ;kstuk vk
lekIr djus dh ekax Hkh mBkbZ rFkk bUgksaus rks ^;kstuk ;gka rd vk;ksx]
dgk fd ,do'ks"kK
f laLFkk u gksdj] ,d
v¼Z&jktuhfrd laLFkk orZeku
gSA* mnkjhdj.k ,oa Hkw&eaMyhdj.k ds ;qx esa ;kstuk vk;ksx dh u izzklafxdrk i
mBk, tkus yxs] ftlds dkj.knzdsa ljdkj }kjk uhfr vk;ksx dk xBu fd;k x;k gSA
la?kh; 'kklu ds varxZr~~ la?k jkT;ksa
,oa
ds eè; 'kfDr;ksa dk foHkktu gksrk gSA la?k ljdkj dks la?k lwph
ij fofèk ds fuekZ.k dk vfèkdkj gS] tcfd jkT; ljdkj dks jkT; lwph ds fo"k; èk ds ij fuekZ.k
fof dk vfèkdkj
gSA nzh;
dsa fu;kstu ds }kjk la?k ljdkj jkT; lwph ds fo"k;ksa ij Hkh ;kstukrhdkgS] fuekZ.k
ftlls jkT;ksa
dj dh
Lok;Ùkrk dk mYya?ku gksrk gSA ;kstuk vk;ksx dk vè;{k izèkkuea=kh gksrk Fkk] tks ,d jktuhfrd ny d
gksrkS]g tks ,d ny fo'ks"k ds }kjk eZ
r fuf
;kstuk vU; nyksa dks dk;Z vLohHkh gks ldrh gSaA jkT;ksa la?k ,oads chp
djksa dsoHkktu
f rFkk vuqnku ds fuèkkZj.k ds fy, foÙk vk;ksx dk izkoèkku lafoèkku esa fd;k x;k gS] tcfd
vk;ksx] foÙk vk;ksx dh 'kfDr;ksa dk mYya?ku A blfy,
dj jgk
;g Fkk
izrhr gksrk gS fdnzh;dsa ;kstuk la?kh; 'kklu
ds izfrdwy gaSA
blds vfrfjDr dsaæh; ;kstuk ls lacafèkr vU; fookn fuEufyf[kr&gaS
1- fu;kstu ds mís'; esa varj
;kstuk vk;ksxds }kjk ;kstuk dh izkFkfedrk,a ljdkj
la?k
dh fopkjèkkjk ds }kjk eZrfufgksrh Fkha] ftlls
jkT;ksa us ;g vkjksi yxk;k fd blds varxZr~~ jkT;ksa dh izkFkfedrkx;kA dks fo'ks"kdj
misf{kr fd;k ;g vkykspuk
if'pe caxky dh T;ksfr clq ljdkj}kjk dh xbZ FkhA dsjy ds eq[;ea=kh us Hkh la?k ljdkj dh ;kstukvksa ij vkifÙk
ntZ dh FkhA
2- fu;kstu ds vkdkj dks ysdj erHksn
jkT; ljdkjksa ds }kjk ekaxh jkf'kxbZ
ds vuq
#i la?k ljdkj ds }kjk bUg sa lgk;rk izkIr ugha gksrhA jkT;
ljdkjksa us ;g vkjksi yxk;k fd mu jkT;ksa ds eq[;eaf=k;ksa dh ;kstuk dk vkdkj cM+k gksrk gS] tks la?
lacafèkr ny ds gksrs gSaA
3- jk"Vªh; lalkèkuksa dh Hkkxhnkjh ij erHksn
jkT; ljdkj ,oa la?k ds eè; foÙkh; foHk ktu esa la?k }kjk jkT;ksanzh; dksdks"k
dsa ls de fgLlk iznku
fd;k tkrk gS] D;ksafd nz dsa
ljdkj ij vusd ifj;kstukvksa ds fodkl dk nkf;Ro gksrk gS rFkk nz }kjk
dsa izk;ksftr
ifj;kstukvksa ij erHksngh mHkj
tkrs gaS] D;ksafd nz ljdkj
dsa }kjk ;s ;kstuk,a vf[ky
Hkkjrh; #i esa pykbZ tkrh gSa]
tcfd jkT; ljdkjksa dh izkFkfedrk,a yx gksrh
v gaSA
nz }kjk
dsa lapkfyr os ;kstuk,a] ftuesa jkT; ljdkjksa dks Hkh viuk
va'k yxkuk iM+rk gS] jkT; ljdkjsa blls Hkh lger ugha gaSA jkT; ljdkjksa dh ;g Hkh ekax dhFkh fd vkink i
jkf'k lkekU; fu;ksftr'kjkf
ls vyx iznku fd;k tk,A ;g fca nq Hkh Yys[kuh;
m gS fdnzh;
dsa lalkèkukas dk foHkktu
jkT;kas ds eè; fookn dk eqík cu tkrk gSA bl lanHkZ esa xkWMfxy iQkWeZwys dk fuekZ.k Hkh fd;k x;k
4- lkoZtfud m|eksa dh LFkkiuk dks ysdj erHksn
la?k ,oajkT;ksa ds eè; lkoZtfud m|eksa dh LFkkiuk dks ysdj vusd erHksn O;kIr FksA jk"Vªh;
ifj"kn~~ esa dqN jkT;ksa ds eaf=k;ksa us ;g eqík mBkrs gq, dgk fd lkoZtfud m|eksa dks jkT;ksa esa f
oLrqfu"B iQkWeZwys dk fuekZ.k A djuk pkfg,
dsanzh; fu;kstu dks okn
la?kds izfrdwy ekuuk iw.kZr% dZd ugha
rkf gSA blls jkT;ksa ds vfèkdkjksa dh
vogsyuk ugha gksrh rFkk ;kstuk esa jkT;ksa dh lgefrjk"Vªh; ysus dsfodkl
fy, ifj"kn~~ gSA uhfr vk;ksx ,d

fo'ks"kK laLFkk gS] blfy, ;g jkT;ksakjksa
ds vfèkd
dh fojksèkh ugha gS] cfYd bldk ewy mís'; lewps Hkkjr dk lex
lkekftd ,oa vkfFkZd
fodkl lqfuf'pr djuk gSA
mnkjhdj.k dk ;qx vkSj ;kstuk vk;ksx dh Hkwfedk esa ifjorZu
o"kZ&1991 ds ckn Hkkjr essa vkfFkZd mnkjhdj.k dh uhfr dks viuk;k #i Hkkjr
x;kA esa
ifj.kkeLo
ladsrkRed fu;kstu dk iz;ksx fd;k ] tks
x;kvc lkoZtfud m|eksa dh izkFkfedrk dh uhfr dh ctk,] futh kasm|ksx
dh izkFkfedrk dh uhfr viukbZ A ladsrkRed
xbZ fu;kstu ds varxZr~~ vk;kr iu dh
izfrLFkk
vkfFkZd uhfr dks Hkh
ifjofrZr djuk iM+kA mnkjhdj.kesa ds ;qx
ykblsal dksVk jkt dh ctk,] futh s dks
{ks=kka
c<+kok nsus dh uhfr viukbZ
xbZrFkk vc jkT; dh Hkwfedk fu;a=kd ]dhlgk;rkdkjhctk, gks xbZA
;kstuk vk;ksx esa ukSdj'kkgksa dh fu;qfDr dks ysdj Hkh loky mBk, x,A mnkjhdj.k ds ckn Hkh
fu;kstu dkvifjgk;Z egRo gS] ysfdu fu;kstu dh izd`fr esa Li"V ifjorZu gqvk gSA wr lajpuk
vc vkèkkjHk
fctyh o
caSfdax tSls {ks=kkas esa Hkh futh {ks=k dks izos'k fn;k tk pqdk gSA ljdkj dk Li"V ekuuk gS fd okf
dk;Z futh {ks=kksa dks lkSaik tk,] ;ksatcfd
dk jkT
ljksdkj lkekftd U;k; dks c<+kok nsus okyk gksuk pkfg,A
vkfFkZd lqèkkjks
a ds bl ;qx esa la?k jkT;,oa lwPkh ds eè; fo|eku fookn Hkh yqIr gksrs tk jgs gSa] D;ksafd
vkfFkZd lqèkkjksa ds f}rh; pj.k esa jkT; lwph ds vfèkdka'k fo"k;ksa kj ds fy,
ij vkfFkZd
la?k ,oa jkT;ksa
lqèksa lg;ksx
e
gks jgs gSaA blfy,nzh;d`r
dsa fu;kstu] la?kokn ds izfrdwy ugha gS] D;ksafd Hkkjr esa os leL;k,a vHkh Hkh fo
tks o"kZ&1990 ds igys fo|eku FkhaA mnkgj.k fy,] xjhchdso fuj{kjrk ds fy, dsanzh; fu;kstu dk iz;ksx
fd;k
x;kA dqN yksxksa vuqlkj]
ds mnkjhdj.k ds ;qx nzh;d`r esa dsa fu;kstu T;knk egRoiw.kZ gS] D;ksafd vfèkdka'k fut
fuos'k mu jkT;ksa esa gks jgs gSa] tks laiUu gSaA tSls&dukZVd] egkjk"Vª ,oa rfeyukMqA tcfd mÙ
jktLFkk
u vHkh Hkh fiNM+sSaA blfy,
g nzh;d`r
dsa fu;kstu vR;fèkd vko';d gSA
o"kZ&1991 ds ckn Hkkjr dj.k esa mnkjh
o futhdj.k dh uhfr viukbZ xbZ] ftlesa fu;kstu dh Hkwfedk
lansgkLingks xbZ] D;ksafd mnkjhdj.k futhdj.ko okyh vFkZO;oL Fkk esa T;knkrj futh {ks=k Hkwfedk]
dh tcfd jkT;ks
a
dh Hkwfedk fodkl dks izksRlkfgr djus esa egRoiw.kZ gksrh gSA ,sls esa ;kstuk vk;ksx dks lekIr djus dh
yxh rFkk ,d ubZ laLFkk dh vko';drk eglwl dhtks xbZ]
fd orZeku esa futhdj.k mnkjhdj.k
o dhkwfedkvksa
H esa
mfpr gksA vr%nzdsa ljdkj us uhf
r vk;ksx uked ubZ laLFkk dh LFkkiuk dh]?kks"k.kk tks ;kstukdhvk;ksx ds
vko';d dk;ks± dks djus ds lkFk&lkFk orZeku esa mnkjhdj.k] futhdj.k ,oa oS'ohdj.k dh vko';drkvksa dks
esa j[krs gq, dk;Z dj ldsA
th- ,l - Vh - (Goods and Services Tax, (GST))
la?k ,oa jkT;ksa ds foÙkh; lacaèk esa ,d vkewydkjh ifjorZu dk izLrko fd;k s }kjk
x;koLrqvksa
gS] ftld
,oa lsokvksa ij ,d lkFk dj yxk;k tk,xkA lafoèkku esa vuqPNsn&301 esa ;g mfYyf[kr ps Hkkjrh;
gS fd
{ks=k
lew esa
O;kikj ,oaokf.kT; dk vckèk vkokxeu gksxkA % th- vr
,l - Vh
- ds fl¼kar dks O;kogkfjd cuk;k x;kA ;g ,d
vizR;{k dj gS] ftlds rgr~ oLrqvksa ,oa ksalsokv
ij ,d leku dj yxk;k tk,xkA
th- ,l - Vh- dk vfHkizk;
th- ,l - Vh
- ds varxZr~ oLrq ,oa lsokvksa ij dj vyx&vyx ugha yxk, tk,axs] cfYd buds fy, leku
#i esa ,d dj yxk;k tk,xkA la?k ds lHkh vizR;{k djksa dks- ,lla?kh; - Vh
- th
esa foy; dj fn;k x;k gSA jkT;ksa
ds lHkh vizR;{k djksa dks-jkT; ,l - th
Vh- esa foy; dj fn;k rFkk fofHkUu jkT;ksa ds chp gksus okys O;kikj ds fy,
,dhd`r th- ,l - Vh- dk izkoèkku fd;k x;k gSA jkT; ds vizR;{k djksa esa isVªksfy;e inkFkks± ij ykxw gksus o
,oa 'kjkc ij vkjksfir dj dks -th,l - Vh - ls ckgj j[kk x;k gSA D;ksafd jkT;ksa us bu- ,ldjksa - Vh-dks
esath
'kkfey djus dk fojks/ fd;k FkkA - ,l th
- Vh- dh nj th- ,l - Vh - ifj"kn~
ds }kjk fuèkkZfjr dh tk,xh] ftlesa la?k
ljdkj ds foÙk ea=kh ,oa jkT;ksa ds foÙk ea=kh lfEefyr gksaxsA

laoSèkkfud izkoèkku
101oka lafo/ku la'kksèku vf/fu;e #i esa
ds laln us th - ,l - Vh
- dks ikfjr dj fn;k] tks vizR;{k djksa
ls lacaf/r egRoiw.kZ
dj lq/kj gS rFkk ;g iwjs ns'k dks ,dy dj <kaps esa ifjofrZr djus dk iz;kl gS] tks la?k ,oa
jkT;ksa ds lacaèkksa dks #i egRoiw.kZ
esa izHkkfor djrk gSA blds }kjk lsok dj dk izko/ku lafo/ku ls gVk fy;k tk,xk
(vuqPNsn&268 (a)) rFkk blds vfrfjDr vuqPNsn&268] 9 ,oa26270 esa u;k 'kCn th- ,l - Vh - tksM+s tk,axsA - th
,l - Vh
- ykxw gksus ds ckn blesa mfYyf[kr djksa ij dkuwu cukus dk vfèkdkj- laln ,l - dkVh
- ds
gksxkA
}kjk th
vuqPNsn&279 esa Hkh ifjorZu fd;k tk,xkA blds varxZr~ 60 fnuksa ds vanj - ,ljk"Vªifr
- Vh- ifj"kn~
ds }kjk th
(GST Council) dh LFkkiuk Hkh dh tk,xhA
th- ,l - Vh - ifj"kn~(GST Council)
lafo/ku esa ;g mfYyf[kr gS fd la?k ,oa jkT;ksa ds chp dk foÙkh; fookn mPpre U;k;ky; ds U;kf;
iqujkoyksdu ds ckgj gksxkA 101osa lafo/ku la'kks/u fo/s;dHkkjr ds }kjk
esalewps
- ,l
th - Vh- dk izko/ku fd;k
gS] ftlds vuqlkj la?k ljdkj -th,l - Vh - dh njksa dk fu/kZj.k djsxhA bl izkoèkku dk jkT; ds eq[;eaf=k;ksa ds }
fojks/ fd;k x;k vkSj eq[;eaf=k;ksa us dgk fd ;g izko/ku jkT;ksa dh Lok;Ùkrk ds fo#¼ gSA gy vr% bl fookn
djus ds fy, th- ,l - Vh- ifj"kn~ ds xBu dk izLrko fd;k x;kA
101osa lafo/ku la'kksèku fo/s;d ds- }kjk ,l - Vh
th- ifj"kn~ ds fuekZ.k dk izkoèkku fd;k x;k gS] ftlesa
la?k ljdkj ,oa jkT;ksaq[;ea=kh
ds e lfEefyr gksaxsnzh;rFkk foÙk
dsa ea=kh bldk vè;{k
sxk] gk
ftuds }kjk- th,l - Vh-
dh njksa dk fuèkkZj.k rFkk mRiUu gksus okys fooknksa dk Hkh lekèkku - ,l - Vh
fd;k
- ifj"kn~
tk,xk ds
vkSj
}kjk
th
vkilh fopkj&foe'kZ ls- ,lth - Vh - ds fofHkUu njksa dk fu/kZj.k gksxkA
ykHk
orZeku esa Hkkjr esa mRiknujdkj] dj la?k
tcfdl fcØh dj jkT; ljdkj ds }kjk yxk, tkrs gSa] ftlds
ifj.kkeLo
#i ,d dj ij nwljk dj vkjksfir fd;k tkrk gS] ftlls oLrqvksa ds nke c<+rs gSaA fofHkUu jkT;ksa ds c
oLrqvksa ds vknku&iznku esa Hkh izos'k dj yxk, tkrs gSa] ftlds dkj.kkfjd jkT;ksa
vknku&iznku
ds chp O;ki
esa ck/k
mRiUu gksrh gSA vc bu lHkh djksa ds-LFkku ,l - Vh- ijyxk;k
th tk,xk] ftlls djkjksi.k dh izfØ;k vklku gksxh
rFkk jkT;ksa dks- Hkh,l - Vh
th- ds ekè;e ls lsok dj yxkus dk vf/dkj gksxk] ftlls dj nsus okyksa dk nk;jk Hkh
c<+sxkA
gkfu
th- ,l - Vh- mRiknu ds ctk,] miHkksDrkvksa ij yxus okyk dj gSA blfy, mRiknd jkT; tSls xqtjkr]
rfeyukMq ,oa egkjk"Vª dks blls gkfu gksus dh laHkkouk gSA mÙkj izns'k ,oa fcgkj tSls cM+s tula[;k o
blls ykHk gksxk] D;ksafd bu jkT;ksakksDrkvksa
esa miH dh la[;k T;knk
- ,l gSA
- Vh
- th
ds dkj.k iwjs Hkkjr esa vizR;{k
dj dh nj ,d leku gks tk,xh] ftlls izR;sd jkT;ksa eas fuos'k ds leku volj izkIr gksaxsA D;ksafd orZeku esa
jkT;ksa us dj dh mPprj nj viuk;k gS] ftlls bu jkT;ksa esa fuos'k ksrk ckf/r
gSA- ,lgth- Vh
- ds dkj.k lewpk
Hkkjr ,d cktkj ds#i esa fodflr gks tk,xk] ftlls O;kikj esa o`f¼ gksxhA
jkT;ksa dk i{k
jkT;ksa }kjk isVªksfy;e mRiknksa - ,l - Vh - ijykxw
th djus dks ysdj vlgefr O;Dr dh tk jgh gSA jkT;ksa
dk rdZ gS fd mudk vkèkk LojktisVªksfy;e inkFkZ] 'kjkc ij yxk, tkus okys dj] iFk dj ls izkIr gksrs - gSa vkSj th
,l - Vh
- ykxw gksus ds ckn jkT;ksa ds djkjksi.k ds lzksrsaxs] lhèkstks
izHkkfor
bUgha gk
mRiknksa
gaSA budk
ls vkrs
dguk gS
fd isVªks mRiknksa vkSj izos'k - ,ldj- dks
Vh- lsthckgj j[kk tk,A jkT;ksa ds vuqlkj] jkT;ksa
gksus okyh
dks jktLo
gkfu dh {kfriwf
rZds fy, ,d ^th- ,l - Vh - {kfriwfrZdks"k* cuk;k tk, vkSj bldk izkoèkku ckdk;nk lafoèkku easa
fd;k tk, rFkk^th- ,l - Vh- {kfriwfrZ dks"k*ds vkoaVu ds fy, Lora=k O;oLFkk suh pkfg,A
gk jkT;ksa dh ;g Hkh ekax
gS fd jkT;ksa dks
- ,l th
- Vh
- ykxw gksus dh frfFk ls ikap lkyriwf rdrZ{kf
feyuh pkfg,A

dsa
æ ljdkj dk i{k
11 fnlacj] 2014 dks foÙk ea=kh vjQ.k tsVyh a dksusvk'oLr
jkT;ksdjrs gq, dgk fdnzdsaljdkj la?kokn
dh uhfr dsrgr~ jkT;ksa dks l'kDr cukus vkSjok;Ùkrk
vfèkd Lnsus ds i{k esa rFkk dsanzrZdk izkoèkku
{kfriwf dkuwu
esa djus ds fy, rS;kj gSA blfy, jkT;ksa dks jktLodh vk'kadk
gkfu ugha djuh pkfg,A nzh;dsa
fcØh dj dh njsa
?kVkus ds dkj.k jkT;ksa dks gq, uqqdlku
kjikbZ dsdhfy,Hdsa
nz ljdkj pkywoÙk f o"kZ esa 11]000 djksM+ tkjh jQi,
fd, gSaA mYys[kuh; gS fd ekStwnk dj iz.kkyh ls ek=k 15 ls 20 izfr'kr dkjksckj gh O;ofLFkr gS] tcfd iw
th- ,l - Vh
- ykxw gks tkus ls 70 ls 80 izfr'kr rd dkjksckj(Organised)
laxfBr rjhds ls gksus yxsxk] ftlls dsanz
,oa jkT; nksuksa dks tcnZLr iQk;nk gksxkA orZeku mnkjhdj.k ds ;qx esa fo'o ds fofHkUu ns'kksa ds chp
ij cy fn;k tk jgk gSA bl lanHkZ esa la?k ,oa jkT;ksa - ,lds- Vh
chp
- dsth}kjk okf.kT; ,oa kj
O;ki
esaf¼
o` gksxh
rFkk la?k ,oa
jkT; nksuksa ljdkjksa dks ykHk gksaxsA
th- ,l - Vh
- dk fØ;kUo;u
orZeku mnkjhdj.k ds ;qx esa fo'o ds fofHkUu ns'kksa ds chp eqDr vkokxeu ij cy fn;k tk jgk gSA
lanHkZ esa la?k ,oa jkT;ksa- ds,l -chp
Vh- th
ds }kjk okf.kT; ,oakikj
O; esa o`f¼ gksxh rFkk la?k vkSj jkT; nksuks
ljdkjksa dks ykHk gksaxsA 122osa lafo/ku la'kks/u fo/s;d dks fØ;kfUor
- ,l - Vh
-djus
ds njksa
rFkk ds
th fu/kZj.k ds
fy, laln ds }kjk fof/ dk fuekZ.k fd;k tk,xk] tks 1 vizSy] 2017 ls ykxw gks tk,xkA esao"kZ&1991
vkfFkZd
mnkjhdj.k viukus ds ckn ;g Hkkjr esa lcls cM+k vkfFkZd lq/kj gSA yksd lHkk ,oa jkT; lHkk esa 122o
la'kks/u fo/s;d dks vke lgefr ls ikfjr fd;k x;kA blds }kjk la?k ,oa jkT;ksa ds chp vkfFkZd lg;skx c<+kus
lgk;rk feysxhA
--------
----

la?kh; 'kklu ls lacafèkr eqís
(Issues Related to Federal Government)
jkT;ksa ds eè; fookn

Hkkjr tSls fo'kky ns'k esa la?kh; iz.kkyh
'kklu dk iz;ksx fofoèkrk,drk,oaesa lkeatL; cuk, j[kus ds
fy, fd;k x;kA Hkkjrh; laa?kh;Fkk O;oLesa jkT;ksa ds eè; vusd fookn ik, tkrs gaSA lafoèkku us jkT;ksa ds iqux
vfèkdkj laln dks lkSaik gSA vuqPNsn&3 esa Li"V of.kZr gS jk fd
jkT;ksa
la?k ljdkj
ds uke]
}k Hkw&Hkkx
lhek esa,oa
ifjorZu rFkk u, jkT;ksa dk fuekZ.k Hkh fd;k tk ldrkfy,gSA jkT;blds
foèkku lHkkvksa ls lgefr yh tkrh gS]
ysfdujkT;ksa dh lgefr ysuk la?k ljdkj ds fy, ckè;dkjh ugha gSA
1- csyxkao dk fookn
csyxkao dks ysdj egkjk"Vª dukZVd
,oa ds eè; vHkh Hkh fookn gSA o"kZ&1956 ds jkT; iquxZBu ds i'p
csyxkao dukZVd dk cuk Hkkxfn;k x;k] ysfdu egkjk"Vª vHkh Hkh bls izkIr djus ds fy, vkanksyu dj jgk gS
csyxkao ds cgqla[;d yksx ejkBh Hkk"kh gaS] tcfd ;g pkjksa vksj ls dUuM+ gqvk
Hkk"kh
gSA yksxksa ls f?kjk
2- dkWljxksM fookn
o"kZ&1956 ds jkT; iquxZBu~dsegktu i'pkr vk;ksx
us dkWljxksM dks dukZVd dks lkSaius dk funsZ'k fn
ftls dsjy ekuus dks kjrS;ugha gSA laln esa dukZVd egkjk"Vª
,oa ds lkalnksa us bldk tksjnkj fojksèk fd;kA
3- p.Mhx<+ dk fookn
iatkch lwcs ds fuekZ.k ds i'pkr~ jkT;ksa esa lhek fuèkkZj.k
'kkg vk ;ksxds
dh fy,
LFkkiuk gqbZA bl vk;ksx
us p.Mhx<+ dks gfj;k.kk dk Hkkx ekuk] ysfdu vdkyh ny us bldk dM+k fojksèk fd;kA la?k ljdkj us ,d e
ekxZ viukrs gq, p.Mhx<+ dks ,d la?k 'kkflr {ks=k ?kksf"kr dj fn;kA o"kZ&1970 ds n'kd esas bafnjk xkaè
lekèkku ds fy, ,d lw=k izLrqr fd;k]ftlds vuqlkj &
 p.Mhx<+ ] iatkc dks lkSai fn;k tk,A
 iQtfydk vkSj vxksgj rglhyas gfj;k.kk dks lkSai fn;k tk,] ysfdu iatkc esa vdkyh ny us bldk dM+k fojk
fd;kA
4- vle vkSj ukxkyS.M ds eè; dk fookn
ukxkyS.M] es?kky; ,oa je fetks
tSls jkT;ksa dk fuekZ.k vle ls gqvk gSA blfy, bu lHkh jkT;ksa dk vkil
esa fdlh u fdlh#i esa lhek fookn cuk gqvk gSA vle vkSj ukxkyS.M ds eè; jaxkikuh {ks=k dks ysdj fook
ukxkyS.M ljdkj us vle ds 4]973 oxZ- fdeh {ks=k ij viuk nkok izLrqr fd;k kk gSblrFfookn dks lqy>kus ds
fy, oh- ds- lqaqnje~ vk;ksx
dh LFkkiuk gqbZ] ysfdu ukxkyS.M us bls vLohd`r dj fn;kA vle vkSj es?kky; ds eè
yaxihg ds vfrfjDrftaxhjke {ks=k ij Hkh fooknvle gSvkSj
rFkkv#.kkpy izns'k ds eè; iklh?kkV {ks=kksa ds eè;
Hkh lhekokn fo gSA
laoSèkkfud izkoèkku
lafoèkku ds vuqPNsn&262 ds varxZr~ varjkZfT;d ufn;ksa ,oa ty lzksrksa ls lacafèkr fooknksa
lacaèk esa izkoèkku fd;k x;klaln
gS rFkk
dks ;g 'kfDr izkIr gS fd og fdlh varjkZfT;d unh] ty lzksr ;k unh
ty ds iz;ksx,oa mlds forj.k vFkok fu;a=k.k ds lacaèk esa iSnk gksus okys fooknksa ds lekèkku ds fy,
fufeZ
r dj ldrh gS (vuqPNsn&262(1)) vkSjlaln] fofèk cukdj mPpre U;k;ky; ,oa vU; U;k;ky;ksa dks ty
fookn esa gLr{ksi djus ls jksd ldrh gS] (vuqPNsn&262(2))A

lalnh; fofèk
laln us vuqPNsn&262 ds vuqlkj] unh ty fooknkas dks lqy>kus
varjkZT;h;
ds fy,ty fookn vfèkfu;e]
1956 dk fuekZ.k fd;k x;kA bl vfèkfu;e ds varxZr~~ jkT; ljdkjsaa
Hkhfookn
fdlhdks lqy>kus ds fy, la?k
ljdkj ls U;k;kfèkdj.k dh LFkkiuk dkkvuqjksè
dj ldrh gSaSA la?k ljdkj ds }kjk ,d o"kZ dh vofèk esa vfèkdj.k
dk xBu fd;k tk,xk rFkk vfèkdj.k rhu o"kks± dh vofèk esa viuk fu.kZ; nsxk vkSj U;k;kfèkdj.k }kjk fn;
fu.kZ; fooknjr i{kksa dks ekuuk gksxkA
lajpuk
vf/dj.k esa ,d vè;{k ,oa nks vU; lnL;'kkfey gksaxs] ftudk euksu;u mPpre U;k;ky; ds eq[;
U;k;k/h'k ds }kjk gksxkA vè;{k] mPpre U;k;ky; dk U;k;k/h'k ,oa lnL; mPp U;k;ky; ds U;k;k/h'k gks
vf/dj.k ds vfrfjDr lalnh; vf/fu;e esa ty cksMZ ds xBu dk Hkh izko/ku gS] ijarq vHkh rd ty cksMZ dk
xBu ugha gqvk gS] ftlls ty ds lk>s mi;ksx vkSj izca/ esa ewy leL;k,a cuh gqbZ gaSA laln ds }kjk unh ty
ds xBu dk izko/ku Hkh fd;k x;k ] ftldk
Fkk xBu vkt rd ugha gks ldkA
lek/ku
ljdkfj;k vk;ksx us Hkh jkT;ksa ds eè; ty fookn dks lqy>kus ds fy, "k le;
,d fo'ks
lhek esa la?k
ljdkj }kjk U;k;kfèkdj.k dh LFkkiuk dh fliQkfj'k dh Fkh] ftlesa vk;ksx us dgk Fkk fd U;k;kfèkdj.k ds f
jkT;ksa ij ckè;dkjh#i esa ykxw gkas] ijarq jkT;ksa ds eè; vHkh Hkh fookn dk;e gaSA fopkjdksa ds vuqlkj] b
la?k ljdkj dh 'kfDr;ka vHkh Hkh vi;kZIr gaS] D;ksafd bu fooknksa dks lqy>kus ds fy, la?k ds }kjk ckè;d
dk iz;ksx ugha fd;k tk ldrkA U;k;kfèkdj.k ds fu.kZ; dks ykxw djuk jkT;ksa dk vfèkdkj gSA bl leL;k ds le
ds fy, jkT;kè;{k lfefrus unh ty fooknksa s la?k
dk ljdkj dks lkSaius dh vuq'kalk dhA vr% unh ty fooknksa dks
la?k lwph ;k leorhZ lwph esa lfEefyr djus dk leFkZu fd;k x;k] D;ksafd vuqPNsn&262 ds micaèkksa d
Û;k;kfèkdj.k dh LFkkiuk jkT;ksa dh lgefr ds i'pkr~ gh gksrh gSA* ; gmijksDr
Li"V gSrF;ksa
fd Hkkjrh;
ls la?kh;
O;oLFkk esa 'kfDr'kkyh la?k jk"Vªh; fgrksa vkSj vko';drkvksa#i gSAizeq[kds unhvuq ty fookn bl izdkj gSa &
1- iatkc ,oa gfj;k.kk ds eè;
iatkc lwcs ds fuekZ.k ds ckn iatkc gfj;k.kk
,oa ds eè; jkoh ,oa O;kl ds ty caVokjseL;k dh l vHkh
Hkh fo|eku gSA iatkcgfj;k.kk
,oa ds eè; lryqt] ;equk dSuky fyad dk fuekZ.k ugha gks ik jgk gSA dqN o"kZ
iatkc ds iwoZ eq[;ea=kh dSIVu vefjanj flag dh ljdkj us ty fookn ds le>kSrs dks ,drjiQk jksddj jí dj fn;kA
ifj.kkeLo#i gfj;k.kk ljdkj usmPpre U;k;ky; esa ;kfpdk nk;j dh rFkk mPpre U;k;ky; us iatkc ljdkj dks
lryqt] ;equk dSuky fyad iw.kZ djus dk funsZ'k gfj;k.kk
fn;kAljdkj ds }kjk vius {ks=k esa ugj dk fuekZ.k dj
fn;k x;k gS] ijarq ciatkljdkj us bldk vkaf'kd HkkxeZ rfuf
fd;k FkkA ijarqkZ&2016
o" esa ljdkj
iatkc ds }kjk
vius Hkkx esa eZ
rfuf
ugj dks lery djus dk funsZ'k fn;k vkSj iatkc ljdkj ds vuqlkj og gfj;k.kk ds fy, ikuh
iznku ugha djsxk] ftlls ;g izrhr gksrk gS fd ty foHkktu dk eqík lnSo jktuhfrd cu tkrk gSA
2- dkosjh ty fookn
dkosjh ty fookn dk eqík rfeyukMq] dsjy] dukZVd ikafMpsjh
,oa ds eè; dk gSA o"kZ&1924 ds le>kSrs
ds vuqlkj dkosjh ds ty dk caVokjk
fd;k x;k Fkk] ysfdu o"kZ&1975 esa ;g le>kSrk lekIr gks x;kA #i ifj.kkeLo
dukZVd ,oa rfeyukMq ds eè; ty caVokjs dks ysdj ,d yack k"kZ la?gqvkA o"kZ&1990 esa fookn ds lek/ku ds fy,
,d vfèkdj.k dk xBu fd;k x;k] ftlus 16 o"kks± ckn o"kZ&2016kZ; esa fn;k]
viukijarq
fu. dukZVd ds }kjk fu.kZ;
ykxw djus ls badkj dj fn;k x;kA ifj.kkeLo#i mPpre U;k;ky; ds }kjk dukZVd ljdkj dks dkosjh unh ds ty
NksM+us ds fy, funsZ'k fn;k x;k] ftlds ckn dukZVd esa fgalkRed Hkhgqb±]?kVuk,a
ftlls ;g izrhr gksrk gS fd ty
fooknksa ds lek/ku ds orZeku rjhdksa esa ifjorZu dh vko';drk gS vkSj vf/dj.k esa U;k;k/h'kksa ] ty ds ctk,
caVokjs
ls tqM+s ,d gq, fo'ks"kKksa
dh Vhedks 'kkfey djus dh vko';drk gSA

3- ueZnk unh ty caVokjk
ueZnk unh ds ty fookn dks ysdj xqtjkr] eè; izns'k] jktLFkku ,oa egkjk"Vª ds eè; fookn mRiUu gq
bl fookn dks lqy>kus ds fy, ,d U;k;kfèkdj.k dh LFkkiuk gqbZA o"kZ&1969&1978 us viuh
esafjiksVZ
U;k;kfèkdj.k
izLrqr dh] ftlds i'pkr~ bl fookn dk lekèkku gks x;kA
ty fookn ,oa U;k;ikfydk
lalnh; fof/ ds }kjk unh ty fookn dks mPpre U;k;ky; ds la?kh; vf/dkfjrk ls ckgj j[kk x;k gS]
ijarq U;k;kf/dj.k ds fu.kZ; ds ckn jkT; bls ykxw djus ls badkj
rs gaSA
dj ns
blfy, fooknjr i{k U;k;kf/dj.k ds
fu.kZ;ksa dks ykxw djkus ds fy, mPpre U;k;ky; dk lgkjk ysrs gaSA
jkT;ksa dk xBu
Hkkjr esa vaxzstksa ds 'kklu ds nkSjku Hkkjr ds yxHkx &Hkkx,d&frgkbZ
ij Hkkjr dsHkw
ns'kh fj;klrksa
dk
fu;a=k.k rFkk vkarfjd iz'kklu ds fy, ns'kh fj;klrsa iw.kZr% Lora=k Fkha] ijarq fons'kh] j{kk vkSj lapkj e
ljdkj dk fu;a=k.k FkkA blds vfrfjDr 'ks"k Hkkjr &Hkkx dsijHkw
fczfV'k ljdkj dk klhèk
fu;a=k.k Fkk vkSj vkarfjd
,oa ckgjh ekeyksa
ij fczfV'k ljdkj dk gh fu;a=k.k FkkA 15 vxLr] 1947 dks Hkkjr fczfV'k 'kklu ds fu;a=k.k
Lora=k gks x;k rFkk blds lkFk gh ns'kh fj;klrksa ls Hkh fczfV'k 'kklu dk fu;a=k.k lekIr gks x;kA bl
fj;klrksa ds le{k Hkkjrh;
la?k esa foy; djus dk fodYi rFkk
FkkmUgsa ikfdLrku jkT; esa Hkh foy; dh Lora=krk Fkh
vFkok ns'kh fj;klrsa viuk Lora=k vfLrRo Hkh cuk, j[k ldrh FkhaA Lora=k Hkkjr ;k&552 esa ns'khFkh]
fj;klrksa dh la
ftlesa gSnjkckn d'ehj
,oa tSlh cM+h ns'kh fj;klrsa Fkha] tcfd dqN ns'kh ds fj;klrsa
vkdkjxkao
dh FkhaA Lora=k
Hkkjr ds le{k ns'kh fj;klrksa dk Hkkjr esa foy; lcls cM+h pqukSrh FkhA Hkkjrh; la?k esa ns'kh fj;klrks
fy, ljnkj iVsy ds }kjk rhu pj.kksa okyh izfØ;k viukbZ & xbZ
 216 ns'kh fj;klrksa dks muds HkkSxksfyd
#i esa fudV dskT;ksa
j esa 'kkfey dj fy;k x;k] ftls ewy lafoèkku ds
Hkkx&d okys jkT; {ks=k esa 'kkfey fd;k x;k] ftlds varxZr~ mM+hlk] NÙkhlx<+ rFkk tuojh] 1950
fcgkj dk Hkkjrh; la?k esa foy; fd;k x;kA
 vusd ns'kh fj;klrksa dks vkil esa feykdj u, jkT;ksa dk fd;kfuekZ.k
x;kA mnkgj.k ds y,] flkSjk"Vª esa
dkfB;kokM+vU; ,oa ns'kh fj;klrksa dks 'kkfey fd;k x;kA yxHkx 275 ns'kh fj;klrksa dks feykdj ikap u
jkT;ksa dk fuekZ.k fd;k x;k] ftUgsa ewy lafoèkku ds Hkkx&[k esa LFkku fn;k x;k gSA
 61 ns'kh fj;klrksa dks nz 'kkf
dsa
lr {ks=k ds
#i esa 'kkfey fd;k x;k vkSj mUgsa ewy lafoèkku esadsLFkku
Hkkx&x
fn;k x;kA
Hkkjr esa ns'kh fj;klrksa ds foy; esa lcls cM+h pqukSrh tEew ,oa d'ehj] twukx<+ vkSj gSnjkck
mRiUu gq,] D;ksafd bu ns'kh fj;klrksa ds jktk vius s Lora=k
jkT;ksa
cuk,dkj[kuk pkgrs FksA blfy, 15 vxLr] 1947
ds ckn bUgha ns'kh fj;klrksa ds ,dhdj.k dk iz;Ru fd;k x;kA tEew ,oa d'ehj ds egkjktk gfj flag us 26 vDVw
1947 dks Hkkjr ds foy;&i=k ij gLrk{kj dj fn;k rFkk twukx<+ ds nhoku 'kkguokt HkqV~Vks 1947 dks us 8 uoacj
Hkkjr esa foy; ls lacafèkr nLrkost ij gLrk{kj dj fn;k] tcfd gSnjkckn dk foy; 18 flracj] 1948 dks gqvkA
fofHkUu mifuos'kksa dk Hkkjr esa foy;
ns'kh fj;klrksa ds foy; ds ckn Hkkjrh; ljdkj ds }kjk Úkalhlh ljdkj ds fu;a=k.k okysFkk
Hkkjrh; {ks=k
iqrZxkyh ljdkj }kjk fu;af=kr Hkkjrh; {ks=kksa ds Hkkjr esa foy; dk iz;Ru fd;k x;kA Lora=krk ds ckn ik
;ue] djkbZdy rFkk nz pU
uxj tSls {ks=kksa dk Hkkjr esa foy; 19 twu] 1949 ds ckn tuer laxzg ds }kjk gqv
iqrZxkyh 'kklu dk xksok] neu nho,oa
rFkk nknj ,oa uxj gosyh ij fu;a=k.k FkkA bu {ks=kksa ds foy; ds fy, Hk
dks yack bartkj djuk iM+kA nknj ,oa uxj gosyh dk foy; Hkkjr esa o"kZ&1954 esa gqvk] tcfd xksok] neu
dk foy; o"kZ&1961 esa gqvk] xksok ds foy; gsrq Hkkjr ku }kjkpyk;k
lSU;x;k]
vfHk;
ftls^vkWijs'ku fot;*
ds
uke ls tkuk tkrk gSA y{k}hi ij o"kZ&1947 ds ckn Hkkjr dk fu;a=k.k LFkkfir gqvk rFkk vaMeku fudksck
dks Hkh Hkkjrh; {ks=k esa feyk fy;k x;kA
dSfcusV fe'ku ds izLrko esa Hkkjr esa <hys&<kys la?kh; LFkkiukljdkj
dkdh
izkoèkku FkkA ijarq ns'k ds
lkaiznkf;d foHkktu ds i'pkr~ dSfcusV fe'ku dh ekU;rkvksa dk ifjR;kx dj fn;k x;kA jk"Vªh; ,drk ,oa v[k.M
cuk, j[kus rFkk ns'k ds pgaqeq[kh FkZd fodkl
vkf ds fy, 'kfDr'kkyh nzh;
dsaljdkj dk leFkZu fd;k x;kA Lora=krk
ds i'pkr~ ns'kh fj;klrksa dk ,dhdj.k jk"Vª ds le{k izeq[k FkhA pqukSrh
blh le; yksxksa usvkèkkj
Hkk"kkbZ
ij jkT;ksa dh
ekax vkjaHk dj nhA anq ;g fc
è;ku nsus ;ksX; gS fd Hkkjrh; jk"Vªh; dkaxzsl ds o"kZ&1920 ds vfèkos'ku esa ;g
fd;k x;k Fkk fd Lora=k kkjrHesa jkT;ksa dk iquxZBu vkèkkj
Hkk"kkbZ
ij gksxk] ijarq Lora=krk njds vk;ksx
i'pkr~ vkSj
ts- oh- ih- (J.V.P.) lfefr us Hkk"kkbZ
vkèkkj ij jkT;ksa ds iquxZBu dh ekax dks vLohd`r dj fn;k] D;ksafd blls
jk"Vªh; ,drk ,oa v[k.Mrk izHkkfor gksrh] ijarq izkar enzkl
esa jg jgs rsyxw Hkk"kh yksxksa us vius fy, Hkk"kk ds
ij u, jkT; ds xBu dh ekax dhA blds jkekyq fy, uked ,d usrk us vfuf'prdkyhu Hkw[k gM+rky # d j fn;k]
'kq
ftlls mudh e`R;q gksAxbZ ifj.kkeLo
#i c<+rs tukanksyuksa dks è;ku esa j[krsusgq, Hkk"kk
ljdkj ds vkèkkj ij vkaèkz
izns'k uked jkT; dk xBu fd;kA blds iQyLo #i la?k ljdkj usiQty vyh dh vè;{krk esa jkT; iquxZBu vk;ksx
dk fuekZ.k d;kf rFkkvk;ksx us Hkkjr esa jkT;ksa ds iquxZBu fuEufyf[kr
ds fy,vkèkkj izLrqr fd;k
&
iquxZBu dk igyk pj.k
 jkT;dh ,drk ,oa v[k.Mrk cuk, j[kukA
 jkT; dk fuekZ.k iz'kklfud] vkfFkZd o foÙkh; n`f"Vdks.k ls mi;qDr gksA
 iapo"khZ; ;kstukvkas dks #i esa
izHkkoh
fØ;kfUor djukA
 jk"Vªh; fodkl esa o`f¼ djukA
lS¼kafrd#i esaîQty vyh vk;ksx * us Hkk"kk dks jkT;ksa dk ds ,dek=k
iquxZBu vkèkkj ugha ekuk] ysfdu
O;kogkfjd#i esa Hkk"kkbZ
vkèkkj ij jkT;ksa ds fuekZ.k dksjLohdkj
fy;k x;kA
d vk;ksx us cacbZ iatkc
,oa izkar dks
foHkkftr djus dh ekax dks Lohdkj ugha fd;kA vk;ksx dh vuq'kalk ds vuqlkj] Hkkjr esasjkT;ksa gq, dk iquxZ
14 (pkSng) u, jkT;ksa dk fuekZ.k fd;k x;kA o"kZ&1960 dksesa
foHkkftr
cacbZ izkar
djds egkjk"Vª
xqtjkr
,oa jkT;
dk fuekZ.k dj fn;k x;kA o"kZ&1966 esa iatkc ekax
lwcs
dksdh
Lohdkj djds iatkcgfj;k.kk
,oa uked nks jkT;ksa
dk fuekZ.k fd;k x;kA iatkc
, oagfj;k.kk dk xBu^'kkg vk;ksx
* dh fliQkfj'kksa ij fd;k x;kA jkT;ksa ds bl iquxZBu
ls Hkkjr ds le{k fo|eku Hkk"kkbZ
leL;k dk izHkkoh gy gks x;k] tks Hkkjrh; yksdra=k ds fy, ,d cM+h miyfCèk
ekuh xbZA
iquxZBu dk f}rh; pj.k
Hkkjr esa jkT;ksa ds ,dhdj.kjkT;
,oafuekZ.k ds lacaèk esa mÙkj&iwohZ jkT;ksa dh leL;k fHkUu gSA
i'pkr~ fiQtks us
ûkxk vkanksyu
* izkjaHk fd;kA ykyMsaxk usdks fetks
vyx{ks=k
jkT; cukus dh ekaxAmBkbZ
mÙkjh&iwohZ
jkT;ksa dh laosnu'khy fLFkfr dks ns[krs gq, vle jkT;x ls ukxkyS.M
,d vy jkT; dh LFkkiuk dh xbZ] (o"kZ&1963
esa)A ysfdu ukxkyS.M ds fuekZ.kiQty vyhesavk;ksxds ekunaMksa dks Lohdkj ;k iz;ksx ugha fd;k x;k] cfYd dqN
uohu izo`fÙk;ka ns[kus dks tks fuEufyf[kr
feyha] gSa
&
 ukxkyS.M dk fuekZ.kvkèkkj Hkk"kkbZ
ij ughad;kf x;kA
 jkT; iquxZBu vk;ksx us fo'kky jkT;ksa ds iquxZBu dk leFkZu fd;k FkkA vle NksVk jkT; Fkk] ftlls
dk fuekZ.k fd;k x;kA
 ukxkyS.M vkfFkZd #i esa Hkh Lok;Ùk ugha Fkk vkSj vHkh Hkh ;g la?k ljdkj dh vkfFkZd lgk;rk ij fuHkZj
 ukxkyS.M ds fuekZ.k dk ewy dkj.k vyxkooknh vkanksyu vkSj vkarfjd minzo FkkA ukxkyS.M ds i'pkr~ fe
ef.kiqj ,oa f=kiqjk tSls vU; NksVs jkT;ksa dk Hkh fuekZ.k fd;k x;kA
 o"kZ&1971 esa iwoksZÙkj jkT;ksa dk iquxZBu fd;k x;kA bu {ks=kksa esalaLÑfr jkT;ksarFkk
dh ekax dk vkè
fodkl FkkA bl vfèkfu;e ds rgr~ ef.kiqj] f=kiqjk rFkk es?kky; dks jkT;ksa ds izoxZ esa lfEefyr fd;k x
fetksje o vjQ.kkpy izns'k ds uke ls nks la?k 'kkflr {ks=kksa dk iquXkZBu fd;k x;kA 22osa lafoèkk

rgr~ es?kky; dks iw.kZ
kT; dkj ntkZ iznku dj fn;k x;k rFkk ckn esa fetksje rFkk v#.kkpy izns'k (o"kZ&1987
dks Hkh iw.kZ jkT; dk ntkZ ns fn;k x;kA
vr% Hkkjr esa NksVs jkT;ksa ds fuekZ.k #i dsesa
i{krdZ
esa nsuk
fujis{k
dfBu gS] cfYd bls fo'ks"k lanHkZ esa
le>uk gksxkA blfy,
NksVs jkT;ksa ds fy, NksVs jkT;ksa dh ekax vkSfpR;iw.kZ ugha gSA nyh; LokFkks
jkT;ksa dh ekax dks Lohdkj djuk dfBu
D;ksafd
gS]NksVs jkT;ksa ds fuekZ.k ls fuEufyf[kr leL;k,a mRiUu gksr
gaS&
 NksVs jkT;ksa ds fuekZ.k ls vxys sa dh
NksVs
ekaxjkT;k
izkjaHk gks tkrh gSaA
 ,d {ks=k esa NksVs jkT;ksa dk fuekZ.k vU; {ks=kksa esa Hkh NksVs jkT;ksa dh ekax dks izsfjr djrk
iquxZBu dk rhljk pj.k
Hkkjr esa jkT;ksa ds iquxZBu ds igys pj.k esa lkaLd`frd eqíkas dks izkFkfedrkpj.k esa
nh xbZ] ijarq
jkT;ksa ds fodkl dk eqík izkFkfed gks kZ&1990
x;kA o"ds i'pkr~ mnkjhdj.k
futhdj.k
,oa ds ;qx esa lHkh jkT;ksa us
vkfFkZd fodkl dh ubZ j.kuhfr dk fuekZ.k fd;kA o"kZ&2000 esa Hkkjr (NÙkhlx<+]
esa rhu u, mÙkjk[kaM
jkT;ksa ,oa
>kj[kaM
) d k fuekZ.k kfd;x;kAbu jkT;ksa ds fuekZ.k esa fuEufyf[kr vkèkkjksa dk iz;ksx
& fd;k x;k
 bldk fuekZ.k mÙkj izns'k] eè; izns'k ,oa fcgkj tSls fo'kky jkT;ksa ls gqvkA
 rqyukRed #i esa rhuksa {ks=k#ivkfFkZd
esa fiNM+s FksA
 bl {ks=k ds vfèkdka'k yksx xjhch js[kkou&;kiu
ds uhpsdjthjgs FksA
 bl {ks=k ds izkd`frd lalkèkuksa dk ykHk LFkkuh; yksxksa dks ugha fey jgk FkkA
 bu rhuksa {ks=kksa dh viuh i`Fkd~ HkkSxksfyd igpku Hkh gSA
 bu rhuksa jkT;ksa dh lkaLd`frdlkekftd
,oaigpku Hkh lk>h gSA
NksVs jkT;ksa dk fuekZ.k
Hkkjrh;afoèkku
l ds vuqPNsn&2 esa ;g mfYyf[kr gS fd laln ds }kjk fofèk dk fuekZ.k djds fdlh
u, jkT; dks la?k esa lfEefyr fd;k tk ldrk gSA vuqPNsn&3 esa ;g mfYyf[kr gS fd laln ds }kjk fofèk d
fuekZ.k djds fdlh jkT; ds&Hkkx
Hkw dks vyx djds u, jkT;ksa dk fuekZ.k
Hkh fd;k tk ldrk gS vFkok nks ;k nks ls
vfèkd jkT;ksa dks feykdj ,d jkT; dk fuekZ.k gks ldrk gS vFkok fdlh jkT; ds {ks=k dks feykdj u, jkT; d
fuekZ.k gks ldrk gSA fdlh jkT; ds {ks=kiQy esa o`f¼ dh tk ldrh gS vFkok {ks=kiQy de fd;k tk ldrk gSA
dh lhek esa ifjorZu vkSj jkT; ds uke dks Hkh cnyk tk ldrk gSA laln esa ,slk foèks;d izLrqr djus ls ig
jk"Vªifr dh iwoZ vuq'kalk vko';d gSA jk"Vªifr ds }kjk lacafèkr jkT; ls Hkh ijke'kZ fd;k tk,xkA ;|fi lafoè
bl ijke'kZ dh le; lhek dk mYys[k ugha gS;grFkk
ijke'kZ ekuuk jk"Vªifr ds fy, ckè;dkjh ugha gSA
i{k esa rdZ
 yksdrkaf=kd 'kklu dk vfHkizk;] cgqer turk dk 'kklu gS vkSj orZeku izfrfufèkoknh yksdrkaf=kd O
jkT; NksVs gksaxs] rks vke yksxksa dk tuizfrfuf/;ksa ij csgrj fu;a=k.k
dk;kZy;
gksxkA
yksxksa
iz'kklfud
ds fudV
gksaxs rFkk mPp U;k;ky; esa izos'k ds fy, yach nwjh r; ugha djuh gksxhA vr% NksVs jkT; yksdra=k
vuq#i gSaA
 NksVs jkT; iz'kklu ds lapkyu ds n`f"Vdks.k ls csgrj gksrs gSa] blfy, Hkkjr esa gfj;k.kk] iatkc] xqtjkr
vkSj xksok izHkkoh fodkl ntZ dj jgs gSa] tcfd mÙkj izns'k ,oa fcgkj tSls jkT; vHkh Hkh fiNM+s
;gka vkèkkjHkwr lajpuk dk Hkh vHkko gSA NksVs jkT;ksa ds }kjk vke turk vkSj 'kklu ds eè; csgrj l
gksrk gSA
 Hkkjr esa vR;fèkd HkkSxksfy
d fofoèkrk fo|eku gS] blfy, ekSle ,oa
d`f"k mRiknksa esa Hkh varj ik;k tkrk gSA
igkM+h {ks=kksa ds fy, fodkl dk ekud eSnkuh Hkkxksa ds leku ugha gks ldrk] blfy, NksVs jkT

;kstukvksa dk csgrj fØ;kUo;u laHko gSA ljdkj ds izn'kZu vkSj
Hkh dq'kyrk
vfHko`f¼esagksrh gS] D;ksafd budk
vkdkj NksVk rk gks
gS rFkk buesa HkkSxksfyd
lkaLÑfrd
,oa
#i esa Hkh #irk
le ikbZ tkrh gSA
 NksVs jkT;ksa vkfFkZd
ds }kjkfodkl ds lkFk&lkFk laLd`fr ,oa Hkk"kk dk Hkh laj{k.k laHko gSA u, jkT; v
fy, ubZ vkfèkdkfjd Hkk"kk
viuk ldrs gSa rFkk jkT; ds jkstxkj esa LFkkuh; yksxksa dks izkFkfedrk ns ldr
Hkkjr tSls fo'kky mi&egk}hih; vkdkj okys ns'k esa NksVs jkT;ksa dh ekax {ks=koknh vkdka{kkvks
foi{k esa rdZ
 Hkkjr ds mÙkjh&iwohZ Hkkx esa fLFkrsVs jkT;
gSa]
vR;fèkd
ijarq os
NkHkh fiNM+s gSaA dsoy NksVs jkT;ksa d
vkfFkZd fodkl ugha gksrk] cfYd vkfFkZd fodkl ds fy, vU; dkjd Hkh egRoiw.kZ gksrs gaSA gfj;k.kk
dk ewy dkj.k bldh fnYyh ls fudVrk vkSj csgrj vkèkkjHkwr lajpuk,a gaSAvblfy, kfFkZd
vkdkj
fodkl ,oa
ds eè; dksbZ lhèkk lacaèk
eZ
r djuk
fuf dfBu gSA
 NksVs jkT;ksa ds fuekZ.k ls jktuhfrd vLFkkf;Ro esa o`f¼ gksrh gSA foèkk;dksa dh la[;k de gksus
foèkk;dksa ds ny cnyus ls ljdkj s fxjus
dk dk [krjk gksrk gS xksok]
tSls&>kj[kaM ,oa
ky; es?k
tSls NksVs jkT;ksa
esa vR;fèkd jktuhfrd vfLFkjrk ikbZ tkrh gSA
 NksVs jkT;ksa
fuekZ.k
ds ls Hkkjh iz'kklfud foÙkh;
,oa cks> iM+rk gSA jkT; ds fuekZ.k ds ckn muds fy, vyx
lfpoky; dh LFkkiuk djuh gksxh rFkk mPp U;k;ky; dk fuekZ.k Hkh vko';dmnkjhdj.k gksxkA orZeku
ds ;qx
esa ljdkj ds }kjk jktdks"kh; izcaèku csgrj djus dk iz;Ru fd;k tk jgk gSA blfy, u, jkT;ksa ds fuekZ.k
gksus okys iz'kklfud [kpZ ds ] lkekftd
ctk, ,oa vkfFkZd fodkl ij cy nsus dh vko';drk gSA
 u, jkT; ds fuekZ.k ds ckn nwljs u, jkT;xdh vkjaHk
eka gks tkrh gSA blfy, ;g varghu pyus okyh izfØ;k
gS vkSj Hkkjr tSls fofoèkrkiw.kZ ns'k esa vusd jkT;ksa dh ekax gks jgh gS vkSjvkfFkZd u, jkT; Hkh lkekft
leL;kvksa dk lekèkku djus esa l{ke ugha gSaA blfy, iapk;rh jkt dks lqn`<+ odYidjukgSAcsgrj
orZeku
f
lwpuk Økafr iapk;rh
,oa jkt ds ;qx esa fodkl LFkkuh; Lrj ij iapk;rksa ds }kjk
#i esaizHkkoh
laHko gSA
 iz'kklfud fodsa
nzhdj.k ds }kjk yksxksa dh leL;kvksa dk lekèkku fd;k tk ldrk gSA u, jkT; ds fuekZ.k ds c
ty foHkktu ds lacaèk esa fookn jktèkkuh
vkSj ds fuekZ.k dks ysdj Hkh #[khaprku
gks tkrh'kqgSA Hkkjr esa mPp
U;k;ky;ksa dh vyx fudk; dh LFkkiuk ds }kjk yksxksa dks U;k; iznku fd, tk ldrs gSa rFkk ikjn'khZ iz'
}kjk yksxksa dk fodkl laHko gSA
rsyaxkuk jkT; dk xBu
o"kZ&2014 esad lHkk
yks pqukoksa ds igys 29osa#ijkT;esa ds
rsyaxkuk jkT; ds xBu dh ?kks"k.kk dj nh
xbZA vkaèkz izns'ktudkdjrsfoHkk
gq, nks u, jkT;ksaèkz
lheka
rFkk rsyaxkuk jkT; dk xBu fd;k x;kA mYys[kuh; gS fd
vkaèkz izns'k Hkk"kk ds vkèkkj ij xfBr gksus kT;okyk
Fkk]igyk
ijarqj cnyrh ifjfLFkfr;ksa ds ckn fodkl rFkk
fiNM+siu ds vkèkkj ij vkaèkz izns'k dks nks Hkkxksa esa foHkkftr gksuk ^Jh iM+kA
Ñ".kkvkaèkz
vk;ksx]
izns'k dk foH
2010* dh fliQkfj'kksa ij fd;k x;kA vk;ksx us iatkc o gfj;k.kk ekWMy k ds
ij vkaèkz
foHkk
tu dhizns'
fliQkfj'k dh]
ftlesa lhekaèkz ,oa rsyaxkuk nks jkT;gSnjkckn
gksaxs 10
rFkk
o"kks± rd nksuksa dh la;qDr jktèkkuh gksxhA
16oha yksd lHkk ds pquko esa Hkkjrh; turk ikVhZ us vius ?kks"k.kk&i=k esa xksj[kkySaM dks
ntkZ nsu
s dk leFkZu fd;k rFkk rsyaxkuk jkT; dh ekax dk Hkh leFkZu fd;k FkkA mÙkj izns'k dh Hkwri
ek;korh us mÙkj izns'k dks rhu Hkkxksa esa foHkkftr djus dk leFkZu fd;k#igSA esa blfy,
NksVs O;kogkfjd
jkT;ksa dh
ekax vHkh Hkh dk;e gS] ysfduabu dksekaxks
Lohdkj djrs le; iz'kklfud dq'kyrk vkSj jk"Vªh; ,drk ,oa v[k.Mrk
dk Hkh è;ku j[kuk gksxkA
Lok;Ùkrk dh ekax
Hkkjr] ,d fofoèkrkiw.kZ fo'kky ns'k gS vkSj ,sls ns'k esa {ks=kh; vkdka{kkvksa dk mRiUu gk
Lora=k
rk ds i'pkr~ yksxksak"kkbZ
us vkèkkj
Hk ij jkT;ksa dh ekax dhA bu jkT;ksa dh ekax ds i'pkr~ {ks=kh; nyk
ljdkjksa us Lok;Ùkrk dh ekax mBkbZA Lok;Ùkrk ,d vusdkFkhZ ladYiuk gS] ftldk iz;ksx vyx&vyx rjg
tkrk gSA Lok;Ùkrk dk lkekU; vfHkizk;] lafoèkku }kjk iznÙk r;ksa jkT;
esa la?k
dh 'kfD
ljdkj gLr{ksi u djs rFkk
jkT;ksa dks i;kZIr foÙkh; lalkèku miyCèk gkas] lkFk gh lafoèkku ds izkoèkkuksa dk nqjQi;ksx u gksA
#i esa igyh ekax rfeyukMq -dh,eMh - ds- ljdkj us mBk
bZ vkSj ljdkj usnzdsa
,oa jkT; lacaèkksa
j ^jkteUukj
i
vk;ksx
* dh LFkkiuk dhA vk;ksx us jkT;ksa dks Lok;Ùkrk iznku djus ds fy, lafoèkku esa ifjorZu dk leFk
vk;ksx ds vuqlkj] Hkkjrh; la?kh; iz.kkyh esa dsa
æh;dj.k
c<+rh gqbZ
dh izo`fÙk;ksa ds ewy dkj.k fuEufyf[kr & gaS
 lafoèkku esa la?k ljdkj
dks vfèkd 'kfDr;ka izkIr gSaA
 la?k ,oajkT; esa ,d gh ny dk 'kkluA
 foÙkh; #i esa jkT; dh la?k ljdkj ij fuHkZjrkA
 dsa nzh;d`r fu;kstu ,oa ;kstuk vk;ksx dh HkwfedkA
1- jkteUukj vk;ksx
jkteUukj lfefr dk xBu rfeyukMq ljdkj }kjk o"kZ&1969 esa fd;k bl lfefr
x;k FkkA
us o"kZ&1971 esa
viuh fjiksVZ rfeyukMq ljdkj dksftudhlkSaih]
fliQkfj'ksa bl izdkj gSa
&
 varjkZT;h; ifj"kn~~ dh LFkkiuk] (vuqPNsn&263)A
 foÙk vk;ksx dks LFkkbZ
laLFkk #idsesa xBu fd;k tk,A
 ;kstuk vk;ksx dks lekIr dj blds LFkku ij ,d lkafofèkd aLFkkl dk fuekZ.k fd;k tk,A
 vuqPNsn&356] 357 ,oa 365 tks jk"Vªifr 'kklu ls lacafèkr gSa] dks iw.kZr% lekIr fd;k tk,A
 lafoèkku ds bl izkoèkku dks lekIr fd;k tk,] ftlesa ;g mfYyf[kr gS fd s eq[;ea=kh
jkT; d eaf=kifj"kn~~]
,oa
jkT;iky ds izlkni;±r in ij cus jgs
axsA
 la?k lwph ,oa leorhZ lwph ds dqN fo"k; jkT; lwph esa gLrkarfjr fd, tka,A
 vof'k"V 'kfDr;ka jkT; ljdkjksa lkSaidks
fn;k tk,A
 vf[ky Hkkjrh; lsokvksa dks iw.kZr% lekIr fd;k tk,A
2- vkuaniqj lkfgc izLrko
o"kZ&1973 esa vdkyh ny iatkc ljdkj ^vkuaniq
usj lkfgc izLrko
* ikfjr fd;k] ftlesa dsa
nz ,oa jkT;
ds
lacaèkksa ds fo"k; esa egRoiw.kZ ifjorZu djus dh ekax o lq>ko fn;k x;k] ftlesa la?k ljdkj dh 'kfDr;ka dso
fo"k;ksa rd lhfer gksuh pkfg,A tSls&j{kk] lapkj ,oa fons'k ekeysA vk;ksx ks"k
ds 'kfDr;ka
izLrkokuqlkj]
jkT; ljdkj
'
dks lkSai fn;k tk,] ijarq la?k ljdkj }kjk bu ekaxksa ds izfr ldkjkRed n`f"Vdks.k ugha viuk;k x;k rFkk la?
ds vuqlkj ;s ek
axas fo?kVudkjh gSaA ;|fi nq ;g
è;ku
fcasus
n ;ksX; gS fd Lok;Ùkrk
fo?kVuokn
o esa varj gksrk gS] ijarq
jkT; ljdkjksa dh ifjorZu dh ekax Hkh rkfdZd izrhr ugha gksrha] D;ksafd ewy leL;k jktuhfrd Fkh] laoSèkk
3- if'pe caxky ljdkj dk Kkiu
if'p e caxky dh okeiaFkh ljdkj us nz dsa
,oa jkT; lacaèkksa ds fo"k; esa la?k ljdkj dks ,d Kkiu
o"kZ&1977 aik]
esaftldh
lkS ekaxas fuEufyf[kr Fkha
&
 lafoèkku ^;wfu;u
esa * dh ctk, ] ^la?k* 'kCn dk iz;ksx fd;k tk,A
 la?k ljdkj dh 'kfDr;ksa dks dsoyj{kk] fons'k] eqnzk] lapkj
vkfFkZd
,oa leUo; rd lhfer dj fn;k tk,]
'ks"k lHkh fo"k; jkT; lwph esa gLrkarfjr dj fn;k tk,A
 vof'k"V 'kfDr;ksa dks jkT; lwph esa j[k fn;k tk,A
 vuqPNsn&356] 357 ,oa 360 dks lekIr dj fn;k tk,A
 vf[ky Hkkjrh; lsok,akIr le gkas rFkk Hkkjr esa dsoy dsanzh;
jkT; lsok,a
,oa gh gksuh pkfg,A
 u, jkT;kas ds fuekZ.k ;k jkT;ksa ds iquxZBu ds lanHkZkT;ksa esa
dh lgefr
lacafèkr
vfuok;Z
j gksA
 dsanz ljdkj }kjk vftZr lHkh izdkj ds jktLo dk 75 izfr'kr Hkkx jkT;ksa dks lkSai fn;k tk,A

80 ds n'kd ls {ks=kh;rk Lok;Ùkrk
,oa dh ekax vkSj izHkkoh gqbZ rFkk bl ekax ij ldkjkRed vuqfØ
O;Dr djrs gq, la?k ljdkj us igyh ckj
dsa
nz ,oajkT;ksa ds eè; lacaèkksa
oZpkj
ij iquf
djus ds fy,^ljdkfj;k
vk;ksx
* dk xBu fd;kA
ljdkfj;k vk;ksx
ljdkfj;k vk;ksx dk xBu o"kZ&1983 esa dsanz ljdkj }kjk jkT;ksa
la?k
ds lacaèkksa
,oa dh tkap djus ds
mís'; ls fd;k x;k FkkA bl vk;ksx esa rhu (U;k;kèkh'k
lnL; -vkj
,l - ljdkfj;k] Jh ch- f'kojeu ,oa MkW - ,l -
vkj- flag) FksA o"kZ&1987 esa bl vk;ksx us viuh fjiksVZftlesa ljdkj dks
egRoiw.kZ
lkSaih]nqfca
bl izdkj gSa &
1- la?k dks 'kfDr'kkyh cuk;k tk,
 ljdkfj;k vk;ksx ds vuqlkj]nzh;d`r
dsa fu;kstu vko';dgSA
 vk;ksx us Hkkjr esa vf[ky Hkkjrh; lsokvksa dks vko';d ekukA vk;ksx us rks ;gka rd dgk fd ^Hkkjr
vkSj vf[ky Hkkjrh; lsokvksa dk fuekZ.k fd;k tkuk pkfg,A*
 vk;ksx ds vuqlkj] jkT;iky dh la?k ljdkj }kjk fu;qfDr fcYdqy mfpr gSA vr% vuqPNsn&200 r djus lekI
dh vko';drk ugha gSA
 vuqPNsn&356] 357 ,oa 360 Hkh lafoèkku esa cus jgus pkfg, vkSj budks lafoèkku ls gVkus dh vko'
gSA
 la?k ljdkj jkT;ksa esa lhèks
nzh; lSfud
dsa cy Hkst ldrk gSA
2- jkT;ksa dks Lok;Ùkrk Hkh izkIr gksuh pkfg,
 vk;ksx ds vuqlk j] vuqPNsn&263 ds izkoèkku ds varxZr~ varjkZT;h; ifj"kn~~ dh LFkkiuk gksuh pkf
vuq'kalk ds #i
vuqo"kZ&1990 esa - ih-oh
flag ljdkj us varjkZT;h; ifj"kn~~ dh LFkkiukA dh
 jkT;iky ,d fof'k"V O;fDr gksuk pkfg,] ftldk lacaèk LFkkuh; nyh; jktuhfr sA ls u gk
 jkT;iky dk dk;Zdky 5 o"kks± dk gksuk pkfg,A vkiokfnd ifjfLFkfr esa gh mls le; ls iwoZ gVk;k tk,] y
;fn mls gVk;k tkrk gS] rks blds okLrfod dkj.k#ifyf[kresa laln ds le{k izLrqr gksus pkfg,A
 vuqPNsn&356 dk iz;ksx vafre fodYi #i esadsgksuk pkfg,A
 jkT; dks vfèkd foÙkh; 'kfDr;ka iznku dh tkuh pkfg,A vk;ksx ds vuqlkj] djkjksi.k ds lacaèk esa vo
'kfDr;ka la?k esa fufgr gksuh pkfg,] tcfd 'ks"k vof'k"V 'kfDr;ksa dks leorhZ lwph esa lfEefyr fd;k
pkfg,A
 jk"Vªh; fodkl ifj"kn~~ dks iquxZfBr ªh; vkfFkZd
dj jk"V fodkl ifj"kn~~ cuk;k tk,A
 dsa nz ljdkj }kjk vk;dj ij vfèkHkkj (Surcharge) dk iz;ksx ugha djuk pkfg,] ;fn vko';d] gks rks bldk
iz;ksx viokn Lo
#i gh gksuk pkfg,A
 vuqPNsn&200 ds varxZr~~ ;fn jkT;iky fdlh foèks;d dks jk"Vªifr dh jk; dsjsa] fy, rks
vkjf{kr
bl ij 4d
eghus ds vanj fu.kZ; gks tkuk pkfg,A
3- 'kfDr'kkyh la?kh; 'kklu jkT;ksa dh Lok;Ùkrk dk iwjd gS
'kfDr'kkyh la?k jkT;ksa
,oa dh Lok;Ùkrk ijLij fojksèkh a] cfYd
ugha
;s nksuksa
gS ,d&nwljs ds iwjd gSaA
ljdkfj;k vk;ksx us Li"V#i esa Hkkjrsae 'kfDr'kkyh la?k ljdkj dk leFkZu fd;k ,oa jkT;ksa dh Lok;Ùkrk vkS
'kfDr'kkyh la?k dks ,d&nwljs dks iwjd ekuk vkSj blls Hkh c<+dj Hkkjr esa lgdkjh la?kokn dks izHkkoh
fn;kA mnkgj.k ds fy,] vk;ksx us Hkkjr esa f=kHkk"kk iQkWeZwyk y fn;k ,oa ykxw
unh tydjus
fooknksa
ij c ds fuiVkjs
ds fy, ,d fuf'pr le;kofèk esa U;k;kfèkdj.k dh LFkkiuk dk leFkZu fd;kA U;k;kfèkdj.k dh vuq'kalkvksa
ckè;dkjh cukus ij Hkh cy fn;kA vk;ksx ds vuqlkj] jkT;ksa dh Lok;Ùkrk vko';d gS] ijarq blds fy, lafoèkk
fdlh cM+s ifjorZu dh vko';drk ugha gS] cfYd jktuhfrd nq"iz;ksxksa (lafoèkku dk) dks izfrcafèkr #i dj vkaf'k
esa lafoèkku esa ifjorZu djds ;g laHko gSA blfy, vk;ksx us iwoZ ds vfroknh ekaxksa dks vLohd`r dj fn;k

xBcaèku ljdkj ds nkSj esa vk;ksx dh vfèkdka'k
uq'kalkvksa
v dks lHkh nyksa ds }kjk Lohdkj fd;k tk pqdk
gSA blls Li"V gS fd Lok;Ùkrk dh ekax ewyr% jktuhfrd leL;k Fkh] ftldk lekèkku#i esa jktuhfrd
gks jgk gSA
orZeku le; esa vuqPNsn&356i;ksx
dk nqjQ
dkiQh de gqvk gSA lHkh
nzh; dj
dsajkT;ksa ds lkFktrfoHkkf
fd, tk jgs
gSa rFkk jkT;ksa dks dsUnzh; djkas esa vfèkd ls vfèkd fgLlk Hkh iznku fd;k tk jgk gSA
iaNh vk;ksx
o"kZ&1989 Hkkjr esa la?k ljdkj esa xBca/u ljdkjksa dk fuekZ.k gqvk vFkok vYier ljdkjsa cu
ljdkj ds fuekZ.k esa {ks=kh;
ksa dhnyHkwfe
dk vR;f/d izHkkoh gks xbZ vkSj {ks=kh; jkT;ksa
nyksa
ds fy,
us T;knk ls
T;knk Lok;Ùkrk dh ekax mBkbZ] #iftls esaizHkkoh
iw.kZ djus ds îaNh
fy, vk;ksx* dh LFkkiuk dh xbZ] ftlds }kjk
jkT;ksa dh Lok;Ùkrk dk leFkZu fd;k x;kA
iaNh vk;ksxh dLFkkiuk o"kZ&2
007 esa dh xbZA bUgksaus viuh fjiksVZ o"kZ&2010 eas izLrqr dhA i
dh ekU;rk,a ewyr% ljdkfj;k vk;ksx ls feyrh&tqyrh gSa] ysfdu rduhdh ekeyksa esa nksuksa esa varj izr
lfefr dh eq[; fliQkfj'ksa bl izdkj gSa
&
 vk;ksx ds vuqlkj] vuqPNsn&35 5] 356 esa la'kksèku gksuk pkfg,A mUgkasus vkikrdkyhu izkoèkkuksa ds L
dk leFkZu fd;kA mnkgj.k ds fy,] fdlh tuin ds Hkkx esa Hkh vkikrdky ykxw fd;k tk ldrk gSA mud
vuqlkj] vkikrdky rhu (3) eghus ls T;knk
dh ugha gksuk pkfg,A
 vk;ksx us eq[;ea=kh dh fu;qfDr ds lanHkZ#iesa esaLi"V
vuq'kalk dh gSA vk;ksx ds vuqlkj] iwoZpquko
xBcaèku
dks ,d ny ekuk tk, rFkkpquko iwoZ lcls cM+s xBcaèku dks ljdkj ds fy,cukus
igys vkeaf=kr fd;k tk,
vkSjpquko ds ckn fufeZr gksus okys xBcaèku dks krvar
fd;kesa
tk,A
vkeaf=
 jkT;ikyksa dh ;ksX;rk ds lanHkZ esa iaNh vk;ksx dh jk; ljdkfj;k vk;ksx dh ;g Hkkafr
dgk x;kgS]
gS ftlesa
fd jkT;iky ds#i esa ,slk O;fDr fu;qDr fd;k tk,] ftldk LFkkuh; nyksa ls dksbZ lacaèk u gksA
 vk;ksx us jkT;ikyksa ds euekuh rjhds kZLrxh
ls c[kdh vkykspuk dhA vk;ksx ds vuqlkj] jkT;ikyksa dks
jktuhfrd iQqVcky dh rjg iz;ksx ugha djuk pkfg,A vk;ksx us jkT;iky ds dk;Zdky fuèkkZfjr
dks 5djus
o"kZ
dh ekax dh gSA
 vk;ksx us jkT;iky dks gVkus ds fy, foèkku lHkk }kjk egkfHk;ksx dh kj izfØ;k
djus dhdksvuq'kalk
Lohd dh
gSA
 iaNh vk;ksx us o"kZ&2007 esa LFkkfir osadsV psyS;k vk;ksx dh vuq'kalk dk leFkZu djrs gq, dgk
dh fu;qfDr ,d lfefr }kjk gksuh pkfg,] ftlesa izèkkuea=kh] x`gea=kh] yksd lHkk lacafèkr
dk Lihdj
jkT; rFkk
ds eq[;ea=khmijk
o "Vªifr dks 'kkfey fd;k tk,A
 vk;ksx us vuqPNsn&163(2) esa foosdkèkhu 'kfDr;ksa dks lhfer djus dh vuq'kalk dh gSA
 vk;ksx us vuqPNsn&200 ds varxZr~~ vkjf{kr fdlh Hkh foèks;d ij 4 eghus dh vofèk esa vuqefr izn
dh vuq'kalk dh gSA
 vk;ksx ds vuqlkj]iznkf;d
lka fgalk foèks;d esa ifjorZu s ;g
djdizkoèkku gksuk pkfg,nzh; fd dsa
lSfud cyksa
dks jkT; dh lgefr ds fcuk dqN le; ds fy, rSukrh dh tk, rFkk rSukrh ds ckn jkT; ljdkj dh vuqefr
yh tk ldrh gSA
 vk;ksx us vkarfjd lqj{kk dks cuk, j[kus ds fy, vesfjdk Hkkafr
dh
^jk"Vªh; ,drk ifj"kn~~
* dks T;knk
'kfDr'kkyh cukus dh ekax dh] ftl izdkj vesfjdk eas x`g lqj{kk foHkkx dh Hkwfedk gSA vk;ksx us jk"
ifj"kn~~ dks o"kZ esa de ls de ,d ckj lEesyu djus dks vfuok;Z crk;kA
 vk;ksx ds vuqlkj] Hkkjr esa jk"Vªh; s"k.k vUo
,tsalh tSlh laLFkkvksa ds fuekZ.k dh vko';drk gS] tks vkradok
ds lacaèk esa jkT;ksa ds chp csgrj lg;ksx lqfuf'pr djsaA
 vk;ksx us iapk;rh fu;kstu dks T;knk izHkko'kkyh cukus dh vuq'kalk dhA

 vk;ksx us jkT;ksa ds foÙkh; Lok;Ùkrk dk HkhtllsleFkZu
jkT; vkRefuHkZj
fd;k] f cu ldsaA
la?kh; O;oLFkk esa Lok;Ùk jkT;
tEew ,oa d'ehj
Lora=krk ds ckn Hkkjr esa d'ehj ds foy; dks ysdj leL;k,a iSnk] gqb±A Hkkjr ds
d'ehj
mÙkj esa fLFkr
,d jkT; gS] tks HkkSxksfyd
#i ls Hkkjr o ikfdLrku nksuksa ls lac¼ j[krk ehjgSA
esa d'
77 izfr'k
r tula[;k
eqfLye] 20 izfr'krnw]fga 3 izfr'kr ckS¼ o fl[k leqnk; dsfuokl
yksx djrs gaSA tEew ,oa d'ehj] ,d fganw jktk
}kjk 'kkflr fj;klr Fkh] ftls eZ
èkkf
d vkèkkj ij ikfdLrku us tEew ,oa d'ehj dks ikfdLrku esa 'kkfey djus dh
ekax dh Fkh] jarq
i ekm.VcsVu ;kstuk ds vkèkkj ij izR;sd fj;klr dks Hkkjr ;k ikfdLrku esa lfEefyr gksus ;k L
jgus dk fodYi fn;k x;k Fkk] ijarq fo'ks"k HkkSxksfyd fLFkfr ds dkj.k rRdkyhu tEew ,oa d'ehj ds jktk gf
Lora=k jkT; LFkkfir djuk pkgrs FksAusiQyr% yacs le;
mUgksa
rd u rks ikfdLrku esa vkSj u gh Hkkjr esa lfEefyr
gksus dk iz;kl fd;kA blh vleatl dh fLFkfr dk ykHk mBkrs gq, ikfdLrkuh lSfudksa us dck;fy;ksa ds o
d'ehj ij vkØe.k dj fn;k rFkk fLFkfr dh xaHkhjrk dks ns[krs gq, egkjktk gfj flag dks us
Hkkjr
d'ehjesa foy;
djus dk fu'p; fd;kA
foy;&i=k(Merger)
;g ,d nLrkost Fkk] ftlds rgr~ tEew ,oa d'ehj dk Hkkjr esa foy; fd;k x;kA bl foy;&i=k ds
rgr~ tEew ,oa d'ehj us Hkkjr dh laizHkqrk Lohdkj dj fy;k rFkk Hkkjrh; la?k dk ,d jkT; cu x;k] ijarq b
foy;&i=k esa vU; jkT;ksa ls vyx tEew ,oa d'ehj ds fy, fo'ks"kkfèkdkj Lohdkj fd;k x;k rFkk dsoy j{kk] fon
lacaèk rFkk lapkj fo"k; ij la?k dk vfèkdkj Lohdkj fd;k x;k ,oa vU; fo"k; jkT; lwph esa 'kkfey fd, x,A tEew
,oa d'ehj ,dek=k Hkkjrh; jkT; gS] ftldk viuk afoèkku
l gSA Lora=krk ds ckn tEew ,oa d'ehj ds jkT;iky ftls
^lnj&,&fj;klr* dgk tkrk Fkk] ftldk fuokZpu tEew ,oa d'ehj foèkku lHkk ds }kjk gksrk FkkA tEew ,oa d'
ds eq[;ea=kh dks ogka dk izèkkuea=kh dgk tkrk FkkA vr% tEew ,oa d'ehj dks xbZ vR;fèkd
vkSjLok;Ùkrk
blds nh
foy; ds le; la?k ljdkj dk tEew ,oa d'ehj ij dsoy rhu fo"k;ksa ij fu;a=k.k Fkk] ftlesa j{kk] fons'k rFkk lapkj
'kkfey FksA
d'ehj ds Hkkjrh; la?k esa; foy
dh ifjfLFkfr;ka vR;fèkd egRoiw.kZ FkhaA Lora=krk ds ckn gSnjkck
twukx<+ dk foy; Hkkjrh; la?k esa fd;k
x;kA bu ns'kh fj;klrksanw esaturk
fga cgqla[;d esa Fks] tcfd 'kkld
eqlyeku FksA blds foijhr tEew ,oa d'ehj esa cgqer turk eqfLye Fkh] ld fganw
tcfd 'kk
FkkA d'ehj ds foy;
ds nkSjku ikfdLrku ds }kjk d'ehj ij dck;yh vkØe.k x;k fd;krFkkd'ehj dk eqík Hkkjr ljdkj ds }kjk
la;qDr jk"Vª la?k esa ys tk;k x;k] ftlesa tEew ,oa d'ehj esa tuer laxzg dk izkoèkku fd;k x;k FkkA bl lanH
lafoèkku esa tEew ,oa d'ehj ds fy, ,d fo'ks"k izkoèkku fd;k x;k] tks vuqPNsn&370 esa mfYyf[kr gSA
laoSèkkfud
izkoèkku (vuqPNsn&
370)
tEew ,oa d'ehj jkT; ds lacaèk
esa vuqPNsn&370 ds rgr~micaèkvLFkkbZ 'kh"kZd ds varxZr~
fuEufyf[kr
izkoèkku fd;k x;k gS&
 Hkkjrh; lafoèkku ds Hkkx&6 (jkT; ls lacafèkr izkoèkku) tEew ,oa d'ehj jkT; ij ykxw ugha gksrsA
 tEew ,oa d'ehj jkT; ds fy, fofèk cukus dh laln dh 'kfDr la?k lwph rFkk leorhZ lwph rd gh lhfer
gksxh] tks jk"Vªifr }kjk jkT; ljdkj ls ijke'kZ djds ?kksf"kr fd;k tk,xkA
 jk"Vªifr vkns'k }kjk vU; micaèkksa dks tEew ,oa d'ehj ds lacaèk esa ykxw dj ldrk jgS] ls ysfdu jkT; ljd
ijke'kZ djus ds ckn gh] vU;Fkk ugha dj ldrkA
 jk"Vªifr tu&vfèklwpuk ds ekè;e ls ;g ?kks"k.kk dj ldrk gS fd vuqPNsn&370 tEew ,oa d'ehj esa ykxw
vFkok bldks gVk;k tk ldrk gS] ysfdu ,slh vfèklwpuk tkjh djus ls igys jkT; ds lafoèkku lHkk dh
fliQkfj'k vko';d gksxhA

 tEew ,oa d'ehj dks Hkkjrh; la?k ds vU; jkT;ksa ls vyx dqN fo'ks"k vfèkdkj fn, x, rFkk la?k ds vfèkd
esa dVkSrh dh xbZ gSA
orZeku esa dqN yksx vuqPNsn&370 dks Hkkjrh; lafoèkku ls gVkus dh ekax dj jgs gSaA buds
izkoèkku tEew
ls ,oa d'ehj esa i`Fkd~rkokn <+kok
dks cfeyrk gSA laln ds }kjk
eZ
r izxfr'khy
fuf fofèk tEew ,oa
d'ehj jkT; ij ykxw ugha gks ikrs rFkk tEew ,oa d'ehj s vU;
Hkkjr
jkT;ksa
d ls viuk vyxko'kZ
riznf
djrk gSA ;g
egRoiw.kZ gS fd tEew ,oa d'ehj dk mYys[kdslafoèkku
laØe.kdkyhu Hkkx esa fd;k x;k gS] ftldk vfHkizk; gS
fd vuqPNsn&370 lafoèkku dkHkkx LFkkbZ
ugha gS] ftls lekIr dj nsuk pkfg,A ijarq vuqPNsn&370 dks lekIr djus
esa laoSèkkfud ckèkk cuh gqbZ gSA bls lekIr djus ds fy, tEew ,oa d'ehj jkT; foèkku kZu dhlHkk ds leF
vko';drk gS] ftlds ckn bls lafoèkku ls gVk;k tk ldrk gSA blds vfrfjDr tEew ,oa d'ehj ls vuqPNsn&370
gVkus ds fy, jktuhfrd eqík Hkh egRoiw.kZ gSA fo}kuksa ds erkuqlkj tEew ,oa d'ehj dk mYys[k la
laØe.kdkyhu izkoèkku esa fd;k x;k Fkk] ;g eqík
D;ksafd
la;qDr jk"Vª la?k ds le{k tuer laxzg ds fy, yafcr FkkA
Hkkjr ds mÙkjh&iwohZ jkT;ksa esa ukxkyS.M ds fy, fo'ks"k Lok;Ùkrk ds izkoèkku gaS rFkk 6oha vuq
f=kiqjk ,oa fetksje ds fy, fo'ks"k izkoèkku gaSA bu jkT;ksakus dh
dk Lok;Ùkrk
leFkZu dksbZ
gV ugha djrkA blfy, tEew
,oa d'ehj ls vuqPNsn&370 gVkus dk fookn jktuhfrd fgrksa ls T;knk izsfjr gSA vusd fo'ks"kKksa ds }k
d'ehj dks T;knk ls T;knk Lok;Ùkrk nsus dk leFkZu fd;k x;k gSA orZeku esa d'ehj esaSj Hkkjrh;
ih
- turk ikVh
Mh- ih- dh lk>h ljdkj gS vkSj vuqPNsn&370 dksus cuk,
ds j[k
fy, tEew ,oa d'ehj dh lk>h ljdkj }kjk
izfrc¼rk Hkh O;Dr fd;k x;k gSA
jkT; dk lafoèkku
o"kZ&1951 esa tEew ,oa d'ehj ds lafoèkku lHkk dk fuokZpu gqvk] ftlds ckn o"kZ&1952 j esa Hk
rFkk tEew ,oa d'ehj dh ljdkj ds chp le>kSrk gqvk vkSj rRi'pkr~ 26 tuojh] 1957 dks tEew ,oa d'ehj dk
lafoèkku viuk;k x;k]
ftlesa fuEufyf[kr izkoèkku&Fks
 lafoèkku ds vuqlkj] tEew ,oa d'ehj Hkkjr la?k dk vfHkUu vax gSA
 ;g Hkkjrh; la?k dk ,d laoSèkkfud ; gS]
jkTtks Hkkjrh; lafoèkku ds Hkkx&1 rFkk vuqlwph&1 esa mfYyf[kr
 tEew ,oa d'ehj dk viuk Lo;a dk lafoèkku gS vkSj mlh ds vuqlkj ;gka dk 'kklu&iz'kklu pyk;k tkrk gSA
 jkT; foèkkf;dk }kjk fuokjd fujksèkd dkuwu cuk;k tkrk gSA
 jkT; vkikrdky (jk"Vªifr 'kklu) ;gka laoSèkkfud ra=k ds foiQy gksus dh fLFkfr esa ykxw gksrk gS] ijarq
lafoèkku ds vuqlkj ugha] cfYd tEew ,oa d'ehj jkT; ds lafoèkku ds vuqlkjA
 jkT; esa nks rjgvkikrdky
ls dh ?kks"k.kk dh tk ldrh
& gS
(i) jk"Vªifr 'kklu (Hkkjrh; lafoèkku)
A
(ii) jkT;iky 'kk
lu (jkT; lafoèkku)A
 tEew ,oa d'ehj jkT; esa izFke ckj jk"Vªifr 'kklu o"kZ&1986 esa yxk;k x;k FkkA
 lafoèkku ds vuqlkj] tEew ,oa d'ehj ds LFkk;h fuokfl;ksa dks Hkkjrh; lafoèkku esa lHkh vfèkdkj iz
x,] ijarqLFkk;h fuoklh ds fuèkkZj.k dk vfèkdkj dsoy jkT; foèkku dkse.My
gSA lafoèkku ds vuqlkj] Hkkjr
ds ml ukxfjd dks jkT; dk LFkk;h ukxfjd ekuk tk,xk] tks jkT; esa vpy laifÙk j[krk gS ;k o"kZ&194
fuokl dj jgk gks ;k ikfdLrku ls foLFkkfir gksA
 mQnwZ] tEew ,oa d'ehj kfèkdkfjd
dh v Hkk"kk ?kksf"kr
bZrFkkdhvU;
x mís';
ksa gsrq vaxzsth dks viuk;k x;kA
 lafoèkku esa f}lnuh; foèkku e.My dks viuk;k x;k] ftlesa fuEu lnu 111 lnL;ksa okyh foèkku lHkk r
mPp lnu 36 lhVksa okyh foèkku ifj"kn~~ gSA fuEu lnu esa 24fèkd`r lhVsad'ehj
ikfdLrku
ds fy,vNksM+ nh
xbZgaSA
 lafoèkk u ds vuqlkj] jkT; esa ,d mPp U;k;ky; gksxk] tks ewy vfèkdkjksa dh j{kk djsxkA

 jkT; ds lafoèkku esa uhfr funs'kd rRoksa dks lfEefyr ugha
gS
A fd;k x;k
NBka lafoèkku la'kksèku]
1965
vkjaHk esa tEew ,oa d'ehj ds jkT; ij la?k ljdkj dk lhfer fu;a=k.kØfedFkk]#iijarq
esa la?k ljdkj
ds }kjk jkT; ds vusd fo"k;ksa ij fu;a=k.k dj fy;k x;k] D;ksafd o"kZ&1962 esa Hkkjr&phu ;q¼ rFkk o"
Hkkjr&ikfdLrku ;q¼ ds dkj.k Hkkjr ds fy, dh lqj{kk
ifjfLFkfr;ka izfrdwybZgks
FkhaAx o"kZ&1965 esa tEew jkT; ds
lafoèkkusae la'kksèku djrs gq, dbZ ifjorZu tks
fd, x,]
fuEufyf[kr gSa
&
 o"kZ&1965 ôthj&,&vkte*
esa (izèkkuea=kh)
dk uke ifjofrZ
r dj eq[;ea=kh dj fn;k x;kA
 o"kZ&1965 rd tEew ,oa d'ehj ij Hkkjrh; laln dk lhfer vfèkdkj {ks=k Fkk] ijarq NBosa lafoèkku la'
1965 }kjk la?k lwph ij laln dk vfèkdkj {ks=k LFkkfirrqgks leorhZ
x;k] lwph
ija jkT; ds vèkhu cuh jghA
 jkT; esa vuqPNsn&356 vkSj 357 dks ykxw fd;k tk ldrk gS] ijarq foÙkh; ykxwugha
vkikrdky
fd;k tk
ldrkA
 NBosa lafoèkku la'kksèku ds vuqlkj] vc ekSfyd vfèkdkjksa dks tEew ,oa d'ehj esa iw.kZ izHkkoh cu
 tEew,oa d'ehj jkT; ij mPpre U;k;ky; dh fo'ks"k vfèkdkfjrk Lohd`r gS vkSj pquko vk;ksx rFkk fu;a=k
egkys[kk ijh{kd dh vfèkdkfjrk Hkh ykxw gSA
 tEew ,oa d'ehj ds mPp U;k;ky; dks ewy vfèkdkjksa ds mYya?ku ekeys esa fjV fudkyus dh 'kfDr iz
rFkk vU; fdlh ok n esa fjV fudkyus dh vfèkdkfjrk ugha gSA
vU; jkT;ksa ls fHkUu fLFkfr
 tEew ,oa d'ehj esa Hkkjrh; laln dh foèkk;h 'kfDr lwphla?k
rd gSA leorhZ lwph7oha
rFkkvuqlwph iw.kZr%
jkT; foèkku lHkk ds vèkhu gaSA
 laln }kjk cuk;k x;k fuokjd fujksèkd dkuwuh ogkaHk
ykxw ugha gksrk gSA
 laln }kjk tEew ,oa d'ehj esa foÙkh; vkikr ugha tk yxk;k
ldrk] dsoy vuqPNsn&352 f.kesa
r ôká
Z o ;q¼*
ds le; gh ogka vkikrdky ?kksf"kr fd;k tk ldrk gSA
 tEew ,oa d'ehj esa lafoèkkuf.kZ
esa
r uhfr
o funs'kd rRoksa okys izkoèkku
kxw ughay gksrs gSa rFkk jkT; ds {ks=kiQy
,oa uke bR;kfn esa ifjorZu jkT; ljdkj dh lgefr ls gh fd;k tk ldrk gSA
 tEew ,oa 'ehj
d esa Hkkjrh; lafoèkku f.kZ
resa
vuqPNsn&19(1)
o (F) rFkk 31(2) ykxw ugha gksrs gaSA
 Hkkjrh; lafoèkku ds Hkkx&17 f.kZ
r esa
Hkk"kkvksa
o dk izkoèkku Hkh tEew ,oa d'ehj esa ykxw ugha gksrk gSA
jktdh; Hkk"kk mQnZw rFkk i=k O;ogkj dh Hkk"kk vaxzsth gSA
bafnjk xkaèkh&vCnqYyk 1975
le>kSrk]
bl le>kSrs ds rgr~ ;g dgk x;k fd tEew ,oa d'ehj jkT; Hkkjrh; la?k dk vfHkUu vax ;gS rFkk Hkkjrh
la?k dk tEew ,oa d'ehj ls lacaèk vuqPNsn&370 ds rgr~ jgsxkA vuqPNsn&370 esa mfYyf[kr izkoèkku
tEew ,oa d'ehj ji Hkkjrh; la?k fu;a=k.k 1980
j[ksxkA
ds n'kd ls tEew,oa d'ehj esas vkradoknh
xfrfofèk;ka vkjaHk
rFkk vyxkooknh 'kfDr;kakd vR;fè
izHkko'kkyhb± A
gksd'ehfj;r
x dh igpku dks dV~VjiafFk;ksa us rksM+us dk iz;Ru
fd;k rFkk d'ehj dks jr
Hkkls vyx djus dh ekax mBkbZ bZ
A xbl lanHkZ esa Hkkjrh; ljdkj ds }kjk d'ehj dks
vfèkd ls vfèkd Lok;Ùkrk nsus dk leFkZu fd;k x;kA
o`gn~ Lok;Ùkrk dh ekax
tEew ,oa d'ehj Hkkjrh; la?k dk fo'ks"k lqfoèkk izkIr jkT; gSA bl jkT; dh HkkSxksfyd egRo dks n
ckj&ckj ogka ds yksxksa }kjk Lok;Ùkrk dh ekax dh tkrh jgh gSA Lok;Ùkrk dh ekax djus okyk oxZ vkr
vfrokfn;ksa ls fHkUu gSA ;g ;oxZlafoèkku
Hkkjrhds rgr~ vfèkdre lqfoèkkvksa dks izkIr djuk pkgrk gSA Lok;Ùk
dh ekax djus okyksa esa dqN oxZ ,sls gSa] tks pkgrs gSa fd tEew ,oa d'ehj jkT; ij la?k ljdkj dk dsoy
fo"k;ksa ij fu;a=k.k gksuk pkfg,]
fd tEew
tSlk,oa d'ehj ds Hkkjrh; la?k y;
esadsfonkSjku FkkA ijarq Hkkjr ljdkj

ds fy, d'ehj dks bl izdkj dh Lok;Ùkrk nsuk laHko ugha gS] cfYd d'ehj esa ekuokfèkdkjksa ds guu dks
djuk pkfg, rFkk d'ehj dks vfèkd ls vfèkd foÙkh; lgk;rk nh tk,A o"kZ&2000 esa tEew ,oa d'ehj jkT; dh
foèkku lHkkLok;Ùkrk
us izkfIr gsrq ,d foèks;d ikfjrblfd;kA
foèks;d esa fuEufyf[kr ckrksa dk mYys[k & gS
 tEew ,oa d'ehj lslacafèkr vuqPNsn&370 Fkk
bZdks
cuk;k
L tk,] ftls vLFkkbZizkoèkkuksa
#i esa
ds tksM+k x;k gSA
 dsanz ds ikl dsoy izfrj{kk] fons'k ekeys ,oakj tSls
lap fo"k; gh jgsa] 'ks"k fo"k; jkT; dksdjgLrkarfjr
fn,
tk,aA
 tEew ,oa d'ehj jkT; ls mPpre U;k;ky; dh vfèkdkfjrk gVkbZ tk,A
 fu;a=kd ,oa egkys[kk ijh{kd (dSx)] pquko vk;ksx rFkk vf[ky Hkkjrh; lsokvksa okys izkoèkku tEew
ij ykxw u fd, tk,aA
 tEew ,oa d'ehj ij Hkkjrh; laln rFkk jk"Vªifr dh Hkwfedk lhfer fd;k tk,A
 iwoZ dh rjg jkT; ds jkT;iky^lnj&,&fj;klr
dks * rFkk eq[;ea=khôthj&,&vkte
dks * dgk tk,A
 vkarfjd vfLFkjrk ;k oká vkØe.k ds le; vkikrdky ykxw gksus ij tEew ,oa d'ehj foèkku u.kkZ;dlHkk f
gksA
 vuqPNsn&356 ds izkoèkkudksjkT; esa ykxw u fd;k tk,A
 tEew ,oa d'ehj esa ewy vfèkdkjksa ds fy, lafoèkku esa ,d vyx vè;k; dh O;oLFkk gksuh pkfg,A
 tEew ,oa d'ehj jkT; esas ufn;ksa ds a ds
fooknks
lekèkku dk vafre fu.kZ;
dsanz ds ikl ughasuk
gk pkfg,A
fnyhi iM+xkodj lfefr dh fjiksVZ
tEew ,oa d'ehj ds }kjk Lok;Ùkrk dh ekax vkjaHk ls dh tkrh jgh gS vkSj jkT; ds Lok;Ùkrk dh ek
fopkj ds fy, Hkkjrh; ljdkj ds }kjk d'ehj esa ,d ny Hkstk x;kA tEew ,oa d'ehj dh orZeku fLFkfr dh leh{kk
ds fy, ofj"Bi=kdkj fnyhi iM+xkodj dh vè;{krk esa ,d lfefr dk xBu fd;k ftlusx;k] viuh fjiksVZ esa
fuEufyf[kr mik;ksa dh fliQkfj'ksa
& dh
 jkT; ds vyxko okys {ks=kksa dks vfèkd Lok;Ùkrk nh tk,A
 jkT; esa vkfFkZd
mRFkku ,oa lgk;rkds fy, yf{krvkfFkZd
lgk;rk iznku djukA
 jkT; esa l'kL=k cy fo'ks"kkfèkdkj vfèkfu;e] 1958 dh leh{kk Hkh fd;k tk,A
 lafoèkku esa vuqPNsn&370 esa ^vLFkk;h*
mfYyf[kr
'kCn gVkdj^fo'ks"k*
'kCn j[kk tk,A
 jkT;iky dh fu;qfDr ds fy, lwph cukbZtk, vkSj mlesa ls jkT;iky dk p;u gksA
 vf[ky Hkkjrh; lsok ds vfèkdkfj;ksa ds vuqikr dks èkhjs&èkhjs de fd;k tk,A
 rhu ifj"kn~ksa dk xBu fd;k & tk,
1- tEew] 2- yík[k] 3- d'ehjA
tEew,oa d'ehj dh fo'ks"k fLFkf
r dh lekfIr dk ,sfrgkfld iQSlyk
5 vxLr] 2019 dks Hkkjr ljdkj us ,d ,sfrgkfld iQSly k ysrss gq, tEew,oa d'ehj jkT; ls lafo/ku
dk vuqPNsn&370 gVkus ,oa jkT; dk foHkktu nks'kkflr
la?k {ks=kksa ,oatEew
d'ehj rFkkyík[k ds :i esa djus dk
izLrkofd;kA blds fy, laln }kjk tEew ,oa d'ehj iquxZBu fo/s;d] 2019 ikfjr fd;k x;kA ;g fo/s;d tEew
,oa d'ehj ls vuqPNsn &370 ds vf/dka'k izko/ku lekIr djus] tEew
,oa d'ehj dks fo/kulHkk okyk dsaæ 'kkflr
izns'k vkSj yík[k dks fcuk fo/kf;dk okyk 'kkflr
dsaæ
izns'k ds xBu dk izko/ku djrk A mijksDr
gS fu.kZ; }kjk tEew
,oa d'ehj jkT; dh fo'ks"k fLFkfr ,oa Lok;Ùk
rk dks lekIr dj fn;k x;k gSAorZeku esa jkT; esa & vuqPNsn
370(1)
gh ykxw jgsxk
] tks laln dks tEew
,oa d'ehj ds fy, dkuwu cukusdh 'kfDr iznku djrkAgS
vuqPNsn
&370 dh lekfIr ds lanHkZ esa jk"Vªifr dh ?kks"k.kk
lafo/ku ds Hkkx&21 esabZvLFkk
laØe.kdkyhu ,oa fo'ks"k izko/kuksa dk
gS]mYys[k
ftlds varxZr
~
vuqPNsn
&370 dk izko/ku
Hkhfd;k x;k gS
A

jk"Vªifr lkoZtfud vf/lwpuk ds ekè;e ls vuqPNsn
&370 dh lekfIr dh ?kks"k.kk rFkk blesa cnyko fd;k
tk ldrk gSaA c'krs± d'ehjlafo/ku
dh lHkk dh lgefr izkIr] ijarq
gSa 26 tuojh] 1957 dks tEew ,oa d'ehj dh
lafo/ku lHkk Hkax gks pqdh gSaA
5 vxLr] 2019 dks jk"Vªifr }kjk vuqPNsn
&370 ds [k.M rhljs ds rgr ~lkoZtfud vf/lwpuk ds ekè;e
ls vuqPNsn
&370 dh lekfIr dh ?kks"k.
kk dh xbZA Rdkyhu
r le; esa tEew,oa d'ehj esa jkT;Iky 'kklu FkkA vr%
jkT;iky }kjk bls lgefr iznku dh xbZ
rFkkbls jkT; ljdkj dh lgefr ds :i ekuk x;kAlaln ds }kjk lafo/ku
la'kks/u ds fy, vuqPNsn
&368 dk iz;ksx fd;k tkrk] gS
ysfdu tEew,oa d'ehj dk vyx lafo/ku FkkA blfy,
vuqPNsn&368 d'ehj ds fy, ykxw ugha gksrkA d'ehj ds fy, jk"Vªifr }kjk tkjh vkns'k Hkkjrh; s Ifjf'k"V
lafo/ku d
esa mYysf[krblgSaA
izdkj jk"Vªifr dh lkoZtfud vf/lwpuk ds ekè;els jkT; ds nts± dks lekIr
dj fn;k x;kA
jk"Vªifr dh vf/lwpuk }kjk izeq[k cnyko
 tEew,oa d'ehj dks nks Hkkx ksa esa foHkkftr dj fn;k]x;k ftlesa
gStEew ,oad'ehj rFkkyík[k nks, ula?k
'kkflr izns'kksaxs
gA
 tEew ,oad'ehj esa fo/ku lHkk gksxh
] tcfd yík[k esa fo/kulHkk ugh agksxhA
 tEew ,oad'ehj ds o"kZ &1957 ls ykxw i`Fkd~lafo/ku jí gks x;k] vc gka o Hkkjr dk lafo/ku ykxw vkS
jgksxk
tEew ,oad'ehj dk vyx >.Mk Hkh vc ugha gksxkA
 tEew ,oad'ehj esa nksgjh ukxfjdrk dks Hkh dj lekIr
fn;k x; kA
 jk"Vªifr dh vf/lwpuk ds ekè;e ls vuqPNsn &35(A) dks Hkh lekIr dj fn;k x;k gSA ;g vuqPNsn jkT; ds
LFkk
bZfuokfl;ksa dks ifjHkkf"kr djustEew ds fy,,oad'ehj jkT; dh fo/kf;dk dks 'kfDr iznku djrk gS rFkk
jkT; esa LFkkuh; fuokfl;ksa ds vykok Hkkjrh; jgus
Hkw&Hkkx
okys vU; fdlh esa O;fDr dks
tEew ,oad'ehj esa
Hkwfe [kjhnus dk vf/dkjFkk ugha
A
bl vf/lwpuk ds ekè;e ls ns'k ds lHkh yksxksa tEewdks ,oad'ehj esa tehu [kjhnus ,oa jgus rFkk
ukSdjh djus dk Hkhvf/dkj iznkudj fn;k x;k gS&
(i) tEew ,oa d'ehj dh yM+fd;k sadksvc nwljs jkT;ksaksxksa ds y ls fcuk fdlh izfrca/ ds fookg djus dh Lora=krk
izkIr gksxhAysfdu blls igys mudh ukxfjdrk lekIr djus dk izko/ku FkkA
(ii) j.kohj n. M lafgrk ds LFkku ij Hkkjrh; . M lafgrk
n izHkkoh gksxh rFkk laln feZ
r}kjk
fof/ fu
o izko/ku Lor%
gh tEew ,oad'ehj ij ykxw gksaxsA
vuqPNsn &370 'kq: ls jk"Vªh; cgl dk eqík jgkAgS ns'k dk ,d oxZ bls tEew ,oad'ehj esa `Fkd
i ~rkokn
dks c<+kok nsus okyk ekurk jgkekuuk gSA mudk jgk gS fd laln ds }kjk feZ
r fu
izxfr'khy fof/tEew ,oad'ehj ij
ykxw ugh a gks IkkrhA ysfdu ;g /kj.kk cukuk mfpr ugha gksxk n&370 fd dh
vuqPNs
lekfIr ls d'ehj dh leL;k
lqy> tk,xhAtEew ,oad'ehj ekuokf/dkj iQksje us vuqPNsn &370 dh lekfIr ds nks o"kZ iwjs gksus ij ,d fjiksVZ esa
vkradokn dks ysdj fpark tkfgj dh ]xbZ tks gSfd tEew ,oad'ehj esa ,d cM+h pqukSrh cuh A fjiksVZ
gqbZ gSukesa ek
x;k gSfd vHkh Hkh lkoZtfud] ukxfjd,oa ekuo lqj{kk laca/hsdks eqí izkFkfedrk ugha nh tk jgh gSA
vkykspdksa us ljdkj ds bl fu.kZ; dks Hkkjrh; a?kh; O;oLFkk
l ij vk?kkrAekuk
mudk gSer gS fd ,d
Lok;Ùk jkT; dks fo/ku lHkk dh lgefrds fcuk ,d vf/lwpukls mldk vfLrRo lekIr djuk Hkkjrh; lafo/ku
dk mYya?ku A gS
la?kh; O;oLFkk ,d xfr'khy fopkj ] tksgSjktuhfrd O;oLFkk ] vkfFk Z
d i `"BHkwfelkekftd
,oa ifjorZu ds
vuqlkj ifjofrZ r gksrk jgrk gSA la?kh; O;oLFkk dks lexzrk ls le>us ds fy, mijksDr ifjfLFkfr;ksa ku esa j[kukdks è;
vko';d gSAlafo/ku dk vuqPNsn &370 lafo/ku dk LFkk bZHkkx jgh gSA ;g bZ vLFkk
laØe.kdkyhu izko/ku gSA
ljdkj dk ekuuk gS fd Hkkjrh; jkT;kas ds ,dhdj.k dk edln ns'k dh v[kaMrk cuk, j[kuktEew gSA,oa
vr%
d'ehj dh laizHkqrk Hkkjr ds lafo/ku ds ckgj gS vkSj
ugha
tEew ,oad'ehj dk lafo/ku Hkh dgrk fd Fkkog
Hkkjrh; lafo/ku ds v/hu aSAg
fo'ks"k jkT; dk ntkZ
Hkkjrh; la?kh; O;oLFkka?kesa
ljdkj
l vR;f/d 'kfDr'kkyh
,oa foÙkh;#i esa Hkh la?k ljdkj dh 'kfDr;ka
jkT;ksa dh rqyuk esa vf/danzh;
gSAdjksa
ds dks la?k oa jkT;ksa
, ds chp foHkktu ds fy, foÙk vk;ksx dk xBu fd;k
tk ldrk gS vkSj foÙk vk;ksx ds }kjk mu jkT;ksa dks djksa dk vf/d fgLlk iznku fd;k tkrk gS] tks fiNM+s
blds vfrfjDr foÙk vk;ksx ds }kjk fo'ks"k jkT; ds ntsZ dk izko/ku fd;k x;k]jkT;ksa ftlls fiNM+s
dks vkfFkZd
fodkl dh eq[; /kjk esa 'kkfey fd;k tk ldsA
fo'ks"k jkT; ds ntsZ dk fopkj o"kZ&1969 esa lkeus vk;kA foÙk vk;ksx }kjk xkWMfxy iQkWeZ
rhu (3) jkT;ksa (vle]es?kky;rFkktEew ,oa d'ehj) dks fo'ks"k jkT; dk ntkZ fn;klds x;kA
cknbblesa
v #.kkpy izns'k] fgekpy izns'k] ef.kiqj]
;] fetksje]
es?kky flfDde] f=kiqjk
,oa mÙkjk[k.M dks Hkh 'kkfey dj fy;k
x;kA jkT;ksa dks fo'ks"k ntkZ fuEufyf[kr
nsus ds fy, vkèkkjksa dk iz;ksx fd;k&x;k
 igkM+h vkSj nqxZe {ks=kA
 de tula[;k ?kuRo rFkk tutkfr;ksa dh T;knk vkcknhA
 iM+kslh jkT;ksa ds lkFk lkefjd vofLFkfrA
 vkfFkZd ,oa vkèkkjHkwr lajpuk ds {ks=k dk fiNM+kiuA
 jkT;ds foÙk dh detksj fLFkfrA
ykHk
xkWMfxy iQkWewZys ds vuqlkj] h Js.kh
fo'ks"k
esajkT;
'kkfey
d jkT;ksa dks la?k ljdkj ds }kjk djksa esa fo'ks
NwV izkIr gksrh gS rFkk bu jkT;ksa dks iz'kqYdksa S] ftlls
esa Hkh
jkT;ksaNwV esafeyrh
fuos'k
f"k
gZ
r gksrk
vkd gSA jkT;ksa ds
le{k ctV dh deh ugha gksrh vkSj muds Í.k Hkh ekWiQ gaSA dj fn,
anzds
tkrs
izk;ksftr ;kstukvksa esa fo'ks"k jkT;ksa dk
90 izfr'kr vuqnku o 10 izfr'kr dtZ fn;k
krkt gS] tcfd vU; jkT;ksa anz dksizk;ksftr
ds ;kstukvksa esa 70 izfr'kr
vuqnku vkSj 30 izfr'kr dtZ fn;k tkrk gSA
ljdkjla?k
ds }kjk jkT;ksanhdks xbZdqy lgk;rk dk 30 izfr'kr Hkkx
fo'ks"k jkT; ds ntsZ okys jkT;ksa dks izkIr gksrk gSA
izLrkfor ifjorZu
o"kZ&2013 ds ctV Hkk"k.k esa rRdkyhu- fpnacje~ foÙk ea=khus u,
ih ekudksa ds fy, lq>ko fn;kA muds
vuqlkj] jkT;ksa dk jk"Vªh; vkSlr vk; ls fiNM+kiu] izfr ;] lk{kjrk
O;fDr,oa
vkvU; ekuoh; fodkl ds ladsrksa
dks vkèkkj cukuk pkfg,A blds vfrfjDr j?kqjke jktu iSuy ds }kjk Hkkjr esa fiNM+s jkT;ksa ds igpku
cgq&vk;keh ladsrdksa dk iz;ksx fd;k x;k rFkk mM+hlk dks lcls fiNM+k jkT; ,oa xksok dks lcls fodflr jk
x;kA orZeku esa fcgkj
,oa mM+hlk ds eq[;ea=kh Hkh vius&vius jkT;ksa dks fo'ks"k jkT;ksa dh Js.kh esa 'kk
ekax dj jgs gaSA
la?kokn vkSj vkradokn fojksèkh jk"Vªh; aæ (National
ds Counter Terrorism Centre, (NCTC))
,u- lh- Vh
- lh- ,d 'kfDr'kkyh la ?kh; tkap anz
ds gS] tks vkradokn
,oa uDlyokn ds f[kykiQ;Zdk
djsxkA Hkkjr esa uDlyokn
,oa vkradokn ij jkT;ksa ds chp ijLij rkyesy ds vHkko ds dkj.k leL;k dk lekèkku
ugha gks ik jgk
A bl
gStkap ds anz ds fuekZ.k dh ckr cacbZ vkradh ?kVuk ds cknlsmBhA vkSj vfèkd
vkradizHkko
h
<a+x ls fuiVus ds fy, tkap anz ds
dh LFkkiuk dh ckr dh tk jgh gSA ;s lHkh vkradk;ksa fojksèkh
ds fu;a=k.k
mi o
leUo; dk dsanz gksxkA fiQygky vHkh jkT; ljdkjksa ds fojksèk ds dkj.k bl ij fopkj LFkfxr dj fn;k x;k g
jkT;ksa dk dgukdgS ;g fds anz ,oa jkT;ksa ds vfèkdkjksa dks de djsxkA iaNh vk;ksx us lcls igys bl fudk; dh
LFkkiuk dh ckr dh FkhA
lajpuk
bl fudk; dk xBu baVsfytsal C;wjks
(IB) ds vèkhu fd;k tkuk gS] bldk funs'kd - ch
vkbZ
- ds vfrfjDr
funs'kd ds led{k gksxkA blesa
- ch-]vkbZ
jkW]- vkbZ
ts - lh] lsuk] [kqfiQ;k funs'kky;] ukdksZfVDl foHkkx ds vfèkdkj

lnL; gksaxs] ftlls ;g ,d larqfyr fudk; cu ldsA ;g,d jk"Vªh; vkradokn fojksèkh
anz gksxk]
ds ftlds {ks=kh;
dk;kZy; ugha gksaxs ,oa {ks=kh; Lrj ij blds dk;ks±
- ch- dsdks
ekStwnk
vkbZ
'kk[kkvksa }kjk ns[kk tk,xkA
dk;Z
blds fuEufyf[kr dk;Z agS
&
 vkradokn fojksèkh dk;ks± dh tkap djukA
 vklwpuk izfØ;k dks lefUor djukA
 jkT;ksa ds vkrad fojksèkh dk;ks± esa lg;ksx iznku djukA
 fofHkUu vklwpuk ,tsafl;ksa ds lwpukvksa
W
dyu djuk]
dk rkfd
vk le; ij vkradh dk;Zokgh dks jksdk tk ldsA
fookn ds dkj.k
yksd O;oLFkk] jkT;ksa dk fo"k; gSA jkT;ksa fd ,u dks
- lh-Mj
Vh- gS
lh- ds uke ij dsanz] jkT;ksa ds
vfèkdkjksa esa n[kyankth djsxk rFkk la?k #i dks
ds ewy
u"V Lo
dj ldrk gSA -,ulh- Vh - lh- esajkT;ksa dks ewy
vkifÙk jsyos iqfyl cy vfèkfu;e]1957 (RPF Act, 1957) ds la'kksèku rFkk ,u- lh- Vh - lh- esa cuus okys u,
vklwpuk fudk;ksa dks ysdj gSA jsyos iqfyl cy vfèkfu;e] 1957 ds la'kksèku esa ;g dgk x;k gS fd la?k ljdk
}kjk jkT; ds fdlh O;fDr dks
fgjklr esa fy;k tk ldrk gS] ftlds fy, jkT; ljdkj dks lwfpr djuk vko';d
ugha gSA
vklwpuk bdkbZ;ksa dks Hkh jkT; #i esa
esadk;Z
eqDrdjus dh vuqefr nh bZgS]
x ftl ij rfeyukMq dh
eq[;ea=kh t;yfyrk] mM+hlk ds eq[;ea=kh uohu iVuk;d] xqtjkr ds rRdkyhu h ujsUnzeq[;ea=k
eksnh- caxky
o ia dh
eq[;ea=kh eerk cuthZ us Hkh viuh vkifÙk ntZ djkbZ Fkh rFkk {ks=kh; ny yxkrkj la?k ljdkjksa ij ncko
uhfr dk iz;ksx dj jgs gSaA la?k ljdkj {ks=kh; nykas dh ckrksa dks ekuus a] D;ksafd
ds fy,{ks=kh;
foo'k gSnyksa ds
leFkZu ls gh la?k ljdkj dk vfLrRo fVdk gqvk- FkkA lh- Vh
-,ulh-] yksdiky dk fookn Hkkjr esa u, la?kokn dks
izHkkoh gksus dk i;kZIr mnkgj.k gS] tgka {ks=kh; nyksa dh Hkwfedk vR;fèkd egRoiw.kZ vkSj fu.kkZ;d
lafoèkku fuekZrkvksa us ,d Hkkjr
'kfDr'kkyh
esa la?kh; ljdkj dk leFkZu fd;k gS vkSj ljdkfj;k vk;ksx us ;g Li"V
#i esa dgk fd la?k dk 'kfDr'kkyh gksuk jkT;ksa dh Lok;Ùkrk gha dk
gSAfojksèkh
jkT;ksau dh Lok;Ùkrk
,oa 'kfDr'kkyh
la?k ,d&nwljs ds fojksèkh ugha gaSA - lh-blfy,
Vh- lh-
,u dk fuekZ.k Hkkjr esa la?kh; k dsHkkou
izfrdwy ugha gS o
la?k,oa jkT; nksuksa ds erHksnksa dk lekèkku jktuhfrd o jk"Vªh; ,drk ds fgr esa djuk pkfg,] ftlesa jkT;
Lok;Ùkrk Hkh dk;e jgs o i`Fkd~rkoknh xfrfofèk;ksa ij vadq'k yxk;k tk ldsA
---------------

641c1f8d9239e00018c3e5ff - ## - Polity PDF-4

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

641c1f8d9239e00018c3e5ff - ## - Polity PDF-4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

la?

kh; 'kklu dh pqukSfr;ka

80 Polity By Rajesh Mishra Sir

81 Polity By Rajesh Mishra Sir

82 Polity By Rajesh Mishra Sir

83 Polity By Rajesh Mishra Sir

84 Polity By Rajesh Mishra Sir

85 Polity By Rajesh Mishra Sir

86 Polity By Rajesh Mishra Sir

88 Polity By Rajesh Mishra Sir

89 Polity By Rajesh Mishra Sir

90 Polity By Rajesh Mishra Sir

91 Polity By Rajesh Mishra Sir

92 Polity By Rajesh Mishra Sir

jkT;ksa ds eè; fookn

93 Polity By Rajesh Mishra Sir

94 Polity By Rajesh Mishra Sir

96 Polity By Rajesh Mishra Sir

97 Polity By Rajesh Mishra Sir

99 Polity By Rajesh Mishra Sir

100 Polity By Rajesh Mishra Sir

101 Polity By Rajesh Mishra Sir

102 Polity By Rajesh Mishra Sir

103 Polity By Rajesh Mishra Sir

104 Polity By Rajesh Mishra Sir

105 Polity By Rajesh Mishra Sir

107 Polity By Rajesh Mishra Sir

108 Polity By Rajesh Mishra Sir

You might also like