Vera Vratuša

University in Belgrade, Serbia

Faculty of philosophy

“NEW” OR “OLD” SOCIAL STRUKTURATION/ STRATIFICATION IN SERBIA, FORMER

YUGOSLAV REPUBLICS AND FORMER SOCIETIES OF “REAL SOCIALISM”?
-chapter from: Лазић.М., Цвејић, С. (ур.) Промене основних структура друштва Србије у периоду убрзане
трансформације. Београд: Институт за социоошка истраживања Филозофског факултета Универзитета у
Београду.

Summary
This paper questions the adequacy of using the adjective "new” to describe the social structuring of Serbia, the
former Yugoslav republics and former societies of “real socialism” following the symbolic historic turning point
event of tearing down the Berlin wall in 1989. The main hypothesis supposes that a common social denominator
of conflict and consensus versions of positivist “old materialistic” and/or phenomenological-hermeneutical “ide-
alistic” theoretical and methodological approaches to the study of social structuration/stratification, presents the
practical political standpoint/interest of exploiting class of conductors affiliates to preserve or only to reform the
existing relations of reproduction of civil society’s social life. This hypothesis is checked through the content
analysis of relevant texts, starting from the perspective of critical “new-materialistically inverted dialectic”
theoretical and methodological approach to the study of class struggle throughout the class pre-history, from the
practical political standpoint/interest of the class of exploited, to establish the relations of "human society”.

Introduction:
The incentive for asking the title question of this paper "'New' or 'old' social structuring/stratification in Serbia,
former Yugoslav republics and former societies of 'real socialism'?" provided two titles on the same topic that
appeared just four months apart. The first title "New social structuring in Serbia" - appeared in early
August 2012, inviting potential participants of the project conference to present their research
findings. The second title - "Stratification changes in Serbia" appeared at the beginning of December
2012, announcing the definitive program of the project conference.

The first title prompted the author of this paper to reconsider the appropriateness of the use of the
adjective "new" in research into the process of emergence, existence and transformation of dominant
social relations between people regarding the conditions and means of reproduction of their social life
not only in Serbia, but also in the former Yugoslav republics and former societies of "real socialism",
after the landmark historical event symbolized by the demolition of the wall in Berlin in 1989, i.e.
after the so-called "Democratic revolution", "dredge revolution" or the "shadow" coup in Belgrade in
2000 (Ranković, 2000: 406-426; Savić, 2001; Maršal, 2002). The second title encouraged the author of this
research to reconsider the assumptions summarized in the title, starting from which the research and evaluation
of the "newness" or "oldness" of the researched form of organization of social relations is carried out. These
different title interpretations induce researchers of the social structuring/stratification process, which
theoretical-methodological research paradigm and which practical-political strategy of guiding the
process of preserving or reforming "old" or establishing "new" social relations to adhere to in their
work.
The main hypothesis of this paper is that the original title refering to the project conference "New social
structures in Serbia" – indicates the choice of the conflicting variant of the positivist class-relational theoretical-
methodological approach to the analysis of social inequalities between classes, as well as that the title of the
final program of the project conference - "Stratification changes in Serbia" indicates the choice of the
consensual variant of the positivist stratum-gradualist theoretical-methodological approach to the analysis of
differences between strata. The common social denominator of the conflicting and consensual variant of
the positivist "old-materialist" and/or phenomenological-interpretive "idealist" theoretical-
methodological approach to the research of social structure/stratification is the practical-political class
point of view/interest from which the research starts: preservation or only reforming the life
reproduction relationships of "bourgeois society". We will verify this hypothesis in the further course of the
presentation based on the analysis of the content of the relevant texts, starting from the critical "new-
materialist inverted dialectical" theoretical-methodological approach to the research of class struggles through
class prehistory, from the practical-political class point of view/interest in establishing the relations of socialized
humanity. (Vratuša, 1995a: 417-431, 2006; Cvejić, 2012a: 28-32).
Critical and positivist approach to relational class analysis of social structure.
By "relational class analysis" of social structure, I mean the research of social classes as basic elements of
social structuring that are mutually constituted through immanently conflicting relations between their
members due to their contradictory relationship of not/having access to and control over the basic means and
conditions for the reproduction of life.
Within the framework of the relational class analysis of social structuring, it is necessary to notice
two of its fundamentally different paradigmatic modalities, depending on the chosen epochal
practical-political standpoint/interest:
1) critical "new materialist reversed dialectical" modality of relational class approach to the research of social
structuring, starting from the world-historical point of view/interest of "socialized humanity", and
2) positivist "old-materialist" and/or "idealist" modality of the class relational approach to the research of
social structuring from the point of view of "bourgeois society".
1. Proponents of the critical research modality, on the trail of Marx's Theses on Feuerbach (Marks i Engels
1835-1895/1968-1979: vol. 6, 5-7), in the social object of research, they also recognize the transformative role
of the researched and self-researched social subject, and in the producer self-reflexive subject, its production and
determination by the historically found structure in the previous period of the objectified activity of social
subjects. They therefore affirm the immanent objectively utopian potentials of the critical realist viewpoint of
the historical emergence of relations of production, exchange and distribution primarily of the use values of
goods and services for the development of the human potentials of all in the midst of socialized humanity. The
critical research modality is characterized primarily by the understanding of the class character of the social
division of labor, that foundation of social structuring, as an historically created, and therefore transitory,
antagonistic relationship of the reproduction of social life. In a letter to Weydemeyer dated March 5, 1852, Marx
explicitly emphasizes that he is not responsible for the discovery of either the existence of classes in modern
society, or their mutual struggle, since bourgeois historians have long shown the historical development of that
struggle, and bourgeois economists their economic anatomy. He considers the following three aspects to be his
novelty and contribution: 1) proving that the existence of classes is connected only with certain historical
development phases of production; 2) that the class struggle necessarily leads to the dictatorship of the
proletariat; 3) that this dictatorship of the vast majority over the insignificant minority for the first time in
history is only a transition to the elimination of all classes and to a classless society. Contemporaries who "deny
not only the struggle but even the existence of classes", for Marx, are "ignorant scoundrels", who "prove only
that they are, in spite of all their bloody and ostensibly humanist infatuation and by considering the social
conditions in which the bourgeoisie rules for the last product, for the non plus ultra of history – only the servants
of the bourgeoisie; that slavery is all the more abominable if these rascals less understand the greatness and
transient necessity of the bourgeois system itself". (Marks i Engels, 1968- 1979, vol. 35, 463). The prerequisite
for the victory of the modern wage-slaves over the bourgeoisie and the new organization of society through the
abolition of all class differences is, according to Marx, not only a self-organized and self-aware proletariat, but
also a bourgeoisie in whose hands the social productive forces have developed so much that they enable the
final abolition of class differences. Unlike the proponents of a direct transition from the semi-feudal relations of
imperial Russia to socialism, such as Tkachev, Marx opposed the establishment of "a state without class
distinctions as in savage and semi-savage societies, because from that state through which every nation has
passed, with the development of social productive forces "necessarily arose class differences" (V.V's
emphasis). Only at a high level of development of social productive forces, it will become possible, according to
Marx, "to raise production so high that the abolition of class differences will mean real progress and will be
permanent, and will not lead to stagnation or even regression in the social mode of production." But the
productive forces reached that level of development only in the hands of the bourgeoisie. The bourgeoisie is
therefore just as necessary a precondition of the socialist revolution as the proletariat itself." (Marks i Engels:
vol.29, 449).
Without losing sight of the fact that the evolutionist productivist understanding of the development of
productive forces can be disputed and contested in the quoted texts, it is indisputable that Marx historicized the
ahistorical understanding of the class division of labor as an eternal phenomenon based on the naturally unequal
giftedness of members of various social classes, or in " functional preconditions" of society's existence. Marx
and the authors inclined to critical research paradigm start from the assumption that we cannot express any
statement about the social processes of reshaping social relations during the entire class prehistory of mankind,
which is not formulated from a certain class-interested point of view to preserve, reform or abolish the class-
structured relations of exploitation and oppression, depending on the position and role that the proponents of
those viewpoints occupy in the class division of social life activity into managerial and executive alienated
work. From the class monopolized division of a potentially unique and universal human life activity, a
structurally-systemically connected hierarchical distribution of unequal access to the products of class-
divided life activity or "property over material wealth" arises, accompanied by unequal access to
participation in making strategic decisions about the organization of that activity or "political power" and
unequal access to higher levels of formal education or "knowledge" and "cultural esteem".
The popularity of the critical modality of the class-relational approach to social structuring research grows in
periods of cyclical aggravation of class conflicts and systemic crisis of capital accumulation on a global scale, as
was the case in the first decades of the twentieth century (Korš, 1919/1977; Lukacs, 1923/1977) or from the end
of the sixties and the beginning of the seventies (Amin, 1970; Gouldner, 1970). Even then, the current very deep
systemic crisis of capital accumulation from 2007/2008 was theoretically explained and, somewhat prematurely,
announced.
2. Proponents of various variants of the positivist research modality on the theoretical-methodological
level have in common that, unlike the supporters of the critical modality, they mechanically hypostatize and
separate the "object" of the theory, the social existence of people, from the subjectified practice and method of
people's actions' research.
2a. According to e.g. Emile Durkheim's realistically understood "social fact", some sort of class division of
labor on those who think and those who work will always exist. This hierarchical distribution of specialized
work functions, according to Durkheim, "society needs", regardless of the fact that such division implies
stunting of unexercised human potentials (Durkheim, 1922/1981:79-80). (Durkheim, 1895/1963:21-30, 31-
54).
2b First variant of the positivist research modality of social division of labor , which also dehistoricizes the
historically created and transitory class relations of production, exchange and distribution of market values of
goods for the market-mediated accumulation of private profit within the social reproduction of the life of civil
society, was founded by Max Weber. Weber hypostatize the "subject" of social action, supplemented by
"positivistic" ambition to causally explain its course and consequences on the basis of an interpretative
understanding of the ideal-type, constructed and attributed by the researcher, the meaning of the motives of
action of the mass of individuals within organized social groups (Weber, 1922/1964: 190-223). This founder of
the conflicting variant of the positivist functionalist and phenomenological interpretive research paradigm
observed that the ownership of material goods monopolizes their owners the possibility to use them as capital
for the acquisition of income under the conditions of the commodity market "and in this way ensures (them) a
direct or indirect participation in the profit arising from functions of organizing and managing economic affairs
(...)those who have nothing can only offer their services (either in natural form or in the form of labor products)
and they must give them away at any cost in order to be able to maintain a "bare life" at all (Weber, 1922/1964:
303-305).
This approach was further developed, also in periods of intensifying social conflicts, by "neo-Weberians"
such as Louis Coser (Coser, 1957: 197-207), Ralph Dahrendorf (Dahrendorf, 1972), John Goldthorpe
(Goldthorpe, 1987), but also "neo-Marxists" like Pierre Bourdieu (Bourdieu, 1986) and Eric Olin Wright
(Wright, 1997). The existence of classes in the „ideal typical“ sense these authors connect with the existence of
capitalist relations of free market competition of private owners of various types of goods, from means of
production to workforce of different levels of education and market competitiveness, which should be
institutionalized by elements of state regulation, so as not to lead to the disintegration of society.

2c. There exists still another variant of the positivist research modality of social differentiation -
gradualist stratified approach. Proponents of this research modality focus social layer as the basic unit of
analysis. Researchers who impelement stratification reserch modality, shift the emphasis from the
relationship of class conflict to the relationship of interdependence and organic solidarity between
members of various professions in the social division of labor. Proponents of the stratification approach to
the study of social diversity deny the class character of the social division of labor and reduce it to a mere
technical or functional division of labor. The emphasis is on the quantitative gradual hierarchical
classification of individuals into social strata. Individuals occupy complementary positions and roles in the
technical division of labor. The differences are supposedly based on the generally accepted unequal degree of
disposing of deserved, rare and often mutually unrelated types of rewards (wealth, power and prestige) for
different specialized contributions of individuals to the survival of society (eg Davis and Moore, 1961/1999)
(e.a. Davis and Moore , 1961/1999).
The common social denominator of both the conflicting and consensual variants of the positivist
approach to the analysis of social structuring/stratification on a practical-political level is the explicit or
tacit belief that there has always been and will always be a hierarchical distribution of work functions
in the specialized technical division of labor to those who "think" and those who "work".

This approach is chosen by the majority of authors of sociological textbooks and scientific research, especially
in periods of stabilization and violent imperialist expansion of the accumulation of extra profits in the semi-
periphery and periphery of the world hierarchical system of the capitalist economy. We recognize the
commitment to "a consensual variant of the positivist gradualist approach to the analysis of differences between
members of various strata" in the changed title of the project conference program.

The question/project of overcoming the antagonistic relations of exploitation and oppression between classes
based on the class division of labor, conditioned by unequal access to the conditions and means of reproduction,
is not even raised from the point of view of preserving or reforming the commodity-money relations of civil
society. The most conservative proponents of the functionalist-positivist approach to the research of social
stratification, the mare poseing the questions about the possibility and socio-historical assumptions of the
abolition of the historically created class division of labor into commanding and executing, that is, the
universality and perpetuity of class social inequality, ideologically qualify and disqualify on the trail of
sociobiological ideas about human nature, as a potentially "totalitarian" utopian ideology (Sanderson, 2001).
The capitalist way of production and reproduction of social life mediated by the oligopolistic market for private
profit, often under other names (postmodern, postindustrial, service, knowledge-based, IT, globalized... society)
is presented as the only efficient and therefore desirable form of organization of relations between people
regarding access to the conditions and means of reproduction of life.

Conflicting and consensual functionalist-positivist approach to the research of "new structuring"

and/or "stratification processes" in Serbia

In our community, Mladen Lazić - from the last fifth of the twentieth century, and Slobodan Cvejić, from the
turn of the twenty-first century - made and continue to provide a significant contribution to the
operationalization and connection of the conflicting and consensual variants of the positivist approach to the
study of class/layered social structuring/stratification and inter/generational mobility , i.e. self-reproduction of
classes/layers. The main characteristics and results of the application of their theoretical, methodological and
practical political approach to the research of social structuring/stratification will be analyzed on the example of
the summary presentation of these results (Cvejić, 2012a) and of their extended presentation in the paper with
the same name (Cvejić, 2012b), after the survey they conducted within the Institute for Sociological Research of
the Belgrade University Faculty of Philosophy in the spring and summer of 2012. In the extensive independent
and co-authored articles and monographs of these two authors - which I will refer to in appropriate places during
the presentation - I did not find a single text in which these authors criticized each other, either the starting
research paradigm or the research results. On the contrary, whenever Slobodan Cvejić mentions in his texts
some key concept, such as "socialism", "post-socialism", "class", "de/blocked transformation" and the like, he
never fails to refer to the in our midst pioneering scientific work of his older colleague, Mladen Lazić,
published in the last decades of the twentieth century, or some of their joint work published in the first decades
of the twenty-first century. For his part, Mladen Lazić also points out the "significant" contribution of his
younger colleague Slobodan Cvejić to the creation of co-authored works, not only through statistical expertise,
but also through the first interpretation of findings and the theoretical elaboration of Lazić's theoretical
framework (Lazić, 2011: 13).
Already the title of the aforementioned presentation and Slobodan Cvejić's article of the same name, "New
trends in class-layer mobility in Serbia" announces the author's effort to unite the conflicting with the
consensualist variant of the positivist approach to the research of social structuring/stratification. The content of
the first slide „Basic Concepts and Opretaionalization of the Class-Layer Structure“ clarifies the way in which
this unification was performed (for more details, see Cvejić, 2012b: 143). Although both texts use the term
"class" and mention that "the class structure is both relational and hierarchical", with reference to the co-
authored work with Lazić (Lazić and Cvejić, 2007), in the further exposition the the term class is mostly used in
the gradualist meaning of layer or category of hierarchical ranking on continuous scales of various dimensions
of social stratification. Social classes are defined in the presentation and the text of the same name as social
groups that occupy "different places in the social structure with regard to their role in the process of
reproduction of given social relations" (ibid). The adjective "different", however, is more associated with a
continuous hierarchy of positions that are quantitatively different from each other in the degree of contribution
to the renewal of existing social relations, rather than in immanently conflicting interests and antagonistic
relations between members of the basic social classes, which through the class struggle can at least potentially
lead to a qualitative transformation of "given social relations". In the presentation and in the text of the same
name, the gradualist approach to the analysis of social stratification is simply subsumed under the relational
approach to the analysis of social structuring, with reference to joint work (Lazić and Cvejić, 2004): "classes
form a social hierarchy based on differences in the possession/control of different forms of capital:
economic, organizational and cultural"; "classes are internally complex and divided into subgroups consisting
of individuals characterized by similar or the same living conditions“ (Cvejić, 2012b: 146).
The way in which Lazić (2011: 32) and Cvejić use and operationalize the concept of capital in the mentioned
joint works is strongly influenced by the French sociologist Bourdieu (Bourdieu, 1986: 46), who identifies
capital in a positivist ahistorical way with "accumulated labor", and his various forms with economic (E),
organizational (O) and cultural (C)"resources", i.e. material and immaterial "things", goods or traffic values in
the sphere of exchange and distribution within the contemporary differentiated and inexplicably interconnected
spheres of economy, politics and ideology (Vratuša, 2012b: 82). All three authors ignore the critically
historicized definition of capital as a historically specific relationship of appropriation of unpaid surplus labor of
members of the class of exploited and subordinate executors, by members of the class of exploiters and superior
managers, primarily through economic coercion, although physical coercion is also constantly on standby.
In the tabular presentation (cf. Table 1) of the basic theoretical-methodological theses in the presentation and
the text of the same name (Cvejić, 2012b: 146), the term "class" almost completely disappears, to give way to
the term "layer": "on the basis of the three mentioned types of capital, economic (E), organizational (O) and
cultural (C), we distinguish 7 basic layers"...

Tabela 1. Classes and forms of capital

Social layers
1 Large and medium entrepreneurs*,
senior and middle managers,
politicians
2 Small and micro entrepreneurs,
junior managers, large farmers*
3 Experts, self-employed and
freelancers and junior managers
with university education
4 Clerks, technicians, self-employed,
freelancers and lower managers
without university education
5 Highly qualified and qualified
non/manual workers
6 Half qualified and unqualified
non/manual workers
7 Small private farmers
Combination of threee types
of capital
Great E and/or O
Middle E and/or O
Small E and/or O, and great
C
Without or small E and/or O,
small C
Without E and/or O, small C
Without E, O and C
Negligible E, no O and C

It is important to point out the fact that this list of categories for classifying male and female respondents into
classes/layers according to their "job", i.e. "socio-economic status", has changed only slightly over time. Thus,
the list of categories for classifying 3,660 male and female respondents from the combined quota sample of the
Consortium of Yugoslav Institutes of Social Sciences during the quality of life survey in 1989, which Cvejić
describes as the time of the "last phase of socialism", differs only in four categories - marked with an asterisk
in Table 1 – from the list of similar categories for classifying 2,557 respondents from the multi-stage sample of
the Institute for Sociological Research of the Faculty of Philosophy in Belgrade during the survey conducted in
2012, which period Cvejić describe as „crisis of political capitalism“ . These are the categories of large and
medium-sized entrepreneurs, added to the first class/layer, together with the previously existing categories of
senior and middle managers and politicians, as well as the categories of large-scale farmers and micro-
entrepreneurs, added to the second class, together with the previously existing categories of small entrepreneurs
( "small private individuals") and junior directors. These categories (except "micro-entrepreneurs") appeared for
the first time in surveys conducted in 1993 and 1997, that is, in the time that Lazić (2000: 130) like Cvejić
(2005: 73) describes as the time of "'blocked' post -socialist transformation". In this period, part of the
previously ruling nomenclature, according to Lazić and Cvcjić, postponing the introduction of market economy
and political competition, "converted" their "overall social monopoly into interconnected economic and
political dominance" (V.V.'s emphasis). The mentioned classification categories of classes/layers remained
in use also in the surveys conducted in 2003 (n= 2,997. South East European Social Survey Project) and
2007 (ISIFF), in the time that Lazić and Cvejić describe as the time of "unblocked" post-socialist
transformations (Lazić and Cvejić, 2004, 2007, 2011).

The quoted formulations of Lazić and Cvejić overemphasize the monopolistic unification of control over
all areas of practice in the hands of the party-state nomenclature or the collective ownership class in the
supposedly new class mode of production of socialist society, following the example of Đerđ Markuš (Feher et
al., 1983/1986). In this supposedly new way of production, the eventual elements of capitalist relations of profit
accumulation, if they exist at all, are completely subordinated to the relations of command-planned production
(Lazić, 1986: 17; Lazić, Cvejić, 2011), and there is also a "systemic" inability to form more significant social
groups whose "specific interest" would be privatization (Lazić 1994a: 136, V.V.'s emphasis).
Doesn't the existence of this systemically encouraged "specific (privatization) interest" of the most enterprising
part of the ruling class of collective, or group, owners of state and social property to ensure through privatization
safer mechanisms of self-reproduction of the privileges of the ruling class than the appointment to leadership
positions by the top of the ruling class (Vratuša , 1993, 1995b), confirm the findings of Lazić's own research that
"during the first half of the nineties, two thirds of elite entrepreneurs came (directly or indirectly) from the
former ruling group" (Lazić, in Lazić (ed.), 1994b; 2011:152)? From the affirmative answer to this question, we
can conclude that the seven-member classification of classes/layers in the period of unblocked post-socialist
transformation is not "new" but "old". However, we cannot find out about the spread of the emergence of a
typically capitalist production relationship within the supposedly "new" socialist command mode of production
from appropriate sociological surveys, precisely because of the theoretical assumption which served as the basis
for the construction of the list of classes/layers, that the wage relationship presented only a negligible and
subordinate remnant of the "old" form of class structuring, that is, a "marginal" group of small entrepreneurs
formed outside the dominant class relationship (Iazić and Cvejić, 2011).
In order to strengthen the thesis about socialism as a new class mode of production, especially Lazić, from
his early to late works, tends to, on the other hand, overemphasize the differentiation and mutual autonomy of
the areas of economic, political and cultural practice and the corresponding classes/layers/elites in capitalist
mode of production (Lazić, 1987: 15-21, 2011: 28). This underestimates the similarity between state planning
in "realy existing socialism" and in "realy existing capitalism" and their common foundation - the tendency of
capital accumulation to, through the concentration and especially centralization of social capital, enable in the
extreme case the emergence of only one joint-stock company without abolishing capitalist reproduction relations
(Marx and Engels, 1867/1977: vol. 21, 555).
All four categories that appeared in the list of categories for classifying male and female respondents
according to their socio-economic status only in survays after 1989, existed in reality, therefore, before 1989.
From a formal and legal point of view, the possibility of transforming the so-called old petty bourgeoisie,
small entrepreneurs and farmers in the list of categories, into medium and large entrepreneurs and farmers in the
list of categories, was opened with the New Constitution of the FNRJ (1953), and fully opened by an
amendment to the Constitution of the SFRY from 1963 (Constitution of the SFRY, 1963).These legal acts
legalized the hiring of labor. Due to legal restrictions and tax avoidance, the majority of wage workers are
engaged in the gray and black economy. This is a "snail" method of gradually increasing the exploitation of the
wage labor of workers outside the family, which process is creating capitalist tenants and industrial capitalists
(Marx and Engels: vol. 21, 661).

The seven-member classification of Lazić and Cvejić, constructed for the purposes of analyzing the process
of structuring/stratification in Serbia, also hides the existence and influence on these processes in Serbia, the
former Yugoslav republics and former societies of "actually existing socialism", the locally absent world
ruling class (and not the "layer "). It is the financial oligarchy, the owners of controlling stakes in
transnational banking and industrial corporations who pursue their interests through the mediation of the
domestic comprador bourgeoisie (Vratuša, 1983, 1997, 2007, 2012a). Overlooking this "external"
transnational collective actor has influenced an insufficiently nuanced interpretation of the intra-national
"domestic collective actors", i.e. overlooking the division of members of the first, second and third "layer" from
the seven-member list of Cvejić and Lazić into nationally or comprador-oriented economic, political and
cultural "elite" (Antonić, 2006: 68-87, 2008: 71-92; 2012; 11-92), or class in conceptual framework of this
author.
In the part of the presentation entitled „Methodological Approach“ (also in Cvejić, 2012b: 146), the author
elaborates on two possibilities of regrouping the national "seven-member layer scheme". The first offered
possibility is the division on „four-member layer scheme“, „higher layer“ (1), „middle“ (2+3), transitional (4)
and lower (5+6+7)", if the emphasis of the research is on "similar living conditions". Another possibility is
"operational division into 3 basic classes, higher (1), middle (2+3) and lower (4+5+6+7)", if the focus of the
research is "inequalities and differences in interests".
In other words, this methodological framework for researching "differences in interests" between
classes at the most abstract theoretical level of researching the historical shift of qualitatively different
ways of production does not even provide for an operational division into two basic classes for the
purposes of research of socio-historical processes of long duration (cf. Lazić , 2011:29-30). This omission
of the operationalization of the two-class model of class structuration, precisely for the purposes of researching
the contradictory process of transformation of dominant production relations, is all the more surprising when we
consider the findings of the author of the presentation and the text of the same name that the society in Serbia is
gradually "sliding towards a bipolar model, ie towards the sharpening of class relations" (Cvejić, 2006: 132) and
that "the recruitment circle for the upper class is increasingly closing in the relationship between the upper class
and the professional class" (Cvejić, 2012b: 151). By not operationalizing the two-class model, do we not lose
the criterion for distinguishing between the "old" structuring, similar for the entire class prehistory of humanity -
except for the change just in the form of organization of the fundamental production relation of exploitation and
oppression of some members of the human race by other members of the human race - from a potentially
qualitatively "new" structuring in the circumstances of overcoming the class division of labor?
From the point of view of the critical research paradigm, it is only appropriate that the respondents experts
and other university-educated freelance artists, self-employed and lower managers, are not separated into
a special "middle layer/class" when considering the contradictory process of development of the social
productive power of human labor . In Capital, Marx approvingly quotes the socialist utopian William Thompson,
who observed already in the first fifth of the nineteenth century that "the man of science and the productive
worker have become very distant from each other, and science, instead of increasing in the hand of the worker
his own productive power for him alone, almost everywhere is opposed to him". Marx concludes that the
process of separating science from labor ends in the forced placement of science at the service of capital (Marks
& Engels: vol. 21, 322). In Marx's opinion, part of the bourgeoisie, "small middle classes and especially
educated "bourgeois - ideologues", who are "most threatened in their living conditions" during the process of
concentration and centralization of capital, in revolutionary situations such as the one in 1848, move to side of
the proletariat and "bringing it a mass of elements of education" (Marks & Engels: knj.7, 381-389). Highly
educated experts are actually members of the so-called new petty bourgeoisie of the system of ideas wage
producers and the private owners of formal qualifications for the performance of intermediary commanding,
coordinating and controlling functions in the class division of labor. Members of the new petty bourgeoisie
possess a higher education diploma as personal private property, which gives them access to management
positions and roles in the class division of labor, as a rule, in the waged service of mediating the interests of big
capital down the social hierarchy, even when at the same time they themselves do not own shares of domestic
and/or foreign banking and industrial companies at all. In societies on the periphery and semi-periphery of the
world system of capitalist economy in which the domestic industrial bourgeoisie is underdeveloped, the highly
educated intermediate new petty bourgeoisie represents an important part of the comprador-oriented domestic
bourgeoisie.
Practical-political assumptions of the research ie. the value orientations of the researchers that
influenced the absence of a two-class analysis of conflicting class interests are in the presentation of Slobodnim
Cvejić and in the article of the same name - text 2012b, only hinted through the use of adjectives with a
negative connotation ("blocked" post-socialist transformation") and adjectives with a positive connotation
("unblocked“ post-socialist transformation ) to describe certain phases of the transformation of class/layer
relations. These assumptions are developed in more detail in those parts of the co-authored work with Lazić
(2011: 252-254, 260) in which it is said that the middle class in Serbia does not exert enough "pressure ... on the
ruling groups to take a faster and broader approach to the market -oriented transformation of the economic
subsystem in Serbia" and insufficiently actively supports the "stabilization of the new (capitalist) order"
(emphasis V.V.) since it still prefers distributive statism to a significant extent - although visibly smaller than in
the case of the lower layer of the manual laborers". According to Lazić and Cvejić, this value orientation is
allegedly exclusively related to the reproduction of the socialist type of social relations, which "makes it
difficult to normalize" the capitalist system of social reproduction (emphasis V.V.), undermining the
institutional and normative framework of market regulation that has already been established (Lazić, 2011: 252-
254, 260). In other words, the basic practical-political meaning of research into the process of social
slructure/stratification is not the study of the conditions and means of a qualitatively "new" transformation of the
existing relations of exploitation and oppression based on the division of labor, but rather the "stabilization of
the new social order" and its faster spread. positive and desirable "market-oriented" variants of capitalism, as
opposed to the undesirable variant of capitalism that dominates in Serbia, which Cvejić calls "political
capitalism" in this presentation and the article of the same name (also in Cvejić, 2012b: 147). (the same in
Cvejić, 2012b: 147). Adopting the term first introduced by Weber, Cvejić, as well as Lazić, to the extent that he
criticizes the "control of state apparatuses over key economic resources" (Lazić, 1994b: 120), regardless of
whether he himself uses the term "political capitalism", implicitly agree with Weber that the dominance of
political force over the market laws of supply and demand in the oligopolistic and imperialistic phase of the
development of capitalist relations belongs to "political", "adventurous" or irrational capitalism. In doing so,
they ignore the structural-systemic conectedness between "political" capitalism and allegedly "true" capitalism,
which Weber defines ideal-typicaly as the rational and peaceful acquisition of profit through competitive
exchange on the market. (Veber, 1976: vol. II, 15-26).
 The class-interested or ideological function of the thesis that the so-called realy existing socialist society
was a "new" undifferentiated, closed and static mode of production and a corresponding form of class
structuring that is only in external contact with the "world of capitalism", reaches its full expression when, based
on it, the conclusion is suggested that a capitalist differentiated, open and dynamic commodity- monetary
market method of production and appropriate class structuring enable social development (emphasis V.
V.) Unlike him, the "new" command method of production of socialist, supposedly static and autarchic,
societies isolated from capitalist societies and in which planned state regulation prevails, according to Lazić, has
historically demonstrated that it does not enable social development (Lazić, 2011: 254). Overlooking the
primarily state-capitalist character of state regulation in the center an in the semi-periphery of the world system
of the capitalist economy (Wallerstein, 1974/1986) after the epochal absence of social revolution in the societies
of the "center", allows Lazić to once again present the capitalist mode of production as "new" after 1989.
desirable and progressive way of production compared to the collapsed, short-lived "new" and after 1989 the
"old“, undesirable and regressive so-called command socialism.

Conclusion - What would be the "new" structuring in Serbia and the world?
The conclusion of the author of the analyzed presentation and the text of the same name (Cvejić, 2012b: 157)
that "in a short period of time (9 years) there is a visible trend of additional class closure" which was observed
as early as the 1980s, in a way confirms the thesis of the author of this paper that in Serbia neither after 1989
nor after 2000 occured qualitatively "new trends in class stratum mobility", but only quantitative
changes within the framework of the "old" (class) structuring based on the class division of labor, i.e. private
property as its legal expression.
The main conclusion of the author of this paper is that the use of the adjective "new" to describe social
structuring should be reserved only for identifying and analyzing revolutionary social processes and movements
that try to overcome the class division of labor into management and executing work functions through the
self-governing participatory-democratic self-organization of planning the ecologically sustainable reproduction
of social life, as the basis for the elimination of the reproduction of the "old" classes of bourgeois society, and,
capitalist form of exploitation and oppression on a global scale since the extended sixteenth century.

Literature:
Amin, S. 1970. Accumulation ä l’échelle mondiale. Paris: Anthropos.
Antonić, S. 2006. „Kriza demokratije i transnacionalne elite“, u Kajtez, N. (ur.),
Filozodeme 4: Zbornik. Novi Sad: Srpski filozofski forum.
Antonić, S. 2008. „Postoji li u Srbiji 'transnacionalna kapitalistička klasa'?“ u: Vujović, S. (ur.).
Društvo rizika: promene, nejednakosti i socijalni problemi. Beograd: 1SI FF.
Antonić, S, 2012. Loša beskonačnost—prilozi sociologiji srpskog društva. Beograd: Službeni glasnik.
Bourdieu, P. 1986. “The forms of capital” in: Richardson, J. (ed,). Handbook of Theory and Search for the
Sociology of Educationi. New York: Greenwood Press.
Coser, L. 1957. "Social Conflict and the Theory of Social change". The British Journal of Sociology, Vol, 8, No.
3: 197- 207.
Cvejić, S. 2005. “Pokretljivost društava Srednje i Istočne Evrope na početku postsocijalističke transformacije”.
Zbornik Matice srpske za društvene nauke, br. 118-119:1-92.
Cvejić, S. 2006. Korak u mestu, Društvena pokretljivost u Srbiji u procesu post-socijalističke transformacije.
Beograd: ISIFF.
Cvejić, S. 2012a. „Novi trendovi u klasno slojnoj pokretljivosti u Srbiji“ - prezentacija prikazana u okviru
„Socioloških debata" u organizacija Srpskog sociološkog društva 1. novembra 2012 godine,
http://www.ssd.org.rs/images/cvejic.pptx.
Cvejić, S. 2012b. „Novi trendovi u klasno-slojnoj pokretljivosti u Srbiji", u: Promene u društvenoj strukturi i
pokretljivosti Šljukić, S. i D. Marinković (ur.). 143-157. Novi Sad: Odsek za sociologiju Filozofskog
fakulteta Univerziteta u Novom Sadu. http://ssd.org.rs/images/stories/opsti/34434.pdf.
Dahrendorf, R. 1972. Konflikt und Freiheit: auf dem Weg zur Dienstklassengesellschaft. Munchen: Piper.
Davis, K. and W. Moore. 1961/1990. „Neki principi stratifikacije", u: Kuvačić (ur.). Funkcionalizam u
sociologiji. 345-355. Zagreb: Naprijed.
Dirkem, E. 1895/1963. „Štaje to društvena činjenica”. „Pravila koja se odnose na posmatranje društvenih
činjenica”, u: Pravila sociološke metode. 21-30; 31-54. Beograd: Savremena škola.
Dirkem, E. 1922/1981. Vaspitanje i sociologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Feher, F., A. Heler i Đ. Markuš. 1986. Diktatura nad potrebama. Beograd: Rad.
Goldthorpe, J. 1987. Social mobility and class structure in modern Britain. Oxford: Clarendon Press.
Gouldner, A. 1970. The Coming Crisis of Western Sociology. New York: Basic Books.
Korš, K. 1919/1974. „Radno pravo za savjete poduzeća”; „Spisi o socijalizaciji”. Zagreb: Stvarnost.
Lazić, M. 1987. U susret zatvorenom društvu. Zagreb: Naprijed.
Lazić, M. 1994a. Sistem i slom Raspad socijalizma i struktura jugoslovenskog društva. Beograd: Filip Višnjić.
Lazić, M. 1994b. „Preobražaj ekonomske elite", u: Lazić, M. (ur.). Razaranje društva. Beograd: Filip Višnjić.
Lazić, M. 2000. “Serbia: the Adaptive Reconstruction of Elites", in: Highley, J. and G, Lengyel (eds.), Elites
after State Socialism, Theories and Analysis. Langham, Rowman & Littlefield Publishers, Inc.
Lazić, M. 2011. Čekajući kapitalizam – nastanak novih klasnih odnosa u Srbiji. Beograd: Službeni glasnik
Lazić, M. and Cvejić, S. 2004. „Promene društvene strukture u Srbiji: slučaj blokirane post-socijalističke
transformacije“ u: Milić. A. (ur). Društvene transformacije i strategije društvenih grupa. Beograd:
ISIFF
Lazić, M. and Cvejić, S. 2007. „Class and Values in Post-Socialist Transformation in Serbia“, International
Journal of Sociology, Vol.37. No.3
Lazić, M, and Cvejic, S. 2011. “Post-Socialist Transformation and Value Changes of the Middle Class in
Serbia". European Sociological Review, Vol 27, Issue 6: 808-823.
Lukacs, G. 1923/1977. Povijest i klasna svijest: studija o marksističkoj dijalektici. Zagreb: Naprijed.

Marks, K. i F. Engels. 1835-1895/1968-1979. Dela knj.1-46. Beograd: Prosveta.

Maršal, T. 2002. Igra senki. Beograd: RB92.
Novi ustav Federativne Narodne Republike Jugoslavije: Ustavni zakon od 13. I. 1953 i ustav od 31. I. 1946
(dijelovi koji nisu ukinuti). 1953. Đorđević, J.(prir.). Beograd: Službeni list FNRJ.
Ranković, M. 2000. „Četiri dimenzije ’Bager revolucije’". Srpska slobodarska misao, br. 5: 406-426.
Sanderson, S. K. 2001. The Evolution of Human Sociality: A Darwinian Conflict Perspective. USA: Rowman &
Littlefield.
Savić, M. 2001. „Događaji i naracija: O procenjivanju karaktera savremenih događaja“, u: Revolucija i poredak-
zbornik radova sa skupa održanog u Beogradu, 2. i 3. marta 2001. Beograd: IDN_IFDT.
Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. 1963. Beograd: Službeni list SFRJ
Veber, M. 1976. Privreda i društvo. Beograd: Prosveta.
Vratuša, V. 1981. „Strategije razvoja zemalja u razvoju i klasni interesi", u: Ranković, M. (ur.). Istraživanje i
planiranje društvenih promena i razvoja. Beograd: ISIFF.
Vratuša, V. 19993. „Protagonisti svojinske transformacije u društvenim sistemima istočne, centralne i
jugoistočne Evrope s posebnim osvrtom na slučaj Jugosliivije". Sociologija, vol.35, br. 1: 53-68.
Vratuša, V. 1995a. ,,O smeni dominantne paradigme u društvenim naukama". Sociološki pregled, vol. 35, br. 3:
417-431.
Vratuša, V. 1995b. “Attitudes toward the desirable organization of society and the war in Yugoslavia”.
Sociologija (Sociology), vol. 37, no. 4: 485-513.
Vratuša, V. 1997. „Balkan in Transition - Social Actors and Strategies”. Transition in central and eastern
Europe, t. II. 183-200. Belgrade: Yasf.
Vratuša, V. 2006. „Uvod u sociologiju saznanja", u: http:lms.f.bg.ac.rs/mod/forum/view.php?id=12777.
Vratuša, V. 2007, „Kompradorska buržoazija". u: Mimica, A, i M.Bogdanović (ur), Sociološki rečnik. Beograd:
Zavod za izdavanje udžbenika.
Vratuša, V. 2012a. Tranzicija - Odakle t kuda.Beograd: ISIFF, Čigoja štampa.,
Vratuša, V. 2012b. “Čekajući kapitalizam ili antikapitalistički misleći i delajući?”. Sociološki pregled, vol. 48,
no 1. 77-96.
Wallerstein, I. 1974/1986. Suvremeni svjetski sistem. Zagreb: CEKADE.
Weber, M. 1922/1964. „Pojam sociologije i društvenog delanja“ „Klase, staleži i stranke“, u: Đurić, M.
Sociologija Maxa Webera. Zagreb: Matica Hrvatska.
Wright, E. O. 1997. Class Counts: Comparative Studies in Class Analysis. Cambridge: Cambridge University
Press.

Vera Vratuša
Univerzitet u Beogradu, Srbija
Filozofski fakultet

„NOVA” ILI „STARA” DRUŠTVENA STRUKTURISANJA/ RASLOJAVANJA U SRBIJI,

BIVŠIM JUGOSLOVENSKIM REPUBLIKAMA I BIVŠIM DRUŠTVIMA „REALNOG
SOCIJALIZMA”?
“NEW” OR “OLD” SOCIAL STRUKTURATION/ STRATIFICATION IN SERBIA, FORMER
YUGOSLAV REPUBLICS AND FORMER SOCIETIES OF “REAL SOCIALISM”?
Summary
This paper questions the adequacy of using the adjective "new” to describe the social structuring of Serbia, the
former Yugoslav republics and former societies of “real socialism” following the symbolic historic turning point
event of tearing down the Berlin wall in 1989. The main hypothesis supposes that a common social denominator
of conflict and consensus versions of positivist “old materialistic” and/or phenomenological-hermeneutical “ide-
alistic” theoretical and methodological approaches to the study of social structuration/stratification, presents the
practical political standpoint/interest of exploiting class of conductors affiliates to preserve or only to reform the
existing relations of reproduction of civil society’s social life. This hypothesis is checked through the content
analysis of relevant texts, starting from the perspective of critical “new-materialistically inverted dialectic”
theoretical and methodological approach to the study of class struggle throughout the class pre-history, from the
practical political standpoint/interest of the class of exploited, to establish the relations of "human society”.

Uvod:
Naslov sociološkog istraživanja društvenog strukturisanja/ stratifikovanja kao rezime teorijsko-
metodoloških i praktičko- političkih pretpostavki autora istraživanja
Podsticaj za postavljanje naslovnog pitanja ovog rada „‘Nova’ ili ‘stara’ društvena strukturisanja/raslojavanja u
Srbiji, bivšim jugoslovenskim republikama i bivšim društvima ‘realnog socijalizma’?” pružila su dva naslova na
istu temu koja su se pojavila u razmaku od samo četiri meseca. Prvi naslov „Nova društvena strukturisanja u
Srbiji” - pojavio se početkom avgusta 2012. godine, pozivajući potencijalne učesnike projektne konferencije da
izlože svoje istraživačke nalaze. Drugi naslov - „Stratifikacijske promene u Srbiji” pojavio se početkom
decembra 2012. godine, najavljujući definitivni Program projektne konferencije. Prvi naslov je podstakao autora
ovog rada na preispitivanje primerenosti upotrebe prideva ,,nova“ u istraživanjima procesa nastajanja, postojanja
i preobražavanja dominantnih društvenih odnosa između ljudi povodom uslova i sredstava reprodukcije
njihovog društvenog života ne samo u Srbiji, nego i u bivšim jugoslovenskim republikama i bivšim društvima
„realnog socijalizma”, nakon prekretničkog istorijskog događaju simbolisanog rušenjem zida u Berlinu 1989.
godine, odnosno nakon tzv. „Demokratske revolucije”, „Bager revolucije” ili puča iz ,,senke“ u Beogradu 2000.
godine (Ranković, 2000: 406-426; Savić, 2001; Maršal, 2002). Drugi naslov je podstakao autora ovog
istraživanja na preispitivanje u naslovu rezimiranih pretpostavki polazeći od kojih se vrši istraživanje i procena
„novosti”, odnosno „starosti” istraživanog oblika organizacije društvenih odnosa. Ovaj odabir podrazumeva
razrešavanje ključne dileme istraživača društvenih proces strukturisanja/raslojavanja, kojoj teorijsko-
metodološkoj paradigmi istraživanja i kojoj praktičko-političkoj strategiji usmeravanja procesa očuvanja ili
reformisanja „starih”, ili uspostavljanja „novih” društvenih odnosa da se prikoni u svojem radu.

Osnovna hipoteza ovog rada je da se u osnovi prvobitnog naslova poziva na projektnu konferenciju „Nova
društvena strukturisanja u Srbiji” - nalazi priklanjanje konfliktnoj varijanti pozitivističkog klasno relacionog
teorijsko-metodološkog pristupa analizi društvenih nejednakosti između klasa, kao i da se u osnovi naslova
konačnog programa projektne konferencije - „Stratifikacijske promene u Srbiji“ nalazi priklanjanje
konsenzualnoj varijanti pozitivističkog slojno gradualističkog t e or i j s k o- metodološkog pristupa analizi
razlika između stratuma. Zajednički društveni imenitelj konfliktne i konsenzualne varijante pozitivističkog
„staro-materijalističkog“ i/ili fenomenološko-tumačećeg „idealističkog” teorijsko-metodološkog pistupa
istraživanju društvene slrukture/stratifikacije, jeste praktičko-političko klasno stanovište/interes od kojega se
polazi u istraživanje: očuvanje ili samo reformisanje odnosa društvene reprodukcije životu „građanskog
društva”. Ovu hipotezu ćemo proveriti u daljem toku izlaganja na osnovu analize sadržaja relevantnih tekstova
polazeći od kritičkog ,,novo-materijalistički preokrenutog dijalektičkog” teorijsko-metodološkog pri-
stupa istraživanju klasnih borbi kroz klasnu predistoriju, sa praktičko-političkog klasnog stanovišta/interesa
uspostavljanja odnosa podruštvljenog čovečanstva (Vratuša, 1995a: 417-431, 2006; Cvejić, 2012a: 28-32).

Pozitivistički i kritički pristup relacionoj klasnoj analizi društvene strukture

Pod „relacionom klasnom analizom” društvene strukture podrazumevam istraživanje društvenih klasa kao
osnovnih elemenata društvenog strukturisanja koji se uzajamno konstituišu kroz imanentno sukobljene
odnose između svojih pripadnika povodom njihovog nejednakog odnosa imanja/nemanja pristupa i
kontrole nad osnovnim sredstvima i uslovima za reprodukciju života.
U okviru relacione klasne analize društvenog strukturisanja, valja uočiti dva njegova bitno različita
paradigmatska modaliteta, zavisno od odabranog epohalnog praktičko-političkog stanovišta/interesa: 1) kritički
,,novomaterijalistički preokrenuti dijalektički” modalitet relacionog klasnog
pristupa istraživanju društvenog strukturisanja, polazeći od svetsko-istorijskog stanovištu/ interesa
„podruštvljenog čovečanstva” i 2) pozitivistički ,,staro-materiijalistički” i/ili „idealistički” modalitet
klasnog relacionog pristupa istraživanju društvenog strukturisanja sa stanovišta „građanskog društva”.
1. Zagovornici kritičkog istraživačkog modaliteta, na tragu Marksovih Teza of Fojerbahu (Marks i Engels
1835-1895/1968-1979: kuj. 6, 5-7), u društvenom objektu istraživanja prepoznaju i preobražavalačku delatuosl
istraživanog i samoistraživanog društvenog subjekta, a u proizvođačkom samorefleksivnom subjektu, njegovu
proizvedenost i determinisanost istorijski zatečenom strukturom u prethodnom periodu objektivirane delatnosti
društvenih subjekata. Oni stoga afirmišu imanentne objektivno utopijske potencije kritičko realističkog
stanovišta istorijskog nastajanja odnosa proivodnje, razmene i raspodele prvenstveno upotrebnih vrednosti
dobara i usulga za razvoj ljudskih potencija svih u oviru podruštvljenog čovečanstva.
Kritički istraživački modalitet odlikuje se prvenstveno shvatanjem klanog karaktera društvene podele rada,
tog temelja društvenog strukturisanja, kao islorijski nastalog, pa stoga i prolaznog, antagonističkog odnosa
reprodukcije društvenog života. U pismu Vajdemajeru (Weydemeyer) od 5. marta 1852. Marks izričito
naglašava da nije zaslužan za otkrivanje bilo postojanja klasa u moder nom društvu, niti njihove međusobne
borbe, pošto su građanski istoričari odavno prikazali istorijski razvoj te borbe, a građanski ekonomisti njihovu
ekonomsku anatomiju. Svojom novinom i doprinosom smatra sledeća tri aspekta: 1) dokazivanje da je
postojanje klasa povezano samo s određenim istorijskim razvojnim fazama proizvodnje; 2. da klasna borba
nužno vodi do diktature proletarijata; 3) da ta diktatura ogromne većine nad neznatnom manjinom po prvi put u
istoriji čini samo prelaz do uklanjanja svih klasa i do besklasnog društva. Savremenici koji „ne poriču samo
borbu nego čak i postojanje klasa”, za Marksa su „ignorantski mamlazi“, koji „dokazuju samo to da su oni,
usprkos svemu svom krvavom i tobože humanističkom kevtanju i time što smatraju društvene uslove u kojima
vlada buržoazija za poslednji proizvod, za non plus ultra istorije - samo sluge buržoazije; da je to ropstvo utoliko
odvratnije ukoliko ti mamlazi manje shvataju veličinu i prolaznu nužnost samog buržoaskog ustrojstva“ (Marks
i Engels, 1968- 1979i lJ "J knj. 35, 463). Pretpostavka za pobedu modernog najamnog robija nad buržoazijom i
nove organizacije društva putem ukidanja svih klasnih razlika jeste, po Marksu, ne samo samoorganizovan i
samosvestan proletarijat, nego i buržoazija u čijim su se rukama društvene proizvodne snage toliko razvile da
omogućavaju konačno ukidanje klasnih razlika. Za razliku od zagovornika direktnog prelaza iz polufeudalnih
odnosa carske Rusije u socijalizam, poput Tkačova, Marks se usprotivio uspostavljanju „stanja bez klasnih
razlika kao kod ‘divljaka i polu-divljaka'“, zato što su iz tog stanja kroz koje je prošao svaki narod, sa razvojem
društvenih proizvodnih snaga „nužno proizašle klasne razlike“ (naglašavanje V.V). Tek na visokom stupnju
razvoja društvenih proizvodnih snaga, postaće, po Markau, moguće „podići proizvodnju tako visoko da će
ukidanje klasnih razlika značiti stvarni napredak i da će biti trajno, i da neće dovesti do zastoja ili čak
nazadovanja u društvenom načinu proizvodnje. Ali taj stupanj razvoja dostigle su proizvodne snage tek u
rukama buržoazije. Buržoazija je prema tome isto tako nužan preduslov socijalističke revolucije kao i sam
proletarijat“ (Marks i Engels: knj.29, 449).
Ne gubeći iz vida da se može sporiti i da je bilo osporavano evolucionističko produktivističko shvatanje
razvoja proizvodnih snaga u citiranim tekstovima, nesporno je da je Marks istorizovao neistorijsko shvatanje
klasne podele rada kao večne pojave utemeljene u prirodno nejednakoj nadarenosti pripadnika raznih društvenih
klasa, ili u „funkcionalnim preduslovima“ postojanja društva. Marks i autori skloni kritikoj istraživačkoj
paradigmi polaze od pretpostavke da nijedan iskaz o društvenim procesima preoblikovanja društvenih odnosa
tokom celokupne klasne predistorije čovečanstva ne možemo da iskažemo, a da to nije sa određenog klasno
zaintsresovanog stanovišta da se očuvaju, refomišu ili ukinu klasno strukturisani odnosi izrabljivanja i tlačenja,
zavisno od položaja i uloge koje zagovornici tih stanovišta zauzimaju u klasnoj podeli društvene životne
delatnosti na upravljački i izvršilački otuđeni rad. Iz klasno monopolizovane podele potencijalno
jedinstvene i univerzalne ljudske životne delatnosti, proizilazi strukturalno-sistemski povezana
hijerarhijska raaspodela nejednakog pristupa proizvod ma klasno podeljene životne delatnosti ili
„svojini nad materijalnim bogatstvom“, nejednakog pristupa učešću u donošenju strateških odluka o
organizovanju te delatnosti ili „političkoj moći“, te nejednakog pristupa višim nivoima formalnog obrazovanja
ili ,,znanju“ i „kulturnom ugledu“.
Popularnost kritičkog modaliteta klasno relacionog pristupa istraživanju društvenog strukturisanja raste u
periodima cikličnog zaoštravanja klasnih sukoba i sistemske krize akumulacije kapitala u svetskim razmerama,
kao što je to bio slučaj u prvim decenijama dvadesetog veka (Korš, 1919/1977; Lukacs, 1923/1977) ili od kraja
šezdesetih godina i početka sedamdesetih (Amin, 1970; Gouldner, 1970). Već tada je teorijski obrazložena i, sa
izvesnom preuranjenošću najavljena aktualna vrlo duboka sistemska kriza akumulacije kapitala od 2007/2008.
godine.
Zagovornicima raznih varijanti pozitivističkog istraživačkog modaliteta na teorijsko-metodološkom planu
zajedničko je to da, za razliku od pristalica kritičkog modaliteta, mehanički razdvajaju i hipostaziraju „objekat"
teorije, metode i prakse istraživanja a i društvenog postojanja ljudi (npr. Dirkemovu realistički shvaćenu
,,društvenu činjenicu“, Dirkem, 1895/1963:21-30, 31-54).
 2a Posebnu varijantu pozitivističkog istraživačkog modaliteta koji takođe deistorizuje istorijski nastale i
prolazne odnose proizvdnje, razmene i raspodele prometnih vrednosti roba za tržišno posredovanu akumulaciju
privatnog profita u ovkriu odnosa društvene reprodukcije života građanskog društva, utemeljio je Max Weber,
hipostazirajući „subjekat“ društvenog delanja, dopunjen „pozitivističkom“ ambicijom da se njegov tok i
posledice uzročno objasne na osnovu tumačećeg razumevanja idealnotipskog, od strane istraživača
konstruisanog i pripisanog značenja pobuda delanja mase pojedinaca unutar organizovanih društvenih grupa
(Weber, 1922/1964: 190-223). Utemeljivač konfliktne varijante pozitivističko funkcionalističke i
fenomenološko tumačeće istraživake paradigme je uočio da svojina materijalnih dobara monopoliše
njihovima vlasnicima mogućnost da ih upotrebe kao kapital za sticanje prihoda pod uslovima robnog tržišta „i
na taj način (im) obezbeđuje neposredno ili posredno učešće u dobiti koja proizlazi iz funkcije organizovanja i
upravljanja privrednim poslovima (...) oni koji nemaju ništa mogu da ponude samo svoje usluge (bilo u
prirodnom obliku, bilo u obliku proizvoda rada) i njih moraju ustupiti po svaku cenu da bi uopšte mogli da
održe „goli život“ (Weber, 1922/1964: 303-305).
Ovaj pristup su dalje razvili, takođe u periodima zaoštravanja društvenih sukoba, ,,neoveberijanci“ poput
Luisa Kozera (Coser, 1957: 197-207), Ralfa Darendorfa (Dahrendorf, 1972), Goldtorpa (Goldthorpe, 1987), ali i
,,neomarksisti“ poput Pjera Burdijea (Bourdieu, 1986) u Erika Olina Rajta (Wright, 1997). Postojanje klasa u
„idealno tipskom“ smislu ovi teoretičari vezuju za kapitalističke odnose slobodne tržišne konkurencije privatnih
vlasnika raznih vrsta roba, od proizvodnih sredstava do radne snage različitog nivoa obrazovanja i tržišne
konkurentnosti, koja treba da bude institucionalizovana elementima državne regulacije, kako ne bi dovela do
dezintegracije društva.
Opredeljenje za „konfliktnu“ varijantu ,,staro-materijalističkog“ ili „idealističkog" rclacionog pristupa analizi
klasnog društvenog strukturisanja, prepoznajemo u prvobitnom naslovu poziva na projektnu
konferenciju koji je sadržavao pojam „(nova) strukturisanja“.
2b. Pozitivistički slojno gradualistički pristup istraživanju društvene strtifikacije. Zagovornici
,,konsenzualne“ varijante pozitivističkog pristupa analizi različitosti između pripadnika raznih stratuma,
poimaju osnovnu jedinicu društvene diferencijacije kao društveni sloj. Oni u analizi društvene
stratifikacijepomerauju akcenat sa odnosa klasnog sukobljavanja na odnose međuzavisnosti i organske
solidarnosti između pripadnika raznih profesija u društvenoj podeli rada. Zagovornici stratifikacijskog pristupa
istraživanju društvene različitosti negiraju klasni karakter društvene podele rada i svode je na puku tehničku ili
funkcionalnu podelu rada. Akccnat je na kvantitativnom postepenom hijerarhijskom razvrstavanju
pojedinaca u društvene slojeve. Pojedinci zauzimaju komplementarne položaje i uloge u tehničkoj podeli rada.
Razlike su navodno utemeljene na opšteprihvaćenom nejednakom stepenu raspolaganja zasluženim, retkim i
često međusobno nepovezanim vrstama nagrađivanja (bogatstvo, moć i ugled) za različit specijalislički
doprinos pojedinaca opstanku društva (npr. Davis and Moore , 1961/1999).
Ovaj pristup odabira većina autora socioloških udžbenika i naučnih istraživanja, naročito u periodima
stabilizacije i nasilne imperijalističke ekspanzije akumulacije ekstraprofita na poluperiferiji i periferiji svetskog
hijerarhijskog sistema kapitalističke privrede.
Opredeljenje za „konsenzualnu varijantu pozitivističkog gradualističkog pristupa analizi različitosti izmežu
pripadnika raznih stratuma, prepoznajemo u promenjenom naslovu programa projektne konferencije.

Zajednički društveni imenitelj i konfliktne i konsenzualne varijante pozitivističkog pristupa analizi

društvenog strukturisanja/stratiflkacije na praktičko- političkom planu, jeste izričito ili prećutno uverenje daje
oduvek postojala i da će i uvck postojati hijerarhijska raspodela radnih funkcija u specijalizovanoj tehničkoj
podeli rada na one koji, po Dirkemovim rečima, ,,misle“ i na one koji „delaju“. Ovakva hijerarhijska raspodela
specijalizovanih radnih funkcija je, prema Dirkemu, „društvu potrebna“, bez obzira što ovakva „stratifikacija“
podrazumeva zakržljavanje neupražnjavanih ljudskih potencija (Dirkem, 1922/1981:79-80).
Pitanje/projekat prevazilaženja antagonističkih odnosa izrabljivanja i tlačenja između klasa koji počivaju na
klasnoj podeli rada, uslovljenoj nejednakim pristupom uslovima i sredstvima reprodukcije, uopšte se ni ne
postavlja sa stanovišta očuvanja ili reformisanja robno-novčanih odnosa građanskog društva. Najkonzervativniji
zagovornici varijante funkcionalističko-pozitivističkog pristupa istraživanju društvene stratifikacije, već samo
postavljanje pitanja o mogućnosti i društveno-istorijskim pretpostavkama ukidanja istorijski nastale klasne
podele rada na naredbodavni i izvršilački, odnosno univerzalnosti i večnosti klasne društvene nejednakosti,
ideološki kvalifikuju i diskvalifikuju na tragu socioloških ideja o ljudskoj prirodi, kao potencijalno „totalitarnu“
utopijsku ideologiju (Sanderson, 2001). Kapitalistički način proizvodnje i reprodukcije oligopolski
kontrolisanim tržištem posredovanog društvenog života za privatni profit, često se pod drugim nazivima
(postmoderno, postindustrijsko, uslužno, utemeljeno na znanju, informatičko, globalizovano... društvo)
prikazuje kao jedino efikasan i zato poželjan oblik organizacije odnosa između ljudi povodom pristupa
uslovima i sredstvima reprodukcije života.
 Konfliktni i konsenzualni funkcionalističko-pozitivistički pristup istraživanju „novog
strukturisanja“ i/ili „stratifikacijskih promcna“ u Srbiji
U našoj sredini Mladen Lazić - od poslediije četvrtine dvadesetog veka, i Slobodan Cvejić, od prela na
dvadeset prvi vek - dali su i dalje pružaju značajan doprinos operacionalizaciji i povezivanju konfliktne i
konsenzualne varijante pozitivističkog pristupa istraživanju klasno/slojnog društvenog strukturisanja/
raslojavanja i međugeneracijske mobilnosti, odnosno samoreprodukcije klasa/slojeva. Najnovije odlike i
rezultate istraživanja i strateškog usmeravanja društvenog strukturisanjaraslojavanja, analiyiražemo na primeru
prezentacije rezimea rezultate primene ovog pristupa tokom ankete Instituta za sociološka istraživanja
Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu u proleće i leto 2012. godine, koji su upoređeni sa nalazima
ranijih uporedivih anketa. Opredelila sam se za analizu sadržaja upravo ove prezentacije (Cvejić, 2012a), zato
što ona sadrži autorski autentičan rezime teorijsko-metodološkog i praktičko-političkog okvira i najnovijih
nalaza dugogodišnjih istraživanja kako Lazića, tako i Cvejića, koji su detaljnije izloženi i u istoimenom
naučnom članku (Cvejić, 2012b). Time nastojim da izbegnem vlastita skraćivanja i s njima povezana
potencijalna iskrivljavajuća tumačenja samostalnih i koautorskih obimnijih tekstova ova dva autora. U
obimnijim radovima samostalnim i koautorskim člancima i monografijama ova dva autora — na koje ću se
pozivati na odgovarajuim mestima tokom izlaganja - nisam pronašla nijedan tekst u kojem bi ovi autori jedan
drugom kritikovali bilo polaznu istraživačku paradigmu, bilo istraživačke rezultate. Naprotiv, kada god pominje
neki ključni pojam, poput „socijalizam", „postsocijalizam", „klasa", ,,de/blokirana transformacija" i slično,
Slobodan Cvejić u svojim tekstovima ne propušta da se pozove na neki teorijski utemeljujući, u našoj sredini
pionirski, naučni rad starijeg kolege Mladena Lazića, objavljen poslednjih decenija dvadesetog veka, ili na neki
njihov zajednički rad objavljen prvih decenija dvadeset prvog veka. Sa svoje strane, Mladen Lazić takođe ističe
„znatan" doprinos mlađeg kolege Slobodana Cvejića nastajanju koautorskih radova, ne samo kroz statističku
ekspertizu, nego i kroz prvu interpretaciju nalaza i teorijsku elaboraciju Lazićevih izvođenja (Lazić, 2011: 13).
Već naslov pomenute prezentacije i istoimenog članka Slobodana Cvejića ,,Novi trendovi u klasno-
slojnoj pokretljivosti u Srbiji" najavljuje nastojanje autora da objedini konfliktnu sa konsenzualističkom
varijantom pozitivističkog pristupa istraživanju društvenog strukturisanja/stratifikacije. Sadržaj prvog slajda
OSNOVNI POJMOVI I OPERACIONALIZACIJA KLASNO-SLOJNE STRUKTURE razjašnjava
način na koji je ovo objedinjavanje izvedeno (razvijenije videti u Cvejić, 2012b: 143). Mada se u oba teksta
koristi izraz „klasa" i pominje da je „klasna struktura istovremeno relaciona i hijerarhijska", uz pozivanje na
koautorski rad sa Lazićem (Lazić and Cvejić, 2007), u daljem izlaganju preovlađuje upotreba izraza klasa u
gradualističkom značenju sloja ili kategorije hijerarhijskog rangiranja na kontinuiranim skalama raznih
dimenzija društvene stratifikacije. Društvene klase su u prezentaciji i istoimenom tekstu definisane kao
društvene grupe koje zauzimaju „različita mesta u društvenoj strukturi s obzirom na svoju ulogu u procesu
reprodukcije datih društvenih odnosa" (isto). Pridev „različito“, međutim, asocira više na kontinuiranu
hijerarhiju položaja koji se međusobno kvantitativno razlikuju u stepenu doprinosa obnavljanju postojećih
drutvenih odnosa, nego na imanentno protivrcčnc interese i antagonističke odnose između pripadnika osnovnih
društvenih klasa, koji kroz klasnu borbu mogu makar potencijalno da dovedu do kvalitativnog preobražaja
..datih društvenih odnosa".
Gradualistički pristup analizi društvene stratifikacije je u početnim tezama u istoimenom tekstu podveden
pod relacioni pristup analizi društvene strukturacije, uz pozivanje na zajednički rad (Lazić i Cvejić, 2004):
„klase čine društvenu hijerhiju zasnovanu na razlikama u posedovanju/kontroli različitih oblika
kapitala: ekonomskog, organizacionog i kulturnog“; „klase su iznutra složene i podeljene na podgrupe
koje čine pojedinci koje karakterišu slični ili isti životni uslovi (Cvejić, 2012b: 146). Način na koji Lazić (2011:
32) i Cvejić u pomenutim zajedničkim radovima upotrebljavaju i operacionalizuju pojam kapitala je pod
snažnim uticajem francuskog sociologa Burdijea (Bourdieu, 1986: 46), koji kapital na pozitivističko
neistorijski način poistovećuje sa „akumulisanim radom“, a njegove razne oblike sa „resursima“, to jest
materijalnim i nematerijalnim „stvarima“, robama ili prometnim vrednostima u sferi razmene i raspodele u
okviru savremeno izdiferenciranih i neobjašnjeno međusobno povezanih sfera ekonomije, politike i ideologije
(Vratuša, 2012b: 82). Oba autora prenebregavaju kritičko istorizovano određenje kapitala kao istorijski
specifičnog odnosa prisvajanja neplaćenog viška rada pripadnika klase izrabljivanih i podređenih izvršilaca, od
strane pripadnika klase izrabljivača i nadređenih upravljača, prevashodno kroz ekonomsku prinudu, mada je i
fizička prinuda stalno u pripravnosti.

Tabela 1. Klase i oblici kapitala

Društveni slojevi Kombinacija tri tipa kapitala
1 Krupni i srednji Veliki E i ili O
preduzetnici*, viši i srednji
direktori, političari
2 Mali i mikro preduzetnici, niži Srednji E i/ili O
 direktori, krupni poljoprivrednici*
3 Stručnjaci, samozaposleni i Mali E i/ili O, i velik K
slobodne profesije i niži
rukovodioci sa univerzitetskim
obrazovanjem
4 Službenici, tehničari, Bez ili mali E i/ili O, mali K
samozaposleni, slobodne profesije i
niži rukovodioci bez
univerzitetskog obrazovanja
5 VKV i KV ne/manuelni radnici Bez E i/ili O, mali K
6 PKV i NKV ne/manuelni radnici Bez E, O i K
7 Sitni privatni Zanemarljiv E, bez O i K
poljoprivrednici

U tabelarnom prikazu (up. Tabela 1) osnovnih teorijsko-metodoloških teza u prezentaciji i istoimenom

tekstu (Cvejić, 2012b: 146), izraz „klasa“ gotovo potpuno nestaje, da bi ustupio mestu izrazu „sloj“1: „na
bazi tri pomenuta tipa kapitala, ekonomskog (E), organizacionog (O) i kulturnog (K), razlikujemo 7
osnovnih slojeva“...
Važno je da ukažemo na činjenicu da se ovaj spisak kategorija za razvrstavanje ispitanika i ispitanica u
klase/slojeve prema njihovom „radnom mestu“, odnosno „društveno ekonomskom statusu“, samo malo menjao
kroz vreme. Tako se .pisak kategorija za razvrstavanje 3.660 ispitanika i ispitanica iz kombinovanog kvotnog
uzorka Konzorcijuma jugoslovenskih instituta društvenih nauka tokom ankete o kvalitetu života 1989. godine,
koju Cvejić opisuje kao vreme „poslednje faze socijalizma“, samo u četiri kategorije - označene zvezdicom
u tabeli 1 - razlikuje od spiska sličnih kategorija za razvrstavanje 2.557 ispitanika i ispitanica iz višeetapnog
uzorka Instituta za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu tokom ankete sprovedene 2012.
godine, koju Cvejić opisuje kao vreme „krize političkog kapitalizma“. Radi se o kategorijama krupnih i srednjih
preduzetnika, pridodatih prvoj klasi/sloju, zajedno sa od ranije postojećim kategorijama viših i srednjih direktora
i političara, kao i o kategorijama krupnih poljoprivrednika i mikro preduzetnika, pridodatih drugoj klasi, zajedno
sa od ranije postojećim kategorijama malih preduzetnika („sitnih privatnika“1) i nižih direktora. Ove kategorije
(osim „mikro preduzetnika“) pojavile su se po prvi put u anketama sprovedenim 1993. i 1997. godine, dakle u
vreme koje Lazić (2000: 130) poput Cvejića (2005: 73) opisuje kao vreme „’blokirane’ post-socijalističke
transformacije“. U ovom periodu, deo prethodno vladajuće nomenklature, prema Laziću i Cvcjiću, odlažući
uvođenje tržišne ekonomije i političkog takmičenja, „konvertovao“ je svoj „sveukupni društveni monopol u
međusobno povezanu ekonomsku i političku dominaciju“ (naglašavanje V. V.). Pomenute klasifikacione
kategorije klasa/slojeva su ostale u upotrebi i u anketama sprovedenim 2003. (n= 2.997. South East European
Social Survey Project) i 2007. godine (ISIFF), u vreme koje Lazić i Cvejić opisuju kao vreme „deblokirane”
postsocijalističke transformacije (Lazić i Cvejić, 2004, 2007, 2011).
Citirane formulacije Lazića i Cvejića prenaglašavaju monopolističko objedinjavanje kontrole nad
svim područjima prakse u rukama partijsko-državne nomenklature ili kolektivno vlasničke klase u navodno
novom klasnom načinu proizvodnje socijalističkog društva, po ugledu na Đerđa Markuša (Feher et al.,
1983/1986). U ovom navodno novom načinu proizvodnje, eventualni elementi kapitalističkih odnosa
akumulacije profita, ukoliko uopšte postoje, potpuno su podređeni odnosima komandno-planske proizvodnje
(Lazić, 1986: 17; Lazić, Cvejić, 2011), a postoji i „sistemsko“ onemogućavanje da se formiraju
značajnije društvene grupe čiji bi „specifičan interes“ predstavljala privatizacija (Lazić 1994a: 136,
naglašavanje V.V.). Ne potvrđuje li postojanje ovog sistemski podsticanog „specifičnog interesa“
najpreduzimljivijeg dela vladajuće klase kolektivnih, odnosno grupnih, vlasnika državne i društvene svojine da
kroz privatizaciju obezbede sigurnije mehanizme samoreprodukcije privilegija vladajuće klase nego što je to
naimenovanje na rukovodeće položaje od strane vrha vladajue klase (Vratuša, 1993, 1995b), nalazi istraživanja
samog Lazića da je „tokom prve polovine devedesetih godina dve trećine elitnih preduzetnika poticalo (direktno
ili indirektno) iz bivše vladajuće grupe“ (Lazić, u Lazić (ur.), 1994b; 2011:152)? Iz potvrdnog odgovora na ovo
pitanje možemo da zaključimo da sedmočlana klasifikacija klasa/slojeva u periodu deblokirane

1
Treba napomenuti da se u svim samostalnim i koautorskim Lazićevim tekstovima pojam sloja izričito koristi
kao sastavni element empirijski složenog pojma klase i nigde se ne pominje kao samostalna jedinica
društvenog strukturisanja.
postsocijalističke transformaciej nije „nova“ nego „stara“. Međutim, o rasprosrtanjenosti pojave tipično
kapitalističkog proizvodnog odnosa u okviru navodno „novog” socijalističkog komandnog načina proizvodnje,
ne možemo da doznamo iz odgovarajućih socioloških anketa, upravo zbog teorijske pretpostavke koja je
poslužila kao osnov za konstrukciju spiska klasa/slojeva da je najamni odnos samo zanemarljivi i i podređeni
ostatak „starog” oblika klasnog strukturisanja, odnosno da je „marginaln“ grupa malih preduzetnika formirana
izvan dominantnog klasnog odnosa (Iazić and Cvejić, 2011).
U cilju učvršćivanja teze o socijalizmu kao novom klasnom načinu proizvodnje, naročito je Lazić, od svojih
ranih do kasnih radova, sklon da, sa druge strane, prenaglašava izdiferenciranost i uzajamnu autonomiju
područja ekonomske, političke i kulturne prakse i odgovarajućih klasa/slojeva/elita u kapitalističkom načinu
proizvodnje (Lazić, 1987: 15-21, 2011: 28). Time je potcenjena sličnost izmcđu državnog planiranja u
„realnom socijalizmu“4 i „realnom kapitalizmu“ i njihov zajednički temelj - tendencije akumulacije kapitala da,
kroz koncentraciju i naročito centralizaciju društvenog kapitala, omogući u graničnom slučaju popivu samo
jednog jedinog akcionarskog društva bez ukidanja kapitalističkih odnosa reprodukcije (Marks i Engels,
1867/1977: knj. 21, 555).
Sve četiri kategorije koje su se pojavile u spisku kategorija za razvrstavanje ispitaniku i ispitanica prema
njihovom društveno-ekonomskom statusu tek u istraživanjima posle 1989. godine, postojale su u stvarnosti,
dakle, i pre 1989. godine. Formalno-pravno gledano, mogućnost transformisanja tzv. stare sitne
buržoazije, malih preduzetnika i poljoprivrednika u spisku kategorija, u srednje i krupne preduzetnike i
poljoprivrednike u spisku kategorija, odškrinuta je več 1953. godine. Novim ustavom FNRJ (1953), a
potpuno otvorena amandmanom na Ustav SFRJ iz 1963.godine (Ustav SFRJ, 1963), Ovi pravni akti su
legalizovali unajmljivanje tuđe radne snage. Zbog zakonskih ograničenja i izbegavanja poreza, najveći deo
njamnih radnika je angažovan u sivoj i crnoj ekonomiji. To je „puževski“ metod postupnog uvećavanja
eksploatacije najamnog rada radnika izvan porodice, kojim nastaju kapitalistički zakupci i industrijski kapitalisti
(Marks i Engels: knj. 21, 661).
Sedmočlana klasifikacija Lazića i Cvejića konstruisana za potrebe analize procesa strukturisanja/
stratifikovanja u Srbiji, takođe sakriva postojanje i uticaj na ove procese u Srbiji, bivšim jugoslovenskim
republikama i bivšim društvima „realno postojeeg socijalizma“, lokalno odsutne svetske vladajuće klase (a
ne ,,sloja“). Radi se o finansijskoj oligarhiji, vlasnicima kontrolnih paketa akcija transnacionalnih bankovnih i
industrijskih korporacija koji svoje interese sprovode kroz posredovanjc domaće kompradorske buržoazije
(Vratuša, 1983, 1997, 2007,2012a). Previđanje ovog ,,spoljašnjeg“ transnacionalnog kolektivnog delatnika,
uticalo je na nedovoljno iznijansirano tumačenje unutarnacionalnih „domaćih kolektivnih delatnika", odnosno
previđanje podele pripadnika prvog, drugog i trećeg ,,sloja“ iz sedmočlanog spiska Cvejića i Lazića, na
nacionalno ili kompradorski orijentisanu ekonomsku, političku i kulturnu ,,elitu“ (Antonić, 2006: 68-87,2008:
71-92; 2012; 11-92).
U delu prezentacije koji nosi naziv METODOLOŠKI PRISTUP (isto u Cvejić, 2012b: 146), autor
razrađuje dve mogućnosti pregrupisavanja unutarnacionalne „sedmočlane slojne sheme". Prva ponuđena
mogućnost je podela na ,,4-slojnu klasifikaciju, viši sloj (1), srednji (2+3), prelazni (4) i niži (5+6+7)“, ukoliko
je naglasak istraživanja na „sličnim životnim uslovima". Druga mogućnost je „operacionalna podela na 3
osnovne klase, višu (1), srednju (2+3) i nižu (4+5+6+7)“, ukoliko fokus istraživanja predstavljaju „nejednakosti
i razlike u interesima".
Drugim rečima, ovim metodološkim okvirom istraživanja „razlika u intersima" između klasa na
najapstraktnijem teorijskom nivou istraživanja istorijske smene kvalitativno različitih načina
proizvodnje, nije ni predviđena operacionalna podela ma dve osnovne klase za potrebe istraživanja -
društveno-istorijskih procesa dugog trajanja (up. I Lazić, 2011:29-30). Ovo izostavljanje operacionalizacije
dvoklasnog modela razvrstavanja klasa, upravo za potrebe istraživanja protivrečnog procesa transformacije
dominantnih proizvodnih odnosa, tim više začuđuje kada imamo u vidu nalaze samog autora prezentacije i
istoimenog deksta da društvo sa,t ijt i istoimenog teksta da društvo u Srbiji postepeno „klizi ka bipolarnom
Modelu tj. ka zaoštravanju klasnih odnosa" (Cvejić, 2006: 132) i da se „regrutacijski krug za viši sloj sve više
zatvara u relaciji viši sloj — stručnjački sloj" (Cvejić, 2012b:151) Izostajanjem operacionalizacije dvoklasnog
modela, ne gubimo li kriterijum za razlikovanje između „starog" strukturisanja, sličnog za celokupnu klasnu
predistoriju čovečanstva - osim promene oblika organizacije temeljnog proizvodnog odnosa izrabljivanja i
tlačenja jednih pripadnika ljudskog roda od strane drugih pripadnika ljudskog roda - od potencijalno
kvalitativno „novog“ strukturisanja u okolnostima prevaziđcnc klasne podele rada?
Sa stanovišta kritičke istraživačke paradigm, jedino je primereno da se ispitanici - l'iluiui i stručnjaci i
ostali univerzitetski obrazovani slobodni umetnici, samouposleni i niži rukovodioci ne izdvajaju u
zaseban „srednji sloj/klasu“ kada se razmatra protivrečan proces razvoja proces razvoja društvene
proizvodne snage ljudskog rada. Marks u Kapitalu s odobravanjem citira socijalistu utopistu Vilijema
Tompsona koji je već u prvoj petini devetnaestog veka uočio da su se „čovek od nauke i proizvodni radnik
mnogo udaljili jedan od drugoga, i nauka, umesto da u ruci radnikovoj povećava njegovu sopstvenu proizvodnu
snagu za njega samog, skoro se svugde postavlja protiv njega“. Marks zaključuje da proces odvajanja nauke od
rada završava u prisilnom stavljanju nauke u službu kapitala (Marks i Engels: knj. 21, 322). Po Marksovom
mišljenju, deo buržoazije, „sitnih srednjih staleža i naročito obrazovanih „buržuja - ideologa“, koji su
„najugroženiji u svojim životnim uslovima“ tokom procesa koncentracije i centralizacije kapitala, u
revolucionarnim situacijama kao što je bila ona 1848. godine, prelazi na stranu proleiarijata i „dovode mu masu
elemenata obrazovanja" (Marks i Engels: knj.7, 381-389). Visokoobrazovani stručnjaci su zapravo pripadnici
tzv. nove sitne buržoazije najamnog proizvođača sistema ideja i privatnog vlasnika formalnih kvalifikacija za
vršenje posredničkih naredbodavnih, koordinatorskih i kontrolnih funkcijai u klasnoj podeli rada. Pripadnici
nove sitne buržoazije poseduju visokoškolsku diplomu kao ličnu privatnu svojinu koja im otvara pristup
upravljačkim položajima i ulogama u klasnoj podeli rada po pravilu u najamnoj službi posredovanja interesa
krupnog kapitala niz društvenu hijerarhiju, čak i kada istovremeno sami uopštc ne poseduju deonice domaćih
i/ili inostranih bankovnih industrijskih kompanija. U društvima na periferiji i poluperiferiji svetskog sistema
kapitalističke privrede u kojima je nerazvijena domaća industrijska buržoazija, visokoobrazovana posrednička
nova sitna buržoazija predstavlja važan deo kompradorski orijentisane domaće buržoazije.
Praktično-političkc pretpostavke istraživanja tj. vrednosna opredeljenja istraživača koja su uticala na
izostanak dvoklasne analize protivrečnih klasnih interesa su u prezentaciji Slobodnim Cvejića i u istoimenom
članku - tekstu 2012b samo nagovcštcnc u upotrebi prideva sa negativnom konotacijom („blokirana“
postsocijalistička transformacija“) odnosno prideva sa pozitivnom konotacijom („deblokirana postsocijalistička
transformacija) za opisivanje pojedinih faza preobražavanja klasno/slojnih odnosa Ove pretpostavke u detaljnije
razvijene u onim delovima koautorskog rada sa Lazićem (2011: 252-254, 260) u kojima se govori o tome da
srednja klasa u Srbiji ne vrši dovoljan „pritisak ... na vladajuće grupe da preduzmu brži i širi pristup tržišno-
orijentisanoj transformaciji ekonmskog podsistema u Srbiji“ i nedovoljno delatno podržava „stabilizaciju
novog poretka“ (naglašavanje V.V. ) pošto i dalje u značajnoj meri – mada vidno manjoj nego kod donjeg sloja
sloja manuelnih radnia – zastupa distributivni etatizam“. Ova vrednosna orijentacija je, prema Laziću i Cvejiću,
navodno isključivo vezana za reprodukciju socijalističkog tipa društvenih odnosa, koja „otežava
normalizaciju“ kapitalističkog sistema društvene reprodukcije (naglašavanje V. V.), podrivajući
institucionalni i normativni okvir tržišne regulacije koji je već uspostavljen (Lazić, 2011: 252-254, 260). Drugim
rečima, osnovni praktičko-politički smisao istraživanja procesa društve nog slrukturisanja/stratifikacije nije
proučavanje uslova i sredstava kvalitativno „nove“ transformacije zatečenih odnosa izrabljivanja i tlačenja
utemeljenih u podeli rada, nego „stabilizacija novog društvenog poretka“ i brže širenje pozitivne i poželjne
„tržišno orijentisane” varijante kapitalizma, nasuprot nepoželjnoj varijanti kapitalizma koja dominira u Srbiji,
koju Cvejić u ovoj prezenaciji i istoimenom članku naziva „političkim kapitalizmom“ (isto u Cvejić, 2012b:
147). Preuzimajući izraz koji je prvi uveo Veber, Cvejić, kao i Lazić, i n/ih u meri u kojoj kritikuje „kontrolu
državnih aparata nad ključnim privrednim resursima“ (Lazić, 1994b: 120), bez obzira da li i sam koristi izraz
“politički kapitalizam”, implicitno se slažu sa Veberom da dominacija politike sile nad tržišnim zakonima
ponude i potražnje u oligopolističkoj i imperijalističkoj fazi razvoja kapitalističkih odnosa spada u „politički “,
„avanturistički“ iliiracionalni kapitalizam. Pri tome, oni zanemaruju strukturalno-sistemsku poveyanost između
„političkog“ kapitalizma i navodno „pravog“4 kapitalizma koji Vebe idealno-tipski definiše kao racionalno i
miroljubivo sticanje dobiti putem konkurentske razmene na tržištu (Veber, 1976: tom II, 15-26).
Klasno zainteresovana ili ideološka funkcija teze da je tzv. realni socijaliyam bio „nov” neizdiferenciran,
zatvoren i statičan način proizvodnje i odgovarajući oblik klasnog strukturisanja koji je samo u spoljnom
kontaktu sa „svetom kapitaliyma“, do punog izraza dolazi kada se na temelju nje sugeriše zaključak da
kapitalistički izdilerencirani, otvoreni i dinamični robno-novčano tržišni način proizvodnje i
odgovarajuće klasno strukturisanje, omogućavaju društveni razvoj (naglašavanje V. V.). Za razliku od
njega, „novi“ komandni način proizvodnje socijalističkih, navodno statičnih i autarhičnih, društava izolovanih
od kapitalističkih društava i u kojima preovladava planska državna regulacija, prema Laziću istorijski je
demonstrirala da ne omogućava društveni razvoj (Lazić, 2011: 254). Previđanje prevashodno đržavno-
kapilalističkog karaktera državne regulacije na polu-periferiji svetskog sistema kaitalističke privrede
(Wallerstein, 1974/1986) nakon epohalnog izostanka socijalne revolucije u društvima „centra“, omogućava
Laziću da posle 1989 godine kapitalistički način proizvodnje ponovo predslavlja kao „nov", poželjan i
progresivan način proizvodnje u odnosu na urušeni , kratkotrajno „nov“ , a posle 1989. godine „stari, nepoželjan
i regresivan tzv. komandni socijalizam.

Zaključak - Šta bi to bilo ,,novo“ strukturisanje u Srbiji i svetu?

Zaključak autora prezentacije i istoimenog teksta (Cvejić, 2012b: 157) da je „u kratkom vremenskom
rasponu (9 godina) vidljiv trend dodatnog klasnog zatvaranja“ koji je uočen još osamdesetih godina, na
svojevrsni način potvrđuje tezu autora ovog rada da u Srbiji ni nakon 1989. ni nakon 2000. godine nije
došlo do kvalitativno „novih trendova u klasno slojnoj pokretljivosti“, nego samo do kvantitativnih
promena u okviru „starog“ (klasnog) strukturisanja utemeljenog u klasnoj podeli rada, odnosno privatnoj
svojini kao njenom pravnom izrazu.
Osnovni zaključak autora ovog rada je da upotrebu prideva „nova” za opisivanje društvenog
strukturisanja treba rezervisati samo za identifikovanje i analizu revolucionarnih društvenih
procesa i pokreta koji pokušavaju da kroz samoupravnu učesničko-demokratsku samoorganizaciju
planiranja ekološki održive reprodukcije društvenog života, prevaziđu klasnu podelu rada na
upravljački i izvršilački kao temelj reprodukcije „starog” klasnog, a od produženog šesnaestog veka,
kapitalističkog oblika izrabljivanja i tlačenja u svetskim razmerama.

Literatura:
Amin, S. 1970. Accumulation ä l’échelle mondiale. Paris: Anthropos.
Antonić, S. 2006. „Kriza demokratije i transnacionalne elite“, u Kajtez, N. (ur.),
Filozodeme 4: Zbornik. Novi Sad: Srpski filozofski forum.
Antonić, S. 2008. „Postoji li u Srbiji 'transnacionalna kapitalistička klasa'?“ u: Vujović, S. (ur.).
Društvo rizika: promene, nejednakosti i socijalni problemi. Beograd: 1SI FF.
Antonić, S, 2012. Loša beskonačnost—prilozi sociologiji srpskog društva. Beograd: Službeni glasnik.
Bourdieu, P. 1986. “The forms of capital” in: Richardson, J. (ed,). Handbook of Theory and Search for the
Sociology of Educationi. New York: Greenwood Press.
Coser, L. 1957. "Social Conflict and the Theory of Social change". The British Journal of Sociology, Vol, 8, No.
3: 197- 207.
Cvejić, S. 2005. “Pokretljivost društava Srednje i Istočne Evrope na početku postsocijalističke transformacije”.
Zbornik Matice srpske za društvene nauke, br. 118-119:1-92.
Cvejić, S. 2006. Korak u mestu, Društvena pokretljivost u Srbiji u procesu post-socijalističke transformacije.
Beograd: ISIFF.
Cvejić, S. 2012a. „Novi trendovi u klasno slojnoj pokretljivosti u Srbiji“ - prezentacija prikazana u okviru
„Socioloških debata" u organizacija Srpskog sociološkog društva 1. novembra 2012 godine,
http://www.ssd.org.rs/images/cvejic.pptx.
Cvejić, S. 2012b. „Novi trendovi u klasno-slojnoj pokretljivosti u Srbiji", u: Promene u društvenoj strukturi i
pokretljivosti Šljukić, S. i D. Marinković (ur.). 143-157. Novi Sad: Odsek za sociologiju Filozofskog
fakulteta Univerziteta u Novom Sadu. http://ssd.org.rs/images/stories/opsti/34434.pdf.
Dahrendorf, R. 1972. Konflikt und Freiheit: auf dem Weg zur Dienstklassengesellschaft. Munchen: Piper.
Davis, K. and W. Moore. 1961/1990. „Neki principi stratifikacije", u: Kuvačić (ur.). Funkcionalizam u
sociologiji. 345-355. Zagreb: Naprijed.
Dirkem, E. 1895/1963. „Štaje to društvena činjenica”. „Pravila koja se odnose na posmatranje društvenih
činjenica”, u: Pravila sociološke metode. 21-30; 31-54. Beograd: Savremena škola.
Dirkem, E. 1922/1981. Vaspitanje i sociologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Feher, F., A. Heler i Đ. Markuš. 1986. Diktatura nad potrebama. Beograd: Rad.
Goldthorpe, J. 1987. Social mobility and class structure in modern Britain. Oxford: Clarendon Press.
Gouldner, A. 1970. The Coming Crisis of Western Sociology. New York: Basic Books.
Korš, K. 1919/1974. „Radno pravo za savjete poduzeća”; „Spisi o socijalizaciji”. Zagreb: Stvarnost.
Lazić, M. 1987. U susret zatvorenom društvu. Zagreb: Naprijed.
Lazić, M. 1994a. Sistem i slom Raspad socijalizma i struktura jugoslovenskog društva. Beograd: Filip Višnjić.
Lazić, M. 1994b. „Preobražaj ekonomske elite", u: Lazić, M. (ur.). Razaranje društva. Beograd: Filip Višnjić.
Lazić, M. 2000. “Serbia: the Adaptive Reconstruction of Elites", in: Highley, J. and G, Lengyel (eds.), Elites
after State Socialism, Theories and Analysis. Langham, Rowman & Littlefield Publishers, Inc.
Lazić, M. 2011. Čekajući kapitalizam – nastanak novih klasnih odnosa u Srbiji. Beograd: Službeni glasnik
Lazić, M. and Cvejić, S. 2004. „Promene društvene strukture u Srbiji: slučaj blokirane post-socijalističke
transformacije“ u: Milić. A. (ur). Društvene transformacije i strategije društvenih grupa. Beograd:
ISIFF
Lazić, M. and Cvejić, S. 2007. „Class and Values in Post-Socialist Transformation in Serbia“, International
Journal of Sociology, Vol.37. No.3
Lazić, M, and Cvejic, S. 2011. “Post-Socialist Transformation and Value Changes of the Middle Class in
Serbia". European Sociological Review, Vol 27, Issue 6: 808-823.
Lukacs, G. 1923/1977. Povijest i klasna svijest: studija o marksističkoj dijalektici. Zagreb: Naprijed.

Marks, K. i F. Engels. 1835-1895/1968-1979. Dela knj.1-46. Beograd: Prosveta.

Maršal, T. 2002. Igra senki. Beograd: RB92.
Novi ustav Federativne Narodne Republike Jugoslavije: Ustavni zakon od 13. I. 1953 i ustav od 31. I. 1946
(dijelovi koji nisu ukinuti). 1953. Đorđević, J.(prir.). Beograd: Službeni list FNRJ.
Ranković, M. 2000. „Četiri dimenzije ’Bager revolucije’". Srpska slobodarska misao, br. 5: 406-426.
Sanderson, S. K. 2001. The Evolution of Human Sociality: A Darwinian Conflict Perspective. USA: Rowman &
Littlefield.
Savić, M. 2001. „Događaji i naracija: O procenjivanju karaktera savremenih događaja“, u: Revolucija i poredak-
zbornik radova sa skupa održanog u Beogradu, 2. i 3. marta 2001. Beograd: IDN_IFDT.
Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. 1963. Beograd: Službeni list SFRJ
Veber, M. 1976. Privreda i društvo. Beograd: Prosveta.
Vratuša, V. 1981. „Strategije razvoja zemalja u razvoju i klasni interesi", u: Ranković, M. (ur.). Istraživanje i
planiranje društvenih promena i razvoja. Beograd: ISIFF.
Vratuša, V. 19993. „Protagonisti svojinske transformacije u društvenim sistemima istočne, centralne i
jugoistočne Evrope s posebnim osvrtom na slučaj Jugosliivije". Sociologija, vol.35, br. 1: 53-68.
Vratuša, V. 1995a. ,,O smeni dominantne paradigme u društvenim naukama". Sociološki pregled, vol. 35, br. 3:
417-431.
Vratuša, V. 1995b. “Attitudes toward the desirable organization of society and the war in Yugoslavia”.
Sociologija (Sociology), vol. 37, no. 4: 485-513.
Vratuša, V. 1997. „Balkan in Transition - Social Actors and Strategies”. Transition in central and eastern
Europe, t. II. 183-200. Belgrade: Yasf.
Vratuša, V. 2006. „Uvod u sociologiju saznanja", u: http:lms.f.bg.ac.rs/mod/forum/view.php?id=12777.
Vratuša, V. 2007, „Kompradorska buržoazija". u: Mimica, A, i M.Bogdanović (ur), Sociološki rečnik. Beograd:
Zavod za izdavanje udžbenika.
Vratuša, V. 2012a. Tranzicija - Odakle t kuda.Beograd: ISIFF, Čigoja štampa.,
Vratuša, V. 2012b. “Čekajući kapitalizam ili antikapitalistički misleći i delajući?”. Sociološki pregled, vol. 48,
no 1. 77-96.
Wallerstein, I. 1974/1986. Suvremeni svjetski sistem. Zagreb: CEKADE.
Weber, M. 1922/1964. „Pojam sociologije i društvenog delanja“ „Klase, staleži i stranke“, u: Đurić, M.
Sociologija Maxa Webera. Zagreb: Matica Hrvatska.
Wright, E. O. 1997. Class Counts: Comparative Studies in Class Analysis. Cambridge: Cambridge University
Press.