\1 \

an
Stre1au
Ps ycl]_gl o g ia
1
!
temperamentu

\.

Wydanie polslde dedykuje moim wspanialym wnulwm:

Wojtkowi, Milwlajowi, Marcinowi, .fasiowi, Kasi i Mackowi ~
(urodzonemu po pierwszym wydaniu tej ksiqild) •1' Wydawnictwo Naukowe PWN
o jakie r6inych ternpermnentach !' WARSZAWA 2001
l\
 Projekt oklaclki i slron tytulowych
Karnlina Lijldcma „
SPIS TRESCI
Redaktor
Uarba1·a Dmowslrn

Redaktor lechniczny
Tercsa Sknypkowska

Przedmowa 9

Rozdziat 1. Dzieje badmi nad tcmperamentem i sposoby rozumienia tego

konstrukt~ teoretycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

1.1. Temperament z perspektywy historycznej 15

1.1.1. Podejscie spekulatywne . . . . . . 16
(„_: >1.1 .2. Poczittek badan empirycznych nad temperamentem 21
c··\ 1.1.3. Konstytucjonalne typologie temperamentu 32
~/ 1.2. Pojvcie temperamentu . . . . . . . . . . . . . . 41
./)G.r113o '·· . l .l. l. Temperament jako pojvcie ograniczone clo sfery emocjonalnej
1.2.2. Temperament jako styl zachowania . . . . . . . . . . . . . . .
42
44
Copyright © for the Polish cdition by
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
.. 1.2.3. Definicje temperame11tu wywo<lzitce siv z orientacji biologicznej 45
l.2.4. Czym jest temperm"'1ent: U\Vagi koncowe . . . . . 48
Warszawa 1998
1.3. Temperament a osobowosc . . . . . . . . . . . . . .. . 52
1.3.1. Temperament: Sktad11ik czy synonim osobowosci 53
\ 1.3.2. R6znice miv<lzy poji,;clem temperamentu a pojvciem osobowosci
ISBN 83-01-13423-2 · ujmowaqej odmiennie niz w ,.teorii cech . . . . . . . . 58
1.3.3. Temperament a wielka piit~ka czynnik6w osobowosci 63
Wyclawnictwo Naukowe PWN SA
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
tel.: (0-22) 695-43-21, faks: (0-22) 826-71-63 Rozdziat 2. Piönierzy wsp6tczesnych badmi nad temperamentem . . 73
e-mail: pwn@pwn.com.pl
http://www.pwn.com.pl 2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . 74
2.2. Biologiczna teoi'ia PEN Eysencka 75
2.2.1. Zr6dla teorii PEN . . . . . 76
Wydawniclwo Naukowc PWN SA
Wydanic II zmicnionc 2.2.2. Wymiary j·:struktura temperamentu 77
Arkuszy drukarskich 31,25 2.2.3. Biologiczne :hwarunkowania PEN 80
Sklad: EGRAF, Warszawa 2.2.4. Proeedury diagnozowania PEN 83
Druk ukmiczono w lutym 2001
Druk i oprawa: ZPW „POZKAL" 2.2.5. Eysenckowskie superczynniki a poziom funkcjonowania i zachowanie
lnowroclaw, ul. Ccgiclna 10112 spoleczne . . . . „ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
r· ,,1/
1
l.· t \
\ \..}
1~
\.
'• ' ' ) ;\,

\
\ ;_
5
/,
 •
2.2.6. Uwagi krytyc:lne . . . . . . . . . . . . . . . . · . . . . . . . . . . . 90 4.4. Korelaty biochemiczne temperamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
92 4.4.1. Kortyzol - najpopularniejszy hormon wsr6cl badaczy temperamentu 248
"'/2.3. Typologia neopawlowowska: Tieplow i jego szkola . . . . . . . . . . .
2.3.1. Zr6dla orientacji Tieplowa w badaniach nad wlasciwosciami ukladu 4.4.2. Nem'oprzekafoiki i ich enzymy 252
nerwowego czlowieka . . . . . . . . . . . . . 93 4.4.3. Uwagi ogölne . . . . . . . . . . 258
2.3.2. Poji;cie i postulowana strnktura temperamentu 94
2.3.3. Badanie wlasciwosci ukladu nerwowego 95
Rozdzial 5. ßadania nad temperamentem w uj~ciu genetyki zachowania 261
2.3.4. Metody diagnozy cech ukladu nerwowego 99
2.3.5. Cechy ukladu nerwowego a zachowanie !03 5.1. Teorelyczne problemy genetyki zachowania w oclniesieniu do badan nacl
2.3.6. Uwagi krytyczne . . . . . . . . . . . . . 104 temperamentem czlowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
~ >' 1-;
,./?..... "'t. Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess
\ ':}' !05 ()5.1.1. Wsp6lczynnik oclziedziczalnosci jako wskafoik wklaclu czynnik6w
2.4.1. Geneza interakcyjnej teorii temperamentu . . !06 genetycznych w powstawanie r6znic inclywidualnych w charnkterys-
2.4.2. NYLS jako zr6dlo i potwierdzenie interakcyjnej teorii tempera- 263
tykach zachowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
mentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 5.1.2. Wybrane metody genctyki zachowania stosowane w badaniach tem-
2.4.3. Metody pomiarn tempe:amentu stosowane przez Thomasa i Chess 110 pcramentalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
2.4.4. Temperament a zaburzenia zachowania 111 5.1.3. Zwh1zki mi(!dzy genami a srodowiskiem i genetyczna regulacja
2.4.5. Uwagi krytyczne . . . . . . . . . . . . 113 270
rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Genetyka zachowania w zastosowaniu do badaii nad temperamentem:
Wybrane wyniki empiryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Rozdzial 3. Wsp6lczesne teorie temperamentu 116
5.2.1. Pierwszy ctap poszukiwaii gcnetycznych uwarunkowan röznic in-
-:;i/3.1. Teorie temperamentu zorientowane na dziecko . . . . . . . . . . . . 118 dywidualnych w cechach temperamentu: Badania na zwierz(!tach 273
\ 3,1,1.)Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu Bussa i Plomina 119 5.2.2. Ekstrawersja i neurotycznosc: Dwie najczi;sciej badane przez genety-
3.1.2. Rozwojowy model temperamentu: Rothbart i Derryberry 127 k6w zachowania cechy temperamentu . . . . . . . . . . . . . . . . 275
3.1.3. Emocjonalna teoria temperamentu Ooldsmitha i C1m1posa . . . . 135 <: ·„6.2.3. Odziedziczalnosc wybranych cech temperamentalnych . . . . . . . 278
3.1.4. Kagana teoi"ia temperamentu zaluunowanego i nlezahamowmwgo 140 (:.. ')5.2.4. Zmiany rozwojowe we wplywie gen6w i srodowiska na r6znice
3.2. Teorie temperamentu zorientowune na czlowleka doroslego . . . . . . 146 indywidualne w temperamencie . . . . . . . . . . 288
3.2.1. Przyjemnosc - aktywowalnosc - dominacja: Model temperamentu 5.2.5. Od genetyki ilosciowej do genetyki molekularnej 294
Mehrabian;1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 5.2.6. Uwagi koncowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
3.2.2. Neuropsychologiczny model tempei·amentu Gray11 156
3.2.3. Biologiczna teoria poszukiwania doznan Zuckermana 164
3.2.4. Teoria temperamentu Rusalowa oparta na koncepcji system6w funk- „ Rozdzial 6. Metody baclania temperamentu: Zagadnienia dif}gnostyczne
cjonalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 ~· i metodologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
f 3.2.5. Regulacyjna teoria temperamentu Strelaua . . . . . . . . . . . . . 180
6.1. Metody pomiaru temperamentu . . . . . . . . . . 298
6.1.1. Ocena lemperamenlu na podstawie danych pochodziicych z obser-
Rozdziat 4. Ko1·elaty fizjologiczne i biochemiczne temperamentu 191 wacji ............................ . 299
6.1.2. Psychofizyczne i psychofizjologiczne wskafoiki cech temperamental-
4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 nych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
4.2. Struktura, fizjologia i biochemia ukladu nerwowego w odniesieniu do cech 6.1.3. Wywiad jako fr6dlo informacji na temat 'emperamentu 3!0
tcmpernmentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 1 i· 196 6.2. Kwes1ionariusze temperamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
4.2. l. Kom6rka nerwowa . . . . . . ·196 6.2.1. K vve,~;tionariuszowe baclanie temperamentu niemO'"'""'' i dzieci 313
4.2.2. Autonomiczny uklad nerwowy . -'. 202 6.2.2. Kwestionariusze tcmperamentu dla mlodziezy i cloroslych .. 324
4.2.3. Osrodkowy uklad ncrwowy .I '. 203 6.2.3. Strategie, konstruowania kwestionariuszy temperamentu oraz cechy
4.2.4. Uwagi koiicowe . . . 209 mierzone przez te narzi;dzia . . . . . . . . . . . . . . 333
4.3. Korelaty psychofizjologiczne temperamentu 2!0 6.3. Wybrane zagadnienia diagnozy temperamentu . . . . . . . . 342
4.3.1. Fizjologiczne korelaty temperamentu w zakresie aktywacji auto- 6.3.1. Wieloaspektowe podejscie do diagnozy temperamentu 342
nomicznej . . . . . . . . . . . . . . . ... ·: . . . . . . . . . . . 212 6.3.2. Trafnosc teoretyczna kwestionariuszy temperamentu oceniana na
4.3.2. Korelaty fizjologiczne temperamenlu odnoszqce sii;: do aktywacji podstawie wskainik6w psychofizjologicznych i psychofizycznych 348
korowej 6.3.3. Diagnoza tcmperamentu w uji;:ciu mi(!dzykulturowym . . . . . . . 355

6 7 i

,'.!
 Rozdzial 7. Funkcjonalne znaczenie tem)Jeramentu . i.
•,,,
~ 7.1. Wplyw tempera111enlu na zachowanie i przystosowanie dziecka w nie
sprzyjaji1cyeh warunkach . . . . . . .
7 .1.1 . Poj\;cie temperamentu trudnego . . . . . . .
7.1.2. Temper<)ment a dobroc dopasowania . . . . .
7. L.3. Temperament trudny a zaburzenia psychiezne
7.1.4. Temperament truclny a poziom przystosowania . . . . . .
7 .1.5. Przejawy temperamentu lruclnego w grupach klinicznych
(~ b 7 .1 .6. Temperament a nauka szkolna . . . . . . . . . . . . . .
''l'.f 7 .2. Temperament jako moclerator zjawisk zwi;izanych ze stresem
7.2.1. Rozumienie zjawisk stresu . . . . . . . . . . . . . . . .
<.:~11 .2.2. Temperament a slres: Hipolezy i dane empiryczne . . .
("':)7 .2.3. Temperamentjako cz1·1mik mocleruj11cy skutki slresu: Temperamenlal-
ny czynnik ryzyka
7.2.4. Uwagi ko11cowe . . . . . .
Bibliografia
Wykaz na,jwazniejszych skrotow
Indeks nazwisk
Indeks rzcczowy
JfT'
\:,
\~t'
• 363
364
PRZEDMOWA
364
368
.c 371
375 -'
. " 381
·383
391
392
395
408
422 Od czasu gdy - jeszcze jako student Instytutu Psychologii Uniwersytetu
Warszawskiego - napisalem pracv seminaryjnq poswkconq tempcramentowi,
424
a m6wiqc scislej, wldadowi, jaki w tv dziedzinv wiedzy wni6sl Tieplow, minvlo juz
477 ponad czterdziesci lat. Tematem zas moich pierwszych publikacji, kt6rc ukazaly siv
w roku 1958, byla pawlowowska typologia wy:tszych czynnosci nerwowych oraz
480
diagnoza temperamentu u dzieci. Swojq czterdziestolcllli'l z grubsza karierv
493 akademickq m6glbym podsumowac w dw6ch zdaniach. Po pierwsze, moja dzialal-
nosc zawodowa zawsze byla scisle zwiqzana z Uniwersytetem Warszawskim. Po
drugie, od samego poczqtku zajmowalem siv temperamentem. Zdania te wymagaj<1
wszak pewnego komentarza.
Kiedy 6wczesne wladze polskic pozwolily mi po raz pierwszy wyjechac
sluzbowo poza byle kraje socjalistyczne, przekroczylem juz czterdziestkv. Na
szczvscie w ostatnim cwiercwie~zu wiclokrotnie dane mi bylo odwiedzac r6zne
osrodki akadcmickie i nawiqzac bezposredni kontakt z najznakomitszymi badaczami
temperamentu z calego swiata.
Zanim wrota na Zach6d stanvlY przede lllllll otworem, Spvdzilem szesc miesivCY
(w roku 1966) u Tieplowa w jego moskiewskim Laboratorium Psychofizjologii
R~znicowej. Wyjazcl ten okazal siv barclzo owocny. Moglem realizowac wlasne
prdjjYkty badawcze, a dotyczyly one korelat6w elektroencefalograficznych i foto-
chemicznych pawlowowsldch wlasciwosci osrodkowego ukladu nerwowego (OUN).
Zapoznalem siv przy okazji z cal'l gamq metod i zagadnieri tcoretycznych
1;.1·,\ zwüizanych.z.wiasciwosciami OUN, rozwijanych przez Borysa Tieplowa, Wladimi-
J' ra Niebylicyna 1Lgr®c\9 ich wsp6lpracownik6w.
•;
Podczas mojego ppbytu w Moskwie oclbyl siv tam XVIII Mivdzynarodowy
Kongres Psychologii. Wydarzenie to nie byloby warte wzmianki, gdyby nie to, ze
clzivld niemu mialem okazjv siv zapoznac i porozmawiac z osobami znanymi mi
dotychczas tylko z lektur --:' 111.in. z Hansem Eysenckiem i Jeffreyem Grayem. Pod
wplywem ich teorii moje zainteresowania temperamentem poszerzyly sie i sii;;gnyly
poza typologiv Pawlowa. To spotkanie zaowocowalo trwajqcymi do dzis bliskimi
kontaktami naukowymi z oboma1.baclaczami.
 Po raz pierwszy odwiedzilem Znch6d w roku 1971, kiedy to - dzieki
stypendium, jakie otrzymalem od amerykanskiej fundricji IREX - moglem
wyjechac na rok do Stan6w Zjednoczonych. Pracuj11c w Iaboratorium Profesora
Jerry'ego Hirscha na University of Illinois (Champaign-Urbm1a), gdzie przedmiotem
moich badm1 byla muszka owocowa (Drosophi/(l melanogaster), zdobylem pierwsze
szlify w dziedzinie genetyki zachowania, dziedzinie jeszcze w6wczas nieobecnej na
polskich uniwersytetach. Pobyt w Ameryce okazal sie znaczqcym krokiem naprz6d
w moim rozwoju naukowym, gl6wnie dlatego, ze udalo mi sie nawiqzac liczne
kontakty z tamtejszymi badaczami temperamentu i clziedzin poluewnych.
Szczeg6Ine znaczenie mialy dla mnie osobiste kontakty z Alexandrem Thoma-
sem i Stell<t Chess, tw6rcami wsp6Iczesnych amerykanskich badaf1 nad tempernmen-
tem. Thomas i Chess pomogli mi nawü1zac kontakt z wiekszoscü1 swoich uczni6w
i koleg6w, do grona kt6rych nalezeli m.in.: Robert Plomin, Mary Rothbart, Hili
Goldsmith, Bill Carey, Adam Matheny, Roy Martin, Ted Wachs i wielu innych,
z kt6rymi do dzis utrzymuje staly kontakt naukowy - listowny, a gdy nadarzy sie
oka:zja (mniej lub bardziej regularnie) - takze osobisty.
Fakt, ze od tak dawna moje zainteresowania badawcze koncentrujq sie na
temperamencie, m6glby sugerowac, ze mam cokolwiek zaweion::1 orientacje
naukowq . .lest to prawda 0 tyle tylko, ze wsr6d rozlicznych zjawisk, jakimi sie
zajmuje psychologia, temperament stanowi jedynie bardzo niewielki fragment. Ale
jednoczesnie m6wienie o Wqskiej orientacjijest niewlasciwe, poniewaz moje badania
nad temperamentem roztaczaj11 bardzo szeroki krqg. Interesuj11 mnie wszelkie
zagadnienia i problemy zwü1zane z temperamentem czlowieka (dzieci i doroslych)
i zwierz~tl, czemu dalem wyraz w licznych publikacjach. Co wiecej, mimo ze
sformulowalem wlasne ujecia teoretyczne, znane pod haslem „regulacyjnej teorii
temperamentu'', zawsze interesowalo mnie poszukiwanie odpowiedzi na pytanie,jak
moja wlasna teoria ma sie do propozycji innych przedstawicieli tego nurtu
badawczego. Tym zagadnieniem zajqlem sie najdokladniej w swojej ksi<1:Zce
Te111perame11t - Personality - Activity, opublikowanej przez Academic Press
w roku 1983, jej polskie wydanie ukazalo sie dwa lata p6iniej (Strelau, 1985a).
Na podstawie analizy literatury poswjvconej temperamentowi oraz udzialu
w licznych spotkaniach miedzynarodowych dotyczqcych tej clziedziny wiedzy, corai
czesciej dochodzilem do przekonania, ze wieht badaczy temperamentu niechll}ti1ie
wykracza poza wlasne, W<tskie podw6rko. Swiadczy () tym wyrainie fakt, ze badücze
temperamentu u dzieci czesto nie zm~i<I badan i koncepcji koleg6w '.ipo fachu
zajmuj<1cych sie temperamentem doroslych i odwrotnie. W wielu11publikacjach na
temat temperamentu, Iansujqcych okreslone podejscie teoretyczne, znajdziemy
bardzo slqpe wzmianki o zwi<1zkach z innymi ujeciami teoretycznymi dotycz<icymi
tego samego obszaru badan. Izolacja geograficzna baclaczy,:temperamentu jest rnczej
reguht niz wyj<1tkiem. M6glbym zacytowac setki artykul6w, w kt6rych w bibliografii
wymienia sie wyh1cznie autor6w z tego samego kraju, mimo ze i w innych krajach
prowadzi sie wiele badail poswieconych tej samej problematyce.
Co wiecej, z powod6w politycznych, badacze z bylych kraj6w socjalistycz-
nych napotykali przez wiele lat nieprzekraczaln<t bariere geograficzm1. Bariera ta
10
jui nie istnieje. Nie1~~ej jednak ba~htcze z tych kra~6w em·?pejski~h nadal cierpÜl
z powodu deprywacJI mtelektualne.1, spowodowaneJ gl6wme brakiem dostepu do
ksiqzek i czasopism fochowych. Dotyczy to r6wniez badaczy temperamentu, w tym
i mnie. W ostatniej dekadzie wszakze nast<1pila zauwazalna poprawa wz<üemnych
kontakt6w.
Prowadzenie skutecznej dziatalnosci badawczej w opisanych wyzej warunkach
intelektu~lnej deprywacji wymaga uruchomienia odpowiednich mechanizm6w
kompensacyjnych. Mnie sie to w pewnym stopniu udalo. Majqc dostep do Current
Contents, systematycznie kolekcjonowalem odbitki artykul6w z wlasnej dziedziny
badan. Wiekszosc autor6w przysylala mi je na moj<t prosbe. Cq wiecej, od czasu
swojego pierwszego pobytu w Stanach Zjednoczonych, cwierc wieku temu, podczas
kazdej poclr6zy zagranicznej korzystam z wszelk:ich nadarzaj11cych sie okazji i robie
odbitki interesuj~1cych mnie artykul6w i rozdzial6w. Wieltt badaczy temperamentu
dawalo mi w prezencie egzemplarze swoich ksiqzek. Moj<l kolekcje, zawieraj<lC<I
najbardziej reprezentatywne ksi11zki na temat temperamentu, otwiera monografia
Borysa Tieplowa, kt6n1 otrzymalem z jego osobist11 dedykacj11 w roku 1961. Dzieki
hojnemu wsparciu przyjaci6l i koleg6w z calego swiata oraz wlasnym staraniom
udalo mi sie zgromadzic okoto 5000 odbitek, z kt6rycl· •.· ·iekszosc dotyczy
temperamentu i dziedzin pokrewnych.
Do przygotowania ksi<t:Zki integruj11cej wiedze o temperamencie dzieci i doros-
!ych, przelamuj11cej izolacje geograficznq, omawiaj11cej badania wywoclzqce sie
z r6znych paradygmat6w i podejsc teoretycznych, sktonilo mnie kilka czynnik6w,
a wsr6d nich przekonanie, ze wiedza na temat temperamentu nie zostala jeszcze
dostatecznie zintegrowana; moje wlasne, subiektywne poczucie, ze w cü1gu prawie
40 lat badan w tej dziedzinie udalo mi sie zdobyc dosyc szeroki oglqd wielu
problem6w zwü1zanych z temperamentem; i wreszcie fakt, ze mialem dostep do
niemal calej literatury poswjvconej temperamentowi.
Pomysl napisania takiej monogrnfii zrodzil sie juz w potowie lat osiem-
dziesiqtych. Ale clopiero Robert Brown, wsp6lredaktor serii „Perspectives on
Individual Differences", wydawanej przez Plenum Press, nam6wil mnie do
napisania monografii temperamentu. Bylo to w roku 1990, gdy wsp6lnie z Aloisem
Apgleitnerem przygotowywalem do druku inm1 ksiqZke, Explorations in Tem-
perament: International Perspectives 011 Theo1y and Meas11rement.
IAutorzy dobrze wiedz~t, ze pisanie ksü1zki wymaga szczeg6lnego rodzaju
tolerancji,dla faktu, ze pozytywne wzmocnienie kaze na siebie bardzo dlugo czekac,
a czasem nie nadchodzi wcale. Udalo mi sie pokonac te przeszkode i przekroczyc
krytyczny pr6g tolerancji, mimo ze pisanie tej ksü1zki zitjelo mi az cztery lat<t.
Wstepny konspekt oraz pierwszy rozdzial napisalem w roku akademickim 199l/92
podczas drugiego juz, rocznego pobytu na Universitfü Bielefeld. Nagroda im.
Maxa-Plancka, przyznanamnie i Aloisowi Angleitnerowi przez Niemieckie Stowa-
rzyszenie im. Maxa-Planckä oraz Fundacje Alexandra von Humboldta, zapewnila mi
dogodne warunki do skutecznej koncentracji na tym zadaniu. Mialem to szczescie, ze
moglem kontynuowac prace nad ksü1zlq w wanmkach niemal idealnych, stworzo-
nych przez Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social
11
 Sciences (NIAS) w Wassenaar, gdzie przebywalem w rolcu akademickim 1992/93
jako stypendysta (fellow-in-residence). Dzkki temu, ze sw6j pobyt w NIAS moglem
poswivcic niemal wyhwznie pracy nad ksillikll, udalo mi sk tam ukoiiczyc rozdzialy
1, 2, 3, 4 i 5. Ostatnie dwa rozdzialy, 6 i 7, zajvlY mi nastvpne dwa lata~'Pisalemje na
moim macierzystym uniwersytecie. Ostatni rok poswivcilem tez aktualizacji roz-
dziat6w pisanych w pierwszym etapie. Praca nad rozdzialem 7 (Funkcjonalne
znaczenie temperamentu), kt6rego tresc koresponduje scislc z mojll najswiezszll
dzialalnoscill badawczq, finansowana byla z grantu Komitetu Badaii Naukowych
(KBN JHOIF 06609).
Poczlltkowo zamierzalem w tej ksiqzce om6wic jak m\jwivcej zagadniei'1
zwillzanych z temperamentem Ale koniecznosc ograniczenia pracy do rozsqdnych
rozmiar6w zmusila mnie do selekcji, a ta zawsze obciqzona jest osobistym
spojrzeniem i doswiadczeniem. W kolejnych rozdzialach ksü1zki staralem siv zatem
poruszyc problemy najwazniejsze, rozumiem jednak, ze czvsc Czytelnik6w moze
miec nieco inny pogllld na to, co w wiedzy o temperamencie jest najwazniejsze.
Pora teraz odpowiedziec na zasadnicze pytanie: do kogo adresowana jest ta
ksillzka? Oczywiscie do student6w psychologii - taka odpowiedz od razu siv
narzuca. Podczas pisania przyswiecal mi jednak cel bardziej rozlegly. Fachowcom
z r6znych obszar6w badati nad temperamentem - psychologom, lekarzom,
pedagogom - monografia ta moze tez sluzyc jako material ir6dlowy na temat
szeregu zagadnieti temperamentalnych. Obszerna bibliografia moze z kolei byc
dobrym punktem wyjscia dalszych badml. Specjalisci zajmuj<1cy siv biologicznymi
podstawami temperamentu i genetykc1 zachowania swobodnie mogll pominllc
wprowadzenie do rozdziatu 4 (Korelaty fizjologiczne i biochemiczne temperamentu)
i rozdziatu 5 (Badania nad temperamentem z perspektywy genetyki zachowania).
Fragmenty te mogll siv natomiast przydac Czytelnikowi o orientacji innej niz
biologiczna. Temperament jest przedmiotem zaintcresowania wieh1 nauk stosowa-
nych - pedagogiki, medycyny, organizacji i zarzqdzania. W ramach tych dyscyplin
nierzadko podejmowane Sll pr6by diagnozy tego aspcktu osobowosci i fonnulowania
przcwidywati na temat przyszlego funkcjonowania jednostki. Rozdziaty poswkcone
teoriom temperamentu (2 i 3), zagadnieniom diagnostycznym (rozdz. 6) oraz
om6wieniu funkcjonalncj roli cech temperamentalnych (rozdz. 7) uzupetniajtl
poszczeg61ne zagadnienia stosowane o oclpowiednie tlo teoretyczne. <>''
Rzadko siv zdarza, by ktos opublikowal ksützkc;; calkiem nowq pod wzglc;;clem
tresci. Niezbc;;dny do napisania ksü1zld material zwykle dojrzewa stopniowo dzkki
czllslkowej prezenta«ii w fonnie artykul6w i rozdzial6w pisanyah przy innych
okazjach. Tak samo bylo i z Psychologiq temperam.entu. Mö'ze sie;; zdarzyc, ze
1 wiele zawdzic;;Clzattt.. Odpowiedzialnosc za produkt koticowy ponoszc;; jednak
Czytelnik napotka tu pewne idce, a nawet calc sformulowan~a/zaczerpnic;;te z innych
moich publikacji (por. np. Strelau, 1992a, l994b, 1996; Strclau i Angleitner, 1994).
Ale nawet jesli dana mysl byta juz publikowana gdzie indziej, tutaj zostata
umieszczona w nowym kontekscie, przyczynia.i<tc sie;;. tym samym cto· bardzi~j
syntetycznego, integrujqcego obrazu temperamentu.
12
L
.
Podzi~kowania
w przygotowailiu ostatecznej wersji maszynopisu pomoglo mi bardzo wiele
os6b. Lista tych, kt6rym zawdzic;;czam szczeg6lnie wiele, jest bardzo dluga, a przy
tym niepe1na. Wszystkich, kt6rzy w jakis spos6b mi pomogli, a kt6rych tul<\i
pominlllem, proszc;; o wybaczenie. ·
Rozd~ial 1 (Dzieje pojccia temperamentu i sposoby jego rozumienia), maj<lCY
pocz<1tkowo postac dw6ch oddzielnych rozdziat6w, czytali Alois Angleitner, Marvin
Zuckerman i Rebecca Geiger. Po ich krytycznych uwagach wprowadzilem zasad-
nicze zmiany. Rozdzial 2 (Pionierzy wsp6lczesnych badaii nad temperamentcm)
i rozdzial 3 (Wsp6lczesne teorie temperamentu) wyslatem wszystldm wymienionym
tam autorom (z wyjlltkiem Tieplowa, kt6ry juz nie zyje), z proSbll o krytyczne uwagi
i komentarze. Cala dziesilltka zareagowala na mojq prosbc, a dziewiQciu nadestalo
konstruktywne uwagi i komentarze, nie szczc;;dzllc zyczliwego wsparcia. Rozdzial
4 (Korelaty fizjologiczne i biochemiczne) zrecenzowali Jan Matysiak i Petra Netter.
Drobiazgowe poprawld i uzupelnienia, jakie nadestata Petra Netter, okazaly sie;;
niezwykle pomocne. M6j wsp6lpracownik, Wlodzimierz Oniszczenko, poclzielil sie;; zc
mnll cennymi uwagami na temat rozdzialu 5 (Badania nad temperamentem w ujc;;ciu
genetyki zachowania) i rozdzialu 6 (Metody badania temperamentu: Zagadnienia
diagnostyczne i metodologiczne). Drugi z tych rozdzial6w zrecenzowali r6wniez
konstruktywnie Alois Angleitner, Jerzy Brzeziiisld i Bogdan Zawadzki (ten ostatni jest
moim wsp61pracownikiem). Bogdan Zawadzki przeprowadzit tez analizc;; statystyczmt
naszego wsp6lnego kwestionariusza, kt61y omawiam w rodziatach 1 i 6. I wreszcie
bardzo mi pom6gt swoimi uwagami do znacznej czc;;sci rozdzialu 7 (Funkcjonalne
znaczenie temperamentu) Steven Hobfoll. Chciatbym scrdecznie podzkkowac wszyst-
kim wymienionym wyzej przyjaciolom, kolegom i wsp61pracownikom za znacz<tc<t
pomoc i cenny wklad w opraco\J\.'.anie ostatecznej wersji ksillZki.
Mimo ze m6j angielski jest daleki od doskonatosci, ksi<1zkc;; napisatem po
angielsku. Szczerze wyznajc;;, ie pewne subtelniejsze idee, kt6re bez trudu wyrazil-
bym po polsku, nielatwo mi byto sfonnulowac po angielsku. Niekt6rych w og61e nie
udalo mi sie;; przekazac. Pani Profesor Grace W. Shugar, wybitna znawczyni
psycholingwistyki dziecic;;cej, wyswiadczyla mi nieocenionll przyslugc;;, podejmuj<tc
sie· roli redaktora anglojc;;zycznego mojego tekstu. DziQki jej szczeg6lowym
poprawkom i uwagom udalo mi sie;; znacznie udoskonalic ostateczny ksztalt rc;;kopisu.
Pragnc;; tutaj najsercleczniej podziQkowac Pani Profesor Shugar za pomoc. Rozdzial
1 poprawila odl•strony jc;;zykowej Helena Grzegolowska-Klarkowska, kt6rej takze
wylllcznie ja sam, proszc;; wic;;c Czytelnika o wyrozumialosc.
Wszystlde znajdujqce sie;; w tekscie 1ysunki nie bed<tce fotokopiami (a jest ich
ponacl czterdziesci) przygotowal Dr Wojciech Pisula, wsp61pracownik kierowanej
przeze mnie Katedry. Nie jestem pewien, czy podejmujllc sie;; tak chc;;tnie tego
zaclania, byl w pelni swiadomy ogromu czeh\illcej go pracy. Jestem mu niezmiernie
wdzic;;czny i doceniam jego altruistyczmt postawc;;.
Chciatbym ztozyc gorqce podzic;;kowania dwunastu moim wsp61pracownikom
13
z Katedry R6znic lndywidualnych, kt6rzy spieszyli mi z pomoc& i wsp6lpraq,
ilekroc zaszla taka potrzeba. Ich konstruktywna krytyka podczas zebran naukowych
Katedry pomogla mi wyjasnic wiele problem6w, jakie napotlrnlem, pisz&c te ksi&zke.
Dziekuje swojej sprawnej sekretarce, pani Grazynie Mlodawskiej, kl6raprzyczynila
sie: wielce do przygotowania ostatecznej wersji maszynopisu dla wydawcy.
Najwiecej jednak zawdzieczam swojej :Zonie, Krystynie, kt6rej udalo sie
stworzyc warunki i atmosfere sprzyjaj<1ce pracy. Bez jej tolerancji i nieL;St\}j<1cego
wsparcia nie m6glbym dokonczyc tego zmudnego przedsiewziecia.
Warszawa, styczen 1996 roku
Podzi~kowania do wydania polskiego
Dzieki uprzejmosci Wydawnictwa „Plenum Press" uzyskalem nieodplatnie
zgode na wydanie tej ksü1zki w jezyku polskim, za eo wyrazam wdziecznosc przede
wszystkim Panu Eliotowi Wernerowi, redaktorowi naczelnemu tego wydawnictwa.
Dr hab. Helena Grzegolowska-Klarkowska, kt6rej mialem przyjemnosc byc
swego czasu promotorem rozprawy doktorskiej, podjela sie trudu przelozenia tej
pracy na jezyk polski. Sndze, ze nikt nie m6gl dokonac tego Iepiej niz Pani Helena,
kt6ra jest nie tylko profesjonalnym thnnaczem, ale takze psychologiem, dla kt6rego
dziedzina omawiana w tej ksü1zce nie jest obca. Za Jej trud, niezawodnosc
i zaangazowanie jestem niezmiernie wdzieczny. Odpowiedzialnosc za ostatecznn
postac tekstu spada jednak na autora tej ksi&zki.
Z funduszy rektorskich Uniwersytetu Warszawskiego przeznaczonych na bada-
nia wlasne uzyskatem srodki finansowe, kt6re umozliwily przeklad tej pracy najezyk
polski. Tu musze nadmienic, ze do tego zr6dla finansowania dotartem dzieki Pani
mgr Barbarze Andrzejewskiej, kt6ra od lat sprawuje piecze finansowi1 nad moimi
i moich wsp6lpracownik6w grnntami Komitetu Badan Naukowych oraz nad innymi
formami finansowania badan. Od czasu kiedy opiekuje sie Ona moimi finansami,
doceniam, eo to znaczy miec kompetentnego i zaanga:lowanego w sprawe specjalis-
te, i za to przy tej okaZ:ii wyra:lam Jej glebok& wdziecznosc. t 1.1. Temperament z perspektywy historycznej
Takze serdeczne wyrazy podziekowania nalez<t sie moim wsp6lpracownilmm
i kolegom. Pani Profesor Wanda Ciarkowska przeczytala czwarty rozdzial pq1cy,
a Panowie Doktorzy Wlodzimierz Oniszczenko i Bogdan Zawadzki z.11dal~isobie trud
przeczytania pozostalych rozdziat6w. Dzieki ich cennym uwagom ,merytorycznym
i redakcyjnym moglem usum1c szereg usterek w tekscie polsk~m.,Wielkiej pomocy
w przygotowaniu prncy do druku udzielita mi Pani Grazyna Mb:>dawska. Zmodyfiko-
wala Ona zapis bibliograficzny ponad tysi&ca pozycji wedlug wymog6w Wydawnict-
wa Naukowego PWN, a ponadto wielokrotnie kopiowala,!1rnszynopisy poszczeg61-
nych rozdzial6w, a potem takze calosci pracy.
Jan Strelau
Warszawa, lipiec 1997 rolm
'·
Rozdziaf 1
DZIEJE BADAN NAD TEMPERAMENTEM
1 SPOSOBY ROZUMIENIA
TEGO KONSTRUKTU TEORETYCZNEGO
Od ldlku dziesiecioleci widoczna jest w psychologii tendencja do ignorowania,
a w najlepszym razie do niedoceniania wkladu, jaki w dan& dziedzine poszukiwan
wniosly pokolenia wczesniejsze. Wiele podejsc czy nawet teorii przedstawia sie
w taki spos6b, by Czytelnik odni6sl wrazenie, ze odkryto cos nowego, wniesiono
oryginalny wklad, gdy tymczasem podobne idee i my§li formulowano juz kilka-
dziesüit, a czasem i kilkaset tat wczesniej. Takjest bez w11tpienia w dziedzinie badan
nad tempernmentem. Przyjecie perspektywy historycznej sprzyja lepszemu rozumie-
niu IU\jnowszych koncepcji temperamentu, pomaga tez odr6znic dwa pojecia,
kt6rych ostatnio dosyc czesto uzywa sie zamiennie - pojecie temperamentu
i pojecie osobowosci. Perspektywa historyczna pozwala wreszcie dostrzec, ze
odmiennie niz w naukach przyrodniczych i scislych, gdzie czestokroc kolejne
odkrycia pojaWÜU<l sie skokowo, wiedza o temperamencie rozwijala sie krok po
kroku.
''i
·Pelriy, historyczny przegl<1d sposob6w rozumienia temperamentu, siegaji1cy od
czas6w staroi;yJnych po dzien dzisiejszy, zaj11lby wieleset stron. Charakterystyka
rozwazan nad temperamentem w samej tylko XV-wiecznej liternturze niemieckiej
zajela Schönfelcl0wh.(1962) cah1, okolo 200-stronicow&, ksü1zke. W poszukiwaniu
historycznych przeght\:JQW zagaclnien temperamentalnych siegn&C musimy rnczej do
publikacji nieco starszycH (Diamond, 1957; Ewald, 1924; Roback, 1931; Stern, 1921;
por. tez Eysenck i Eysedck, 1985; Kagan, l 989a, 1994; Kohnstamm, l 989a; Strelau,
1969).
Sw6j obecny przegh1d ogranicze tylko clo kilku wybranych pogh1d6w i kilku
badan empirycznych nad temperamentem, kt6re - moim zdaniem - S<l szczeg6lnie
wazne dla Iepszego rozumienia wsp6lczesnych badan w tym obszarze.
15
F'
l.1.1. Pode,jscie spekulatywne
Pocz<ttki badan nacl temperamentem ograniczaj<t sie gl6wnie do spekulacji na
temat istoty tego zjawiska. Wielt1 filozof6w i Iekarzy wplyncto na clalszy rozw6j tego
obszaru bacla6 i zasluguje tym samym na wzmiankc. Kagan (1989a, 1994), kt6rego
interesuj<t przede wszystkim emocjonalne skladniki temperamentu, .wymienia
nastcpuj<tcych badaczy jako tych, kt6rzy wniesli szczeg61ny wldad dci rozwoju
wiedzy o temperamencie: Alexandra Baina, Franza Galla, Josepha Spurzheima
i Sigmunda Freuda.
Dokonuj11c selekcji pogl<1d6w i spekulacji, kt6re chcialbym zaprezentowac w tym
rozdziale, staralem siy wybierac tylko tych baclaczy i myslicieli, kt6rzy - w moim
przekonaniu - wywarli kluczowy wplyw na dalszy rozw~j bacla!'\ nad temperamen-
tem.
Typologia temperamentu starnzytnych Grekow
Pojecie temperamentu wywoclzi sie z rozwaza6 starozytnych filozof6w i lekarzy
greckich. Ojciec meclycyny Hipokrates (IV wiek p.n.e.) wyjasnial zdrowie i chorobc
za pomoc<t sformutowanej przez siebie koncepcji sok6w (humor6w), inny zas lekarz
grecki i nasti;;pca Hipokratesa - Galen (II wiek p.n.e.) uzupelnlt tc teoric
o interpretacjc psychologicznq.
Cztery wyr6znione przez Hipokratesa humory podstawq r6znic indywidual-
nych. Punktem wyjscia jego koncepcji, sformulowanej w rozprawie 0 naturze
ludzkiej, byl pogl<tcl Empecloklesa (V wiek p.n.e.) o czterech zywiolach. Z czterech
element6w - ognia, powietrza, ziemi i wocly - Hipokrates wyprowaclza cztery
jakosci: cieplo, zimno, wilgoc i suchosc, otaz cztery soki organizmu, za posrednict-
wem kt6rych jakosci te zost~j<1 wyrazone.
Cialo czlowicka ma w sobic krcw, flcgmi; i dwojakicgo rodzitju i.616, z61ll! i czarn;i. Soki tc stanowü1 naturi;
jego ciala i dzii;ki nim jcst on zdrowy b11dz chory. Najzdrowszy jcst 011 wledy, kicdy mieszanina tych
!\
sok6w, ich dzialanie i ilosc pozoslajq w odpowicdnim slosunku (Hipokralcs, 1895, s. 195).
\l
Optymalny stosunek mieclzy tymi sok:ami ma byc ir6dlem zclrowia, natomiast
niekorzystne proporcje micclzy nimi powocluj<1 chorobc. Powr6t clo zclrowia
nastcpuje clzicki przywr6ceniu oclpowiedniej proporcji micdzy ilosciami ,tycll' so-
k6w. Na powstanie choroby m~i<l wplyw r6zne czynniki, m.in. ocl,i;y.wiahie i pora
roku. Tak wicc w okresie zimowym dominuj4c11 roJc przejmuje flegmäi· kt6ra jest ze
wszystkich sok6w najzimniejsza - w tym okresie spotykamythajC":zcsci~j choroby
zwiazane z wydzielaniem flegmy. Wiosn<t dominuje krew,)aföm - z61c, ajesieni<t
- czarna z61c. Wedlug Hipohatesa poszczeg61ne soki tifont sie z nastcpuj<tcych
organ6w ciala: krew z serca, flegma z glowy, 2:616 z watroby i czarna z61c ze
sledziony.
W koncepcji Hipokratesa brak jeszcze wzmianki o temperamencie. Brak tez
wskazania na zwi<tzek micdzy r6znymi proporcjami poszczeg61nych sok6w w or-
ganizmie a wlasciwosciami zachowania.
16
Cztery temperamenty wedlug Galena. Galen wykorzystal hipok:ratesowslGt
koncepcjc czterech sok6w i stworzyt na jej podstawie pierwsz<t typologic tem-
peramentu. Opisat· .i<t w swojej monografii De temperamentis (lac. temperarc
_ mieszac, kombinowac we wlasciwych proporcjach). Wyr6znit i opisal dziewiec
temperament6w, a wsr6d nich cztery, zalezne bezposrednio ocl dominacji jeclnego
z czterech element6w - ciepla, zimna, wilgoci i suchosci - nazwal prostymi
(pierwotnymi). Cztery dalsze temperamenty, u podstaw kt6rych lezy kombinacja par
pos~czeg6lnych jakosci (cieplo-sucho; ciepio-wilgotno; zimno-sucho; zim-
no--'-wilgotno), nazwal wt6rnymi lub pochodnymi. Temperament dziewütty, kt6ry
jest wynikiem r6wnomiernego wymieszfmia czterech wymienionych element6w
stanowi tzw. temperament iclealny (optymalny).
Cztery pierwotne typy temperamentp, clobrze znane takze laikom, Galen nazwal (
w zaleznosci od przewagi kt6regos z spk6w w otganizmie. S11 to: sangwinik (lac.
sm1.guis - krew), choleryk (gf. clwle - Z61C), melancholik (gr. melas - czarna,
chole - z6lc) i tlegmatyk (gr. phlegma - flegma, sluz). Galen przedstawil ·.
psychologiczny (oparty rla obserwacji zachowania) opis tych temperament6w, / {,;,(',
aczkolwiek zrobil to w spos6b niesystematyczny i niepelny. Szczeg6iowy opis ' ! '
koncepcji Galena, wraz ze wskazaniem jej ir6del ornz zwi<izk6w z ekstrawersj11 1
i neurotycznosci<t, przedstawili Stelmack i Stalilrns (1991; por. tez Howarth, 1988; \
Lester, 1990; Merenda, 1987; Ruch, 1992), ostatnio zas ujai.i<t z szerszej perspektywy
Kagan (1994).
Wartosc typologii Hipokratesa-Galena. Wklad starozytnych Grek6w do ·
wieclzy o temperamencie polega m.in. na tym, :le postulowali oni istnienie r6znic :/I '!
indywidualnych w zachowaniu, daj11cych sie wyjasnic mechanizmami fizjologicz-
nymi. Wielk<t r6znoroclnosc ludzkich zachowa!'\ mozna sprowaclzic do kilku 'b
podstawowych (pierwotnych) k,ategorii temperamentalnych. Typologia Galena
zasiuguje na miano prototypu przyczynowej, wyjasniajqcej koncepcji temperamentu.
Ta fantastyczna koncepcja, wi<ti:<tca roclzaj temperamentu z przewag<i okres-
lonych sok6w w organizmie, znalazla czcsciowo poparcie w n~jnowszych bada-
niach nad fizjologicznymi poclstawami temperamentu. Wykazano mianowicie, ze
niekt6re cechy temperamentu, zwlaszcza wi<t:l<tce sie z emocjami, maja zwi<izek
z Iunkcjonowaniem ukladu enclokrynnego (por. np. Kagan, 1994; Netter, 1991 ;
Zuckenn_an, 1991 a).
Staroiytna .,typologia temperamentu zdobyla niezwykl<t popularnosc wsröd
filozoföw, lekavzy i,psycholog6w, zwiaszcza w XIX i na poczatku XX wieku. Wklad
w rozw6j i modyfikacjc typologii temperamentu Galena wniesli przede wszyst-
kim niemieccy badac:ze„ m.in. Ach ( 1910), Hellwig ( 1872, 1888), Hirt (l 905)
i Riimelin ( 1890). Takze winnych krajach opublikowano wiele artykul6w poruszaj<t-
cych zagadnienia tempequnentu, a przyjmujacych za punkt wyjscia typologic
Hipokratesa-Galena: m.in. lw Stanach Zjednoczonych (np. Ashmun, 1 ....„„•.„.
1898), we Francji.(np. F?uillee, 18~5; Ribot, 1887; por. tez ~~lleyt4g}·.~'1'J .. . ""
Wloszech (De Gmvanm, 1891! V1ola, 1906; por. tez Attth, 19 ~1 "'t·~Itjce ..
(Falkiewicz, 1874). . „ -~ : ~· ~ „
~
~ !! ~ ~
- ""~ .
S"i
17 ,• ·:=~..... .'3 ~ ~~~~·
1it1
<'·;t r~1-,\\i~ · /('
"„„,.,,,>:'.~··,~'tr<!"T'~·f<!'i'
 ">,',~i::
'
'1·

W wieku XVIII .i XIX. najwivkszy wplyw, jezeli ~!iqdzi o rozwazania' 1foc1ic6w, potrzebuj<i ,wiele czasu, zanim odzyskaj& energie i.yciow<t (wlasciw<i
temperamentem, wy,warli dwaj uczeni niemieccy, I. Kant i w';~w.-und. Obaj oparli swe · ;~oWrtciwage). Po drugie, temperament ujawnia siv nie tylko w uczuciach (jak sugeruj<\
typologie temperamentu na formalnych wlasciwosciach zachowania. niekt6re teorie)1.ale taki.e w Iudzkim dzialaniu.

Kant: Tempenuncnt p1·zcjawiany w dzialaniu i emocjacb Wunclt: Ogrnniczenie tcmpcmmcntu do formalnych ceclt cmocji
1

Immanuel Kant (1912) przedstawil swoj& koncepcjv temperamentu w wydanej
w roku 1798 A11tropologii. Zdaniem autora na biologiczne podstawy temperamentu
skladaj& siv konstytucja cielesna oraz zestaw zaproponowanych przez Galena
humor6w. Na temperament jako zjawisko psychologiczne sldada siv szereg cech
psychicznych uwarunkowanych sktadem krwi. Tym samym Kant, podobnie jak
Arystoteles (IV wiek p.n.e.), wymienil krew jako czynnik lei.<1cy u podstaw
temperamentu.
Typologia Kanta. 0 tym, do jakiego typu temperamentu zalicza sie dana
jednostka, decyduj'l dwie wlasciwosci krwi - latwosc b<1dz trudnosc jej krzepnivcia
oraz temperatura (krew chlodna lub ciepla). Korzyst<\i<1c z nazw zaproponowanych
przez Galena, Kant wyr6i.nil cztery typy temperamentu. Za podstawv podzialu
przyj<tl dwa kryteria: (l) energie i.yciow4 (Lebenskraft), kt6ra waha siv w granicach
pobudliwy-ospaly, „kai.dy temperament charakteryzuje energia i.yciowa (intensio)
lub zwolnienie (re/l/issio)" (Kant, 1912, s. 228); (2) domim1j<1c<1 charakterystykv
zachowania (emocje versus dzialanie).
Badaj11c w swoim laboratorium emocje i czas reakcji (w celu ustanowienia
og61nych praw rz<1dz1icych wlasciwosciami fünkcjonowania psychiki), Wilhelm
Wtlndt napotkat r6i.nice indywidualne w badanych reakcjach. Jeden z wniosk6w, jaki
z tej obserwacji wysnul, byl nastr;puj<1cy: ludzie r6i.nüt sie temperamentem. Zdaniem
Wundta temperament jest dyspozycj<1 odnosz[\q sie do sfery popvd6w i emocji.
„Temperament tak sie ma do popedöw i emocji, jak pobudliwosc do wrazliwosci
zmyslowej" (Wundt, 1887, s. 422).
Bior4c za punkt wyjscia dwie przeciwstawne wlasciwosci reakcji emocjonalnej
- intensywnosc i szybkosc, z jak<1 siv zmienia - Wundt, podobnie jak Galen,
wyr6znil cztery typy temperamentu (por. ryc. l.l). Choleryk6w i melancholikow
charakteryzuj11 silne emocje, sangwinik6w i flegmatykow zas - emocje slabe.
Szybka zmiana emocji typowa jest dla sangwinik6w i choleryk6w, wolna - clla
melancholik6w i flegmatyk6w.
Emocje silne

c<~~g[i~~~?'. D
W dw6ch temperamentach - sangwinicznym i melancholicznym - dominuj<i
rn.:zucia. Sangwinika charakteryzuj& uczucia silne, szybkie, ale plytkie, melan- C.·.·.7-.·.~.·.k:,~.;.·c.·~.ti.2FJ.';~;
,'' ' ' " " "'\';«,' .·•· ·•·.· ·
,,,,,

cbolilrn zas powolne, dlugotrwale i glebokie. Dwa pozostale temperamenty zostaly Szybkie Powolne
wyröznione ze wzglr;du na wlasciwosci dzialania. Choleryk dziala szybko i gwal-
townie, tlegmatyk natomiast powoli i bezwladnie, przy jednoczesnym braku reakcji
uczuciowych. Kant podkresla, i.e istniej<I tylko cztery proste temperamenty,
odpowiednio do czterech figur sylogistycznych. Nie ma wiec temperament6w
:~:;·(..c•san'g~ihik
········------:)-
>
„,;\.;«:r,1, '"";,"~:; '>' Sy,,';
c···.·.········
>:; F;legmatyk
,',<'.",<«' "''';, ""'~';',
• i:=r
~
"';'-'"

zloi.onych (np. sangwiniczno-cholerycznego).

ßiotonus - pojt:cie wywodz~1ce si~ z koncepcji Kanta. Rozwazania Kanta 1ja
ternat temperamentu niew4tpliwie wplynety na p6iniejsze ujecia tego zjawiska. ,Jak
sie wydaje, szczeg6lm1 rolv odegraly dwa stwierdzenia tego autora. Po,p,i,erwsze,
pojecie temperamentu odnosi sie do energetycznych wlasciwosci zac;1ow<plia. Cechy
formalne, jakimi S<l wlasciwosci energetyczne, odgrywaj<i kluczoy.i[\'rolv w wielu
koncepcjach temperamentu. Sugestie Kant<t, by temperament .opisywac za pomoc<1
cech energetycznych zachowania, najkonsekwentniej roZ'«~n~l ponad sto lat pöfoiej
Gerhard Ewald (1924), psychiatra niemiecki, tw6rca pojv~a biotonusu. ßiotonus to
wlasciwosc, z puriktu widzenia kt6rej obserwuje sie stale r6i.nice indywidualne
uwarunkowane jakoscü1 i szybkosci<1 metabolizmu. Jednostki charakteryzuj4ce sie
wysokim biotonusem s<t oclporne na wplyw silnych bodicöw i zmr;czenie, a po
krötkim odpoczynku odzyskuj<l typowy dla siebie poziom energii zyciowej.
Odwrotnie osoby o niskim biotonusie - S<l rneczliwe, nieodporne ua wplyw silnych
'\.
Emocje slabe
Ryc. 1.1. Dwuwymiarowa typologia tempcrmncntu wcdlug Wundta
Zdaniem-.W.undta kazdy temperament ma zalety i wady, a sztuka zycia na tym
polega, by ·korZl)'St~c ze wszystkich czterech ternperament6w stosownie do napot-
kanej sytuacji. Czlowiek ma zatem nie jeden, a kilka temperament6w.
Rozwai.ania Wundta na temat temperamentu, same w sobie dosc marginalne,
wywarly wszelako istotny wplyw na dalszy rozw6j koncepcji temperarnentu.
Zawdzir;czyc to nalei.y przypuszczalnie renomowanej pozycji, jak<1 ten badacz
zdobyl w psychologii. Kilka poruszonych przez Wundta w4tköw dotycz<1-
cych temperamentu warto tutaj wspomniec. Temperament odnosi sie tylko do
sfery emocji (i popvd6w) i charakteryzowac go moi.na wyh1cznie na podsta-
wie fonnalnych wlasciwosci emocji. Wundt zaj<il siv w swoich rozwai.aniach nie

18 19

. 1~l~t,
 tylko energetycznym aspektem reakcji (intensywnosciq en1ocji), ale tez charak-
terystykq czasowq (szybkosciq zmian). W przcciwienstwie do.Kanta, kt6ry trakto-
wat poszczeg6lne typy temperamentu jako kategorie scisle'· odrc;;bne, Wundt
wprowadzil pojc;;cie systemu dwuwymiarowego, bc;;cl<1cego podstawq podzialu
tempcramentu na typy.
Bez wzglc;;du na specyfikc;; proponowanych rozwa:lan teoretycznych na temat
temperamentu w przedempirycznej fazie studi6w nad tym zjawiskiem, wic;;l<szosc
autor6w byla silnie przywü1zana do idei podzialu temperamentu na cztery typy praz
clo nazw typ6w zaproponowanych przez Galena. Egzemplifikacjq tego stwierdzcnia
niech bc;;dzie monografia Sterna (1921). Autor ten charakteryzuje 16 typologii
temperamentu. Wic;;kszosc z nich stworzono na przelomie XIX i XX wieku.
W jeclenastu spo.5r6d nich klasy fikac:ja temperamentu opiera sie;; na czterech typach,
nazwanych zgodnie z propozycjq starozytnych Grek6w.
Na poczqtku naszego stulecia psychiatrzy zaczc;;Ii bardzo aktywnie rozwijac
pewne idee, kt6re wplync;;ly w istotny spos6b na dalszy rozw6j badan nad
temperamentem. Jedni prowaclzili badania empiryczne, opierajqc sie;; gl6wnie na
poclejsciu konstytucjonalnym, inni zas - sposr6cl kt6rych wic;;kszosc wywoclzila sie;;
z nurtu psychoanalitycznego - tworzyla koncepcje mniej Iub barclziej spekulatyw-
ne. Wsr6d tej grupy r;:--~--g6lne zaslugi mial C. G. Jung.
Ekstrawe1·tyk i intrnwe1·tyk: Dwa typy psychologiczne wyr6znione przez .Junga
Na podstawie wlasnej praktyki psychiatrycznej i dlugoletniej wsp61pracy
z Sigmundem Freuclem, Carl Gustav Jung (1923), psychoanalityk szwajcarski,
stworzyt wlasnq teoric;; osobowosci. Wywarla ona wielki wplyw na badania nad
temperamentem. Teoria Junga, wylofona w 17 tomach i znana jako „psychologia
analityczna", jest bardzo zlozona. Oclwoluj<tc sie;; do szeregu r6znych konstrukt6w,
autor usiluje wyjasnic wzajemne oddzialywania swiadomych i nie§wiaclomych
element6w osobowosci. Jung w wysoce spekulatywny spos6b wyjasnia strukturc;;
(; i dynamikc;; calokszt.altu psychologicznego funkcjonowania jeclnostki (psychische
\\1'•" \) Totalität), oclwoluj11c sie;; clo takich pojc;;c, jak libiclo (rozumiane inaczej niz u Freucl.a
\ - nie jako popc;;d seksualny, ale jak:o og61na energia psychiczna), funkcje
~ psychiczne, postawy, ja (ego), persona, nie§wiaclomosc inclywiclualna i zbioro~a,
zwana w swej czc;;sci symbolicznej archetypami.
Z punktu widzenia badaczy temperamentu najwazniejszy u Junglt\byl.podzial na
clwa rodzaje postaw luclzk:ich - ekstrawertywn~ i introwertywliq_. Ekstrawersja
i introwersja to, zdaniem .Tunga, clwa og61ne typy postaw, kt6ref• b(;d;1c zakotwiczone
w biologicznym wyposazeniu czlowicka, wyrazajq kierunek, w jakim zmierza Iibido,
·'ß't
czyli og6lna energia psychiczna.
Te dwie postawy ujawniajq sie;; w czterech poclstawowych funkcjach psychicz-
·i nych - wrazeniach zmyslowych, mysleniu, uczuciach i intuicji, bc;;clqcych przeja-
wem niezaleznej od tresci aktywnosci psychicznej. Gdy czlowiek rozwija sie;;
normalnie, jedna z tych czterech funkcji clominuje. 'Skoro zatem wyr6zniamy cztery
dominuj11ce typy funkcjonowania psychicznegüi z kt6rych kazdy znajcluje wyraz
20
w postawie ekstrawertywnej bqdz introwertywnej, ostateczna klasyfika~ja sklada sie;;
z osmiu typ6w.
Przedstawiony przez Junga opis ekstrawertyka i introwertykajcst bardzo bogaty.
M6Wiqc najog6lniej, ekstrawertyk kieruje swe zabiegi aclaptacyjne oraz swe reakcje
na zeWnqtrz, uzewnc;;trznia sw<1 aktywnosc fizycznq, sterujq nim oczekiwania
i potrzeby sroclowiska spolecznego. u introwertyka z kolei Iibido realizujc siQ
poprzci subiektywne stany wewnc;;trzne i procesy psychiczne. Introwertyka przed-
mi9ty raczej nie interesuj<t, a pie1-wsz<tjego reakcj<t na nieznane srodowisko fizycznc
i spolcczne jest wycofanie.
Zalozenie o nieustajqccj grze swiadomosci i nieswiadomosci leglo u podstaw
twierclzenia (Jung, 1923), ze ekstrawersja i introwersja clo pewncgo stopnia
wzajemnie sie;; uzupelniajq. Jezeli w §wiaclomej czc;;sci osobowosci clominuje postawa
ekstrawertywna, jest ona kompensowana w czc;;sci nieswiadomej przez postawc;,:
introwertywnq i odwrotnie. Nieswiadomosc introwertyka jest ekstrawcrtywna.
Zclarza sie;;, ze u niekt6rych jeclnostek postawa nieswiacloma uzewnc;;trznia siQ
w osobowosci swiaclomej, prowaclzqc zazwyczaj do zaburzen zachowania. Eks-
trawertyk pocl wplywem zalamania nerwowego reaguje histeri<t, introwertyk zas
- psychasteni<t.
Dwa wyr6znionc przez Junga typy postaw - ekstrawersja i introwersja - to
najbardziej znane ze wszystkich wymiar6w osobowosci/temperamentu. Wielt1
baclaczy, z kt6rych najbardziej znani to Cattell (1965), Guilforcl (1959) i Eysenck
(1970), wl<tczylo je w swe koncepcje osobowosci. Eysenck, opierajqc sie;; 111.in. na
propozycji .Tunga, sformulowal przyczynowq teoric;; el~strawersji-introwersji (zo-
stanie ona om6wiona w rozclziale nastc;;pnym). Rozwa:lania Junga wywarly tez
bardzo silny wplyw na rozw6j innych kiernnk6w badan nacl temperamentern, np.
koncepcji temperamentu zahamowanego i niezahamowanego (Kagan, 1994). Teoria
Junga, uzupelniona o doswiadc;zenia kliniczne, posluzyla do budowy Wskaznika
Typu Myersa-Briggsa (Myers-Briggs Type lndicator, MBTI), narzc;;clzia mierzqccgo
ekstrawersjc;;-introwersjc wesp6l z czterema podstawowymi funkcjami wyr6z-
nionylni przez .Junga (Myers i McCau)foy, 1985). Inwentarz ten zclobyl w ostatnim
clziesic;;cioleciu wyraimt popularnosc (por. McCaullcy, 1990; McCrac i Costa, 1989;
IT'zeng, Ware i Bharadw~~j, 1991; por. takze Nosal, 1992).
. .•• ,, ·~1-
ld_,i?. Pocz~tek badan empirycznych nad f:cmperamentem (,YY, 1)
.v
Na poczqtwu / naszego stulecia pojawila sie;; w psychologii coraz silniejsza
tendcncja clo porzuc;enia rozwa:lan czysto teoretycznych i filozoficznych na rzccz
badai1 empirycznych. Nie inaczej bylo z temperamentem. W pierwszym cwicrcj
wieczu XX wieku empiryczne stuclia nacl temperamentem zclobyly populamosc
gl6wnie w Europie. 1 tym razem nie spos6b wymienic wszystkich baclail z teg
okresu. Najwic;;kszy wklad w rozw6j baclai1 nacl temperamentem wniesli jeclnak trzej
badacze z trzech r6znych kraj@w - G. Heymans z Holandii, 1. P. Pawlow z Rosji
i, nieco p6iniqj, psychiatra nietniecki E. Kretschmer.
21
 Podejscie 1>sychometryczne i genetyczne Heyn;iansa i negatywnych. Wymiar aktywnosci z kolei dotyczy gl6wnie zachowania ukierun-
J{owanego na cel, sprawczego i przejawia siv w ilosci czasu, kt6ry czlowiek poswi(!ca
Gcrard Hcymans byl typowym XIX-wiccznym uczonym o rozt,~glych zaintereso- danemu rodzajowi · aktywnosei.
waniach filozoficznych i psychologicznych. Jego najwazniejszym wldadem do
wiedzy o temperamencie bylo ogromne badanie zmierzajitce do opisu podstawowych Typologia tem1>eramentow (charakterow). Bioqc pod uwag(! wszystkie
wymiar6w skladajitcych siv na strukturv temperamentu i oheslenia roli czynnik6w mozliwe kombinacje tych trzech wymiar6w temperamentu - emocjonalnosci,
dziedzicznych i srodowiskowych w ksztaltowaniu cech temperamentalnycb. aktywnosci i funkcji pierwotnej/wt6rnej - z kt6rych kazdy ma dwa bieguny, autorzy
skonstruowali typologiv temperament6w, nazywan<i najczvsciej typologi<t charak-
Empiryczne badania Heymansa i Wiersmy. W roku 1905 Heymans oraz
terü'. Wyodrvbnili osiem typ6w temperamentu, zwanych „kostkit Heymansa" (van
wsp6lpracujitcy z nim Enno D. Wiersma rozeslali do ponad 3000 lekarzy kwes~
der Werft', 1985). Charakterystykv wyodrvbnionych przez autor6w typ6w przed-
tionariusz zawierajiicy 90 pyta6. z prosbit o ocenv zachowania i cech psychicznych
znanych im rodzin skladajitcych siv z ojca, matki i eo najmniej jednego dzieclrn. stawiono w tabeli 1.1.
Kwestionariusz zawieral szesc kategorii pyta6 obejmujitcych caloksztalt zachowa6. Tabela 1.1. Typologia tempcrnmentu wcdlug Heymansn i Wie1·smy
i cech psychicznych czlowieka. (adaptacja - wg: Heynmns i Wicrsma, 1909, s. 6)
Ponad 400 lekarzy zwr6cilo wypelnione kwestionariusze zawientjitce dane na
\ Emocjonalnosc Aktywnosc Dominacja Typ tempenunentu
<~
temat 437 rodzin (skladitj<icych siv z ojca, matki i 1-12 dzieci). Zebrano w sumie dane
'.'
\\ na temat 2415 os6b. Po wstvpnej selekcji wybrano do dalszej analizy 400 rodzin.
N p arnorficzny
' Szczeg6towe wyniki badania przedstawiono w dziewivciu kolejnych artykulach
w apalyczny
opublikowanych pod jednym i tym samym tytulem: Beiträge zur speziellen p
\ ~\
Psychologie auf Grund einer Massenuntersuchung [Przyczynek do psychologii
+
+ w
nerwowy
senlyrnentalny
specjalnej na podstawie bada6. makroskalowych) (Heymans i Wiersma, l906a, + p sangwiniczny
1906b, l906c, 1907, 1908a, 1908b, 1909, 1912, 1918). Nizcj przedstawiono + w flegmatyczny
p cholcryczny
m~jwaznicjszc wyniki tego ogromncgo badania bez wchodzenia w szczeg6ly. + +
+ + w pasjonuji1cy (sii;)
Trzy podstawowe wymiary temperamentu. Wyodrvbnjono trzy podstawowe P - funkcja pierwotna, W - funkcja wt6rna, „+" - duze nasyccnie danej cechy, „-" - male
wymiary temperamentu: aktywnosc, 1emocjontilnosc i funkcjv pierwotnit/wt6rmt nusyccnie danej_cechy.
(bvd<te:.t do pewnego stopnia synonimem perseweracji). Tw6rcq pojvcia funkcji
pierwotnej/wt6rnej, mniej zapewne znanego Czytelnikowi, byl Otto Gross (1902). Zebrane podczas badania wyniki posluzyly autorom do szczeg6lowej charak-
Ten Jekarz austriacki, powoluj<ic siv na pierwotm1 i wt6rm1 funkcjv kom6rek terystyki trzech wymiar6w i osmiu typ6w temperamentu. Heymans i Wiersma
nerwowych kory m6zgowej, wprowadzil rozr6znienie mivdzy efektem pierwotnym stwierdzili m.in., ze poszczeg61ne wymiary temperamentu nie wykluczaj<1 siv
tresci swiadomosci a efektami wt6rnymi. Efekty wt6rne to dlugotrwale stany, wzajemnie. Tale wivc funkcje pierwotne koreluj<l dodatnio z emocjonalnoscü1
utrzymuji1ce siv po zniknivciu pierwotnej tresci z pola swiadomosci. Pod wplywem i ujemnie z aktywnosciit. Okazalo siv r6wniez, ze okreslone wymiary S<t speeyficzne
idei Grossa, Heymans (1899-1909) i Wiersma (1906-1907) przeprowadzili seriQ/ dla plci.
11
eksperyment6w badajiicych zjawisko efekt6w nast(!pczych wraze6 zmyslowych., Heymans (1908) przeprowadzil tez analizv biograficzn<i 110 wybitnych lub
Wyniki tych eksperyment6w, wraz z rozwazaniami Grossa, sl<lonily Heymansa popularnych postaci XV-XIX wieku. Uzyskana w ten spos6b charakterystyka
do wh1czenia pojvcia funkcji pierwotnej/wt6rnej do bada6. nad r6znicaJni. in~ywidual­ poszczeg6lnyoh cech temperamentalnyeh oraz ich typoiogicznych wsp6lzaleznosci
nymi. Funkc,ja pie1·wotna typowa jest dla os6b, u kt6rych zac;}1ff•,\lanie i procesy i konfiguracji pokrywala sie z wynikami badan kwestionariuszowych (makro-
psychiczne uwarunkowane si1 przez tresci znajduji1ce siv aktualnie w1polu swiadomo- skalowych). " 1 "
sci. Te osoby natomiast, kt6rych zachowania i reakcje uwarunkowane si1 wczesniej-
szymi doswiadczeniami i stanami swiadomosci, charakteryzuj<1 siv przewagq funkcji Czynniki odpowiedzialne za roznice inclywiclualne w te~-- ... .:rnmencie. Celem
wtornej. Z tego wynika, ze funkcja pierwotna/wt6rna qbejmuje charakterystyki badania makroskalowego Heymansa i Wiersmy byla diagnoza cech temperamental-
czasowe proees6w psychicznych i zachowania, a scislej n~6wii1c, czasu trwania tych nych rodzic6w (ojca i matki) i ich dzieci. Mozliwa zatem byla analiza danych
proces6w i zachowan lub szybkosci, z jaki1 przechodzi1 z jednego stanu w drugi. 1
z punktu widzenia genetyqn~go. W owym czasie nie bylo jeszcze genetyki
Zdaniem aulor6w wymiar emocjonalnosci dotY,czy gl6wnie formalnych cech zachowania, do bada{1 nad cjziedzicznoscü1 podchodzono wivc w spos6b za-
emocji - wrazliwosci lub pobudliwosci, dotyczyAo tak emocji pozytywnych, jak proponowany przez Mendla. .,

22 23
 Autorom, kt6rzy poslugiwali sie takimi pojeciami, jak „wsp6lczynnik dziedzi-
cze1)ia" (Erblichkeitskoe.ffizient) i „ wsp6lczynnik ptci" (Geschlechtskoefizient) 1,
udalo sie stwierdzic, ze cechy temperamentalne S<l w cluzej mierze. dzieclziczne i ze
clominuje dziedziczenie w ramach tej samej plci. Heymans i Wiersma byli jeclnak na
tyle ostrozni, by zauwazyc, ze uzyskane dane empiryczne pozwalaji1 jeclynie
wnioskowac o wzajemnym wplywie obu rodzaj6w czynnik6w - dzieclziczenia
i wychowania - na cechy lemperamenlalne (Heymans i Wiersma, 1907, s. 3).
Zebrane dane wskazywaly r6wniez na to, ze cechy intelektu i preferencje (takze
mierzone ich kwestionariuszem) zachowu.i<t sie oclmiennie niz cechy temperamental-
ne. O ile te pierwsze S<t u malzonk6w closc podobne, eo wynika z asymilacji
i selektywnego cloboru partner6w (ang. assortative mating), o tyle cechy nalez<tce clo
sfery lemperamentalnej nie zmieniaj<1 sie w cü1gu zycia prawie wcale i r6znie sie
rozklad<U<t u malzonk6w (Heymans i Wiersma, 1907, s. 2).
Heymans pionierem em1>irycznych badal'i nad temperamentem. Poclsumo-
wuj<1c, Heymans wni6sl barclzo wazny wklacl w baclania nacl temperamentem czy,
m6wi<tc og61niej, osobowosci. Poclkreslil to w szczeg61ny spos6b Eysenck (1981,
s. 9), twierclz<1c, ze ze wzgiQdu na swe wybitne osi<tgniccia Heymans „zasluguje na
miano ojca eksperymentalnych badan nad osobowosci<t". Warto tu wskazac powocly,
dla kt6rych badania tego uczonego maj<t tak istotne znaczenie clla temperamentu.
Heymans byl autorem pierwszego systematycznego baclania empiry.<:;.znego
temperame1!t~1,__ Wykorzysta! przy tym trzy r6zne poclejscia: ekspery~nentalne,
~-p.syclmrlfetiTczne i biograficzne. PrzedsiQwziccie baclawcze Heymansa-Wiersmy
nalezy uznac za pierwsze psychometryczne baclanie temperamentu/osobowo§ci.
Spos6b, w jaki Heymans i Wiersma przeprowadzili analizc ilosciow<t uzyskanych
przez siebie clanych, swiaclczy o tym, ze autorzy ci „byli w gruncie rzeczy
prekursorami analizy czynnikowej" (Eysenck, 1981, s. 8).
Heymans wprowaclzil clo baclall nad temperamcntem (osobowosci<l) metocle
hipotetyczno-dedukcyjn<t, na eo zwr6cil uwagc Eysenck (1981). Koncepcja trzech
wymiar6w temperamentu nie jest wyl<tcznie efektem badall empirycznych. Heymans
przewiclzial istnienie tych trzech hipotetycznych wymiar6w na poclstawie analizy
rozwazall teoretycznych Kanta, Grossa i Wundta oraz wlasnych badm'I empirycz-
nych. Wyr6znione przez Heymansa wymiary (zwlaszcza aktywnosc i emocjonal-
nosc) zdobyly wiellq popularnosc wsr6d badaczy temperamentu. W,~~!~~?;OSC
wsp6lczesnych koncepcji struktury temperamentu uwzgiQdnia te „~wa _$-vymiary,
aczkolwiek nadaje im rozmaite znaczenie. . za pomoc<t analizy czynnikowej. Dwa sposr6d trzech wymiar6w temperamentu
Z kolei badanie, w kt6rym Heymans i Wiersma analizuj<t dane zebrane ocl
roclzic6w i ich potomsrw~ •JOcl k<tlem roli czynnik6w genetycznych w powstawaniu
r6znic indywidualnych, nalezy uznac za zapowiedi p6iniej~?ych bada!'i genetydno-
-behawioralnych nad temperamentem i osobowosci<t. Ba~~nie Heymansa i Wiers-
( .,
1
Wsptilczynniki le uzysknno na podstawie slalyslyki opisowej. Wsp61czynnik plci m6wi o hipole-
lyczncj cz\;slosci. z jakq dana cccha ttjawnilahy Si\! u os6h tcj samej plci przy nicobccnosci innych czyn~
nik6w ni7. plcc. Wsp6lczynnik dzicdzicznosci m6wi o tym, w jaldm stopniu dana dyspozycja (tendcncja)
nasila sil,! lub slabnic w wyniku wysli;powania lub braku wyslcpowania dancj ccchy u ojca lub malki.
24
my nad temperamenteni oraz wk!ad,jaki wniesli ci autorzy do wiedzy o temperamen-
cie, zostaly ostat1iio szerzej om6wione przez Eysencka (1992a) i Strelaua (l994a).
nadan~a nawi~zuj~ce do dornbku Heymansa. Rozwazania I-Ieymansa na temal
temperamentu oraz Iiczne zgromadzone przez nicgo dane, kt6re przechowywano
w archiwach uniwersytetu w Groningen, gdzie I-Ieymans, prawie nie znany w USA,
zajmowal stanowisko profesora przez niemal 40 lat (1890-1928), wzbuclzily spore
zaintercsowanie psycholog6w europejskich. Psycholog francuski Le Senne (1945)
wykbrzysta! typologiv charakteru Heymansa, widz<tc w niej konstytucjonalny
· skladnik osobowosci. Poszerzyl tez typologic Heymansa. Wprowadzona przez Le
Senne'a modyfikacja typologii holenclerskiej zclobyla dUZq popularnosc wsröd
baclaczy francuskich, zwlaszcza w latach 1950-1960. W Polsee obszerny opis
przeclstawil Tarnowski (1987).
Wychodz<tc z za!ozenia, ze trzy wymiary temperamentu - emocjonalnosc,
aktywnosc i funkcja pierwotna/wt6rna - uwarunkowane S'l konstytucjonalnie, Le
Gall (1950) wysun<tl hipoteze, ze u poclstaw kazdego z tych trzech wymiar6w Iezy
specyficzny mechanizm fizjologiczny. Jak przypuszczal, za emocjonalnosc ocl-
powieclzialna jest r6wnowaga autonomicznego uldadu nerwowego, za aktywnosc
- podkora, za funkcjc pierwotm1/wt6rn<t zas, tak jak tu sugerowal wczesniej Gross
(1902) - szybkosc regeneracji tkanki nerwowej.
Kilku autor6w usilowalo por6wnac wymiary lempcramentu wyr6znionc przez
Heymansa-Wiersnw z bardziej wsp6lczesnymi ujcciami. Na przyklad Feij ( 1984;
cyt. za: van der Werff, 1985) wysum1l hipotezc, ze heymansowski wymiar funkcji
pierwotnej/wt6rnej ma cos wsp6Inego z impulsywnosci~ i poszukiwaniem wrazell.
Feij i Orlebeke (1974), zestawiaj<1c wyniki badan eksperymentalnych nacl efektcm
nastcpczym spirali z wynikami kwestionariuszowego pomiaru impulsywnosci,
doszli do wniosku, ze micclzy impulsywnosci<t a funkcj<t wt6rn<t istnieje zbieznosc.
Eysenck ( 1970), analizuj<tc clane zgromadzone przez holenderskich badaczy
tcmperamentu z punktu widzenia wlasnej teorii temperamentu/osobowosci doszed!
do wniosku, ze wymiar emocjonalnosci I-Ieymansa i Wiersmy odpowiacla neurotycz-
nosci, funkcja pierwotna i wt6rna zas - oclpowiednio ekstrawersji i introwersji.
Zclaniem Eysencka aktywnosc nie jest niezalezuym wymiarem, poniewaz korelujc
zar6wno z ekstrawersj<t, jak i z neurotycznosci<t (Eysenck i Eysenck, 1985, ss. 54-55;
poL· tez .Eysenck, 1992a).
Nie tak dawno oryginalne clane Heymansa i Wiersmy poddano ponownej analizic
wyr6znionych przez:Heymansa i Wiersmc - emocjonalnosc i aktywnosc - ujaw-
nily sie po raz wt6ry y.; dw6ch badaniach van der Werffa ( 1985) oraz van der Werffa
i Verstera (1987). Funkcja pierwotna/wt6rna nie ujawnila sie jako niezalezny
wymiar. Wylonil sie za to osobny czynnik, na kt6ry zlozyly sie odpowiedzi na pytania
reprezentuJ<tce wymiar funkcji pierwotnej/wt6rnej, wymiar aktywnosci (sklaclnik
impulsywny) i wymiar emocjonalnosci (sldadnik gwaltownosci). Uzyskane wymiiki
sklonily van der Werffa i V:erstera (1987) clo wniosku, ze wymiar funkcji
pierwotnej/wt6rnej przypomina wymiar impulsywnosci-refleksyjnosci.
25
 Typologia Pawlowa 01m1·ta na wtasciwosciach Pawlow uzywal termin6w „sila procesu pobudzenia" i „sila uldadu nerwowego"
os1·odkoweg<~ uktadu nerwowego zamiennie, traktuj'lc ich desygnaty jako cech<; (a nie stan) OUN. Jak sie przypuszcza,
miedzy sih1 ukladµ ,,nerwowego rozumiam1 jako cecha a sil'l procesu pobudzenia
Pojecie typu ukladu nerwowego (TUN) wprowadzll pod koniec pierwszej dekady \
rozumian 4 jako stan zachodzi zaleznosc odwrotna: im silniejszy uldad nerwowy, '1
XX wieku, laureat nagrody Nobla, Iwan P. Pawlow, podczas wykladu wygloszonego
czyli imjest on odporniejszy na dzialanie bodic6w silnych i/lub dlugotrwalych, tym
na posiedzeniu Stowarzyszenia Lehirzy Rosyjskich w St. Petersburgu. · Pierwsze
slabszy proces pobudzenia rozumiany jako stan wywolany przez bodzi~c .. „ • ·· •
eksperymentalne badanie typ6w uldadu nerwowego przeprowadzil jednak nie
Pawlow opracowal szereg metod diagnozowania SPP u ps6w. Kazda z tych
Pawlow, a jeden z jego uczni6w, Nikiforowski. Te1,, w obronionej w rolrn 1910
metoq wü1zala sie z innym aspektem warunkowania. Metody te polegaly na:
rozprawie doktorskiej (Nikiforowskij, 1952) poswi(:conej fanµakologii odruch6w
yl.Y olcresleniu sily bodica, na kt6q jednostka jest jeszcze w stanie adekwatnie
warunkowych, opisal zachowanie trzech typ6w ps6w wyodrebnionych na podstawie 1reagowac, (2) zwiekszaniu pobudliwosci kom6rek nerwowych poprzcz pozbawianie
indywidualnych charakterystyk czynnosci odruchowo-warunkowej. Od tej pory
jedzenia Iub podawanie kofeiny, (3) dostarczaniu przedluzonej stymulacji. Wsp61-
pojecie TUN pojawialo sie wielokrotnie w publikacjach samego Pawlowa, wraz ze
\ nym mianownikiem tych wszystkich zabieg6w bylo ch1zenie do stwierdzenia, przy
'1 szczeg61owym opisem wlasciwosci (cech) osrodkowego ukladu nerwowego.
jakiej sile bodica pojawia sie hamowanie ochronne.
Poti wplywem wynik6w badan eksperymentalnych prowadzonych na psach
Pawlow dosc czesto zmienial pogh1dy na omawiany temat. Znawcy tego obszaru Hamowanie oclwonne. Zdaniem Pawlowa hamowanie ochronne (pozakresowe)
badawczego zgodnie twierdz<1, ze najbardziej aktualny i reprezentatywny opis teorii jest rodzajem hamowania bezwarunkowego, sluz<icego ochro11ie osrodkowego
typ6w ukladu nerwowego i cech TUN znaleic mo:lna w artykule, opublikowanym uldadu nerwowego przed przecü1zeniem. Jak twierdzil Pawlow (1951--1952), sila
przez Pawlowa w roku 1935, Og6lne typy wyiszej czynnosci nerwowej zwierzqt i sprawnosc odruch6w warunkowych s<i funkcj<1 sily bodica (tzw. prawo sily). Gdy
i czlmvielw (Pawlow, 1952). Omawiaj4c w tym rozdziale typologie Pawlowa, opre sila bodica przekracza mozliwosci (wydolnosc) OUN, prawo sily przestaje dzialac,
sk przede wszystkim na tej wlasnie pracy. poniewaz pojawia sie hamowanie ochronne. Hamowanie to p1 „„,1<1wia sie na kilka
Punklem wyjscia badania odruch6w warunkowych (OW) u ps6w bylo dla r6znych sposob6w (por. ryc. 1.2), np.: (a) spadkiem sily (amplitudy) reakcji,
Pawlowa zalozenie, ze kazdym zachowaniem zawiaduje osrodkowy uklad nerwowy (b) brakiem zmian w sile reakcji, (c) zanikiem reakcji mimo rosmicej sily bodica.
(OUN) (lzw. zasada nerwizmu). Prowaclzone podczas licznych eksperyment6w W por6wnaniu z jednostkami o silnym uldaclzie nerwowym, u jednostek o slabym
Jaboratoryjnych na psach obserwacje wykazaly istnienie r6:lnic indywiclualnych ukladzie nerwowym hamowanie ochronne pojawia s.ie przy nizszej sile bodica.
w przebiegu warunkowania. R6znice te uwidacznialy sie w takich charakterystykach,
jak predkosc, sprawnosc i dokladnosc warunkowania, sila, stalosc i zmiennosc
odruchu warunkowego. P<!wlow wysurn1l hipoteze, .. ze za r6znice .indywidualne
w obrebie tY<.:11 glrnrnl~terystyk odpowiedzüilne s4 okreslone wlasciwosci ukladu
nerwowego. Wyr6Znil cztery podstawowe wlasciwosci osrodkowego ukladu. ner-
wowego: sile procesu pobudzenia, sile proceim hamowania, r6wnowage i ruchliwosc
proces6w nerwowych. Odpowiednie kombinacje tych wlasciwosci tworz4 typy c
ukladu nerwowego, uwa:lane za fizjologiczny odpowiednik temperamentow:ßJ(A
Sila pmcesu pobudzenia. Pawlow uwazal sik procesu pobudzenia (SPP) ·za
najwazniejszq ceche OUN, a to dlatego, ze jednostka czesto ma do czy11iemia ze
zclarzenia;ni niezwyklymi, o barclzo duzej wartosci stymuluj<icej. SP;P1to nie innego,
,
lt:fl!,Pi
'ö'
iij
~
:0
•U)
0
:~l U.
b

jak tylko zdolnosc kom6rek korowych do pracy. W publikacjach P<1iwlowa niewiele

zn<~jclziemy informacji na temat istoty sily procesu pobudf'enia. Pawlow sam
l
ograniczyl sie clo stwierdzenia, ze u ir6del podstawowej1 zdolnosci kom6rki ~
·o
•U)
nerwowej do pracy tkwi jakas hipotetyczna „pobuclliwa silbstancja". Zdolnosc do 0

pracy (wydolnosc) przejawia sie w tym, ze kom6rka wytrzymuje przedluzaj'lce sie t

U)
c
lub kr6tkotrwale, Iecz niezwykle silne pobudzenie bez przejscia w stan hamowania <ll a
oc4;aronnego (pozakresowego). Na poziomie zacl)owania (lub fizjologicznym) .S
lntensywnosc bodfo6w
wydolnosc funkcjonalna jednostki znajduje wyraz V:! reakcjach na siln4, przedluzom1
lub powtarzaj<\C4 sie stymulacje. Ryc. 1.2. Hamowanie ochnmne: 1wzejawy i 1·6znice indywidualne

26 27
 Sila procesu hamowania. Ta cecha ukladu nerwowego odgrywa w typologii
Pawlowa rolv raczej drugorzcdnq. W publikacjach autora znajdujemy dosc skqpe
informacje dotycz<ice sposobu rozumienia pojccia sily procesu hamowania (SPH). Sq
tam eo najwyzej pewne stwierdzenia wskazuj<1ce na to, ze hamowan/e wiqze sie
z proccsem asymilacji lub ze pobudzenie i hamowanie sq nierozlqcznie zwiqzanc.
W sklad hamowania warunkowego wchodzi caly szereg nabytych (wyuczonych)
rodzaj6w hamowania - wygaszanie, op6inianie (odraczanie), r6znicowanie, a takze
hamowanie wanmkowe w wczszym tego stowa znaczeniu.
Zdaniem Pawlowa wskaznikarni hamowania warunkowego, a zwlaszczil jego
sity, sq latwosc wytwarzania hamulcowych odruch6w warunkowych i ich stabilnosc.
Pawtow zaldadal, ze SPH, podobnie jak SPP, jest cechq. Opisal kilka stosowanych
w jego laboratorium metod badania sily procesu hamowania. Wivkszosc z tych metod
polega na wytwarzaniu r6znego rodzaju hamulcowych odruch6w wanmkowych (por.
Strelau, l 985a). SPH diagnozowano w zasadzie tylko wtedy, gdy trzeba bylo oheslic
r6wnowage proces6w nerwowych (pobudzenia i hamowania).
Og61nie wyd<\ie sie, ze Pawlow nie mial jasnego i jednoznacznego poglqdu na
temat sily procesu hamowania (por. np. Strelau, 1969; Tieplow, 1956) i dlatego
uczniowie i nastcpcy Pawlowa niechctnie nawiqzywali do tej cechy OUN.
Rownowaga fffOcesow nerwowych. R6wnowaga proces6w nerwowych (RWN)
byla pierwszq wyr6zniom1 przez Pawlowa cechq ukladu nerwowego. Analizujqc
istotc tego zjawiska, Pawlow ujmowal je z perspektywy funkcjonalnej, podobnie jak
to czynil z innymi cechami ukladu ne1wowego. W zyciu cztowieka i zwierzqt czcsto
zachodzi koniecznosc hamowania pewnych pobudzen, by stworzyc miejsce dla
innych, bardziej adekwatnych i/lub odpowiednich reakcji na nowe bodfoe srodowis-
kowe (Pawtow, 1952, s. 540).
Piszqc o RWN, Pawtow mial na mysli r6wnowage rniedzy silq procesu
pobudzenia i sih1 procesu hamowania. Tego stanowiska nie. zmienil od Iat
dwudziestych az po kres zycia, gdy pisal, ze przez pojecie r6wnowagi proces6w
nerwowych nalezy rozumiec stosunek sily procesu pobudzenia do sily procesu
hamowania (Pawfow, 1952, ss. 543, 602). Pawtow nie wyjasnit, jak nalezy badac
RWN. Mozna jedynie przypuszczac, ze r6wnowagc diagnozowal, okreslajqc
stosunek sily procesu pobudzenia do sily procesu hamowania.
Ruchliwosc proccsow ncrwowych. lstotq ruchliwosci proces6w nerwowych
(RPN) jest, wedlug Pawlowa ( 1952, s. 540), „zdolnosc szybkiego, na zqdanie wa-
runk6w zewnctrznych - ustepowania miejsca, dawania pierwszenstwa jednemu po-
draznicniu przcd drugim, pobudzeniu przed hamowaniem i oc!wrotnie". A wiec RPN
przejawia sie w tym, jak szybko w razie potrzeby okreslona reakcja na bodziec zos-
tajc zahamowana, by ust<1pic rniejsca reakcji na inny bodziec. W pracach Pawlowa
brak jest wzmianki o hipotetycznyrn mechanizmie neurofizjologicznym RPN.
Wszystkic metody diagnozy ruchliwosci opieraj<1 sie na zalozeniu, zc cecha ta
dotyczy szybkosci przechodzenia pobudzenia w''l1amowanie i odwrotnie, co ma
mi~jsce w r6znych rodzqjach wanmkowania.
28
Status teoretyczny,wlasciwosci OUN. Stosowane przez Pawlowa terminy, takie
jak sila procesu pobudzenia, ruchliwosc proces6w nerwowych itp., sugerowatyby, ze ·
Pawlow, pr6buj<lC clotrzec do istoty tych zjawisk, badal mechanizmy neurofiz-
jologiczne lezqce u podlot.a r6znic indywidualnych w fonnalnych charakterystykach
"cszybkosci, sity itp) proccs6w warunkowania. W rzcczywistosci jednak Pawlow,
definiuj<tc podstawowe cechy ukladu nerwowego, nie m6wil o mechanizmach
fizjologicznych. Cechy te opisywal od strony funkcjonalnej, ldadqc przy tym nacisk
ll(l JQfg, jak<t pelniq w procesie przystosowania jednostki do srodowiska. Mozna
powiedziec, ze definiujqc i badajqc cechy ukladu nerwowego, Pawlow przy.i<tl
'stanowisko behawiorystyczne (Strelau, 1985a; Windholz, 1987). Terminy okres-
Iajqce poszczeg61ne wlasciwosci OUN mialy u niego status pojec wyjasniajqcych
(Strelau, 1969), wywodzqcych siez teorii konceptualnego ukladu nerwowego, a nie
z badan neurofizjologicznych.
Typy uktadu nerwowego. R6zne konfiguracje opisanych wyzej wlasciwosci
osrodkowego uklaclu nerwowego skladajq sie na typy ukladu nerwowego, zwane tez
przez Pawlowa typami wyzszej czynnosci nerwowej. Pawlow nie konstruowal swej
typologii wedlug regul logicznych - poprzez tworzenie kolejnych prostych
kombinacji podstawowych cech ukladu nerwowego - co zaowocowaloby wyodreb-
nieniem kilkudziesicciu typ6w. Bcdqc pod wplywem typologii Hipokratesa-Galena,
Pawlow konsekwentnie dowodzil, ze z punktu widzenia adaptacyjnych funkcji
jednostki nalezy wyodrebnic cztery TUN, odpowiadajqce typom temperamentu
wyr6znionym przez starozytnych Grek6w.
Bion1c pod uwagc silc procesu pobudzenia, Pawlow wyr6znil typy silny i staby.
Kolejna cecha, r6wnowaga mic;;dzy silq procesu pobudzenia i sitq procesu hamowa-
nia, pozwolila mu wyodrvbnic nastepne dwa typy - zr6wnowazony i niezr6w-
nowazony (ale tylko dla typu si\nego). U typu niezr6wnowazonego pobudzenie
przewaza nad hamowaniem. Ruchliwosc, wreszcie, stanowila kryterium ostatniego
podzialu: jednostki silne i zr6wnowazonc Pawlow podzielil na ruchliwe i powolne.
Cztery wyr6znione TUN wraz z czterema korespondujqcymi z nimi temperamentami
przedstawiono na rycinie 1.3.
slaby (melancholil<)
Typ
ul<ladu
nervirowego niezr6wnowazony
(choleryl<)
silny
ruchliwy
(sangwinil<)
zr6wnowazony
powolny
(flegmatyl<)
Ryc. 1.3. Typologia uldadu ncnvowego wccllug Pawlowa w rnlacji do typologii tcmpcramcnlow
·Hipokrntcsa-Galcna
29

Pawlow byl zdania, ze typy uldadu nerwowego S<l wrodzone i w zwi<tzku z tym sto-
sunkowo odporne na wplyw srodowiska, w lym i wychowania.<fy16winc o TUN, uzywal
poNc.:ia genotypu, alisci w spos6b sprzeczny z lraclycyjnym rozun'lieniem tego tenninu,
czego efektem byly liczne blvdne interpretacje jego tljvcia 2• Pawlow niekiedy po-
slugiwal siv zamiennie terminem typ ukladu nerwowego i lemperament. Byl tez zclania,
ze typy uldadu nerwowego wyodrvbnione u zwierz<\t wystvpuj<\ takze u czlowieka.
Wymienionc typy [ukladLI ncrwowego - J.S.] s11 lym, eo LI czlowicka nazywamy temperamentem.
Tcinpcramenl jest LI kazdego czlowicka wlasciwoscil1 najbanlziej og6lm1. jesl najog6lniejszn i najbhrdziej
podstawowq wlasciwosci:1 jego L1kladL1 nerwowego (Pawlow, 1952, s. 389).
Szczeg61owy opis zachowari charakterystycznych clla czterech typ6w uklaclu
nerwowego znaleic mozna w kilku prncach Pawlowa oraz w literaturze przedmiotu
(por. Gray, J964a; Mangan, 1982; Nebylitsyn, 1972a; Strelau, 1969, 1985a; Tieplow,
1956). Og6lnie nalezy stwierdzic, ze Pawlow scisle wüizal TUN jeclnostki z jej
zdolnosci<\ przystosowywania siv do srodowiska, przy czym najwyzej ocenial oba
typy silne i zr6wnowazone, najni2:ej zas typ slaby.
Znaczenie typologii Pawlowa dla badan nad temperamentem. Pawlowowska
teoria typ6w uldadu nerwowego zclobyla duzn popularnosc, gl6wnie w jego wlasnym
kraju, ale tez za graniq. Jak nikomu przedtem, udalo musiv podkreslic funkcjonalne
znaczenie temperamentu, rol~, jaln1 oclgrywaj& cechy uldaclu nerwowego w procesie
aclaptacji czlowieka do srodowiska. Baclajnc wlasciwosci temperamenlu w warun-
Jrnch Iaboratoryjnych, pokazal, na czym polega ich zwi&zek z konceptualnym
uldadem nerwowym, czyli z hipotetycznymi wlasciwosciami OUN. I wreszcie,
dzivki wykorzystaniu paradygmatu odruch6w warunkowych, udalo siv Pawlowowi
wprowadzic do badari eksperymentalnych nad temperamentem obiektywne, psycho-
fizjologiczne metody pomiaru.
Pojvcie sily procesu pobudzenia, odnoszqce siv w gruncie rzeczy do r6znic
indywidualnych w chronicznym (slale utrzymuj<tcym siv) poziomie pobudzenia, uznac
ualezy za zapowiedi takich pojvc, jak aktywacja i aktywowalnosc. Eksperymen-
lalnie podwyzsziij<\C lub obniz<tj&c podczas diagnozowania sily ukladu nerwowego
poziom aklualnego pobudzenia za pomoc<1 bromu lub kofeiny, Pawlow stworzyl model
manipulowania poziomem pobudzenia za pomOCq srodk6w farmakologicznych. Tv
procedurv czvslo wykorzystuje sie w badapiach wymiar6w temperamentu zwü1zanych
z poziomem aktywacji (np. ekstrawersji).' I Wreszcie pojvcie hamowania ochro1mego,
1rnktowanego przez Pawlowa jako wskainik wytrzymalosci (wydolnos<:;i) osrodkowego
uktadu ne1wowego, napotkac mozna w kilku teoriach temperamentu/osobowosci,
w kt6rych funkcjonuje jako konstrukt teoretyczny wyjasnütjl1cy spadek reakcji lub
obnizenie poziomu wykonania w warunkach silnej stymulacji.
' Pokcie gcnotypu odnosi sie do odziedziczonego przez jcdnoslki; progrmnu genctycznego, cechy
wrodzone. natomiasl lO wynik imerakcji gcnotypu i srodowiska plodowego. Pawlow pos!L1giwal si<; pojccjem
fenolypu do opisu aklllalnie przebiegitiiiccj czynnosci ncrwowej, b<;dacej efoklem dzialania ccch ukla>lt.1
ucrwowcgo (gcnolypLI) i calcgo systemu zwh1zk6w czusowych ukszlnllowanych w trnkcie zyciajednoslki.
Poj~cie knotypu odpowiada temLI, eo psychologowie nazywaja charaktcrem (Pawlow, 1952, s. 594).
30
Pierwsza p1·6ba zastosowania typologii
uktadu nerw,owego Pawlowa clo czlowielm: ßaclania lmu üziecmi
Na przelomie hlt dwudziestych i lrzydziestych naszego wieku dwaj uczniowie
rwsp6lpracownicy Pawlowa - A. G. Iwanow-Smoleriski i N. I. Krasnogorski
_ podjvli pr6bv adaplacji teorii typ6w ukladu nerwowego, sformulowanej na
podstawie eksperyment6w na psach, do populacji dziecivcej. Jak juz wspomniano,
pawldw w swoich baclaniach nad typami uldadu nerwowego korzystal z metody
odruch6w warunkowych. Podejscie to stosowali konsekwentnie i jego uczniowie.
Typologia Iwanowa-Smolenskiego. A. G. Iwanow-Smolenski (Ivanov-Smolen-
skij, 1935, 1953) wyodrvbnil cztery typy wyzszej czynnosci nerwowej u clzieci.
uwzglvdnil w tym celu dwie wlasciwosci ukladu nerwowego - ruchliwosc
i r6wnowag~ proces6w nerwowych. Jako kryterium podzialu przyj<1l latwosc
i szybkosc tworzenia odruch6w warunkowych i dlatego wyodrvbnione typy nazwal
typami czynnosci odruchowo-warunkowej. Wyr6znil nastv1mj<1ce typy: (l) typ
ruchliwy (u kt6rego dodatnie i hamulcowe zwüizki czasowe tworZ<\ siv r6wnie latwo
i szybko), (2) typ powolny (u kt6rego tak dodatnie, jak i hamulcowe zwi<1zki tworz<t
siv powoli), (3) typ pobmlliwy (u kt6rego zwi&zki dodatnie tworZ<\ siv bardzo latwo
i szybko; hamulcowe odwrotnie, trudno i powoli) i (4) typ hmnulcowy (u kt6rego
zwi:izki dodatnie tworZ<l siv powoli, a hamulcowe z kolei latwo i szybko).
W swoich badaniach, prowadzonych gl6wnie na dzieciach w wieklt przedszkol-
1
nym, Iwanow-Smoleriski s tosowal procedurv przypominajqc<\ badanie czasu reakcji
(CR). Dziecko w odpowiedzi na bodziec warunkowy (BW), sluchowy Jub wzrokowy
§ciskalo gumowq gruszke. Bodicami bezwarunkowymi (BBW) byly rozkazy
i komentarze slowne typu „nacisnij", „ech", „dobrze", „ile".
Procedura warunkowania za pomocq bodic6w slownych, zwana tez „metodylG\
Iwanowa-Smoleriskiego", spotlqtla siv z ostrn krytyk<\. Zarzucono jej przede
wszystldm to, ze stosowane w niej instrukcje slowne maj<1 niewiele wsp6lnego
z bodicami bezwarunkowymi, zazwyczaj stosowanymi w procedurze warunkowania
(Strelau, 1969).
Typologia Krasnogo1·skiego. Pierwsze pr6by badania typu ukladu nerwowego
dzieci podj&l N. I. Krasnogorski juz w roku 1917 (Krasnogorskij, 1939). Kieruj&c siv
wynikami badari nad przebiegiem reakcji hamowania u dzieci, wyr6znil dwa typy
ukladu nerwowego - hormalny typ wyzszej czynnosci ne1wowej i typ bezwlaclny
(powolny). W Iatach trzydziestych Krasnogorsld udoskonalil swojn koncepcjv, od-
woluj<1c siv przede wszystldm do trzech poclstawowych wlasciwosci OUN wyr6znio-
nych przez Pawlo'wa - sily, r6wnowagi i ruchliwosci proces6w ne1wowych (Krasno-
gorskij, 1939, 1953). N<tjczvsciej stosowam1 przez niego proceduni diagnozy wlasci-
wosci uldaclu nerwowego u dzieci byl odruch warunkowy oparly na reakcji slinienia.
Posluguj<\C si~ reakcjafoi bezwarunkowymi i warunkowymi dzieci oraz ocen<i ich
zachowari og6Jnych i we1~balnych, Krnsnogorski wyodrvbnil cztery typy ukladu
nerwowego, kt6re powiqzal n~1stvpnie, poclobnie jak Pawlow, ze starozytm1 typo-
Iogiq temperamentu. Natomiast jezeli chodzi o kryteria wyodrvbniania typ6w
31
"'
ukladu nerwowego, to miedzy Krasnogorskim a Pawlowem zachodzi jedna zasad-
nicza r6inica. Krasnogorski, w odr6znieniu od Pawlowa, pn;ez pojecie r6wnowagi
ukladu nerwowego rozumie nie stosunek sily procesu pobudzenia do sily procesu
hamowania, Iecz stosunek sily procesu pobudzenia korowego do sity pobudzenia
podkorowego. Tak wicc podstawowym kryteriurn typologii Krasnogorskiego jest
r6wnowaga lub brak r6wnowagi micclzy silit procesu pobudzcnia w korze i w pod-
korze. Wprowadzenie tego kryterium zrnodyfikowalo do pewnego stopnia charak-
terystykc czterech typ6w ukladu nerwowego. ,
Typy te przedstawiajq sie u Krasnogorskiego nastepu.i<tco: (1) sangwinik - typ
silny, optymalnie pobudzony, zr6wnowazony, szybki, u kt6rego wszystkie osrodki
m6zgu wsp6lpracuj& harmonijnie; (2) flegmatyk - typ silny, optymalnie pobuclzo-
ny, powolny, o r6wnowadze korowo-podkorowej; (3) choleryk - typ silny,
pobudliwy, niepohamowany, niezr6wnowazony, z dominacj<l pobuclzenia w osrod-
kach podkorowych; (4) melancholik - typ slaby, o obnizoncj pobuclliwosci kory
i osrodk6w podkorowych.
Szczeg6lowy opis czterech wyr6znionych przez Krasnogorskiego typ6w przed-
stawil Strelau ( 1985a). Warto zwr6cic uwage, ze Krasnogorski, w przeciwienstwie do
Pawlowa, nie przyj11l zalozenia o niezmiennosci typ6w wyzsz~j czynnosci nerwowej.
Przeciwnie, mogi1 one ulec zmianie pod wplywem uczenia sie, sposobu odzywiania,
zdarzeti spolecznych, wychowania i rozmaitych chor6b (Krasnogorskij, 1939, 1953).
Pr6buji1c ocenic wklad, jaki wni6sl Krasnogorski do wiedzy o temperamencie,
nalezy podkreslic, ze to on przypuszczalnie po raz pierwszy zwr6cil uwage na
znaczenie stosunku proces6w korowych i poclkorowych dla wyjasnienia r6znic
indywidualnych w zakresie cech temperamentalnych. Krasnogorski byl tez jeclnym
z nielicznych typolog6w pawlowowskich zwracaj11cych uwagQ na mozliwosc zmiany
temperamentu pod wplywem czynnik6w srodowiskowych, w tym wychowania.
Krasnogorski i Iwanow-Smole11ski po raz pierwszy wykorzystali typologie Pawlowa
w badaniach nad czlowiekiem.
1.1.3. Konstytucjonalne typologie temperamentu
Na przelomie XIX i XX wieku rozprzestrzenil siQ pogl<td, ze cechy temperamen-
talne wi&:i& sie z budow& ciala. Na uksztaltowanie sie tego poglqdu mieli wplyw
przede wszystkim antropologowie i psychiatrzy. Pierwsi zwr6cili uwage na t"6zno-
rodnosc struktury ludzkiego ciala, drudzy zas skupili uwage przede wszystkim na
zbieznosciach, jakie zachodz<t miedzy budow& ciala a indywidualnymi r6znicami
w predyspozycji do choroby psychicznej. Podejscie konstytucjonalne 3 zdobylo duz&
1
· Pojr;cia „konslylucjonalny" uzylo w jego wi1ski111 znaczeniu. W ,znaczeniu szerszym poj<;cie
„konslylucja" obejmuje calokszlalt odziedziczonych i/lub wrodzon:r,ch wlasciwosci anatomicznych,
fizjologicznych i psychicznych jednostki. W tej ksiqzce pojccie lypologii konstylucjonalnej lub podcj8cia
konslytucjonalnego zarezerwowano dla tych koncepcji, wedle kl6rych Cechy tempcrmncntalne lub szerzej
-wlasciwosci osobowosci wiqzq sil) (wprost lub posrednio) z hudÖwq (anatomhl) ciala, ze strnkturalnymi
(slalycznymi) aspcklami wyposazenia fizycznego.
32
a b c d
Ryc. 1.4. Ty1>Y lmdowy ciala wcdlug Sigauda: a - oddcchowy, b - trawicnny, c - mi~sniowy,
d-mozgowy
popularnosc wsr6d badaczy wloskich, nicmieckich, francuskich i znalazlo reprezen-
tatywny wyraz w teorii konstytucjonalncj, kt6rq sformulowal w drugiej dekadzie XX
wieku francuski patolog Claud Sigaud (1914).
Sigaud oparl sw& typologie konstytucjonah1& na zalozeniu, ze czynnikami
odpowiedzialnymi za zmiennosc w budowie ludzkiego ciala oraz za zmiany
patologiczne, jakim 0110 podlega, S<t zar6wno dyspozycje wrodzone, jak i srodowis-
Jco. Kazdemu ukladowi w organizmie odpowiadajakis aspekt srodowiska, ten z kolei
wplywa na dany uklad. Za reakcje ukladu oddechowego odpowiedzialne jest
powietrze, dostarczone do ukladu pokarmowego, pozywienie lezy u podstaw reakcji
trawiennych, srodowisko fizyczne wywoluje reakcje ruchowe, a srodowisko spolecz-
nc determinuje reakcje m6zgu.
Sigaud wyr6Znil cztery typy somatyczne, wynikaj&ce z dominacji jednego
z czterech uklad6w organizmu: oddechowy, trawienny, miQ§niowy i m6zgowy.
Trzeba przy tym nadmienic, ze typy te po raz pierwszy wyr6inil prawie sto lat
wczesniej L. Rostan (1824), na ls:t6rego Sigaud sie powoluje. R6znice w budowie
ciala uwidaczniaj& sie szczeg61nie wyrainie w anatomii twarzy (patrz ryc. 1.4).
W zaleznosci od tego, kt6ry uklad dominuje, czlowiek reaguje w specyficzny spos6b
na zmiany zachodz&ce w srodowisku, a to z kolei warunkujc odmiennosc cech
tcmperamentalnych przypisywanych poszczeg61nym typom ciala. '\
'·~~,"'
Konstytucjonalna typologia temperamentu Kretschmern ,,J
i) .,, 1
Najbardziej usystematyzowanq ze wszystkich teorii konstytucjonalnych tem- \ \.'·.·'"S· ~
peramentu sformulowal psychiatra niemiecki Ernst Kretschmer. Opublikowal j<1 '-J '1
w roku 1921 w ksützce Körperbau und Charakter. 0 tym, jak popularna byla teoria
Kretschmern w pierwszej polowie XX wieku, swiadczy to, :le w roku 1944
monografia ta (a na ni<i sie bede gl6wnie powolywal, prezcntuj<ic pogl&dy
Kretschmern) doczekala sie juz 18 wydan. Tytul monografii sugeruje, ze Kretschmer
koncentrowal sie w swoich badaniach na zwi<izku budowy ciala z charakterem.
Natomiast podtytul, „Badania nad konstytucjq cielesnq a wiedza o temperamen-
tach", wskazuje, ze Kretschmei;_dosyc konsekwentnie uzywal pojecia temperamentu,
rozumiejqc je w spos6b nastepuj<1cy:
33
 ., /' 'I:einperamenty. Si1 one, jak dowiedziono empirycznie, wsp6luwarunkowane skladem chemicznym krwi,
· 'lluinoralnie. Ich substratell1 cielesnym jest uklacl m6zgowo-gruczolowy. Temperamenty stanowh1 t<,;
,F:::~\1
Ir -''="· ·'Ji: l, ß
.i~~~·:se~
.,,~;J.,'iJr
cz1,;§c psychiki, kt6ra za posrednictwem uklaclu humornlnego koreluje z budow11 fizyezm1 (Kretschmer,
'1944. s. 298). -
~ ~~~-- /
<,.(__//"'
)~-:
Typy anatomiczne a zaburzenia psychiczne. Kretschmer byl pod silnym

--:~V~\
,\ •/ \1,_" wplywem wczesnych typologii konstytucjonalnych, a zwlaszcza wprowadzonego
przez Hipokratesa podzialu na dwa typy anatomiczne - habitus apoplecticus
(·;,,'\
/ 1 \ i habitus phthisicus. Na podstawie obserwacji klinicznych doszedl do wniosku, ze
miedzy budowq anatomiczm1 a rodzajem zaburzen psychicznych zachodzi zbieznosc.
' /t.1 ~
- Pacjenci maniakalno-depresyjni zwykle maj'l budowe pyknicznq (typowq dla habitus
apop/ecticus krepq budowe ciala), schizofrenicy S<\ w przewazajqcej mierze
teptosomatykami lub astenikami (budowa wysoka i szczupla, charakterystyczna dla
"-.., typu habitus phthisicus), epileptycy wreszcie zazwyczaj rekrutujq sie sposr6d os6b
0 budowie atletycznej. Kretschmer oparl sw6j opis budowy anatomicznej na

Typ leptosomatyczny
szczeg6lowych badaniach antropologicznych i technice fotograficznej (p6iniej
rozbudowanej przez Sheldona). Tale wiec w „Schemacie konstytucjonalnym"
Kretschmer ( 1944, ss. 2-3) podzielil twarz i czaszke na 17 czesci, z kt6rych ka:ldq
opisywal w 86 punktach. Schematyczny opis poszczeg61nych typ6w anatomicznych
przedstawia rycina 1.5.
Swoje twierdzenie o wsp6lzaleznosci typu anatomicznego i rodzaju zaburzen
psychicznych Kretschmer poparl danymi empirycznymi. Analiza 8099 przypadk6w
dala nastepuj<ice wyniki: 50,3% schizofrenik6w mialo budowe leptosomatyczmt,

i~~·"·.:.;.
64% pacjent6w maniakalno-depresyjnych relm1towalo sie sposr6d pyknik6w,
epileptycy zas nalezeli gl6wnie do typu atletycznego (28,9%) lub dysplastycznego
(29,5%) (por. ryc. 1.6). Typ dysplastyczny obejmuje wszelkiego rodzaju odstepstwa
(_ ~·""-­
~ \.. _./ od normy (Kretschmer, 1944).
_(~-/.
Typ anatomiczny a temperament. Przedstawione wy:Zej wyniki sldonily
Typ atletyczny Kretschmern do sfonnulowania hipotezy, ze takze u os6b normalnych istnieje
zwiqzek miedzy budow<1 fizyczn<i a temperamentem oraz sldonnoscüt do okre8-
lonego rodzaju zaburzen psychicznych. Temperament czlowieka zdrowego o okres-
lonej budowie fizycznej przypomina nieco typowe dla tego typu budowy zaburzenie
psychiczne. Kretschmer wyodrebnil trzy typy temperamentu:

), \:~
• (1) Temperament schizotymiczny - maj<1 go osoby o leptosomatycznej
r:;
~ (astenicznej) budowie ciala. W razie choroby osoby te majq sklonnosc do
schizofrenii, S<l autystyczne (zamyki~j<1 sie w sobie), na poziomie emocjonalnym
oscyluj<1 miedzy drazliwoscü1 a chlodem, przejawiaj<1 sztywnosc przyzwyczajen
" i postaw, wycofuj<1 sie ze swiata realnego, majq trudnosci z przystosowywaniem.
(2) Temperament cyklotymiczny (zwany tak od cyklicznego zaburzenia psycho-
1.i tycznego nazywanego za:zwyczaj psychozq manialrnlno-depresyjml) - wystepuje
Typ pykniczny
gl6wnie u os6b o budowie pyknicznej. Pyknicy maj<1 sldonnosc do zapadania na
psychoze maniakalno-depresyjm1, czesto przechodz<1 od radosci do smutku i odwrot-
Ryc. 1.5. Tyt>y budowy ciala wyod1·t,lbnione 1n·zez Iüetschmera
(wg: 1(1-etschlnet', 1944, ss. 18; '23 i 27) nie. Latwo nawü1zuj<1 kontakt- z otoczeniem, a ich pogh1dy S<l realistyczne.

35
 Epileptycy Schizofrenicy
[}_oPfOOomat
5.5% 1
"kreÜono 11,0%]
Maniakalno-depresyjni
ltyc. 1.6. ltozldad chorob psychicznych w zaleznosci od typu budowy ciala
(aclaptacja - wg: Krelsclunc1„ 1944, s. 35)
(3) Iksotyrnik, (gr. ixos - lepki) - ma budowt; atletyczn<i. Jednostki o takim
temperamencie w przypadku choroby psychicznej maj<i sklonnosc do epilepsji, s<i
eiche, malo wrazliwe, o slabo zaznaczonej mimice i pantomimice, malo plastyczne,
z trudem sk przystosowuj<i do otoczenia.
Kretschmer scharakteryzowal najbardziej typowe cechy temperamentu na
podstawie wlasnych badan i doswiadczen. Temperament przejawia sit;, jego
zdaniem, w czterech r6znych obszarach funkcjonowania psychicznego: (1) psychas-
tezji (Psychästesie), kt6rej przejawem jest nadmierna lub zbyt slaba wrazliwosc na
bodzce psychiczne, (2) nastroju, kt6ry waha sit; od przyjemnosci (radosci) do
.,1antropometrycznymi (Sheldon i in„ 1940). Posluguj<ic sie siedmiostopniow<i skal<i
przykrosci (smutku), (3) tempie psychicznym, kt6rego przejawem jest przyspiesze-
nie Jub zahamowanie proces6w psychicznych w sensie og61nym i w sensie ich
specyficznego rytmu, (4) ruchliwosci psychicznej (Psychomotolität), czyli og6Inym
tempie ruch6w oraz specyficznych sposobach poruszania sit; (Kretschmer, 1944,
s. 298). Nie ulega w<itpliwosci, ze wymienione cechy temperamentu ujmuj<i
formalny, a nie tresciowy, apekt zachowania czlowieka.
Typologia konstytucjonalna Kretschmem zdobyla niezwykl<t popularnosc w Eu-
ropie, zwlaszcza w latach trzydziestych. Wplywowi Kretschmern uleglo wielu
psycholog6w i klinicyst6w. Podczas drugiej wojny s_wfätowej K. Conrad (1941),
psychialra niemiecki, opublikowal typologie konstytucjonalmt opart<i na podejs~iu
..
genetycznym (zob. Strelau, 1990). Wit;kszosc psycholog6w odrzucila jednak pogl<id
36
jakoby cechy temperamentalne, a takze zjawiska psychiczne bardziej
(np. postawy, przekonania), podobnie jak konstytucja fizyczna, uwarun-
kowane byly geI'letycznie. Takie pogl<idy sprzyjaly postawom rasistowskim.
Wi1ioskowanie o psychice czlowieka, a przynajmniej o temperamencie, na
pödstawie budow~ fiz~cznej to dla diagnostyk~ psy~hologic7:nej i psycl~ü~tryc7:n~j
narzt;dzie atrakcy_1ne 1 proste zarazem. Dodll;J111Y Jednak, ze po drugieJ wq1111e
swiatowej typologia Kretschmern stracila popularnosc. Bardzo niewielu aulor6w
powolywalo sit; w ostatnich dekadach na te koncepcje.
Konstytucjonalna tcm·ia tcmpcramcntu Shclclo_mt,.. ...
--·--·;·::·;7.••"
Zaden z amerykanskich psycholog6w czy psychiatr6w nie zdobyl takicj
popularnosci, jalq cieszyl sie w Europie niemiecki psyclliatra. Nicmniej jednak,
w dwadziescia lat po ukazaniu sie slynnej monografii Kretschmern, William
H. Shcldon i wsp6lpracownicy (Shcldon, Stevens i Tucker, 1940; Sheldon i Stevens,
1942) opublikowali iim<i konstytucjonaln<i koncepcjt; temperamentu. Koncepcja ta
zdobyla populamosc w Stanach Zjednoczonych. Opis koncepc:ji temperamentu
Sheldona znalezc mozna niemal w kazdym amerykanskim podrt;czniku osobowosci
(zob. tez Strelau, 1990), ograniczt; sit; wiec tutaj jedynie do przedstawienia
najwazniejszych element6w tej teorii.
Sheldon sfonnulowal swoj<i koncepcje pod wplywem Kretschmern, kt6rcgo
teorie pragn<il przetestowac. Przyj<il zalozenie, ze organizm i temperamenl to dwa
nierozl<iczne aspckty tego samego obiektu, jakim jest czlowiek. Organizm, trnk-
towany strukturalnie, okresla temperament, kt6ry z kolei jest funkcj<i organizmu.
Zar6wno organizm, jak i psychika s<i bardzo zlofone, przez eo powyzsza zaleZllosc
strnkturalno-funkcjonalna ulega zamaskowaniu. Chc<ic zrozumiec, na czym polega
zwi<izek miedzy wlasciwosciami fizycznymi i psychicznymi, nalezy oddziclic
podstawowe zmienne (fizyczne i psycholögicznc).
Taksonomia morfologiczna. Zanim Sheldo11 m6gl sformulowuc swoj<t koncep-
cje, musial najpierw dokonac opisu pödstawowych skiadnik6w morfologicznych.
Posluzyl sie w tym celu wystandaryzowan<i technik<i fotograficzn<i oraz pomiararni
bcen, wyr6znil 17 wskaznik6w srednicy ciala w stosunku do jego wzrostu. Stosuj<ic tQ
procedurt;, wyr6znil trzy podstawowe skladniki (wymiary) konstytucji fizycznej:
endomorficzny, mezomorficzny i ektomorficzny. Nazwy te zaczerpn<il z embriologii,
.a odnosz<i sit; one do trzech warstw tkanki ciala.
Te trzy sldadniki wystepuj<1 w r6znych proporcjach, a ich specyficzna korn-
pozycja tworzy soma,totyp. Poszczeg6lne somatotypy tworz<i taksonomk morfo-
logiczn<i. Kazdy skladnik ocenia sie na siedmiostopniowej skali. Typ endomor-
ficzny, o masywnych, dobrze rozwinietych narz<idach trawiennych, oznaczony
jest symbolem 7-1-1. Typ rnezomorficzny, o silnym kosccu, silnie rozwinie-
lych mies1~iach i dobrze wyksztalconej lkance l<icznej, oznaczony jest symbolem
1-7-1. Konfiguracja 1-1-7 symbolizuje typ ektornorficzny, u kt6rcgo dominuje
37
uldad nerwowy, tkanka czuciowa i sk6ra.'. Konfiguracj~A-4rfl.'.'OZQ~cz;,\. somatotyp
przecivtny (mieszany). .. · '1 l i'
. . ,,. ,"'<,. ·.11;i)::~,
,, ',,
''}'
•.•:
''~li,,<
Jak siv powszechnie podkresla, Sheldon i jego wsp6lpracownidy,w odr6znieniu
ocl Kretschmern, baclali Iudzi normalnych. Przewazaji1ca wi~kszosc os6b badanych (a
bylo ich ponad 4000), to prawidlowo odzywieni m~i:czyini o duzej rozpi~tosci wieku
(Sheldon i in., 1940).
Sktadniki temperamentu. W psychologii konstytucjonalnej sklaclniki morfo-
logiczne reprezentuj<i aspekt statyczny, poj~cie temperamentu natomiast odnosi siv
clo aspektu dynamicznego. Sheldon i Stevens (1942, s. 4) clefiniowali temperament
jako „poziom osobowosci mieszczqcy siv tuz powyzej poziomu funkcjonowania fiz-
jologicznego, a ponizej poziomu nabytych postaw i przekonan". Przed przyst<i-
pieniem do ponacl pivcioletnich baclan nad temperamentem, badacze sporz<idzili Iistv
650 termin6w okreslaj&cych cechy temperamentalne. Zr6del nie podali, poinfor-
mowali jedynie, ze wiekszosc tennin6w clotyczy ekstrawersji lub introwersji. Na pod-
stawie dtugotrwalych obserwacji i kilkudziesieciu wywiad6w z kazd<1 osob<i badam1,
autorzy wyodrvbnili 60 nazw cech, skupionych w trzy grupy (skladniki, czynniki).
Zapozyczywszy przyrostek „-tonia" od Eppingera i Hessa (1910), badaczy
wagotonii (wzmozonej pobudliwosci nerwu blvdnego), autorzy nazwali trzy wy-
odrvbnione przez siebie, podstawowe sldadniki temperamentu wiscerotonü1, somato-
tonü1 i cerebrotonü1. W ten spos6b chcieli zilustrowac funkcjonalm1 dmninacje
danego narzi1clu. Sktadniki temperamentu oraz ich poszczeg6Ine cechy sklaclowe
iali;wspos6b.analogiczny do sposobu po1niaru sldadnik6w morfologicznych: na
$1ednu6stopniowej skali.
''" pojvcie wiscerotonii oclnosi sie do tych cech temperamentalnych, kt6re wü1z<1 sie
.spjsle z dmninacj<i funkcjonalmt narzi1d6w trawiennych (budowi1 endomorficzml).
Pojecie somatotonii odnosi siv do cech wh1z11cych siv z dominacj<l funkcjonaln<i
struktur somatycznych (budowq mezomorficzm1), pojecie cerebrotonii wreszcie
odnosi sie do dominacji funkcjonalnej wyzszych osrodk6w nerwowych, a zwlaszcza
swiadmnosci zwi<izanej z uwag<i (budow<t ektomorficzn<i). .
Konfiguracja 7-7-1 symbolizuje temperament wiscerotoniczny, konfiguracja
1-7-1 - temperament somatotoniczny, a konfiguracja 1-1-7 - temperament
cerebrotoniczny. W tabeli 1.2 trzy poclstawowe sklaclniki temperamentu scharak-
teryzowano za pomoc<1 dziesivciu cech sldacl<\j<icych siv na skr6com1 wersje Skali do
Pom.iaru Temperamentu Shelclona i Stevensa (1942, s. 26).
Przeprowaclzone przez autor6w badania, w kt6rych uczestniczylo 200 mvzczyzn
w wieku od 17 do 31 lat, ujawnil.y bardzo istotmt, siln<i korelacjv cech temperamentu
z bucloW<l anatomiczn<i. Autorzy uzyskali nastepujqce wsp6lczynniki korelacji: 0,79
dla wiscerotonii i budowy endomorficznej, 0,82 dla somatotonii i budowy mezomor-
ficznej, 0,83 dla cerebrotonii i buclowy ektomorficznej.
Sheldon i jego wsp6lpracownicy baclali takze zwi<1zek somatotyp6w i skladnik6w
temperamentu z zaburzeniami psychicznymi. Uzyskane przez Wittmana, Sheldona
i Katza (1948) wyniki wskazujq na to, ze somatotypy oraz poszczeg6Ine sldadniki
temperamentu koreluj<1 z zaburzeniami psychicznymi w przewidzianym k.ierunku.

Tabela 1.2. Sk1·6com1 Wel'Sjll Sk11li do Pomi11r11 Tempernmentu Sheldona i Steve11s11

(11d11ptacj11 - wg: Sheldon i Stevens, 1942, s. 26) Uwagi lffytyczne 1111 temat typologii konstytucjonalnych

Wiscerotonia
Odpn::l.enie w postawie
i ruchach
Upodobanie w
fizyczej wygodzie
Powolne reakcje
Upodobanie w ceremo-
niach towarzystkich
llpodubania
spoleczne
R6w11omierne zabar-
wienie cniocjonalnc
Tolerancja
Zadowolenic z
siebie
Brak wybuchowosci
Lagodnosc, latwosc
prz.ejawiania uczuc
Somatotonla Cerebrotonia Wszystkie podejscia konstytucjonalne maj<ijeden wsp61ny mianownik, ajest nim
zalozenie (przyjvte explicite, zar6wno w typologii Kretschmern, jak i w typologii
Pewnos6 w pos1awie Zaluu11qwanie w postawie Shelclona), ze buclowa anatomiczna czlowieka, jako clziedziczna, nie zmienia siv
i ruchach i ruchach, skrcpowanie
Upodobank w
w ontogenezie. Typowa dla poclejscia konstytucjonalnego doktryna clualistyczna
Nadiniernie szybkie
fizycznych przygodach reakcje glosi, ze temperament (osobowosc) jest paraleh1 konstytucji fizycznej, z czego
Eiiergicznosc Upodobanie w smnotnosci wynika m.in„ ze r6wniez on nie zmienia siv podczas ontogenezy. Zignorowanie
Potrzeba i upodoba- Nudwra:i:liwosc umyslowa, przez typologie konstytucjonalne wplywu srodowiska (fizycznego i spolecznego) na
nie w cwiczeniach nadrnierna uwaga, spostrzega- ksztaltowanie siv temperamentu i/lub osobowosci przyczynilp siv z czasem do ich
wczosc
Upodobanie do ryzyka
odrzucenia. Reakcja ta byla szczeg61nie wyraina w Stanach Zjednoczonych, ale
Skrytosc uczuc, zahamowanie
i przypadku emocjonalne miata tez miejsce w Europie. Uwaga psycholog6w, a takze lekarzy i pedagog6w,
Smialosc w sposobie Samokontrola mimiki twarzy skupila siv przede wszystkim na zmiennosci ludzkich zachowan oraz na innych niz
bycia dziedziczenie czynnikach rozwoju psychicznego. Teorie Kretschmern i Sheldona,
Odwaga fizyczna Lek przed ,kontaktami spolccz- najwybitniejszych przedstawicieli typologii konstytucjonalnych, zniknvlY z pola
w wulce nymi ·
Agresywnosc we Zahari;~wane kontakty spo-
zainteresowania badaczy na wiele lat. Przypuszczalnie stalo siv tak przede wszystkim
wspolzawodnictwie leczne dlatego, ze byly to teorie statyczne, czysto opisowe, traktu,i<1ce temperament
Trudnosc w pohamowa- Powscii1gliwosc glosu, unika- i osobowosc czlowieka w spos6b mniej lub bardziej fatalisty----:7.
niu glosu 11 nie halasu Obie teorie konstytucjonalne spotkaly siv tez z krytylGl bardziej szczeg6towi1.
Nadmierna dojrznlosc Tendencja do mlodocianego Wivkszosc uwag krytycznych, z kt6rych kilka przedstawiono ponizej, sformulowana
w sposobie bycia sposobu bycia
zostala juz kilkadziesü1t Iat tenn1.

38 39
 Typologia Kretschmera. Punktem wyjscia typologii Kretschmera byly zjawiska
patologiczne. Wbrew powszechnym mniemaniom, Kretschmer wyszedl z zalozenia,
ze r6znica miedzy zaburzeniem psychiczym a stanem normalnym jest wyl<tcznie
ilosciowa, a nie jakosciowa. Spos6b, w jald Kretschmer gromadzil swoje dane, oraz
uzyskane przez niego samego i jego wsp61pracownik6w wyniki spotkaly sk
z r6znorak<t krytylq. Wykazano na przyklad, ze studenci o r6znej budowie
anatomicznej (pyknicy i leptosomatycy) osil.1gaj<1 podobne wyniki w szeregu test6w
psychologicznych l<tcznie z testami diagnozuj<tcymi cechy temperamentu (Klinc-
berg, Asch i Block, 1934), podwa:laj<tc tym samym teze o temperamentalnej
specyfice badanych typ6w budowy ciala.
Brengelmann (1952) przebadal 100 student6w bez zaburzen i wykazal, :le testy
przyjete przez Kretschmera ( 1944) i jego uczni6w (Enke, 1930) jako eksperymental-
ne wskainiki temperamentu schizotymicznego i cyklotymicznego nie r6znicuj<t os6b
badanych w przewidzianym przez Kretschmern kierunku. Sklonnosc do zaburzen
psychicznych i okreslonej budowy ciala zalezy do pewnego stopnia od wieku, czego
Kretschmer nie uwzg!vdnil. Populacja schizofrenik6w i leptosomatyk6w jest
generalnie mlodsza od populacji os6b cierpi<tcych na zaburzenie maniakalno-
-deprcsyjne i pyknik6w srednio o dziesicc lat (np. Burchard, 1936). Kretschmer
pomimtl fakt, ze po okresie pokwitania zmienia sie zasadniczo budowa fizyczna
(Homburger, 1926).
Kretschmer poprzestal w prezentowaniu swoich danych na opisie. Wartosc tych
danych jest ograniczona ze wzgledu na brak bardziej zaawansowanej obr6bld
statystycznej (Eysenck, 1970), a takzc dlatego, ze nie spelnia.i<t one wymaganych
kryteri6w metodologicznych, zwlaszcza dotycz<tcych r6wnowazenia pr6b pod k<ttem
wieku i statusu spoleczno-ekonomicznego.
Typologia Sheldona. R6znica mkdzy typologi<t Sheldona a typologi<t Kre-
tschmern polega na tym, zeta pierwsza opiern siena trzech skladnikach morfologicz-
nych, kt6re dopiero przy odpowiedniej kombinacji swiadcz<t o danym somatotypie.
Typologia Kretschmern opiera sie na podejsciu tradycyjnym - poszczeg61ne typy
wyodrebniane Sll na podstawie kategoryzacji cech skrajnych. Sheldon natomiast
zbudowal swoj<t typologie na podstawie wymiar6w i ich kombinacji, eo pozwala
uwzglcdnic gradacje ilosciowll w ramach poszczeg61nych typ6w. Koncepcja
konstytucjonalna Sheldona tez byla krylykowana z kilku r6znych powod6w,
z kt6rych czesc zasygnalizowano nizej.
Badania prowadzone metod<t analizy czynnikowej wykazaly, :le propono-
wany przez Sheldmw ··:„stem lr6jwymiarowy - morfologiczny i tempernmen-
talny - swobodnie mozna zredukowac do dw6ch wymiar6w. Sk!ajna ektomorfia
bowiem to nie innego, jak brak jednego z dw6ch pozoslalych skladnik6w,
endomorficznego lub mezomorficznego (Ekman, 1951 ); ektomorfia i endomorfia
z kolei to dwa przeciwstawne przejawy lcgo samego czynnika (Howells, 1952).
Humphreys ( 1957) podwazyl podstawy statystyczne i empiryczne koncepcji Shel-
dona i wykazal, ze jezeli podda sie uzyskane przez niego dane odpowiedniej ob-
40
statystycznej, to znaj<1c wartosc dw6ch dowolnych wymiar6w, latwo przcwi-
dziec wartosc wymiaru trzeciego.
Wsp6kzynnild korelacji poszczeg6lnych somatotyp6w z wynikami obiektyw-
nych test6w mierz<tcych trzy skladnild temperamenlu Sll o wiele nizsze od tych, kt6re
postulowal Sheldon, i czeslo nie spelniaj<t kryterium istotnosci statystycznej (Janoff,
Beck i Child, 1950; Smith, 1949). W badaniach Sheldona nierzadko ta sama osoba
okreslala somatotyp i sldadniki temperamenlu, przez eo pomiar obci<t:l:ony byl
efektem aureoli i tym samym ocena obiektywnego zwü1zku miedzy budow<1
anatomicznci a tempernmentem ulegala znieksztalceniu (Adcock, 1948; Tyler, 1965).
Na temat zwi<tzku miedzy budow<t fizyczn<t a wlasciwosciami zachowania
funkcjonuj<t w spoleczenstwie okreslone przekonania i stereotypy wywodzcice sio;
g16wnie z m<tdrosci ludowej. Sci one zbiezne z wynikami, jalde uzyskal Sheldon.
Tcgo rodzaju stereotypy na temat zwi<tzku miedzy budow<t fizyczm1 a tcmpernmen-
tcm nie pozostaly bez wplywu na spos6b gromadzenia danych (Gacsaly i Borges,
1979; Wells i Siegel, 1961). Z faktu, ze okreslonym somatotypom odpowiach~i<t
ola'eslone sldadniki lempernmentu, nie wynika aulomatycznie, iz temperamcnt
uwarunkowany jest okreslonym typem budowy. Funkcjonuj<tce w spoleczenstwie
stereotypy i przekonania na temat zwi<tzku mivdzy budow<t fizyczn<t a temperarnen-
tcm mog<t bowiem wplywac na spos6b wychowania - opiekunowie mog<t zachecac
dziecko do form aktywnosci zgodnych zjego budow<t fizyczn<t. Co wiecej, okreslonc
zabiegi wychowawcze mog<t prowadzic do zmian morfologicznych (Lindzey, 1967).
Pr6buj<tc wyjasnic zaleznosci zachodz<tce miedzy strukluq (cialern) i funkcjci
(temperamentem), Sheldon nie wykorzystal sformulowanej przez siebie wczesniej
hipotezy embriologicznej (Eysenck, 1970), bed<tcej przeciez punk.tem wyjscia
wyodrebnienia trzech wymiar6w morfologicznych. Formuluj<tc swoj<t teorie, za-
trzyrnal sie na poziomie opisu.
Od dawna pojawialy sie przy r6znych okazjach setki publikacji, w kt6rych
autorzy pr6bowali zdefiniowac pojecie temperamentu. Kilka lat temu w czasopismic
„Child Development" opublikowano przebieg dyskusji zmierzaj<1cej do odpowiedzi
na pytanie: Czymjest temperament? W czterech r6znych artykulach zaprezenlowano
cztery r6zne pogl<1dy na temat definicji temperamentu (Goldsmithi in., 1987). Jak
1
wykaze ponizej, mimo wielu r6znic w sposobie rozu mienia tego zjawiska, eo do kilku
jego wlasciwosci panuje wsr6d wickszosci badaczy temperamenlu zgoda.
1.2. Poj~cie temperamentu
Badacze temperamentu r6zni<t sie przede wszystkim eo do tego, jakiej - ich
zdaniem - sfery zachowania i funkcjonowania · psychicznego dotyczy pojecie
temperamentu. Ogranicza.i<tc sie do opinii skrajnych, na jednym krancu mamy
badaczy, kt6rzy uwa:laj<t„ze pojccie cech temperamentalnych odnosi sie wyl<tcznie
do emocji, na drugim zas zhajduj<t sie ci, kl6rzy holduj<t przekonaniu, ze temperament
przejawia sie we wszystkich obszarach funkcjonowania czlowieka.
41•
/
 1.2:1'._!e_mpc1~3-l!!~~U~l~9_1_>oj~cie ograniczone do sfcry cmocjonalnej
... . .... ._. -·,
..
Ustalenie, w jakim stopniu nasze wlasne pomysly i poszukiwania uksztaltowane
zostaly przez dorobek poprzednik6w, jest zadaniem trudnym lub wrecz nieroz-
wiqzywalnym. Z moich wlasnych lektur na temat temperamentu w ciqgu okolo
czterdziestu Iat badan w tym obszarze wynika, ze sposr6d wszystkich pr6b
wyjasnienia znaczenia pojecia temperamentu najwiekszy wplyw, przynajmniej
w krajach zachodnich, wywarla koncepcja temperamehtu sformulowana na przelo-
mie lat dwudziestych i trzydziestych naszego stulecia przez G. Allporta. Niemal
wszyscy badacze temperainentu o orientacji emocjoceptrycznej ppierajq sie na
definicji temperamentu z11proponowanej przez Allporta.
Def'inicja temperamentu wedlug Allporta
Gordon W. Allport (1897-1967) uwazany jest za tw6rce psychologii osobowosci
rozumianej jako zesp6l cech. Nie jest to stwierdzenie obojetne dla naszych rozwa:lan
na temal temperamentu, z nielicznymi bowiem wyjqtkami temperament rozumiany
jest jako struktura cech.
Zanim Allporl przysqpil do opisu temperamentu, przeprowadzil doglebmt
analize Iiteratury poswieconej temperamentowi, lqcznie z dorobkiem badaczy
niemieckich i francuskich. Oparl sie tez na wlasnym tw6rczym rozumieniu pojecia
osobowosci. Ogranicze sie tu do stwierdzenia, ze Allport (1937) zaliczal tem-
perament do skladnik6w osobowosci. Jego zdaniem:
Temperament odnosi siv do zjawisk charnkleryzujqcych emocjonalm1 natur.; jednoslki, takich
jak podatnosc na wzbudzenie emocjonalne, charakterystyczna dla niej sila i szybkosc reakcji, dorni-
nujqcy nastr6j lqcznic z jcgo spccyficzn:1 zmiennosciq i intensywnosci11, kt6re lo zjawiska zale:l.ne sq
od wyposai.enia konstytucjonalnego i eo za tym idzie s:i w przewazaji1cej mierze dziedziczne (Allport,
1937, s. 54).
Trzeba jednak nadmienic, ze Allport i Vernon (1930) cytuj<1 tez inmt, bardzo
podobnq definicje temperamentu, autorstwa Floyda H. Allporta ( 1924), brata
Gordona Allporta.
Allport nie byl pierwszym badaczem, kt6ry przez pojecie temperamentu rozumial
r6znice indywidualne w zakresie emocji, a zwlaszcza ich charakterystyki formalnej.
Jak juz wspomnialem, Wundt (a takze wielu innych autor6w) ograniczyl zakres
poj~~cia lemperamentu wylqcznie do charakterystyk emocjonalnych. \Takze starozy-
tni Grecy, tw6rcy pierwszej typologii temperamentu, wywodzil.\ temperament
z r6znic indywidualnych w zakresie emocji, twierdz11c, ze fizjologiczmt podstaw<1
temperamentu S<l „humory".
Oto jeszcze kilka twierdzen zaczerpnietych z klasycznej monografii Allporta
Perso11ality: A Psycfwlogical Interpretation, przyblizajqcych spos6b, w jaki autor
ten rozumie temperament. Zdaniem Allporta temperament (podobnie jak intel_igencja
i budowa ciala) jest surowcem, z kt6rego rzezbi sie dopiero osobowosc. Tem-
perament, jako zalezny od konstytucji biochemicznej, nalezy do kategorii czynnik6w
psychobiologicznych.
,42
jedmt z tych dyspozycji, kt6ra niemal nie zmienia sie w ci<1-
sie w zachowaniu juz we wczesnym dziecinstwie.
jak:as dyspozycja jest zakorzeniona we wrndzonej, konstytucjonalnej glebie, z tym wi.;kszym
podobietistwem mozna ji1nazwac1empcrmnentalm1 (Allport, 1937, s. 53).
;'iis'f,i.Wedlug Allporta temperament ma dwa dajqce sie opisac na kontinuum
liWc:>sCiowym aspekty (dwa wymiary): (1) zakres emocji (emocje rozlegle - emocje
· • '• ~zone; wymiar dotyczi1cy zakresu obiekt6w i sytuacji, wobec kt6rych jednostka
1
guje emocjonalnie) oraz (2) sila emocji (emocje silne -- emocje slabe). Drugi
miar dotyczy intensywnosci uczuc wywolywanych przez obiekty i sytuacje, ajego
fektywnymi wskainikami S<l cisnienie krwi, tetno, reakcja sk6rno-galwaniczna
)Ql937, ss. 407-408).
J;•. Wplyw dorobku Allporta na p6foiejsze rozwazania i badania dotyczqce
.· ;'.\~rnperamentu byl ogromny. Wiele jego idei do dzis nie stracilo aktualnosci,
,,4 modyfikacje polegaj<t gl6wnie na lagodzeniu twierdzen zbyl radylrnlnych i po-
szerzaniu zakresu pojecia temperamentu.
Ws1>olczes11e definicje tempernmentu odwoluj~\ce si~ do emocji
Definicje temperamentu odwoluj<1ce sie do emocji (kt6rych klasycznym przy-
1
.kladem jest definicja Allporta) zdobyly spont popularnosc takze u psycholog6w
·'~sp6kzesnych. Eysenck w swoich wczesniejszych publikacjach, w kt6rych powolu-
.je sie m.in. na Allporta, definiuje temperament jako „mniej lub b~• ..:~iej staly, trwaly
system zachowan afektywnych ( «emocji»)" (Eysenck, 1970, s. 2). Ale Eysenck
'(kt6rego teorie temperamentu przedstawiono w rozdziale 2) rzadko posluguje sie
terminem „temperament".
Najpopularniejsze definicje „emocjonalne" temperamentu znajdziemy w kon-
cepcjach Mehrabiana oraz Golds1nitha i Camposa. Mni~j wiecej od polowy lat
siedemdziesiqtych Albert Mehrabian 1(1978a, 1991; Mehrabian i Falender, 1978;
Mehrabian i O'Reilly, 1980)!.glosi teorie temperamentu opartq na emocjach (por.
rozdz. 3), w kt6rej pojecie to definiuje w spos6b nastepujqcy:
Przez temperament rozumie sie charakterystyczny stan emocjonalny (Mehrabian i Fnlender, 1978,
s. 1120).
Mehrabian uzupelnil p6iniej te definicje:
definiujemy tutaj jako „charaklerystyczny stan emocji" lub „emoc.iv jako ceclv:" ( 1991,
Przypuszczalnie pragm1l w ten spos6b unikm1c nieporozumien wynikaj11cych
definiowania temperamentu jako stanu.
Autor posluguje sie terminem stan, by podlaeSlic, ze' cechy temperamentalne
przyjmuji1 wylqcznie postac stan6w. Ale Mehrabian posluguje sie tez nieco myh1cym
terminem „charakterystyczny"' by podkreslic, ze w badaniach nad temperamentem
przedmiotem zainteresowania si1 wyh1cznie te stany emocjonalne, kt6re S~l dla danej
jednostki typowe i odrebne, czyli te stany, eo do kt6rych zwykle obserwuje sie
r6:Znice indywidualne; lnni badacze, nawet ci, kt6rzy podstawow<t role w pojeciu
43
.. J

temperamentu przypisujq emocjom, rzadko powoluj'l sie na definicje temperamentu
sformulowanq przez Mehrabiana i jego wsp6lpracownik6w.
Mehrabian sformulowaI swoj<l definicje temperamentu, opierajqc sie na bada-
niach os6b doroslych. Goldsmith i Campos (1982, 1986, 1990; por. rozdz. 3)
natomiast skupili sie na badaniu niemowl<1t. W wyniku analizy zachowan niemow-
Iecych badacze ci doszli do wniosku, ze ruch, mimika i wokalizacja sluzq ekspresji
emocji (Goldsmithi Campos, 1982), a zatem u niemowlqt temperament manifestuje
sie przede wszystkim w zachowaniu emocjonalnym. Autorzy pisz<t tak:
Przcz pojccic tempcramcntu rozmniemy rM.nice indywidualne w emocjonalnosci [... ]. Pojccic to obejmuje
r6znice indywidualne w emoejach pierwotnych - strachu, zlosci, smutku, przyjemnosci, ciekawosci itp.
_ jak i bardziej zgcneralizowany p,izimn aktywacji, kt6rego wyrazcm Sfl parametry czasowe i silowe
reakcji behawioralnych. Uwazmny, ze temperament jest czyms odrebnym od r6znic indywidualnych
w poznaniu, percepcji, stanach emocjonalnych (w przcciwiciistwie do cech) (Goldsmith i Campos, 1986,
s. 231).
Przyjmujqc perspektywe og6lniejszq, Goldsmith i Campos propom1j<1, by za
temperament U niemoWJqt uznac
[ ... ) r6i.nicc indywidualne w sklonnosci do wyrazania emocji pie1wotnych (1990, s. 1945).
(\
Wymiary temperamentalne S'l substratem emocjonalnym p6iniejszych cech
osobowosci (Goldsmithi in„ 1987). Autorzy daj<ijasno do zrozmnienia, ze rozumiejq
temperament zgodnie z traclycja ustanowiona przez Hipokratesa i Galena, a wskrze-
szomt przez Allporta.
Wniosck Irnßcowy
Prezentacje koncepcji temperamentu odwolujqcych sie do emocji mozna
zakoiiczyc nastepujqcym wnioskiem: definicje temperamentu zaproponowane przez
Allporta, Eysencka (w pracach wczesniejszych), Mehrabiana oraz Goldsmitha
i Camposa maja jeden wyrafoy element wsp6lny . .Test nim twierdzenie, ze
tempenunent jest konstruktem odnoszqcym sie wylacznie do zachowm'\ emocjonal-
nych. z definicji tych wynika, explicite Iub implicite, :le przedmiotem badan
tempermnentalnych S<l mniej Jub bardziej trwale r6znice indywidualne w sferze
emocji. Dia wymienionych autor6w temperament to z grubsza tyle, eo „r6znice
indywidualne w zachowaniu emocjonalnym".
1.2.2. Temperament jako styl zachowania
Jedna z najpopularniejszych definicji temperamentu jest ta, kt6ra sformulowali
w tatach szescclziesi'ltych Alexander Thomas i Slella Chess (1977; Thomas, Chess
i Birch, 1968), tw6rcy wsp6lczesnych badall temperamenlu u dzieci. Przyjnmjac, ze
tempermnent to styl zachowania, autorzy tak go definiuja:
Najdogodniej jest pojecie tcmpcramentu pojmowac og61nie, jako pojf,!cic odnosz<1ce siv do tych
I„, aspekt6w zachowania, kt6re wymienia sie w odpowicdzi na pytanie .iak'? Temperament nie jesl
''
'.44)
pojecie bowiem odnosi sie do tych aspekt6w zachowania, kt6re opisuje sie w odpowiedzi
i .ialc dobrze'I Nie jest tcz 111otywacj<1. kt6re to poji:cie odnosi sie do tego, dlaczego ktos
p6;t~puje tak, a nie inaczej. Temperament przcciwnie - doty~zy sposobu, w jaki ktos sie zachowujc
(Thomas i Chess, 1977, s. 9). ·
Thomas i Chess ujmuja temperament fenomenologicznie, nie przescidzajqc ani
0 jego etiologii, ani o niezmiennosci. Definiujci go czysto opisowo, nie d<~jac :ladnych
przeslanek wnioskowania o czynnikach warunkujqcych r6znice indywidualne
w zakresie temperamentu. Nalezy jednak zauwazyc, ze przy innych okazjach autorzy
ci zakladali, ze temperament uwarunkowany jest genetycznie (Chess i Thomas, 1989;
Thomas i Chess, 1977). W swoim sposobie rozumienia temperamentu ci dwaj
wybitni uczeni przejawiaja duza konsekwencje _:_ w najnowszych publikacjach
definiuj<l temperament dokladnie tak samo jak przed 25 laty (Chess i Thomas, 1986,
1989, 1991).
Wyjasniajqc bardzi~j szczeg61owo przyjet'l definicje temperamentu, Thomas
i Chess (Goldsmith i in., 1987, ss. 508-509) podkreslajci, ze temperament jest
niezalezn'l wlasnosciq psychiczn'l, kt6rq zawsze na!ezy traktowac jako cos odreb-
nego od motywacji, zdolnosci i osobowosci; zawsze przejawia sie w formie reakcji na
jakis boclziec zewnetrzny, okolicznosc, oczekiwanie lub wym6g; jest jedna z tych
cech dziecka, kt6re wplywajq modyfikujqco na oddzialywania otoczenia.
Kazde zachowanie, niezalezne od tresci, ma wlasny charakterystyczny styl,
z czego mozna wnioskowac, ze temperament rozumiany jako styl zachowania
przejawia sie we wszelkich formach zachowania, a pojecie to odnosi sie nie do tresci
zachowania, a do jego cech formalnych. Jak slusznie zauwazyli Lerner i Lerner
(1983), bardzo truclno dokladnie zdefiniowac, czym jest styl. Bates (1987) z kolei
dowodzi, ze nie wszystkie wymiary temperamentu, nawet te, kt6re wyodrebnili
Thomas i Chess (por. rozdz. 2), mieszcza sie w pojeciu stylu.
Wielu badaczy temperamentu, szczeg6Inie amerykanskich, opiera sie w swoich
badaniach (kt6rych obiektem S'l zwykle dzieci - w wieku niemowlccym i przed-
szkolnym) na sformulowanej przez Thomasa i Chess definicji temperamentu jako
stylu zachowania (por. np. Carey, 1983; Klein, 1984; Maziade, 1988; McDevitt
i Carey, 1978; Persson-Blennow, McNeil i Blennow, 1988; Rutter, 1982; Sameroff,
Seifer i Elias, 1982; Windle, Iwawaki i Lerner, 1988).
1.2.3. Definicje temperamentu wywodz~ce si~
z orientacji biologicznej
Dia wiekszosci badaczy temperamentu podstawowym lub jednym z pod-
stawowych kryteri6w defini~ji tego zjawiskajest zalo:lenie, :le r6znice indywidualne
w zakresie temperamentu maja podloze calkowicie lub czesciowo biologiczne.
Z tego nie wynika, ze wszystkie definicje temperamentu formulowane w ramach
orientacji biologiczn~j cechuje zgodnosc Iub zbieznosc. Definicje te r6znia sie przede
wszystkim Iiczba kryteri6w definicyjnych pojecia temperamcntu. Temperament
definiuje sie, odwolujac sie m.in. do takich kryteri6w, jak: dziedzicznosc, slalosc,
45
populacja, wiek. R6znice dotyczq tez sposobu rozumienia mechanizm6w biologicz-
nych temperamentu (bvdzie o tym mowa w rozdz. 2 i 3).
Wivkszosc definicji opiera siv na kilku kryteriach, co bardzo utrudnia jedno-
znaczny podzial. W kilku prezentowanych dotychczas definicjach (zwlaszcza
definicji Allporta) podkresla siv rolv, jakq w r6znicowaniu mivdzy temperamentem
a innymi zjawiskami odgrywa czynnik konstytucjonalny. Przeclstawiv teraz kilka
definicji temperamentu reprezentatywnych dla podejscia biologicznego.
Tem1>erament jako przejaw typu ukfadu nerwowego
w bylym Zwü1zku Radzieckim, a zwlaszcza w Rosji, temperament uwa:Zany byl
tradycyjnie od czas6w Pawlowa za:
1„.J psychologiczny przejaw typu wyzszej czynnosci nerwowej (np. Golubiewa i Rozdiestwienskaja, 1976;
Lejtc:s, 1956, 1972) , umozliwiajqc tym samym szukanie przejaw6w temperamentu w bardzo r6znych
Jub za
dynamiczne ccchy zachowania przejawiane w r6znicach indywidualnych w szybkosci i sile reakcji
(zachowania), uwarunkowane typem ukladu nerwowego (Ilin, 1978; Mierlin, 1973; Rusalow, 1979;
Tieplow, 1985). _., '
Przekonanie, ze temperament uwarunkowany jest TUN, rozumianym jako
specyficzny uklad podstawowych cech osrodkowego ukladu nerwowego, rozpo-
wszechnione bylo wsr6d psycholog6w rosyjskich co najmniej do lat osiem-
dziesü1tych. Powszechnie uwa:Zano tez, ze pojvcie temperamentu odnosi siv do takich
cech formalnych, jak parametry energetyczne i czasowe zachowania.
.PrzyjvtY przez psycholog6w rosyjskich od lat pivcdziesiqtych do osiemdziesü1-
tych spos6b rozumienia temperamentu nie pozostal bez wplywu na badania nad
temperamentem w bylych krajach socjalistycznych (por. np. Halmiowa i Sebowa,
1986; Strelau, l 969; Zapan, l 974). Ten spos6b rozumienia temperamentu nie byl
natomiast zbyt popularny w krajach zachodnich (por. Mangan, 1982; Strelau, l 985a).
Temperament .iako odziedziczony skfadnik osobowosci
Na dziedzicznosc cech temperamentalnych zwr6cil juz uwagv Allport (1937).
Solomon Diamond ( l 957)Jjeden z najbardziej wplywowych teoretyk6w tem-
peramentu w Stanach Zjednoczonych w latach pivcdziesiqtych, uwa:Zal temperament
za t<: czi:sc osobowosci, kt6ra jest oclziedziczona (choc moclyfikowana pod wplywem
srodowiska). Zwr6cil 011 uwag(! na podobienstwa cech temperamentalnych czlowie-
ka i innych gatunk6w ssak6w oraz na to, ze temperament pelni ewolucyjnie
zdeterminowane funkcje przystosowawcze. ' wylqcznie do zachowan natury emocjonalnej, za podstawowe kryterium opisu r6:Znic
Komenlllj11c rozumienie temperamentu wecllug Allporta, Diamond przedstawil
wlasn[1, konkurencyjnq definicj(!, w kt6rej temperament rozumiany jest jako:
1„.] latwosc wzbudzania niewyuczonych [podkre5lenie J.S.j wzorc6w zachowania adaptacyjnego, ajego
wynliary definiowane Sll nie w kategoriach ekspresji emocjonalnej, lecz poprzez odwolywanie si<: clo
zlozonych kategorii reakcji adaptacyjnych (1957, s. 95).
/46
1czar6wno wymienieni przecl chwih1 baclacze - Allport i Diamond - jak
prezentowani wczesniej Thomas i Chess wplynvli w pewnym stopniu na ksztah teo-
rii kolejnej pary badaczy, Bussa i Plomina (1975, 1984). Zgo,i.. ;~ z l<l teorü1 (por.
rozdz. 3), definiuj11c temperament, nalezy uwzglvclnic dwa podstawowe kryteria
r6znü1ce temperament od innych wlasciwosci osobowosci: (l) to, :Ze jest dziedzicz-
ny, i (2) to, ze wystvpuje juz we wczesnym dziecillstwie. W zwiqzku z tym
tempenunentem nazywamy tc cechy osobowosci, ktörc s11 dziedziczne i obecne od wczesncgo
dziechistwa (Bussi Plomin, 1984, s. 84).
W tej wlasnie definicji najkonsekwentniej zaakcentowany zostal dziedziczny
charakter tempernmentu. Definicja ta wyklucza z zakresu pojvcia tempernmentu
wszelkie cechy osobowosci powstate wyh1cznie w wyniku oddzialywania srodowiska.
Nie precyzuje natomiast, w jakim obszarze zachowania ujawnia siv temperament,
zachowaniach, pod wanmkiem ze spelniajq one kryteria definicyjne: S<l dziedziczne
i obecne od wczesnego clziecinst wa. W wivkszosci definicji temperamentu, nawet tych,
kt6re m6wiq o jego biologicznych podstawach, pomija siv kwestiv dziedzicznosci.
Dziedzicznosc jest jednym z podstawowych kryteri6w definicyjnych tem-
peramentu takze u W. M. Rusatowa (1985, 1989a), wsp6kzesnego psychologa
rosyjsldego. Zdaniem tego autora u podstaw temperamentu lezy caloksztalt kon-
stytucji czlowieka, na kt6ry skladajq siv zar6wno wlasciwosci fizyczne, jak
i fizjologiczne. Te z kolei uwarunkowane S<I wyposazeniem dziedzicznym (Rusalow,
1985, s. 25).
Dorobek naukowy ostatniego dwudziestolecia podwazyl czvsciowo kryterium
dzieclziczenia jako cliarakterystyki specyficznej clla temperamentu. Wyniki szeregu
badan wskazuj<\, ze tzw. wsp6kzynnik odziedziczalnosci nie r6znicuje tradycyjnych
cech temperamentu od innych' cech osobowosci (Holden, 1987; Loehlin i Nichols,
1976). Wynikac to moze stqcl, ze temperament, stanowiqc bazv clla rozwoju szeroko
rozumianej osobowosci, sprzyja ujawnianiu siv „pierwiastka genetycznego" w nie-
temperamentalnych sldadnikach osobowosci. Ponaclto fakt genetycznej determinacji
temperamentu traktowany jest z reguly jako konieczne, ale nie jedyne kryterium
definicyjne temperamentu.
Tem1>enunent jako po_ji,:cie odnoszqce sii,:
do fonualnych cech zachowania
Wieh1 autor6w podkresla, ze pojvcie temperamentu dotyczy nie tresci za-
chowania, a jego cech formalnych. Gdy dany autor ogranicza zakres tego poj(!cia
indywiclualnych w zakresie temperamentu przyjmuje zwykle talde cechy formalne,
jak intensywnosc emocJi, czas ich trwania, szybkosc, labilnosc itp. Jako przyldad
mozna pochte koncepcje temperamentu sformulowane przez Wundta, Allporta,
Goldsmithai Camposa. Definicja temperamentu jako stylu zachowania, zapropono-
w<111a przez Thomasa i Chess, takze odwoluje siv przede wszystkim do formalnych
47'
cech zachowania. Höwniez badacze rosyjscy definiowali ternperament w kategoriach
takich cech fonnalnych, jak szybkosc i intensywnosc.
W niekl6rych definicjach temperamentu formulowanych przez autor6w o orien-
lacji biologicznej formalne cechy zachowania akcenlowane S<t szczeg6lnie mocno.
Twierdzenie, ze pojc:;cic temperamentu dotyczy nie lresciowych, a fonnalnych cech
zachowania, do pewnego stopnia implikuje wrc:;cz biologiczne podloze tego zjawiska
oraz to, ze odnosi sie:; nie tylko do emocji, lecz do wszelkich zachowan i poclkresla
zarazem specyfikc:; temperamentu wobec innych cech osobowosci. W definicjach
Strelaua (l 985a,) 1989a), Eliasza (l 990),; Rusalowa (1985, l 989a) i clo pewnego
stopnia Rothbart (l 989a, Rothbart i Derryberry, 1981) formalne cechy zachowania
stanowict kryterium clefinicyjne temperamentu.
Jak juz wspominalem, w wiQkszosci clefinicji istota temperamentu charak-
leryzowanajest za pomocq niejednego, a kilku kryteri6w. Niekt6rzy autorzy uwazaj&
na przyklad za warunek konieczny wzglc:;clnct stalosc cech temperamentalnych.
Wym6g stalosci wymieniony jest explicite w definicjach temperamentu sfor-
mulowanych przez Kagana (l 982a, l 989a), Hagekull (1989), Eliasza ( 1990)
i Rusalowa (1985). Zclaniem Kagana:
Jcsli mamy do czynicnia z WiqZkq wzajcmnic skorclowanych cech, ktörc (z jakicgokolwick powodu)
intuicyjnic do sicbic pasujq i do tcgo jcszczc jcst to struktura stall1 [podkrcslcnic J.S.], moZlla rozsfjdnie
mnicma6, ze ma ona status tcmperamcntalny ( 1982, s. 24 ).
1.2.4. Czym Jest temperament: Uwagi koncowe
Mimo r6znic w sposobie definiowania pojc:;cia temperamentu panuje pewna
zgocJa CO cJo jego pocJstawowych kryteri6w clefinicyjnych, a W kazclym fUZIC mniej
jest rozbieznosci co clo sposobu rozumienia tego konstruktu anizeli w wypadku taldch
pojc:;c, jak osobowosc (por. np. Hall i Lindzey, 1978; Pervin, 1990, 1996; Wiggins,
Renner, Clore i Rose, 1971) czy inteligencja (np. Sternberg, 1982; Vernon, 1979).
· Najpowszeclmie,jsze wyro:i:niki po,jf,~cia temperamentu
Wic:;kszosc badaczy temperamentu, zar6wno tych, kt6rzy pojc:;cie to ograniczajct
wyhwznie clo sfery emocji, jak i tych, kt6rzy wlctCZ'l;i<t w jego zakres i inne rodzaje
zachowan, zgadzaj<1 sie - explicite lub implicite - co clo tego, ze temperament
charakteryzuje sie nastepuj<1cymi cechami:
( 1) Przez po.JVc1e temperamentu nalezy rozmniec cechy zachowania, pocl
wzgkclem kt6rych luclzie sie:; .r6znü1. R6znice te opisuje sic za pornocct takich pojec,
jak clyspozycJa (np. Betz i Thomas, 1979; Diamond, 1957), cecha (np. Allport, 1937;
Buss i Plomin, 1984; Strelau, 1985a), wfasciwosc (np. Kagan i Reznick, 1986;
Roback, 1931 ), atrybut (np. Stevenson i Graham, 1982; Windle, l 989a), czynnik (np.
Cattcll, 1934-1935; Guilford, 1975), wymiar (np. Eysenck, 1990a, 199la; Guilforcl
i Zimmerman, 1950), typ (np. Kagan, 1989a; Zapan, 1974), lcategoria (np. Chess
i Thomas, 1989; Kagan, l 989a), przy czym wielu badaczy uzywa niekt6rych z tych
termin6w zamiennie.
f 4)
;,~~f··';'.·\~.;~;)
W por6wnaniu z innymi zjawiskami temperament charakteryzuje sie
wzgledn<i staloscict w ci;:igu zycia i sp6jnosci<i micdzysytuacyjn<i. Nie nalezy jednak
rozumiec termin6w „stalosc" i „sp6jnosc" closlownie. Chodzi jedynie o to, zc
,/ temperament, w por6wnaniu z innymi wlasciwosciami zachowania, odznacza sie
1 najwi<;:kszct staloscü1 i miedzysytuacyjm1 sp6jnoscü1.
\ (3) Temperament mµ podloze biologiczne. Panuj& jeclnak wsr6cl baclaczy r6zne
1
opinie co do rodzaju i liczby struktur anatomicznych i mechanizm6w fizjologicz-
nych stanowh1cych podloze biologiczne tempel"amentu. Bcclzie o tym mowa w roz-
dzialach 2 i 3.
(4) Pojccie temperamentu oclnosi sie przecle wszystkim clo formalnej charakterys-
tyld zachowania lub reakcji - do taldch parametr6w, jak intensywnosc, energia, sila,
szybkosc, tempo, zmiennosc, 11.ichliwosc itp. W niekt6rych koncepcjach temperamenlu
parametry te ograniczqj<t sie wyh1cznie clo sfery emocji (np. Allport, Goldsmith
i Campos), w innych zas obejmuj<1 one wszelkie zachowania (np. Rothbart, Strelau).
Choc, jak juz wspomnialem, istniej<1 r6znice w clefiniowaniu pojecia tem-
peramentu, na uzytek tej monografii proponujo nastepuj<ic<1 definicje, z kt6rct - jak
:s<1clze - wiekszosc baclaczy, niezaleznie ocl prezentowanych pogl;:id6w na temat tego
zjawiska, sie:; zgaclza:
Temperament odnosi sii; do wzglt;dnie stalych cech osobowosci wysti;puji1cych u czlowicka od wczcsncgo
:dziccinstwa i majqcych swojc odpowicdniki w swiccic zwicrzfjt. Bi;:dqc picrwotnic zdetenninowany przcz
,wrodzonc mcchanizmy neurobiochcmicznc, tcmpermncnt podlega powolnym zmianom spowodowanym
proccscm dojrzewania oraz spccyficznym dla jcdnostki oddzialywanicm mii;dzy genotypem a srodowis-
':kicm (Strelau, 1998, s. 48).
Status cech tempermnentalnych
na przykladzie odwoluj~cym sii: do metafory
Chc<1c lepiej wyjasnic, czym jest temperament, oclwolam sie clo analogii cech
samochoclu, z kt6rej to analogii korzystam w swoich wykladach ocl konca lat
szescdziesi&tych. Inni autorzy starali sie wyjasnic, nature temperamentu czlowieka
przez analogie do funkcjonowania maszyny parowej lub pojazdu mechanicznego
(np. Bussi Plomin, 1975; Eliasz, 1990; Ewalcl, 1924).
Pojecie temperamentu mozna najlepiej zilustrowac, oclwoluj<ic sie clo zjawiska
znanego jako przyspieszenie samochodu. Jak wiaclomo, kazcly samoch6cl cechuje sie
sobie wlasciwym przyspieszeniem, opisywanym w jeclnostce czasu (wyrazon;:i w se-
kunclach), jak<1 jest czas potrzebny clo przemieszczenia sie samochodu znajcluj<icego
sie w stanie spoczynku na okreslon<i odleglosc w optymalnych, scisle okreslonych wa-
nmkach. Przyspieszenie to jedna z najwaznic:jszych wlasciwosci samochoclu, a infor-
macje na ten temat znalezc mozna w kazdym katalogu. To, :le samochody r6znict sie
ze wzgkclu na przyspieszenie, wieclz<i juz chlopcy w wieku przeclszkolnym.
Termin „przyspieszalnosc", kt6ry traktuje jako analogie cech temperamental-
nych, sluzy mi clo tego, by podkreslic, ze samochody r6zni<i sie pod wzgkdcm
przyspieszenia, te r6znice zas, jako wzgleclnie stale, maj& status cechy, podobnie jak
cechy lub wymiary w psychologii. Przyspieszalnosc mierzymy w jeclnostkach czasu,
49
 eo sugeruje, ze mamy tu do czynienia z wfasciwoscü1 istniej<lCq obiektywnie.
Odmiennie jednak niz kolor czy ksztalt samochodu, przyspieszalnosc nie jest cech:.i
w sensie ontologicznym. Kolor i ksztalt bowiem to cechy stale dostrzegalne, bez
wzglvdu na to, czy samoch6d jedzie, stoi w miejscu, dziala sprawnie czy sii; zepsul.
Przyspieszalnosc natomiast ujawnia sii; tylko w specyficznie okreslonych warunkach
i daje sii; zmierzyc tylko wtedy, gdy samoch6d sii; porusza („przejawia za-
cho~anie"). Podobnie cechy temperamentalne przejawiaj<1 sii; wyh1cznie w za-
chowaniu i reakcjach.
A zatem zar6wno przyspieszalnosc, jak; i cechy temperamentalne maj<l status
wfasciwosci Iatentnej (ukrytej), uruchamianej i ujawniaj<tcej sii; tylko w takich
specyficznych okolicznosciach, jak ruch (samochodu) czy zachowanie i reakcje
(czlowielrn i zwierz<tt). Innymi slowy, przyspieszalnosc, podobnie jak cechy
temperamentalne, to tendencja samochodu do poruszania siv (zachowania) z olcres-
lom1 pri;dkoscü1.
Analizuj<tc mechanizmy, od kt6rych zalezy przyspieszalnosc samochodu, latwiej
zrozumiec uwarunkowania cech temperamentalnych. Mechanizmy te takze stanowi<t
przyldad tego, jak nalezy rozumiec stalosc sytuacyjm1 i czasow11 cech temperamen-
talnych. Przyspieszalnosc samochodu zalezy od licznychjego ukfad6w i element6w,
z kt6rych najwazniejsze to: typ silnika, pojemnosc cylindr6w, aparat zaplonowy,
gaznik, ksztalt, wielkosc i waga karoserji, rodzaj k6l. Gdy inne warunki s11 stale,
przyspieszalnosc zalezy ocl interakcji uldad6w i element6w sldadowych samochodu.
Moi:na tez powiedziec, ze tak jak cechy skfadowe samochodu zapewniaji1 stalosc
czasow<1 i sytuacyjrn1 przyspieszalnosci, tak i mechanizmy biochemiczne i fizjo-
logiczne warunkuj<1 stalosc czasowq i sytuacyjnQ temperamentu.
Kierowcy wiedz<1 jednak, ze takie czynniki, jak brudne swiece, niesprawny apa-
rat zaplonowy, zatkany gainik, nieszczelne cylindry itp., wplywaj<1c bezposred-
nio na przyspieszalnosc, zmniejszaj<1 wydolnosc samochodu. Wystarczy, ze w ulda-
clach warunkuji1cych przyspieszalnosc zaszwankuje jeden element (np. nieszczel-
ne cylindry), by ta wlasciwosc samochodu ulegla powaznemu obnizeniu. St<td
nietrudno odniesc bli;dne wrazenie, ze przyspieszalnosc zalezy od jednego tylko
czynnika.
Takie blvdne rozumowanie pojawia siv dosc czi;sto w badaniach nad tem-
peramentem. Na przyldad na podstawie badan, z kt6rych wynika, ze zmiana
(np. zaburzenie) w jednym mechanizmie fizjologicznym powoduje odpowiednie
zmiany w charakterystyce temperamentalnej, wyci11ga sie wniosek, ze dana cecha
temperamentu zalezy w przewazaj&cej mierze lub wyl11cznie od tego mechanizmu.
Taki spos6b rozumowania byl m. in. typowy dla Kretschmern (1944), kt6ry
sprowaclzil fizjologiv temperamentu do ukladu endokrynnego. Tymczasem wystar-
czy sobie uzmyslowic, od wsp6tdziafania ilu r6znych uklad6w i element6w zalezy
tak prosta cecha, jak przyspieszalnosc samochodu, by zrozumiec, o ile bardziej
skomplikowane musz<t byc mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne clowolnej
cechy temperamentalnej czlowieka i ze nie da sie ich zredukowac do jednego
mechanizmu biologicznego.
50)
\.
przyspieszalnosc tego samego samochodu w r6znych warunkach,
1tWOSCHl dostrzegamy r6znice w pomiarze swiadcz&cym 0 tej „cesze". Okazuje
sii;, ze przyspieszalnosc uwarunkowana jest tez takimi czynnikami, jak: cisnienie
powietrza w oponach,jakosc paliwa, temperatura silnika, rodzaj ijakosc nawierzchni
(drogi), pogoda (cleszcz, wiatr, snieg itp.). Por6wnywalnych wynik6w pomiaru
przyspieszalnosci spoclziewac sie mozemy tylko wtedy, gdy i warunki sroclowiskowe
S<l por6wnywalne. Przy stalych warunkach zewnetrznych wskainild tej cechy takze
bi;clit stale, czyli przewiclywalne.
z tego, ze aktualny pomiar przyspieszenia zalezy nie tylko ocl budowy
i funkcjonalnej wyclolnosci uklad6w (od interakcji kt6rych zalezy przyspieszalnosc),
ale i od innych warunk6w (srodowiskowych), wynika wyrainie, ze przejawy tej
cechy s<1 wynikiem interakcji mechanizm6w sklaclowych samochodu i szeregu
warunk6w srodowiskowych. Wplyw tej interakcjijestjeszcze wyrainiejszy w wypa-
dku cech temperamentalnych. Im stabilniejsze s<t warunki srodowiskowe, tym silniej
wplywajq na clan& ceche. Wyniki pomiaru przyspieszalnosci samochodu bed<l
systematycznie nizsze, gdy pomiar zawsze bi;clzie prowaclzony na nawierzchni nie
utwardzonej, niz wtedy, gdy pomiaru zawsze dokonywac bedziemy na autostradzie
(choc samoch6d jest ten sam). Poclobnie clzieje siv z cechami temperamentu: r6znie
sie one przejawiajQ w r6i:nych §rodowiskach.
Niekt6re warunld zewnetrzne, zwlaszcza te, kt6re stale sie powtarzaj<l, mog<l
cloprowaclzic do trwalych zmian poszczeg61nych element6w i uklad6w samochodu,
zmieniaj<1c tym samym jego przyspieszalnosc. Tak wii;c spos6b, w jaki samoch6d
docierano, spos6b jego uzytkowania, jakosc uzywanego zwykle paliwa itp. wsp6l-
clecyduj& o przyspieszalnosci samochodu. 1 zn6w analogia do temperamentu narzuca
sie sama. Spos6b wychowania, zwlaszcza w pierwszych latach zycia (analogia do
sposobu docierania samochodu) oraz stale ocldzialuj<1ce cechy srodowiska (spoleczne
i fizyczne), wplywaj<1 moclyfikuj<1co na biologiczne podloze temperamentu i tym
samym zmieniaj<l cechy temperamentu.
Trzeba r6wniez podkreslic, ze podobnie jak wiekszosc cech temperamentalnych,
przyspieszalnosc ma status cechy formalnej. Za pomoc<i tej cechy, mierzonej
w jednostkach czasowych (analogicznych do takich cech temperamentalnych, jak
tempo, czas trwania czy ruchliwosc), scharakteryzowac mozna kazcly bez wyjqtku
samoch6cl.
I wreszcie pragnv poclkreSlic, ze cecha samochodu, jakit jest przyspieszalnosc,
choc wyrazana w jeclnostkach prvdkosci, sama nie jest predkosci<1, z jak<t samoch6cl
przejezcl:Za okreslony odcinek drogi. Ani tez nie mozna przyspieszalnosci sprowaclzic
do kryjqcych sie za tq cechq mechanizm6w i czynnik6w. Przyspieszalnosc to latentna
(ukryta) wlasnosc samochodu, bvditca wynikiem interakcji mieclzy poszczeg6lnymi
jego uldadami i elementami. Status cech temperamentalnych jest podobny.
Cechy temperamentu przejawiaj<t sie w zachowaniu, ale nie sprowadzaj<l sie do
charakterystyk zachowania. Warunkuj<ije wewnetrzne (wrodzone i nabyte) mechani-
zmy, ale nie da sie ich sprowaclzic clo tych mechanizm6w. Cechy temperamentu Sq
efektem interakcji miedzy calym szeregiem mechanizm6w wewnetrznych, przez eo
51 \
nu~jit okreslony status, wyraz~<icy sk w tcndencji do okreslonego sposobu
zachowania (reagowania). Ta tcndencja, jako wzglcdnie sp6jna i stala, moze wszakze
ulec modyfikacji pod wplywem wanmk6w zcw1wtrznych. Daleko jeszcze do pelnej
identyfikacji i poznania biologicznych podstaw cech temperamentalnych (bcdzie
o tym mowa w rozdz. 4 i 5). Cechy temperamentalne ma.iil status konstruktow
hipotetycznych, na eo kilku autor6w juz wcze8niej zwr6cilo uwagc (np. Bornstein,
Gaughran i Homel, 1986; Kagan i Reznick, 1986; Eliasz, 1990). Kilka Iat temu
podkreslalem, ze temperamcnt
[„.] jako taki nie istlllCJC; podobnic jak inlcligcncja, jcsl to konstrukl lcorctyczny, odnoszqcy sii; do
pcwnych istniejt\cych realnic zjawisk (Strclau, 1986, s. 62).
1.3. Temperament a osobowosc
0 wiele mniejsza ~ ~· ~dnosc panuje eo do zwi<izku temperamentu z osobowosci<t.
Wynika to gl6wne z niejasnosci samego pojecia osobowosci - niejasnosci, kt6r<t
wykazal najdobitniej Allport (1937), przytaczaj<ic 50 definicji tego pojccia. R6zno-
rodnosc w rozumieniu pojccia „osobowosc" ilustruje rycina 1.7.
Tradycja odr6znl.nnia temperamentu od osobowosci jest bardzo dluga. Galen
uzywal pojecia temperamentu do opisu tych ccch zachowania, kt6rych ir6dla tkwi<t
w organizmie jednostki (tzw. czynnik6w endogennych), inni zas usilowali wyjasnic
charakterystyld ludzkiegö zachowania, odwoh1j<ic sie do wanmk6w zewnetrznych.
OSOBA
Pozlorny
organlzacjl
(hlerarcillczna)
lntegracja wyr6znia- Styl zachowanla
jqcych atrybut6w . (przysl6wkowa)
Czyrn czlowiek
naprawdfl jest
(blollzyczna)
Dynamiczna organizacja tych psychoflzycznycil uklad6w jednostkl,
kt6re determlnujq specyllczne dla nie) przystosowanle do srodowlska
Ryc. 1.7. Psychologiczne znaczenie poj~cia „osobowosc" (adnptac.ia - wg: Allport, 1937, s. 46)
r5j
f'i'zykladem tego di·ugiego podejscia jest monografia Teofrasta Charaktery. Teofrast
'•(IV/III wiek p.n.e) indywidualne r6znice w charakterze 4 wyjasnial przede wszystkim,
odwoluji.ic sie do wanmk6w srodowiskowych (lzw. czynnik6w egzogennych).
1.3.1. Temperament: Skladnik czy synonim osobowosci
Jakjuz wspomnialem, badania nad temperamentem wywoclzi.i siez traclycji badaf\
nacl r6znicami indywidualnymi (por. np. Stern, 1921 ), bed<icej r6wniez jednym
z najpopularniejszych i n~jbardziej klasycznych pod~jsc we wsp6lczesnych bada-
niach nad osobowoscii.i (por. np. Amelang i Bartussek, 1990; Pervin, 1996; Royce
i Powell, 1983). Allport (1937), jeden z tw6rc6w r6znicowego podejscia clo
osobowosci, traktowal pojecie osobowosci bardzo og6lnie, ob~jmujiic nim takie
Z:iawiska, jak: nawyki, postawy og6lne i specyficzne, uporlobania i dyspozycje. Te
ostatnie opisywal, posluguji.ic sie pojeciem cechy, i zaliczal do nich r6wniez
charakterystyki temperamentu. R6znice indywidualne byly dla Allporta skladnikiem
definicyjnym osobowosci.
Zdaniem tego uczonego:
Osobowosc to dynamiczna organizacja wewmitrz jednostki, obcjnmjqca lc uklady psychofizyczne, kt6rc
dccydujq o specylicznych [podkrcslcnic J.S.] dla nicj sposobach przystosowania do srodowiska (Allporl.
1937, s. 48).
Takze w najnowszych ujeciach osobowosci psychologowie o orientacji per-
sonologicznej i zwolennicy teorii cech definiuj<t pojccie osobowosci poprzez r6znice
indywidualne (por. np. Royce i Powell, 1983; Eysenck i Eysenck, 1985). Na przyklad
Hofstee proponuje, by „psycholdgie osobowosci definiowac jako badanie cech",
argumentuji.ic. ze „ wyjasnienie zachowania w kategoriach r6znic indywidualnych to
specyficzt1e zac:janie psychologii osobowosci" (1991, s. 177).
z punktu widzenia psychologii t-6znic inclywidualnych; uzywaji.icej do opisu
r6znie miedzy ludzmi pojecia cechy lub pojec pokrewnych, takich jak czynnik czy
wymiar, zaliczanie temperamentu do obszaru osobowosci jest w pelni uzasadnione.
Temperament, zdaniem wielt1 autor6w (Allport, 1937; Bussi Finn, 1987; Diamond,
1957; Endler, 1989; Guilford, 1975; Roback, 1931; Strelau, 1992a), to jeden ze
skladnik6w osobowosci.
[}Vy~hodzi.ic od podejscia do osobowosci charakterystycznego dla teorii cech,
mozna powiedziec, ze: (1) temperament to material wyjsciowy, na osnowie kt6rego
ksztaltuje sie osobowosc (Allport, 1937; Endler, 1989), obejmuje wiec cechy
osobowosci pierwotne (podstawowe i fundamentalne); (2) w sklad temperamentu
wchodzi.i te cechy osobowosci, kt6re obecne si.i od wczesnego dziecif\stwa (Buss
i Plomin, 1984); (3) tempermnent obejmuje te cechy osobowosci, kt6re m~i<t podloze
biologiczne (Buss i Plomin, 1984; Rothbmt, l 989b; Strelau, l 985a, l 994b ).
·• W nowszym pi§miennictwie lcrmin „charaktcr" zasl<;puje si<; tcrminem „osobowosc" bqdz tcz
trnktujc si<; tempcrament i charaktcr, zgodnic z tradycjq, jako dwa niezalezne skladniki osobowo§ci (por.
Allporl, 1937; Roback, 1931).
53
 Analiza pismiennictwa na temat osobowosci i temperamentu ujmowanych osobowosci specyficznie ludzkich zaliczyl on pojvcie wlasnej osoby, zaintere-
z pozycji teorii cech ujawnia jeszcze dwie inne prawidlowosci. Po pierwsze, pojvcie ,':>sb~ania i motywacjv oraz cechy rozwijaj&ce siv pod wplywem kultury.
osobowosci i pojvcie temperamentu traktowane S<t zamiennie; po drugie, terminu w Jatach piv6dziesi<1tych Adcock (1957), w artykule The dif.ferentiation of
temperament nie uzywa siv wcale nawet wtedy, gdy przedmiotem badan s& te cechy temperament from personality, opowieclzial siv stanowczo za rozr6znieniem obu
osobowosci, kt6re zwyczajowo zaliczane S<t do obszaru temperamentu. pojvc - temperamentu i osobowosci. Zdaniem Adcocka pojvcie temperamentu
Jak zauwazyl Allp~rt. (1937, s. 53!, ~rytyjc~:cy tradycy!nie utozsamiaj<l odnosi siv do r6znic wrodzonych, stanowü1cych podloze osobowosci. Cechy
temperament z osobowosc1q. Przykladam1 teJ tradyCJl S<t koncepcJe H. J. Eysencka temperamentu mog<t ulec zmianie pocl wplywem czynnik6w oddzialuj<tcych na
j J. A. Graya, dw6ch wybitnych badaczy z krvgu psychologii r6znic indywidualnych. funkcje fizjologiczne, takich jak spos6b odzywiania, sroclki chemiczne, temperatura
·u Wedlug Eysencka itp. Adcock przeciwstawil r6znice temperamentalne „r6znicom osobowosciowym,
l·
1 [ ... ] osobowosc, w naszym uj1;ciu, ma dwa podstawowe aspekty: temperament i inteligencj1;. Wi1;kszosc bi;:d11cym produktem uczenia siv w clowolnej postaci" (1957, s. 103).
podn;cznik6w osobowosci zitjmuje sii; wyh1cznie temperamentem (Eysenck i Eysenck, 1985, s. VII). Guilford (1975) wyr6znil 58 czynnik6w osobowosci, z kt6rych 18 wü1ze siv
z temperamentem, 35 dotyczy obszaru motywacji (zainteresowan i potrzeb), 5 zas
Takie pojvcia, jak wartosci, zainteresowania czy postawy, choc zwi 11zane
z osobowosci&, nie s11 zwykle zaliczane do podstawowego rdzenia tego pojvcia dotyczy postaw.
Takze Cattell (1934-1935, 1965) wyr6:lnil w osobowosci cechy strukturalne
(Eysenck, 199la). Eysenck wymienia trzy podstawowe wymiary struktury osobowo-
sci: ekstrawersjv. neurotycznosc i psychotycznosc. Zaleznie od kontekstu, nazywaje 0 charakterze temperamentalnym i takie, kt6re odnosz11 siv do dynamiki zachowania
(charakteru, czynnika wolicjonalnego). Royce i Powell (1983), autorzy, kt6rzy
wymiarami (czynnikami) _osobowosci h<t?~ wymiarami temperam~.:9 .
potwierdzili tr6jwymiarow<1 koncepcjv osobowosci (czytaj r6wniez „temperamen-
Podobny pogh1d glos1 Gray. OmawiaJ<lC podstawowe zagadmema zwuizane
tu") Eysencka, o czym Eysenck sam wielokrotnie wspomina (np. Eysenck i Eysenck,
z lvkiem, impulsywnoscil1, ekstrawersj<1 czy neurotycznosci<t, posluguje siv zamien-
1985), bynajmniej nie redukuj<1 calej osobowosci wyh1cznie do tych trzech
nie terminami osobowosci i temperamentu (np. Gray, 1973). Jak pisze:
wymiar6w. Royce i Powell, wychodz<1c z pozycji psychologii r6:lnic indywidual-
Tcnnin6w „temperament" i „osobowosc" uzywnm zamiennie; oba te terminy odnoszi1 si{! do te- nych, wyr6znili szesc system6w, hipotetycznych skladnik6w osobowosci: system
go, eo pozostaje z rM.nic indywidualnych po usuni{!ciu z nich inteligencji og61nej oraz takich
wartosci, stylistyczny, afektywny, motoryczny, poznawczy i sensoryczny. 1 choc
spccyficznych wlasciwosci poznnwczych, jak zdolnosci wzrokowo-przestrzenne czy zdolnosci werbalne
(Gray, 1991, s. 122). sami nie uzywaj<1 pojvcia temperamentu, mozna zalozyc, ze system afektywny,
obejmuj11cy trzy wyodrvbione przez Eysencka wymiary, jest systemem temperamen-
Zblizony poghtd na temat zwi&zku temperamentu z osobowosci11 zdobyl tez talnym. Pogl<td, ze temperament to czvsc skladowa struktury osobowosci, w ujvciu
pewm1 popularnosc w pismiennictwie p6lnocnoamerykanskim (por. np. Stelmack, Guilforcla, ilustruje dobitnie rycina 1.8.
1990; Zuckerman, 1985, 199la).
Oodac nalezy, ze badacze traktuj&cy zamieqnie pojvcia temperamentu i osobo-
wosci wywodz<t siv z reguly z biologicznego nurt~1 badan nad osobowosci<t,
a opisywane przez nich wymiary maj<t status cech ir6dlowych (Eysenck i Eysenck,
1985), wymiar6w gl6wnych (Eysenck, 1991<\) i/lub podstawowych wymiar6w
osobowosci (Zuckerman, 1991 b).
Logiczn& implikacj& pogl&du, ze temperament i qsobowosc to synonimy (przy
zalozeniu, ze z obszaru osobowosci wyl<tczono inteligencjv i zdolnosci), jest
wniosek, iz wszystkie cechy osobowosci charakteryzuj11 siv typowymi dla tem-
peramenlu wlasciwosciami (np. obecnosci& we wczesnym dziecinstwie, uwarun-
kowaniem biologicznym). A to nieprawda.
Najwybitniejsi przedstawiciele teorii cech w psychologii osobowosci podkres-
lajlt, ze cechy temperamentalne to tylko fragment struktury osobowosci. Sfor-
mulowany przez Allporta schemat podstawowych cech osobowosci, stosowany
w Laboratorium Psychologicznym Harvard University, obejmowal inteligencjv,
Lemperamenl, autoekspresjv i towarzyskosc (Allport i Allport, 1921/22). Wecllug
Diamonda (1957), z kolei, pojvcie osobowosci obejmuje zar6wno cechy tem-
Ryc. 1.8. Kategorie cech 1·e1n·ezentuj1lCC ro:i:nc aspekty o~uuuwosci
peramenlalne (wlasciwe dla ludzi i zwierz<tt), jak i cechy specyficznie ludzkie. Do (ada1>tacja - wg: Guilford, 1959, s. 7)

54 55
 ;,1~0 tym, jak wiele istnieje cech osobowosci nie bed<tcych zarazem cechami
;;; .J:l
i'l ~t~lnperamentu, mozna siv przekonac, analizuj<tc tabele 1.3. Tabela ta przedsta-
l
~
:l
§ ~
.a
i'l
.~
i;'
.s
·ao:I"'
schematyczn<t probe teoretycznej klasyfikacji cech osobowosci przeprowa-
dzon<i przez Bussa i Finna (1987). U podstaw prezentowanej taksonomii legly trzy
„; .'4 ~ Q) ·~
~ ~ § 'i 'U
'O ~
~ .J:l
t g
"''"'
"ü kryteria: (l) tradycyjny podzial na instrumentalne, afektywne i poznawcze as-
·a ~ ~ d 0
~ '7"' ..'2 fr < ~ 'f:l
f
~ ~ ~ ~ pekty zachowania, (2) dychotomiczny podzial na cechy spoteczne i pozaspoteczne,
~
0\
.....
LJ
~ z"' N
§ !{
.S ~
o~
t5 Cl~ >
P'
N ,-.
"'<
d ~
..0
<t:::S
~

Cl
"'E0 ~
::s (3) rozr6znienie cech zwi<tzanych i nie zwiqzanych z „ja". Autorzy wyliczaj<t
[ w smnie 32 cechy osobowosci, z kt6rych w przyblizeniu zaledwie jedna trzecia
l ~ „.
ma charakter tcmperamentalny.
w tabeli 1.3 pokazano r6wniez, w jaki spos6b cechy osobowosci r6znicuj[t siQ
~ u :g
i:t:l 'Ü
'Ü

'"'0 0. w toku rozwoju. W wieku 18 miesiecy dominuj<t niemal wyl<tcznie cechy

bil '§ ·a"' N
tcmperamentalne. Z wiekiem rosnie liczba ccch osobowosci, zwlaszcza w sferze
"'
Q)
jj:
1 ß ·~
..g
~ ·~ ~ -~
·~
u ;.::l
g 1 5"'i < "'
~
[;
u
'G'
~
poznawczej. W wieku 10 lat obecne S<t juz wszystkie cechy typowe dla osobowosci
"'
~~
'ü' ....."' [ '(g o~ czlowieka doroslego. Z taksonomi<t cech osobowosci przedstawion<t przez Bussa
'§ "'~ "'...:
~ cJ ;::i ::s ::s it' ~ ~
o~
.;3 .g Q) •
i Finna ( 1987) mozna sie zgodzic lub nie, nie spos6b jednak zaprzeczyc, ze ujawnione
.ß ::E ~~

l
Cl) ~
tJ.. "'~
w niej bogactwo struktury osobowosci wykracza daleko poza sfere temperamentu.
s Zamienne stosowanie terminow „temperament" i „osobowosc" uznac nalezy za
zbcdny redukcjonizm i z wielu powod6w jest to praktyka niekorzystna, zar6wno clla

it
Q
::t ~
z
<!)
~ ~~
·fü
s:;;:-
~
~
0
.a
aJ cJ
~ö
< ~~
·ac.:Jöc.:
badaczy temperamentu, jak i badaczy osobowosci. Nizej omawiam kilka takich
niekorzystnych konsekwencji .
Juz od czas6w starozytnych, kiedy sformulowano typologic Hipokratesa-Galena,
pojccie temperamentu ma silne konotacje biologiczne. Zamienne stosowanie pojec

1
.'4
~ i ;::i~ U:.l ~
~
Q)
·a „temperament" i „osobowosc" sugeruje zatem, ze osobowosc jest w przewazaj<tcej
„"'
IO
E
~
Eu
<!)
u
E
u
<!)
.s
u
Rl
mierze uwarunkowana biologicznie. Tak wlasnie uwaza Eysenck, gdy piszc:
Czynniki gcnctycznc odgrywaj11 bardzo duzq rok w powstawaniu r6znic indywidualnych i osobowosci
u u
s
ö
-E
sg. .;:;
:~
0
öl
'§
'"' c.5
<
~
~~

~
0

~~
·~

"'
Ti
f:l
8:;;:-
t
15o:;;:-
i sposr6d wszystkich clcment6w onc wlasnic majq wplyw rn\jsilnicjszy. Zwazywszy. zc narzf;'dzia pominrn
osobowosci s11 zwykle o wiele mniej rzetelne od narzf;'dzi slosowanych do pomiaru inteligencji, nie ulcga
wqtpliwosci, ze osobowosc jest niemal r6wnie silnie zclete1·minowana genetycznie eo inteligenc.ia
'!?j
·9
.s
z~ i3= ::s IJ.. ~ Cl ~
[podkrcslcnie J.S.] (1986, s. 217).

Z pewnosci<t wielu psychologow osobowosci, htcznie ze mmt, nie podziela tego

ob
.....
·~
pogl<tdll.
:§ Stawiajqc znak r6wnosci miedzy temperamentem i osobowosci<t, tracimy
::t :~
mozliwosc uchwycenia specyfiki mechanizmow i cech temperamentalnych w po-
·o ·ä
""0jj: ~u .ß :~
"'~
rownaniu z innymi wlasciwosciami osobowosci - tymi, kt6rych zmiennosc
0
.g "'
~
-150. ~~ ~J -5>.. <• .sEl~ uwanmkowana jest przede wszystkim spolecznie. Oczywiscie argumentacja ta jest
~u rownie trafna z punktu widzenia badacza osobowosci o orientacji spolecznej.
-<
~
u •
~ ~ ~ö :::ii:::. 13=~ <~
.Cl
u
Q)
El
Zamienne traktowanie pojcc temperamentu i osobowosci czy tez pakowanic
~ El ·"' wszystkich cech zachowan typowych dla osobowosci w szerokim rozumieniu do
.~ <:! § '§
worka zwanego temperamentem (jak to mialo mi~jsce w psychologii konstytucjonal-
u ·- ~ r:l 'U

i ~
E
"'
<l>
u
°'
R1
EJ
.~
8
v
;Q
•tJ •
'U
'CS
~
.,,,
·~
.v·
a~
·-
nej) uznac nalezy nie tylko za przejaw redukcjonizmu. Praktyka ta moze tcz.
doprowadzic do spolecznie szkodliwych konsekwencji. Wiemy z doswiadczenia, ze
5d. cu ~ ~
.~ "i> 'b i3 ~ ~~ a ö
typologie konstytucjonalne stuzyly do teoretycznego uzasadniania postaw rasistow-
t4f ~> .ro ~
'Ü
·~ ..-:r:
u
~ .-- :E~ d
.g ·s
t:il ~~
~ <
0
~
~
< ~
~
--.
"'
~ .-. skich, czego przykladem jest. nazistowska ideologia nadczlowieka (Übermensch)
-; !iJ ~ cJ ~ cj '§ < u ·§ ·~ Et cj ~ cJ f:l < J?l <
Ql
~
Jl ~'-<
""'"'-.- ,g.,_;
_.._.. ,>(cJ
~---
.g:;;:-.___i;:<
~,_, ....... ,....._.. r:l,_;
~,_.
,_;JicJ~cJ
,__,_.._... ___J (por. Kagan, l 994 ).
,....
57
zajmuje na wymiarze pozycjv posrednü1, znaczy to, ze trudno rozstrzygmic, czy
przedmiot rozwazan nalezy do kategorii temperamentu, czy do kategorii osobowosci,
a m6Wiqc .ivzykiem psychologii r6znic indywidualnych - czy jest temperamentalm1
czy pozatemperamentalnq cechq· osobowosci.
Czynnild biologiczne versus spoteczue
Jakjuz wspomniano, czynniki biologiczne odgrywajq w rozwoju temperamentu
JduczOWq roh;;. Biologiczne uwanmkowania cech temperamentalnych om6wione
zostanq szczeg6Iowo w rozdzia!ach 4 i 5.
w teoriach osobowosci, zwlaszcza wywodzqcych siv ze spo!ecznej teorii uczenia
siv (np. Bandura i Walters, 1963; Dollard i Miller, 1950; Rotter, 1972) oraz
z podejscia poznawczego (np. Cantor i Zirkel, 1990; Epstein, 1990; Kelly, 1955;
Leontiew, 1978; Mill er, Galanter i Pribram, 1960; Reykowski, l 975), przyjmuje siv,
ze jedynym lub najwai:niejszym czynnikiem rozwoju osobowosci jest srodowisko
spoleczne.
Nie zamierzam tu twierdzic, ze czynniki spoleczne nie maj<1 zadnego wplywu na
ksztaltowanie sii:;: cech temperamentalnych. Badania nad temperamentem u dzieci
(por. np. Stevenson-Hinde i Hinde, 1986; Super i Harkness, 1986; Thomas i Chess,
J977) wykazaly, ze srodowisko spoleczne, a zwlaszcza postvpowanie rodzic6w
i przebieg interakcji w rodzinie, moze istotnie wplymic na przejawy cech tempera-
mentalnych. Nie znam natomiast zadnej teorii temperamentu, kt6ra twierdzilaby,
ze srodowisko spo!eczne odgrywa rolv najwazniejszq w rozw~ju cech lempera-
mentalnych. Przed laty (Strelau, l 985a) dowodzilem, ze o ile srodowisko spo-
leczne wplywa na ksztaltowanie temperamentu, czyni to nie tyle poprzez tresc
oddzialywan (czynniki specyficzne), co przez takie wlasciwosci fonnalne, jak:
stwarzanie nadmiernych napi{:c, zagrozenie, agresywne zachowanie lub inne sytuacje
i reakcje przyczyniaj<tce siv trwale do nadmiernej stymulacji lub jej niedoboru.
Podsumowujcic, mozna powiedziec, ze o ile temperament jest przede wszystkim
wynikiem ewolucji biologicznej, o tyle osobowo.§c jest wynikiem oddzialywania
srodowiska spolecznego. Bvd<tc wynikiem tego oddzialywania, osobowosc ksztaltuje
siv na osnowie wyposazenia biologicznego (temperamentu), kt6re traktowac nalezy
jalw sldadnik osobowosci.
Dzieciiistwo versus 1>oiniejsze stadia rozwoju
w licznych badaniach, zwlaszcza prowadzonych przez Thomasa i Chess (1977)
oraz ich uczni6w i naslvpc6w, zgromadzono wiele dowod6w na to, ze cechy
temperamenlalne ujawnüti<l siv juz we wczesnym dzieciilstwie (por. Kohnstamm,
Bates i Rothbart, 1989; Rothbart, 1989c).
Przy zatozeniu, ze osobowosc ujmowana z perspektywy innej niz teoria cech jest
w przewaz<ij11cej mierze wytworem uczenia siv i socjalizacji, jasne jest, ze
noworodek posiada jedynie zah1zki osobowosci. Struklury i mechanizmy osobowosci
ksztaltuj<1 sie dopiero w ontogenezie. 0 tym, ze osobowosc (jakkolwiek rozumiana)
60
uksztaltowana, mo:tna wiec m6wic dopiero wtedy, gdy dziecko osi<ignvlo
~~e stadium rozwoju. Nawet z punktu widzenia teorii cech mozna wykazac, ze
:y; skladajcice siv na strukturv osobowosci, nie bvdqce cechami tempernmental-
i; ujawniajq siv dopiero na p6iniejszych etapach rozwoju. Jakjuz wspomnialem,
uss i Finn (1987) stwierdzili; ze pelny repertuar cech osobowosci ujawnia siv
'piero okolo dziesicitego roku zycia, podczas gdy cechy temperamentalne zaobser-
owac mozna juz w okresie niemowl{:cym (por. tab. 1.3).
Cechy wspolne dla czlowieka i z.wierz1tt
versus cechy specyficznie ludzkie
Pojecie osobowosci sugeruje, ze odnosi siv ono wyh1cznie do ludzi (lac. persona
_ oblicze aktoni, maska, charakter, osoba). Pod tym pojvciem kryj<l siv zjawiska
uatury psychologicznej, uksztaltowane przez specyficznie ludzki~ srodowisko.
M6wienie o osobowosci zwierz<tt brzmi nieco dziwnie. Gdy opisuj<ic zachowanie
zwierzecia, uzywamy terminu osobowosc, czynimy to raczej w prze11osni, w cudzy-
s!owie.
Inaczej jest z pojvciem temperamentu. Uzywamy go do opisu zan'?wno ludzi, jak
i zwierz11t. Autorami pierwszych eksperymentalnych badan nad temperamentem
u zwierz<it byli Pawlow i jego uczniowie. W szystkie p6iniejsze budania prowadzone
ua psach, szczurach, myszach i innych gatunkach zwierz<it, zmierzajcice do poznania
r6znic indywidualnych w zakresie lvku i emocjonalnosci (Broadhurst, 1975; Gray,
1982a), ekstrawersji-introwersji (Garau i Garcia-Sevilla, 1985; Simonow, 1987),
0
poszukiwania stymulacji (Matysiak, 1985, 1993) itp. mozna ·· ''1asyfikowac do
obszaru badall nad temperamentem. Jak zauwazyl Diamond (1957, s. 4) „mozliwosc
badania temperamentalnych podstaw osobowosci przejawianych w wolnych od
nalecialosci kulturowych zachowaniach zwierzvcych'' jest wielkim dobrodziej-
stwem. Buss i Plomin (1984) z kolei dowodz<i, ze skoro cechy temperamentu,
pojawiajqce siv we wczesnych fazach rozwoju, s<1 wynikiem ewolucji, nie ulega
wcitpliwosci, ze cechy temperamentu, pehli<1ce funkcje adaptacyjne, wystvpujci takie
u zwierzcit.
Formalne versus t1·esciowe cechy zachowania
Jak wczesniej wykazano, przez pojecie cech tempenunentalnych nalezy rozu-
miec przede wszystkim (choc nie wyh1cznie) formalne wlasciwosci zachowania.
Tezv ti:;: potwierdza uzywanie takich wyrazen,jak styl, intensywnosc, charakterystyki
energetyczne, skladniki czasowe zachowania.
Pojvcie osobowosci natomiast (niezaleznie od przyjvtej teorii) odnosi siv do tresci
zachowania, do tego, co w reakcjach czlowieka specyficzne, do stosunku czlowieka
do samego siebie, innych ludzi i otaczaj11cego swiata, do jego motywacji, pragnien
i innych jeszcze zjawisk psychologicznych (Pervin, 1996). Tresc zachowania jest
efektem ludzkiej aktywnosci, lworz11cym sie pod wplywem srodowiska specyficznie
ludzkiego.
61
 'u i~nnosc (co11scie11tiousness), czynnik IV - stalosc emocjonalna (emotio11al
G'
''"
"'
·g "'
'ü'
""'
1ß ~~
:~
g
•N
ty), czynnik V -- kultura (culture).
\literaturze spotkac mozna i inne nazwy tych samych czynnik6w. Przejrzyst<1
1~
0

~ "' {l
~ ]
-13 ]"'
~..;
> cg
""'.s
4)
~ J] .~D .~D
v
.El ] v"'
.El 0 z
azw odpowiadaj<icych kolejnym czynnikom zaproponowanym przez Nonnana
alezc mozna w pracy Digmana ( 1990). Aby zapdbiec ewentualnym nieporozumie-
oin wynikaj<1cym z rozmaitosci nazw czynnik6w wchodz<1cych w sklad wielkiej

~
qtld, bi;;dr;; sir;; poslugiwal: na og61: symbolami liczbowymi (por. tab. 1.5).
8 8 lTaksonomir;; cech osobowosci sporz<1dzon<1 n.a podstawie analizy leksykaln~j
8
§ ] ]"' ] ] dawano wielokrotnie weryfikacji psychometrycznej. Wyniki wielu z tych badafi
-~
'u •u o
·g :~ ·~
0 'U \t/) \tfl • ....,
'U 'U 0
'"' wierdzil:y zasadnosc wyr6znienia wielkiej pi<ttki (por. Costa i McCrae, 1988;
'[
'Ü
0 0 u
Q Ei
'tn
0
Ri0
\tl)
0
~c:
·~

s
0
'Vl
0
~J::l Riu :i: ~ ~ ~"' s '()1111 , 1990; McCrae, 1989; McCrae i Costa, 1987; Ostendorf i Angleitner, 1992;
biJ
il: i:::;
"'
g"' €
s ·§i ~~
~

·&
<1)

~~
0
0o
s
B
0
"'
~
0
u

8 .t1 " "t"'

0
'ü"
0
0
'(?
0 cd
'U
'tn
0 zuckcrman, Kuhlman, Thornquist i Ki~rs, 1991).
~
1
·~
"
~ z<1)
0
Ei
f.I.l
0
7J
Cl)
0
Ei
f.I.l
~.
....l
7J
Cl) z .!:: ziil <t;
El
UJ~~U)
El 00 7il

11 Kilim spekulacji dotyczq_cych zwiq_zku „wielkiej piq_tki"

z temperamentem
"'
"Cl
-=::, "'0
:i:
v;

t
.g
•u
·~·
"'?
•U

0 ~~
.,.,,
"'
u "'
0
~
00
>.
Ei
"'
"'
'iil'
'U

·~~
·u;"'' "'00
'U

-~
'u
'"'
0
~
~
•u
'tll
0
:i:
:=:
~'?
~
Juz od kilku lat badacze usihtj<t odpowiedziec na pytanie o zwi<1zek wielkiej
pi<ttki z temperamentem. Pytanie to stawia sir;; z kilku powod6w. Co najmniej dwa
~ 'fJ ·-:i:
0
czynniki skladajcice sir;; na wielk<t picitkr;; (1 i IV) zidentyfikowal juz Eysenck,
]"'
~~ 0) ....
'§ § "'
l=l " " ·§ 0 0. "' 0
"' '~
!
.g
"'
~
N
u
>.
~ "'
·N

Cl)
u
<1)
Cl "'
~ 8
N
""'

~
"'
"'

Cl)
:i:
0
l:J
.s
ö"'
::::: ~
:i:
N
·§ "'
"' ~
Cl)
:::;
0.
!i ~ "
~
utozsamiaj<1c je odpowiednio z ekstrawersj<t i neurotycznosci<1. Jak juz wspo-
mnialem, r6zni autorzy r6znie te czynniki nazywaj<1 (por. Wiggins, 1968), a zar6wno
0 Eysenck, jak i inni zaliczajci je to do osobowosci, to do tempcramentu.
""
J;l 0
~~
·a"' Pierwsza faza poszukiwania zwiqzk6w mir;;dzy wielk<t picitk<t a temperamentem
rZ .a 0
:i:
·a"'
N polcgala gl6wnie na spekulacji i fonnul:owaniu hipotez. Zdaniem Angleitnera (1991,
u
~0.
"Cl ;:::! 'U
0 >. :~
0 ro
fr. '~
v; c:
•U
'"' s. 190) „cztery pierwsze czynniki wchodz<1ce w skl:ad wielkiej pi<ttki to wymiary
·ö Ei 'U
'Vl
•U
•tll
C:
N ·~~ =1 ~
•U
-~
.§ ~ przcde wszystkim temperamentalne'', przy zal:ozeniu, ze temperament rozumie sir;;
-~ u
·e"' ~:9 ~ ~ ~
0 0
·@ ""' :i: :i: 0 O •u
~ tak, jak definiuje go Strelau ( 1992a). Hofstee (1991), dla kt6rego temperament jest
~§
t::i
0
.g ~
0 0 "' 0)
'B>. >.&' 1l -~ ·;:i
gj ~
""'
g>o
::i
""'
E'o
::i
~
0.
Cl) u
t::
0
0
>.l;J
c. N Cl)
~o ~ ~ ~ „rdzenieln'' osobowo§ci, wysumtl: hipotezr;;, ze najsilniejsze konotacje temperamen-
il: talne ma czynnik J (introwersja) i czynnik IV (stal:osc emocjonalna). Swoje

l
przypuszczenie Hofstee opiera na nastr;;puj<1cej przeslance. Oba te czynniki osi<1gncly
m~jwyzsze oceny na skali „fundamentalnosci'', a „Im bardziej dana cecha przynalezy
do tcmperamentu, tym bardziej oceniana jest jako fundamentalna [podstawowa
:~
'f"'J ~"'
0)

i0
~~
0
~
:i: "'
·~
.... "' "'
:~
0~ '"'"'
0 d
•u
:i:
·ä
u 'ü'
"'
'ff
:i:
·~
V
"' ·a
N cd !U
•u
•r.n
g
0
..9
ro "'
§ :i:
c: ~ ~
·~ 1ü
- J.S.] dla osobowosci" (1991, s. 184). Wska:lnikiem fundamentalnosci jest tzw.
kryterium natury („On/ona jest z natury [przymiotnik]" ). John (1990, s. 85),
Ri ~ '[)' '[)' :i: .,..,., >. oo e-

i
d N

"' ~2 fl 15 :0 fl
0 > u >. g >.
~ 1l fl "~} "~l) >.
~ fü B analizuj<1c pokrewienstwo czterech wymiar6w temperamentu zaproponowanych
-< El" .!2
""' 0
f.I.l
s s -<"'
Cl) Cl)
] ~ ~ dj ~ .~ rß ~ _t1
<
Ei
f.I.l
N
& ~ .e przez Bussa i Plomina - emocjonalnosc, aktywnosc, towarzyskosc i impulsywnosc
•u
"" - z wielk<t pi<ttkct, wysun<1l przypuszczenie, ze „aktywnosc i emocjonalnosc pasu.i<t
~
•Ö
..... -~

\0
0\
.-r;-
oo
~
~
bO ~
00

c
jak ulal do czynnika 1 i IV wielkiej pi<1tki'' .
Na poszuldwanie wielkiej picttki ruszyli tez badacze temperamentu u dzieci. Prior
"'
öl
7J „„t-
~
e8 00 (1992) dostrzegta analogir;; mir;;dzy tendencj<t dziecka do d<tzenia/unikania a ekstra-
~ 8 f2 i ~ 00 ~
" 00
t-

- uu '§ ~
00 \0
!'-< §i ] ~ ~ °' G wersj<1. Ugodowosc odpowiadalaby zmiennej tcmperamentalnej zwanej wsp6l-
!
0\ 00
6:' •n .s
~ - 0\ ;:?; 00
'Cl;
~ ~
u
·- §
;:!
l'1 ::::l
"8 i~IJ ~ >.
""'~ ·-
""' "
1to ; prac<1-zaradnosci<1-pozytywnym nastrojem, sumiennosc zas samoregulacji (w sen-
<8 g} !il0 0 0\ "'
~
ß ~ [ § 00
c; ~ '3
.0 00 "'
l5 sie zmiennej temperamentalnej, rozumianej tak, jak jn ujmuje Rothbart). Hagekull
::r:0 u ~ ~
"' 0\
~
"'
~ ....l
lE >.
f.I.l "'
E-< z0 i:P c'.:l (.'.) 0·- (1994) wystm<1la hipotezr;;, ze czynnik III i IV (sumiennosc i emocjonalnosc)

65
ksztaltujq sir; na osnowie takich cech temperamentu dziecka,jak wytrwalosc i nastr6j,
czynnik I i II (ekstrawersja i ugodowosc) zas na bazie intensywnosci aktywnosci.
Eaton ( 1994) z kolei wysumd przypuszczenie, ze aktywnosc, przybierajqca w dzie-
ci11st wie formy specyficzne dla danego okresu rozwojowego, w wieku doroslym
wchodzi w sklad dw6ch czynnik6w osobowosci, ekstrawersji i sumiennosci.
Wir;kszosc psycholog6w rozwojowych zaj1m1jqcych sir; rozszyfrowywaniem
zwü1zku mir;dzy temperamentem a wielk<t pü1tkq czynnik6w osobowosci stoi na
stanowisku, t.e wielka pü1tka, ujawniajqca sie dopiero w okresie dorastania i wieku
doroslym, rozwija sir; na bazie cech temperamentalnych malego dziecka (Ahadi
i Rothbart, 1994; Graziano, 1994; Martin, Wisenbaker i Huttunen, 1994a). Przy
zalozeniu, ze cechy temperamentu Sq zwiastunem p6zniejszych cech osobowosci (S<l
cechami osobowosci „w zarodku") (Buss i Plomin, 1984; Hagekull, 1994),
spekulowanie na temat zwü1zk6w temperamentu z wielkq pü1tb1, juz od wczesnego
dzieci11stwa pocztiwszy, oraz badanie tych zwü1zk6w wydaj<1 sir; uzasadnione.
Wst~1me badania empiryczne nad zwil\zldem „wielkiej piq_tki"
z cechami temperamentu
Zgromadzono juz wstr;pne dane empiryczne, rzucajqce pewne swiatlo na zwü1zek
cech temperamentalnych z wielk<l piqtk<\. McCrae i Costa (1985a) uzyskali wyniki
wskazuj<1ce na to, ze skala Aktywnosci i skala Towarzyskosci Kwestionariusza
Temperamentu EAS (EAS-TS) Bussa i Plomina 1mrj<1 najwyzsze ladunki czynnikowe
w czynniku 1, skala Emocjonalnosci zas w czynniku IV. Ci sami autorzy (McCrae
i Costa, 1985b) uzyskali tez kilka korelacji wielkiej pü1tki z wymiarami temperamen-
tu mierzonymi za pomocq inwentarza Analiza Temperament6w Guilforda-Zimmer-
mana (GZTS); mowa jest jednak w tym badaniu tylko o trzech czynnikach
wchodzticych w sklad wielkiej püitki (1, IV i V). Tale wir;c skale mierzqce
ekstrawersjr; na podstawie GZTS (Aktywnosc og6lna, G6rowanie, Towarzyskosc)
koreluj<l z ekstrawersj<1 (czynnik I) mierzomi za pomocq Kwestionariusza Osobowo-
sci NEO (NEO-PI) Costy i McCrae'a (1989), natomiast skale GZTS miem1ce
zdrowie psychiczne (R6wnowaga e1hocjonalna, Bestronnosc, Zyczliwosc, Rozwaga)
korelujq ze skalq Neurotycznosci NEO-PI (czynnik IV).
McCrae (1987) uzyskal wyniki potwierdzaj<ice korelacjr; wyodrebnionej przez
Zuckermana (1979) cechy temperamentalnej zwanej poszukiwaniem doznan z czyn-
nikiem V (otwartosciq). W badaniu, kt6rego celem byl pomiar trafnosci Zmodyfiko-
wanego Kwestionariusza Temperamentu Strelaua (KTS-Z), Ruch, Angleitner i Stre-
lau ( 1991) uzyskali wyniki wskazujqce na to, ze sila procesu pobudzenia i ruchliwosc
maj11 wysokie ladunki czynnikowe w czynniku I i IV (ze znakiem ujemnym).
Zuckerman i inni ( 1991) poddali analizie czynnikowej 46 skal pochodz<icych
z Iicznych kwestionariuszy, wh1czajqc takie narzr;dzia, jak: Kwestionariusz Tem-
peramentu EASI (EASI-TS) Bussa i Plomina, Kwestionariusz Osobowosci Eysencka
(EPQ) i Skalr; Poszukiwania Doznan Zuckermana (SSS-wersja V). Wyodrebnili raz
trzy czynniki, raz pir;c. Nie korzystali jednak w tym badaniu ze wska:Z.nik6w
kryterialnych wielkiej piqtki.
66
~jrozleglejsze badania empiryczne nad zwü1zkiem wielkiej piqtki z cechami
"perarnentu przeprowadzili Angleitner i Ostendorf ( 1994) oraz Strelau i Zawadzki
r 996). w obu tych badaniach zastosowano narzedzia do pomiaru wielkiej pü1tki, jak
>t~mperamentu. Angleitner i Ostendorf korzystali z takich narzr;dzi, jak: KTS-Z,
,:;:.~nany obecnie jako Kwestionariusz Temperamentu PTS, :.: .. ;,;a Poszukiwania
,1 1 : poznan (SSS) Zuckermana, EAS-TS (w wersji obejmuj11cej takze skate Impulsywno-
.. ·' sei) Bussa i Plomina oraz Zmodyfikowany Kwestionariusz Wymiar6w Tempernmen-
%(DOTS-R) Windle'a i Lernern. Strelau i Zawadzki natomiast zastqpili SSS nowym
Üarzedziem: inwentarzem Formalna Charnkterystyka Zachowania - Kwestiona-
riusz Temperamentu (FCZ-KT; Zawadzki i Strelau, 1995) i korzystali dodatkowo
z Kwestionariusza Osobowosci Eysenclrn (EPQ-R).
Om6wir; teraz te wyniki nieco szczeg6lowiej. W tym celu przedstawie niekt6re
rezultaty naszego badania (Strelau i Zawadzki, 1996) przf'prowadzonego na 527
osobach (259 mezczyznach i 268 kobietach) w wieku od 20 do 77 lat. Do pomiaru
wielkiej püttki uzyto Kwestionariusza Osobowosci NEO-FFI (NEO-FFI) Costy
i McCrae'a (Zawadzki, Szczepaniak i Strelau, 1995).
Informacje na temat korelacji wielkiej piqtki z badanymi cechami temperamentu
przedstawia tabela 1.6. W g6rnej czr;sci tabeli pokazano wynik wymuszonego rozwüt-
zania pir;cioczynnikowego (ze scree testu wynikalo, ze lepszy bylby model szescio-
czynnikowy). Zastosowano metode czynnik6w gl6wnych z rotacj<1 typu varimax.
Uwzgledniono wszystkie uzyte w badaniu skale. W dolnej czr;sci tabeli 1.6 przed-
stawiono wsp6lczynniki korelacji pi~ciu czynnik6w wyodrr;bnionych na podstawie
analizy czynnikowej, w kt6rej uwzgledniono wyhicznie wyniki w kwestiomll"iuszach
temperamentu (FCZ-KT, EAS-TS, DOTS-R), z pir;cioma skalami NEO-FFI.
Rozpatrzmy najpierw wyniki analizy czynnikowej uwzgledniajiicej wszystkie
wykorzystane w badaniu skale. W tym wypadku czynnik I uznac mozna za czynnik
emocjonalnosci lub neurotycznosci, najwyzsze ladunki czynnikowe uzyskano
bowiem dla nastepuj<icych skal: Reaktywnosc emocjonalna, Neurotycznosc (EPQ-R,
NEO-FFI), Emocjonalnosc, Perseweratywnosc. Czynnik II to ekstrawersja: najwyz-
sze ladunki czynnikowe uzyskano bowiem dla obu skal mierzqcych ekstrawersj~,
a takte dla aktywnosci, towarzyskosci, d11zenia-unikania i jakosci nastroju.
Czynnik III obejmuje kombinacjr; skal mierz<icych poziom energetyczny
(zwawosc, aktywnosc, og6lna aktywnosc), uwagr; lub orientacje zadaniowq (roztarg-
nienie, wytrwalosc) oraz sumiennosc. Ze wzgledu na przewage w tym czynniku cech
zwützanych z energetycznosciq i uwag11, wir;cej argument6w przemawia za tym, by
czynnik ten nazywac energetycznoscü1/koncentracj<1, niz za tym, by go nazywac
sumiennosciq.
W czynniku IV wyraznie ujawnia si<; rytmicznosc (ze znakiem ujemnym we
wszystkich trzech skalach), kt6rej towarzysztt umiarkowanie dodatnie ladunki
czynnikowe w skali Otwartosci i skali Gi~tkosci-sztywnosci. Brak wystarczajticych
podstaw, by czynnik ten nazywac otwartoscü1.
Najwyzsze ladunki czynnikowe w czynniku V uzyskaly ugodowosc i niska
psychotycznosc. Zwazywszy ze ugodowosc koreluje ujemnie z psychotycznosci<1
(Goldberg i Rosolack, 1994; John, 1990), czynnik ten nazwac mozna ugodowoscüi.
67
 Tabela ~.6. Wielka l'iittka czynnik6w osobowosci a cechy te1npermnentalnc Czynniki
Skala 1 II III IV V 1-12
Skala Czynniki
rnwentarz I II III IV 0.54 0,42 0,59
V H2 F-R
MQ 0,71 0,58
Czynniki z wlitc~onymi slrnlami NEO-FFI i EPQ-R R-S 0,73 0,54

FCZ-KT zw -0,36 0,60 0,58

R-B
R-H
b,78
0,79
0,62
0,65
PE 0,74 0,61
DIS 0,56 0,50
WS 0,39 0,28
0,82 PEI{ 0,36 0,51 0,40 0,57
RE 0,76
WT -0,59 0,38 0,35 0,64 ·'"'Korelade czynhik6w tcmperamentalnych (mi podstawic czterech inwentm·zy) z wiel1C1t piittkit
AK 0,75 0,64 N - 0,59"' -0,26* -0,14"'
SPP -0,60 0,34 0,35 0,72
PTS E 0,70* 0,31 *
SPH - 0,50 0,45 0,54 0 0,23* -0,20* 0,29*
RPN -0,44 0,54 0,63 A 0,14* 0,20*
Emo 0,79 0,71
EAS-TS
0,48 0,55
c 0,12* 0,27* 0,43* 0,22*
Act 0,58
0,65
Soc
0,47
0,49 * p<0,01.
J)OTS-R A-G 0,49 0,50 i~ormalna Clmraktcrystyka Zachowania - Kwcstionariusz. Tcmpcramcntu (FCZ-KT): Zwawosc (ZW),
A-S 0,30 0,15 pcrscwcracja (PE), Wrazliwosc scnsoryczna (WS), Rcaktyw11osc cmocjonalna (RE), Wytrzymalosc
A-W 0,65 0.56 (WT), Aktywnosc (AK); Kwestionariusz Tcmpcrnmentu PTS (PTS): Sila proccsu pobudzcnia (SPP), Sila
F-R -0,50 0,32 0,40 0,53 proccsu hmnowania (SPH), Ruchliwosc proces6w nerwowych (RPN); Kwestionariusz Tcmpcramentu
MQ 0,64 0,52 EAS (EAS-TS): Aktywnosc (Act), Towarzyskosc (Soc), Emocjonalnosc (Emo) - occna wypadkowa zc
R-S - 0,68 0,49 skal Niczadowolenia (D), Strachu (F) i Zlosci (A); Zmodyfikowany Kwestionarinsz Wymiar6w
R-E -0,69 0,52 Tempcramentu (DOTS-R): Og6lny poziom aktywnosci (A-G), Aktywnosc-sen (A-S), Zbliianie sii; - wy-
R-H -0,74 0,57 cofywanic (A-W), Elastycznosc-sztywnosc (F-R), Jakosc nastroju (MQ), Rytmicznosc-sen (R-S).
DIS 0,60 0,44 Rytmicznosc-jedzcnie (R-E), Rytmicznosc-codzienne nawyki (R-H). Podatnosc na roztargnienie (DIS),
PER 0,65 0,51 Wytrwalosc (PER); Kweslionariusz Osobowosci Eysencka (EPQ-R): Ekstrawersja (E), Neurotycznosc
E 0,81 0,71 (N), Psychotycznosc (P); Kwcstionariusz Osobowosci NEO-FFI (NEO-FFI): .Ekstrawcrsja (E), Ncuro-
EPQ-R
N 0,81 0,73 lycmosc (N), Otwartosc (0), Ugodowosc (A), Smniennosc (C).
p -0,74 0,59
N 0,72 0,63
NEO-FFI
E 0,84 0,74
0 0,43 0,28 Tylko dwie skale temperamentalne majct ladunld w tym czynniku (umiarkowane, lecz
A 0,71 0,52
c 0,66 0,38 0,64
sensowne): WraZliwosc zmyslowa i Sila procesu hamowania.
. · z pomini~ciem skal EPQ-R i NEO-FFI
Kiedy analizie czynnikowej poddano wyl<tcznie skale temperamentalne, pi<ttka
Czynm 1u · · czynnik6w przybrala nastc;puj<tC<t postac: czynnik I - stabilnosc emocjonalna,
FCZ-KT zw 0,48
-0,76
0,52 0,58 czynnik II - ekstrawersja, czynnik III - rytmicznosc, czynnik IV - energetycz-
PE 0,67
WS 0,79 0,64 nosC/ koncentracja, czynnik V - wrazliwosc zmyslowa. Przyjri;yjmy sie; teraz
RE -0,84 0,75 korelacjom skal NEO-FFI z tymi pic;cioma czynnikami temperamentalnymi. Zgodnie
WT 0,72 0,66 z przewidywaniami neurotycznosc i ekstrawersja koreluj<t z dwoma pierwszymi
AK 0,71 0,59
0,69
czynnikami. Zwi<tzek trzech pozostalych skal NEO z czynnilrnmi temperamental-
SPP 0,31 0,68
PTS nymi III, IV i V jest zdecydowanie mniej wyrainy.
SPH 0,52 0,42 0,47
RPN 0,51 0,56 0,67
Emo -0,71 0,61
EAS-TS
0,33
Uwagi koncowc
Act 0.71 0,64
Soc 0,68 0,48
0,33 Dop6ki nie zgromadzi sie; wystarczaj<1cej liczby danych empirycznych i dop6ki
0,69
DOTS-R A-G 0,63
zakresy obu pojc;c, temperament i osobowosc, nie zostan<t precyzyjnie okreslone,
A-S -0,32 0,18
A-W 0,30 0,67 0,62 sp6r o to, czy czynnild sldadaj<1ce sie; na wielk<t pi<ttkc; zaliczyc do temperamentu, czy

69
 raczej do szerzej rozumianej osobowo.Sci, pozostanie sporem czysto akademickir
Jak siv wychüe, czynniki maj11ce podloze biologiczne, pojawiaj11ce siv juz w.
wczesnym dzieciiistwie i wystvpujqce zar6wno u czlowieka, jak i u zwierz11t;
spelnütj<1 kryteria czynnik6w temperamentalnych. Nie brak dowod6w na to, ze jezell
czynniki I i IV (ekstrawersja i neurotycznosc) rozumiemy tak,jak rozumie je Eysenck
( 1967, l 970; Eysenck i Eysenck, I 985), to spefniaj<1 one kryteria wymiar6w
lemperamentalnych. Dwa czynniki - ugodowosc i sumiennosc - rozs11dniej byloby
whiczyc do tej sfery, kt6r11 psychologia zalicza do charakteru (Strelau i Zawadzki,
1996), a intelekt wykracza poza w11sko rozumia11<1 osobowosc.
Takie rozwi11zanie ma sens, kiedy weimiemy pod uwagv poziom skladnik6w
clefinicyjnych skal Ugoclowosci i Sumiennosci ze Zrewidowanego Kwestiona-
riusza Osobowosci NEO (NEO-PI-R; Costa i McCrae, I992a). Takie sklaclniki
skali Ugodowosci, jak zaufanie, uczciwosc, altruizm, ustvpliwosc, skromnosc,
czulosc, oraz skfadniki skali Sumiennosci, jak kompetencja, porzqdek, obo-
wüizkowosc, cl<1zenie do osü1gnivc, samodyscyplina i rozwaga, nie odzwierciedlaj11 ·
natury temperamentu. Nalei:afoby je zaliczyc do typowych cech charakteru,
pamivtaj<1c wszakze, ze ksztaltuj<1 siv one u jednostek na okreslonym podfozu
temperamentalnym.
Costa i McCrae ( I 992b) proponuj<1 cztery kryteria pozwalaj<1ce zaliczyc da-
ny czynnik do podstawowych wymiar6w osobowosci. Wedlug tych autor6w,
wielka pü1tka spelnia te kryteria. Oto one: (1) realnosc czynnik6w, przejawiajqca
siv w stalosci, traföosci mierzonej zgodnosci11 opinii obserwator6w oraz uzytecz-
nosci praktycznej; (2) ich rozpowszechnienie, czyli fakt wystvpowania w roz-
licznych postaciach we wszystkich koncepcjach osobowosci; (3) uniwersalnosc,
czyli wystvpowanie niezalei:nie od plci, wieku, rasy i kultury; (4) podfoze
biologiczne (ograniczone z reguly do pomiaru opartego na wskainiku odziedzi-
czalnosci).
Czvsc kryteri6w, np. (1), (3) i (4), przypomina kryteria wymieniane w kontekscie
temperamentu. Zuckerman (1992) z kolei wymienia cztery kryteria pozwahtj11ce
zaliczyc darn1 cechv do podstawowych cech osobowo.Sci. Kryteria podane przez tego
autora r6zni11 siv nieco od tych,jakie proponuj11 Costa i McCrae, i blizsze s11 kryteriom
cech temperamentalnych. W jednym z tych kryteri6w m6wi siv o tym, ze podobne
cechy zachowania powinny wystvpowac u r6znych gatunk6w zwierz11c. Takie
sldadniki wielkiej pi11tki, jak ugodowosc (II), sumiennosc (III), kultura (V) wymogu
tego nie spelnütj11.
Latwiej byloby dookreslic podobieiistwa i r6znice mivdzy cechami temperamen-
talnymi a wielk<1 pi11tk<1, gdybysmy dysponowali danymi rzucaj11cymi wivcej swiatla
na takie kwestie jak lo, na ile czynniki nalez<1ce do wielkiej pii1tki wystvpuj11 juz we
wczesnym dzieciristwie i na ile charakteryzuj11 one tez zwierzvta. S11 to te dwa
kluczowe kryteria, kt6re pozwalaj<1 odr6znic cechy temperamentu od innych
wtasciwosci osobowosci.
Nalezy zachowac wielk11 ostroznosc przy fommlowaniu takich twierdzenjak to,
ze cechy temperamentu mozna zredukowac do wielkiej püitki czy ze wielka pi11tka
70
ije cal11 osobowosc, l11cznie z temperamentem. Slusznie bowiem nalezaloby
yta6, jaka jest moc wyja§nüü<1ca i wartosc predyktywna procedury pozwalaj<1cej
liczyc dany zbi6r cech temperamentalnych do pivcioczynnikowej taksonomii
sobowosci. Jak uczy biologia (por. gatunki biologiczne), chemia (por. pierwiastki
chemiczne) i wiele innych nauk, taksonomie to uzyteczne narzvdzia ulatwüü<1ce
,wyjasnianie i przewidywanie zjawisk (por. np. Meehl, 1992). Natomiasl podstawy
teoretyczne wielkiej pü1tki, o ile takowe w og6le istniej11, S<l banalne.
Block przeprowadziwszy doglvbm1 i szczeg6low11 analizv krytycznq podejscia,
z kt6rego wylonila siv wielka pü1tka, doszedl do wniosku, ze:
;Wielka piqtka czynnik6w osobowosci - podlegajqca zmianie i r6znie rozumiana, choc tak sarno
mizywana przez r6Zllych badaczy tej orientacji - to uderzaj~1cy przyklad bli:dnego mniemania, ze
powszechnosc sitd6w to argument na rzecz ich prnwdziwosci (1995, s. 209).
Pjvcioczynnikowy model osobowosci jest wytworem czysto empirycznym,
a najnowsze doniesienia z badan sklanütj<1 do zastanowienia siv nad zwi11zkiem
niekt6rych z tych czynnik6w z cechami temperamentalnymi.
Oto jeszcze jeden przykfad wskazuj<1cy na to, dlaczego konieczna jest refleksja.
Mimo ze czynnik V, zwany otwartosciq (na doswiadczenie), intelektem lub kultun1
(por. Digman, 1990), w badaniach Angleitnera i Ostendorfa ( 1994) koreluje dodatnio
z sil11 procesu pobudzenia i ruchliwosci11, niewiele ma on wsp6Inego z cechami
temperamentu. Jak twierdz<1 Costa i McCrae (1992b, s. 654), slrnla Otwartosci
NEO-PI obejmuje nastvpuj11ce wlasciwosci: fantazjv, wrazenia estetyczne, uczucia,
dzialania, idee i wartosci.
Mozna przypuszczac (w Slad za Angleitnerem i Ostendorfem), ze jedyny obszar
mog11cy miec jakis zwi11zek z temperamentem to wyrazone w dzialaniu poszukiwanie
doswiadczeii. Natomiast wniosek, jakoby korelacja mivdzy otwartoscü1 a sil11 procesu
pobudzenia swiadczyla o tym, ze ta wyodrvbniona przez Pawlowa cecha ukladu
nerwowego ma cos wsp6lnego z wrazeniami estetycznymi, ideami czy wartosciami,
uznac nalezy za nonsensowny. 0 braku pokrewienstwa czynnika V z cechami
temperamentalnymi przekonamy sie jeszcze bardziej, gdy uwzglvdnimy skladniki
tresciowe tego czynnika (wyrazone w postaci przymiotnikowej). Jak wykazali
Ostendorf i Angleitner ( 1992), najwyzsze ladunki czynnikowe w czynniku V (kul-
tura, intelekt, otwartosc) maj11 nastvpuj11ce przymiotniki: wrazliwy/niewraZliwy
artystycznie, tw6rczy/nietw6rczy, o szerokich/wqskich zainteresowaniach, inteligen-
tny/nieinteligentny, o duzej/malej wyobraini.
Nie ulega W<\tpliwosci, ze to, eo opisuj<1 wszystkie te przymiotniki, dalekie jest od
obszaru zwanego temperamentem. Inaczej m6wi11c, wh1czenie do czynnika V wiel-
kiej pi<1tki kilku cech temperamentalnych prowadzi do zatarcia specyfiki tych cech,
poniewaz przypisuje im siv znaczenie, kt6re jest im obce, a to moze prowadzic do
nieporozumieü.
Jak zatem wyjasnic, ze mimo istnienia spektakularnych r62:nic mivdzy trescü1
niekt6rych czynnik6w wielkiej pü1tki (V, II i III) a temperamentem niekt6re skale
temperamentu maj11 w nich ladunki czynnikowe? Na to pytanie bvdzie mozna
71
w lalach piecdziesic1tych przez badaczy, kt6rych nalezaloby zaliczyc do pionier6w
wsp61czesnych badan nad temperamenlem. W czesci drugiej natomiast (kt6rej
poswiQcony zostal rozdzial nastepny), zarysowano te koncepcje, kt6re powstaly
w cingu ostatniego C\':iercwiecza i kt6re, lncznie z teoriami om6wionymi w tym
rozdziale, odch~i<l aktualny stan badan nad temperamentem.
2.1. Wprowadzenie
Pr6buj<ic uchwycic momenl, w kt6rym z podejsc tradycyjnych zaczynaj(l sie
wylaniac nowe nurty badan nad temperamentem, musimy skierowac uwage przecle
wszystkim ku nastepujqcym badaczom, reprezentujqcym trzy r6zne osrodki badawcze:
Alexandrowi Thomasowi i Slelli Chess, psychiatrom z New York University Medical
Centre, Borysowi lV•. : ieplowowi z Jnstytutu Psychologii Rosyjskiej Akadernii Nauk
Pedagogicznych i Hansowi J. Eysenckowi z Maudsley Hospital, University ofLondon.
W roku 1956 Thomas i Chess rozpoczeli trwajqce do clzis badanie podluzne nad
temperamentem, opisywane w literaturze pod nazw<! New York Longitudinal Study.
Podstawowyrn celcm ut1tor6w bylo wykazanie, ze zaburzenia zachowania u niemow-
l<!t i dzieci przeclszkolnych Sq wynikiem interakcji czynnik6w Srodowiskowych
(przede wszystkim wychowawczych) i temperamentu. Rola, jak'l odegrali Thomas
i Chess w zapocz<1tkowaniu wsp6lczesnych badan nad temperamcntem, jest dzis
powszechnie doce11iana.
Plomin, dokonujqc przeglc1du wsp61czesnych osi<!gnivc badan nad temperamen-
tem, stwierdzil eo nastepuje:
Ni~jnowsze dziejc badan nad tempermnentem zapoczqlkowane zoslaly pod koniec lal piccdzicsi<1tych,
kiedy to Alexander Thomas, Stella Chess i wsp61pracownicy rozpoczcli swojc nowojorskie badania
podluzne (Plomin i Dunn, 1986, s. IX).
Nie jest to wszak stwierdzenic do konca prawdziwe, dotyczy bowiem wylqcznie
Stan6w Zjednoczonych.
Nieco wczesniej, bo w polowie XX wieku, Tieplow i jego wsp6lpracownicy,
wsr6d kt6rych rok wiod<!cq odegral Wladimir D. Niebylicyn, pocljeli pr6be adaptacji
pawlowowskicj typologii osrodkowego ukladu nerwowego do populacji ludzi
doroslych. Skupili siv na badaniu podstawowych cech ukladu nerwowego i starali sie
opracowac laboratoryjne metody diagnozy tych wlasciwosci. Dorobek Tieplowa
i wsp6lpracownik6w stworzyl podwaliny pod rozw6j szeregu r6znych nurt6w badan
temperamentalnych, zwlaszcza tych, w kt6rych nacisk kladzie sie na fizjologiczne
mechanizmy cech lemperamentali1ych.
Zarys poczqtk6w wsp6lczesnych badail nad temperamentem bylby niepelny,
gdyby nie uwzgkdnial wkladu Eysencka. Ten badacz angielski, pochodzenia
niemieckiego, po raz pierwszy pr6bowal wyjasnic r6znicc indywidualne w zakresie
temperamentu, podejmujqc w tym celu zakrojone na szerok'l skale badania
empiryczne. Trzy wyodrebnione przez Eysencka superczynniki - psychotycznosc,
ekstrawersja i neurotycznosc (PEN) - tworz<i jedm1 z najpopularniejszych dzis
taksonomii osobowosci (ternperamentu).
74
„Opisuj(lc wyr6znione przez siebie wymiary PEN, Eysenck poslugiwal sie przede
szystkim terminem „osobowosc"' trakluj<tc go jako synonim lemperamentu (zagad-
nienie to om6wiono bardziej szczcg61owo w rozdziale 1), eo tlumaczy, dlaczego do
niedawna wiclu badaczy temperamenlu pomijalo dorobek Eysencka. Dorobek ten.
siQgaj'lcY swymi pocz(ltkami lat czterdziestych, mial natomiast kluczowy wplyw na
rozw6j tych leorii temperamenlu, kt6re odwoluj<i sie do konstruktu aklywacji.
Pr6buj(lc wydobyc islniej(lce pomiQdzy poszczeg61nymi koncepcjami tcm-
peramentu powiqzania (Strelau, l 992a; por. tez Strelau i Angleitner, 1991; Strelau
i Plomin, 1992), zwr6cilem uwage, ze przez mniej wiQcej 30 lat lrzy wymienione
wyz«i wiod<1ce osrodki badawcze dzialaly w niemal calkowitej izolacji od siebie.
o iJe wiem, Thomas i Chess nigdy nie cytowali badal1 Tieplowa i Niebylicyna, na
Eysencka zas powolywali sie mni«i niz rzadko. Ten badacz angielski z kolei
poswiecil nieco uwagi podejsciu Pawlowa, nigdy natomiast nie powolywal sie (poza
jednym lub dwoma wyj<ttkmhi) na prace Thomasa i Chess. Tieplow (gl6wnie chyba
z powod6w politycznych) nie mial pojc;;cia o istnieniu rozleglych badan Thomasa
i Chess, a o Eysencku wspomnial tylko na rnarginesie, przy okazji omawiania
monografii A. Anastasi, z roku 1958, D![ferential Psychology.
Prezentuj<tc pionier6w wsp6lczesnych badan nad temperamentem, pominc;; tutaj
dorobek takich - wplywowych skqdin<!d - badaczy, jak Cattell i Guilford, a lo
z przyczyn nastepujqcych: teoria Cattella (1950, 1957) zahacza o kwestie tem-
peramenlu o tyle tylko, o ile temperament wchodzi w sldad osobowosci, i dlatego
podejscie tego autora wykracza daleko poza ramy tej ksi(lzki. To samo mozna
powiedziec o teorii osobowosc~ Guilforda ( 1959). Dodac nalezy jednak, zc
pocz<1wszy od lat piQcdziesiqtych, kwestionariusz Guilforda - GZTS (Guilford,
Zimmennan i Guilford, 1976; Guilford i Zimmerman, 1950), znany w Polsee jako
Analiza Temperament6w Guilfotda-Zimmennana, cieszy siQ nadal popularnoscü1.
Ani Caltell, ani Guilford nie stw.orzyli natomiast odrebnej teorii ternperamenlu.
Prezentuj<tc zasluzonych dla wsp6lczes11ego sposobu myslenia o temperamencie
pionier6w, zwlaszcza amerykm1sldch, nie mozna pomim1c Diamonda (1957).
Diamond wyszedl w swojej obszernej monografii temperamentu i osobowosci
z perspektywy ewolucyjnej i wyodrebnil cztery poclstawowe wymiary temperamen-
tu: impulsywnosc, towarzyskosc, agresywnosc i kkliwosc. Zdaniem autora s<t to
cechy wsp6lne dla czlowieka i innych ssak6w. Jakjuz wspomnialem w rozdzialc l,
r6wniez Diamond wyrafoie rozr6znial pojecie temperamentu i pojecie osobowosci,
zaliczaj'lc do tego drugiego takie zjawiska psychiczne, jak pojecie wlasnej osoby,
zainteresowania oraz wlasciwosci poznawcze. Rozwa:lania Diamonda na temat
temperamentu, choc oryginalne i stymulujqce, nie wykraczaj'l poza spekulacje, nie
spelniajq wiQc przyjetych w tym rozdziale krytcri6w teorii.
2.2. Biologiczna teoria PEN Eysencka
Hans J. Eysenck om6wil rozwijamt przez sicbie na przestrzeni niemal 50 Jat teorie
temperamentu w setkach publikacji, ukazujqcych siQ od lat czterdziestych (Eysenck,
75
 1944) po dzien dzisiejszy (Eysenclc, 1993, 1994a). Wsr6d tych wielu publikacji ~----~
znajdziemy takie, kt6re przedstawiajii w spos6b rozbudowany i systematyczny /.----- Neurotycznosc ~
kolejne etapy rozwoju jego teorii (Eysenck, 1947, 1957, 1967, 1970; Eysenck markotny dratliwy
i Eysenck, 1985). Analizuj<1c teorie Eysencka z perspektywy czasu, zauwazymy, :le l1?kliwy niespokojny
mimo kilku modyfikacji, zasadnicze zreby teorii pozostajii niezmienne: temperament sztywny agresywny
ma podloze biologiczne, cechy temperamentalne maj<l charakter uniwersalny, zamyslony
---..___~ wybuc~owy
a strukture temperamentu opisac mozna za pomocii kilku niezaleznych czynnik6w pesymistyczny zm1enny
nadrzednych - ekstrawersji (E) i neurotycznosci (N), do kt6rych po:lniej doliiczyla powscia,gliwy impu/sywny
psychotycznosc (P). Teoria PEN, mocno osadzona w temperamentalnych uwarun-
nietowarzyski ' optymistyczny
kowaniach r6Znic indywidualnych, spelnia wiekszosc postulowanych przez Kuhna
spokojny aktywny
kryteri6w paradygmatu.
Melancholik Choleryk
Omawiaji1c teorie Eysencka, skupie sie na nastepujiicych zagadnieniach: ir6d- lntrowersja Ekstrawersja
lach teorii PEN, postulowanych wymiarach i strukturze temperamentu, biologicz- bierny Flegmatyk towarzyski
Sangwinik
nym podlozu PEN, procedurach diagnostycznych oraz zwü1zku temperamentu ostrotny otwarty
z dzialaniem i zachowaniem spolecznym. Om6wienie zakoncze kilkoma uwagami powatny gadatliwy
krytycznymi. JeSii tylko bedzie to moZJiwe, bede sie trzymal podobnego schematu
pojednawczy " / wratliwy
przy prezentacji wszystkich pozostalych koncepcji i teorii temperamentu.
l<ontrolufa,cy si? ~,..._____ ~
_,// niefrasobliwy
solidny - --- tywy

2.2.1. Zr6dla teol'ii PEN ·~ zr6wnowatony beztroski ,/

"~ lagodny przyw6dczy //
W przeciwienstwie do wielu innych badaczy temperamentu, Eysenck powoluje ~ R6wnowaga emocjonaln~„//
sir;; przy prezentacji wlasnej teorii na liczne ir6dla historyczne, w kt6rych znaleic
mozna szereg przedstawionych w jego teorii idei. Wszystkich cytowanych przez
~---~-
Ryc. 2.1. Zwillzek mii:dzy czterema staro:iytnymi typmni tempe1·mnentu a wymiarmni ekstrawersji
Eysencka ir6del historycznych (por. Eysenck, 1970; Eysenck i Eysenck, 1985) nie i neurotycznosci (wg: Eysenck i Eysenck, l!,>85, s. 5)
spos6b tu przedstawic, wymienie natomiast te sposr6d nich, kt6re Eysenck sam
uwaza za szczeg61nie wazne. Cofaji1c sie do czas6w starozytnych, Eysenck
Heymansa i Wiersmy (1906-1918) byly pierwszym modelem, w kt6rym podejscie
podkresla, ze zah1zki wymiar6w ekstrawersji i neurotycznosci znaleic mozna juz
psychometryczne liiczono z pr6barni laboratoryjnymi, a dane empiryczne poddano
w typologii Hipokratesa-Galena, w wiekszosci zas swoich publikacji autor ten
analizie statystycznej, kierujiic sie przeslankami teoretycznymi. Modelten, w postaci
zwraca uwage na podobienstwa liicz<ice te dwa podstawowe wymiary temperamentu
bardziej wsp6lczesnej i zlozonej, przejety zostal przez Eysencka. Przedstawiona
z typologü1 starozytnych Grek6w (por. ryc. 2.1).
przez Eysencka w wiekszosci jego publikacji (Eysenck, 1947, 1967, 1970; Eysenck
Wzmiankr;; o tym, ze temperament jest wymiarem, eo zachr;;cilo Eysencka do
i Eysenck, 1985) perspektywa historyczna pozwolila mu stworzyc teorie tem-
poszukiwania ciiiglosci miedzy normii i phtologiii, znaleic moznajuz u Wundta ( 1887).
peramentu pokazujiicii, w jaki spos6b odkrycia i idee wcze§11iejsze mog<1 sii;;
Termin „ektrawersja-introwersja" zapozyczony zostal od .Tunga (1923), natomiast przyczynic do powstania nowych koncepcji w psychologii osobowosci.
Eysenck przypisuje mu inne znaczenie. Zdaniein Eysencka juz u Junga wystepuje idea,
ze ekstrawersja i neurotycznosc to dwa niezalezne wymiary. Ponadto wedlug Junga
nerwica wystepuje niezaleznie od poziomu ekstrawersji-introwersji. Autor ten
2.2.2. Wymim·y i struktura tempernmentu
sugerowal r6wniez, ze w wypadku zalamania neurotycznego ekstrawertycy wykazuji1
sklonnosci histeryczne, introwertycy natomiast majii predyspozycjr;; do psychaste1\ii. W swoich pierwszych pr6bach stworzenia teorii temperamentu Eysenck ograniczyl
Wskazuj11c na zr6dlo swojego przyczynowego podejscia do temperamentu, sie do opisu gl6wnych wymiar6w skladajiicych sie na strukture osobowos-
Eysenck powoluje sir;; ua Grossa (1902), autora neurofizjologicznej interpretacji · ci/temperamentu (pojec tych uzywal zamiennie). Nalezy podkreslic raz jeszcze, ze
funkcji pierwotnej-wt6rnej (por. rozdz. 1), jednego z trzech wymiar6w tem- zdaniem Eysencka zjawisko, na kt6re skladaj<1 sie om6wione nizej wymiary, to
peramentu wedlug p6foiejszej typologii Heymansa-Wiersmy. Na zakonczenie tego „temperament, czyli pozapoznawcze aspekty osobowosci" (Eysenck i Eysenck,
wprowadzenia historycznego nalezy nadmienic, ze - zdaniem Eysencka - badania 1985, s. 353).

76 77
 W opublikowanej w roku 1967 ksi<tzce The Biological Basis of Personality
wyrazil przypuszczenie, ze pozycjajednostki na wymiarze ekstrawersji-introwersji
uwarunkowana jest r6znicami indywidualnymi w poziomie aktywnosci pctli koro-
wo-siatkowatej.
Poziom aktywnosci introwcr1yk6w pt7.ewy7.sza poziom aktywnosci ckstrawcrlyk6w, lotet. inlrowcrtycy
w por6wnaniu z ckstrawcrtykami nrnj!J chronicznic wyzszy poziom pobudzcnia korowcgo (Eyscnck
i Eyscnck, 1985, s. 197).
Pobudzenie korowe ujawnia sie przede wszystkim w EEG i dlatego czcstq
praktykl! bylo bacfril11ezwi11zk6w ekstrawersji z rozmaitymi wska;foikami aktywnosci
bioelektrycznej m6zgu, np. z rytmem fal alfa (jego czestotliwosciq, amplitud<t,
energil! calkowitl!, indeksem alfa) oraz rozmaitymi wlasciwosciami potencjal6w
wywolanych (zagadnienie to omawiam szczeg6lowo w rozdz. 4). Uzyskane wyniki,
wraz z wynikami dotyczqcymi aktywnosci elektrodermalnej (electrodermal activity,
EDA) i kilkoma innymi wskainikami pobudzenia fizjologicznego, czcsciowo
potwierdzily hipoteze Eysencka, kt6ra przewiduje, ze ekstrawertycy majl! sys-
tematycznie nizszy poziom aktywacji niz introwertycy.
Fiz,jologiczne pocHo:ie neurntycznosci
R6wnolegle z baclaniami fizjologicznych podstaw ekstrawersji prowadzone byly
badania nad fizjologicznym podlozem neurotycznosci. Wyniki szeregu baclan
wskazywaly na to, ze gl6wnym czynnikiem posreclniczl!cym w procesach emocjonal-
nych jest al~ty'-'!'1.19§.~_a,.:t-}t<;>t!IJ.micznego uld<1dt1 11erwowego: Te dane, a zwlaszcza
sformulowana przez Wengera koncepcjabn1Ici.1 i·()wt1owagi autonomicznej (por.
rozdz. 4), m6wil!ca o tym, ze czynnikiem odp~wi~ct:z;I~ii1.Y111-z.a-iakie.stany emoc-
jonalne, jak pobudliwosc, lek, napiecie itp. jest przewaga uldadu wsp6lczulne.go,
nasuncly Eysenckowi ( 1957) mysl, ze fiZ:jologicznego podloi:a r6znic indywidual-
nych w zakresie neurotycznosci nalezy szukac w r6znicach w poziomie reaktywnosci
ukl_i!dU ne.rW()\l,lego wsp6kzulnego. Rcaktywnosc ta jest wyzsza u os6b neurotycz-
nych niz u os6b zr6wnowazonych emocjonalnie.
W roku 1967 Eysenck zmodyfikowal dotychczasoW<l interpretacjc fizjolo-
giczmt nie tylko c•,~•-awersji, ale takze neurotycznosci. Tym razem ulokowal
fizjologiczny osrodeK neurotycznosci w ukladzie Ji.m.biC'..z.:1~y1!1;_ m6wiqc precyzyj-
niej, doszedl do wniosku, ze r6znice indywidualne w poziomie neurotycznosci
spowodowane s<t zr6znicowaniem reaktywnosci takich osrodk6w OUN, jak hipo?
kamp, jctdro migdalownte, obreczp61kuli m6zgu, przegrod<t-T'podwzg6rze (Eysenck,
1967; Eysenck i Eysenck, 1985). M6wi<tc o aktywnosci ukladu limbicznego, Eysenck
uzywal terminu aktywacja (activatirm), rezerwuj<tc termin wzbudzenie (arousal)
dla aktywnosci kory m6zgowej 1• Analiza licznych badafi dotyczqcych fizjologicz-
nych identyfikator6w („marker6w") neurotycznosci (z )ct6rych czesc zaprezen-
towano w rozdz. 4) przyniosla jeclnak rozczarowanie i znrnsila Eyscncka do
1 W monografii zrczygnowano - zgodnic ze wspölczcsn!J !cndcncj!J - z poji,;cia „wzbudzcnic"
(zob. rozdz. 4.3).
82
2sfönnulowania nastcpuj<}cego wniosku: „badania populacji normalnej nie dostar-
; ~zyly silnego pop<ll'cia dla teorii htczqcej N z psychofizjologicznymi wskainikami
aktywacji" (Eysenck, 1990a, s. 266).
Biologiczne korelaty 1>sychotycznosci
Eyscnck nie zaproponowal zadnej fizjologicznej teorii psychotycznosci. Zgro-
madzil jednak dane wskäzüjqce ll<l tÖ, ze wskainik odziedziczalnosci psychotyczno-
sci por6wnywalny jest z analogicznymi wskaznikami dla ekstrawersji i neurotyczno-
sci (Eaves i Eysenck, 1977; Eysenck, l 990b, 1992b; Eysenck i Eysenck, 1985). Udalo
sie zidentyfikowac kilka marker6w biologicznych psychotycznosci .~ u jednostek
p1-zejawiajqcych psychotyczne zachowai'lie wystcpuje na przyldad !l_i~ki _po_ziom
aktywnosci MAO (oksydazy monoaminowej) (Schalling, Edman i Asberg, 1983;
Zuckerin'ä'li~i99la). Ale mimo ie ticlafo sie 11stalic kilka korelat6w biologicznych
psychotycznosci, na_dal niez;~_'.1~1_yj~~!jej biologic:z;11)' mechanizm. Zdaniem Clarid-
ge' a (1985),jednego z wiodqcych badaczy temperamentu, psychotycznosc wil!i:e sie
z jalqs form& dezorganizacji
__ ,'J"';"""":'__ ...
funkcjonowania osrodkowego
..... ,„„,.. _ _... ........
~_,.,.,._„_~~··,._ ..
ukladu nerwowego,
•"' ··-:-----···· •
co
..._..t__....,.„,,..,.....r.m,""""'""'::r1·"'"""~·-....--·-····-::~.,.„- ··--:-·.-;-··--··.-~-·"":····
widac szczegolnie wyrainie wtedy, gdy badamy te ceche na podstawie wskainik6w
odwoluj<icych sie do poziomu funkcjonowania jednostki.
Eysenck podziela pogl<tcl, ze:
Najwaznicjszi1 cecl1!J psychotycznosci nie jcst nadrcaktywnos6 (ani obnizona rcaktywnosc) sama w sobic.
Problem polcga raczcj na wzmozoncj tcndencji do z,~11§.ce.11I!!..~..2!~c_lynacji mi<,;dzy autonomicznym,
motorycznym i korowym skladnikicm aklywacji, wynikajqccj prawdopodobnie z charaktcryslyczncgo
oslabicnia rcgulacji proccs6w pobudzenia i hamowania w uk!adzic ncrwowym (Claridgc, 1987, s. 145).
2.2.4. Procedury diagnozowania PEN
Gl6wne problemy cliagnozy cech temperamentalnych om6wione zostan<} co
prawda w odrcbnym rozdziale, ale bez bardziej specyficznych infonnacji na temat
podstawowych technik diagnostycznych skonstruowanych przez Eysencka i jego
wsp6lpracownik6w nie ucla sie ogarnctc teorii PEN Eysencka w calej jcj zlozonosci.
Przegl<td tych technik znajdzie Czytelnik w pracach Amelanga i Bartusska ( 1990),
a takZe u Morrisa (1979).
Psychometryczne badanie podstawowych wymiar6w temperamentu, rozpocz<1l
Eysenck (1947) od konstrukcji tec,Imiki dp pomiaru 1_1c;urqtyc;z.119._S_<?i na podstawie
Maudsley Medical Questionnaire (MMQ -f
Kwestionariusza Medycznego Mauds-
ley). Jak saina nazwa wskazuje, pytania tego kwestionariusza dotyczyry przede
wszystkim m~s!YE~1.!Y.~Q.._{)_~j-~'1,l().~-.!!~~!.~·2~YE~I1()sci.
W latach piccdziesiqtych Eysenck wyodrebnil juz dwa podstawowe wymiary
temperamentu, ekstrawersjc i neurotycznosc_, do p~1iliaru kt6rych skonstruowal nowe
narzedzie, Maudsley Personality Inventory (MPI +- Inwentarz Osobowosci Mauds-
ley), na kt6re skladaly sie dwie skale, Ekstrawersji i Neurotycznosci (Eysenck, 1956,
1959). Pytania MPI dotyczyty cech psy~hiCZ.iiycrl·T·-z.äctiöW:~-nTä-os6b typowych,
normalnych: Znaczna czesc pytan MPI Zaczerpnieta zostala ze skal ·c10 pomiaru
83
temperamentu Guilforda. Skala Ekstrawersji obejmowala po czesci pytania ze skal
Powscü1gliwosci i Towarzyskosci Guilforda, clo skali Neurotycznosci Eysenck
wh1czyl po kilka pytan ze skali Depresji i slrnli Emocjonalnosci Guilforda (Guilford,
l 975). Uwzglednil tez kilka pytan z MMQ. Badania wykazaly, ze o ile u os6b
normalnych skale Ei N sq raczej niezalezne, o tyle u chorych na nerwice obie skale s<1
ze soh<1 ujemnie skorelowane i to na tyle silnie, ze Eysenck postanowH skonstruowac
now<1 wersje swojego inwentarza.
W roku 1964 Eysenck wraz z zqnq, Sybil B. G. Eysenck, skonstruowal The
Eysenck Personality Inventory, (EPI +- Inwentarz Osobowosci Eysencka), kt6ry
wkr6tce stal sie jednym z najpoptilamiejszych narzedzi pomiaru ,ekstrawersji
i neurotycznosci. Inwentarz ten skladal sie z clw6ch wersji r6wnoleglych, A i B,
i zawieral trzy skale: Ekstrawersji, Neurotycznosci i Klamstwa. Trzecia z tych skal,
pomyslana jako miara dyssymulacji, jest skah1 kontroln(l. Skala Ekstrawersji
obejmuje dwa podstawowe skladniki: towarzyskosc i impulsywnosc. Mozna je
mierzyc osobno. Przez ponad dziesiyc lat w laboratorium Eysencka ekstrawersje
i neurotycznosc diagnozowano przede wszystkim za pomoc<1 EPI. Wiele danych
dotycz<1cych zwü1zku ekstrawersji mierzonej tym kwestionariuszem z zachowaniem
i poziomem funkcjonowania oraz ze zmiennymi fizjologicznymi dotyczy wlasnie
ekstrawersji zlofonej z impulsywnosci i towarzyskosci (Eysenck i Eysenck, 1964 ).
lstnieje tez wersja EPI dla dzieci i mlodziezy (S. B. G. Eysenck, 1965).
Z idei (zrodzonej we wczesnych latach piecdziesiL1tych) wyoclrebnienia psycho-
tycznosci jako niezaleznego wymiaru oraz z faktu, ze pewne aspekty impulsywnosci,
np. dzialanie bez planu, S'l typowe dla tego wla§nie wymiaru, wylonila sie potrzeba
skonstruowania nowego inwentarza zwanego The Eysenck Personality Question-
naire (EPQ - Kwestionariusz Osobowosci Eysencka) (Eysenck i Eysenck, 1975,
1976). EPQ zawiera cztery skale: Ekstrawersji, Neurotycznosci, Psychotycznosci
i Ktamstwa. Skala Ekstrawersji EPQ tym sie r6zni od skali Ekstrawersji EPI, ze
pytania diagnozuj<ice impulsywnosc przeniesi()I!O ß() skali Psyc~otycznosci. EPQ
skonstruowano z mysl(l o pomiarze psychotycznosci u os6b normalnych, nie
cierpi<1cych na psychozy. Skala Psychotycznosci poddana zostala gruntownej
krytyce (por. Bishop, 1977; Block, 1977).
Wykazano m.in., ze srednie w skali P s<1 zbyt niskie, wartosci odchylen
standardowych S<t - w por6wnaniu z wartosciami wynik6w srednich - zbyt
wysokie, a rozklad wynik6w jest nadmiemie skosny. Pod wplywem tych uwag
krytycznych Eysenck (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985a) zmuszony byl zmodyfiko-
wac skale Psychotycznosci. Dalsze prace nad skah1 doprowadzily do powstania
poprawionej wersji kwestionariusza: The Eysenck Personality Questionnaire-Revi-
sed (EPQ-R), w polsldej adaptacji nazwany Kwestionariuszem Osobowosci Eysenc-
ka). Niekt6re pytania ze skali P usunieto i dodano kilka nowych, dzieki czemu
poprawit sie rozldad wynik6w, srednia ulegla podwy:l,szeniu, a wartosci srednich
przewyzszaly wartosci odchylen standardowych.
EPQ-·R, kt6ry podobnie jak EPI zostal przethunaczony na wiele jezyk6w
i poddany adaptacji w wielu krajach, w tym takze w Polsee (Brzozowski i Drwal,
1995), jest obecnie m~popularniejszym narzedziem do pomiaru superczynnik6w
84
Bardzo niedawno Eysenck, Wilson i Jackson (l996) opublikowali nowy
Ve~·tionariusz: Eysenck Personality Profiler - Short Form (EPP-S; Skr6cona
Forma Profihi Osobowosci wg Eysenclrn), kt6ry mierzy 10 gl6wnych skladnik6w
Wchodz(lcych w sklad struktury PEN. Ze wzgledu na brak dostatecznych danych
empirycznych ocena jego przydatnosci jest przedwczesna.
Niejasnosci dotycz<1ce statusu impulsywnosci, wynik<tjqce z tego, te skala ta ko-
reluje wysoko ze wszystkimi trzema czynnikami (PEN) sklonila Eysenck6w (Eysenck
j Eysenck, 1978, 1980; Eysenck, Pearson, Easting i Allsopp, 1985b) do skonstru-
owania skal umozliwiaj<1cych pomiar odrebnych sldadnik6w szeroko rozumianej
impulsywnosci, tj. implJlsywnosci w znaczeniu wezszym (impulsivity), _sldonnosci
do ryzyka (venturesomeness) i empatii (empcqhy). W wyniku tych zabieg6w powstaly
tfzYüüwe inwentarze: K westion~u-ius't IVE (k:westionariusz Impulsywnosci-Ryzy-
kanctwa-Empatii, Eysenck i Eysenck;· 1978), The 17 Impnlsjveness Scale (Kwes-
tionariusz Impulsywnosci 17; Eysenck i in., l985b) oraz wersja dla dzi~ci i mlodziezy,
Junior IVE Scale (Eysenck i Eysenck, 1980). Eysenck zaleca, by korzystac z tych
wlasnie skal, pozwalaj(l one bowiem prawidlowo ulokowac poszczeg6lne sldadnild
ünpulsywnosci w tr6jwymiarowej przestrzeni wyznaczonej przez st1perczynniki PEN.
2.2.5. Eysenckowskie superczynniki a poziom funkc,jonowania
i zachowanie spoleczne
Teoria hamowania i uzupelniajqca j<1 teoria aktywacji (Eysenck i Eysenck, 1985)
byly punktem wyjscia szeregu przewidywan na temat zwiqzk6w miedzy pozycj<1
jednostki na wymiarze ekstrawersji-introwersji a jej zachowaniem spolecznym
oraz poziomem funkcjonowania w r6znych warunlrnch.
PEN a zachowanie: Przeslanki teoretyczne
z postulat6w teorii hamowania wynika, ze introwertycy w por6wnaniu z eks-
trawertykami charakteryzuj<1 sie chronicznie wyzszym poziomem pob~tg~enia,
i podobnie, teoria aktywacji glosi, ze introwertycy charakteryzuji1 sie stalym
wyzs"':/'111 poziomem aktywacji niz ekstrawei:tycy:Je§fffok rzeczywi§de je"si, to z obu
teorii mozna wyprowadzic hipoteze, ze bodzce o tej samej sile Jub sytuacje o takiej
samej wartosci stymulacyjnej inaczej wplym1 na ekstrawertyka, inaczej zas na
introwertyka. Hipoteza ta zostala potwierdzona w wielu r6znych sytuacjach.
Jak wiadomo, z pierwszego i drugiego prawa Yerkesa-Dodsona ( 1908) wynika,
ze zwi(lzek miedzy poziomem wykonania zadania a poziomem pobudzenia (motywa-
cji, napiecia emocjonalnego) ma ksztalt odwr6conej litery U, przy czym zwü}Zek ten
modyfikowany jest przez trudnosc zadania. Optymalny poziom pobudzenia dla
zadan trudnych (lub, m6wüw og6lniej, dla funkcjonowania w warunkach wyzszej
stymulacji) jest nizszy niz dlu zadan latwych (realizowanych w warunkach nizszej
stymulacji). A zatem ekstrawertycy, charakteryzuj<wy sie chronicznie niskim
poziomem aktywacji, do osürnniecia optymalnego poziomu aktywacji potrzebuji1
wiecej stymulacji niz introwertycy. Spadek poziomu wykonania w warunkach silnej
85
 vs 0
(~p dodatniego zabarwicnia cmocjonalncgo, poszukuj<i silncj stymulacji, introwcr-
stymulacji Eyscnck (1981, 1990a; Eysenck i Eyscnck, 1985) wyjasnia za pomocq (i,l~·o'h ,
mcchanizmu hamowania ochronnego, konstruktu tcorctycznego wprowadzonego cy - slabej. E:.!~~~1:~V1:'~1:tY.C.Y, kt6rych charakteryzujc gtod stymulacji, poszukuji1
przez Pawlowa (por. rozdz. 1). U introwcrtyk6w, u kt6rych poziom aktywacji jest budzcnia, silnych wrat.en, introwertycy natomiast, dla kt6rych charaktcrystyczne
chronicznie wyzszy, hamowanie ochronne (spadek rcakcji lub spadek poziomu .Jest uni~~~1~~.,s.t.rn~ul~cji, prc~eruj<i for~n~ aktywnosci o stosunkowo niskic:i wai:to~ci
wykonania) obscrwujemy przy bod:icach mnicj silnych, niz 1.o sie dzieje u ekstrawer- · . stymulacy.JnC.J, umkaJ<t nachmaru bodzcow (Eyse~1ck, 1967. s. 11 l; Eyscnck 1 by-
senclc, 1985, s. 249):1
tyk6w.
Z kolei analiza zwi<1zku miedzy poziomem aktywacji a ekstrawersj<i-intrower- Bardzo wazny dfälJ'adan nad zwi<izkicm mieclzy r6znicami indywiclualnymi w za-
sj<i pod innym (motywacyjnym) k<1tem sklonila Eyscncka do sfonnulowania ekstrawcrsji a poziomem socjalizacji i podatnosci<i na zaburzenia psychiczne
hipotczy, zc bodicc o tej samcj sile wywolaj<i inny stan emocjonalny u ekstrawertyka, byla sformulowana przcz Eysencka ( 1957) teza o podatnosci na . warunJ<:2wa1!ie.
inny za§ U introwcrtyka, a powodem Sq r6znice W chronicznym poziomie aktywacji. (conditionability postulate). Wynika ona z obserwacji f>awlovva (1951-1952), zc
wan.mkowanie przebiega sprawnicj u ps6w o silnyrp ukladzie nerwowym niz u ps6w
Tak jak warunkicm sprnwncgo wykonania zadania jcst optymalny poziom aktywacji, tak i osii1gniccie
0 slabym uldadzic ncrwowym. Postulat o poclatnosci na warunkowanic, wywicdziony
przcz jcdnostkc subicktywncgo zadowolenia, szczcscia, preferowancgo zabarwicnia cmocjonalncgo
wymaga zapewnienia optymalncgo poziomu aktywacji (Eyscnck, 1981, s. 18).
z dw6ch podstawowych post:ulat6w Eysencka (1957), glosi, ze)ntro_wcrtycy, zc
i'! wzgledu na w~'.'.:?'.>'. p()tensjal pobudzcnia i nizszy potcncjal hamowania, latwiej
!1
1 Powoluji1c siena stwicrdzenie Wundta (1887), zc bodice o niskic:i intensywnosci i szybcicj wyt:warzaj<i odruchy wanmkowe (OW) niz ekstrawcrtycy. Z teorii akty-
r1
wywoluji1 cmocje dodatnie, a bodice o wysokicj intensywnosci - cmocje ujemne, wacji~·wywic§6 inotnit. nätoinlast twfoi·cizeriiC ociwrotne pi=zy zafozeniu, zc warun-
Eyscnck postawil hipoteze, t.e zwi<izek miedzy poziomem stymulacji sensoryczncj kowanie odbywa sie w warunkach silncj stymulacji - w takim bowicm wypacl-
a doswiadczanym zabarvyieni~n} emocjonalnym zalezy od polo±cnia na wyi11iarz~
1!:
.!. lrn u introwc11yk6w pQjawia si~ hamowanie ochronnc (Eysenck i Eyscnck, 1985).
1 ckstrawcrsji-introwersji. Relacje te pokazujc rycina 2.5, sporz<idzona przcz Eyscn- Z powyzszych rozwa'Zan wynikaj<i trzy podstawowe twicrdzenia: ( l) zwi<izck
1'.
1: cka w roku 1963, gdy jeszcze obowh1zywala teoria hamowania. miedzy poziomem wykonania a sil<t bodica modyfikowany jest przcz ckslrawersje,
Jak widac na rycinie, optymalne zabarwienie cmocjonalne (OL) ekstrawertycy (2) ekstrawertycy poszukuj<i stymulacji, introwcrtycy natomiast unikaj<l stymulacji,
i introwcrtycy osi<igaj<i przy r6znej intensywnosci stymulacji - introwertycy przy (3) warunkowanie przcbiega gcneralnie latwicj u introwertyk6w niz u ckstrawcr-
f, mnicjszc:j, ekstrawcrtycy zas przy wiekszej. Bodice slabe (A) wywoluj<i dodatnic tyk6w. Tc wlasnie twierdzcnia wytyczyly kienmck dalszych badan Eysencka nacl
zabarwicnie cmocjonalnc u introwertyk6w, uj_~mnc zas ckstrawertyk6w. Zalcznosc u zwi<izldcm micdzy ekstrawcrsj<i a poziomcm funkcjonowania i zachowaniem.
\\1
tajcst odwrotnaprzy bodicach silnych (B).e~tcgo ckstrawcrtycy, chcqc doswiad- Badanic tc prowadzonc byly w wanmkach laboratoryjnych i naturalnych oraz
w rcalnych sytuacjach zyciowych. \j[(>'.I.
~rzewiclywania Eyscncka na tcmat zwi<izku micdzy ncurotycznosci<i a poziomcm
' l',·
funT(gonowania i zachowanicm spolccznym nie doczckaly sie tak rozlcglc:i wcryfi- 0 \•.. ·.\'
lntrowertyl< El<strawertyl<
Cl> kacji empiryczncj, jak przcwidywania dotycz<ice ckstrawersji. Przy zalozcniu, ze
c
tti neurotycznosc to tenclcncja do ujawniania negatywnych stan6w cmocjonalnych,
c .!!!
'' ,, '
'
,,
0 c '' takich jak lek, napiccic cmocjonalnc itp., Eysenck wystln<il przypuszczcrile, zc ta
·rr 1il f
',
0 ,, ''
," '
"O
E 0
, zmieiu1a ien1perämentaina powinna modyfikowac zachowanic i poziom funk-
Cl> "O , '
Cl> ,, BE cjonowania w sytuacjach wzmagaj<icych aktywnosc uldadu limbiczncgo (a wiec
·c:
Cl> ,, \
w warunkach wysokiej aktywacjiLJ
\
-~
ro
.0 Poziom obojfi)tnosci ' \
\
Aby poprawnic zweryfikowac hipotcze, ze osoby r6zni<icc si~ poziomcm
N
ro Cl>
c
\
\
neurotycznosci r6zni<i sie tcz poziomcm aklywacji autonomiczncgo ukladu ncr-
E 8 1 f' , \ wowcgo, nalczy
Cl>
"5' ''\
[ ... ] prowadzic badania w wanmkach stosunkowo silnego strcsu, tylko wtcdy bowicm uwarunkowanc
A OL1 OL„ B po7.iomcm ncurotyczno!ici r6znicc w rcaktywnosci ukladu ncrwowcgo wsp6Iczulnego b<:dq mialy S7.ansi;
Nisl<i Wysol<i siQ ujawnic (Eyscnck i Eysenck, 1985, s. 206).
(stymulacja sensoryczna) (b61)
W por6wnaniu z ekstrawersj<1 i neurotycznosci<i, status przyczynowy wymiaru
Poziom stymulacji
psychotycznoscijest mnic:i sprccyzowany. Eyscnck sformulowal nicwiele przewicly-
Ryc. 2.5. Zwi:izck mi~dzy poziomcm stymulac.ii sensot"ycznej a zabal"wieniem emocjonalnym jako wail na temat roli lego wymiaru, ograniczaj<ic sie jcdynic do hipotcz na tcmat.
funlu~ja osobowosci; A - bodice slabe, B - hodice silne, OL - optynmlne zabanvienie
emocjonalne (adaptac.ia - wg: Eysenck, 1981, s. 18) zwi<izku psychotycznosci z psychoz<1 i zachowaniami antyspolecznymi, traklowa-

86 87
 nychjako przejaw wysokiego polozenia na tym wymiarze temperamentu. Natomiast
nie sfornmlowal zadnych hipotez na temat zwh1zku mivdzy psychotycznoscüi
a poziomem funkcjonowania.
Em1>iryczne dowody na rzecz funkcjonalnej roli PEN
Prowadzone przez ponad 40 lat badania pozwolily Eysenckowi i jego wsp6l-
pracownikom na zgromadzenie olbrzymiej liczby danych, dotycz11cych najrozmait-
szych obszar6w ludzkiej aktywnosci, wskazuj<1cych na to, ze trzy superczynniki
odgrywaj11 wazmt rolv, wplywaj11c na caly szereg zachowan w r6znych sytuacjach.
Niekt6re z tych wynik6w kr6tko om6wiv.
PEN a poziom funkcjonowania. Nie spos6b tu przytoczyc wszystkich eks-
peryment6w i badan Eysencka i os6b z nim wsp6lpracuj11cych, badaj<tcych zwü1zek
ekstrawersji z poziomem funkcjonowania, przytocze wiec tylko kilka stwierdzonych
prawidlowosci. Referowane w wielu publikacjach (Eysenck, 1957, 1967, 1970;
Eysenck i Eysenck, 1985) eksperymentalne badania dotycz<1ce r6znych dziedzin
Judzkiego. funkcjonowania, takich ·jak warunkowanie klasyczne i instrumentalne,
poziom czuwania, uczenie siv tre8ci werbalnych, pamiec, zjawisko reminiscencji
ujawnione w zadaniach psychomotorycznych, a takze psychofizyczne badania
d.otycz<1ce prog6w wrazliwosci, efekt6w nastepczych, krytyczna czvstosc strobo-
skopowa, czesto, choc nie zawsze potwierdzaj11 formulowane przez Eysencka
hipotezy.
PodsumowujLtc te wyniki, w spos6b barclzo og6lny mozna stwierdzic, ze
w warunkach eksperymentalnych, w kt6rych wartosc stymulacyjna bodica lub
sytuacji boclicowej byla wysoka, ekstrawertycy funkcjonowali sprawniej niz
introwertycy. I oclwrotnie, gdy stosowano bodice.o 11iskiej_wartosci stymulacyjnej,
jakosc funkcjonowania introwertyk6w przewyzszala jakosc funkcjonowania elcs-
trawertyk6w. Danych dotycz<1cych zwü1zku miedzy jakosci<t funkcjonowania a neu-
rotycznoscü1 jest natomiast niewiele, a dostepne wyniki nie S<t jednoznaczne.
Wivkszosc baclan tego typu dotyczyla kku, uwazanego przez Eysencka tylko za
jeden sposrod kilku sldadnik6w neurotycznosci (por. ryc. 2.2).
( ().•
/ ) ..(· l.}>J.<:N a funkcjonowanie ~poleczne. Jezeli chodzi o wybrane aspekty funk-
cjonowania spolecznego czlowieka, zgromadzono pewne dane wskazujqce na to, ze
ekstrawertycy woh1 takie fonny interakcji spolecznej, kt6rych wartosc stymulacyjna
jest wysoka, introwertycy natomiast raczej ograniczaj<l swe kontakty spoleczne (np.
FL1rnhiun, 1981; Wilson, 1981). Okazalo sie r6wniez, ze ekstraweitycy wybieraj11
formy aktywnosci zawodowej i lderunki studi6w zapewniajL!ce liczne kontakty
spo. leczn.e, introwertycy natomiast wybierajq raczej bardzie.~ teoretycznie ukierun-
k~wane formy aktywnosci (por. Eysenck i Eysenck, l 985)J
PEN a fachowania seksualne. Jedn<t z dziedzin funkcjonowania spolecznego,
dla kt6rych sprawdzono wplyw wszystkich trzech superczynnik6w, jest funk-
88
;~nie seksualne. Seks bowiem wü1ze siv z duzym natvzeniem emocji, duzym
dzeniem fizjologicznym i wysokim natvzeniem funkcji nagradzaj11cych/karz<t-
'(Eysenck i Eysenck, 1985). Badanie zwü1zk6w PEN z zachowaniem seksual-
ma zatem dui<l wartosc poznawcz~t. Og6lnie rzecz bior<tc, ekstrawertycy S<l
+ird~iej aktyw.ni seksualnie niz introwertycy, os()bY neurotyczne c'zvsciej poszukuji1
:~~stepczyc!~ __8.P()~ob6w zaspokajania potrzeb seksualnych (pornografia, masturba-
cja), osoby psychotyczne zas lubü1 seks oralny (Giese i Selm.:.:~. 1968; Eysenck,
·97,6).
w jednym z badan Eysenck skorelowal czternascie postaw wobec seksu
z kaidym superczynnikiem z osobna. Na podstawie analizy czynnikowej danych
dotycz<tcych seksu wyodrvbnil dwa czynnild: libiclo i zadowolenie. Jak sie okazalo,
jjbido (czynnik og6lnego popv-dl.i seksi.1i1foego, w ·sklad kt6reg'ö wchodzq podej-
mowanie zachowan seksualnych i tolerancja dla zachowan niezwyldych) korelowalo
najsilniej z psychotycznosciq, czynnik zadowolenia natomiast (przeciwie11stwo
trudnosci i deprywiicjC w iyciu seksu~1lnym) najczesciej ujawnial sie u os6b
zr6w1~2W.<.1ionych emocjonalnie (Eysenck, 1976).
PEN a wyniki w nauce. Istnieje pewna liczba badan ukierunkowanych na
poszukiwanie zwü1zku mivdzy ekstrawersj11 i neurotycznoscü1 a wynikami w nauce.
Podsumowuj<1c te badania (z kt6rych czesc miala charakter miedzykulturowy),
Eysenck i Eysenck (1985, s. 321) stwierdzili, ze „w kazdym wieku, pocz<twszy od lat
13-14, introwertycy maj<t generalnie wyzsze osi<tgniecia w_ 11auce niz ekstrawer-
tycy". Zwü1zek mivdzy neurotycznoscü1 a wynikami w nauce jest mniej jednoznacz-
ny, eo kaze przypuszczac, ze wplyw tego wymiaru na skutecznosc uczenia sie zalezy
od stosowanej strategii ksztalcenia. Osoby neurotyczne wol<t bezpieczniejsze
strategie uczenia, osoby zr6wnowazone emocjonalnie wolq natomiast strategie
bardziej poszukuj11ce (Eysenck i Eysenck, 1985).
PEN a zachowania antyspoleczne. Zar6wno Eysenck, jak i inni badacze
przeprowadzili szereg badan sprawdzaj11cych zwi<tzek superczynnik6w (przecle
wszystkim ekstrawersji i neurotycznosci) z zachowaniem antyspolecznym (gl6wnie
o charakterze przest{!pczym). Sformulowana przez Eysencka (1964, 1977J.t<::c:i11_a_
przestepczosci przewidywala (przynajmniej pocz<1tkowo), ze introwertycy, czyli
osoby, u kt6rych proces warunkowania przebiega latwiej, bt;:d~l mniej sklonni do
prz~~typCZ()_Sciniz ekstrawertycy, poniewaz zapobiegaj<tC'l podejmowaniu zachowai1
antyspolecznych warunkow<t reakc.iv kku latwiej wytworzyc u introwertyk6w. Co
wivcej, ekstrawertycy, ze wzglvclu na wieksz<1 trudnosc warunkowania, mniej
skutecznie przyswajaj11 zasady zycia spolecznego niz introwertycy. Z teorli przestvp-
czosci wynika r6wniez, ze przestvpcy powinni byc bardziej neurotyczni niz osoby nie
popelniaj<1ce przestepstw. „U nich lvk nabiera wlasnosci popeclowych. Im bardziej
popvd ten przechodzi w nawyk, tym bardziej siv nasila" (Eysenck i Eysenck, 1985,
s. 330).
Po wprowadzeniu konstruktu psychotycznosci Eysenck (1977) wh1czyl go do
teorii przestepczosci, uwaiaj<tc, ze i ten wymiar przyczynia siv do zachowan
89
przcsti;;pczych . .lcgo zdaniem przcsti;;pcy lokuj<1 sie;; wysoko na wszystkich trzech p§6 to wt6rne konsekwencje interakcji lvklt i in
wymiarach: ekstrawersji, neurotycznosci. i psychotycznosci. Jak wykazali Eysenck Öray, podstawowych wymiar6w temperaineiilt:p~~Y';"nosci _ d ,
(Öudjorisson (i 99Ö), u d:ded ·.w;~j~~~y ~ply~ ma ekstrawersja, u doroslych zas wysokitn pozidinem impulsywnosci (+I) i nisl: ksu·aw(;):iycy Woch,j.ak twierdzi
- neurotycznosc. Wynik ten mozna wyjasnic tym, ze sumienie podlega warun- , .. . . . <1111 Poz· charat t
tycy zas odwrotme - S<l mälo unpulsywnj (-I) 10111e111 l · J c eryzuj 4 siy
kowaniu w clziecinstwie i st<id wii;;ksz4 rolc w tym okresie odgrywa ekstrawersja; 1<,ku (+ L) . 0 so)y - ·
1 zrownowazone emoc.1onalni , ' 1„1ast . ._· ·ilato ..... · C<ll(-L) ·
, mtrowcr-
111
u doroslych wickszego znaczenia nabiera ncurotycznosc rozumiana Jako zmienna .mskt
· „ poztom· 1·cm1 (- A) , oso b y nemo · tyczne nate 8 '1. 111at ·
' o u111)lll. '\l<l Wys • o <1· poz10m
J ·
' on11ast 8 Ywne ( I ·
popi;;dowa (zgodnie z koncepcj<1 Bulla), poniewaz sumienje juz jest uksztaltowane. odwrotnym (+ , + · I A) c11arakte. . - ) 1 maj<1
Dane empiryczne na temat wplywu ekstrawersji i neurotycznosci nie S<l sp6jne, Gray (1981) zauwaza, . ze . tw1er . d zeme . Eyscn . IYzul" · " •s·'v u1dadcm .
niemniej jednak niemal bez wyj4tku potwierdzaj<1 hipotezi;; przewiduj<icq wysoki . 1 d l . . . c 1(d 0 p 1
l
(procesy warun rnwanrn zac 10 za atw1e.11 szybci.. . oc atnosc· .
poziom psychotycznosci u przesti;;pc6w (Eysenck i Gudjonsson, 1990; por. tez Harc, tyk6w), nie wyja§nia wielu zjawisk, l4cznie z z:' ti uurowertyk~ ild ~an1nkowanie
1982; Putnins, 1982). Graya r6znice indywidualne w podatnosci na w '~chowanie 111 sp wl niz lt ekstrawer-
. . . 1 l. atltnkow . o cczny
nie, w zaleznosct od tego, ct6ry J1egun WYmian an1e ui·a . . 111. Wedlug
PEN a zaburzenia psychiczne. W mysl zalozen Eysencka ( 1970) mii;;dzy nornu1 . 1 d b . . . I e 1<stra . Wn1a1" . od111ien-
Procesy warun Icowama zac 10 Z<l szy c1e.1 1 Iatwi· . 'Wcr;,·1i bi" ·''sie
a patologi<t zachodzi ci<1glosc, a r6znica mii;;dzy neurotykami i psychotykami e1 lt i11 t · erzen1
tyk6w, gdy bodicem bezwarunkowym (BBW) .iest k rowcrtyko~ . ~ Pod uwagQ.
gdy ~~W jest _11~_gr<?.~-~ Q3._,~~ ..~pe_tY._t~:':\'~~Y), w~ ~:~~(J3-J?\X[,_rivers n~z lt ekstrawer-
a osobami normalnymi jest wyl<icznie ilosciowa (jednostki te zajmuj<i na tych samych 1

wymiarach r6zne pozycje). Zalozenia te sldonily Eysencka do poszukiwania i latwteJ u ekstrawertykow mz u mtrowertyk:6w tunkowanie · · YJHy), natomiast
zwü1zk6w mii;;dzy superczynnikami, diagnozowanymi kwestionariuszowo a roz- Coraz wiycej danych (por. Eysenck i Eysenck · Zachodzi szybciej
1
maitymi zaburzeniami psychicznymi. Autor ten od samego pocz4tku swojej i Gilliland, 1980; Revelle, Anderson i Hu111phre' 985 ; R.evelJe H
dzialalnosci naukowej szukal powü1zai1 mii;;dzy cechami temperamentu os6b wzorc6w zmian okolodobowych w pozio111ie alu;s, 1?.87) Wska'z .u 111 Phreys, Simon
zdrowych a patologiczn<t ekspresj<i tych cech (Eysenck 1944, 1947). Dane zgroma- tyk6w. Introwertycy S<! barclziej pobudzeni rano W~c.1 1 u introwe ~?e :la ochniennosc
Tcn brak stalosci poziomu aktywacji kaze ' e cs~rawertycy ~~<:ow i ekstrawer-
1
dzone za pomocq kwestionariusza EPQ potwierdzily przypuszczenie, ze pacjenci
psychotyczni bcd<! micli istotnie wyzsze wyniki na wymiarze psychotycznosci niz . . . . Poclac w z.<ls _ w·
Eysenc k a, ze e1cstrawertycy 1 mtrowertycy Wyk· . Wcitt)J" „ 1eczorem.
osoby zdrowe, natomiast osoby neurotyczne od os6b zdrowych r6znic bi;;dzie przede . .
chromczny poz10m a tywac.11 k .. (G ray, 19 dZUJ" t
81 ). N, J. . · '' YPowy d lWosc . tW1erdzenie
.
wszystkim pozycja na wymiarze neurotycznosci (Eysenck i Eysenck, 1976). (19 90) · · d ·1
me potw1er zt przytoczone.1 wyze.1 prawj · · · a ezy p, rzy ty111 d Ja sieb·
·, 1e, r6zny
Podsumowuj<1c wyniki bada!l nad zwi4zkiem mii;;dzy czynnikami PEN a za- do bowyc11 w poz10m1C · · a1ctywac.11·· u mtrawertykow
· c11. owos
. c1· dotyczcice. Odac ' „ze W ilson
chowaniami spolecznymi, Eysenck i Eysenck sformulowali nasti;;puj'lce wnioski: przytoczi;; szczeg6lowo w rozdziale 4. 1 ekstrawen ;' Wahaü okolo-
1
Wszystkic lrzy wymiary osobowosci, ckstrawcrsja. ncurotycznosc i psychotycznosc, posiadf\ill moc Istotna modyfikacja struktury ekstrawersji y <ow. Baclanie to
1
przcwiduj11cq i wyjasnhtji1cq, potwicrdzonq w zr6znicowanej gamic sytuacji zyciowych (... ]. Mamy juz nego skladnika, jak impltlsywnosc (Eysenck i EyP? egajcica 11 •1 u .
wystarczajqco silne podstawy, by twicrdziC kalegorycznic, zc lakie zjawiska spolecznc, jak przest~pczosc
kt6ry pozosta.1e . w b ezpo.,,re me.1 re1ac.11„ d o poziosenck ' 1976- Eys
-< cf . . ' sun1c;;cit1 tak waz-
czy choroba psychiczna uwarunkowanc sq po czcsci r6Zllicami indywidualnymi osobowosci o podlozu . . n1u akt ' enck · · ,
gcnclycznym (1985, s. 342). Rocklm 1 Revelle, 1981; Zuckerman, 199la), Po . YWacjj (R. . 1 111„ 1985b),
modyfikacji teorii clotycz'lcej fizjologicznych Pod Winna byta skt ev.~IJe i in., 1987;
me. stalo. staw
. ekstrawer 0111c . . Ey sencka do
2.2.6. Uwagi krytyczne Wymiat psych()~ycz.nosci bu~zi powazne Weit li _. SJi. 'fak sie;; jeclnak
pierwsze, skala Psychotycznosc1 ma powazne p Wosci z Wiel
Swoje badania teoretyczne i empiryczne nacl poclstawowymi wymiarami tem- wplywemuwagkrytycznychBlocka(l977)iBisho Waciy. Miino ,. u P0 Wod6w. p 0
peramentu Eysenck rozpocz4l prawie p61 wieku temu. Wiele zatem bylo okazji do pewne korekty, rozklad wynik6w nadal jest prawo p~ (_1977), Wproze. E~senck, pod
krytycznej analizy przebogatego dorobku teoretycznego i empirycznego samego wiv~E?z.kl<i~1:!'11 D()~t:ri.aln.ym: Zjawiska zcletennin~:sny (Eysenc: ';dztl clo tej skali
Eysencka i os6b z nim wsp6lpracuj'!cych. Kilka uwag krytycznych szczeg6lnie - zdaniem Eysencka - nalezy psychotycz110 ,; ane bioiog,·c' . 9 92b),nie 1·cst
cennych dla badacza temperamentu przytoczi;; nizej. sc z zn1e ··· · ····
powiadaj<icy krzywej Gaussa. ' azwyczaj • ' a clo takich
111
Autorem jedn~j z najwazniejszych polemik na temat wymiar6w ekstrawersji Po drugie, istniej'l sprzeczne doniesienia na te . · 1\l<l rozklad od-
i neurotycznosci, traktowanych jako dwa niezalezne czynniki, byl najwybitniejszy ,· · m
rozmc · d yw1·c1 ua1nycI1 w psycI1otycznosci. - Da l11at ge netyczny
1
uczeil Eysencka - Gray (1981 ). Teork temperamentu Graya om6wk szczeg6lowo Eysencka i Martina (1989) przemawiaj'! na rzec ne Prezentowai c 1 uwarunkowail
w wariancjc psychotycznosci, inne badania na ta~· Wklaciu czy,; ~~ przez Eavesa,
w nasti;;pnym rozdziale, tutaj przytoczc wii;;c jcdynie te kwestie, kt6re dotycz'l
bezposrednio teorii Eysencka. Zdaniem. Graya ( 198 l, 19~!) (!kstrawersja i neurotycz- Heath i Martin (1990) przeprowadzili bardzo sta ~Ie uwarunkowa ~a genetycznego
11
' 'anne b , ll!e ni
aclanie 0 e Wskazuj<1.
90 Parte 11. ·
91 a genetyce

zachowania na prawie 3000 os6b dorosiych. Wyniki tego badania nie potwierdzily
zalozenia Eysencka o silnym genetycznym uwarunkowaniu r6znic indywidualnych
w zakresie psychotycznosci mierzonej pozycjami z kwestionariusza EPQ.
Po trzecie, badania prowadzone w ramach koncepcji przyjmuj<1cej istnienie tzw.
wielkiej piittld nasuw1~11 przypuszczenie, Z:e psychotycznosc nie jest odrebnym
czynnikiem, Iecz raczej wypadkow11 ujemnych biegun6w ugodowosci i sumiennosci
(Goldberg i Rosolack, 1994; John,' 1990; McCrae i Costa, 1985b).
Eysenck ustosunkowai sie do uwag krytycznych na temat teorii PEN w wielu
publikacjach (Eyscnck, 1970, l 990a, l 992b, l 992c; Eysenck i Eysenck, 1985). Jak
wynika z dyskusji tocz<1cej sie miedzy Eysenckiem a jego oponentami, zdania na
temat natury temperamentu si1 podzielone.
2.3. Typologia neopawlowowska:
Tiepfow i jego szkola
Borys M. Tieplow jesl jednym z tych wybitnych psycholog6w rosyjskich, kt6-
rzy wywarli szczeg6Iny wplyw na spos6b myslenia i prowadzenia badan w pierw-
szym trzydziestoleciu powojennej psychologii w bylym Zwiqzku Radzieckim.
Tieplow prowadzil bardzo rozlegiq dzialalnosc naukowq i silnie preferowai podej-
scia eksperymentalne (Tieplow, 1985). Pracuj11c jako psycholog wojskowy, juz
w Jatach dwudziestych rozpoczi\l serie eksperymcnt6w na temat psychologicznych
aspekt6w maskowania. Do lat czterdziestych gl6wnym przedmiotemjego zaintereso-
wa!l byiy pe,rcepcja i wrazliwosc wzrokowa. Byl pierwszym psychologiem rosyjskim
badaj 11cym zdolnosci umysiowe i muzyczne. Byl tez tw6rc11 psychofizjologii
r6znicowej.
Tieplow zainteresowal sie typologiq Pawlowa na poczqtku lat piecdziesiqtych.
w roku 195 I stworzyl w moskiewskim Instytucie Psychologii Laboratorium
Psychofizjologii R6Z:nic Indywidualnych, a pierwsze wyniki badan nad cechami
ukladu nerwowego opublikowal w roku 1954. Tieplow od razu przyci<1gnql do siebie
grupe psycholog6w, kt6ra wsp6lpracowala z nim az dojego smierci (1965), po czym
jeszcze przez eo najmniej dwadziescia lat rozwijal:a jego pomysl:y. Do najwybitniej-
szych wsp6ipracownik6w i uczni6w Tiepiowa zaliczyc trzeba: Golubiewi1, Guriewi-
cza, Lejtesa, Niebylicyna, Rawicz-Szczerbo i Rozdiestwiensb1.
Nie zawsze latwo jest wyodrebnic osobisty wklad Tieplowa z kolektywnego
dorobku jego zespolu. Niemniej jednak autorami wivkszosci oryginalnych pomysl6w
byli Tieplow i/Iub Wladimir D. Niebylicyn. Ten ostatni nie tylko byl najbardziej
tw6rczym uczniem Tieplowa, ale tez po jego smierci przejql kierownictwo
Laboratorium. Najrozsqdniej wivc byloby m6wic o Szkole Tieplowa-Niebylicyna
(por. Strelau, l 985a).
Dorobek Tieplowa i jego wsp6lpracownik6w opublikowany zostal w dziesie-
ciu tomach, z kt6rych piec (1-5), pod wsp6lnym tytulem Typologiczne wlas-
ciwo§ci wytszej czynno§ci nerwowej czlowieka, zredagowal sam Tieplow (1956,
1959, 1963a, 1965, 1967), dalszych piec natomiast (6-10), pod wsp6Inym ty-
92
,11 Problemy psychofizjologii r6inicowej, zredagowali Niebylicyn (1969,
72b, 1974), Borisowa i inni (1977) oraz Golubiewa i Rawicz-Szczerbo (1981).
Czytelnik angielskojezyczny najpelniejszi1 informacje o dorobku Szkoly Mos-
kiewskiej poswieconym fizjologicznym i behawioralnym skladnikom tempera-
~entu znajdzie w pracach zbiorowych pod redakcji1 Graya (1964a) i Niebyli-
cyna i Graya (1972) oraz w monografiach Niebylicyna (1972a), Mangana (1982)
i Strelaua ( 1985a).
2.3.1. Zr6dta 01·ientacji Tieptowa
w baclaniach nad wtasciwosciami uktadu ne1·wowego czlowieka
W por6wnaniu z Eysenckiem, Tieplow mial stosunkowo niewielu prekursor6w,
od kt6rych czerpal inspiracje do bada!l nad wlasciwosciami ukladu nerwowego.
NaleZ:aloby chyba wskazac trzy ir6dla jego motywacji i orientacji badawczej:
typologie Pawlowa, polemike z jego nastepcami oraz wlasne dlugoletnie doswiad-
czenia w zakresie badan psychofizycznych.
Tieplow zafascynowany byl wkladem Pawlowa (1951-1952) w wyjasnianie
r6znic indywidualnych w zachowaniu. Niekt6re elementy podejscia Pawlowa do
badania typ6w ukladu nerwowego u ps6w silnie zawazyly na jego wlasnej teorii
i metodologii badania wlasciwosci ul<laclu nerwowego. Wymienic nalezy m.in.
interpretacje r6znic indywidualnych w zachowaniu poprzez odwolywanie sie do
wlasciwosci OUN, obiektywne metody badania tych wlasciwosci oraz funkcjonalrn1
role, jaki1 przypisywal tym wlasciwosciom Pawlow.
W wyczerpuj<1cym artykule Tieplow (1956) gruntownie skrytykowal 6wczesny
stan badan nad typami ukladu nerwowego, realizowanych przez uczni6w i nastepc6w
Pawlowa. Sceptycznie ocenil pr6by diagnozy typ6w ukladu nerwowego u czlowieka
na podstawie historii zycia i obserwacji w wanmkach klinicznych (np. Birman, 195 I;
Lang-Bielonogowa i Kok, 1952). Zdaniem Tieplowa takie podejscie grzeszy brakiem
obielctywizmu i nie ujmuje istoty wlasciwosci OUN.
Krytyka Tieplowa wymierzona byla przede wszystkim w Krasnogorskiego
i Iwanowa-Smole!lskiego, uczni6w Pawlowa. Kazdy z tych badaczy niezaleznie od
siebie pr6bowal zaadaptowac typologie Pawlowa do populacji dzieciecej (szczeg6ly
w rozdz. 1; por. tez Niebylicyn, l 972a; Strelau, l 985a; Tieplow, 1956). Krasnogorski
(Krasnogorskij, 1935, 1953) do diagnozy typ6w ukladu ne2·wowego u dzieci stosowal
metodyke odruchu warunkowego, zwlaszcza odruchu slinienia. Na podstawie oceny
r6wnowagi proces6w pobudzenia i hamowania w korze i podkorze Krnsnogorski,
podobnie jak Pawlow, wyodrebnil cztery typy osrodkowego ukladu nerwowego
(odmienne od typ6w pawlowowskich). Tieplow skrytykowal Krasnogorskiego
gl6wnie za to, ze idee i metody Pawlowa odnosz<1ce sie do typ6w ukladu nerwowego
u ps6w pr6buje przeniesc w spos6b uproszczony na czlowieka.
A. G. Iwanow-Smolenski (lwanow-Smolenskij, 1935, 1953) z kolei takze sto-
sowal gl6wnie metodyke odruchowo-warunkow<1 do diagnozy typu ukladu ner-
wowego u dzieci, bod:ice bezwarunkowe (BBW) zastepowal jednak wzmocnieniem
93
 slownym. Bionic za kryterium latwosc i szybkosc wytwarzania odruch6w warunc
kowych (OW) motorycznych, Iwanow-Smolenski r6wniez wyodn;;bnil cztery typy
ukladu nerwowego (kt6re nazwal „typami czynnosci odruchowo-warunkowej").
Tieplow podwazal przede wszystkim scns stosowania wzmocniei'1 werbalnych . .Tego
zdaniem ten rodzaj wzmocnien nie nach\je siQ do badania proces6w zachodziwych
w OUN. Co wic;cej, w metodzie Iwanowa-Smoleilskiego wzmocnienia eksponowano
w spos6b nieregularny, bez poinstruowania osoby badanej, eo ma zrobic, gdy
wzmocnienie werbalne sie; nie pojawi (m6wü1c jej np.: „nacisnij gruszkc;"). Jak
zauwaza Tieplow, ten brak strukturyzacji sytuacji eksperymentalnej jest dla osoby
badanej myl<1cy.
W niemal wszystkich badaniach prowadzonych przez uczni6w i nastc;pc6w
Pawlowa, bez w=.:::' :. du na stosowane kryteria i metocly oceny typ6w ukladu
nerwowego (TUNJ u czlowieka i zwierzqt, pojawia si<:;, jak u Pawlowa, magiczna
Iiczba czterech typ6w. Tak jest we wszystkich prezentowanych wyzej poclejsciach.
Tieplow barclzo krytycznie ustosunkowal sie; clo tego sposobu myslenia o typach,
kt6ry - jego zclaniem - nie ujmuje istoty wlasciwosci OUN.
Nie bez wplywu na neopawlowowskie poclejscie Tieplowa clo baclania cech
uklaclu nerwowcgo byly jcgo closwiaclczenia wczesniejsze, zwlaszcza prowaclzone
przez ponacl pic;tnascie lat baclania wrazliwosci zmyslow~j. Baclaj<1c wrazliwosc
wzrokow<t, Tieplow odkryl, ze jej pr6g absolutny zmienia sie;, gcly w polu wiclzenia
pojawi sie; cloclatkowy boclziec (Tieplow, 1936). Aby wyjasnic to zjawisko, oclwolal
sie; clo procesu irracliacji i koncentracji pobuclzenia i hamowania. Baclania clotyczqce
wrazliwosci wzrokowej mialy bezposredni wplyw na powstanie tzw. „metocly
inclukcji" sluz<icej clo cliagnozy sily uklaclu nerwowego (metocla ta opisana zostala w:
Gray, l964a; Niebylicyn, 1972a; Mangan, 1982; Strelau, I985a). Doswiaclczenia
Tieplowa nabyte poclczas baclail Jaboratoryjnych nacl wrazliwosci<t zmyslow<t
wplync;ly na jego p6iniejsze prefcrencje clotycz<tce fizjologicznych i psychofizycz-
nych metocl baclania wlasciwosci uklaclu nerwowego.
(!
2.3.2. Poj~cie i postulowana struktura temperamentu
')
Pocl wptywem Pawlowa Tieplow i jego wsp61pracownicy ujmowali tempe-
rament jako przcjaw behawioralny i/lub fizjologiczny cech ukladu nerwowego.
Temperament to dla Tieplowa clynamiczna charakterystyka zachowania, prze-
jawi(\j<tca sie; w r6znicach indywiclualnych w szybkosci i sile reagowania (Golu-
biewa i Rozdiestwienskaja, 1978; Lejtes, 1956; Tieplow, 1956). Temperament
ujawnia sie; nie tyle w wynikach, eo w sposobie clzialania (Tieplow, 1956). Og61-
nie trzeba stwierdzic, ze rozwafania Tieplowa i jego uczni6w na temat tempera-
mentu rozumianego w spos6b behawioralny s<t bardzo sk<tpe i nadmiernie teore-
tyczne.
N(\jbarclziej rozbuclowane ujc;cie temperamentu i jego struktury przeclstawil
w roku 196 I Niebylicyn (zob. Niebylicyn, 1976). Jego zclaniem temperament to
charakterystyka inclywiclualna prz~jawiajqca sie; w takich aspektach zachowania, jak
94
, szybkosc i rytm. Ma on trzy gl6wne ~Iementy sldaclowe: aktywnosc,
ykv i emocjonalnosc (Niebylicyn, 1976, ss. 178-185). Akl.ywnosc, ujaw-
ij~ica sie; we wszelkich fonnach zachowania, przybierac moze r6zn<t intensywnosc
od skrajnej biernosci po skrajn<t energicznosc. Skladnik motoryczny, silnic
:~iazany z aktywnosci<t, ujawnia sie; w takich aspektach funkcjonowania ruchowego,
jak szybkosc, sila, gwaltownosc, rytm i amplitucla. Emocjonalnosc wreszcie 10,
.zdaniem Niebylicyna, cecha zlofona, kt6ra uwiclacznia sie; w sposobie pojawiania
siQ, przebiegu i zaniku r6znych emocji i nastroj6w, sklacl<\i<tca sie; z impulsywnosci
'Flabilnosci emocjonalnej.
· Zclaniem Tieplowa (1956, 1972) i Niebylicyna (1976) cechy temperamenlalne
nie pocllegaj<t zmianie. Na rzecz stabilnosci temperamentu przemawia, jak twierclzili
Tieplow i jego wsp61pracownicy, fakt, zc jest on wroclzony, choc niekoniecznic
dzieclziczny. Dane zgromaclzone w laboratorium Ticplowa (Lejtes, I 956, 1972)
wykazaly jeclnak, ze cechy uldaclu nerwowego zmieniaj<t sie; w trakcie rozwoju.
Pocz<ttkowa slabosc z czasem ust<:;puje sile, a pocz<ttkowy brak r6wnowagi,
z przewag<t procesu pobuclzenia, z czasem zanika i uklacl nerwowy st<\je sk barclziej
zr6wnowazony. Lcjtes baclal cechy uklaclu nerwowego u clzieci w wiekl1 przeclszkol-
nym i szkolnym. Swoje baclania oparl nie na metoclach fizjologicznych, Jecz na
wskainikach zachowania i na pomiarach aktywnosci motorycznej w warunkach
Iaboral.oryjnych, z czego nalezy wnioskowac, ze zaobserwowane zmiany rozwojowc
dotyczyly nie tyle cech uldaclu ner~owego eo cech temperamentu.
Nalezy wszak zauwazyc, ze w laboratorium Ticplowa nigcly lub prawie nigcly nie
badano temperamentu t·ozumianego jako konstrukt psychologiczny 2• Wszystkie
rozwazania na temat struktt1ry tempcramenlu, jego wymiar6w i stalosci mialy
charakter czysto spekulatyw11y.
2.3.3. Badanic wlasciwosci ukladu nea'wowego
Tieplow i jcgo wsp61pracownicy clopatrywali sie; fizjologicznych poclstaw
temperamentu nie w typie ukladu nerwowego w ujQciu pawlowowskim, jak to
czynila wczesniej wic;kszosc psycholog6w rosyjskich, Iecz w oclrc;bnych cechach
uldaclu nerwowego (Tieplow, 1956; Niebylicyn, 1972a). Te wlasnie cechy byly
przeclmiotem badai'1 w laboratoriurn Tieplowa. Kierowano sie; przy tym szeregiem
2
Inlensywne badania lempcramentu mierzonego gl6wnic na pods!awic ccch zachowania prowadzili
w latach 1950-1970 Mierlin i jego uczniowie. Badania tc, publikowane w liczych ksiqzkach i artykulach
w jczyku rosyjskim (np. Micrlin, 1955, 1970, 1973), zrcfcrowal szczeg6lowo S!relau (1985a). To, zc
badacze ci publikowali swojc wyniki niemal wyh1cznic w czasopismach i wydawnictwach o zasii;gu
lokalnym, dowodzi dobitnic, ze badania tc mialy niewiclki wplyw na prncc prowadzone w innych
osrodkach bylego Zwiqzku Rndzicckicgo. Dorobek Micrlina byl praktycznic nie znany na forum
mii;dzynarodowym. Popularnosc,jakq badacz len cicszyl sic w Warszawskicj Szkole Tcmpermncntu, byla
dosc wyjqlkowa (por. Strelau, l 985a, l 985b). Mier!in i jcgo zcsp61 pracowali w Pcnnic na Sybcrii, micscic
nicdosli;pnym, nawcl dla wiclu obywalcli bylcgo Zwiqzku Radzicckicgo, przez kilka dziesii;ciolcci
z powod6w militamych. Chcqc sii; ze mnq spolkac, Mierlin musial odbyc podr6zdo Moskwy. Czynnikowi
polilyczncmu nalczy przcde wszystkim przypisac fakl, zc Micrlin pracowal w izolacji od innych osrodk6w
badan lcmpermncnlalnych.
95
 postulat6w sformulowanych przez Tieplowa (1954, 1955, 1956) i Niebylicyna
(1972a; Tieplow i Niebylicyn, 1963a, 1963b). Oto najwazniejsze z nich: · i~hy, podlega r6inicom indywidualnym. Wychodziic z tego zalozenia [mozna
(1) Aby wlasciwie wyjasnic fizjologiczne podstawy temperamentu, konieczne
jest badanie kazdej cechy ukladu nerwowego z osobna. Skladaj<tce sie na TUN
konfiguracje tych cech badac moina dopiero wtedy, gdy zidentyfikuje sie pojedyncze
cechy i zrozumie ich istote.
(2) Cechy ukladu nerwowego ujawniaj<l sie wyrainie tylko w ruchach mimowol-
nych, nie zamaskowanych przez wplyw doswiadczenia. Aby je zbadac, nalezy sie
skoncentrowac na tych zjawiskach fizjologicznych, kt6re nie podlegaj<t wplywowi
zachowan werbalnych lub innych czynnosci dowolnych. Do diagnozy cech ukladu
nerwowego nalezy zatem uzywac przede wszystkim metod psychofizjologicznych,
ewentualnie psychofizycznych.
(3) Kazda cecha ukladu nerwowego wi<t:Z:e sie z okreslon<t form<t przystosowania
organizmu do srodowiska. Nie ma dobrych ani zlych cech ukladu nerwowego: ich
wartosc funkcjonalna zalezy od specyfiki sytuacji, w kt6rej jednostka dziala.
Kieruj<1c sie tymi postulatami, kt6re staly sie swoistym credo metodologicznym,
Tieplow i jego wsp61pracownicy zidentyfikowali lub dookreslili kilka cech ukladu
nerwowego. Pod wplywem badania takich zjawisk fizjologicznych, jak reakcja
fotochemiczna, odruch ireniczny, przejawy czynnosci naczyniowej, mjv§niowej,
elektrodermalnej i elektroencefalograficznej, zmodyfikowali niekt6re pawlowow-
skie konstrukty cech ukladu nerwowego, wyodrebnili tez kilka nowych wlasciwosci
ukladu nerwowego, kt6re teraz przedstawie.
Sita ukladu nel'wowego jako wymhu wytl'zymatosci - wrazliwosci
Analiza gromadzonych przez wiele Iat danych sklonila Tieplowa i Niebylicyna
(1963b) do wniosku, ze miedzy sil<t procesu pobudzenia w sensie pawlowowskim,
rozumian<t jako zdolnosc ukladu nerwowego do pracy (wytrzymalosc) a jego
progiem reakcji, czyli wrazliwöscü1 OUN, zachodzi bezposredni zwi<tzek. Wy-
trzymalosc kom6rek nerwowych i ich wrazliwosc to dwa aspekty sily procesu
pobudzenia. Jak twierdzili autorzy, zwü1zek miedzy wytrzymalosci<t osrodkowego
ukladu nerwowego a jego wrazliwosci<t jest odwrotnie proporcjonalny: im wieksza
wytrzymalosc, lym nizsza wrazliwosc i odwrotnie.
Tlumacz11c ir6dlo r6Znic indywidttalnych w sile procesu pobudzenia, Niebylicyn
( 1972a) posluzyl siv teorüt jonow<t, wyjasniaj<1c<1 mechanizm „pompy sodo-
wo-potasowej" (por. Hodgkin, 11951). W stanie spoczynku kom6rka nerwowa
charakteryzuje sie asymetri<t jonow<1 (tzw. gradientem jonowym), W tym stanie
liczba jon6w potasu wewm1trz i na zewm1trz kom6rki jest taka sama. Stymulacja
kom6rki nerwowej uruchamia proces pobudzenia, kt6ry prowadzi do spadku
asymetrii jonowej. Spadek asymetrii (wzrost symetrii jonowej) prowadzi z kolei do
obnizenia poziomu funkcjonowania kom6rki nerwowej, co przypomina stan zwany
hamowaniem ochronnym. „Szybkosc, z jak<t asymetria jonowa osü1ga poziom
96
~ziec, ze] ten poziom krytyczny okresla sile procesu pobudzenia" (Niebylicyn,
a, s. 137). W kom6rkach silnych miedzy jednym bodzcem a drugim szybko
iywr6cony zostaje gradient jonowy (asymetria jonowa), natomiast im kom6rka
labsza, tym stan ten przywracany jest wolniej i slabiej.
Labilnosc ukfadu nel'wowego
"lnna W. Rawicz-Szczerbo (1956), stosuj<1c procedure warunkowania foto-
emicznego, badala wszystkie mozliwe postacie charakterystyki czasowej funk-
:jonowania osrodkowego ukladu nerwowego, wykorzystuj<tc w tym celu r6zne
skainiki ruchliwosci (w szerokim rozumieniu tego pojecia; Tieplow, 1956).
Wyniki tego badania, potwierdzone w p6iniejszych eksperymentach wyko-
. rzystuj<tcych analize czynnikow:1 (Borisowa i in., 1963; Niebylicyn, 1972a)
'/.pokazaly, ze ruchliwosc w sensie szerszym nalezy rozbic na dwie niezalezne cechy:
rüchliwosc w sensie wezszym i labilnosc. Ruchliwosc (w sensie wezszym),
wyrazaj<tca sie w latwosci przechodzenia ze stanu pobudzenia w stau hamowania
i odwrotnie, tozsama jest z pawlowowskim pojeciem ruchliwosci. Labilnosc
natomiast przejawia sie w predkosci wzbudzania i zanikania proces6w nerwowych
(Tieplow, l 963b ).
Dynamicznosc procesow nel'wowych
Niebylicyn (1963), dokonawszy szczeg6lowego przegl<tdu literatury przedmiotu
oraz badan wlasnych na temat zwü1zku, jaki zachodzi mivdzy szybkoscü1 i sprawnos-
ci<t procesu warunkowania a sih1 ukladu nerwowego, doszedl do wniosku, ze
szybkosc tworzenia dodatnich i hamulcowych OW, wbrew temu, eo twierdzil
Pawlow, nie zalezy od sily ukladu nerwowego. Zdaniem Niebylicyna (1963, 1972a),
kt6re podzielal Tieplow (1972), o dynamicznosci proces6w nerwowych swiadczy
przebieg tworzenia sie zwi<tzk6w czasowych w m6zgu. Wlasnosc ta, bed<tca cech<1
odrebn<t, przejawia sie w latwosci i szybkosci, z ja!G1 podczas wytwarzania OW
pojawia sie proces. pobudzenia, (dynamicznosc procesu pobudzenia) Iub proces
hamowania (dynamicznosc procesu hamowania).
R6wnowag~ pod wzgli:dem dynamicznosci obu rodzqj6w proces6w ncrwowych nalezy rozumiec
jako zr6wnowazenie proces6w zacljodzqcych w ukladzie siatkowatym i w korze m6zg(lwej (Niebylicyn,
1963, s. 18).
Po sformulowaniu tej hipotezy coraz czesciej stosowano EEG jako wskainik
dynamicznosci.
Rownowaga procesow ne1·wowycl1 jako wlasciwosc wtorna
Juz Pawlow (1951-1952), przyjmujttc stosunek sily procesu pobudzenia do sily
procesu hamowania jako wskaznik r6wnowagi proces6w nerwowych, nadal tym
97
samym r6wnowadze status wlasciwosci wt6rnej. Niebylicyn (1963, I972a) roz-
szerzyt p~jecie r6wnowagi, przypisujac mu rol~ og6Inej zasady porzadkujacej
wlasciwosci uldadu nerwowego. Zdaniem tego autora r6wnowaga proces6w ner-
wowych h1czy w sobie sile, ruchliwosc, labilnosc i dynamicznosc proces6w
nerwowych, a mian1 r6wnowagi jest proporcja proccs6w pobudzenia i hamowania
w kaidej z tych czterech wlasciwosci z osobna. Niebylicyn zaproponowal tez
globalny wskainik r6wnowagi wyrazaj<1cy sie w stosunku smny wskainik6w
pobudzenia dla wszystkich czterech cech uktadu nerwowego (sity, ruchliwosci,
labilnosci i dynamicznosci) do analogicznej sumy wska:lnik6w hamowania. Og6lny
wskainik r6wnowagi proces6w pobudzenia i hamowania, przypominaj<1cy nieco
pojecie r6wnowagi mjvdzy pobudzeniem a hamowaniem przyjete przez Eysencka,
nigdy jednak nie byl stosowany w laboratorium Tieplowa.
W laboratorium Tieplowa wyr6zniano i inne cechy uldadu nerwowego, np.
koncentrowalnosc (Borisowa, 1959, 1972), czyli zdolnosc proces6w nerwowych do
koncentracji, czy aktywowalnosc. To ostatnie pojecie, bardzo przypominaj<ice ukute
przez Graya ( l 964b) pojecie aktywowalnosci (a rousability), dotyczy stalych,
wrodzonych r6inic indywidualnych w poziomie aktywacji (pobudzenia) ujaw-
niaj<icych sie w „r6wnowadze EEG" (Golubiewa, 1975, 1980). Tym ostatnim
cechom uldadu nerwowego poswiecono jednak w laboratorium Tieptowa niewiele
uwagi.
Cecby uldadu nerwowego a badania genetyczne
Zalozenie Tieptowa (1956) 1116wi<1ce o wrodzonym charakterze cech uktadu
nerwowego interpretowano w ten spos6b, ie przynajmniej czesc wariancji tych
cech przypisywano czynnikom genetycznym. Serie badan nastawionych na weryfi-
kacje tego zatozenia przeprowadzita Rawicz-Szczerbo (1977; Rawicz-Szczerbo,
Szlachta i Szibarowsk<üa, 1969). Badania prowadzone w laboratorium Tieplowa od
konca lat szescdziesic1tych do konca lat siedemdziesic1tych podsumowal Strelau
(l 985a). Badania te niczego nie rozstrzygnely, liczba os6b badanych byla bo-
wiem zbyt mala, korzystano tylko z jednego schematu badan nad bliinietami
(bliinieta jednojiw .,.,,e i dwujajowe wychowywane razem) i stosowano nieadek-
watne procedury statystyczne. Wyniki byly generalnie niesp6jne, nie wykluczaly
jcdnak przynajmniej czesciowego genetycznego uwanmkowania rot.nie indywidual-
nych w zakresie cech ukladu nerwowego (Strelau, 1985a). Warto zauwazyc, ze
badania nad dziedziczeniem cech ukladu nerwowego prowadzone S<t nadal (np.
Rawicz-Szczerbo, 1988).
Orolne i parcjalne cecby uldadu nerwowego
Zdaniem Tieplowa ( 1956) jednym z gl6wnych cel6w badan nad cechami uldadu
nerwowego powinno byc oddzielenie cech og61nych od parcjalnych. Cechy og61ne
swiadcz<i o calosciowym fpnkcjonowa!liu p6lkul m6zgowym i to one stanowi<i
98
giczn<i podstawe temperamentu. Cechy parcjalne natomiast, traktowane przcz
wajako fizjoJogiczna podstawa UZdoJnie(J specjalnych, Sq przejawem aktyw-
Ji odrebnych osrodk6w kory m6zgowej.
Empirycznego potwierdzenia slusznosci rozr6znienia og61nych i parcjalnych
ukladu nerwowego dostarczyl przede wszystkim Niebylicyn ( 1957), a takie inni
adaczc (por. Strelau, 1969, 1985a). Podsumowujqc wyniki zgromadzone w labora-
rium Tieplowa, Niebylicyn (1972c) doszedl do wniosku, ie zjawisko parcjalnosci
tyczy okolo 15-20% os6b badanych. 0 parcjalnosci swiadczq r6znice w diagnozie
oszczeg61nych cech uldadu nerwowego w zaleznosci od: (1) badanego analizatora
.. (QP· modalnosci wzrokowej versus sluchowej), (2) efektora, z kt6rego dokonywano
:i'.pomiaru, (3) stosowanego w eksperymencie wzmocnienia. Innymi slowy, okazalo
:; > siv, ze u okolo 20% badanych brak jest miedzysytuacyjnej zgodnosci w diagnozie
cech ukladu nerwowego.
Problem og61nych i parcjalnych wlasciwosci uktadu nerwowcgo badal szczeg6-
Iowo Strelau (1958, 1965, 1972a), a w obszarze aktywnosci bioelektrycznej m6zgu
(BEG) - Rusalow (1977). Strelau przeprowadzil serie badan laboratoryjnych,
w kt6rej stosowal r6ine bodice warunkowe i bezwarunkowe i rejestrowal reakcje
r6znych efektor6w. Wykazal, ze tak uzyskanych wynik6w nie mozna uog6lnic, przez
eo diagnoza og6lnych cech ukladu nerwowego jest utrudniona.
2.3.4. Metody diagnozy cech ukJadu nerwowego
Jakjuz wspomnialem, Tieplow i jego wsp6lpracownicy interesowali sie gl6wnie
fizjologicznymi podstawami temperamentu. To· wyjasnia, dlaczego nigdy nie
stworzyli ani nie stosowali metod diagnozy cech temperamentalnych. Niemniej
jednak badacze ci przyczynili sie w znacznym stopniu do rozwoju szeregu
eksperymentalnych technik badania cech ukladu nerwowego. Nie spos6b tu
przedstawic wszystkich metod skonstru9wanych przez Tieplowa (l 956, 1972),
Niebylicyna (l 972a) i innych czlonk6w Szkoly Moskiewski~j. Metody te zreferowali
szczeg61owo Gray (l964b), Mangan (1982) i Strelau (l985a).
Konstrukcja metod diagnozy cech uldadu nerwowego opierala sie na kilku
zalozeniach. Po pierwsze, jak juz nadmienilem, przedstawiajqc metodologicznc
credo, aby omin<ic maskuj<tcy wplyw srodowiska, nalezy badac wyhicznie reakcje
mimowolne. Po drugie, reakcje mimowolne, niezaleine od wplywu indywidualnego
doswiadczenia, badac moina, wytwarzaj<ic OW. Po trzecie, chc<ic badac og6lne, a nie
parcjalne cechy ukladu nerwowego, nalezy badac aktywnosc bioelektryczm1 m6zgu.
Po czwarte, proste reakcje dowolne (bardziej przypomin~j<ice naturalne zachowanie
czlowieka), np. takie, kt6re mierzy sie w klasycznych eksperymentach nad czasem
reakcji, takze uznac mozna za wskazniki cech ukladu nerwowego.
Ponadto, przyj<iwszy zaloienie, ie sila uldadu nerwowego jest cech<i dwu-
biegunöW<t; Ticplow ijego wsp6lpracownicy skonstruowali metody pomiaru bieguna
wraZliwosci wymiaru sily. Wczesni~j diagnoza sily ukladu nerwowego polegala
99
wyl:1cznie na pomiarze wydolnosci jednostki, tj. wytrzymalosci na dziala
bod:ic6w silnych lub dlugotrwalych. Wivkszosc metod stosowanych w laboratori
Tieplowa dotyczy trze::h obszar6w: wanmkowania, wrazliwosci zmyslowej i czy'
nosci bioelektrycznej m6zgu. Przedstawiv teraz pokr6tce niekt6re z tych metod.
Diagnoza cech uldadu nerwowego
opm·ta na paradygmacie odruchowo-wm·unkowym
W laboratorium Tieplowa zjawisko OW, slu:lqce do pomiaru sily proce
pobudzenia, ruchliwosci i dynamicznosci proces6w nerwowych, badano na po
stawie zapisu przebiegu reakcji fotochemicznej, zatrzymania fal alfa w EE
aktywnosci elektrodermalnej oraz elektromiografii (EMG). Najpoptdarniejszq met
cht badania sily procesu pobudzenia bylo tzw. wygaszanie ze wzmocnieniem. Metod
la polega na por6wnywaniu wielkosci OW przed zadzialaniem silnego bodica i po
jego zadzialaniu (schematyczny przebieg tej metody ilustruje ryc. 2.6). Po utrwale.i
niu OW na dany bodziec mierzy siv jego amplitude. Nastepnie eksponuje siv szereg
par zlozonych z bodica warunkowego (BW) i BBW i po ekspozycji ostatniej pary
zn6w dokonuje siv pomiaru amplitudy OW. Por6wnuje siv amplitude sprzed
ekspozycji p<iry BW-BBW i po zakotjczeniu ekspozycji serii bodic6w. Spadek
amplitudy OW swiadczy o slabym ukladzie nerwowym, natomiast brak zmian lub
wzrost amplitudy - o silnym uldadzie nerwowym. Im wivcej bylo par bodicow, im
kr6lsza przerwa miedzy ekspozycjami i im silniejsze bodice, tym latwiej osü1gm1c
pr6g hamowania ochronnego, czego wyrazem jest spadek amplitudy reakcji
warunkowej.
II III IV
;>dwraca sie wartosc sygnalow<1 bodic6w. Zaprzesu~je sie wzmacniania
bdatniego, przez eo staje siv on bodicem ujemnym, natomiast bodziec
ias ujemny, poprzez wzmacnianie, zamienia sie w bodziec dodatni.
sc, z jak<1 osoba badana zaczyna reagowac prawidlowo na te zamimiv, to
owszechniej stosowany wskainik ruchliwosci uldadu nerwowego. Ruchliwosc
'tym wivksza, im mniej razy trzeba eksponowac nowy uldacl bodzc6w, zanim
a badana zacznie naii reagowac prawidlowo.
etody tworzenia odruch6w warunkowych uzywano tez do diagnozy dynamicz-
i. Dynamicznosc procesu pobudzenia i procesu hamowania mierzono osobno,
~kainikiem byla liczba prob potrzebnych do wytworzenia ow clodatnich
~micznosc procesu pobudzenia) b<1clz ujemnych (dynamicznosc procesu hamo-
(Niebylicyn, 1972a; Strelau, 1985a).
Wra:iliwosc zmystowa jako podstawa diagnozy
cech uktadu nerwowego
Jakjuz wspomniano, wczesniejsze doswiaclczenia Tieplowa w dziedzinie badaii
psychofizycznych, jak tez przyjecie zalozenia o ujemnej zaleznosci mivdzy
wrazliwosci& a wydolnoscüt, przyczynily siv do stworzenia szeregu metod diagnos-
tycznych opartych na zjawisku wrnzliwosci, zwlaszcza wrazliwosci wzrokowej. Juz
we wczesnym etapie badaii nad cechami ukladu nerwowego Walentina I. Rozdiest-
wienska (Rozdiestwienskaja, J 955) stosowala procedurv zwam1 „metodit indukcji".
Punktem wyjscia tej metody bylo wczesniejsze odkrycie Tieplowa (1936), ze
pojawienie sii; w polu widzenia ubocznego bodica swietlnego zmienia pr6g
wrazliwosci na bodziec wlasciwy. Ta skomplikowana nieco procedura (opisana
szczeg6lowo w: Gray, 1964a; Strelau, 1985a), stosowana w laboratorium Tieplowa

(....---Ä ~
~(
A ~
~
gl6wnie w latach pivcdziesüitych, opiera siv na zalozeniu, ze zr::":1y wrazliwosci
wzrokowej pod wplywem dodatkowych bodic6w zaleZ<l oo naprzemiennego
BW + BBW BW BW + BBW BW przechodzenia od stanu irradiacji w stan koncentracji i odwrotnie (czyli na tzw.
prawie indukcji ustanowionym przez Pawlowa). Jak przypuszczano, przebieg tych
Wytwarzanie OW Wielkosc BW + BBW el<spo- Wiell<osc
ow, nowane raz po raz ow 2 zmian uwarunkowany jest silq ukladu nerwowego.
Przeprowadzono szereg badaii, w kt6rych progi wrazliwosci (wzrokowej, slucho-
OW, > OW2 ~ slaby uldad nerwowy wej) sluzyly jako wskainiki sily procesu pobudzenia. Zaldadano, ze im wivksza
OW, :s; OW 2 ~ silny uklad nerwowy wrazliwosc (czyli im nizszy pr6g wrazliwosci), tym slabszy uldad nerwowy. Tieplow
(1972) i Niebylicyn (1972a) polecali tv metodi; do oceny sily ukladu nerwowego.
Ryc. 2.6. Wygaszanie ze wzmocnieniem
Jedm1 z najpopularniejszych metod stosowanych w laboratorium Tieplowa do
diagnozy sily procesu pobudzenia byla tzw. krzywa czasu reakcji. I ta metoda
Ruchliwosc proces6w nerwowych diagnozowano w laboratorium Tieplowa nawü1zuje do zjawiska wrazliwosci zmyslowej. Jak wiadomo, prnwo sily przewiduje,
przede wszystkim za pomoc& klasycznej, pawlowowskiej metody tworzenia OW ze czas reakcji (CR) prostej zmniejsza siv wraz ze wzrostem sily bodica. Na tej
(por. rozdz. l ). Jak podkresla Tieplow (l 963b, s. 37): „ruchliwoscü1 nazywamy tv podstawie Niebylicyn (1960, l 972a) przewidywal, ze u jednostek o niskich progach
ceche uldadu nerwowego, kt6ra polega na przer6bce znaczenia sygnalowego wrat.Iiwosci zmyslowej bodziec o malej sile wywola wyzsze pobudzenie (a wiec
bodic6w". Technika ta polega w zasadzie na tworzeniu dodatniego OW na jeden i kr6tszy CR) niz u jednostek, u kt6rych pr6g wrazliwosci zmyslowej jest wysoki.
bodziec, ujemnego zas (czyli odruchu hamulcowego) na drugi bodziec. Oba bod:lce Innymi slowy, u os6b o slabym ukladzie nerwowym (maj<1cych niskie progi
eksponuje siv naprzemiennie. Gdy juz utrwal<1 sie OW na oba bodice, dodatni wrazliwosci) CR na bod~ce o malej sile bedzie kr6tszy niz u os6b o silnym uklaclzie

100 101
nerwowym. Zalozenie to udalo sie potwierdzic ekspcryrnentalnie: jcdnostki o slaby1 t6w na rzecz tych metocl dostarczyly obserwacje wskazuj<ice na znaczne
uldadzie nerwowym maj<l kr6tsze CR niz jednostki o silnym ukladzie nerwowy1 indywidualnc w zakresie aktywnosci EEG, a zarazem na dui.<1 stalosc zapisu
Wzrost sily bodzca prowaclzi do zaniku r6:lnicy miedzy osobami o slabym i silnyn{ (Klagin, 1974).
ukladzie nerwowym (por. ryc. 2.7). Najpopularniejszq metod<t diagnozy sily uklaclu nerwowego opart<t na zapisie
EG byla tzw. reakcja wodzenia stroboskopowego (photic driving reaction, PDR).
ak. wiadomo, do pewnego momentu reakcja ta zwieksza sie wrnz ze wzrostern
2
iuensywnosci rytmicznej ekspozycji boclzc6w swietlnych. Metode PDR wykorzys-
1,9 -- fywano do diagnozy sily ukladu nerwowego przy zalozeniu, ze reakcja ta bedzie
'sHniejsza ujednostek o slabym uldadzie nerwowym niz ujednostek o silnym ukladzie
1,8 -
1
,fierwowym ze wzgledu na wieksz<l wrnzliwosc zmyslow<l tych pierwszych (Niebyli-
1,7 - ';,cyn, 1964). W metodzie PDR stosowano zwykle bodzce o czestotliwosci od-
powiadaj<lcej falom theta (por. Strelau, l 985a).
1,6 Pr6bowano tez mierzyc sile procesu pobudzenia na podstawie amplitudy
c
·a 15 - usrednionych potencjal6w wywolanych (averaged evoked potentials, AEP). Bazyle-
~ 1

wicz (1974), przewidywala, ze bodice silne mog<t, w wyniku hamowania ochron-

1,4-/
1,3 -
·-- --„ _- - -..;... nego, oslabic sile reakcji. Do pomiaru tej wlasciwosci ukladu nerwowego stosowata
somatosensoryczne AEP. Sita procesu pobudzenia „ujawnia sk- bezposrednio
w somatosensorycznych potencjalach wywolanych, becl<!cych funkcjq sily stymulacji
1,2 - -... - proprioceptywnej" (s. 91). Autorka przyjela, ze spadek amplitudy AEP pod
wplywem silnych bodic6w swiadczy o stabosci ukladu nerwowego (por. tez
1, 1 - - »-- Bazylewicz, 1983).
1 _ 1 - - - - Sllny uldad nerwowy 1 Reakcja wodzenia stroboskopowego wykorzystywana byla tez do diagnozy
0,
9
-i-=-=-A - -~~by uklad~;rwowy __ _____ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ~-- Jabilnosci uktadu nerwowego, ale tylko w pasmie wysokich czestotliwosci. Wedlug
1 1 1 Golubiewej, kt6ra najczesciej stosowala PDR do diagnozy labilnosci, „osoby labilne
45 60 75 90 105 120
to takie osoby, u kt6rych szybciej pojawia sie pobudzenie, ale u kt6rych po
Sita bodi:ca (w dB)
zadzialaniu bodica r6wnie szybko przywr6cony zostaje stan wyjsciowy" (1972a,
Ryc. 2.7. Krzywa czasu 1·enkc.ii (mierzona stosunkiem 1/1,,,„,) jako funke.in intensywnosci bodzc6w s. 23). To wyjasnia, dlaczego wysoka sprawnosc PDR przy ekspozycji bodic6w
sluchowych u .iednostek z silnym i slabym ukladem nerwowym (wg: Strelau, 1985, s. 144) o duzej czestotliwosci uznawana jest za wskainik labilnosci.
Niebylicyn (1965, 1972a) stwierdzil m.in„ ze szybkosc tworzenia OW dodat-
:Zjawiska wrazliwosci zmyslowej uzywano tez czesto do pomiaru Iabilnosci nich i hamulcowych koreluje ze wskainikami aktywnosci fal alfa, szczeg6lnic
uldadu nerwowego w takich metodach, jak adekwatna chronaksja optyczna, z indeksem alfa. „Indeks alfa mtjprawdopodobniej odzwierciedla zar6wno dynarni-
krytyczna czestotliwosc migotania, szybk:osc powrotu wrazliwosci wzrokowej. We cznosc hamowania, jak i clynamicznosc pobudzenia" (Niebylicyn, 1972a, s. 92).
wszystkich tych metodach gl6wnym wskainikiem Iabilnosci byla szybkosc pojawia- Pocz<!wszy od polowy lat szescdziesi<!tych indeks alfa oraz energia calkowita rytmu
nia sie i/lub zaniku wrazenia wzrokowego. Wedlug Tieplowa i wsp6lpracownik6w, alfa staly sie najpopularniejszymi miarami r6wnowagi dynamicznosci proces6w
im szybciej wrazenie wzrokowe sie pojawia i im szybciej zanika pod wplywem nerwowych. Wedlug Niebylicyna i innych wsp6lpracownik6w Tieplowa wysoki
bodic6w o r6znej sile, tym wieksza labilnosc proces6w nerwowych (Niebylicyn, indeks alfa i wysoki wskainik energii calkowitej rytmu alfa swiadcz<t o przewadze
l972a; Szwarc, 1965). hamowania nad pobudzeniem, natomiast niskie wartosci obu tych wskainik6w
swiadczq 0 przewadze pobudzenia nad hamowaniem.

Aktywnosc EEG a diagnoza cech uldadu ne1·wowego

Od polowy lat szescdziesi<ltych metody oparte na EEG zdobyly w diagnozie sily, 2.3.5. Cechy uldadu nerwowego a zachowanie
labilnosci i dynamicznosci proces6w nerwowych ogromn<l popularnosc. Jak juz
wspomniano, aktywnosc EEG odzwierciedla przypuszczalnie przede wszystkim Zdaniem Niebylicyna (l 972a) wplyw cech temperamentalnych na zachowanie
dzialanie og6lnych, a nie parcjalnych cech ukladu nerwowego. Dodatkowych jest znaczny wtedy, gdy r6wnowaga miedzy organizmem a srodowiskiem ulega

102 103
zachwianiu, a wivc w sytuacjach silnie stresuj<1cych. Przykladem tego nurtu myslenia
jest przeprowadzone w warunkach naturalnych badanie Guriewicza (1970; Gurie-
wicz i Matwiejew, 1966). Autorom udalo siv wykazac istnienie wsp61zaleznosci
mivdzy siht uklaclu nerwowego cliagnozowam1 za pomoc<t metocl laboratoryjnych
a sprawnoscüt dzialania operator6w podczas pozorowanej awarii elektrowni. W tych
niew<tlpliwie skrajnie stresuj<1cych warunkach dzialanie operator6w charakteryzujq-
cych siv slabym uldaclem nerwowym ulegalo clezorganizacji (zwlaszcza w sferze
percepcji, pamivci i myslenia). Natomiast operatorzy charakteryzuj<1cy siv silnym
uldaclem nerwowym przejawiali znaczm1 odpornosc na stres.
Wivkszosc baclan clotycz<icych wplywu cech uklaclu nerwowego na sprawnosc
dzialania prowadzono jednak w warunkach laboratoryjnych. Rozcliestwienska
(Rozdiestwienskaja, 1980) i wsp61pracownice (Rozcliestwienskaja, Golubiewa i Jer-
molajewa-Tomina, 1969) przeprowadzily seriv eksperyment6w, z kt6rych wynikalo,
ze w zadaniach polegaj<1cych na zapamivtywaniu materialu slownego w warunkach
wysokiego napivcia i silnie rozbudzonej motywacji jednostki o silnym ukladzie
nerwowym funkcjonuj& sprawniej niz jednostki o slabym ukladzie nerwowym.
Kierunek zaleznosci mivdzy siht ukladu nerwowego a poziomem wykonania ulega
natomiast odwr6ceniu wtedy, gdy zaclania wykonywane S<l w warunkach monoton-
nych: w tym wypadku osoby o slabym ukladzie nerwowym funkcjonowaly lepiej.
Tieplow ( 1956) wysun&l hipotezv, ze jednym z najwazniejszych dla funk-
cjonowania pamivci mechanizm6w jest bezwladnosc/ruchliwosc uldadu nerwowego.
Hipoteza ta weryfikowana byla w serii baclan prowadzonych przez Golubiew&
(1972b, 1980). Golubiewa por6wnywala wplyw cech uldadu nerwowego na
sprawnosc pamivci dowolnej i mimowolnej. Okazalo siv, ze duia Iabilnosc koreluje
pozytywnie ze sprawnoscü1 pamivci mimowolnej, natomiast w zadaniach an-
gazuj<1cych pamivc dowolmt lepiej wypadaj<1 osoby o mniej Iabilnym ukladzie
nerwowym. Golubiewa (1972b) stwierdzila r6wniez, zejeclnostki o silnym uldadzie
nerwowym sprawniej wykonuj<i zadania wymagaj<ice zapamivtania duzych porcji
materialu o malym stopniu zrozumialosci.
W laboratorium Tieplowa prowaclzono jeszcze wiele innych badan nad r6znymi
funkcjami pamivci. Badania te, niezaleznie ocl wielu warunk6w doclatkowych,
zawsze uwzg!vdnialy cechy ul<ladu nerwowego (Golubiewa, 1980). Wyniki nie S<l
wszakze jednoznaczne (Strelau, 1985a) i nie pozwalaj<1 na wycü1gnivcie og6lnych
wniosk6w na temat roli cech uldadu nerwowego w skutecznym zapamivtywaniu.
2.3.6. Uwagi krytyczne
Badania Tieplowa i wsp61pracownik6w stanowü1 typow<1 egzemplifikacjv
podejscia indukcyjnego („od szczeg61u do og6lu"), gromadz<1cego wiele danych
szczeg61owych przy niemal zupelnym braku dowod6w empirycznych na rzecz
:zjawisk, u podstaw kt6rych lei<i podstawowe cechy OUN. W tym kontekscie mozna
sü; zgodzic z opinü1 Powella (1979, p. 25), ze „dorobek rosyjski w wydaniu Pawlowa,
Tieplowa i Niebylicyna zaczyna siv - i konczy - na cechach i typach aktywnosci
104
wej". Wyniki moich wlasnych, trwaj<1cych ponad 10 lat 'badan nad cechami
u nerwowego (Strelau, 1958, l 965, 1969) oraz analiza niemal wszystkich badan
eprowadzonych przez szkolv Tieplowa sklonily mnie do sfonnulowania szeregu
ag krytycznych (om6wionych obszernie w Strelau, 1985a), z kt6rych kilka teraz
rzedstawiv.
Stosuj<ic pojvcie wlasciwosci ukladu nerwowego, Tieplow i wsp6lpracownicy
mu status cechy, wzg!vclnie trwalej, o zadowalaji1cej stalosci mivdzysytuacyj-
.. Stalosc ta byla jednak wyl<1cz11ie zakladana, nigdy jej bowiem nie dowiedziono
pirycznie, albowiem dane zgromadzone zar6wno w Iaborat( ·'·_m Tieplowa, jak
.'j przez Strelaua (1965, 1969) pokazaly ponad wszelkq w<1tpliwosc, ze wlasciwosci
"uldadu nerwowego nie maj<1 statusu cech og6lnych. Wyniki wlasciwosci OUN zalez<t
bowiem w znacznym stopniu od specyficznych warunk6w laboratoryjnych, w jakich
siv je bada.
Hipoteza Tieplowa i Niebylicyna, m6wü1ca o ortogonalnosci cech uldadu
nerwowego, r6wniez nie zostala potwierdzona. Jak wykazal Strelau (1985a), dane
ctotyczc1ce wzajemnych zwi<izk6w pomivdzy poszczeg61nymi wlasciwosciami ulda-
du nerwowego si1 bardzo niesp6jne. Niekiedy uzywano tych samych procedur
eksperymentalnych do pomiaru r6znych cech ukladu nerwowego, np. reakcja
wodzenia stroboskopowego w tym samym pasmie czvstotliwosci raz byla uznawana
za wskaznik sily uldadu nerwowego, innym razem za wskaznik Iabilnosci, a szybkosc
warunkowania interpretowana byla jako miara clynamicznosci i labilnosci. Bywalo
i tak, ze jedn<i i tv sam<i cechv uklaclu nerwowego pr6bowano diagnozowac za
pomoc<1 r6znych, nie skorelowanych wskainik6w. Dynamicznosc mierzona szybko-
sci<i tworzenia dodatnich i hamulcowych ow nie koreluje z miarami aktywnosci fal
alfa, r6wniez uznawanymi za wskainik dynamicznosci (Niebylicyn, l 972a). Nie ma
takiej cechy uldadu nerwowego, kt6rej nie pr6bowano by diagnozowac na podstawie
szybkosci warunkowania (por. Mangan, 1982; Strelau, l 985a), trudno wivc uznac ten
parametr tworzenia OW za trafny wskainik. Procedura ta podwaia idev ortogonalno-
sci cech uldadu nerwowego.
2.4. Interakcyjna teoria temperamentu
Thomasa i Chess
Ostra krytyka konstytucjonalnego podejscia do temperamentu, glvboka wiara
w to, ze osobowosc czlowleka tworzy siv wylqcznie pod wplywem srodowiska,
fascynacja psychoanaliz<1 Freuda i jego nastvpc6w - to wszystko zlozylo siv na
specyficzrnt atmosferv, w kt6rej swoje badania nacl temperamentem rozpoczvlo
dwoje psychiatr6w amerykanskich, Alexander Thomas i Stella Chess. Na przek6r
panuj<1cym powszechnie przekonaniom ta para naukowc6w zwracala uwagv na
znaczenie, jakie odgrywajq w zachowaniu czlowieka r6znice indywidualne, oraz na
rolv, jaht w rozwoju czlowieka odgrywa od najwcze8niejszego dziecinstwa
interakcja wlasciwosci indywiclualnych i wplywu srodowiska. Ta wlasnie interakcja
- temperamentu i innych cech jeclnostkowych z jeclnej strony oraz srodowiska
105
 w og61c, a wymog6w i oczckiwan spolecznych w szczeg6lnosci - to najwa:lnicjszc{
zdanicm Thomasa i Chcss, czynniki warunkuj<1cc tak normalny rozw6j, jak i wicle
zaburzcn zachowania. Podqjscie interakcyjne, zc szczcg6lnym naciskiem na :z,jawis-
ka spccyficznc clla rozwoju, to najbardzicj charakterystycznc cechy teorii tcm.
pcramcntu lansowancj przez tych clwojc badaczy.
W roku 1956 Thomas i Chcss rozpoczi;,li do dzis prowadzonc podluznc ba.
clanic tempcramcntu, zwanc Thc New York Longitudinal Study (NYLS). Wyniki
tcgo trwaj<iccgo juz ponacl trzydzicsci lat badania (przedsii;,wzii;,cia zupclnic
wyj<itkowcgo w dzicclzinic stucli6w nad temperamentem) publikowane byly w wie-.
Ju ksi<izkach (Chcss i Thomas, 1984; Thomas i Chcss, 1977; Thomas, Chcss
i Birch, 1968; Thomas, Chcss, Birch, Hertzig i Korn, 1963). Zar6wno te badania,
jak i rozwazania tcorctycznc Thomasa i Chcss wywarly, i wywieraj<i nadal, bardzo
silny wplyw na szcrcg wsp6Jczcsnych konccpcji tcmperamcntu, chociazby na teoric
Bussa i Plomina (1975, 1984), Golclsmitha i Camposa (1982) czy Rothbart
i Dcrrybcrry' ego (l 981).
2.4.1. Geneza interakcyjnej teorii temperamentu
Thomas i Chcss htczyli zaintcrcsowania baclawczc z praktyk<t kliniczn<i. To co ich
szczeg6lnic uclcrzylo w obscrwacjach malych dzieci, to wyraine, widoczne juz
w picrwszych tygodniach zycia, r6znice indywidualne. Nie udalo im sii;, tych r6znic
wyjasnic wyl<icz1lic r6znicami w nastawieniu rodzic6w czy od1nicnnymi praktykami
wychowawczymi. Z prowaclzonych obserwacji wynikalo, ze nawet gdy rodzicc
traktuj<t wszystkic swojc clzicci tak samo i tak samo je wychowuj<i, rozw6j
i zachowanic potomstwa przcbicga r6znic w zaleznosci od jego cech indywidual-
nych. Nato, zc Thomas i Chcss zaczi;,li myslcc o rozwoju zachowania w katcgoriach
r6znic indywiclualnych, wplynely nie tylko ich wlasne doswiadczcnia i obserwacjc,
alc tcz og6lny klimat badawczy panuj<icy w latach 1930-1950.
Wielu baclaczy rozwoju clziccka zwracalo uwage na obccnosc i znaczcnie r6znic
indywidualnych w zachowaniu. Istnicnic indywidualnych wzorc6w zachowania
w nicmowlectwic wykazali Escalona ( 1968) oraz Gesell i Amcs (1937). 0 tym, ze juz
u noworodka wystepuj<t r6znicc indywidualnc w zala-esie rcakcji fizjologicznych
i biochcmicznych, swiaclczyly wyniki takich badaczy, jak Richmond i Lustman
(1955) oraz Williams (1956).
W swoich badaniach nacl intcrakcj<i cech tcmpcramcntalnych i srodowiska
Thomas i Chess poslugiwali sie ewolucyjnym pojecicm dobroci dopasowania
(goodness offit) wprowadzonym przcz Hendcrsona (1913) i Dubosa (1965). Dobroc
dopasowania stala sii;, wkr6tcc najwaznicjszym konstrnktem interakcyjncj teorii
tcmpcramcntu. Co wieccj, sformulowana w latach piecclziesi<itych przcz nickt6rych
badaczy iclca, ze rozw6j czlowicka jest cfcktem wzajcmnych stosunk6w miedzy
organizmcm a sroclowiskicm, w kt6rych to organizm odgrywa aktywn<i rote
(Schncirla, 1957), nie pozostala bez wplywu na spos6b, w jaki Thoinas i Chcss badali
tempcramcnt.
106
2.4.2. NYLS jako if6dto i potwierdzenie
interakcyjnej tMrii temperamentu
•. Sformulowmia przez Thomasa i Chess teoria temperamcntu, techniki pomiaru
:niennych tcl11pcramentalnych i srodowiskowych, a takzc wnioski i interpretacjc
'tycz<ice zwi<izk6w micclzy tcmperamentcm, zachowanicm i zaburzeniami zacho-
ania - wszystko to wywodzi sii;, z rozpoczetego przez tych dwoje psychiatr6w
1toku 1956 badania podluzncgo. U podstaw tcgo baclania legly dwa kluczowe zalo-
ia: ( 1) dzieci przcjawiaj<i r6znicc indywidualnc w zakresic tcmperamentu, (2) tem-
eramcnt odgrywa wazmt ro!v w rozwoju, zar6wno normalnym, jak i zaburzonyrn.
P.-ojekt NYLS
Osicmdzicsi<it piec rodzin z klasy sredniej i wyzszcj warstwy klasy srecl-
niqj uczestniczylo w tym badaniu obcjmuj<icym w sumie 138 dzicci. Wiekszosc
roclzin miala po jcdnym lub dwoje dzieci. W momencic pierwszego spotkania
badaczy z rodzicami clzieci mialy po 2-3 micsi<ice. Z pierwotnej pr6by ostalo siy
133 clzicci, kt6rych Josy slcclzono ocl wczesncgo niemowlectwa po lata osicm-
clzicsi<itc. Spos6b zbierania clanych zmicnial sie wraz z wieldcm dzieci, zmienialy sie
tcz Iiczba i rodzaj mierzonych zmicnnych. Na kazclym etapie rozwoju baclano cechy
tcrnpcramcntalne, postawy roclzic6w wobec dzieci i ich praktyki wychowawczc.
W razie potrzcby przeprowadzano tcz kliniczne postcpowanie diagnostyczne.
Obscrwacjc i wywiacly prowadzono w zlobku, przcdszkolu, szkole poclstawowej
i domu rodzinnym. Informacjc zbierano od samych baclanych oraz od rodzic6w
i nauczycieli.
Wynild poszczeg61nych faz tego podluznego badania tempcramentu publikowano
sukcesywnic. Kolejnc opnicowania obejmowaly hastepuj<icc okrcsy rozwoju: okres
1liemowlccy i pocz<itck dziccülstwa (Thomas i in„ 1963), dziccinstwo (Thomas i in„
1968), ola-es dorastania (Thomas i Chcss, 1977), wickdorosly (Chcss i Thomas, 1984).
Na pocz<itku rcalizacji projektu NYLS Thomas i Chess (1957, s. 351), m6wi<tc
o r6znicach indywidualnych w zakresie cech zacliowania, poslugiwali sie termincrn
„indywiclualne wzorcc reakcji". 0 charakterze tych wzorc6w swiadcz<i rcakcje na
bodicc zewnetrzne i wewnetrznc. Na podstawie studi6w przypadku sicclmiorga
uczcstnik6w programu NYLS poclzielono te wzorce reakcji na piec kategorii,
obcjmujncych m.in. intcnsywnosc reakcji i reakcje pozytywnc versus negatywne. Tc
katcgoric byly punktcril wyjscia wyr6inionych ~rnstepnie przez autor6w kategorii
tcmperamentu.
Z czascm Thomas i Chcss zauwazyli, ze dzieci nie tylko przejawiaj<i inclywidual-
ne r6znice w zachowaniu reaktywnym, ale tez r6znie sie zachowuj<t, kiccly wchodz<t
w aktywn<i intcrakcje z otoczeniem. Wtccly wlasnie wprowaclzili pojccie „tcm-
perament". Pojecie to odnosi sie do tego, .iak dziccko siy zachowujc, a wiyc do tego,
co nazwac mozna stylem zachowania. Autorzy szczeg6lnie mocno podkrcslali, ze
„tcmperament jcst pojeciem fcnomenologicznym i nie wynikaj<t z nicgo zaclnc
implikacjc clotycz<ice etiologii czy niczrniennosci" (Thomas i Chcss, 1977, s. 9).
107
 Kategorie tempe1·amentu i ich konstelacje
Thomas i Chess rozr6zniali pocz<1tkowo dziewivc kategorii temperamenlu.
PodstaW<l podzialu byla indukcyjna analiza tresci wypowiedzi rodzic6w na temat
zachowania swoich dzieci w okresie niemowlvcym. Analizie poddano 22 protokoly.
Po przeprowadzeniu analizy wypowiedzi rodzic6w kazd<l kategoriv temperamentu
oceniano na 3-stopniowej skali (Thomas i in., 1963). W swoich najnowszych
publikacjach Thomas i Chess posh1guj<1 siv nadal tymi samymi kategoriami
temperamentu, eo ponad trzydzie§ci lat temu (Chess i Thomas, 1989, 1991; Thomas
i Chess, 1985). Oto najbardziej podstawowy opis tych kategorii:
( l) Aktywnosc - aspekt motoryczny zachowania dziecka oraz proporcja
okres6w aktywnosci i braku aktywno§ci w ci<1gu doby.
(2) Rytmicznosc (Regularnosc) - regularnosc b<td:i brak regularnosci funkcji
biologicznych (np. cyklu snu i czuwania).
(3) Zblifanie sii:-wycofywanie - rodzaj pierwolnej reakcji na nowy bodziec
(np. pokann, zabawkv, osobv). Zblizanie siv ma miejsce wtedy, gdy reakcja jest
pozytywna, wycofywanie zas wtedy, gdy dziecko reaguje negatywnie, na poziomie
emocji i/lub aktywnosci molorycznej.
(4) Latwosc przystosowania - latwosc, z jalcq zachowanie dziecka mozna
zmienic w poz<tdanym kierunku, wyrazaj<}ca siv w sposobie reagowania na nowe
bodzce.
(5) Prog reagowania - sila bodzca polrzebna do wywolania zauwazalnej
reakcji.
(6) Sifa reakcji - poziom energetyczny reakcji niezaleznie od jej jakosci lub
kierunku.
(7) Jakosc nastroju - proporcja emocji (nastroj6w) pozytywnych do negalyw-
nych.
(8) Poclatnosc na roztargnienie - skutecznosc, z jak<t bod:ice zewnvtrzne
odwracaj<t uwagv dziecka od tego, eo robi w danym momencie.
(9) Zasii:g uwagi i wytrwalosc - najdluzszy czas poswivcony bez przerwy
danemu rodzajowi aktywnosci (zasivg uwagi) oraz zdolnosc kontynuowania aktyw-
nosci mimo dzialania bodzc6w rozpraszaj<}cych (wytrwalosc); obie te kategorie S<l ze ,
sob<1 zwi<}zane.
Jakosciowa analiza funkcjonalnej roli temperamentu, poparta analiz<t czyn-
nikow<1, sldonila autor6w do wyodrvbnienia trzech nastvpuj<}cych konstelacji
tempcramentalnych: dziecko trudne, dziecko latwe, dziecko wolno rozgrzewaj<}ce siv
(Thomas i in., 1963; Thomas i Chess, 1977) Termin „dziecko" zast<1piony zostal
p6iniej tenninem „temperament" (Chess i Thomas, 1984; Thomas i Chess, 1986;
Thomas, Chess i Korn, 1982a).
Temperament tatwy (okolo 40% pr6by objvtej programem NYLS) charak-
teryzuje siv wysokimi wynikami w nastr:puj<}cych kategoriach: regularnosc, zbli2:anie
siv, latwosc przystosowania, sila reakcji niewielka Iub umiarkowana, przewaga
pozytywnych nastroj6w. Tempernment trudny (okolo 10% pr6by) charakteryzuje
108
vodwrotm1 konstelacj<} temperamentaln<}: jest nieregularny, wycofuje sk, trudno
przystosowuje, reaguje intensywnie, z przewag<1 negatywnych nastroj6w.
Temperament wolno rozgrzewaj~lCY sii: (okolo 15% pr6by) reaguje negatywnie na
nowe bod:ice, przystosowuje siv powoli, wykazuje przewagv nastroj6w negatywnych
nad pozytywnymi, ale za to reaguje z niewiell<et siht i zajmuje pozycjv posrednü1 na
wymiarze regularnosci.
Uzycie termin6w „latwy" i „lrudny" znajduje uzasadnienie w relacjach
rodzic6w, zdaniem kt6rych dzieci o jednej konstelacji nie sprawiaj<1 trudnosci
wychowawczych i si1 :ir6cHem radosci rodzic6w, poclczas gdy dzieci o konstelacji
przeciwnej stwarzaj<} ldopoty (Thomas i in., 1963).
Zdaniem autor6w konstelacja temperamentalna uwazana za trudn<t „bardziej niz
kt6rakolwiek inna konstelacja zclecydowanie naraza dziecko na wivksze ryzyko
zaburzen zachowania" (Chess i Thomas, 1984, s. 186). Autorzy ograniczylijednak
to sformulowanie wyl<}cznie do rodzin objvtych projektem NYLS. Niewykluczone
bowiem, ze w innej kulturze, stawiaji1cej inne wymagania i oczekiwania, tem-
perament trudny nie musi siv wi<}zac z tak wysokim ryzykiem pojawienia sk
zaburzen zachowania.
Po.i~cie dobmci dopasowania
Obserwacja, ze mivdzy konstelacj<} temperamentalnq (latw<1 versus trudn<t)
a zaburzeniami zachowania nie zachodzi zadna bezposrednia zaleznosc, sldonila
Thomasa i Chess do wprowaclzenia pojvcia „clobroc dopasowania" (Thomas i in.,
1968; Chess i Thomas, 1989, 1991). Pojvcie to w pelni koresponduje z przyjvtym
przez autor6w interakcyjnym podejsciem do temperamentu. 0 dobrym clopasowaniu
m6wimy wtedy, gdy zachodzi zgodnosc mivdzy mozliwosciami jednostki, jej
temperamentem oraz innymi cechami indywidualnymi a oczekiwaniami i wymoga-
mi otoczenia (przede wszystkim rodzic6w, nauczycieli i r6wiesnik6w). Taka
zgodnosc zapewnia optymalny rozw6j. Gdy mivdzy cechami jednostki a warunkami
srodowiskowymi zachodzi istotna i cllugotrwala rozbieznosc, m6wimy o „niedopaso-
waniu, kt6re powoduje nieprzystosowanie i zakl6ca rozw6j" (Chess i Thomas, 1984,
s. 21). 0 ile drobne rozbieznosci spowodowane konfiiktami i stresem, jakie nios<l
nowe wymagania i oczekiwania, wplywaj<} pozylywnie na rozw6j, o tyle nadmierny
stres spowodowany niedopasowaniem zaburza zachowanie.
W wivkszosci swoich prac Thomas i Chess mocno podkreslaji1, ze zaclna
kategoria ani konstelacja temperamentalna sama w sobie nie prowadzi do zaburzen
zachowania. Poszczeg6lne kategorie temperamentu nie sq same w sobie ani dobre,
ani zle. Zawsze nalezy je rozpatrywac w kontekscie innych czynnik6w indywidual-
nych i srodowiskowych, w interakcji z nimi.
Statosc cech tempernmentalnych
Baclanie podluzne NYLS dostarczylo pewnych dowod6w na rzecz stalosci
temperamentu. Ale wraz z uplywem lat Thomas i Chess wypowiadali siv mniej
109
 kalegorycznie na temat stalosci odrvbnych kategorii temperamentalnych. Ujmujqc
rzecz z perspektywy rozwojowej, zmienia siv spos6b, w jald temperament siv
przejawia - przypisa6 to nalezy zachodzqcym wraz z wiekiem zmianom w r6zno-
rodnosci przejawianych zachowai1 oraz w jakosci tych zachowan. „Nie ulega
nalomiast zmianie definicyjna tozsamosc rozpalrywanej charakterystyki" (Thomas
i Chess, 1977, s. 159).
Gdyby za wskaznik stalosci przyj<16 wsp6lczynniki korelacji wynik6w pomiaru
temperamentu w wiekt1 dorosly1il z wartosciami wskainik6w dziewivciu kategorii
temperamentu uzyc•~--,1 ych przez te osoby w wiekt1 1-5 lal, wnioski nie bylyby
zaclwcaj'lce. Zaden z tych wsp6kzynnik6w nie osic1gn'll wartosci wyzszej niz 0,30,
a wivkszos6 korelacji byla statystycznie nieistotna (Thomas i Chess, 1986).
Por6wnanie cech temperamentalnych w r6znym wiekt1 (od wczesnego dziecinstwa
po wiek dorosly) 11wzglvdniaj'lce wyhicznie cechy skladajqce siv na konstelacjv
zwan'l temperamentem trudnym dalo natomiast wynik bardziej optymistyczny. Jak
siv okazalo, cechy temperamentu w wieku lat trzech korelowaly istotnie z trudnym
temperamentem w wiekt1 dojrzalym. ZwiQzek ten modyfikowaly takie zmienne, jak
postawa matki w dziednstwie i poziom przystosowania w wieku doroslym (Chess
i Thomas, 1984).
Thomas i Chess, zgodnie z ich opisowq teori<t temperamentu, nie szukali
odpowiedzi na pytanie o etiologiv kategorii temperamentalnych ani tez nie
formulowali hipotez na temat biologicznych podstaw badanego ~jawiska. Niemniej
jednak zaktadali, i.e temperament ma podloze fizjologiczne i :Z:e r6znice indywidual-
ne w zakresie temperamentu uwarunkowane S<t w pewnym stopniu genetycznie (por.
relacjonowane w rozdz. 5 badanie Torgersen).
2.4.3. Metody pomiaru temperamentu
stosowane przez Thomasa i Chess
Gdy Thomas i Chess przyst<1pili do badania tempel'amentu, osoby przez nich
badane (teraz juz doroste) mialy zaledwie po kilka tygodni. Fakt ten sil'l rzeczy
zawazyl na doborze metod badawczych. W zwi'lzku z tym, ze osoby badane byly
jeszcze niemowlvtami, gl6wnym ir6dlem informacji na temat ich temperamentu byli
rodzice. Dziewiv6 wyodrvbnionych przez autor6w kategorii temperamentalnych
oceniano na trzystopniowej skali na podstawie materialu zebranego podczas
wywiadu o ustalonej wcze§niej strukturze. W wywiadzie proszono o konkretny opis
zachowania dziecka w taldch obszarach, jak odzywianie, wydalanie, cykl snu
i czuwania itp. Gdy dziecko wkraczalo w wiek szkolny, wywiady z rodzicami
uzupelniano o 1-2-godzinne obserwacje zachowania dziecka w klasie i wywiady
z nauczycielami.
Dia dzieci w wieku od 3 do 7 lat skonstruowano dwa kwestionariusze, jeden
zawierajqcy 72 pytania dla rodzic6w i drugi zawieraj<1cy 64 pytania dla nauczycieli.
Do obu kwestionariuszy dol'lczono siedmiopunktowe skale ocen (od „prawie nigdy"
do „prawie zawsze") sht:lqce do oceny czvstotliwosci poszczeg6lnych zachowan
!i/ 110
,iJ"/
i·
:il
mas i Chess, 1977). Dia os6b badanych wkraczajqcych w wiek dorosly
nstruowano natomiast kwestionariusz do samoopisu (Thomas, Mittelman, Chess,
~J{brn i Cohen, 1982b). Kwestionariusz ten zawieral 140 pozycji i, podobnie jak dwa
:poprzcclnie narzvdzia psychometryczne, zaopatrzony byl w siedmiostopniow<1 skalie
do oceny czvstotliwosci zachowan. W przeciwienstwie do innych technik pomiaro-
wych skonstruowanych przez Thomasa i Chess, dla tego kwestionariusza okreslono
dos6 starannie parametry psychornetryczne, h1cznie z rzetelnosci'l i trafnosciq.
Nie ulega Wqtpliwosci, ze procedury cliagnostyczne uzywane przez Thornasa
frChess do diagnozy temperarnentu SQ nadmiernie uproszczone i slabo dopracowane
, psychometrycznie. Uczniowie i wsp6lpracownicy Thomasa i Chess stworzyli kilka
innych kwestionariuszy, szeroko obecnie wykorzystywanych w diagnozie dziewiv-
ciu kategorii ternperamentu wyodrvbnionych w ·projekcie NYLS. Dostvpne s<1
kwestionariusze dotyczqce wczesnego okresu niernow!vce!!O (Carey i McDevitt,
1978), dzieci w wieku od roku do 3 lat (Fullarcl, McDevitt i Carey, 1984), dzie-
ci w wieku 3-7 lat (McDevitt i Carey, 1978) oraz 8-11 lat (Hegvik, McDevitt
i Carey, 1982).
2.4.4. Temperament a zaburzenia zachowania
Dysponuj<1c wynikami ponadtrzydziestoletnlch baclal'1 nad ternperamentem pro-
wadzonych w ramach projektu NYLS, a takze wynikami badan innych fi·6b, np.
dzieci lekko uposledzonych umyslowo, dzieci zarazonych w zyciu plodowym
wirusem r6zyczki, wczesniak6w oraz dzieci z rodzin robotniczych, Thomas i Chess
mogli zbada6 szczeg6lowo zwü1zek mi~clzy cechami ternperamentu ·(zwlaszcza
trzema wymienionyrni wyzej konstelacjami) a rozmaityrni zaburzeniarni zachowa-
nia. Na podstawie podrvcznika Diagnostic and Statistical Manual o.f Mental
·Disorders (DSM) autorzy wyr6znili zaburzenia przystosowania, zaburzenia za-
chowania i zaburzenia zwiqzane z lvkiem. Zdaniem autor6w:
W lych wlasnie zaburzeniach przyczynq daleko idqcych nieprawidlowosci funkcjonowania jcsl
brak zgodnosci mii;;dzy lcmperamenlcm i/htb innymi charnkleryslykami dziccka a wymogami i oczc-
kiwaniami otoczcnia. [... ] W wickszosci przypadk6w g16wnym lub wrccz decydujqcym czynnikicm
odpowicdzialnym za nickorzysthy przebieg rozwoju psychiczncgo jcst nicdopasowanic [srodowiska] do
lempermnentu dziccka (Chess i Thomas, 1986, s. 159).
Przeslank'l tego wniosku byl caly szereg danych ilosciowych i jakosciowych
przytaczanych przez tych dwoje psychiatr6w w wivkszosci opublikowanych przez
nich ksiqzek i artykul6w.
Konstelacja trudnego temperamentn a zaburzenia zachowania
Analiza ilosciowa 108 dzieci uczestnicz<1cych w projekcie NYLS w wieku lat 3,
4 i 5, sposr6d kt6rych 42 ujawnilo zaburzenia zachowania, wykazala znaczqce
r6znice mivdzy cecharni temperamentalnymi grupy klinicznej i niezaburzonej,
zar6wno przed pojawieniem siv zaburzen zachowania, jak i po ich ujawnieniu siv.
111
 .iga o wiele wiekszego wysilku ze strony otoczenia spolecznego (rodzic6w
W grupie klinicznej mozna bylo wyodn~bnic dwie podgrupy. Jedna ujawniala
a6czycieli) niz w wypadku dzieci obdm·zonych trudnym temperamentem, ale
aktywne symptomy zaburzenia zachowania, druga bierne. Dzieci o objawach
„biernych", okre§lone jako „nieuczestnicz&ce", w wieku 5 lat r6znily sie od dzieci i!·malnych. To wyja§nia do pewnego stopnia, dlaczego wsr6d dzieci 1mij<1cych
niezaburzonych pod wzglc;dem takich cech temperamentu„ jak nastr6j, poziom dnY temperament dzieci uposledzone przejawiajct zaburzenia zachowania czesciej
aktywnosci, tendencja do zblifania sie - wycofywania oraz wytrwalosc. Natomiast z ctzieci normalne.
dzieci o objawach „aktywnych" (a takich w grupie klinicznej byla wivkszosc)
ujawnialy rozmaite postacie leku: wybuchy zlosci, j&kanie, zaburzenia snu itp. Srodowisko jako czynnik modyfikuji\cy zwiq_zek
W por6wnaniu z grup<i niezaburzon<i dzieci te w kazdym wieku (3, 4 i 5 lat) mii:dzy trudnym temperamentem a zaburzeniami zachowania
charakteryzowaly sie nastepuj<1cymi wfasciwosciami temperamentu: wyzszym
Thomas i Chess (1977) postanowili sprawdzic, czy kategorie i konstelacje
poziomem aktywnosci, wieksz<i nieregularnosci&, nizszym progiem reaktywnosci,
temperamentu zidentyfikowane u uczestnik6w projektu NYLS uda sie r6wniez
wiekszym nieprzystosowaniem, wieksz<i intensywnosci& reakcji, wieksz<1 wytrwalo-
nvylcryc w populacjach 0 odmiennym pochodzeniu spoleczno-ekonomicznym.
scüt i wiekszym roztargnieniem. W szystkie r6znice byly statystycznie istotne
. W tym celu przeprowadzili kolejne badanie podluzne na 95-osobowej pr6bie dzieci
(Thomas i Chess, 1977).
•; portorykanskich z rodzin robotniczych. Rozw6j tych dzieci sledzono od niemowlec-
Z kolei w grupie zlozonej z 52 dzieci leldco uposledzonych umyslowo, w wieku
twa do sz6stego roku zycia. Dzieci portorykanskie og61nie nie r6znily sie pod
od 5 do 11 lat, dzieci, u kt6rych stwierdzono zaburzenia zachowania istotnie czesciej
wzglc;dem cech temperamentu od dzieci z projektu NYLS.
niz u dzieci niezaburzonych, przejawialy konstelacje cech typow& dla temperamentu
· Uderzaj&ce natomiast byly r6znice w objawach zaburzen zachowania, wynikaj<1-
trudnego (Thomas i Chess, 1977). Badanie kontrolne przeprowadzone po szesciu
ce z odmiennych wymagan i oczekiwan spolecznych w tych dw6ch r6znych klasach
latach u 44 sposr6d dzieci lekko uposledzonych wykazalo, ze diagnoza temperamen-
spolecznych. U dzieci z projektu NYLS niedopasowanie tempernmentu i srodowiska
tu trudnego sprzed szesciu laty jest dobrym predyktorem p6foiejszych zaburzen
objawialo sie gl6wnie zaburzeniami snu, niezdyscyplinowaniem, zaburzeniami
zachowania.
nastroju i mowy, trudnosciami w uczeniu sie i w kontaktach z r6wie8nikami .. U dzieci
Badanie 243 dzieci w wieku od 2 i p6l roku do 4 lat z wrodzom1 r6zyczk&
portorykanskich natomiast objawy niedopasowania najbardziej widoczne byly
wykazalo, ze dzieci z „trudn<i" konstelacjq cech temperamentalnych istotnie czesciej
w takich obszarach funkcjonowania, jak aktywnosc fizyczna, jedzenie i wydalanie.
przejawialy zaburzenia zachowania niz dzieci o innej konstelacji cech temperamen-
Wniosek,jaki plynie z por6wnania wynik6w tych dw6ch badan,jest nastepuj&cy.
talnych (Chess, Korn i Fernandez, 1971). Zwü1zek „temperament trudny-zaburze-
Czynnild srodowiskowe (np. silna potrzeba osü1gniec, dobrze zorganizowany czas
nia zachowania" byl szczeg61nie widoczny u tych dzieci, u kt6rych wrodzona
w rodzinach NYLS, ciasnota mieszkaniowa, liczne potomstwo w grupie rodzin
r6zyczka doprowadzila do gluchoty, eo zapewne mozna wyjasnic trudnosciami
portorykansldch) wplym:;ly bardzo znacz<1co na to, w jaldm obszarze funkcjonowania
w porozumiewaniu sie z otoczeriiem. Przeprowadzone po uplywie czterech lat
ujawnily sie zaburzenia zachowania.
badanie kontrolne dzieci z r6zyczk11 potwierdzilo wartosc preclyktywmt trnclnego
Jak wykazali Thomas i Chess (1977; Thomas i in., 1968)- gl6wnie na podstawie
temperamentu: te dzieci, kt6re w pierwszym badaniu ujawnily cztery lub piec
analizy jakosciowej studi6w przypadk6w - zaburzenia zachowania pojawialy sie
kategorii sklaclaj11cych sie na tntdny temperament, przejawialy po czterech latach
tez (choc rzadziej) u dzieci 1rnij11cych latwy temperament. W tym wypadku
zaburzenia zachowania (Thomas i Chess, 1977).
niedopasowanie warunk6w srodowiskowych do cech temperamentu (uwaiane za
Warto zauwazyc, ze nie bylo zaclnych r6znic w czestosci wystepowania
konstelacji kategorii skladaj&cych sie na truclny temperament w trzech przed- gl6wn<i przyczyne zaburzeij zachowania) spowodowane bylo chroniczn<i rozbieznos-
d'
ci11 miedzy wymogami i oczeldwaniami otoczenia spolecznego a cechami tem-
stawionych wyzej pr6bach - clzieci objetych projektem NYLS, dzieci upo-
peramentu dzieci.
sledzonych umyslowo i clzleci z wrodzomt r6zyczk11. Natomiast, jak sie wyclaje,
zwützek pomiedzy truclnym temperamemem z jednej strony a zaburzeniami
zachowania z drugiej strony silniejszy byl w obu grupach klinicznych ariizeli
w grupie nonnalnej (NYLS). Jak zauwaiaj<1 Thomas i Chess: 2.4.5. Uwagi IU"ytyczne

Nawet bez uposlcdzenia intdektualnego lub fizyczncgo dziecko trudne jest bardzicj podatne na zabmzcnia
zachowania (o czym swiadcz11 wyniki programu NYLS). Uposledzenie zwi..,ksza t<: podatnosc jcszcze
banlzicj (1977, s. 62).
W odniesieniu do dzieci obdarzonych trudnym temperamentem i do tego jeszcze
uposledzonych umyslowo lub fizycznie osü1gniecie wlasciwego dopasowania
Thomas i Chess nalezq do tych badaczy, kt6rzy umiej~tnie htCZ<l w swojej pracy
badawczej postawe uczonego z postaw<i klinicysty. Realizowany przez te pare
kierunek badan oraz spos6b ich prowadzenia stanowü1 wypadkow<t tych dw6ch
postaw. Bardzo wiele uwagi poswiecali samym badanym oraz takim sprawom, jak
profilaktyka, terapia i poradnictwo rodzinne (Chess i Thomas, 1986), zwieksz<ij<lC

112 113
 w ten spos6b szansc;; prawidlowego rozwoju badanych dzieci. Taka postawa
(polegaji1ca na wyborze najkorzystniejszego dla dziecka sposobu postc;;powania) nie
sprzyja optymaln~j kontroli badanych zmiennych.
Jak juz wspomnialem, gl6wnym zr6dlem informacji na lemat temperamentu
ijego zwü1zk6w z zachowaniem byly wyniki badan podh1znych. Jedm1 z charakterys-
tycznych cech tego typu badan jest to, ze koncepcje teoretyczne i metody badawcze
przyjc;;te na pocz<1tku trzeba kontynuowac do samego konca, nawetjezeli sie;; okaze, ze
nie s<1 one optymalne. Tylko w ten spos6b bowiem mozna zagwarantowac
por6wnywalnosc wynik6w na kolejnych ctapach rozwojtt dziecka. To wyjasnia
niekt6re slabosci badan nad temperamcntem realizowanych przez tych dwoje
psychiatr6w.
Na pocz<ttku realizacji projektu NYLS, gdy dzieci byly jeszcze w wieku
niemowlccym, Thomas i Chess wyodrcbnili na podstawie 22 protokol6w z wywia-
d6w z rodzicami dziewicc kategorii tempcramentu i tych kategorii konsekwentnie sie
trzymali. Ani liczba tych kategorii, ani spos6b rozumienia ich specyfiki rozwojowej,
nie zmienily sie;; przez ponacl 30 lat, mimo naplywu coraz liczniejszych clanych
empirycznych. Wiehl autor6w mialo to Thornasowi i Chess za zle i usilowalo
dowiesc, ze Iiczbc;; cech temperamentu u dzieci mozna zmnicjszyc (Buss i Plomin,
1984; Gibbs, Reeves i Cunningham, 1987; Hagekull, 1989; Martin, l 988a; Martin,
Wiscnbaker i Huttunen, l 994b; Prior, Sanson i Oberklaid, 1989). Zwr6cono tez
uwagc;;, ze struktura cech temperamentalnych podlega zmianorn rozwojowym,
pominic;;tym przez Thomasa i Chess (Rothbart, l 989c; Prior i in., 1989).
Takie pojccia, jak „lrudne dziecko" i „trudny temperament" S'l niezgoclne
z gloszon<1 przez Thomasa i Chess interakcyjn<1 teorüt temperamentu. Uzycie
etykietki „trudne dziecko" podkresla bowiem dominuj<1c<1 rolc kategorii tem-
peramentu (kontekstu osobistego) w powstawaniu lrudnosci (w zachowaniu, wy-
chowawczych ilp.). Cechy temperamentu nabieraj<1 r6znego znaczenia i r6znej
wartosci w zalezno.:~: Jd tego, z jakimi czynnikarni zewnctrznyrni (srodowisko-
wyrni) i wewnetrznymi wchodz<1 w interakcje, eo zreszt<1 wykazali sami autorzy
poj.;;cia truclnego dziecka. Jak zauwaza Rothbart: „To co w jednej sytuacji wydaje sie
truclne, w innej trudne byc nie musi" (Goldsmith i in., 1987, s. 521). Pr6ba oceny
tempenunenlu za pomoq takich przyrniotnik6w,jak ,,tatwy" czy „truclny" prowadzi
do nieporozumiei'1 i -jak dowiodly baclania nad inteligencj<1- etykietki w rodzaju
„trudne dziecko", „trudny temperament" mog<t byc spolecznie krzywdz<1ce. Wielt1
autor6w krytykowalo pojccie lrudnego dzieclrn (Bates, 1980, 1986; Bussi Plomin,
1984; Rothbarl, 1982; Strelau, l 992a) z r6znych perspektyw (por. rozdz. 7).
Thomas i Chess rzadko posluguj<1 sie innymi metodami diagnostycznymi niz
wywiad, obscrwacJa i skala ocen. Kwestionariusze sluz<1ce do diagnozy temperamen-
lu dzieci w wieku od 3 do 7 Iat, wypelniane przez rodzic6w i nauczycieli (Thomas
i Chess, 1977), nie S<t zadowalaj<1co opracowane psychometrycznie. Z kolei
z dostepnych clanych na temat jeclynego kwestionariusza do diagnozy temperamentu,
kt6ry zostal wlasciwie opracowany pod wzglydem psychometryczhyn1 (kwes-
tionariusza dla os6b doroslych), wynika, ze pierwotn<1 liczbe kategorii temperamentu
(dziewiec) swobodnie mozna by zreclukowac do trzech czynnik6w drugiego stopnia.
114
e te swiadcz<1 tez o stosunkowo niskiej trafnosci tego narzedzia: wsp6lczynniki
r~iacji miedzy wynikami w tescie a ocenami os6b trzecich i skalami ocen wahaj<1
i;; dla siedmiu sposr6cl dziewieciu kategorii temperamentu od 0,32 do 0,47.
Wyniki badan podluznych, prowadzonych na pr6bach rekrutuj<1cych sie z r6z-
nych populacji, pozwolily autorom formulowac wiele wniosk6w na temat zwi<1zk6w
zachodz[icych miedzy cechami temperamentu a zaburzeniarni zachowania. Nie udalo
mi siejednak znalezc w pracach Thomasa i Chess zadnej wzmianki na temat sposobu
operacjonalizacji poj.;;cia „zaburzenie zachowania". Mimo ze autorzy poddawali
'"'~soby badane starannemu badaniu lekarskiemu (psychiatrycznemu), w warunkach
1.. czesciowo wystandaryzowanych, poprzestaj<t na sformulowaniach og6Inych, poda-
jnc tylko, ze do zaburzen zachowania zalicza.i<t (za DSM-III) zaburzenia przy-
stosowania, zachowania itp., wyr6zniaj<1c trzy natezenia zaburzen - lagodne,
umiarlcowane i glybokie (Chess i Thomas, 1984).
Nie ma fadnych informacji na ternat wskainik6w i metod pomiaru przy-
stosowania i zaburzen zachowania. Ten brak danych na temat sposobu operac-
jonalizacji zmiennych wskazuje na to, ze Thomas i Chess stosowali w badaniu
zaburzen zachowania jakies nieokreslone podejscie jakosciowe. Nie podaj<1 bowiem
zadnej ilosciowej kategoryzacji zaburzen, odmiennych byc moze dla r6znych
kategorii temperamentu i r6znych faz rozwojowych.
Gruntowmt krytyke badan Thomasa i Chess przeprowadzili Bussi Plomin ( 1984 ),
kt6rzy nazwali projekt NYLS „pod~jsciem pediatrycznym", oraz Golclsmilh
i Campos ( 1982), okreslaj<1cy badanie dw6jki psychiatr6w amerykanskich „podej-
sciem stylistycznym". Mimo tych uwag krytycznych (sposr6d kt6rych przytoczylem
tu zaledwie kilka), w pelni zgadzam siez Bussem i Plominem, kt6rzy sw6j krytyczny
przegl<1d dorobku Thomasa i Chess w dziedzinie baclan nad ternperamentem
podsumowali nastepuj<1cym stwierdzeniem: „fadna z tych uwag krytycznych nie
umniejsza wszakze ich pionierskiego wkladu, kt6ry inspirowal cale pokolenic
badaczy temperamentu" (1984, s. 31).
 Rozdzial 3
„ cji i teorii temperamentu ma charakter eklektyczny, h1czy bowiem ldlka
WSPOt.CZESNE TEORIE
TEMPERAMENTU
Jak wspomnialemjuz wczesniej, zar6wno Eysenck 1,jak i Th01m1s i Chess wcüiz
S<l bardzo aktywni na niwie teoretyoznych i empirycznyoh badan temperamental-
nych. Wielt1 badaczy, zaclwconych ich osiiignieciami oraz dorobkiem niezyj<1oyoh
juz badaczy rosyjskich, Tieplowa i Niebylioyna, rozwija nowe k011cepcje i teorie
temperamentu lub modyfikuje juz istniej11ce. Nie spos6b tu wymienic wszystkich
publikowanych w literaturie poglt1d6w. lest ich bardzo wiele. Nierazjuz pr6bowano
te r6znorodne i rozproszone koncepcje uporz11dkowac.
Meyer (1988), na przyklad, dostrzega w nunach wsp6kzesnych teorii tem-
peramentu nastepuj11ce typy podejsc: opisowe (Thomas i Chess), genetyczno-
-behawioralne (Bussi Plomin), psychofizjologiczne (Strelau, Rothbart i Derryberry,
Goldsmithi Campos) i rozwojowe. Ostatni& z wymienionych kategorii dzieli Meyer
jeszcze na szereg podkategorii: stylistyczn& (Thomas i Chess), behawioralno-ge-
netyczmi (Bussi Plomin), konstytucjonaln& (Rothbart i Derryberry) oraz emocjonal-
m1 (Goldsmithi Campos). Goldsmithi Campos (1982) proponuj& wlasmtklasyfikacje
rozwojowych teorii temperamentu i wyr6zniaj11 cztery nastepuj&ce podejscia:
stylistyczne (Thomas i Chess), kryterialne (Buss i Plomin), psychobiologiczne
(Rothbart) i neonatalne (Brazelton). Endler (1989) uzupelnia jeszcze te liste
o podejscie emocjonalne (Goldsmithi Campos). Strelau i Plomin (1992) wyr6znili
trzy podejscia do badan nad temperamentem: kliniczne (np. Thomas i Chess),
wczesnodzieciece (np. Goklsmith i Campos) i osobowosciowe (np. Buss i Plomin).
Strelau ( 1992a) proponuje trzy r6zne kryteria klasyfikacji wsp6lczesnych badail
nad temperamentem: (l) koncentracje na populacji dzieciecej (np. Rothbart) versus
koncentracje na populacji os6b doroslych (np. Eysenck), (2) teorie wyjasniaj11ce (np.
Zuckerman) versus podejscia opisowe (np. Thomas i Chess), (3) podejscia stosowane
(kliniczne, edukacyjne) versus podejscia teoretyczne - uprawiane odpowiednio
przez Thomasa i Chess oraz Eysencka.
Jak wynika z powyzszej listy propozycji kryteri6w klasyfikacji, znalezienie
jednej, precyzyjnej taksonomii rozwijanych wsp6lcze§nie podejsc do badan tem-
peramentalnych graniczy z niemozliwoscü1, poniewaz od tego, z jakiej perspektywy
1
Hans J. Eysenck zmarl w 1997 r. w wiekt1 81 lat.
116
fasyfikacji ujmuje dan& teoric, zalezy spos6b jej zaszeregowania. Wickszosc
ych podejsc r6wnoczesnie.
by pokazac te r6znorodnosc teorii temperamentu, wyodrebnilem cztery kryteria
yfikacyjne: (1) teorie zorientowane na dziecko (rozwojowe) versus teorie
-ientowane na czlowieka doroslego (nierozwojowe), (2) teorie opisowe versus
rie wyjasniaj&ce (biologiczne: nawiqzuj11ce do genetyki zachowania lub do ·
cepcji aktywacyjnych), (3) teorie jednowymiarowe versus teorie wielowymiaro-
,,.(4) teorie zorientowane wyh1cznie na emocje versus teorie zorientowane na
·ksztall zachowania. Zaleznie od przyjetego kryterium, te sam<t teorie za-
1~regowac mozna do r6znych kategorii (por. tab. 3.1). Tak wiec interakcyjna teoria
mperamentu Thomasa i Chess jest jednoczesnie teorüt zorientowan& na dziecko,
wJelowymiaroWq, opiSOWll i skoncentrowamt na caloksztakie zachowania.
Tabela 3.1. Klasytikacja teorii temperamentu
Autor
( 1) pziccko vs. domsly
Dziecko Buss i Plomin, Goldsmilh i Campos, Kagan, Rothbarl i Der-
ryberry, Thomas i Chess
Eysenck, Gray, Mehrabian, Rus<tlow, S!relau, Tieplov i Nieby-
Dorosly
licyn, Zuckennan
(2) Opisowe vs. 1n·zyczynowc
Opisowe Goldsmilh i Campos, Mehrabian,Thomas i Chess
Przyczynowe Bussi Plomin, Eysenck, Gray, Kagan, Rothbart i Derryberry,
Rusalow, Strelau, Tieplow i Niebylicyn, Zuckennan
(3) Jcdno- vs. wielowymiamwc
Jednowymiarowe Kagan, Zuckerman
Wielowymiarowe Buss i Plomin, Eysenck, Goldsmith i Campos, Gray, Meh-
rabian, Rothbart i Derryberry, Rus2' „.. Strclau, Tieplow
i Niebylicyn, Thomas i Chcss
(4) Emocjc vs. cale zachowanie
Emocje Goldsmilh i Cumpos, Gray, Mehrabian, Kagan
Buss i Plomin, Eysenck, Rolhbart i Derryberry, Rusalow,
Cale zachowanic
Strelau, Tieplow i Niebylicyn Thomas i Chess, Zuckennan
Slowem, prezentuj1ic w tym rozdziale wsp6kzesne teorie temperamenlu, nie
spos6b wykorzystac wszystkich wymienionych wyzej kryteri6w. Konieczna jest
jakas selekcja. Tabela 3 .1, kt6ra moze sluzyc pomoq przy poszukiwaniu element6w
wsp6Inych dla poszczeg6lnych teorii temperamentu, pokazuje, ze kazda z teorii
moze byc sklasyfikowana ze wzgledu na wszystlde cztery kryteria. A zatem decyzja
o wyborze kryterium jest arbitralna. Zgodnie z dotychczasow11 tradycjl! badan
zdecydowalem sie przyj11c pierwsze kryterium - „dziecko versus dorosly" - jako
podstawe do przedstawienia teorii temperamentu.
117
,,lliitijr'
 3.1. Teorie tempernmentu
zorientowane na dziecko
Kategoryzacja z jednej strony pozwala chocby czQsciowo uporzctdkowac bardzo
slqdin[\d r6znorodne teorie lemperamentu, z drugiej strony jednak ma pewne wady,
wprowadza bowiem ostre podzialy, nie zawsze trafnie odzwierciedlajctce faktyczny
slan rzeczy. Na przyklad teoria Thomasa i Chess skoncentrowana byla w punkcie
wyjscia na populacji clzieciQcej. Dzisiaj jeclnak, po trzyclziestu latach systematycz-
nych badan podluznych, osoby badane w ramach projektu NYLS sctjui. dorosle. Buss
i Plornin choc sformulowali swoj<i teoriQ temperamenlu na poclstawie baclai1
populacji dziecic:;cej, rozszerzyli .ict jednak na osoby doroslc. Niekl6rzy (np. Windle,
1992a) badaj[\ gl6wnie mlodziez w wiekt1 clorastania, wiQc formulowane przez nich
teorie nie S<t ani teoriami clziecic:;cymi, ani teoriami skoncentrowanyrni na populacji
os6b doroslych - mieszcz<t sie na pograniczu jednych i clrugich.
Decyduj[\c siQ na zaliczenie danej koncepcji tcmperarnentu do teorii zorien-
towanych na clziecko, bc:;dQ siQ kierowal punktem wyjscia - tym, w jaki spos6b
koncepcja powstala. W cictgu ostatnich dwuclziestu lat grono badaczy temperamentu
clziecka znacznie siQ powiQkszylo. Pojawilo sie wiele oryginalnych, autorskich
pomys16w clotycz[\cych sposobu pomiaru temperamcntu u clzicci (np. Bates, 1986;
Goldsmilh i Rothbart, 1991; Hubert, Wachs, Peters-Martini Gandour, 1982; Martin
i Halverson, 1991; Rothbart i Golclsmith, 1985), cictglosci i stalosci temperarnentu
dziecka (Asendorpf i Van Aken, l 991; Hagekull, 1989; Matheny, Wilson i Nuss,
1984; Rothbart, l 989c), temperamentu ujmowanego w okreslonym kontekscie
(Lerner, 1984; Lerner, Nitz, Talwar i Lerner, 1989; Talwar, Nitz, Lerner i Lerner,
1991) oraz zwü1zku ternperamentu z wychowaniem i zaburzeniarni (Carey i McDe-
vilt, 1989; Keogh, 1986; Martin, l 988b; Maziacle, 1988). Najpclniejszy przeghtd
pornys16w i danych empirycznych w clzieclzinie temperamentu clziecka moi.na
znaleic w pracy Kohnstamma, Batcsa i Rothbarl ( 1989) oraz w bardzo zwivzlyrn
ujcciu Batesa (1987) i Prior (1992).
Choc kryterium wyboru teorii, kt6re nalei.aloby uwzglQdnic, jest r6wnie
arbilralne jak wybrane wczesniej kryterium klasyfikacji, om6wiv tutaj te koncepcje,
kt6re spelni<\ill (w slopniu wiekszym lub mniejszym) kryteriurn rnikroteorii (por.
rozdz. 2). Sl! to: teoria behawioraln<;>-genctyczna Bussa i Plomina, rozwojowy model
temperamentu Rothbart i Derryberry'ego, cmocjonalna teoria Goldsmithai Carnposa
i psychobiologiczna teoria lemperarnentu Kagana.
PominQ w lej prezentacji zar6wno biospoleczm1 leoriv temperamentu Hinde'a
(1989; 1-Iinde i Stevenson-Hinde, 1987), jak i neonatalnct koncepcjQ tempera-
mentu/osobowosci Brazelton (1973; Brazelton, Nugent i Lester, 1987), mirno ze oba
le podejscia odegraly waznct rolQ w rozwoju teorii temperarnentu dzieciQce-
go. Powody S<l naslQpujctce. Koncepcja Hinde'a nie spelnia wymog6w operac-
jonalizacji podstawowych pojQc ani nie zawiera propozycji dotycz<1cych metod
pomiaru. Z kolei w badaniach Brazelton (kt6re skctdinctcl wykraczajct daleko poza
obszar lemperamentu) melody pomiaru nie wynikajct ze specyficznej neonatalnej
leorii temperamentu.
118
3.1.1. Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu
Bussa i Plomina
Sposr6d wszystkich studi6w nad tcmperamcntem dziccka baclania Bussa i Plomi-
na, prowadzone systematycznie od ponad dwuclziestu lat, nalezct do najbardziej
uporzctdkowanych i maj<i 11<\jsolidniejsze podstawy rnetodologiczne. Sposr6d wszyst-
kich dzieciQcych temii ternperamentu wla8nie teoria Bussa i Plomina najlepiej
spelnia, wymogi teorii postulowane przez Poppera i Kulma (por. rozdz. 2). Odwoluj<1c
sie clo kryteri6w przedstawionych w tabeli 3.1, mozna powiedziec, ze teoria tempe-
ramentu Bussa i Plomina jest teorict wyjasni<\i<tC<t (odwoluje siv do genetyki zacho-
wania), wielowyrniarowct i obejmuje caloksztalt zachowania. Teoria ta, choc od sa-
mego pocz<1tku skoncenlrowana na populacji dzieciQcej, jest jedm1 z nielicznych teorii
ujmuj<icych rozw6j szeroko. Buss i Plomin tak w rozwazaniach teoretycznych, jak
0
i W badaniach empirycznych konccntmj11 siv takZe na lcmpcramencie os6b cloroslych.
Tlo teoretyczne
Przeglctdajctc publikacje Bussa i Plomina na temat temperamentu, nielalwo
ogarnctc wszystkie ir6dla, z kt6rych czerpali autorzy przy konstmkcji swojej teorii.
Na pewno nie bez wplywu na ich spos6b ujmowania temperamentu bylo podejscie
por6wnawcze Diamonda (1957), nazywanego przez Bussa i Plomina (1975)
inicjatorern wsp6lczesnych baclan nad temperamentem. lstotny wplyw na rozw6j
koncepcji temperarncntu Bussa i Plomina mialo twierdzenie Diamonda, zc cztery
podstawowe temperamenty - lvkliwy, agresywny, towarzyski i irnpulsywny
- wystQpujct zar6wno u czlowieka, jak i u wyzszych ssak6w. R6wnie waznct rolQ
odegrala popularna definicja temperamentu Allporta (1937), uwzglQdniaj<1ca lak
aspekt emocjonalny, jak i konstytucjonalny temperamentu.
Kiedy Buss i Plomin przystctpili do badania temperamentu, teoria ekstrawersji
i introwersji Eysencka oraz pionierskie baclania tego uczonego w dziedzinie genetyki
zachowania byly juz psychologom osobowosci dobrze znane. Innym sprzyj<\i<1cym
kontekstern byly dla Bussa i Plomina baclania nad temperamentem dziecka
prowadzone przez Thomasa i Chess.
Nie bez znaczenia dla rozwoju behawioralno-genelycznej teorii lemperamentu
u d:lieci byly tez wczcsniejsze doswiadczenia samych autor6w. Arnold I-1. Buss
( 1961 ), z Texas University, znany jest jako auior jednego z najbardzicj systematycz-
· nych badan nacl ludzkct agresjct. Empiryczne badanie agresji sklonilo autora do
glQbszych docieka!l na temal istoly tego wymiaru osobowosciowo-temperamental-
nego, wsp6lnego ludziom i zwierzcttom. Wynikiem lych poszukiwa!l bylo komplek-
sowe podejscie do bada!l osobowosciowych, uwzg1Qdniaji1ce aspekly ewolucyjne
i rnzwojowe (Buss, 1988, l 989a; Buss i Finn, 1987).
Robert Plomin byl uczniem Bussa. W swojej rozprawie doktorskiej z 1974 roku
(cyt. w: Buss i Plomin, 1975) podjctl temat interakcji rodzic6w z dzieckiem
- podslawow<t zmiennct byl temperarnent. Juz od samego poczcttku swojej kariery
akaclemickiej w University of Colorado, jednym z wioch1cych osrodk6w w dzieclzinie
119
genetyki zachowania, Plomin podj<1l intensywne badania wykorzystuj<lCC to pode-
jscie (DeFries i Plomin, 1978; Plomin, 1976; Plomin, DeFries i Loehlin, 1977). To
swoiste poh1czenie dw6ch r6znych obszar6w badawczych - badai1 nad agresjq
(ßuss) i genetyki zachowania (Plomin) - zaowocowalo nowymi, wsp6lnymi
poszukiwaniami. Zainteresowania obu badaczy skierowaly sie: ku najbardziej
poclstawowym aspektom osobowosci - w wysokim stopniu dziedzicznym, fun-
damentalnym i obecnym od pocz<itku rozwoju.
Trzy podstawowe temperamenty - EAS
Teoria temperamentu Bussa i Plomina zreferowana zostata szczeg61owo
w clw6ch monografiach (Buss i Plomin, 1975, 1984) i kilku artykutach (por. .Buss,
198%, 1991; Bussi Plomin, 1986; Strelau i Plomin, 1992). Wypowiadaj<lC siena
temal rozumienia pojecia „temperament", autorzy stwierdzili, ze:
Tcmpcramcnty „to obecnc od wczcsncgo dzicci1lstwn, odziedziczonc cechy osobowosci" (Buss
i Plomin, 1984, s. 84).
W tej kr6tkiej definicji mieszcz<i sie wszystkie najwazniejsze elementy teori1'obu
baclaczy. Zdaniem Bussa i Plomina (1984), aby damt ceche zachowania mozna bylo
nazwac temperamentalmt, muszit byc spelnione dwa nierozh1czne kryteria definicyj-
ne: (1) cecha ta musi wystepowac od wczesnego dziecinstwa (ujawnic sie w cü1gu
clw6ch pierwszych lat zycia); (2) r6znice indywidualne w zakresie tej cechy muszlt
byc uwarunkowane w duzym stopniu genetycznie. A zatem cecha o silnym
uwarunkowaniu genetycznym, ale nieobecna od wczesnego dziecinstwa (np.
sumiennosc), nie jest cech<l temperamentalm1. Podobnie nie jest cech<t temperamen-
laln<1 cecha obecna od wczesnego dziecinstwa, ale nie maj<ica uwarunkowan
genetycznych (np. usmiech).
W przedstawionej przez siebie pierwszej wersji teorii temperamentu Buss
i Plomin (l 975) za podslawowe kryterium, pozwalaji1ce zaliczyc damt ceche
zachowania do temperamentu, uznali dziedzicznosc. Inne kryteria, np. stalosc
w calym okresie dziecinstwa, kontynuacja w wieku dojrzalym, wartosc adaptacyjna,
obecnosc u naczelnych i innych ssak6w, mialy znaczenie drugorzedne. Kryteria te,
juz nie zaliczane w najnowszych pracach Bussa i Plomina do niezbc;dnych, nadal
jednak zajmuj<i w ich koncepcji teoretycznej wazne miejsce.
Autorzy uwazajq, ze kazdy z temperament6w charakteryzuje sie pewn<i cü1glos-
ci,1, clzieki kt6rej „cechy obecne ocl wczesnego dziecinstwa [temperamenty - J.S.]
tworz11 prawdopoclobnie funclament, na kt6rym rozwija sie p6iniej osobowosc"
(Buss i Plomin, 1984, s. 84). Cechy temperamentalne maji1 silny wplyw na
p6zniejszy rozw6j osobowosci. Temperament, zdaniem autor6w, tworzy zasaclniczy
zn1b ludzldej osobowosci. We wczesnym dziecinstwie, kiecly jeszcze nie wytworzyly
sie wewnetrzne struktury poznawcze, closwiadczenie zyciowe zas jest niewielkie,
caht osobowosc dziecka wypelnia temperament, przy zalozeniu, ze z konstruktu
zwanego osobowoscüt wyl<iczymy sfere funkcjonowania intelektualnego (inteligen-
cji) (Buss i Plomin, 1984; Buss i Finn, 1987).
( "i.2()\
:Bussi Plomin klad<i tez nacisk na rozlegly zasieg cech temperameiltalnych, na to,
.'obejmuj<i one szeroki zakres zachowan i sytuacji. Temperament musi r6wniez
:eJnic waznq funkcje regulacyjnq. 0 tym, czy takq role rzeczywiscie pelni, swiadczy
.fakt, ze ulatwia przystosowanie w bardzo r6znych dziedzinach zycia (Bussi Plomin,
1975).
Bior<ic pod uwage te wszystkie kryteria i rozwazania, jak i wyniki licznych bad an,
. Bussi Plonün (1984, 1986; Buss, 1991) wyodrebnili trzy podstawowe temperamen-
\1ty: emocjonalnosc, aktywnosc i towarzyskosc (w skr6cie EAS - od pierwszych liter
'·angielskich odpowiednik6w tych termin6w, emotionality, actiJJity, sociability). Buss
i Plomin uzywaj<1 terminu „temperament" w dw6ch znaczen;·•<:- 11. W znaczeniu
pierwszym, zgodnie z przytoczom1 wy:l.ej definicj<1, jest to rermin zbiorczy,
obejmuj<icy trzy cechy skladowe. W znaczeniu drugim pojecie temperamentu
uzywane jest zamiennie z pojeciem cechy temperamentalnej, istniej<l wivc - zda-
niem autor6w - trzy temperamenty.
Emocjonalnosc. Emocjonalnosc, wecllug definicji Bussa i Plomin, to sklonnosc
do latwego reagowania silnym pobuclzeniem. Przejawem tej sklonnosci jest emocja
pierwotna zwana niezaclowoleniem (distress). „Emocjonalnosc to tyle co niezadowo-
Ienie, sklonnosc clo latwego i silnego rozstrojenia" (Buss i Plomin, 1984, s. 54).
Niezadowolenie daje sie zauwazyc ocl pierwszego dnia zycia Gego przejawem jest
placz) i juz w wieku niemowlecym zaczyna sie dalej r6znicowac: w wieku okolo 2-3
miesiecy pojawia sie strach, a nieco p6foiej (okolo sz6stego miesi<ica zycia)- zlosc.
Przejawem strachu jest pr6ba ucieczld od bocl:Zc6w zagrazaji1cych (awersyjnych),
przejawem zlosci zas - atak i narzekanie w oclpowiedzi na bocl:Zce denerwuj<1ce,
powocluji1ce frustracje.
Sposr6d trzech sldadnik6w emocji - ekspresji, uczucia i aktywacji - tylko
jeden, zdaniem autor6w, naclaje sie do pomiaru genetycznie uwarunkowanych r6znic
indywidualnych w zakresie intensywnosci i parametr6w czasowych emocji. Tym
skladnikiem jest aktywacja. Jedynymi zas emocjami, w kt6rych poziom aktywacji
przekracza poziom typowy dla stan6w pozaemocjonalnych (np. reakcji orientacyj-
nej), s<1 niezadowolenie, strach i zlosc. Co prawda wysold poziom aktywacji
charakteryzuje i czwarty roclzaj emocji, jaldmjest poclniecenie seksualne, ale emocja
ta w dzieciii.stwie sie nie pojawia. Zresztq, zdaniem autor6w, nie ma zaclnych
clowocl6w na to, ze r6znice inclywidualne w zakresie podniecenia seksualnego
uwarunkowane S<l genetycznie.
Jak widac, autorzy nie uwzglvclniaj<1 w swojej koncepcji emocjonalnosci emocji
pozytywnych. A to z prostego powodu. Typowy dla emocji pozytywnych poziom
aktywacji jest nizszy ocl tego, kt6ry towarzyszy emocjom negatywnym. Co wiecej,
emocje te nie spelniaj<1 definicyjnych kryteri6w temperamentu. Jeclnym z czynnik6w
r6znicuj<icych poziom emocjonalnosci jest plec. Chlopcy przejawiaj<i wyzszy
poziom zlosci, clziewczynki - strachu. Buss i Plomin wysuneli hipoteze, ze
powodem r6znic miedzy dziewczynkami a chlopcami si1 zar6wno czynnild dziedzi-
czne, jak i r6znice w socjalizacji.
( 121'
···.li'li
 Aktywnosc. Wedtug Bussa i Plomina (1975, ss. 31-32) „poziom aktywnoscj
odnosi sie:; do sumy wydatkowanej energii [... ] Aktywnosc to tyle eo ruch". Pojc:;cie
ruchu odnosi sie:; do wszelkich zachowari, z czego wynika, ze aktywnosc moze sie:;
przejawiac w kazdym zachowaniu. Temperament zwany aktywnosci& ma dwa
skladniki warunkujiicc r6znicc indywidualnc w zakrcsic aktywnosci: wigor i tcmpo.
Zazwyczaj korcluj<1 onc zc sob& cloclatnio. Czlowick aktywny przcjawia silmt
motywacjc:; w kicrunku zachöwari wymagaj<tcych duzcj cncrgii: wklacla wiclc cnergii
w aktywnosc wymagaj<tC<l cluzcgo wigoru, wykonywam1 w szybkim tcmpic. „Dwa
nicrozhtcznc aspekty aktywnosci - wigor i tcmpo - wiclac najlcpicj w tym, .iak
osoba reaguje (w stylu reakcji)" (Buss i Plomin, 1975, s. 33). Zdarza sie:; jeclnak
- u pcwnych jcclnostek lub v1 pewnych formach aktywnosci - zc nie ma korelacji
mic:;clzy jcdnym a drugim sldadnikicm aktywnosci.
Aktywnosc z~jmuje szczeg6lne miejsce wsr6d trzcch tcmperament6w. Kazdej
rcakcji towarzyszy wydatkowanie encrgii, a zatcm kazdy rodzaj aktywnosci ma sobie
wlasciwy poziom wigoru (intensywnosc) i wlasne tcmpo, z czego wynika, ze
w por6wnaniu z dwoma pozostalymi temperamentami, aktywnosc jest bardziej
zgcncralizowana, jest wic:;c ccclut stylistyczrnt. Mimo p6iniejszych rewizji teorii
tcmperamentu, autorzy pozostali przy picrwotnym sposobie rozumienia aktywnosci
(Buss i Plomin, 1984 ).
Towarzyskosc. Towarzyskosc, w odr6znieniu od pozostalych temperament6w,
ma aspekt kierunkowy: jest nim d&zenie do kontaktu z luclimi. „Towarzyskosc
oznacza tcnclencjQ clo przedklaclania towarzystwa innych Iuclzi nacl samotnosc" (Buss
i Plomin, 1984, s. 63). Zr6cllem tej tcndencji s& pozytywne wzmocnienia plymice
z intcrakcji spolecznych. Buss i Plomin ( 1984) wymicniaj& pic:;c takich wzmocnicl'i
spolccznych: ( 1) obecnosc innych Iuclzi, (2) wsp6lna aktywnosc, (3) przcjawy
zainteresowania ze strony innych ludzi, (4) wzajemne reagowanic na siebie, czego
przcjawem mog& by6 zgocla i niczgocla, zaskoczcnie i zacickawienie, (5) inicjowanie
kontakt6w spolecznych. Kazde z tych wzmocnieri mozna opisac na wymiarze
brak-naclmiar. Brak wzmocnienia r6wnoznaczny jest z niecloborem stymulacji
spolecznej, czyli niskim poziomem aktywacji, naclmiar wzmocnicri zas jest ir6dlem
silncj stymulacji spolcczncj (i wysokiego poziomu aktywacji). Im kto bardzicj
towarzyski, tym silniej reaguje na pozytywnc wzmocnicnia spoleczne i tym
clotkliwiej oclczuwa ich nieclob6r.
111
Jak poclkreslaj<1 autorzy, kazcla interakcja spoleczna ma potencjalrn1 wartosc
i'j',! nagraclzaj&c& i nie o konkretn& tresc wzmocnieri spolecznych (np: wsp61czucie,
szacunek, pochwalc:;) chodzi w przypaclku towarzyskosci. Roclzaj intcrakcji spo-
ßyscnck (1970), omawi~jiic wymiary ekstrnwersji mierzone kwcstionariu-
EPL
W pierwszcj wersji tcorii Bussa i Plomina z 1975 roku mowa jest o cztcrech
mpcramcntach. Poza trzema tempcrnmentmni przcclstawionymi wyzej, autorzy
ymieniali jcszczc czwarty, impulsywnos6 (Buss i Plornin, 1975). W swojcj
ierwotnej postaci teoria ta nosila nazwc EASI (clo EAS doclano impulsivity - 1).
GJ6wnym powoclem usmlivcia impulsywnosci z listy sldadnik6w strukturalnych
lemperamentu byl brak wystarcz<tj<1cych clowocl6w na rzecz clziedziczenia tej cechy.
'Ökazalo siQ ponaclto, ze impulsywnosc jcst ceclut zlofomt, obejmuj<1cc1 nastc:;puj&ce
sldaclniki: kontrolc:; hamowania, szybkos6 poclcjmowania clecyzji, wytrwalos6 w wy-
konywaniu zaclari i poszukiwanie doznari. Nie wszystkic sklaclniki (a mianowicie
poszukiwanie doznail i kontrola hamowania) ujawniaj<1 siQ juz wc wczcsnym
pzieciristwic (Buss i Plomin, 1984).
ßiologiczne mechanizmy temperamentow EAS
Kiecly juz Buss i Plomin zaclecyclowali, ze n~jwazniejszym kryterium uznania
clanqj cechy za ceclw temperamcntaln& jest jcj clzieclzicznos6, pocljcli baclania nad
genctycznymi uwarunkowaniami wariancji cech temperamentalnych. W czterech
niczaleznych baclaniach clokonali pomiaru trzech tcmperament6w u bliini&t 1110110-
zygotycznych (MZ) i clyzygotycznych (DZ) w wieku, kt6rego §reclnia wahala siQ ocl
43 miesiQcy clo 7;6 roku). Wyniki wskazywaly na istotne genetyczne uwarunkowanic
r6znic inclywiclualnych we wszystkich trzcch tempcramentach (Bussi Plomin, 1984).
Srednie wsp61czynniki korelacji mic:;clzy wynikami bliini&t, clla cztercch bada!'i,
w kt6rych korzystano z kwestionariuszy skonstruowanych przez samych autor6w,
przeclstawione s& w tabeli 3.2. Niskie wsp61czynniki intrakorclacji clla bliinic1t DZ
(zbyt niskie, zclaniem autor6w) Bussi Plomin thunacz& tzw. efektem kontrastu. Efckt
ten, silnic zaznaczony u bliinü1t DZ, polega na tym, ze otoczenie ma tenclencjc clo
postrzegania i traktowania ich jako r6znych. W roidziale 5 om6wic:; nowsze wyniki
baclail, potwierclzaj&cc clane z tabcli 3.2.
Tabcln 3.2. Korclnc.ie mif,'clzy wynilrnmi bliiniltt buclnnych kwcstionarinszami EAS
(aclaptac.in - wg: ßnss i Plomin, 1984, ss. 20-22)
Liczba hli:lniql Korclacjc dla skal EAS
- --·-----·-
MZ DZ Emocjonalnosc Aktywnosc Towarzyskosc
Pr6ba
MZ DZ MZ DZ MZ DZ
----------· ---·------·---~-----

81 0,64 0,03 0,62 0.13

lecznych, w kt6rych towarzyskosc rozumiana jako tcmperamcnt, zn~jdujc ujscic, 57 0.62 0,09
2 60 51 0,58 0,12 0,49 - 0,27 0,47 - 0,12
zmienia si<;; w trakcie rozwoju. U barclzo malcgo dziecka ujawnia sie:; w kontak- 3 36 31 0,70 0,06 0,65 - 0,38 0,48 - 0,16
tach z matk&, modyfikuj<tc charnktcr wzajcmnej wivzi. U clzieci starszych, poru- 4 51 33 0,60 0,27 0.73 0,05 0,56 0,05
szaj&cych sie:; juz samoclzielnie, zakres kontakt6w spolecznych wyclatnie sie Razcm 228 172 0,63 0,12 0,62 - 0,13 0,53 - 0,03
poszerza, obejmuj&c przede wszystkim relacje z r6wiesnikami. Zdaniem Bussa Pr6ba 1 - Bussi Plomin (1975), pr6ba 2 - Plomin (1974). pr6ba 3 - Plomin i Rowc (1978), pr6ba
i Plomina ( 1975, 1984) towarzyskosc rozurniana jako temperament jest jecl- 4 - Plomin (nie publikowana rozprawa doktorska). Srcclni wick wszystkich os6b baclanych (pr6by 1-4)
nym z clw6ch podstawowych sktaclnik6w ekstrawcrsji. Poclobn& sugestic:; wysu- wynosil 61 micsi<;cy.

122 123
 Po wyoclrebnieniu trzech pozfom6w aktywacji - behawioralnego, autonomicz.;
nego i m6zgowego - Buss i Plomin ( 1984) zaczeli siena nie powolywac przy opisie
lrzech temperament6w. Tym aspektem aklywacji behawioralnej (wahaj11cej sie od
glebokiego snu po silne podniecenie), kt6ry najbarclziej rzuca sie w oczy, jest
aktywnosc. Z kolei r6znice inclywidualne w aktywacji autonomicznej widoczne S<l
przede wszystkim w sferze emocji. Autorzy wysuneli hipoteze, ze wysoka emoc-
jonalnosc wi11:Ze sie z dominacj<l czesci wsp6lczulnej autonomicznego ukladu
nerwowego. Na podstawie samych wskafoik6w aktywacji autonomicznej nie da sie
zapewne odr6znic dw6ch skladnik6w eniocjonalnosci, strachu i zlosci.
W cmocjonalnosci clementem dziedzicznym jest latwosc, z ja!G1 pojawia sie aktywacja fizjologiczna
(rcaktywnosc ukladu sympatycznego). bez wzgli;du na to, o jak:1 konkretnie emocji; chodzi - niezadowo-
lcnie, strnch czy zlosc (Buss i Plomin, 1984, s. 54).
Autorzy nigdzie nalomiasl nie wypowiadaj11 sie wprost na temat biologicznych
korelat6w lowarzyskosci. z tego jednak, ze lokujq fizjologiczne podstawy eysenc-
kowskiej ekstrawersji w strukturach m6zgu, oraz ze wzmianki, ze towarzyskosc
uczestniczy w regulacji optymalnego poziom aktywacji (Buss i Plomin, 1975),
wysnuc mozna wniosek, ze fizjologicznym korelatem towarzyskosci, zclaniem
autor6w, jest aktywacja struktur m6zgowych.
Koncz<1c to om6wienie biologicznych podstaw temperamentu, nalezy stwierdzic,
ze o ile genetyczne uwarunkowania r6znic indywidualnych w zala-esie trzech
temperament6w, emocjonalnosci, aktywnosci i towarzyskosci, zostaly dobrze
udokumentowane empirycznie, Bussi Plomin nie przeprowadzili dot11d badan, kt6re
polwierdzilyby zalozenia o fizjologicznych korelatach temperament6w.
Pomim· EAS
Przy okazji omawiania poszczeg6lnych temperament6w, Buss i Plomin przed-
stawili szereg metod ich pomiaru. Tale wiec do pomiaru aktywnosci sluz11: wskazniki
mechaniczne (aktometr, przyrz<1d do pomiaru niepokoju ruchowego, wskafoiki
eksperymentalne); rejestracja ruchu w otwartym polu; wskazniki obserwacyjne;
kwestionariusze do samoopisu (Bussi Plomin, 1975). Bussi Plomin skonstruowali
r6wniez wlasne, oryginalne metody pomiaru temperamentu, w postaci inwentarzy do
badania emocjonalnosci, aktywnosci i towarzyskosci (czasem tez impulsywnosci)
- zar6wno u dzieci, jak i u os6b doroslych. Metody te oparte s<t na zalozeniach teorii
EAS/EASI.
Nie zaglebiaj11c sie w szczeg6ly dotycz<1ce genezy poszczeg6lnych wersji skal
EASI (por. Buss i Plomin, 1975), ·poprzestane na konstatacji, ze do pomiaru
lemperamentu w rozumieniu Bussa i Plomina slui<l dwa inwentarze: EASI-III
Temperament Survey (EASI-III-TS; opisany szczeg6lowo w Bussi Plomin, 1975)
oraz EAS Temperament Survey (EAS-TS; Buss i Plomin, 1984) - w wersjach
samoopisu oraz dla rodzic6w i wychowawc6w. W sprawozdaniach z najnowszych
badan, prowadzonych przez r6znych autor6w, znalezc mozna wzmianki o kilku
r6znych odmianach inwentarza EAS-TS (por. np. Neale i Stevenson, 1989; Windle,
1989a; Ruch, Angleitner i Strelau, 1991). Buss i Plomin natomiast zalecaj<1
li4
anie z Kwestionariusza Temperamentu EAS-TS jako narzedzia dostosowane-
() zmodyfikowanej wersji teorii temperamentu tej dw6jki badaczy.
westionariusz Temperamentu EAS-TS (polslrn adaptacja zob.: Oniszczenko,
7a), zmodyfikowana wersja wczefoiejszego inwentarza, EASI-III-TS, zawiera 20
zycji i 5 skal, po cztery pozycje kazda (do kazdej pozycji dol11czona jest
ir;ciopunktowa skala ocen). W przypadku os6b doroslych do pomiaru emocjonalno-
ci sluz11 trzy skale - skala Niezadowolenia (N, Distress), skala Strachu (S, Fear)
kala Zlosci (Z, Anger). Dwic pozoslale to skala Aktywnosci (A, Activity) i skala
warzyskosci (T, Sociability). Mimo ze skale S<l bardzo kr6tkie, EAS-TS ma
adowalaj11ce wsp6kzynniki rzetelnosci (od 0,75 do 0,85). Jezeli zas chodzi
bt wzajemne korelacje skal, to okazalo sie, ze poszczeg6lne skale do pomiaru
emocjonalnosci koreluj<1 pozytywnie (od 0,28 do 0,63). Skala A koreluje dodatnio ze
:!skal11 T (0,31 dla mezczyzn, 0,21 clla kobiet) oraz ze skal11 Z (ale tylko dla mezczyzn,
1r= 0,26).
Pozit Kwestionariuszem Temperamentu EAS-TS, sluz<1cym do diagnozy tem-
peramentu dzieci i os6b doroslych, Buss i Plomin skonstruowali jeszcze analogicz!1't
skale, kt6r11 wypelniaj<1 rodzice - EAS Temperament Survey for Children
(EAS-TSC). Jest to modyfikacja dw6ch wcze8niejszych skal ocen dla rodzic6w,
EASI-11-TS (Buss. i Plomin, 1975) i Colorado Childhoocl Temperament Inventory
(CCTI; Plomin i Rowe, 1977; Rowe i Plomin, 1977). Sluzy ona do pomiaru
temperamentu u dzieci w wieku od jednego roku do szesciu lat. EAS-TSC takze
zawiera 20 pozycji (ocenianych przez rodzic6w na pieciopunktowej skali), po-
szczeg6lne skale kwestionariusza r6zui11 sie jednak od skal EAS-TS.
W sklad EAS-TSC wchodz.1 nastepujtice cztery skale: Emocjonalnosc (tylko
niezadowolenie - N), Aktywnosc, Niesmialosc (NS, Shyness) i Towarzyskosc. Ta
ostatnia skala traktowanajest przez autor6w jako skala eksperymentalna i nie zostala
jeszcze opisana psychometrycznie. Autorzy nie podaj<1, dla jakiego wieku prze-
znaczona jest skala EAS-TSC, ale z opisu wynika (Buss i Plomin, 1984), ze
przeznaczona jest do oceny clzieci w przedziale wieku od 1 roku do 9 lat.
Pobie:lna ocena obu skal Bussa i Plomina, EAS-TS i EAS-TSC, pozwala
stwierdzic, ze S<l one atrakcyjne. Zawieraj11 niewiele pozycji, poszczeg6hie pozycje
sformulowane s11 jasno i zwiezle, stopief1 niezaleznosci skal jest zadowalaj<1cy,
a rzetelnosc (w wypadku EAS-TS) - wystarczaj<tca. ,;
'.f ~· (
\ 1
Uwagi koncowe
Bussi Plomin (1975, 1984) przypisuj<1 temperamentowi wazm1 role regulacyjm1,
nie przytaczaj11jednak na poparcie tej hipotezy wystm·czaj11cych dowod6w empirycz-
nych. Niemniej jednak w pracach autor6w znalezc mozna kilka interesuji1cych
spekulacji teoretycznych. Tak wiec Buss i Plomin (1984) formuluj11 hipoteze, ze
odpowiednia kombinacja dw6ch temperament6w, aktywnosci i towarzyskosci, moze
byc ir6dlem r6znic indywidualnych w zakresie podwyzszonego nastroju/depresji.
Odpowiednia kombinacja skrajnej aktywnosci i braku kontroli (impulsywnosci)
moze sie objawiac u dzieci nadaktywnosci<t psychoruchow<1. Z kolei r6znice
,Jzs'
~
J.
. .i

i::
:1!
t6w, jak pobudzenie-hamowanie, aktywacja, optymalny poziom aktywacji i a
tywowalnosc (Eysenck, 1967; Gray, 1972; Niebylicyn, l972a; Pawlow, 1951-5
Strelau, 1974; Zuckennan, 1979). •o
·~ CU
<U
·g
Jak sama nazwa wskazuje, rozwojowy model temperamentu jest mocn ::;
l osadzony leorelycznie i empirycznic w psychologii rozwojowej. Szczeg61nie wazn ~~ O>
~
~"8 0
rok przy konstrukcji teorii temperamcnlu opracowanej przez Rothbarlh i Derryber~ m"
a:
E
<U
ry'ego odegraly ,„ ··
?.wazania teoretyczne i wyniki empiryczne, kt6re wskazywa!y
0
U)

na islotne znacze.01;; r6znic indywidualnych u noworodk6w i niemowh1t, a takze

doniesienia na temat najwczesnicjszych przejaw6w r6znic indywidualnych (Brazel
ton, 1973; Escalona, 1968; Gesell i Ames, 1937).
Rozwojowy modcl temperamentu jest oryginalmt propozycj<t teoretyczm1, o tyle
ccnniejsz<t, ze uzupclniom1 o dodatkowe informacje ulatwüü<tce poszukiwaniq
zwi<tzk6w teorii Rothbart i Derryberry'ego z innymi koncepcjami temperamentu ;:::-
·c: ,,;
(tak:Ze dotycz11cych czlowieka doroslego). <U
c <U ..c: ,..;
li
-- 0
N
tÜ "f ·g
-
.g?
c
~
c
g::
....
·~~II-"
1 'IT' :::J ::i <U c:
Temperament ,jako konstytuc,jonalnie uwanmkowane ro:inice indywidualne -N c <U
<U
c·2
Q) E
.;::.
.il: :0
-" 0 ~
.c
w reaktywnosci i samoregulac,ji '.§ ~ <( Q) <U
~ FJ Q)
~
·c: ;;::
Nx oe E ~·c:
a..
~
<U "O
Rolhbart i Derryberry ( 1981, s. 37; Derryberry i Rothöart, 1984, s. 132) definiuj'l Q)
:;;:; U) 0
0
0. öiJ
temperament jako konstytucjonalnie uwarunkowane r6znice indywidualne w reak- <U 0. ~
<U c: <U <U
tywnosci i samoregulacji, przy czym przez pojvcie konstytucjonalnosc rozumi~i<t c

wzglvdnie trwale wyposazenie biologiczne jednostki, podlegaj11ce wplywowi czyn-

i rl
'''tf E"
~ ]!
i~
-~Eo
.c: tl
;;:: ·o
<U •U)
c:
~ ~
'8~ ~
::J
<U 0 g~ c 0 -" §
nik6w dziedzicznych, dojrzewania i doswiadczenia. Reaktywnosc zas odnosi siv do ~o 0> a„·u
Eo
gE ~"8
Ne
0·-
0
"O
~ ...
fü
,·~ ~ c 'gj
~
0. ~
pobudliwosci fizjologicznej i behawioralnej. Autorzy wyr6znü~i<t kilka rodzaj6w c:•o
~:~;;::
~;;::
0
•U
•U)
o -
u)
0 .~ c§
-~w
·o
•U)
0
c:
o•
<U
·o
•U)
0
~ ~
reaktywnosci - somatyczn<t, autonomiczn<t, neurohormonaln<t i poznawcz<t (Roth- c O> O>

1
IJ)_,,,c:z ä)
bart, 1989a, 1991). Wskainikami reaktywnosci s(\r6zne parametry reakcji, takiejak
c: <U <U
Q)-, -
.5 cn
~t:!
-@ <U
~a'.
~:c
}§ -g
~ <U
..c: 8
pr6g wrazliwosci, czas latencji, sila, amplituda i czas powrotu do stanu wyjsciowego. Q)
a:
<U Q)
a:
Q)
a: ·5 Q)

~
Q) ·- 0
a: Q)
<U c: Q) >.
Przez pojvcie samoregulacja natomiast Rothbart i Derryberry rozumiej<t procesy -·c --
.9:? ·w ~ 'B' ._..,
Q)o <U ·- c
c: c 0
-~ <U @ (]) (]) <U J;1 ~ :0 ·~
modyfikuj<tce (podwyzszajqce lub obnizaji1ce) reaktywnosc. Chodzi 111.in. o takie c g_ :;;:: 0
procesy, jak uwaga, d<t:l:enie, unikanie, atak, powstrzymywanie siv od reakcji,
~1
·- 0
;;:: ·c: ·cet!(])
0 <U
o·c U) ::i ::i ~
i:i::
c: 0 E :t:! !:! 0
::l
0
Nt
IJ) 0
samouspakajanie. 1 choc powstaly niezaleznie od siebie, „konstrukty reaktywnosci ::> ~ <U J5
;;:: ·- E o- ,..;
:C N ,..;
"O "' a.. E
i samoregulacji wykazuj11 duze pokrewienstwo z konstruktami Strelaua" (Rothbart, 0 (]) ß <:.l
l 989a, s. 59). ~
Reaktywnosc i samoregulacja wchodz<t w stal<t intcrakcjv. W miarv rozwoju
samoregulacja wywiera coraz wkkszy, modyfikuji1cy wplyw na reaktywnosc
(Rothbart i Ahadi, 1994). Im dziecko starsze, tym bardziej samoregulacja podlega
swiadomej (wytvzonej - e.ffor~ful) kontroli. Wysilek (ejfort) traktowany jako
synonim woli to zdanicm Rothbart: <U
·o
•IJ) ·rr
[... ]zdolnosc powstrzymnnin sii; od rcnkcji na bodicc naplywaji1cc bezposrcdnio z oloczenia podczas <U
0
c <U ::;
dqi:cnia do cclu, kt6rego reprezcnlncji; poznawczqjcdnoslka sobie wytworzyln (Rothbnrl, l989c, s. 208).
~E ~
-ffi·~ 0
E
Rozwojowy model temperamentu przedstawia schematycznie rycina 3.1. Jak Q) ::i
<U
a: U)
widac na tym schemacie, w przedstawionym modelu reaktywnosc to nie tylko
tendencja do reagowania, ujmowana z punktu widzenia sily i szybkosci (czyli
aktywowalnosc), ale r6wniez proces (stan), bvd<tcy funkcj<t sily bodica, jego zna-

128
czenia (wartosci sygnalowej), wewnc;;trznego stanu organizmu i nowosci. Stymulac
niewielka lub umiarkowana wywoluje u jednostki reakcje pozytywne (przyje 1
odczucia), zwane reaktywnosci'l dodatnÜ\, a stymulacja o duzej sile wywoluje prz
wszystkim reakcje negatywne (uczucie niezadowolenia), zwane reaktywnosc
ujemm\. Na bodice o tej samej sile jedni reaguj<\ negatywnie, inni pozytyw11
- zalezy to od poziomu temperamentalnie uwarunkowanej reaktywnosci.
Zaklada sii;, ze ludzie r6znii1 sii; pod wzglcdem progöw reakcji dodatnich i ujemnych, sily, zjakll reagu·
ampliludy reakcji oraz czasu powrotu do stanu wyjsciowego i dlatego len sam bodziec u jednych (sil
reaklywnych - J.S.j wywola silniejszq reakcji;, u lnnych [malo reak1ywi1ych - J.S.] slabszq (Rothba
l 989a, s. 64).
R6znice temperamentalne wplywaj'l tez na latwosc, z jakq uruchamiane s
procesy (reakcje) samoregulacyjne. Dzic;;ki procesom samoregulacyjnym (wyszcz
g6lnionym w ryc. 3.1), jednostka moze modulowac poziom reaktywnosci (np. moz~
zredukowac reaktywnosc ujemn(\, zmniejszaj<1c wartosc styinulacyjm1 sytuacji);
moze sie; do bodzc6w zblizac b&di ich unikac, poswic;;cac wic;;cej lub mniej uwagi
danej klasie sytuacji lub rodzajowi aktywnosci itp. Z wiekiem procesy samoregulacji
staj<\ sie coraz bardziej swiadome i coraz bardziej podlegaj<t kontroli proces6w .
poznawczych.
Cechy temperamentu ujawniaj'l sie w sferze uwagi, emocji i motoryki, zgodni
z indywidualn& specyfilG\ rozwojow(\ (Rothbart i Ahadi, 1994). Noworodek w sferze4
aktywnosci emocjonalnej przejawia wyl(\cznie negatywny biegun emocjonalnosci;
(wieksz& lub mniejsz'l podatnosc na niezadowolenie). We wczesnym dziecinstwie.
natomiast ujawniaj& sie zachowania regulowane przez pozytywny biegun emocjonal~
nosci, np. usmiech, wokalizacja. Nikt tak dokladnie jak Rothbart i Derryberry ( 1981;
Derryberry i Rothbart, 1984; Rothbart, l 989c; Rothbart, Derryberry i Posner, 1994a;
Rothbart i Posner, 1985) nie opisal specyfiki rozwojowej struktury temperamentu.
Og6lny obraz zmian ontogenetycznych zachodz&cych w temperamencie od urodze-
.iprzedmiotom b&di odwracaniu od nich uwagi) (Rothbart, Posner i Rosicky,
!'~ tyle w starszym wiekt1 dominuj(\q role odgrywa kontrola werbalna. Dzic;;ki
,Inym czynnosciom samoregulacyjnym (instrukcjom udzielanym innym, auto-
kcjom), jednostka moze sie zachowac w r6zny spos6b, nie zawsze zgodny z jej
Jami temperamentalnymi.
ßiologiczne mechanizmy tempernmentn
rezentowane przez Rothbart i Derryberry' ego (1981; Derryberry i Rothbarl,
\ .) pogl&dy na temat biologicznych mechanizm6w temperamentu zawsze pod-
1
Z'ldkowane S'l przyjc;;temu przez nich modelowi rozwojowemu. W miare doj-
~wania ukladu nerwowego, w cechach temperamentalnych zachodzi szereg zmian
; wojowych. U malego dziecka waznym wyznacznikiem temperamentu S<l zmiany
udzenia podkorowego pochodz&ce z projekcji pnia m6zgu. Autorzy, opieraj(\c sie
•literaturze przedmiotu, wymieniaj<\ trzy projekcje o szczeg6Inym znaczeniu,
produkuj&ce: noradrenalinc;;, dopaminc;; i serotonine. Postc;;puj(\cemu dojrzewaniu
iikladu limbicznego i kory m6zgowej towarzyszy coraz lepsza kontrola hamowania.
Dojrzewanie przodom6zgowia ulatwia rozw6j proces6w samoregulacyjnych.
Na przykladzie strachu Rothbart i Posner (1985) pokazuj'l, jakie zmiany
neurofizjologiczne i neurochemiczne (postc;;puj<1ce z wiekiem) towarzysz(\ za-
; .chodz(\cym w tej cesze temperamentalnej zmianom rozwojowym. Autorzy prze-
Emocjonalnosc negatywna
(od okresu niemowltilcego)
Niezadowolenie 1M'----------~
/ (podwzg6rze, je,dro migdalowate)

-:"j
nia po lata szkolne przedstawia tabela 3.3. Frustracja/gniew (od 2 mies.) Zblii:anie (od 2 mies.)
Blokowa- Niezadowolenie Sygnaly nagrody{ Afekt dodatni
Staly rozw6j wytc;;zonej kontroli (por. tab. 3.3) polega na kolejnych zmianach
jakosciowych w mechanizmach kontroli zachowania. 0 ile u malego dziecka
nie celu { Aktywacja behawioralna
i strata Atak
..,.--1--,... Nowosc
Potrzeba satysfakcji
Zblii:anie

wytc;;zona kontrola polega gl6wnie na sterowaniu uwag(\ (kierowaniu uwagi Im Oe,dro migdalowate, podwzg6rze) (BAS 1 dopamina)

Tabela 3.3. Rozw6j tempemmentu we wczesnym dziech1stwie

\ '

(adaptacja - wg: Rothbart, 1989c, s. 196) Strach (od 6 mies.)

Sygnaly kary { Nlezadowolenie
Faza rozwoju Skh1dniki tempernmentnlne Nowosc Unikanie
Nabyty ltilk Zahamowanie behawioralne
Noworodek Niezadowolenie i latwosc uspolrnjania, aktywnosc, orientacja
(BIS, je,dro migdalowate)
I~
i czujnosc (uwaga), zblizm1ie sic-wycofywnnie
Wczesnc nicmowli;ctwo Wszystkie wyi.ej wymienione charnk1cry~1yki oraz usmiech
-]------------ ~--
l
Afiliacja "' / Wysilek kontrolowany (od 10 mies.)

'-(pod~g6~e. o~oldal"Y). "~gi,

Pö:l.ne nie1nowlt:ctwo
Wiek przedszkolny i powyzej
i 5n1ieclj, wökalizacja, poszuklwanie i uniki111ie bod:lc6w,
frustrncja Potrzeba bycla z innymi M 1>1 Kontrola uwagi w sytuacjach
~szystkil! wyzej wymienione charakterystyki oraz kontrola Tendencje altruistyczne konfliktowych
zachowania, strach "klad (paed"i ""ad ''""'""' °"'O<'I
Wszystkie wyzej wymienionc charakterystyki oraz dalszy
Ryc. 3.2. Model specyficznych l'OZWojowo biologicznych meclmnizm6w cl111rnkte1·ystyk
rozw6j wytczonej kontroli zachowania
tempenunentalnych (wg: Rothb111·t, Den·yberry i Posne1·, 1994a, s. 107)

130 131
sledzili te zmiany od urodzenia po czwarty rok zycia, kiedy wazm1 role zaczyna
odgrywac samoregulacja werbalna. Jak wynika ze szczeg6lowego opisu Rothbart
(1989b; Rothbart i in., 1994a; Rothbart i Posner, 1985), biologiczne mechaniztny
cech temperamentalnych i r6znic indywidualnych w tym zakresie Sll bardzo zlozone,
Waznll role odgrywaj<l tu m.in. takie czynniki, jak pobudliwosc osrodkowego
i autonomicznego ukladu nerwowego, dominacja jednej bqdz drugiej p6lkuli
m6zgowej, neuroprzekafoiki i procesy hormonalne. Nie przeprowadzono jednak
dotychczas :Zadnych badan, kt6re pozwolilyby w spos6b jcdnoznaczny rozstrzygm1c,
czy istniej<t jakies mechanizmy biologiczne specyficznc dla wyr6znionych przez
Rothbart i Derryberry'ego cech temperamentalnych. Pewne propozycje na ten temat,
uwzgledniaj<tce aspekt rozwojowy, wysmwli na podstawie analizy literatury przed-
miotu Rothbart i inni (1994a). Liste tych propozycji przeclstawia rycina 3.2.
Badania blifoi<tt w wieku niemowlecym, prowadzone przy uzyciu Kwes-
tionariusza Zachowan Niemowlecych Rothbart, wykazaly, ze blifoieta MZ Sll do
siebie bardziej podobne niz blifoieta DZ pod wzgledem takich cech temperamental-
nych, jak aktywnosc, strach i niezadowolenie w odpowiedzi na narzucone ogranicze-
nia, potwierdzaj<tc tym samym istotny wplyw czynnik6w genetycznych na r6:lnice
indywidualne w zakresie tych cech (Goldsmith, 1996).
Pomiar temperamentu u niemowhtt
Rothbarl (1981) skonstruowala specjalnc narzedzie do badania temperamenlu
u dzieci w wieku od 3 do 12 miesiecy, tzw. KwestionariuszZachowan Niemow)ecych
(IBQ - Infant Behavior Questionnaire). Kwestionariusz ten (wypelniany przez
opiekun6w dziecka) zawiera 87 pozycji podzielonych na szesc skal: Poziom
aktywnosci, Usm:r~i. ~ smiech, Strach, Niezadowolenie w odpowiedzi na ogranicze-
nia, Latwosc uspaluuania sie i Czas koncentracji. Wsp6lczynniki rzetelnosc tych skal,
mierzone na podstawie korelacji wynik6w matki z wynikami ojca lub opiekunki
dziecka (od 0,45 do 0,69), por6wnywalne S<t ze wsp6lczynnikami publikowanymi
przez innych badaczy.
W innym z kolei badaniu (Rothbart, 1986) por6wnano wyniki w kwestionariuszu
IBQ z wynikami obserwacji dziecka w domu. Wsp61czynniki korelacji wahaj<1 sie od
0,30 do 0,90. Wsp6lczynnjki alfa Cronbacha, mierzone co 3 miesü1ce (mic;;dzy
trzecim a lrzynastym miesi<tcem zycia), byly dla wszystkich szesciu skal zadowalaj<t-
ce i wahaly sie od 0,67 (czas koncentracji w wieku 6 miesic;;cy) do 0,85 (usmiech
i smiech w wiekt1 3 miesic;;cy). Dia wic;;kszosci skal wartosci tych wsp6lczynnik6w nie
schodzily ponizej 0,75 (Goldsmith i Rothbart, 1991 ). Stalosc pomiaru, mierzona
przez Rothbart w badaniu podluznym, w odstc;;pach lrzymiesiecznych mic;;dzy trzecim
a trzynastym miesiqcem zycia, waha sie;; w badaniu z roku 1981od0,06 (strach, 3-12
miesic;;cy) do 0,8Ö (usmiech i smiech, 9-12 miesiecy), a w badaniu z 1986 roku od
0, 16 (niepok6j, 3-9 miesic;;cy) do 0,63 (poziom aktywnosci, 6-9 miesiecy).
Wsp6lczynniki stalosci cech temperamentalnych u dzieci w wieku 9-12 miesic;;cy
byly og61nie dosc wysokie (Rothbart, 198 l ).
Jak latwo zauwazyc, kweslionariusz IBQ nie uwzglc;;dnia wszystkich cech
132
amenlll wymienionych w teorii. 0 wiele bardzicj zr6inicowany pomiar
amentu umozliwia nowy kwestionariusz, bedltCY obecnie w trakcie opracowy-
iia, a mianowicie Kwestionariusz Zachowa6 Dziecic;;cych (CBQ - Children's
1
1lvior Questionnaire; Ahadi, Rothbart i Ye, 1993; Rothbart, Ahadi, Hershey
isher, 1995).
Kwestionariusz CBQ, wypelniany przez rodzic6w dziecka i przeznaczony do
miaru temperamentu u dzieci w wieku od 3 do 8 Iat, zawiera 195 pozycji,
zielonych na 15 skal. Odpowiedzi oceniane sq na siedmiopunktowej skali. Skale
nastl;!puj<tcc: Zblizanie sie;;, Silna przyjemnosc, Usmiech, Aktywnosc, Impulsyw-
sc, Niesmialosc, Niezadowolenie, Strach, Zlosc, Smutek, Latwosc uspokajania sie;;,
Kontrola hamowania, Uwaga, Slaba przyjemnosc, Wrazliwosc percepcyjna. Zgod-
110sc wewnc;;trzna poszczeg6lnych skal miesci sie;; w przedziale od 0,60 (Wrazliwosc
percepcyjna, Uwaga, Slaba przyjemnosc, Latwosc uspokajania sie;;, Niezadowolenie)
do 0,90 i wyzej (Niesmialosc). Wsp6kzynniki korelacji wynik6w ojca i matki waluü~t
sie dla poszczeg61nych skal od < 0,20 do > 0,70, natomiast globalny wsp6lczynnik
,zgodnosci dla wszystkich badanych prob i wszystkich skal wynosi ponad 0,40
(Rothbart i in„ I 995).
Skale CBQ podclano analizie czynnikowej. Udalo sie wyodrc;;bnic trzy czynniki:
surgencjf;!, negatywny afekt i wyte:Zon<t kontrolc;;. Ba1dania miedzykullurow~, prowa-
dzone na dzieciach ameryka6skich, chiiiskich i japo6skich, potwierdzily du:Z<t stalosc
miedzykulturowq lych czynnik6w (Ahadi i in„ 1993; Rothbart i in„ 1995).
Golclsmith i Rothbart przygotowali ostatnio bateric;; test6w laboratoryjnych do
diagnozy temperamentu u niemowl<tt. Bateria ta poz'wala mierzyc nastc;;pujqce cechy
temperamentu: strach, zlosc, radosc/przyjemnosc, zainteresowanie/wytrwalosc i ak-
tywnosc u dzieci 6-miesiecznych (wersja prelokomotoryczna; Goldsmith i Rothbarl,
1992a) i u dzieci 12-18-mier;iecznych (wersja lokomotoryczna; Goldsmith i Roth-
bart, I 992b). W sklad tych baterii wchodz<t szczeg6lowo opisane, wystanclaryzowane
pr6bki sytuacji nu~jqcych prowokowac zachowania typowe dla poszczeg61nych cech
tempermnentu oraz opisy procedur pomiaru tych cech. Nie opublikowano dotychczas
iadnych wynik6w bada6 umozliwiajqcych ocene rzetelnosci i trafnosci tych
oryginalnych i obiecuj<tcych metod pomiaru temperamenlu.
Uwagi lrn1icowe
Sw6j rozwojowy moclel temperameritu Rothbart i Derryberry opublikowali
stosunkowo niedawno, trudno wlec oczekiwac, by zcllt:lyli juz zgromadzic pokazmt
liczbc;; dowod6w empirycznych potwierclzaj<tcych · lub obalaj<tcych tc;; koncepcjl;!
lcoretyczllq. Jednym z podstawowych Zqgaclnie6 poruszonych przez Rothbarl
i Denyberry'ego w ich teorii temperamentu dziecka jest kweslia rozwoju hamul-
cowych mechanizm6w kontroli zachowania, nie wyste1mjqcych jeszcze w wieku
niemowlecym.
Badanie przeprowadzone na dzieciach w wieku od 6,5 do 13,5 miesiqca
(Rothbarl, I 988) wykazalo, zc o ile r6Z.nice indywidualne w zakresie tendencji do
zblizania sie s<t juz w wieku 6,5 miesü1ca wyrafoie zaznaczone, a w wiekt1
133
pozmeJszym wykazuj<1 dosc duzq stabilnosc, o tyle taka cecha, jak hamowanie.
dqzenia do zblii.ania si<: (mierzona na podstawie czasu latencji reakcji zblii.ania si<; do
nowych/atrakcyjnych zabawek i wzi<;cia ich do r<;ki) pojawia si<; dopiero u niemowlqt
starszych. R6i.nice indywidualne w zawahaniu si<;, kt6remu towarzyszy l<:k (trak-
towane jako behawioralny wskainik zahamowania reakcji zblii.ania si<;), pojawiaj'l
si<: nie wczesniej niz w wieku 12 miesi<;cy. Reakcja zawahania jest silniejsza
u chlopc6w niz u dziewczqt.
U podstaw zaawansowanej kontroli behawioralnej lezy zdolnosc do samokontroli
hamowania. Zdolnosc ta pojawia si<; na poczqtku drugiego roku zycia i rozwija sie
przez caly okres zlobkowy i jeszcze p6iniej. Samokontrola staje si<: z wiekiem coraz
bardziej dowolna, angazuj<1c procesy uwagi (Rothbart i in., 1994b) i nie zawsze
towarzyszqjej emocje negatywne. Badanie Reed, Pien i Rothbart (1984), prowadzo-
ne na dzieciach starszych (w wieku od 40 do 49 miesi<;cy), w kt6rym samokontrolc
hamowania mierzono w warunkach laboratoryjnych podczas zabawy, potwierdzilo
istnienie r6znic indywidualnych w poziomie samokontroli hamowania. Samokont-
rola ta, wedlug przypuszczen Reed i innych (1984), ma wiele wsp6lnego z paw-
lowowskim poj<;ciem hmnowania wewn{!trznego (warunkowego).
Choc teoria Rothbart i Derryberry'ego jest niewqtpliwie jednq z najciekawszych
teorii temperamentu, nie jest pozbawiona slabosci i moi.na w niej dostrzec kilka
problem6w wymagaj<1cych clalszych rozstrzygni<;c empirycznych. Niekt6re z nich
zasygnalizuji; nizej.
Nie wszystkie uwzgl<;dnione w modelu teh1perament~1 charakterystyki (por.
ryc. 3. l) zostaly dostatecznie zoperacjonalizowane i, eo za tym idzie, zbadane.
Nalezy oczekiwac, ze z czasem stworzone zostam1 odpowiednie techniki diagnos-
tyczne umozliwh*1ce pomiar wszystkich postulowanych przez model cech tem-
peramentu. Powstaly niedawno kwestionariusz CBQ pozwala miec nadziejc, ze
autorzy S<l juz bliscy celu, przynajmniej na poziomie charakterystyk zachowania.
Uwzgl<;dnione w modelu rozwojowym poj<;cie reaktywnosci ma kilka r6znych
znaczen, autorzy ich jednak dokladnie nie r62:nicuj<1. Tak wi<;c reaktywnosc
rozumiana jest jako tendencja do reagowania w okreslony spos6b (aktywowalnosc)
i w tym znaczeniu slusznie zaliczana jest do cech temperamentu. Ale reaktywnosc
bywa tez rozumianajako proces (stan) uwarunkowany szeregiem r6znych czynnik6w
(por. ryc. 3. l), przy czym autorzy pomijaj<\ w swojej liscie uwanmkowan tego stanu
reaktywnosc jako cech<: temperamentalnq. 1 wreszcie reaktywnosc rozumiana jest
jako reakcja. Wspominajqc o dw6ch rodzajach reaktywnosci, pozytywnej i negatyw-
nej, Rothbart pisze na przyklad: „Zar6wno reakcje pozytywne, jak i negatywne
wyrazane s<1 za pomocq i·eakcji somatycznych, autonomicznych, poznawczych
i 11euroh01·monalnych" (l 989a, s.65).
W teorii Rothbart i Derryberry'ego oba konstrukty, reaktywnosc i samoregulacja,
u:Z.ywane s<1 w dwojakim znaczeniu. W kontekscie pomiaru tych zjawisk autorzy
nadaj<1 konstruktom status opisowy. W innym natomiast kontekscie maj<1 one status
wyjasniaj<1cy, uzywane S<l bowiem do interpretacji zachowan mierzonych za pomoc<1
skonstruowanych przez autor6w kwestionariuszy.
Poj<;cie wyt<;zonej kontroli (ejfort), choc bez wqtpienia oryginalne, nie miesci sie
134
~w.w zakresie poj<;cia temperamentu. Wyt<;zona kontrola, uznawana przez
[or6w jako synonim woli, jest raczej cechq charakteru, elementem struktury
obowosci powstalym w okresie poniemowl<;cym Qak zresztq sugeruje sama
thbart przy okazji omawiania tego poj<;cia). Mozna si<; spodziewac, Z:e dalsze
dania nad zwü1zkiem wyt<;fonej kontroli i cech temperamentalnych wyjasnü1 nieco
oldadniej przebieg integracji temperamentu w obrcbie struktury osobowosci
trakcie rozwoju dziecka.
Nato, ze teoria Rothbart i Derryberry' ego - w kt6rej przez poj<;cia reaktywnosci
amoregulacji rozumie si<; typowe dla wszelldch zachowan procesy behawioralne
erwowe - nie pozwala odr6znic cech temperamehtalnych od innych zachowan,
:wr6cili uwag<; Bussi Plomin (1984). Podobny zarzut postawili Goldsmithi Campos
:;{1982), wytykajqc Rothbart i Derryberry'emu, ze zasi<;g ich teorii jest tak og6lny, ze
;,(rudno ustalic, kt6re r6znice indywidualne w zachowaniu malego dziecka uwarun-
J(owane s<1 czynnikami pozatemperamentalnymi. Zarzut, ze poj<;cia reaktywnosci
i samoregulacji rozcü1gni<;te zostaly na wszelkie typy zachowan, wydaje si<; wszak
przesadnie surowy, zwazywszy ze Rothbart i Derryberry nie postulujq zadnych
zwiqzk6w mi<;dzy temperamentem a zachowaniami, takimi jak poznanie, atrybucja,
uczenie siv i wiele innych aspekt6w ludzkiego funkcjonowania (Roti)bart, informacja
wlasna, czerwiec 1995).
3.1.3. Emoc,jonalna teoria temperamentu Goldsmitha i Camposa
Rozwa:lania Goldsmitha i Camposa dotycz<1ce temperamentu u niemowlqt ma-
ji1 status teorii opisowej, wielowymiarowej i skoncentrowanej na emocjach. Teoria
ta, podobnie jak teoria Rothbart i Derryberry'ego, powstala w cü1gu ostatniej cle-
kacly i choc ma z podejsciem tej ostatniej clw6jki baclaczy wiele wsp6lnego, r6zni
siv pod dwoma istotnymi wzgl<;dami: (1) Goldsmith i Campos uwzgl<;dniajq eo
prawda biologiczne aspekty temperamentu, ale nie wlqczajq ich do definicji tego
konstruktu; (2) o ile Rothbart i Derryberry whiczaj<1 w zakres tego poj<;cia wszelkie
zachowania, Goldsmith i Campos zakres pojccia temperamP„1:·1 ograniczaj11 do
.samych emocji.
Goldsmith i Rothbart przez kilka lat blisko ze sob<1 wsp6lpracowali na Wydziale
Psychologii University of Oregon. Opublikowali kilka wsp6lnych prac, przede
wszystkim na temat diagnozy temperamentu (Goldsmith i Rothbart, 1991, l 992a,
l992b; Rothbart i Goldsmith, 1985).
Tlo teoretyczne
Teoria temperamentu niemowl<;cego Goldsmitha i Camposa wyrasta z bardzo
podobnych korzeni, eo om6wiony wcze§niej model rozwojowy Rothbart i Derryber-
ry' ego. Sami autorzy twierclz<1 natomiast, ze szczeg6lny wplyw na rozw6j ich
sposobu myslenia na temat temperamentu mialy pogh1dy Hipokratesa-Galena,
a zwlaszcza twierdzenie Allporta ( 1937), ze temperament wüize si<; z r6znica-
135
[i
mi indywidualnymi w funkcjonowaniu cmocjonalnym czlowieka (Goldsmit
i Campos, 1990).
ßardzo wazm1 role w rozwoju emocjonalnej teorii temperamentu u dzieci
odegraly odmienne doswiadczenia badawcze, z jakimi obaj autorzy przyst<ipili do.
wsp6lpracy w dziedzinie temperamentu. 1-Iill Goldsmith rozpocz<il swoj<i karier"
naukow<1 od poszukiwania genetycznych uwarunkowan r6znic indywidualnych
w cechach osobowosci (Carey, Goldsmith, Tellegen i Gottesman, 1978). Jak
pokazaly wyniki tego pierwszego badania (w kt6rym wykorzystano Kalifornijski
Inwentarz Osobowosci - CPI), sposr6d · wszystkich mierzonych cech najsilniej ·
uwarunkowany dziedzicznie byl czynnik temperamentu: ekstrawersja-introwersja.
Badanie podluzne Goldsmitln i Gottesmana (1981) na bliinictach (powtarzane
w wiekt1 8 miesiQcy, 4 lat i 7 lat) ujawnilo, ze wplyw czynnik6w dziedzicznych na
poszczeg6lne cechy temperamentu ma sw~i<i rozwojow<i specyfike. Sposr6d dzie-
wietnastu badanych ccch temperamentalnych tylko dwie, aktywnosc i wytrwalosc,
mialy silne uwarunkowania genetyczne.
Z kolei Joseph Campos, badaj<1cy emocje metodami eksperymentalnymi,
interesowal sie nonnatywnymi wzorcami rozwoju emocjonalnego malych dzieci
(Campos i Stenberg, 1981; Campos, Barrett, Lamb, Golclsmith i Stenberg, 1983).
Wyniki tych badail sklonity go do glQbszej analizy emocji u dzieci.
Poza tym na rozw6j emocjonalnej teorii temperamentt1 istotny wplyw wywarly
normatywne badania ekspresji emocjonalnej (lzard, 1977), rozw6j metod pomiarn
zachowan niewerbalnych (Scherer i Ekman, 1982), badania Tomkinsa ( 1982)
poswiccone emocjom pozytywnym i negatywnym oraz ewolucyjne podejscie do
emocji Plutchika (1980).
Temperament jako prze.jaw 1·6znic indywidualnych w emocjonalnosci
Zdaniem Goldsmithai Camposa (1982, 1986; Goldsmith, 1993) przez pojecie
temperamentu rozumiec nalezy r6znice indywidualne w emocjach pierwotnych:
obrzydzeniu, niezadowoleniu, strachu, zlosci, smutku, przyjemnosci, radosci, za-
skoczeniu i zaciekawieniu. Autorzy zaliczaj<l emocje pierwolne do wymiar6w
tresciowych temperamentu. Emocje maj<i jednak nie tylko aspekt tresciowy,
specyficzny. Wyra:lane s<i w zachowaniu o r6znej modalnosci: w mimice i panto-
mimice, wokalizacji, postawie ciala, ruchu. Przejawy emocji w kazdym z tych
system6w mozna mierzyc na podstawie wzglcdnie stalych parametr6w czasowych
i energetycznych oclnosz<1cych sie clo og6lnego poziomu aktywacji. Goldsmilh
i Campos (1986) wyr6zniaj<1 nastepuj<1ce skladniki strukturalne temperamentu:
wymiary emocji, sposoby ekspresji tych wymiar6w oraz parametry reakcji behawio-
ralnych.
Odmiennie niz w innych teoriach temperamentu, emocjonalnosc w ujeciu
Goldsmithai Camposa nie ma statusu pojedynczego wymiaru. Autorzy przez pojecie
emocjonalnosci rozumiej<i r6znice indywidualne w zalu"esie wszystkich ernocji
podstawowych, pozytywnych i negatywnych. Jak sami podkreslaj::i, temperamenl
definiuj<i wyl<icznie poprzez zachowanie. Nie wypowiadaj<l sie na temft biologicz-
136
odstaw temperamentu - czy to genetycznych, czy to neurofizjologicznych.
6tzys6 behawioralnego podejscia przemawiaj<i, ich zdaniem, dwa argumenty:
i~od najwcze§niejszego dziecinstwa pocz<iwszy, ekspresja zachowania pelni
f:dzo wazm1 funkcje w procesie spolecznej komunikacji; (2) r6znice indywidualne
behawioralnej ekspresji emocji latwo zauwazyc i .zmierzyc (Goldsmithi Campos,
82).
Goldsmithi Campos sugeruj<1, by sfonnulowan<i przez siebie teorie lemperamen-
zwlaszcza struktury temperamentu, ograniczyc wyl<icz11ie do niemowl::it,
~inowleta bowiem reguluj<i swoje zwi<izki z otoczeniem przede wszystkim za
'Jmoc<i emocji. Mozna przypuszczac, ze w wyniku zmian rozwojowych struktura
1~permnentu u dzieci i doroslych bedzie inna. Pojecie r6znic indywidualnych
emocjonalnosci obejmuje r6zne zachowania, nie tylko emocje se11s11 stricto, a to
)atego, :le emocje wyra:lane S<l w bardzo r6znych formach aktywnosci.
·· Goldsmith proponuje, by do wyjasnienia temperamentu ujmowanego emocjonal-
nie stosoWaC teoriy systel110Wq.
/wiasciwosciq systcm6w jcst wrazliwosc na warunki wyjsciowc, a czym jcst tcmpcramcnt, jc7.cli nie
wanmkicm wyjsciowym [ ... ] Emocjonalnc proccsy rcgulacyjnc rozpalrywac mozna bqdi.jako wcw11.;1rzrn1
wlasnosc systcm6w cmocjonalnych (specyficznq dla tych system6w). b<tdz jako systcmy zcwnr;trznc
(og6lnicjszc), wchodzqcc w intcrakcje rozwojowe z cmocjami [„.] Zr6i.nicowanic wynik6w dzialania tych
proccs6w rcgnlacyjnych hywa bardzo znaczne. Czcsto uwata sit;. t.c r6znicc tc maj<1 charaktcr
tcmpcrmnentalny. przynajmnicj w pocz<tlkowych fazach rozwoju (1993, s. 360).
Zaproponowane przez Goldsmitha i Camposa systcmowe ujecie temperamentu
nalezy uznac nie tyle za teorie, co za propozycje przyszlej leorii, brak w nim bowiem
zadowalaj<icych sugestii eo do sposobu operacjonalizacji.
Pomiar temperamentu matego dziecka
Procedury pomiaru zajmuj<i bardzo istotne miejsce w teorii lemperamenlu
Goldsmitha i Camposa. Autorzy (Goldsmith i Campos, 1986, ss. 258-259)
sformutowali szereg zasad pomiaru temperamenlu. Oto kilka müwazni~jszych:
(l) kazda metoda pomiaru temperamentu powinna byc osadzona w teorii, (2) wskai-
nikiem temperamentu nie moze byc :laden pojedynczy akt zachowania ani od-
powiedi na pojedyncze pytanie w kwestionariuszu, (3) zawsze przy pomiarzc
lemperamentu nalezy uwglcdnic kontekst sytuacyjny, (4) w badaniach rozwojowych
temperament diagnozowac nalezy wyl<icznie w w<iskich przedzialach wieku,
(5) temperamentu dziecka nie mozna cliagnozowac wyl<icznie na podstawie ocen
rodzic6w czy wywiadu z nimi, percepcja rodzic6w mozc byc bowiem z wielu
powocl6w znieksztalcona.
Podobnie jak Rothbart, Goldsmilh gor<ico zaleca, by diagnozc; temperamenlu
malcgo dziecka oprzec na wieh1 r6znych metoclach - kwestionariuszach, metodach
laborat01yjnych i wywiadach z rodzicami b<tdi opiekunami (Goldsmith i Rieser-
-Danner, 1990; Golclsmith i Rothbart, l 991, l 992a, l 992b; Rothbart i Goldsmith,
1985). (
Golclsmith ( 1996; Golclsmith i Rieser-Danner, 1991; Goldsmithi Rothbart, 1991)
137

skonstruowal kwestionariusz do pom,iaru temperµmentu u dzieci w wieku 16-3
miesivcy. Narzvdzie to, zwane Kwestiohariuszem Oceny Zachow4nia Dzieo
Zlobkowych (Toddler Behavior Assessment Questionnaire, \TBAQ), pomyslane
bylo jako uzupelnienie kwestionariusza IBQ Rothbart do badania dzieci w wieku
od 3 do 12 miesivcy. TBAQ, skonstruowany zgodnie z zalozeniami emocjonal-
nej teorii temperamentu, zawiera 108 pozycji, podzielonych na pivc skal: Po~
ziom aktywnosci, Przyjemnosc, Lvk spoleczny, Sklonnosc do zlosci, Zaintere-
sowanie/wytrwalosc. Rzetelnosc skal mierzona wsp6kzynnikiem alfa Cronbach~
jest zadowalaj11ca i wynosi od 0,78 do 0,83 (od 0,86 do 0,89 dla dzieci.
18-miesivcznych). Korelacje miedzy skalami nie przekraczaj<t wartosci 0,37 (przyje1 ·
mnosc - zainteresowanie/wytrwalosc). w grupie dzieci 18-miesivcznych najsilniej.
koreluj11 ze sobit (r =0,48) skala Aktywnosci i skala Sklonnosci do zlosci (Goldsmith,
1996). Kierunek zaleznosci mivdzy TBAQ a innymi metodami pomiaru tem.
peramentu, takimi jak Skala Temperamentu Maiego Dziecka (Toddler Temperament
Scale; Fullard, McDevitt i Carey, 1984) i EASI (Bussi Plomin, 1975),jest na og61
zgodny z oczekiwaniami. Zbiefoosc wynik6w badan, w kt6rych por6wnywano
laboratoryjne wskainiki temperamentu (uzyslrnne za pomoq Laboratory Tem-
perament Assessment Battery LAB-TAB) ze wskainikami uzyskanymi za pomoc<t
kwestionariusza TBAQ, swiadczy o trafnosci obu metod (Golclsmith i Rothbart,
1991).
Jakjuz wspomnialem w poprzednim podrozdziale, Golclsmith i Rothbart ( l 992a,
l992b) skonstruowali dwie r6wnolegle baterie test6w laboratoryjnych (LAB-TAB)
do diagnozy temperamentu u dzieci 6-mivsivcznych i 2-letnich. LAB-TAB to dobrze
uzasadniony teoretycznie, obiektywny zestaw prob laboratoryjnych, polegaj11cych na
rejestracji na tasmie magnetowidowej zachowail dziecka w szeregu wystandaryzo-
wanych sytuacji. Zgodnie ze sformulowanymi wyzej zasadami metodologicznymi,
Goldsmith i Rothbart zalecaj11 l<tczenie proceclury LAB-TAB i psychometrycznych
metod pomiaru temperamentu (IBQ lub TBAQ).
Uwagi kon~owe
Jak juz wspomnialem, Goldsmith i Campos nie formulujq zadnych hipotez na
temat biologicznych podstaw wyr6znionych przez siebie wymiar6w temperamentu.
Niemniej jednak w kilku najnowszych badaniach uwzglvdniaj<t szereg korelat6w
fizjologicznych, takich jak EEG, obwodowe wskainiki psychofizjologiczne i poziom
kortyzolu (Goldsmith, informacja wlasna, styczen 1995). Na temat ewentualnego
dziedziczenia cech temperamentalnych wypowiadaj<t siv za to raczej pesymistycznie.
Na poclstawie danych przedstawionych przez Loehlina i Nicholsa (1976) oraz
wlasnych przegh1d6w literatury (Goldsmith, 1983, 1989), clochodz<t do poclobnego
wniosku eo inni badacze: kryterium oclzieclziczalnosci nie pozwala oclr6znic
lemperamentu od innych skladnik6w osobowosci (Golclsmith i Campos, 1986).
Zwracajq tez uwagv na inm1, dotychczas nie rozstrzygnivt<t kwestiv: jak clalece
r6znice inclywidualne w zakresie clanej cechy musz<\ byc uwarunkowane clziedzicz-
nie, by mozna tv cechi: uznac za temperamentalm1?
138
rl
!i
mo calego sceptycyzmu eo do roli, jak<t w temperamencie odgrywaj<t czynniki
yczne, Goldsmith (zapewne pocl wplywem wcze§niejszych closwiadczen
wczych) przeprowaclzil kilka badal1, kt6rych celem bylo ustalenie udzialu
nik6W genetycznych w powstawaniu r6znic inclywiclualnych w temperamencie
ialego dziecka. Jak sie okazalo (por. Goldsmith, 1983), sposr6d wszystkich
y,111iar6w .tem~eramentu diag~ozow~my~h na ~~clstawi.e kwestiom~riusza IBQ
öthbart naJwyzszy wsp6kzynmk oclz1edz1czalnosc1 ma mezadowoleme wyrazone
powiedzi na narzucone ograniczenia (0,77). Wplyw czynnik6w genetycznych na
Znice indywidualne w poziomie aktywnosci jest umiarkowany (0,36), a w takich
:Chach, jak usmiech, smiech i latwosc uspokajania sie - niemal zerowy (wynosi
·· owiednio 0,08 i 0,04).
Oparte na genetyce zachowania niedawno przeprowadzonf' h'ldanie rodzic6w
raz dzieci w wieku od 8,5 111iesü1ca do 8 lat (Golclsmith, Lusoya, Bradshaw
1.iiCampos, 1994) ujawnilo pewne poclobienstwo cech temperamentalnych rodzic6w
<i: potomstwa. Autorzy uzyskali dodatni wsp6lczynnik korelacji mii:clzy nastepuj11cy-
mi parami zmiennych: pozytywna emocjonalnosc roclzic6w (mierzona na podstawie
Wielowymiarowego K westionariusza Osobowosci; Multidimensional Personality
Questionnaire, MPQ) i przyjemnosc u niemowhit (mierzona na poclstawie IBQ),
powscüigliwosc roclzic6w (MPQ) i lvkliwosc u dwulatk6w (TBAQ). Goldsmith
(1994) stwierdzil ponadto, ze gdy koreluje sie wyniki dwulatk6w w poszczeg6lnych
skalach kwestionariusza TBAQ, warto§c wsp61czynnik6w korelacji dla bliinütt DZ
jest eo najmniej o polowi: nizsza od wartosci analogicznych wsp61czynnik6w dla
bliini<tt MZ.
Emocjonalna teoria temperamentu wczesnodzieciecego jest barclzo mlocla - ma
zaledwie kilkanascie lat - i dlatego zebrano clotychczas stosunkowo malo clowocl6w
empirycznych na poparcie licznych, sformulowanych przez jej autor6w hipotez,
zwlaszcza tych, kt6re dotycz<t sfery lcomunikowania siv i szeroko rozumianych
zachowai't spolecznych. Poniewaz temperament oclnosi sii: clo zachowai't emocjonal-
nych, Goldsmith i Campos (1982; Goldsmith, Bradshaw i Rieser-Danner, l986a)
postulujq istnienie scislego zwi11zlcu mieclzy cechami temperamentu a przywi<tzaniem.
Micdzy sfcn1 afcktywm1 a interakcji1 spoleczmt zachodzi scisly zwi11zek; jako§c interakcji spolecznej
matka-niemowlc w znacznym stopniu wplywa na proces przywi!1zania. Bion1c to wszystko pod uwagi;,
mozna zasadnie przypuszczac, ze micdzy tempernmentem a przywiqzaniem zachodzq rozmaite zwii1zki
funkcjonalne (Goldsmith i Campos, 1982. s. 185).
Wyniki empiryczne, potwierdzaj11ce istnienie zwü1zku mii:dzy temperamentem
a przywü1zaniem, S<l jeclnak dosc sknpe. Istniej11ce dane na ten temat pocldano
metaanalizie. Wyniki sugeru.i<t, ze negatywna emocjonalnosc jest dobrym preclyk-
torem pojawienia sii: u clziecka niepokoju w wypadku rozh1ki z matlGl w nowej dla
dziecka sytuacji (Goldsmith i Harman, 1994).
Przeglqcl teorii temperamentu Goldsmitha-Camposa sklania do kilku uwag
krytycznych.
(l) Skonstruowane przez ti: pare baclaczy proceclury cliagnostyczne bynajmniej
nie obejmujq wszystkich element6w struktury temperamentu postulowanych przez
139
 teorie cmocjonalm1. Kwestionariusz TBAQ, najbardziej reprezentatywne ze wszyst.
kich zaproponowanych przez autor6w narzedzi diagnostycznych, nie uwzgledni
wszystkich wymienionych przez autor6w emocji podstawowych - np. brak
obrzydzenia, niepokoju, smutku, radosci i zaskoczenia.
(2) Uzywajqc kwestionariuszy IBQ i TBAQ do pomiaru postulowanych w teorii
wymiar6w temperamentu, Goldsmith i Campos wykazujq brak konsekwencji
w podziale tych wymiar6w na tresciowc i zwi<1zane z ekspresjq. Wszystkie skale IBQ.
i TBAQ, pozajednq, mieru1 emocjonalne wymiary temperamentu, w zwiqzku z czyrn·
skah; aktywnosci (uwzglt;;dnionq w obu kweslionariuszach) nalefaloby uznac za
zbednq, albowiem - zdaniem Goldsmitha i Camposa - aktywnosc nie jest emocjq,·
Iecz jedynie przejawem ek~presji emocjonalnej. Uzasadniajqc wh1czenie skali
aktywnosci do kwestionariusza TBAQ, Goldsmilh (1996) powotuje sie na do-
mniemany zwiqzek aktywnosci z og6lnym poziomem aktywacji emocjonalnej (por.
Goldsmith i Campos, 1982). Argmnenty na rzecz pozaemocjonalnego charakteru
aktywnosci i, eo za tym idzie, nieslusznosci zaliczania jej do cech temperamental·
nych, rozumianych zgodnie z definicj<t Goldsmitha i Camposa, przytaczajq rowniez
Buss i Plomin (1984).
(3) Buss i Plomin kwestionujq trafnosc zaliczania zainteresowania/wytrwalosci
clo emocjonalnosci. Zainteresowanie/wytrwalosc wü1ze sit;; bowiem z takimi procesa-
mi, jak ciekawosc i uwaga, czyli z poznawczym aspektem zachowania. „.Tezeli
zainteresowanie/wytrwalosc tcz s<1 przejawami emocji, trudno doprawdy znalei.c
takie zachowanie, kt6re nie byloby przejawem cmocji" (Bussi Plomin, 1984, s. 4).
Gwoli sprawieclliwosci trzeba jednak zauwazyc, ze wieh1 badaczy emocji zalicza
zainteresowanie do najwazniejszych wymiar6w afektywnych (np. Ekman, 1992;
Izard, 1993).
(4) Wlqczajqc konstrukt aktywacji do listy swoich najwazniejszych powc
teoretycznych, Goldsmithi Campos wkraczajq w sfere mechanizm6w biologicznych,
wbrew wczesniejszym cleklaracjom, jakoby ograniczali sie wylqcznie do poziomu
zachowania. Kazdy badacz emocji, bez wzgledu na to, ja!G1 przyjmuje perspcktywe
baclawczq (normatywnq czy r6znic inclywidualnych), uwafa aktywacje za fizjo-
logiczny sldaclnik emocji (por. Buss i Plomin, 1975; Strclau, l 992a). Emocjonalna
tcoria temperamentu nie zaproponowala iadnych konkretnych sposob6w operac-
jonalizacji pojecia aktywacji w badaniu malego clziecka.
3.1.4. Kagana teoria temperamentu zahamowanego i niezahamowanego
W mysl klasyfikacji teorii temperamentu przyjetej w tabeli 3.1, poclejscie Kagana
nalezy uznac za teorit;; przyczynow<1, jednowymiarow<1 (typologicznq), raczc::i
emocjonalnq, silnie skoncentrowarnt na okresie niemowlt;;cym i wczesnoclziecit;;cym.
Kagan, kt6ry psychologiq rozwojowq Z<~jmuje sit;; od bardzo dawna, temperamentem
interesuje sit;; dopiero ocl pewnego czasu. Do baclan nad temperamentem przyst<1pil
okolo 20 lat temu, czerpü1c inspiracjt;; zar6wno z wlasnych doswiadczen, jak
i z propozycji i doniesien empirycznych publikowanych w literaturze.
140
Tfo teoretycznc
0 pocljt;;cia badm1 ilad temperamentem sklonily .Teroma Kagana (Kagan, l 989a,
. Bilis i Robbins, 1990) clwa fakty. Przede wszystkim Kagan i Moss (1962)
d;li analizie ex post dane zgromadzone w ramach Fels Longitudinal Study,
ania poclluznego obejmuj<tcego blisko setkt;; os6b normalnych, kt6rych rozw6j
zono ocl wczesnego dzieci6stwa po wiek clorosty. Z tej analizy wynikalo m.in.,
jedyna cecha indywiclualna nie podlegajqca iadnym zmianom rozwojowym to
;iniatosc-lt;;kliwosc versus smiatosc-towarzyskosc. Pod wplywem panujqcego
\Vczas klimatu naukowcgo, kazqcego zachowanie czlowicka intcrprctowac przede
ystkim w kategoriach srodowiskowych, Kagan i Moss przypisali zaobserwowane
iüce inclywiclualne clzialaniu czynnik6w srodowiskowych.
Poza tym do zainteresowania sie temperamentem sktonit Kagana nastcpuj<1cy
;kt. Po uplywie mniej wit;;cej 15 lat od tamtc::j analizy Kagan, Kearsley i Zelazo
]978) przeprowadzili badanie mit;;dzykulturowe, w kt6rym osobami badanymi byly
zieci w wieku od 3 do 29 miesit;;cy. Okazalo sit;;, ze dzieci chi6skie r6zniq sit;; istotnic
,0 d dzieci rasy bialej pocl wzgli;;dem niekt6rych cech zachowania, przy czym r6Zllic
iych nie mozna byto wyjasnic r6znicami praktyk wychowawczych. W por6wnaniu
zdziecmi rasy biatej, dzieci chit1skie byty spokojniejsze i bardziej lykliwe. Fakt ten
utwierdzil Kagana w przekonaniu, ze czynnikiem odpowieclzialnym za r6znice
indywiclualne w zachowaniu dzieci z dw6ch r6foych populacji musi byc jakis
czynnik biologiczny.
.Teszcze przecl przyst<1pieniem do badat1 nad t~mperamentem, Kagan wysunqt
przypuszczenie (Kagan, 1974 ), ze rodzaj zmian w zachowaniu dziecka pod wplywem
ekspozycji bocli.ca 0 cechach rozbieznych z doswiadczeniem moze zalezec ocl ccch
temperamentalnych. .Tego zclaniem o tym, czy clziecko zareaguje na niezwykle
zdarzenie usmiechem czy placzem, decyduje preclyspozycja temperamentalna
(prawclopoclobnie uwarunkowana genetycznie).
Istotny wplyw na spos6b myslenia Kagana o temperamencie miaty eo najmniej
trzy oclrt;;bne nurty badm1: (1) biologiczna teoria ekstrawersji-introwersji Junga
(1923), (2) wyniki baclan Thomasa i Chess, wskazujqce na istnienie r6znic
inclywidualnych w stylu zachowania, od nqjwczesniejszego dziecinstwa poczqwszy,
(3) badania na zwierzi;;tach. Jak wynikalo z tych ostatnich, tendencja do zbliiania sie
do bocli.c6w nowych i nieznanych lub clo ich unikania uwarunkowana jest
biologicznie (Royce, 1955; Schneirla, 1965; Scott i Fuller, 1965).
Dwic 1>odstawowc lmtcgoric tcmpcramcntu
Zclaniem Kagana ( l 989b, s. 668; Kagan, Snidman, Julia-Seilers i Johnson, 1991,
s. 332) przez pojt;;cie temperamentu nalezy rozmniec uwarunkowane clzieclzicznie
profile (kategorie, jakosci, typy) zachowania i funkcjonowania biologicznego,
obecne ocl najwczesniejszego clzieci6stwa, wsp61wyznaczajqce, wrnz z doswiad-
czeniami wczesnodziecit;;cymi, fenotyp jednostki. Kagan (l 989b, 1994) nie neguje,
Ze moze istniec wiele kategorii czy cech temperamentalnych, ale wlasm1 teorie
i badania poswit;;ca jednemu tylko wymiarowi, kt6rego kra11ce tworzq dwic
141
 ,,
jakosciowo odmienne kategorie: temperament zahamowany i temperament 11 •
hamowany. Kategorie te odnosz<1 siv do pierwszych reakcji dziecka na zdar
(osoby, bodice, sytuacje) ni~znane. Reakcjq na zdarzenie nieznane jest
niepewnosci, por6wnywalny ze stanem stresu (Kagan, 1983). Dzieci rozmaicie lllt
stan reagujq.
Dziecko, kt6re zawsze na zdarzenie nowe reaguje w spos6b niesmialy i ostro ·
milknie, powstrzymuje siv od okazywania emocji, jest wystraszone, ma tempera1
zahamowany. Z kolei dziecko, kt6re w tych samych warunkach zawsze nawh1
kontakt, jest rozmowne, spontanicznie okazuje emocje, nie boi siv, ma tempern
niezahamowany (Kagan, 1989a, 1989b, 1994; Kagan, Reznick i Snidman, 19
Kagan i Snidman, 1991 ). W losowo dobranej populacji dzieci rasy bialej okolo 1
przejawia temperament zahamowany, okolo 25% zas - temperament niezaha1
wany. Kagan i wsp61pracownicy nie traktuj<1 tych dw6ch skrajnoscijako wymiaru.
to, ich zdaniem, dwie skrajnosci na kontinuum, o jakosciowo r6zuych charakter
tykach tempernmentu.
Tym, kt6rzy o tych dw6ch konstruktach, temperamencie zuhamowanym i temperamencie niezaluuno
nym,jeszcze nie slyszeli, wyjasniumy, ze opisuji1 one dzieci zajmujqce skrajne polo:i.eniana fonotypo
kontinuum od nidmialosci i pow§cü1gliwosci po towarzyskosc i spontanicznosc afektywm1 (K
Rcznick i Gibbons, 1989, s. 838).
Konstrukty te maj<l status, na kt6ry sldadajq siv wzorce behawioralne, genetycz
i fizjologiczne specyficzne dla temperamentu zahamowanego i niezahamowaneg
Dwa wymienione temperamenty sq wzglvdnie stale. Jak wynika z kilku bada
podluznych, prowadzonych w r6znym celu na r6:Znych kohortach dzieci rasy biale
w wieku od 2 miesivcy (Kagan i Snidman, 1991) do ponad 7 lat (np. Kagan i in„ 198~
Reznick i in., 1986), w wivkszosci wypadk6w cechy temperamentalne nie ulegaj
zmianie ai: do p6inego dziecinstwa: dzieci zahamowane pozostaj<1 zahamowanymi,
niezahamowane zas - niezahamowanymi. •y
Dwa wymienione typy temperamentu u dzieci wykazuj<1 pewnq analogiv do
r6znic indywidualnych stwierdzonych u zwierz<1t, zwlaszcza u malp, u kt6rycl1
zaobserwowac mozna albo przewagv tendencji do zblizania siv do bod:lca, albo.
przewagv tendencji do unikania bodic6w (np. Stevenson-Hinde, Stillwell-Barnd
i Zunz, 1980; Suomi, 1987), przyporninaj<1 tez pod pewnymi wzglvdami wymiar
ekstrawersji-introwersji u os6b doroslych (Kagan, l 989a; Kagan i Reznick, 1986).
ßiologiczne podstawy temperamentu zahamowanego i niezahamowanego
Kagan (l 982b, l 989a, l 989b, 1994) i wsp61pracownicy (Kagan, Reznick
i Snidman, 1987; Kagan i in„ 1988) zaproponowali wlasm1 teoriv biologicznych
podstaw temperamentu zahamowanego i niezahamowanego. Teoria ta miala bardzo
znacz<1cy wplyw na przebieg wivkszosci prowadzonych w laboratorium Kagana
badan.
Fizjologicznego podloza dw6ch wyodrvbnionych kategorii temperamentu szukac
nalezy w progu reaktywnosci ukladu Iimbicznego (zwlaszcza ciala migdalowatego
i podwzg6rza) oraz uklad6w pokrewnych (osi przysadka-nadnercze, uldadu
142
go, ukladu wsp6kzulnego). Dzieci zahamowane charakteryzujq siv
progiem reaktywnosci (wyzsz<1 reaktywnosci<1) wymienionych uldad6w.
one, ze przyczyny charnkterystycznych dla dzieci zahamowanych wskaznik6w fizjologicz-
ywac nalezy w tonicznie nizszych progach reaktywnosci tych struktur m6zgowych. Dlatego
ieci ret1eksyjne na zdarzenia chocby minimalnie nieznane lub wymagaj;ice n:agujq wzrostem
i{:sniowego, przyspieszeniem akcji serca, roszerzeniem t.renic lub wii:kszym wydzielaniem
, podczas gdy wickszosc dzieci nie reaguje w ten spos6b na te wzglcdnie nieszkodliwe
zenia (Kagan i in„ 1987, s. 1469).
,Jaboratorium Kagana (1994; Kagan i in„ 1988) stosowano szereg wskaini-
izjologicznych i biochemicznych temperamentli zahamowanego. Do pomiaru
(tywnosci ukladu wsp6kzulnego uzywano m.in. takich wskainik6w, jak czvstosc
rcz6w serca i jej zmiennosc, przyspieszenie akcji serca, rozszerzanie irenic
~iom noradrenaliny w moczu w reakcji na stres psychiczny. Z kolei aktywnosc
odwzg6rze-przysadka-nadnercze mierzono, pobierajqc pr6bki sliny. Do
aru aktywnosci uldadu limbicznego stosowano takie wskainiki, jak napivcie
i szldeletowych krtani i strun glosowych wyra:i:ajqce siv w zaburzeniach glosu
ianie w podstawowej czvstotliwosci wypowiedzi slownych. Wsp6kzynniki
relacji mivdzy poszczeg6lnymi wskainikami fizjologicznymi byly raczej niskie,
,....0,20 do + 0,30 (z wyj<1tldem czvstotliwosci skurcz6w serca i jej zmiennosci),
,vsto wivc jako fizjologicznego markera temperamentu zahamowanego stoso-
ano globalny wskainik fizjologiczny. „W kazdym wieku korelacja globalnego
skafoika fizjologicznego ze wskainikiem zahamowania byla silna i dodatnia
''t::::0,70 w wieku 21 miesivcy; r= 0,64 w wieku 7,5 roku)" (Kagan i in„
f988, s. 170).
Matheny (1989), autor badania podluznego, w kt6rym mierzono behawioralne
ahamowanie u bliinü1t MZ i DZ w wieku od 12 do 30 miesivcy wychowywanych
zem, stwierdzil istotnie wyzsze wsp6kzynniki korelacji rnierzonej cechy wewnqtrz
par bliiniqt MZ niz u par bliiniqt DZ. Swiadczy to o wplywie dziedzicznosci na
powstawanie r6znic indywidualnych w tej cesze temperamentu. Wniosek ten
potwierdzili Emde i inni ( 1992), badaj<1c kilka cech temperamentalnych u 200 par
bliinü1t 14-miesivcznych. Wsp6kzynnik odziedziczalnosci dla temperamentu zaha-
mowanego rnierzonego na podstawie obserwacji zachowan wynosil 0,62; byl to
jeden z najwyzszych w tym badaniu.
Procedury diagnostyczne stosowane w laboratm·ium Kagana
W przeciwienstwie do wivkszosci badaczy temperamentu u dzieci, Kagan
i wsp6lpracownicy nie stosowali technik psychometrycznych do pomiaru tem-
peramentu zahamowanego i niezahamowanego. Zdaniem Kagana (1994; Ellis
i Robbins, 1990) w diagnozie temperamentu u dzieci nie mozna polegac na relacjach
rodzic6w i nauczycieli i dlatego w jego laboratorium gl6wmt metodq pomiaru
temperamentu byla obserwacja zachowania dziecka w sytuacjach wystandaryzowa-
l!)'Ch (por. Garcia-Coll, Kagan i Reznick, 1984; Kagan, 1989a; Kagan i in., 1989;
Kagan i Snidman, 1991; Reznick i in„ 1986).
143
 W zaleznosci od wiektt dziecka oraz od specyficznych cel6w badaJczy
stwarzano podczas sesji diagnostycznych r6zne syluacje („epizody"). Za
bardziej miarod<~jne uwa:iano takie syluacjc, kt6re wyzwalaj<i typowe dla te
peramentu zahamowanego-niezahamowanego zachowania, a wiec rozl<ika z in''
k<t, kontakt ~ -ieznanymi przedmiolami (niezwyklymi zabawkami, robota
dzwiekami), Kontakt z nieznanri osob<t lub grup<t os6b (dzieci, doroslych).
chowanie dziecka obscrwowalo i ocenialo kilka os6b. Wsp6lczynniki zgodnos
miedzy sedziami dla takich wskainik6w temperamcntu zahamowanego-nj
zahamowanego, jak czas lalencji dla rozpoczecia zabawy, czas Jatencji d
pierwszego zbliZenia do przedmiolu/osoby, czas „lrzymania sie" matki na og6l byt
bardzo zadowal~jrice i wably sie od 0,80 do 0,90. Obserwacjom zachowania prawi
zawsze towarzyszyly pomiary psychofiz,jologiczne, dokonywane luz po sesj
behawiorah1ej lub w trakcie jej lrwania. U dzieci szkolnych temperament mierzo
tez na podstawie zachowan w syluac_:jach ekspe1ymentalnych rejestrowanych
w klasie szkolnej.
R6zne sytuacje uruchamüü<t r6zne przejawy zachowail typowych dla tein"
peramenlu zahamowanego i niezahamowanego i dlatego Kagan i wsp61pracownicy
czesto korzystali z globalnego wskainika zahamowania. W badaniu dziecf:
5,5-letnich ~rzeprowadzonym przez Reznicka i innych (1986) obliczano l<tczny
wskainik zahamowania, usredniajric picc standaryzowanych wskaznik6w cz<tst•
kowych: zahamowanie podczas zabawy z r6wiesnikami, zahamowanie w warunkach
laboraloryjnych, zahamowanie w szkole, unikanie ryzyka w warunkach laboratoryj-
nych i liczba spojrzen w kiemnku osoby prowadz<tcej badanie. W sp6lczynnikl
korelacji mi~dzy poszczeg61nymi wskainikami cz(\stkowymi pokazane zostaly
w tabeli 3.4.
Tabela 3.4. Korelacje mi~dzy gl6wnymi wskainilrnmi behawiornlnymi zahmnowania w wielm 5,5 lat
(adaptacja - wg: Reznick i in., 1986, s. 666)
Zmiennc 2 3 4 5
1. Zahamowanie w czasic gry z r6wics-
nikmni 0,21 0,04 0,26 0,30*
2. Zahamowanie w laboratorium 0,45** 0,41** -0,09
3. Zahamowanie w szkolc 0,22 -0,31
4. Unikanic ryzyka 0,21
5. Spojrzcnia w kicrunku osoby bada-
jqccj
6. L;iczny wskainik zahmnowania
* p < 0,05, ** p < 0,01, *** p < 0,001.
W laboratorium Kagana do diagnozy lemperamentu zahamowanego lub niezaha-
mowanego zawsze stosowano zlo:lony zestaw wskainik6w behawioralnych i fizjo-
logicznych. Wystandaryzowanc baterie syluacji laboraloryjnych dostosowanych do
wieku dziccka czQsto uzupelniano informacjami uzyskanymi od rodzic6w i wywia-
dem z matk<t.
144
Uwagi koncowe
agan i wsp6lpracownicy przeprowadzili tylko kilka badan nad zwi<tzkicrn
:eramenlll zahamowanego-niezahamowanego z zachowaniami nie bed<tcymi
'l ekspresji tych dw6ch typ6w temperamentu. W jcdnym z nich, opublikowanym
awno (Kagan i in., 1991), udalo sie wykazac zwi<tzek miedzy temperamentem
mowanym u dziecka a objawami alergii u krewnych pierwszego i drugiego
nia. Krewni dzieci zahamowanych istotnie czesciej niz krewni clzieci. niezahamo-
(ßych przyznawali sie do takich objaw6w alergii, jak katar sienny i egzema. Wynik
{y.nasuwa przypuszczenie, ze istni~je jakis czyimik genetyczny, posrednicz<tcy
')owstawaniu niesmialosci i lekliwo§ci u dziecka, ll doroslych zas - we wzroscie
Zliwosci ukladu immunologicznego na niekl6re alergeny.
Kagan i jego zesp6l analizowali przebieg funkcjonowania poznawczego w nie-
hych sytuacjach ekspe1ymentalnych (w kontakcie z nii:;znanymi przedmiotami,
'6sobaml) oraz rejestrowane w tych stanach wzorce fizjologiczne stresu i slresor6w
(kagan, 1983; Reznick i in., 1986). Wyniki badm1 nasuwaj<t przypuszczenie, ze
Hzieci zaha\nowane, a wiec niesmiale i powsci<tgliwe, odczuwqj<l wi9kszy stres
1
;w sytuacji nieznanej niz dzieci niezahamowane, Wedlug Kagana podzial na dzieci
'~ahamowa11e i tüezahamowane przypomina nieco pödzial Pawlowa na silny i slaby
.typ ukiadu nerwowego. Dzieci zahamowane m<ü<t slaby uklad nerwowy, niezahamo-
'frwane zas - sll11y uklad nerwowy (Reznick i in„ 1986, s. 677). Mozna oczekiwac, ze
, dalsze badania nad zwi<tzkiem wyr6znionych przez Kagana cech temperamentalnych
· z zachowaniem pod wplywem r6znego rodzaju stresu rzuc<i nieco swiatla na
funkcjonah1<t role obu typ6w temperamentu.
Twierdzenie Kagana o jakosciowej odrebnosci dw6ch typ6w lemperamenlu,
zahamowanego i niezahamowanego, nie uzyskalo tadnego potwierdzenia empirycz-
ncgo. Nie udalo sie na podstawie przeprowadzonych w laboratorium Kagana badail
wyodrebnic dla tych dw6ch kategorii temperamentu dw6ch jakosciowo r6:lnych
mechanizm6w fizjologicznych. Co wiQcej, wprowadzaj<tc jeden globalny wskainik
6
i!osciowy temperamentu, l<tCZ<tCY r6zne jakosciowo miary fizjologiczne, Kagan
postepuje na przek6r gloszonemu twierdzeniu o dw6ch jakosciowo r6:lnych
0,63*** temperamentach (Strelau, l 995a).
0,64***
0,37**
Zdaniem Bussa i Plomina (1984) termin „temperament zahamowany" moze byc
0,73*** myl<tcy, poniewaz dzieci przejawiaj&ce ten typ temperamenlu nie hamuj<t za-
chowania w powszechnie przyjQtym znaczeniu - nie zwlelrnj& z reakcj& ani nie
0,51 *** opieraj<i sie pokusie. N<üwazniejszym wyr6znikiem temperamentu zahamowanego
jest reagowanie strachem lub niezadowoleniem w nowej sytuacji. Faktycznie wkc
Kagan i jego wsp6lpracownicy zajmuj<t sie wymiarem temperamentu zwanym
emocjonalnosci<i. Nie podzielam sformulowanego przez Bussa i Plomina (1984)
wniosku, ze koncepcja Kagana, choc obiecuj&ca, nie moze byc uznana za specyficzn&
teorie temperamentu.
145
 3.2. Teorie temperamentu
zorientowane na czlowieka doroslego
Wszystkie wsp6lczesne badania nad ternperarnentern dziecka, zapocz<itkow
ne przez pare badaczy z Nowego Jorku, Thornasa i Chess, prowadzone S<l w je
nej czesci swiata - w Stanach Zjednoczonych. Tam wlafoie jest ojczyz
wszystkich teorii orn6wionych w pierwszej czesci tego rozdzialu. Natorniast k
Ieblq prawie wszystkich zapocziitkowanych w drugiej polowie XX wieku bad·
nad temperamentern czlowieka doroslego byla Europa (Eysenck, Tieplow). Najno
sze teorie ternperarnentu czlowieka doroslego rozwijaly sie natorniast na 0
p6lkulach.
Na pierwszy rzut oka Iista kandydat6w do prezentacji w tyrn rozdziale jest dos
dluga. Nielatwo sie zdecydowac, kt6rych tw6rc6w teorii ternperarnentu wybrac
tym bardziej ze badacze temperarnentu czlowieka doroslego (chociaZby Zucker
man i Gray), wohi m6wic o „osobowosci" niz o „ternperarnencie" (proble
ten orn6wilem bardziej szczeg6lowo w rozdz. 1). Bioriic pod uwage kryteria przyjete
na pocziitku rozdzialu 2, zdecydowalern sie przedstawic piec nastepujiicych
koncepcji: neuropsychologicznii teorie temperarnentu Graya, teorie poszukiwania
doznm1 Zuckennana, ernocjonalmi teorie ternperamentu Mehrabiana, funkcjonalno-
-systemowii teorie temperamentu Rusalowa i regulacyjmi teorie temperamentu
Strelaua.
Gdyby uwzglednic inne jeszcze kryteria niz przyjete w tej pracy, trzeba by
wymienic znacznie wiekszii Iiczbe badaczy. Wystarczy kilka przyklad6w, by
uzmyslowic Czytelnikowi, jak wiele r6znorodnych badaii prowadzi sie dzisiaj
w dziedzinie temperamentu. Claridge (1985, 1987), na przyklad, sforrnulowal teoric;
psychotyzmu, wymiaru spelniajiicego kryteria wymiaru temperamentu. Koncepcja
ta, choc oryginalna (zwlaszcza czesc dotycziica fizjologicznych mechanizm6w
psychotyzmu), jest bardzo zblizona do koncepcji psychotycznosci Eysencka.
Claridge, podobnie jak Eysenck, zalicza psychotyzm do grupy trzech czynnik6w
nadrzednych (psychotycznosc, ekstrawersja, neurotycznosc).
Nie mozna tez pominiic tutaj konstruktu temperamentalnego wyodrebnio-
nego przez Petrie (1967) i zmodyfikowanego p6iniej przez Buchsbauma (1978;
Buchsbaum i Silverman, 1968), a mianowicie tlumienia-wzmacniania stymu-
lacji. Bodicem do sformulowania przez Petrie teorii tlumienia-wzmac-
niania stymulacji byly obserwacje kliniczne dotycziice r6znic indywidualnych
w odczuwaniu b6lu. Powody, dla kt6rych nie zaliczam tej teorii do teorii
temperamentu, S<l nastepuj<1ce. Praca nad t<l koncepcj<1 (przedstawionii najpelniej w:
Petrie, 1967) nie wyszla poza probe skonstruowania psychometrycznych metod
pomiaru wymiaru thunienja-wzmacniania stymulacji (por. np. Barnes, 1985).
Istnieje tez neurofizjologiczna modyfikacja wymi<m1 Petrie. Zaproponowal j<t
Buchsbaum, a do jej pomiaru wykorzystäl amplitude potencjal6w wywolanych.
Konstrukt tlumienia-wzmacniania, wedlug Buchsbammi, nalezy uznac jednak nie
tyle za wymiar temperamentu, ile za jego neurofizjologiczny korelat (por. Zucker-
man, 199la).
146
1a uwagi og6lm1 teorie dziedzicznych cech osobowosci (czyli, w mysl
tej ksiiizki, cech temperamentu) przedstawil niedawno Cloninger (1986;
er, Svrakic i Przybeck, 1993). Autor ten wyr6znia trzy odrebne wymiary
przypominajiice propozycje Graya): poszukiwanie nowosci, unikanie krzyw-
zaleznosc od nagr6d. Teoria Cloningera, koncentrujiica sie przede wszystkim na
!l§nianiu zwiiizk6w miedzy temperamentem a r6znymi aspektami patologii
'ce, Mulder i Cloninger, 1994; Svrakic, Whitehead, Przybeck i Cloninger, 1993),
uguje na to, by ja w przyszlosci szerzej zaprezentowac.
'ellegen, badacz zajmuj<1cy sie przede wszystkim ustalaniem roli czynnik6w
ycznych w powstawaniu r6znic indywidualnych w zakresie osobowosci,
idrebnil trzy wymiary osobowosci drugiego stopnia: emocjonalnosc pozytywnii,
cjonalnosc negatywmi i powscüigliwosc (Tellegen, 1985; Watson i Tellegen,
15). Dwa sposr6d tych wymiar6w, wyodrebnione w wyniku analizy czynnikowej
inych wskainik6w nastroju jako stanu i nastroju jako cechy, por6wnywalne sii
wymiarami eysenckowskimi: ekstrawersj<1 (emocjonalnosc pozytywna) i neuro-
cznosciii (emocjonalnosc negatywna). Autor tej emocjonalnej koncepcji osobowo-
i nie zaproponowal jednak :Zadnej specyficznej teorii wyja5niaj4cej zaproponowa-
~Jl<l przez siebie strukture osobowosci (temperamentu).
··· Larsen i Diener (1985, 1987; Larsen i Ketelaar, 1991) przedstawili niedawno
:k:onstrukt teoretyczny zwany sih1 afektu. Sila afektu, definiowana jako typowa dla
:aanej jednostki sila reakcji na bodice wywoluj<1ce pozytywny i negatywny afekt,
'.wywodzi sie z podejscia do temperamentu, kt6ry reprezentowal Allport. Ma tez
·pewne elementy pokrewne z wymiarem emocjonalnosci Goldsmitha i Camposa.
Larsen i Diener (1987) stworzyli r6wniez kwestionariusz do pomiaru r6znic
indywidualnych w intensywnosci emocji (Affect Intensity Measure - AIM).
Koncepcja intensywnosci emocji oraz propozycje jej pomiaru zostaly szeroko
rozbudowane (por. np. Emmons, Diener i Larsen, 1986; Larsen i Ketelaar, 1991;
Larsen i Zarate, 1991). Postanowilem jednak pominiic te koncepcje w obecnym
przegh1dzie zjednego powodu: wymiar intensywnosci afektu jest pojeciem niezwyk-
le w<1skim, odnosi sie bowiem do jednego tylko (waznego co prawda) aspektu
zachowania emocjonalnego.
I na koniec koncepcja mojego bylego ucznia, a p6iniej wsp6lpracownika,
Andrzeja Eliai;za. Eliasz stworzyl transakcyjny model temperamentu. Gl6wny akcent
w tym modeh1, om6wionym w kilku publikacjach (Eliasz, 1981, 1985, 1990),
polozony zostal na role srodowiska spolecznego w zachowaniu jednostki oraz na
wzajemnym oddzialywaniu srodowiska i temperamentu. Zdaniem Eliasza tem-
perament jest waznii zmienm1 w szerszym systemie, jakim jest regulacja poziomu
stymulacji. Transakcyjny model temperamentu jest jednak modyfikacj<\ regulacyjnej
teorii temperamentu Strelaua.
Jak widac z tego kr6tkiego przegh1du, istniej<1ce propozycje teoretyczne
clotycz11ce temperamentu czlowielrn doroslego S<l bardzo zr6znicowa11e i wykraczajii
daleko poza ramy pieciu wymienionych wczesniej teorii. Teorie, do om6wienia
kt6rych przejde za chwik, w moim odczuciu dobrze ilustrujii gl6wny mut badaii nad
temperamentem czlowieka doroslego.
147
 3.2.1. Przyjemnosc - aktywowalnosc - dominacja:
Model tempcramentu Mehrabiana
Kiedy Goldsmilh i Campos opublikowali na poczqtku lat osiemdziesiqtych sw
emocjonah1q teoriv temperamentu wczesnodziecivcego, w Stanach Zjednoczony
islniala juz emocjonalna teoria temperamentu czlowieka doroslego. Sformulowa!
w latach sicdemdziesiqtych Mehrabian. Co ciekawe, Goldsmith i Campos 1
powoluj<i siv na dorobek Mehrabiana w dziedzinie badan temperamentalnych.
wjvcej, badacze temperamentu, nawet temperamentu czlowieka doroslego, wog'
rzadko powoluj<i siv na prace Mehrabiana. Moim zdaniem :faden reprezentatyw
przeghtd teorii temperamentu nie moze pomimic istotnego wkladu tego badacza
wyjasnienia temperamentu czlowieka.
Sformulowana przez Mehrabiana teoria temperamentu czlowieka doroslego jes
teori<i opisow<i, wielowymiarow<i i skoncentrowami na emocjach (por. tabela 3.I
Wszechstronny przegl<id samej teorii oraz opartych na niej wynik6w badan da
monografia (Mehrabian, 1980), zawieraj<ica artykuly z lat siedemdziesi<ityci
aulorstwa samego Mehrabiana oraz jego wsp6lpracownik6w.
Tfo tem·etyczne
Chc<ic nalezycie ocenic wklad, jaki wni6sl Albert Mehrabian do baclan nad,
temperamentem, musimy sobie uzmyslowic, ze w pocz<itkowyrn okresie l:laclan ten
uczony zajmowal siv problemami pozornie odleglymi od temperamentu. W pierw~
szej dekadzie swojej kariery akademickiej Mehrabian koncentrowal siv przede
wszystkim na pr-::~'.::mach komunikowania siv (gl6wnie niewerbalnego) (np. Mehc
rabian, 1965, 1972), postawach, osüignivciach, a takze na innych zagaclnieniach
z krvgu zachowan spolecznych (np. Mehrabian, 1968, l 969; Mehrabian i Ksionzky,
1974). Wyniki tych badan zwr6cily jego uwagc na wazn<i rolv, jak<i w zachowaniu
czlowieka oclgrywaj<i sroclowisko oraz cechy sytuacji (np. Mehrabian, 1976a;
Mehrabian i Ksionzky, 1972). Bacl<~i<ic interakcjc czlowieka ze sroclowiskiem,
Mehrabian zauwazyl, jak wazn<i rolc w tej interakcji odgrywajq stany emocjonalnc.
To one pomagajq czlowiekowi kategoryzowac srodowisko (Mehrabian i Russell,
1974a, l974b).
Szukaj<ic korzeni sformulowanej przez Mehrabiana teorii temperamentu poza
obszarem jego wlasnych doswiadczen naukowych, zauwazymy, ze kilku uczonych
wywarlo szczeg6lnie silny wplyw na kierunek jego poszukiwan baclawczych.
Punktem wyjscia teorii ternperamentu byly badania nawi<izuj<ice do koncepcji
dyferencjalu semantycznego Osgooda (Snider i Osgood, 1969). W teorii Mehrabiana
ujmowane Sq z perspektywy emocji trzy wymiary, za pomoc<i kt6rych Osgood
opisuje reakcje czlowieka na zdarzenia spoleczne i fizyczne - ocena, aktywnosc
i sila/potencja.
Jak zobaczymy w nastvpnym podrozdziale, duzy wplyw na rozw6j emocjonaln~j
teorii temperarnentu Mehrabiana mialy badania wskazuj<ice na istnienie r6znic
indywidualnych w intensywnosci i czasie trwania reakcji orientacyjnych (por.
148
iRaskin, 1965). Wazn<i rolc oclegralo tez neopawlowowskie poclejscie clo
1<\sciwosci uklaclu nerwowego, zwlaszcza sily procesu pobudzenia (por.
11 , 1972a) orazjego reinterpretacja w kategoriach aktywowalnosci dokona-
' Graya (l964b). Konstrukt aktywacji, oclgrywajqcy wazmi rolv w teorii
biana, zaczerpnicty zostal ocl Berlyne'a (1960) i sluzy do uwypuklenia
'oralnych sklaclnik6w aktywacji.
Emoc.ie jako podstawa h·zech wymiar6w temperamentu
wyniku rozleglych bada1'1 nad komunikacj<i niewerbalmt Mehrabian (1972)
:1:11 do wniosku, ze r6znorodne formy ekspresji motorycznej oraz ruchy, za
oc<i kt6rych jeclnostka wchoclzi w interakcjc z drugim czlowiekiem, rnozna
'pt'etowac z punktu wiclzenia ich specyficznych znac7.en kornunikatywnych,
födel kt6rych tkwi<i emocje. Stanowi<i one podstawowy punkt odniesienia
unikat6w niewerbalnych i ukrytych komunikat.6w werbalnych. Emocje bowiem
'!tü<i rolv zmiennych posrednicz<icych mivdzy zmiennymi sytuacyjnymi i osobo-
sciowymi a specyficznymi zmiennymi behawioralnymi (np. aktami zachowania,
1
powieclziami)" (Mehrabian, 1991, s. 75).
Na poclstawie rozleglych badail, przede wszystkim z wykorzystaniern dyferen-
alu semantycznego, Mehrabian i Russell ( 1974a, 197 4b) wyoclrcbnili trzy niezalez-
• podstawowe wymiary stan6w emocjonalnych: przyjemnosci-przykrosci, ak-
acji-braku aktywacji i clominacji-uleglosci. Wsp6lnie wymiary te tworzq tzw.
odel Emocji PAD (od pierwszych liter angielskich odpowiednik6w pierwszych
~zlon6w tych trzech wymiar6w - pleasure, arousal, dominance). Russellowi
i Mehrabianowi ( 1977) udalo siv wykazac, ze kazcly stan emocjonalny mozna opisac
za pomoc<i tych trzech wymiar6w. Odmienne konfiguracje trzech poclstawowych
stan6w emocjonalnych odgrywaj<i wazn<i rolc w przystosowaniu i w wyjasnianiu
takich zjawisk, jak lvk czy depresja (Mehrabian, 1995).
Luclzie r6zni<i siv pocl wzglvdem nawykowego sposobu reagowania emocjonal-
nego na r6zne bodice. Chcqc opisac temperament, wystarczy dokonac wszechstron-
n~j oceny przecictnych dla jeclnostki stan6w emocjonalnych.
Przcz pojccic „tempermnent" rozumicmy tutaj „charakterystyczny [dla jednostki] stan cmocji", „ccclw
emocji". Zgodnic z powszcchnic przyjctq dcfinicjil tego tcrminu, przcz „stan" rozumicmy przejsciowy
stan organizmu. przcz „ccchc" zas taki jcgo stan, · kt6ry jcst staly, nawykowy, charnktcrystyczny
(Mehrabian, 1991, s. 77).
PoslugnJ<ic siv trzema wymie11Jonymi wczesniej wymiarami emocji, lnozna
wyoclrcbnic trzy podstawowe, dwubiegunowe zmienne temperamentalne: ceclw
przyjemnosci-przykrosci, ceclw t~umienia (filtrowania) boclic6w-aktywowalno-
sci oraz cechv dominacji-uleglosci.
Przyjenmosc-przykrosc. Ten wymiar temperamentu zdefiniowany zostal
jako charakterystyczny (typowy dla jednostki) stan oclczuwania. Jego behawioral-
nymi wskainikami Sq USJniech i smiech lub - na poziomie og6Jniejszym
- przewaga pozytywnej lub negatywnej ekspresji emocjonalnej, zwlaszcza w kon-
149
 taktach spolecznych (Mehrabian, 1980). Wymim· ten obejmuje na jednym kran
smutek i poczucie nieszczescia, na drugim - ekstaze i poczucie szczes
(Mehrabian, l 978a).
Dominacja-uleglosc. Behawioralnym przejawem dominacji jako charakter
tycznego stanu odczuwania jest odprezona postawa. Warunkiem odczuwa1
dominacji jest subiektywne poczucie nieskrepowania, swobody dzialania w dowoln
spos6b (Mehrabian, 1980). Na jednym biegunie wymiaru dominacji-uleglos
wystepuje poczucie braku kontroli lub wplywu na otoczenie, na drugim
- poczucie wplywu i mocy, kontroli nad sytuacjq (Mehrabian, 1978a).
Filtrowanie bodic6w-aktywowalnosc. Sposr6d wszystkich trzech wymiar6
temperamentu wymiar filtrowania bodic6w-aktywowalnosci skupil na sob
szczeg6ln'l uwage Mehrabiana. Do wyodrebnienia tego wymiaru sklonilo go kil
fakt6w. Wiadomo bylo juz wcze8niej, ze ludzie r6zni'l siv pod wzgledem lakic
zmiennych, jak amplituda reakcji orientacyjnej na bodice silne lub howe, szybkosc,
z jak<i odruch ten podlega habituacji, sila reakcji behawioralnej na bodice. Jak
twierdz'l zwolennicy typologii Pawlowa, r6Znice indywidualne w zakresie tych
zmiennych zalez<1 od sily/slabosci uktadu nerwowego.
Nawh1zuj'lc do teorii informacji, Mehrabian i Russen (l974a) wprowadzili·
pojecie „wartosc informacyjna". Ta hipotetyczna zmlenna (bedl\ca wypadkow11
takich aspekt6w stymulacji, jak r6znorod11osc, zlo:lonosc, nowosc itp) wplywa na.
poziom aktywacji. Im nowsze, bardziej zr6znicpwane i zlo:lone S<l dociernj<Lce do •
jednostki bodice, tym wiecej niosq informacji. Jednostka reguluje wartosc infor-
macyjn4 bodic6w, jedne dopuszczajqc, inne odsiewajqc. Odsiewanie docierajqcych
bod:lc6w jest jedm1 z funkcji procesu przetwarzania informacji. Istniej<l znaczne
r6znice indywidualne miedzy ludimi w zakresie tendencji do odsiewania bodic6w
nieistotnych oraz szybkosci, z jakq bodice rozpraszaj<1ce, nieistotne, podlegajq
habituacji. Proces filtrowania stymulacji nie jest procesem intencjonalnym. Przebie-
ga w spos6b automatyczny, ludzie zas r6:lni'l sii;; pod wzgledem nawykowego
sposobu przetwarzania informacji (Mehrabian, 1991). Powyzsze spekulacje i obser-
wacje doprowadzily Mehrabiana do sformulowania nastcpuj<1cej definicji aktywowa-
lnosci.
„Aktywowalnosc" mozna zatem zdefiniowac jako wymiar r6znic indywidnalnych, do kt6rego na-
lci:tnastcpnj<1cc, skorclowane ze sob<t charakterystyki: poczqlkowa amplitnda reakcji orientacyjnej; liczba
pröb potrzebnych do osi<1gniccia habitnacji reakcji sk6mo-galwanicznej; rozmaite wska:l.niki aktywacji
w odpowiedzi na wzrost wartosci informacyjnej stymulacji i „slabosC'' nkladn nerwowego ( l 977a, s. 91 ).
Mii;;dzy aktywowalnoscü1 a filtrowaniem bodic6w zachodzi zaleznosc odwrotnie
proporcjonalna. Jednostki, kt6re charakteryzuje wysoki poziom aktywacji (nie
tlumillce stymulacji), w mniejszym stopniu odsiewaj~l bodice nieistotne i dlatego
sytuacje, zjakimi sii;; stykaj'l, maj<\ dla nich wii;;ksz& wartosc stymulacyjm1. To z kolei
powoduje, zejednostki te, w por6wnaniu z osobami tlumü1cymi stymulacje (o niskim
poziomie aktywacji), SC\ bardziej pobudzone, a wysoki poziom aktywacji wolniej
u nich usli;;puje.
150
y.tlumi&ce stymulacji;; odsiewaj<l bodice nieistotne, przez eo dociera do nich
ibdzc6w przypadkowych. Dzieki temu s<1 mniej pobudzone, a po chwilowym
ie poziomu aktywacji szybciej wracaj<l do normy. Jak podkresla Mehrabian
1
a,, s. 92), powodem r6znic w behawioralnych przejawach aktywacji miedzy
ami thuni'lcymi stymulacjq i nietlumütcymi stymulacji S<l raczej chwilowe skoki
upzenia, a nie chroniczny poziom aktywacji.
daniem Mehrabiana (1978a, 1991) cechy temperamentalne nalezq do najbar-
~:; stalych cech zachowania. Wplywajq na zachowanie w bardzo r6znych
acjach, spelniaj<1c tym samym kryterium og6lnosci. Pojecie temperamentu
dziej odnosi sie do predyspozycji genetycznych anizeli do wyuczonych wzorc6w
howania; cechy temperamentalne uwarunkowane SC\ w eo najmniej 50% genety-
ie. Skoro cechy temperamentalne nalez<1 do najbardziej og6lnych i stalych cech
nostki, zmiani;; zachowania mozna osü1gm1c, przede wszystkim zmieniajqc
odowisko (Mehrabian, 1991).
Mehrabian uwazal, ze opis osobowosci nie uwzgledniaj'!cy wymiar6w tem-
6~ramentalnych jest opisem niepelnym. Mehrabian i O'Reilly (1980) przeprowadzili
nastepuj'lce badanie. Ustalili polozenie os6b badanych na trzech wymiarach
t\'lmperamentu. Nastepnie dokonali podzialu dychotomicznego wynik6w oddzielnie
idla kazdego wymiaru, wyodri;;bniajqc nasti;;puj<1ce kategorie: przyjemnosc (+ P)
;.,,,- przykrosc (- P), aktywowalnosc (+ A) - filtrowanie bodic6w (-A), dominacja
~(+ D) - uleglosc (- D). Tak skategoryzowane wyniki poddali analizie regresji
uzyskali osiem typ6w osobowosci: wylewny ( + P + A + D) Vyrsus znudzony
P-A- D), odprezony ( + P-A + D) versus lekliwy (- P + A- D), wrogi
(-P + A + D) versus potulny (+ P-A - D) oraz lekcewaz<tcy (- P-A + D) versus
zalezny (+P+A-D).
Metody 1>omiaru temperamentu
Przystcpuj<1c do badail nad temperamentem ujmowanym z perpektywy emocji,
Mehrabian i Russel (1974a) skonstruowali zestaw dyferencjal6w semantycznych
o przydlugiej nazwie Semantic Differential Measures of Emotional State or
Characteristic (Trait) Emotions (Zestaw Dyferencjal6w Semantycznych do Po-
minru Stanu Emocjonalnego oraz Charakterystycznych Emoc.:: ':'~ozumianych jako
Cechy - SDMESCTE). Zmieni<U<\C instrukcji;; dla os6b badanych, mo:lna bylo
tym narzedziem mierzyc dowolnie wybram1, podstawow<1 emocje-stan lub emocje-
-ceche (przyjemnosc, aktywacji;;, dominacje). Kazdy dyferencjal semantyczny
(kazda skala) skladal sie z szesciu par przeciwstawnych przymiolnik6w (np.
szczcsliwy-nieszczeS!iwy w skali Przyjemnosci). Temperament diagnozowano
w ten spos6b, ze osoba badana oceniala kazdy przymiotnik na skali 9-stopniowej,
odwolujqc sii;; do swojego zgeneralizowanego odczucia. Okazalo sii;; jednak, ze kiedy
poslugiwano sie tymi skalami do pomiaru cech stalych zamiast stan6w, wyniki byly
malo rzetelne.
Mehrabian ( l 978a) przeprowadzil cztery kolejne badania, w kt6rych wykorzystal
SDMESCTE do budowy nowego dyferencjalu semantycznego do pomiaru cech
151
 temperamentalnych. To narzvdzie diagnostyczne zostalo niedawno nazwane p
Mehrabiana (1995a) Pleasure-Arousal-Dominance (PAD; skalami Przyjeni
sci-Aktywacji-Dominac_:ji). Skala z 1978 roku sklada siv z 47 par przymiotnik,
- 24 do pomiaru przyjemnosci-cechy, 8 do pomiaru aktywacji-cechy i 15
pomiaru dominacji-cechy. Takjak w wersji poprzedniej, osoba baclana ocenia kaz
parv przymiotnik6w na 9-stopniowej skali, kt6rej kratl.ce zdefiniowane zostaly prz
przeciwstawne przymiotniki, np. znuzony ( 1) versus ozywiony (9). Rzetelnos6 sk
Przyjemnosci-cechy (0,91) i skali Dominacji-cechy (0,84) nie budzi zastrzez
natomiast rzetelnosc trzeciej skali, Aktywacji-cechy (kt6rej przygotowanie n
strvczalo najwivcej ldopot6w), byla niezadowalajqca (0,60).
Mehrabian skwitowal tu stwierdzeniem, ze pobudzenie-cechv trudno mierzy
poniewaz osoby badane odpowiadll;i<t w spos6b nierzetelny. Kilka lat tem
Mehrabian (1995a) dokonal rewizji skal PAD. Skladll;i<l siv one obecnie z 34 pozyc
(16 dla Przyjemnosci i po 9 dla Aktywacji i Dominacji). Skale S<l ortogonal
w stosunku do siebie, a ich rzetelnosc wynosi kolejno 0,97 (P), 0,89 (A) i 0, 80 (
Poniewaz w latach siedemdziesi<itych nie udalo siv Mehrabianowi skonstruowa
zadowalajqcej skali do pomiaru aktywacji-cechy, posluguj<ic siv metodct dyferencjal
semantycznego, postanowil skonstruowac kwestionariusz do pomiaru filtrowani
stymulacji-aktywowalnosci (Mehrabian, 1976b, l977a, 1977b). Jest to Skala
Aktywowalnosci (Trait Arousability Scale - T AS; zwana tez Skal<i Filtrowania
Bodzc6w - Stimulus Screening Scale, SSS). T AS mierzy emocjonalnct predyspozy~
cjv do reagowania pobudzeniem. Zawiera 40 pytafl zr6wnowazonych pod wzglvdem:
liczby odpowiedzi cliagnostycznych twierdz<icych i przecz<icych. Kazcla oclpowiedz.
oceniana jest na 9-stopniowej skali.
Na konstrukt filtrowania stymulacji sklada siv dziewivc wzajemnie skorelowa-
nych czynnik6w: niska aktywowalnosc, szybka habituacja, nisld poziom aktywacji
w odpowiedzi na nagle zmiany i zclarzenia, filtrowanie bodzc6w termicznych, niska
aktywowalnosc w sytuacjach nowych lub zmiennych, filtrowanie boclfo6w dzwivko-
wych, dotykowych i kinestelycznych, filtrowanie boclfo6w wc:;chowych, niska
aktywowalnosc w sytuacjach wielosldaclnikowych lub zloionych. Wysoki wynik
w skali T AS wskazuje na filtrowanie bodzc6w (nisk<t aktywowalnosc), niski - na
brak filtrowania bodic6w (wysok<i aktywowalnosc).
T AS ma wysok<i rzetelnosc i zaclowalaj<icct trafnosc mierzomt na poclstawie
korelacji z kryterium zewnc:;trznym oraz zaclowalaj<ie<t trafnosc rozbieznct. Skala
Filtrowania Bodic6w nie koreluje natomiast, o dziwo, z innymi skalami od-
woluj<icymi siv clo poj1:1cia aktywacji bctcli aktywowalnosci, np. ekstrawersji czy
poszukiwania cloznm1 (Mehrabian, 1976b, 1977b). W niedawno dokonanym prze-
glctdzie badm1, w kt6rych zastosowano TAS, Mehrabian (1995b) przedstawil dane,
kt6re potwierclzaj<i wysolq rzetelnosc i trafnosc (leoretycznct, zbiezn<i i rozbiezn<i)
tego kwestionariusza.
Mehrabian i Palender (1978) skonstruowali tez narzvdzie psychometryczne clo
pomiaru filtrowania stymulacji-aktywowalnosci u dzieci. Kwestionariusz ten
przeznaczony c~~ :natek, kt6ry pozwolilem sobie zatytulowac Skal<i Fillrowania
I,11 Stymulacji u Dzieci, zawiera 46 pozycji, ocenianych na clziewivciostopniowej skali
~i 152
I1I
>cydowanie siv zgadzam" do „zdecydowanie siv nie zgadzam"). Wsp6lczyn-
$uclera-Richardsona (wykorzystywany przez Mehrabiana do szacowania
ci we wszystkich jego badaniach psychometrycznych) jest dla tego testu
.wysoki i wynosi 0,92.
ebrabian i Hines (1978) skonstruowali jeszcze jeden kwestionariusz, tym
:do pomiaru trzeciego wymiaru temperamenlu, clominacji-uleglosci. Kwes-
iusz ten, skladaj<icy siv z 40 oclpowiednio zr6wnowazonych pozycji, cechujq,cy
rclzo dobrq, rzetelnoscict, uwafany jest za lepsz<i miarv dominacji niz skala
acji-cechy SDMESCTE (Mehrabian, 1978a).
dsmnowuj<ic, nalezy stwierdzic, Ze tylko skale P AD mierzq, skutecznie
;tkie trzy emocjonalne wymiary temperamentu. Ale do pomiaru filtrowania
ulacji-aktywowalnosci, najciekawszego sposr6cl wszystkich zaproponowa-
1 przez Mehrabiana wymiar6w temperamentu, lepiej nadaje siv skala T AS,
ewaz akurat w tym przypadku gwarantuje ona m~jrzetelniejszy pomiar.
Tempernment a zachowanie i srodowisko
emocjonalnej teorii temperamentu stanowitt dobry punkt wy.1scrn
szukiwania zwictzk6w mivdzy temperamentem a szeregiem innych zachowail
.przejaw6w zaburzetl. zachowania, w rozmaitych sytuacjach i srodowiskach.
.. ebrabian (1980) i jego wsp6lpracownicy przeprowadzili szereg badm1 naslawio-
!iych na poszukiwanie zwiq,zk6w mivdzy temperamentem a takimi zjawiskami, jak:
spos6b oclzywiania siv i zaburzenia w tym zakresie (Mehrabian, 1987; Mehrabian,
Nalmm i Duke, 1995-1996; Mehrabian i Riccioni, 1986), dlugotrwale stosowanie
srodk6w pobudzajttcych (Mehrabian, 1986, 1995b), pop1:1d seksualny ijego dysfunk-
cje (Mehrabian i Stanlon-Mohr, 1985), choroba (Mehrabian, I 995b; Mehrabian
i Bernath, 1991; Mehrabi an i Ross, 1977), empatia emocjonalna (Mehrabian, Young
i Sato, 1988), preferencje dotyczttce rodzaju srodowiska (Hines i Mehrabian, 1979;
Mehrabian, 1978b). Wszystkich badatl. nie da siv tu om6wic. Przeclstawiv tylko dwa
kierunki poszukiwail, dobrze ilustrujq,ce spos6b poclejscia Mehrabiana do badania
zwü1zku cech temperamentalnych z zachowaniem i srodowiskiem.
Mehrabian i jego wsp6lpracownicy poswivcili sporo uwagi poszukiwaniu
zwiqzk6w mivdzy temperamentem a sposobem odzywiania siv (l<icznie z takimi
zaburzeniami, jak nadwaga i anoreksja). Podjc:;ciu tej problematyki nie przyswiecaly
Z:adne konkretne zalozenia leoretyczne poza faktem, ze wivkszosc dotychczasowych
badm1 w tym obszarze prowadzona byla z perspektywy psychologii klinicznej i/lub
odwolywala siv do laldch hipotetycznych zmiennych posredniczttcych, jak nie-
prawidlowo uksztaltowana osobowosc. W badaniach Mehrabiana i wsp61pracow-
nik6w (Mehrabian, 1987; Melu-abian i in., 1995-1996; Mehrabian i Riccioni, 1986)
przedmiolem uwagi byl spos6b odzywiania siy os6b normalnych (zawsze stuclent6w
mlodszych lat studi6w) i jego zwittzek z trzema podstawowymi sldaclnikami
tcmperamentu. W badaniach stosowano specjalnie w tym celu skonslruowane
kwestionariusze.
Wyniki badail pozwolily sformulowac kilka og61nycb wniosk6w, m.in. na-
153
stepttjiice. Trzy czynniki zwüizane ze sposobem odzywiania sie - otylosc,
kontrolowane ataki ob:larstwa i predysppzycja do anoreksji - korelowaiy istot
z aktywowalnoscü1. W spos6b najbardziej wif]ocz11y predyspozycja do otyl
korelowala r6wnoczesnie z aktywowalnosciit i uleglosciii. Osoby czesciej obzerajq,
sie bez przyjemnosci cz<;sciej 1Jrzejawialy temperament charakteryzuji1cy s
przewag<\ · nieprzyjemnych emocji. Zaleznosc miedzy sposobem odzywiania s
a emocjami byla generalnie silniejsza dla emocji ujmowanych jako stan anizeli d
emocji ujmowanych jako cechy (czyli temperamentelnie).
Badania Mehrabiana nad zwiitzkami temperamentu ze srodowiskiem byly dob
uzasadnione teoretycznie. Powolujiic si<; na prawo Yerkesa-Dodsona, Mehrab
(1977b) sformulowal hipotez<; bezposrednio nawiiizuj11cii do wymiaru tempern
talnego filtrowania-niefiltrowania stymulacji, m6wiiici1 o zwü1zku mi<;dzy przY.
mnoscü\ a poziomem aktywacji. Wedlug tej hipotezy „sytuacje o duzej warto
informacyjnej wzmag<uii tendencj<; do chizenia bitdi unikania w zaleznosci od teg0
czy sytuacja ta odbieranajestjako przyjemna, czy jako przykra" (Mehrabian, 1977b
s. 247). U podstaw tej hipotezy lezy zalozenie, ze w sytuacjach przyjemnych wzro
aktywacji wyzwala reakcj<; diizenia, w sytuacjach przykrych natomiast aktywacj
wyzwala reakcj<; unikania.
Z teorii Mehrabiana wynika, ze w sytuacjach o du:lej wartosci informacyjnej'
osoby tlumiiice stymulacj<; reaguj11 nizszym poziomem aktywacji niz osoby nie.
tlumi<1ce stymulacji. Jesli tak, to osoby nie tlumiiice stymulacji b<;d<l mialyi
w por6wnaniu z osobami tlumü1cymi stymulacj<;, wi<;kszii tendencj<; do po,
szukiwania srodowisk przyjaznych dla siebie oraz wi<;kszii tendencji; do unikaniq
srodowisk nieprzyjaznych (por. ryc. 3.3); obie te tendencje b<;dit silniej zaznaczone
w sytuacjach o duzej wartosci informacyjnej.
Nie tlumie,cy stymulacji
(J)
·;:: Tlumie,cy stymulacjli)
-- --- -\-- -~;I~:~:-
(J)
·~
0 dzie nerwowym, na rozmaite mechanizmy fizjologiczne i/lub biochemiczne (prob-
- - - - - - - -- - ~ przyjemna
Sytuacja
t -------------~-~:~~~ra
----
(J)
'fij
-"'
·;::
:::>
Mala Srednia Du:2:a
Wartosc informacyjna sytuacji
Ryc. 3.3. Hi1>otez11 o zwiltzlm mi~dzy p1·zyjemnosciit i 11ktyw11cj1l u osob tlumil\cych
i nie tlumii\cych stymulacji (wg: Mehmbian, 197711, s. 248)
154
eza m6wiiica 0 zwiiizku miedzy przyjemnosciii a poziomem aktywacji
bz<;sciowe potwierdzenie w kilku badaniach, w kt6rych reakcj<; ditzenia
na podstawie takich wskainik6w, jak preferencj<1 sytuacji, chec pracy, ctwc ,
hywania kontakt6w towarzyskich, reakcji; unikania zas na podstawie takich
znik6w ,jak fizyczne unikanie okreslonych rodzaj6w otoczenia, tinikanie pracy,
anie kontakt6w towarzyskich (Hines i Mehrabian, 1979; Mehrabian, 1978b,
' 1995b).
Uwagi koncowe
ehrabian zakladal, ze r6znice indywidualne w temperamencie uwanmkowane
zede wszystkim genetycznie. Ale o ile mi wiadomo, :ladne z prowadzonych
fa niego samego lub jego wsp6lpracownik6w badaii nie dostarczylo danych
giicych potwierdzic to zalozenie. Mimo ze Mehrabian odwoh•je si<; w swoich
wazaniach teoretycznych do takich pojec biologicznych, .i"~~ aktywacja czy
wowalnosc, nie zaproponowal zadnych specyficznych mechanizm6w ani korela-
w biologicznych trzech wyr6znionych przez siebie, emocjonalnych wymiar6w
mperamentu.
Gdy Mehrabian uzywa poj<;cia aktywowalnosci, powoluje si<; na Grnya (1964b),
t6ry uzyl tego poj<;cia po raz pierwszy, inaczej jednak je rozumie. Dia Graya
ktywowalnosc to wzgli;dnie staly (chroniczny) poziom aktywacji, pod wzgl<;dem
,kt6rego jednostki r6znü1 siv mi<;dzy sob<t. Mehrabi an ( 1977b) natomiast uzywa
terminu aktywowalnosci do opisu przejsciowego stanu aktywacji (wahaii w jego
poziomie). W badaniach nad osobowoscü1 lub temperamentem raczej nie uzywa si<;
poj<;cia aktywowalnosci do opisu pobudzenia fazowego (por. rozdz. 5).
Najciekawszy u Mehrabiana jest jednak odmienny niz u pozostalych badaczy
temperamentu poglitd na temat ir6del r6znic indywidualnych w poziomie aktywacji.
Interpretuj<1c przyczyny r6Znic indywidualnych w poziomie aktywacji (czy tez
aktywowalnosci), inni badacze wskazujii na rozmaite struktury anatomiczne w ukla-
lem ten zostanie om6wiony szczeg6lowo w rozdz. 5). Mehrabian (1995b) natomiast
lokuje przyczync r6znic indywidualnych w poziomie aktywacji w automatycznym
(nieswiadomym) sposobie przetwarzaniu informacji - w stalej tendencji do
filtrowania nieistotnych bodic6w. Mehrabi an nie zaproponowal zadnych hipotez,
z kt6rych mozna byloby siv domyslic, jakie czynniki biologiczne posrednicz<t w tym
automatycznym, nawykowym sposobie przetwarzania informacji.
Kiedy z kolei popatrzymy, jak Mehrabian rozumie konstrukt dominacji-uleglo-
sci, mamy poczucie, ze ten wymiar temperamentu nie przystaje do sposobu, w jaki
wii;kszosc badaczy emocji rozumie poji;cie odczuwania. Definiujiic poj<;cie domina-
cji, Mehrabi an uzywa terminu „miec poczucie" w ten sam spos6b, w jaki ja go
uzylem w poprzednim zdaniu. Dominacja, wedlug Mehrabiana, to „poczucie
wplywu i mocy" (Mehrabian, 1978a, s. 1107). W takim uji;ciu „miec poczucie" to
tyle, eo „byc czegos swiadomym". Niewiele to ma wsp6Inego z uczuciem
rozumianym jako skladnik tresciowy emocji podstawowej.
155
 '. pojecie jest wlasn<t propozycj<t autora - por. szczeg6lowe om6wienie
Teoria Mehrabiana, choc bardzo intercsujnca, ma jcszcze jednct wadc. Musi
, 5). Teöretyczne rozwaiania Graya na temat aktywacji oparte byly na
pamietac, ze wszystkie wynilci zgromadzone przez Mehrabiana i jego wsp6lpraco
~ znajomosci omawianej problematyki, zwlaszcza dorobku Duffy, Malmo,
nik6w w cictgu ostatnich 20 Iat, dotyczn wyh1cznic Jub - m6wictc ostrozn
Berlyne'a i Lindsleya (prace tych autor6w cytowane sct w rozdz. 5).
- prawie wyl<tcz11ie populacji student6w. z tcgo powodu teoria Mchrabiana j
ray prowadzil r6wniez doglcbne badania nad warunkowaniem klasycznym
teorüt znieksztalcomt - opisuje bowiem wyl:icznie temperamcnt student6w wy
umentalnym, a zwlaszcza ich zwi<tzldem z zachowaniem i jego zaburzeniami.
szych uczelni. · oich wlasnych eksperymentach, prowadzonych na szczurach (Gray, 1967; Gray
Ostatnio podjeto badania (Mehrabian, 1995a, 1995b) zmierzaj~ice do weryfika
th, 1969), udalo mu sie wyjasnic wplyw nagrody i kary na przebieg uczenia sie
teorii temperamentu na populacji pozastudenckiej. Badania te, dotycz<J.ce zwüi
e!'zl!t. Badania te uswiadomily mu znaczenie takich zmiennych, jak indywidual-
trzech wymiar6w temperamentu wyodn;:bnionych przez Mehrabiana z inny
azliwosc na wplyw nagrody i kary podczas wanmkowania klasycznego
konstruktami temperamentalnymi, rzucaj 11 pcwne swiatlo na relacje emocjonaln
trumentalnego (Gray, 1975). Badania Graya nad przebiegiem uczenia sie
teorii temperamentu z innymi koncepcjami tempcramentu czlowieka doroslego.
wierz<tt byly mocno osadzone w teoriach uczenia siy Pawlowa ( 1951-1952), Hulla
952), Mowrera (1960), Amsela ( 1962), w teorii uczenia sie Ieku Spence' a (Spence
pence, 1966), czerpaly tez obficie z danych ernpirycznych dotycz11cych roli
3.2.2. Neuropsychologiczny model temperamentu Graya zgowych osrodk6w nagrody i kary (McCleary, 1966; Olds i Olds, 1965).
Mimo ze w swoich badaniach eksperymentalnych Gray koncentrowal sie na
W latach siedemdziesi<ttych Gray, najwybitniejszy uczen Eysencka, prw,
~ologicznych i biochemicznych mechanizmach, i strukturach nerwowych od-
prowadzil gruntown<t krytyke sformulowanej przez swego mistrza teorii ekstrawersji
>wiedzialnych za przejawy lcku u szczur6w, wykorzystal uzyskane wyniki do
i neurotycznosci i sformulowal wlasnn neurofizjologiczn<t teorie temperamen"
~formulowania neuropsychologicznej teorii temperamentu czlowieka. W swoich
tu/osobowosci (obu tych termin6w uzywa zamiennie; Gray, 1991). Teoria ta tym sie'
badaniach nad temperamentem pozostawal tez pod silnym wplywem Eysencka oraz
r6zni od wszystkich dotychczasowych koncepcji temperamentu, :le kladzie o wiele
iösyjskich typolog6w ze szkoly neopawlowowskiej - Tieplowa i Niebylicyna.
silniejszy nacisk na mechanizmy fizjologiczne, oraz tym, ze na jej poparcie autor
przytacza bogaty zestaw ctowod6w neurofi~jologicznych, farmakologicznych i bio-
Dwa podstawowe wymiary tem1>ernmentu: L~k i impulsywnosc
chemicznych, pochodzctcych jednak g16wnie z badan nad szczurami.
Zgodnie z przyjetymi kryteriami klasyfikacji teorii temperamentu (por. tab. 3.1),
Gray (1970, 1981) poddal teoric temperamentu Eysencka gruntownej rewizji.
neuropsychologiczn<t koncepcjc temperamentu Graya nalezy zaliczyc do teorii Przede wszystkim zakwestionowal postulat dotyczctcy podatnosci na warunkowanie
~orientowanych na czlowieka doroslego, przyczynowych, wielowymiarowych oraz fizjologiczne mechanizmy posrednicz<tce w powstawaniu ekstrawersji i neuro-
1 emocjonalnych. Przez ostatnie 20 [at model ten podlegal licznym udoskonaleniom
tycznosci (por. rozdz. 2). Z analizy wynik6w dotycz<tcych warunkowania odruchu
i publikowany byl w wielu ksi<t:lkach i artykulach. Jakakolwiek pr6ba wyjasnienia
mrugania u czlowieka i jego zwi<tzku z ekstrawersjct i neurotycznoscüt oraz wynik6w
biologicznych mechanizm6w temperamentu/osobowosci bez uwzgli;dnienia wkladu
badan nad szczurami wiadomo bylo m.in., ze podaw1;11Iie barbituran6w oraz alkoholu,
Graya bylaby dowodem ignorancji. podobnie jak uszkodzenie plat6w czolowych 1n6zgu, prowadzi do nasilenia
zachowan ekstrawertywnych.
Tto tcorctycznc To doprowadzilo Graya do nastcpuj<tcych wniosk6w: ( 1) introwertycy s<t bardziej
wrazliwi niz ekstrawertycy na kary i brak nagr6d, ekstrawertycy natomiast s<1
Jeffrey Gray badal zwictzki temperamentu z poziomem aktywacji od samego
bardziej wrazliwi niz introwertycy na nagrody i brak kar. (2) Wymiar neurotycznosci
pocz<ttku swojej kariery naukowej. Przcdmiotemjego pracy doktorskiej, ukonczonej da sie opisac w kategoriach og6Jnej wrazliwosci na wzmocnienia - tak nagrody, jak
w roku 1968, a pisanej w laboratorium Eysencka pod kierunkiem Petera Broadhursta,
i kary; w por6wnaniu z osobami zr6wnowa:lonymi emocjonalnie, osoby neurotyczne
byl zwi<tzek mi~dzy poziomem aktywacji a behawioralnymi wskai.nikami ekstrawer-
przejawiaj<t wicksz<t wrazliwosc na nagrody i kary.
sji (badanie to cytowane jest w: Eysenck i Eysenck, 1985). Pierwsza interpretacja
Krytyczny stosunek do ekstrawersji i neurotycznosci wraz z wynikami badati
mechanizm6w ekstrawersji zaproponowana przez Eysencka, a odwoluj<J.ca sie do
(takZe wlasnych) nad biologicznymi mechanizmami lcku u szczur6w doprowaclzity
pawlowowskich pojec pobudzenia i hamowania, sklonila Graya (l964c) do staran- Graya do wniosku, ze ekstrawersja i neurotycznosc to cechy wt6rne, bcdctce
nego przeanalizowania typologii Pawlowa i neopawlowist6w, ze szczeg6Jnym
wynikiem kombinacji (interakcji) dw6ch podstawowych cech temperamentalnych:
uwzgl~dnieniem konstruktu sily procesu pobudzenia. Chc<J.C zwr6cic uwagc bio- lcku i impulsywnosci (por. ryc. 3.4). S<t to dwie niezale:lne cechy zlokalizowane o 45°
logicznie zorientowanych badaczy osobowosci na pojecie sily procesu pobudzenia,
w stosunku do neurotycznosci i ekstrawersji.
Gray ( l 964b) zreinterpretowal to pojccie w kategoriach aktywacji i aktywowalnosci
157
156
 '0
-Cf)
0
c
N n U osoby neurotycznej wplyw wszelkich bodic6w wzmacniajqcych (kar
'}jest spot<;gowany. Na rycinie 3.4 widzimy tez, ze od osoby zr6wnowa:Zonej
nalnie r6zni jq wi<;ksza podatnosc na dzialanie obu rodzaj6w bodzc6w
~
~ /Lrn
0 wych, nagr6d i kar.
:::>
Q) swoich najnowszych publikacjach Gray ( 1991) postuluje jeszcze trzecüt
z woW<l cech<; temperamentu - obronnosc. Przejawami tej cechy sq obronna
;::-0 •• /
:ja i ucieczka. W przeciwienstwie do l<;ku i impulsywnosci, w kt6rych
,s-"'~·/ nikiem posrednicz<icym jest wrazliwosc na wanmkowe wzmocnienia, obron-
,<$'~ . /
,'
,/,' , uwarunkowana jest podatnoscüt na dzialanie bezwarunkowych bodic6w
~rsyjnych.
/'

<U
c R6:inice indywidualne w reaktywnosci BIS, BAS i F/FLS
äi
c jako biologiczne podstawy tempernmentu
0
·g
E Najcenniejszym wkladem Graya do badan nad temperamentem s<tjego empirycz-
Q)
•o
•cn
1~' udokumentowane propozycje dotycznce hipotetycznych mechanizm6w bio-

~
lntrowersja Ekstrawersja
n ~--- Wrazliwos6 na nagrody
LtJJ ~- Wrazliwos6 na kary
Ryc. 3.4. Relacje mi~dzy wm:iliwoscil\ na bodzce zwiltzm1e z nagrod1t (impulsywnosc)
i klll"I\ (l~k) a elcstmwe1·sj1t-inti·owe1·sj1\ (wg: Grny, 1991, s. 124)
Pocl wplywem teorii uczenia si<; zwierz<tt Millera (1951 ), Amsela (l 962)
i Mowrei'a (1960), m6wincych, ze emocje to stany wywolane clzialaniem bodz-
c6w majqcych zclolnosc wzmacniania zachowan instrumentalnych, Gray sforl
mulowal dwa zalozenia, kt6re wytyczyly kierunek p6:lniejszym badaniom nad ,
temperamentem:
(1) temperament stanowi odzwierciedlenie r6znic indywidualnych w predyspozycjach do okreslonyclt
rodzaj6w emocji; (2) emocje to stany osrodkowego ukladu nerwowego, wywolane przez zdar.lenia nurji1ce
wlasnosci wzmacniajl!ce [ ... ]. Wzmocnieniem jest kazdy bodziec (lub zdarzenie zlozone), kt6ry -
warunkiem, :/:e pojawia sii:; w bezpo§rednim zwil1zku z reakcjll - moclyfikuje prawclopobie11stwo
pojnwienia sii:; tej reakcji w przyszlo§ci (Gray, 1991, ss. 106-107).
Zmienmt posredniczncn w powstawaniu 11;ku jako cechy jest wrafüwosc na
sygnaly kary, braku nagrody bndz nowosci. Im wi1;ksza wrazliwosc, tym wyzszy lvk
(por. ryc. 3.4). Z kolei warunkiem powstania r6znic indywidualnych w impulsywno-
sci jest wrafüwosc na sygnaly nagrody i braku kary. Im wi<;ksza wrazliwosc, tym
wi<;ksza impulsywnosc (Gray, 1981).
Wychodznc od tego modelu, mozna ekstrawersj<; i neurotycznosc charak-
teryzowac w spos6b nast1;puj<1cy: ekstrawersja to kombinacja niskiego poziomu lv-
ku i wysokiego poziomu impulsywnosci, neurotycznosc zas to wypadkowa wy-
sokiego poziomu tvku i wysokiego poziomu impulsywnosci (por. ryc. 3.4). Innymi
slowy, esktrawertyk to osoba barclzo wrazliwa na sygnaly nagr6d, malo nato-
miast wrazliwa na sygnaly kar; introwertyk to osoba barclziej wrazliwa na kary niz
gicznych cech temperamentalnych. Jak wynika z przytoczonego wyzej cytatu,
cje (a do nich odnosi si<; poj<;cie temperamentu), to - zdaniem Graya - stany
odkowego ukladu nerwowego (w skr6cie angielskim CNS), przy czym, jak sam
wi, uzywajnc skr6tu CNS, pragnie podkreslic, ze w swoich badaniach nad
peramentem odwoluje si<; zar6wno clo osrodkowego ukladu nerwowego (central
e111nus system), jak i clo konceptualnego ukladu nerwowego (conceptual nervous
'stem).
Gray wyr6:Znia w m6zgu trzy oclr<;bne, hipotetyczne uklady sterujqce za-
:chowaniem emocjonalnym. Skladajq si<; na nie specyficzne struktury i funkcje,
'~vdttce neurologicznym poc!lozem trzech wymiar6w temperamentu; kazcly z tych
wymiar6w „koresponduje z r6znicami indywiclualnymi we wrazliwosci lub reaktyw-
nosci jednego z uklad6w emocjonalnych" (Gray, 1987, s. 494). Ogranicz<; si<; tutaj
wylncznie do przedstawienia og6lnego zarysu fizjologicznych mechanizm6w trzech
podstawowych emocji i oclpowiaclaj<1cych im emocji jako cech. Szczeg6lowe
om6wienie clanych neurofizjologicznych, biochemicznych i farmakologicznych
znalezc mozna w publikacjach Graya (1982a, 1982b, 1991; Gray, Feldon, Rawlins,
Hemsley i Smith, 1991; Gray, Owen, Davis i Tsaltas, 1983).
Behawioralny uldad hamuj~cy. Uldadem warunkujiwym wrazliwosc na syg-
naly kary, braku nagrody lub nowo§ci oraz reakcje na te bocl:lce (hamowanie
zachowania, wzrost aktywacji, wyti;zona uwaga) - kt6re to reakcje uznawane sn za
przejaw l<;ku - jest tzw. behawioralny uldad hamujncy (behavioral inhibition
system, BIS). Podstawown struktunt tego uklaclu jest uklad przegrody hipokampa,
skladajqcy sii; z trzech podstawowych struktur nerwowych: hipokampa, okolic
przegrody oraz pierscienia Papeza 2 • Aktywnosci BIS towarzyszy subiektywny stan
zwany l<;kiem. Li;k to:
' Wybrnne, bardziej szczeg61owc informacje clotyczllce anatomii, fizjologii i biochemii osrod-
kowego uklaclu nerwowego przedstawiono w rozclziale 4.

158 159
 [ ... ] stan, w kt6rymjcdnoslk~ rcagnjc na zagroz.enic {bodicc sko.~arzonc.z .kan1 lub brakiem nagrody)
niepewnosc (nowosc) rcakc.Jll IYPll „zatrzymaJ s1<;, przypatrz s1i; uwaz111c, posluchaj i przygotu·
dzialania" (Gray, 1991, s. 110).
Reaktyw .• ..,~~ (wrazliwosc) parametr6w dzialania uldadu BIS (prog6w, latw
wzbudzania, szybkosci dzialania itp.) jest tym czynnikiem, kt6ry decyduje 0
stvpowaniu r6znic indywidualnych w poziomie lvku-cechy (Gray, 1983).
BIS jest ukladem dzialqjllcym zespo!owo. Poznac go mozna, podqjllc sro
farmakologlcznc. Podanie alkoholu, barbituran6w, benzodiazepin zmniejsza zar6
110 wrazliwosc BIS, jak i poziom lvkti (Gray, 1982a, 1982b). WychodZqCC z p'tl
m6zgu wstvpuji1ce drogi monoaminergiczne (noradrenergiczne i serotonergiczn
zwivkszajll z kolei aktyw11os6 ukladu przegrody hipokampa. Drogi te aktywizu.ill s
w sytuacjach stresowych, zwlaszcza tych, kt6re zagra:lajll biologicznemu prz
trwauiu (Gray, 1983).
ßehawioralny uklad aktywacyjny. Mechanizmy fizjologiczne i neuroanatom
czne clrugiego z wyr6znionych przez Graya uklad6w regulacji, tzw. behawioralned
uklaclu aktywacyjnego (behavioural approach system - BAS, zwany takz.
behavioural activation system; Fowles, 1980) S<l o wiele slablej poznane ni
mechanizmy ukladu BIS. Charakteryzuji1c niedawno wymiar temperamentu przypo
rz&dkowany BAS, Gray (1991) wysunql hipotezi;, ze clu:la wrazliwosc (reaktywnosc
tego uldadu moze miec zwiqzek z zachowaniem wzmacnianym pozytywnie, a zateni
i z pozytywn<i emocjonalnosciq, w sklacl kt6rej wchodzq m.in. takie emocje, ja(
nadzieja, szczi;scie, uniesienie.
W sk:lacl BAS wchodz<i przypuszczalnie nasti;puj&ce kluczowe struktury ner~
wowe: zwoje podstawy m6zgu; wychodz&ce ze sr6clm6zgowia, wzitjemnie ze sobq
wsp61clzialaj&ce wl6kna dopaminergiczne wsti;puj&ce; .i<iclra wzg6rza; okolice kory
nowej (ruchowa, czuciowo-ruchowa i przedczolowa). Struktury te tworz<i dwa
uklady ruchowe: ogoniasty i accumbens (j&dro p6llez<ice w prqzkowiu).
Uklacl ruchowy ogoniasty koduje zwi&zki miQdzy bodicami naplywaj&cymi
(sygnalami nagrody bllclz braku kary) a reakcjami, tworz&c tym samym ukierun-
kowany na cel program reakcji motorycznych. Uklacl ruchowy accumbens z kolei
odpowiedzialny jest za wh1czanie kolejnych krok6w programu motorycznego (Gray,
1991; Gray i in„ 1991). Programem motorycznym steruje projekcja impuls6w
nerwowych z j<idra migdalowatego clo jqdra p61lezi1cego. BAS i BIS scisle ze sob<i
wsp61pracuj&, uktad przegrocly hipokampa kontroluje bowiem, czy uzyskany wynik
danej reak:cji motorycznej odpowiada wynikowi oczekiwanemu.
Gdy z zak:oncze11 nerw6w wychodz&cych z ok:olicy brzuszno-pokrywkowej,
a zwlaszcza mieszcz&cych siv w j&drze p6llezqcym (nucleus accumbens), uwalnia siv
clopamina, uruchomiony zostqje BAS. Uwolnienie clopaminy wywoluje wii;c reakcjv
dqzenia przypominaji1c<i reakcji; na wzmocnienie cloclatnie (pozywienie, seksualnie
receptywny partner, srodk:i chemiczne - np. amfetamina, nikotyna, alkohol,
heroina, k:okaina) (Gray, 1991; Gray i in„ 1991).
Uldad walki/ucieczki. Jak juz wspomnialem, Gray (1987, 1991) wyr6znil
160
hnajnowszych publikacjach trzeci uklad sterujqcy zachowaniem emocjonal-
. tzw. uldad walki/ucieczki (jight(flight system - F/FLS). Od stopnia
J nosci tego ukladu zalezq r6znice indywidualne w poziomie obronnosci
stawowej wlasciwosci temperamentalnej ujawniajqcej sii; u czlowieka
taci zlosci.
klad F/FLS odpowieclzialny jest za reakcje na bezwarunkowe boclice awersyj-
odpowieclzi na te boclzce czlowiek reaguje bezwarunkowq obronnq agresji1 lub
)zkq. F/FLS obejmuje trzy podstawowe struktury nerwowe: jqdro migclalowate,
~zg6rze przysroclkowe i istotv szarq (central gray). Uklacl przegrody hipokampa
wa 11 a funkcjonowanie F/FLS poprzez drogi lqCZqce go z poclwzg6rzem przy-
kowym. Podwzg6rze przysrodkowe z kolei hamuje koficow<i drogi; odprowadza-
ll W istocie szarej, samo zas hamowanejest przezji1dro migclalowate (Gray, 1991 ).
zeg61ow<i analizi; struktur anatomicznych wchoclz&cych w sklad uldadu F/FLS
~jdziemy w pracach kilku autor6w (np. Adams, 1979; Panksepp, 1982).
:,,Jak wiclac z tt<i kr6tkiej prezentacji neuropsychologicznych poclstaw wymiar6w
·' peramentalnych, „znaczlla czvsc powyzszej analizy ma z koniecznosci charakter
ekulatywny" (Gray, 1991, s. 113). 1 choc w opisie konstrukt6w hipotetycznych
JS, BAS i F/FLS Gray odwoluje siv do konkretnych struk:tur i funk:cji osrodk:owego
· Jadu nerwowego, struktury te same w sobie maj& status k:onstrukt6w konceptual-
go uldadu nerwowego.
P1·6by pomlaru cech temperamentalnych wywiedzionych
z konstmktow BIS, BAS i F/FLS metodami psychometrycznymi
Wychoclz<ic z zalozenia, ze na podstawie trzech steruj&cych zachowaniem
·emocjonalnym uklacl6w neuropsychicznych przewidziec mozna struk:turv tem-
peramentu, Wilson, Barrett i Gray (1989) skonstruowali kwestionariusz, kt6rego
pozycje oclnosz<i sii; bezposrednio do bodic6w odclzialuj&cych na te trzy uklacly (BIS,
BAS i F/FLS) oraz do efekt6w clzialania tych uklacl6w. Kwestionariusz ten, zwany
Kwestionariuszem Osobowosci Graya-Wilsona (Gray-Wilson Personality Question-
naire, GWPQ), sklacla sii; z sze§ciu nasti;puj<1cych skal: dw6ch skal mierz&cych
konstrukt BAS, (1) D&zenia i (2) Czynnego unikania; clw6ch skal mierz&cych
konstrukt BIS, (3) Biernego unikania i (4) Wygaszania; dw6ch skal mierz&cych
konstrukt F/FLS, (5) Ucieczki i (6) Walk:i.
Kwestionariusz GWPQ zawiera 120 pozycji, clobrze zr6wnowa:lonych pocl
wzgli;clem kienmku odpowiedzi, po 20 na ka:ld<t slrn!Q. Rzetelnosc k:westionariusza,
oszacowana na poclstawie wynik6w 243 os6b doroslych (kobiet i mi;zczyzn), nie jest
zaclwcaj&ca, waha sii; bowiem od 0,35 (czynne unikanie u k:obiet) clo 0,71 (diizenie
u mviczyzn, walka i ucieczka u kobiet). Co gorsza jednak, empiryczne korelacje
mii;dzy skalami s<i niezgoclne z przewidywaniami teoretycznymi. Na przyklacl Gray
przewiclywal clodatni<i korelac.iv mii;dzy wynik:ami w skali D&ze11ia i sk:ali Aktyw-
nego unikania, tymczasem uzyskal korelacji; ujemn&. Spodziewal siQ tez dodatniej
korelacji mii;dzy walk<t i ucieczk<t, reakcjami o wsp6lnym rzekomo podlozu
neurologicznyrn, ale i tym razem uzyskal wynild odmienne.
161
fl''"
!1
1:1!
!'
'i
1
'i Rezultaty badan sklonily alttor6w do wniosklt, :le „wyniki te bardzo·
zastosowanie teorii Graya do popltlacji ludzkiej" (Wilson i in., 1989, s.
weryfikacji tr6jwymiarowej teorii temperamentlt Graya w badaniu kwesti
wym, przeprowadzona przez Sosnowskiego i Bialski (1992), takze sk.
fiaskiem. Analiza korelacyjna i czynnikowa pozycji szescilt skal kwes
Graya i Wilsona doprowadzila do wylonienia nie trzech, ale dw6ch ni
czynnik6w przypominaj11cych wymiary impltlsywnosci i leklt. Ball i
( 1990) mieli wiecej szczescia. Udalo im sie stworzyc na podstawie teorii Gr
Uog61nionej Nagrody i Antycypacji Kary (Generalized Reward and p,
Expectancy Scales, GRAPES), wykazltj11ce dosc dobr11 trafnosc zbiez
SSS Zuckermana i EPQ-R Eysencka. 1111
Uwagi koncowe
z wyj11tkiem nie spelniaj11cego standard6w psychometrycznych kwesti
GWPQ, brak satysfakcjonuj11cego narzedzia diagnostycznego umozli
pomiar cech temperamentalnych odpowiadaj11cych trzem postulowan
Graya ukladom fizjologicznej regulacji zachowan emocjonalnych. Najczes
metod posrednich do pomiaru konstrukt6w BAS i BIS, takich jak kwes
EPQ-R, Inwentarz Stanlt i Cechy Leklt (State-Trait Anxiety Inventor
Wrzesniewski i Sosnowski, 1987) i Tr6jwymiarowy Kwestionariltsz Os
(TPQ-Tridimensional Personality Questionnaire) Cloningera (Cloninger
i Przybeck, 1991), zawieraj11cy skale Poszukiwania nowosci, Unikania
i Zaleznosci od nagr6d (zob. np. Boddy, Carver i Rowley, 1986; Derrybe[
Gray i in., 1991; MacAndrew i Steele, 1991, Pickering, 1997).
Pickering (1997) dokonal przegl11du wlasnych badan, w kt6rych zas
wyzej wymienione kwestionariusze oraz kilka innych narzedzi psychomet
mierzqcych cechy zbliZone do konstrukt6w Graya. Na podstawie tych bada
do wniosku, ze wyniki dotycz<ice zwi11zklt BIS i BAS ze skalami mi
zblizone konstrukty sii sprzeczne - jedne potwierdzaj<t inne zas za
istnieniu takiego zwü1zklt, jeszcze inne wskazltj11 na istnienie zwi11zku prz,
w stosunku do postulowanego.
Por6wnuj11c teorie Graya z wlasnci, Eysenck dostrzegl znaczne podob
Jedna z podstawowych r6znic miedzy obiema teoriami dotyczy natomiast w.
cych z nich przewidywan. Z teorii Eysencka wynika, ze w wypadklt p
apetytywnych (nagradzajiicych) bodic6w bezwarunkowych, wanmkowanie
no przebiegac latwiej u introwertyk6w niz lt ekstrawertyk6w, teoria Graya n
przewiduje, ie warunkowanie powinno przebiegac sprawniej u ekstraw
poniewaz to oni sq bardziej wrazliwi na nagrody (Eysenck i Eysenck, 1985).
tych roznic W przewidywaniach S<l roznice W fizjologicznych interpretacjach
alttor6w.
z pozycji eysenckowskiej teode Graya skrytykowal bardzo
Autor ten sformulowal nastepltj<1cy, dosyc ekstremalny wniosek:
162
y)l.~est teorh1 l~ku, niczym wi~cej. Do tego stopnia, ze trudno jq w og6lc
'•eo dopiero teorin mogncn zasti1pic paradygmat Eysencka (1986, s. 467).
neltropsychologiczny model temperamentu Graya z punktu
Ötu czlowieka, musimy pamietac, ze model ten powstal na
wadzonych na zwierzetach, badan, kt6rych gl6wnym celem
fizjologicznych podstaw Ieku lt szczur6w (Gray, 1978, 1982a,
. udalo sie stworzyc w ten spos6b :l:adnego zadowalajcicego
narzc;dzia do pomiaru cech temperamentalnych czlowieka, jest
m trudnosci i problem6w, jakie napotykamy, pr6bujqc opierac
badan na analogiach miedzy czlowi~ldem a zwierzeciem (por.
inson, 1986). Wniosek ten bynajmniej jednak nie podwa:l:a
~~nia rozleglych badai'i Graya nad biologicznymi podstawami
wierz11t dla wyjasnienia neuropsychologicznych mechanizm6w
owieka (por. np. Cloninger, 1986; Eysenck i Eysenck, 1985;
uckerman, 1991a).
99la), w swojej biologicznej interpretacji szeregu biologicz-
ych wymiar6w osobowosci, przekonujcico udowodnil, ze neuro-
:iinodel temperamentu Graya bardzo ulatwia zrozumienie istoty
Ql6wne uwagi krytyczne Zltckermana dotycz11 nadmiernej kon-
,na szczltrach oraz ograniczania badan nad zachowaniem do ta-
ciwosci, jak habitltacja, wanmkowanie i uczenie sie ze wzmoc-
. owania spoleczne, w kt6rych wyra:l:a sie osobowosc czlowieka, s11
le i tresciowo zroznicowane, bardzo tez odmienne od zachowan
.~ mechanizmy fizjologiczne za pltnkt wyjscia badan nad wymiarami
, Gray stosuje strategie typlt ,,d6l-g6ra" (bottom-up). Zaklada bowiem,
{ptiarami temperamentu a konkretnymi ukladami neurologicznymi
zp.ikowymi panuje izomorfizm (Zltckerman, 1991a, 1992). Nie ma
(~b dowod6w empirycznych potwierdzaj~icych istnienie takiego izomor-
;f11mentalno-biologicznego.
pr6w skierowalo ostrze swej krytyki przeciwko biologicznemu modelo-
peramentalnych. Szczeg6lowa krytyka tego modelu przedstawiona
<~tkich, zam6wionych przez redakcje, recenzjach artykulu Graya z 1982
i1982b). Z recenzji tych wynika, ze eksperci w dziedzinie anatomicznych,
ych i biochemicznych mechanizm6w kielt, choc zgodni eo do tego, ze
,istotny wklad w te dziedzine badan, r6zni<1 sie znacznie (o czym swiadczci
iekiedy wypowiedzi) eo do odpowiedzi na pytanie o neuropsychologicz-
'zmy leklt.
ychologiczne podejscie Graya osadzone w neltrologii i biochemii,
,towane danymi eksperymentalnymi, uzmyslawia dobitniej niz jakakol-
teoria temperamentlt, jak daleka droga jeszcze nas dzieli od odpowiedzi na
tyczcice biologicznych podstaw temperamentu.
163

nomicznego ukladu nerwowego na specyficzne kategorie bodzc6w
pobuclzenia i hamowania w osrodkowym ukladzie nerwowym.
W wyniku rozleglych bada{1 psychomelrycznych prowadzonych w l
s~edemdziesüitych, Zuckerman skonslruowal kilka kwcstionariuszy slui<tcyc
' 1 diagnozy cechy poszukiwania doznan. Najwicksza wartosc tych kwestionari
polega jednak na tym, ze przyczynily sie do rozw~ju samego konstruktu.·
szukiwania doznan (wraien). ' lnan, 1979, 1983a, 1984a, 1984b, 1990; Zuckennan, Buchsbaum i Murphy,
Jak pisze Zuckerman:
Na cccht; zwam1 poszukiwanicm doznai\ skladaj11 sit; potrzeba doznawania zr6znicowanych, 110
zlofonych wrnfoi\ i doswiadczcn oraz golowos6 do podejmowania ryzyka fizycznego i spolccznego w
dostarczcnia sobic tego typu doznm1 ( 1979, s. IO).
Jak podkresla ta definicja (nieco zmodyfikowana w najnowszych publika
- Zuckerman, 1994), fr6dlem stymulacji nie jest fizyczna wartosc stymulacji, -1:
j~j znaczenie, r6ine w zaleznosci od indywidualnych doswiadczen.
Jak sie okazuje, poszukiwanie doznan nie jest cech:i og6In:i, niezr6inicowa
lecz struktuni zlozon<i z czterech czynnik6w skladowych (por. Zuckerman, 19
1984a, 1994). S<i to nastepujcice czynniki.
(1) poszuldwanie grozy i przyg6d (thrill and adventure seeki11g, TA
przejawia sie w zamilowaniu do aktywnosci na swieiym powietrzu i zaf
fizycznie 1yzykownych, checi uprawiania ekscytuj<1cych sport6w (np. jazdy
nartach, spado-:_: :miarstwa, wyscig6w samochodowych);
(2) poszukiwanie przezyc (experience seeking, ES)-polega na „poszukiwa
aktywacji poprzez umysl i zmysly, poprzez wyb6r nonkonformistycznego sty
iycia" (Zuckennan, 1979, s. 102); przykladem mog:i byc nie zaplanowane podr6z
szukanie towarzystwa Judzi nieprzecietnych, sicganie po narkotyki itp.;
. (3) rozhamowanie (disinhibition, Dis) - czynnik najsilniej uwarunkowa~
b1ologicznie, przejawia sie w tendencji do rozladowywania sie i poszukiwan
odprezenia w takich zachowaniach, jak picie alkoholu, seks, hazard, hulaszczy try
iycia itp„ czyli w hedonistycznej pogoni za przyjemnosci:i;
(4) podatnosc na nud~ (boredom susceptibility, BS)- objawia sie awersj<1 d
powtarzalnosci doswiadczen, rutynowej pracy, nudnych ludzi; jej wskafoikiem jest
reagowanie diepok~jem na monotonie.
Zuckerman nigdy nie zmienil swoich pogl:id6w na temat istoty i
konstruktu poszukiwania doznan, kt6rego badaniem zajmuje sie od kilkudziesicciu
lat. Zmienial natomiast Jdlkakrotnie biologiczn:i interpretacje tej cechy.
Biologiczny mccbanizm poszukiwania doznan
Pod wplywem biologicznej interpretacji ekstrawersji sformulowanej przez
~ysencka, Zuckerman (1974; Zuckerman, Murtaugh i Siegel, 1974) sformulowal
lupoteze, ie cz)'nnikiem odpowiedzialnym za r6znice indywidualne w poszuldwaniu
doznan jest petla: kora-uklad siatkowaty. Ludzie r6zni:i sie potrzebci optymalnego
1
I> 166
, 11
I!!
ulacji: poszuldwacze doznan do osicigniecia optymalnego poziomu
ipotrzebuj:i wiecej stymulacji, natomiast ludzie unikajcicy silnych doznan
en sam poziom aktywacji przy mniejszej dawce stymulacji.
;;'.:.jdentyfikator6w (marker6w) cechy poszukiwania doznat1 Zuckennan
przede wszystkim standardowych wskafoik6w aklywacji, takich jak amp-
ila) i odruch orientacyjny w zakresie aktywnosci elektrodennalnej i sercowo-
iowej oraz zjawisko wzmacniania-tlumienia potencjal6w wywolanych 3
niem Zuckermana wyniki badan potwierdzajci hipotez<;;, ie poszukiwacze
(maj:icy duz:i potrzebe nowosci) przejawiajci silni~jszy odruch orientacyjny
by 0 malej potrzebie poszukiwania doznan. Przeprowadzil kilka eksperymen-
kt6rych fizjologicznym korelatem poszuldwania doznan byla amplituda
:jal6w wywolanych. Celem tych eksperyment6w bylo zbadanie zwützku
zy poziomem aktywacji kory m6zgowej a wielkoscici stymulacji. Wyniki tych
n wskazujci na og61 na to, ie ll poszukiwaczy doznan wzrostowi poziomu
ihulacji towarzyszy wzrost amplitudy potencjal6w wywolanych (zjawisko wzmo-
~nia stymulacji). Z kolei u os6b unikaj:icych silnych doznan wystepuje zjawisko
eciwne - wzroslowi poziomu stymulacji tow~rzyszy spadek amplitudy poten-
_6w wywolanych (zwlaszcza przy bardzo silnej stymulacji). Swiadczy to
fjawisku tlumienia stymulacji. Zjawisko to moina wyjasnic pojawieniem si<;;
inowania ochronnego (w rozmnieniu Pawlowa; por. rozdz. 1).
Pod wplywem wynik6w wlasnych badan, jak i .doniesien w literaturze na temat
iochemicznych korelat6w poszukiwania doznan u czlowieka i zwierz:it, Zuckerman
199la, 199lb) zmodyfikowal wczesniejsze pogl<tdy na temat biologicznych
echanizm6w cechy poszukiwania doznan. W eksperymencie przeprowadzm~ym
przez Carrol, Zuckermana i Vogela (1982) nie stwierdzono iadnych r6inic miedzy
iOSobami poszukujcicymi i nie poszukuj:icymi silnych doznan - ani w subiektywnych
odczuciach, ani w poziomie wykonania zadan pod wplywem srodk6w uspokajaj<1-
cych (diazepamu) i pobudzajcicych (D-amfetaminy). Wbrew przewidywaniom
wynikaj:icym z teorii optymalnego poziomu aktywacji, zar6wno osoby poszukuj:ice,
jak i nie poszukujcice silnych doznan mialy pozytywne odczucia po amfetaminie,
czyli w warunkach podwyiszonego poziomu aktywacji, i osi<ignely w tych
warunkach lepsze wyniki.
Wyniki licznych badai1- gl6wnie prowadzonych na zwierzetach -wskazuj<t na
duzci role regulacyjn:i ukladu limbicznego oraz neuroprzekafoik6w monoamino-
wych4, skladnik6w mechanizmu nagrody odpowiedzialnego za sterowanie za-
chowaniami, kt6re nazwac moina poszukiwaniem doznan (Gray, 1973; Olds i Olds,
; Wyniki badai\ nad zwiqzkicm ntir<dzy tempcramcntem a wskaZllikami czynnosci elektrodermalnej
i sercowo-naczyniowcj a takze potcncjalami wywolat1ymi om6wiono szczeg61owo w rozdzialc 4.
" Biochcmiczne korelaty tempcramentu, takic zwlaszcza, jnk neuroprzekainiki monoaminergicznc,
scrotoninn, noradrcnalina i dopaminn, oraz dzialanic oksydazy monoaminowej, enzymu blokujqcego
dzialanie tych neuroprzckainik6w, om6wiono szczeg61owo w rozdziale 4.
167
'!

1965; Sclmeirla, 1965; Stein, 1974, 1983). Pod wplywem tych baclan Z ,iposzukiwania doznan ma ewidentnie biologiczne podloze, nasuwa
sformulowal nastepuji.tci.t hipoteze: Jpoteza, ze to biologiczne podloze uwarunkowane jest genetycznie.
irzeczywiscie, to dziedzicznosc ma duzy wplyw na powstawanie r6znic
Cecha poszukiwania doznm] jest po cz~sci funkcj11 poziomu katecholamin - noradrenaliny
- w obszarach nagrody ukladu limbicznego oraz neuroregnlator6w slernj11cych dost~p
iych w tendencji do poszuk:iwania doznan. Do tej pory przeprowadzono
katecholamin na synapsach znajduj11cych si-: w tych osrodkach nerwowych (1979, s. 372). iele badan zmierzaji.tcych do weryfikacji tej hipotezy. W kilku badaniach
talic, ze wsp6lczynnik odziedziczalnosci (h 2) cechy poszukiwania doznai1
Badania Zuckermana i i.nnych (por. rozdz. 4) nad zwü1zkiem poszu
doznan z poziomem oksydazy monoaminowej (MAO) plytek krwi ujawnily
o (Eysenck, l 983a; Fulker, Eysenck: i Zuckerman, 1980; Koopmans,
Heath i van Dooren, 1995) - bylby to zatem jeden z najwyzszych
ujemn(} zale:Z.nosc miedzy tymi dwiema zmiennymi. Zwi(}zek mic;;dzy p
eh dotychczas wsp6tczynnik6w odziedziczalnosci cech temperamental-
MAO a poszukiwaniem doznai1 zinterpretowany zostal w spos6b nas
en i wsp6lpracownicy w nie opublikowanym jeszcze badaniu uzyskali
Znajduji.tca sie w ukladzie limbicznym dopamina wzmaga tendencje ekspl
ny wynik dla blifoü1t rozdzielonych w okresie rozwojowym i wy-
i aktywnosc behawioraln(}. MAO obni:Z.a poziom dopaminy i tym samym
.anych w r6znych rodzinach (Zuckerman, informacja wlasna, czerwiec
tendencje do poszukiwania doznan (Zuckerman, 1983a, 1983b, 1984a, 19
z badan psychometrycznych z kolei wynika, ze poszukiwanie doznanjest umowuj<}c, mözna powiedziec, ze cecha poszukiwania doznan ma bardzo
zaznaczone u mezczyzn niz u kobiet i z wiekiem slabnie, eo nasu
;;game korelat6w fizjologicznych i biochemicznych. Jesli uwzglednimy
teze o zwi(}zku tej cechy temperamentalnej z hormonami ptciowymi. D·
,,wyniki badai1 dotycz(}cych dziedziczenia tej cechy temperamentalnej, to
i Zuckennan (1980, por. tez ·Zuckerman, 1984a, 199la) wykazali tez, z
ie, ze jej biologiczny model (zaledwie tu zarysowany) jest niezwykle zlozony
uzyskuj<1ce wysokie wyniki w skali Rozhamowania maji.t wyzszy poziom test•
estronu i estradiolu niz osoby uzyskuj(}ce niskie wyniki w tej skali. Tym c. 3.5).
Zuckermanowi i wsp6lpracownikom udalo sie ~1stalic nie tylko fizjologiczne i
chemiczne korelaty cechy poszukiwania doznai1, ale tez jej hormonalne ma Psychomeb·yczne metody 1>omian1 poszukiwania doznmi

Przejawy; seks, narkotyki, alkohol, libacje, podr6ze, juz wspomnialem, Zuckerman po raz pierwszy pr6bowal n}ierzyc r6znice
ryzykowne sporty, poszukivvanie zmiennosci idualne w tendencji do poszukiwania doznan w ramach bada6. nad deprywacj<1
r :ryczrn1. Powstala wtedy pierwsza wersja Skali Poszufdwania Doznai1 (Zucker-
. - - - - - - - - - - - · Cecha PD
Amplituda RO
J \ ___. ---- Wzmacnianie
i in., 1964). Skala ta, zawieraj<1ca 50 pozycji, miala mierzyc poszukiwanie
an rozumiane jako czynnik og6lny, czyli jako prosta potrzeba zmyslowa,
~ Kora~
HA EDA potencja/6w dstaw kt6rej lezy di.t:l.enie do optymalnego poziomu stymulacji (Zuckerman,
wywolanych
, s. 98). Od tej pory skala ta zmieniona zostala kilkahotnie. Zuckerman

( Jkla~
struowal w sumie szesc wersji tego narzedzia.
ersja II byla kr6tsza od pierwszej. Zawierala 34 pozycje, z kt6rych 22
dzily w sklad og6lnej skali poszuldwania doznai1, 12 zas sluzylo do pomiaru
atkowaty
yficznych dla mezczyzn i kobiet cech zachowania.
Limbiczhe uklady Wersja III zawierala 50 pozycji z wersji I oraz 63 nowe pozycje (Zuckennan,

/
nagrody 1) i posluzyla do wylonienia specyficznych sl<ladnik6w cechy poszukiwania

- Hormo~y gruczolu
plciowego
?
(„przyjemnosci")
t
M6zg
----------.. noradrenalina,
/JI?
M6zg
" oksydaza mono-
inan. Po poddaniu pozycji kwestionariusza analizie czynniknwej wyloniono
ery skale, wchodz<1ce w sklacl dw6ch kolejnych wersji Skali P0„wiuwania Doznai1
~Poszukiwanie grozy i przyg6cl, Poszukiwanie przezyc, Rozhamowanie i Podat-
~ dopr'"' / •mioow• (MAO) na nucle, przy czym ta ostatnia skala jest raczej bardziej charakterystyczna dla
zczyzn niz dla kobiet. Strukturc;; czynnikowq, zlozomt z tych czterech cech, udalo
wielokrotnie odtworzyc w kilku r6:Z.nych krajach (Zuckerman, 1994).
DETERMINACJA G E N E T Y C Z N A - - - - - - - - Najwieksz<t popularnosc wsr6d baclaczy poszukiwania doznai1 zdobyly wersja IV
Ryc. 3.5. Hiologiczny model poszukiwania doznan (wg: Zuckcnmm, 1994, s. 24); Skali Poszukiwania Dozna6.. Wersja IV (SSS-Form IV) zawiera 72 pozycje.
PD - 1>oszukiw11nic doznan; RO - odmch ol"ientacyjny; HR - cz~stosc slmrcz6w scr h1czono do niej skale og6lnq z wersji II oraz czlery skale wylonione na podstawie
EDA - aktywnosc elektrodermalna; MAO - oksydaza monomninowa :idan näd wersj<l III. Dzic;;ki intensywnym baclaniom prowadzonym oddzielnie dla

168 169
 kobiet i dla mezczyzn, w Stanach Z:iednoczonych i Wielkiej Brytanii, udalo
zredukowac liczbe pytan w kazdej skali do 10. Uzyskano w ten spos6b kwestionari
zlozony z 40 pozycji, zawieraj&cy cztery skale - Poszukiwania grozy i przyg
1: (TAS), Poszukiwania przezyc (ES), Rozhamowania (Dis) i Podatnosci na nu
(BS). Jest to Skala Poszukiwania Doznan - Wersja V (SSS-Form V; Zuckermr
Eysenck i Eysenck, 1978). W przeciwienstwie do wersji IV, wersja V nie zawi
oddzielnej skali og61nej. Wskainikiem czynnika og6lnego poszukiwania dozn
(og61nej tendencji) jest w tym wypadku suma wynik6w ze wszystkich czterech s
We wszystkich picciu wersjach Skali Poszukiwania Doznan zastosow
c6w, psychopat6w i ludzi lamüicych prawo jest wyzszy wsr6d os6b
ych wysolde pozycje na wymiarze poszukiwania doznafl anizeli wsr6d os6b
ych niskie pozycje na tym wymiarze (Zuckennan, 1979, 1984a, 1987b, 1994).
uckennan podsumowal dwadziescia lat badafl nad tendencj& do poszukiwania
iefl w spos6b nastepuj<1cy:
.yciu Iudzi o duZ.Cj sklonnosci do poszukiwania doznan wysti,;puje tylko jeden czynnik staly - zmiana.
i zmusimy tych lmlzi do dluzszego ogh1dania telewii,ji, bi,;dn stalc przeskakiwac z jcd-
kanalu nn drugi. W nnalogiczny spos6b zmieniltjn rodzaj aktywnosci, partncr6w seksualnych
z~nskich oraz narkotyki (1994, s. 374).

pozycje z wymuszonym wyborem. Trescüi kazdej pary pozycji s& skrajne przeja Najbardziej typow& cech& zachowania poszukiwacza doznafl jest pogofl
mierzonej zmiennej, np.: zmian& .
1
A: Pr6bowalem marihuany lub chcialbym jej spr6bowac (+ES). . · Zuckerman wyjasnia zwi&zek, jaki zachodzi miedzy cech& poszukiwania doznafl
B: Nigdy nie zapalilbym marihuany (-ES). j~j przejawami behawioralnymi w kategoriach optymalnego poziomu aktywacji.
Szczeg6lowa charakterystyka psychometryczna Skali Poszukiwania Dozna arzuca wczesniejsz&, zaczerpniet& od Eysencka (1967) interpretacje, zgodnie
Wersji IV i V, przedstawiona zostala w monografii Zuckermana (1979). Wsp6lczy!' ~)<.t6r& mechanizmem reguluj&cym poziom aktywacji jest petla korowo-siatkowata,
niki alfa Cronbacha wahaj& sie od 0,77 do 0,88 dla skali T AS i od 0,61 do 0,85 dla sk ·~ rzecz nowej, biochemicznej teorii aktywacji. Osi& tej teorii jest pojecie
ES i Dis. Wsp6lczynniki rzetelnosci dla podatnosci na nude mieszcz& sie w prze~ >~ptymalnego poziomu aktywnosci uklad6w katecholaminowych. Katecholaminy,
dziale od 0,38 do 0,66 i S<l zbyt niskie.
W latach osiemdziesi&tych Zuckerman (1984c) skonstruowal kolejn& wersjQ ...----
swojego kwestionariusza, SSS-VI, kt6ra nie zdobyla jednak wiekszej popularnosci. 1 /
'Ü
'(/)
W tej wersji przeciwstawione zostaly pozycje diagnostyczne dla tendencji do 0
poszukiwania doznan odnosz&ce sie do przeszlych doswiadczen osoby wypelni<\i&cej z
...J
<(
kwestionariusz oraz do doswiadczen upragnionych lub zamierzonych w przyszlosci, $:
przy czym uwzglcdniono tylko dwa wymiary najbardziej od siebie niezalezne, ~
a..
poszukiwania grozy i przyg6d (TAS) i rozhamowania (Dis). W efekcie powstal
kwestionariusz zawieraj&cy cztery nastepuj<ice podskale: T AS-Doswiadczenia,
TAS-Zamiary, Dis-Doswiadczenia i Dis-Zamiary. SSS-VI zawiera 128 pozycji
z trzema wariantami odpowiedzi w kazd~j pozycji.
~ I_ A B c D E F
AKTYWNOSC UKlADU KATECHOLAMINOWEGO
Km·elaty behawioralne cechy poszukiwania doznan
POZIOM-1 , INTERAKCJA WARUNKI
c~ NASTROJ AKTYWNOSC SPOlECZNA KLINICZNE
Wykonano szereg badan zmierzaj&cych do ustalenia zwi<tzku cechy poszukiwa-
nia doznan (mierzonej kwestionariuszem SSS, wersja IV lub V) a podejmowaniem A Depresja Znikoma Odrzucanie Glf?boka
Lf?k lub wrogosc depresja
ryzyka r6znego rodz(\ju oraz zachowaniem w sytuacjach o r6znej wartosci stymula-
B Apatia, Nuda Ograniczona lntrowertywny Normalne
cyjnej. Badano tez wielokrotnie zwi&zek miedzy poszukiwf}niem doznan a roz- --
maitymi zaburzeniami zachow.ania (braniem narkotyk6w, lamaniem prawa, prze-
c Emocje dodatnie Normalna Towarzyski Normalne
--
D Euforia Hiperaktywnosc Nadmierna Cyklotymiczny
stepczosci&, patologi& itp.). Zuckerman w ldlku kolejnych monografiach (Zucker-
towarzyskosc Hipomaniakalny
man, 1979, 1984a, 1994) podsumowal wyniki badan wlasnych i swoich wsp6l-
pracownik6w oraz badm'i prowadzonych w innych osrodkach.
E 1 Lf?k Bezcelowa Nietowarzyskl Zaburzenia
Depresja Ograniczona lf?kowe
Wiekszosc badan potwierdza, ze poszukiwacze doznan Gak wynika to z definicji -F-1 Paniczny Stereotypowa Agresywny-wrogi
---
Zaburzenia
t~j cechy) preferuy~ ·. qnnosci i sytuacje, kt6re s& nowe i silnie stymuluj&ce, zwi&zane paranoidalne
z duzym ryzykiem, zaspokajaj&ce potrzeby hedonistyczne, bez wzgledu na to, czy s&
Ryc. 3.6. Model zwiitzk6w mi~dzy nastro.iem, aktywnosci:t og61nq, interakc.i:t spoteczn:t
!1 spolecznie akceptowane czy nie i czy s& uwazane za normalne czy anormalne (w tym i stanem klinicznym a aktywnosci:t uklad6w katecholaminowych
zdecydowanie patologiczne). Okazuje sie, ze procent alkohölik6w, narkoman6w, (adaptac.ia - wg: Zuckerman, 1984a, s. 431)

!:' 170 171

111

dopamina i noradrenalina, uczesfniczq w regulacji poziomu aktywacji u
nerwowego, tworz11c tzw. uld11dy aktywacyjne (por. rozdz. 4).
Termin „aktywnosc uklad6w katecholaminowych 1' (cateclwla111i11e systems activity -- CSA) j
stosowany, by w spos6b zbiorczy uj11c wynadkow11 wplywu wywieranego na og61ny poziom akt
tych uklad6w przez takie czynniki, jak: pozio1n produkcji [subst1mcji biochei11icz11ych], tenipo
wydziclania, mctabolizmu, rozprowadzenia i zdolnosci przyjmowania [.„]. Jak sie uwaza, og61ua zdoh
przystosowania jest cfcktem dzialania takich czynnik6w! jak aktywnosc CSA, neuroregulatory •
MAO), neuroprzekazniki (serotonina, endorfiny), kt6re to czynniki prawdopodobnie sternj11 dziulun
katecholamin. Nastr6j (dodatni tonus hedoniczny), aktywnosc og61na i jakosc interakcji spolcc
uwarunkowane sq osh1gniccicm optymalncgo z imnktu widzcnia p1·zystosowani11 [podkrdlenie J
tonusu CSA (Zuckcrman, l 984a, s. 431 ).
Jak wynika z ryciny 3.6, zdolnosc przystosowania jest funkcj11, w ksztald;
odwr6conej litery U, aktywnosci uldadu katecholaminowego. Z punktu widzen
poziomu przystosowania ocenianego na podstawie jakosci nastroju, aktywnos
interakcji spolecznych i stanu klinicznego, optymalny jest przecivtny poziom es
(punkt C na ryc. 3.6). Przy poziomach skrajnych (punkty A oraz E, F), prz
stosowanie znacznie siv pogarsza, eo objawia siv zaburzeniami zachowani
i pogorszeniem nastroju (l(!kiem, atakami paniki).
Tendencji; do poszuldwania doznall, kt6rej przejawem moze byc potrzeba silnych
i coraz to nowych boclic6w, podejmowanie dziaian ryzykownych i budz11cych strnch,
sivganie po narkotyki, mozna wivc wyja§nic charakterystycznym dla poszukiwaczy
doznall, stalym, niskim poziomem CSA. Osoby te poszukuj11 takich ~ bodic6w
i angazuj11 sii; w cakie fonny zachowania, kt6re podwyzszaji1 toniczny poziom CSA.
Osoby unikajqce silnych doznall wykazujit tendencji; przeciwm1: poniewaz cechuje je.
chronicznie podwyzszony poziom CSA, staraj<1 sie zachowywac w spos6b zmierzaj11- ·
cy do obniienia tonicznego poziomu CSA.
Uwagi koricowe
Teoria poszukiwania doznall ma ugruntowam1 pozycji; wsr6d wsp61czesnych
koncepcji temperamentu. Intensywne i rozlegle badania prowadzone przez Zucker-
mana i jego wsp61pracownik6w przez przeszlo 20 lat dostarczyly licznych danych
polwierdz<ij<1cych sformulowane przez tv teoriv propozycje teoretyczne i hipotezy.
Teoria Zuckermana, bi;ch1ca przykladem kompleksowego, interdyscyplinarnego
podejscia do wyjasnienia tendencji do poszuldwania doznal'l, zdobyla znaczny
rozglos w kri;gach psycholog6w r6znic indywidualnych.
Nie wszystkie clane empiryczne zgromadzone przez Zuckermana i innych
badaczy S<l zgodne z oczekiwaniami teoretycznymi. Co wii;cej, teoria Zuckermana,
choc ambilna, ma pewne niedocü1gni(!cia. Najbardziej wszechstronm1 krytyki;
koncepcji poszukiwania cloznal'l, Zuckermana znaleic mozna w komentarzach do
jego wiod11cego artykulu: Sensation seeking: A comparative approach to a human
trait (Zuckerman, l 984a). Wymienii; najpierw te uwagi krytyczne, eo do kt6rych
panuje raczej zgocla.
Model poszukiwania doznall sfonnulowany przez Zuckermana nie zawiera
zadnych fizjologicznych i biochemicznych identyfikator6w specyficznych dla
172
Jj
1
'
,, poszukiwania doznal'l. Wymie11ione w modelu zmienne biologiczne
tez z innymi cechami, np. ekstrawersjq czy impulsywnosciq (Barratt;
d· Panksepp i Siviy; Stelmack - w: Zuckennan, 1984a).
~§ciowe traktowanie katecholamin (znajdujqce odzwierciedlenie w koncepcji
jest zabiegiem empirycznie nieuzasadnionym. Istnieji1 sprzeczne doniesienia
mat zwi<1zku katecholamin z wymiarem poszukiwania doznall. Co wivcej,
zano, ze neuroprzekainiki, w zaleznosci od miejsca wystvpowania i poziomu
'enia, a takze od rodzaju interakcji z innymi neuroprzekainikami i hormonami,
a szereg funkcji clodatkowych, kt6rych wprowadzony przez Zuckermana
ukt CSA nie wyjasnia (von Knorring; Mason; Redmond - w: Zuckerman,
4a).
Model poszukiwania cloznan zbyt malo miejsca poswiyca wptywowi srodowiska,
· taszcza kontekstu spolecznego, na specyficzne przejawy czterech skladnik6w
iaru poszukiwania doznall - T AS, ES, Dis i BS, dla kt6rych notabene
ikerman takie nie wyodri;bnil Z:adnych specyficznych marker6w fizjologicznych
'biochemicznych (Baldwin; Strelau - w: Zuckerman, 198,1 ·•'
Recenzenci wspomnianego mtykulu Zuckermana pomini;n Kiika kwestii, np.
ni; narzvdzi do pomiaru poszukiwania doznm'i czy kryteria doboru populacji
ndaryzacyjnych. Uwazny Czytelnik prac Zuckermana bez lrudu zauwazy, ze jego
bami badanymi byli na og6l studenci. Tym samym uzyskane wyniki obciqzone Sq
wnego rodzaju „skrzywieniem akademickim" i nie wiadomo, czy mozna je
nernlizowac na inne, pozastudenckie populacje. Gwoli sprawiedliwosci trzeba
dnak zaznaczyc, ze dane zgromadzone przez innych badaczy na populacjach
jiestudenckich S<l sp6jne z wynikami Zuckermana (1994).
y Sposr6d wszystkich znanych mi kwestionariuszy osobowosci i tempera-
'.mentu skale do pomiaru poszukiwania doznan s<1 najbardziej obcü1Z:one kulturowo .
.:\viele pozycji dotyczy zachowall (np. Pr6bowalem marihuany), sytuacji (np.
szalonych, rozwü1zlych zabaw), postaw (np. Nie lubii; lw6w salonowych) i rodzaj6w
aktywnosci (np. skok6w spadochronowych), nie zminych lub rzadko spotykanych
\
,:w innych kulturach, a jesli nawet znanych ze slyszenia, to rzaclko doswiadczanych
>osobiscie. D!atego aclaptacja kulturowa i/lub ji;zykowa skal do pomiaru po-
szukiwania doznan nastrvcza ogromnych truclnosci (por. Andresen, 1986; Olesz-
kiewicz, 1982).
Oe! ldlku lat gl6wnym przedmiotem zainteresowaf1 badawczych Zuckermana jest
struktura tzw. podstawowych wymiar6w osobowosci (por. rozdz. l). Jeden z tych
wymiar6w- szczeg6lny rodzaj poszukiwania doznan zwany impulsywm1, aspolecz-
m1 formt\ poszukiwania doznall (Impulsive Unsocialized Sensation Seeking - P-
-ImpUSS) - wchodzi w sklad wielkiej piqtki czynnik6w osobowosci (Zuckerman,
1993; Zuckerman, Kuhlman, Thornquist i I<iers, 1991). Z punktu widzenia logiki
l lingwistyki nazwa „impulsywna, aspoleczna forma poszukiwm~ia doznail." sugeru-
je, ze ten og6lny czynnik jest tylko jednym z aspekt6w jakiejs og6lniejszej cechy
poszukiwania doznan i tym samym uzupelnia inne, wyodri;bnione przez Zuckermana
rodzaje poszuldwania doznan - T AS, ES, Dis i BS. Nie taka jednak byla intencja
autora. Przez poji;cie impulsywnej, aspolecznej formy poszukiwania doznal'l (P-
173
 -ImpUSS) zuckerman rozun~ie zlozony czynnik, przybierajqcy w skrajnej
psycho~atn, ~ldad
tu. Szczeg61nie znaczqcy wplyw na ostateczny ksztalt tej teorii mialy
forme klinicznej w kt6rego wchodzq impulsywnosc, :oz ,Tieplowa (1956) dotyczqce cech ukladu nerwowego oraz poglqdy
socjalizacji i poszukiwame doznan. a (1976) na temat struktury temperamentu (zlofonej z dw6ch wymiar6w,
i i emocjonalnosci).
ez wplywu byly tez teorie aktywnosci Rubinsteina ( 1946) i Leonliewa
. .4. Teoria tcmperam~ntu Rus~towa oparta na koncepcji aktujitce aktywnosc jako czynnik rozwoju, oraz rozwa:lania teoretyczne
32
systcmow funkc.1onalnych (1986) dotyczqce indywidualnosci, kt6rej rozw6j zalezy w bardzo znacz-
niu od aktywnosci wlasnej podmiotu. Byly to wazne punkty zwrotne w teorii
W Iatach szescdziesiittych do .gr:upy !icplowa-Nie?ylicyna, w sldad kt ia. Najwazniejszy wplyw na dalsze myslenie tego uczonego miala jednak
wchodzilo okolo .12 b~d?czy •. nun. Bor~sow~, Golub1ewa, Guriewicz, LeJ giczna teoria system6w funkcjonalnych Anochina (1978).
Rawicz-Szczerbo I Rozd1estw1enska l (po1. Sttelau,
· 1985a),
. dolitczyl R usaf,
z wyksztalcenia antropolog. Ca a grupa za.imowala
. l d .sie badaniem rozin a1t·
aspekt6w cech ukladu nerwowego, eo zawazy 0 w uzym stopniu na k Temperament jako podstruktura ludzkiej indywidualnosci
· N. b r szta,1· zlo:iona z cech przedmiotowych i s1>olecznych
sformulowanej przez Ti~pl?wa 1 ie Y icyna ne~~awlowm:skiej teorii tempera
tu · W latach osiemdz1es1Qtych Rusalow . wmosl do teJ teorii kilka wlasn aniem Rusalowa ( l 989a) temperament jest jednq z najwazniejszych podstruk-
omysl6w' tworznc ... tym samym nowQ,d orygmalnit,
· · choc
. wielce ·spekulatyw llq leo zkiej indywidualnosci, przy czym to ostatnie pojecie psychologiczne autor
P
temperamentu. Teoria Rusalowa, zgo, ~~e z kryte.nami wymienionymi w tabeli 3. je jako nadrzedne i najbardziej og6lne. Obejmuje 0110 specyficzne dlajednostki
jest teoriit skoncentrowanit na popul<1CJI dorosle.1, przyczynowq, wielowymiaro · i:Id wrodzone, temperament oraz takie cechy osobowosci, jak zdolnosci
i calosciowQ. Jekt) i charakter (Rusalow, 1985, 1986). Rusalow definiuje temperament jako
~ksztalt formalnych cech zachowania w odr6znieniu od caloksztaltu cech
Tlo teoretyczne 'iowych skladajqcych sie na osobowosc" (1989a, s. 817).
'emperament jest kateg01iq psychobiologicznq, osobowosc zas - psycho-
. ad wlasciwosciami ukladu nerwowego rozumiany
Swoje pien:sze badam~i~plowa i Niebylicyna (por. rozdz. 2), Wladimir
focznQ. Kai.da cecha, kt6ra spelnia siedem nastepuj<tcych kryteri6w moze byc
Eh~na za ceche temperamentalnq: (1) dotyczy formalnych, a nie tresciowych cech
w spos6b przyJety przez. sugestiami Niebylicyna (1972a), pomiarowi dolneg
· ·1 godn1e z ~chowania, (2) odzwierciedla dynamiczny aspekt zachowania, (3) przejawia sie
Rusalow poswu;ci • ~ Twosci) sily ukladu nerwowego. Pewien wplyw na przebie
'kazdym zachowaniu, bez wzgledu na rodzaj, (4) ujawnia sie juz we wczesnym
progu (tzw. pr?gu Wl~~~adczenie antropologiczne Rusalowa. Autor ten pr6bowaf
ziecinstwie, (5) pozostaje niezmienna przez w,iekszosc zycia, (6) jest scisle
tych badan mialo dos Twosc zmyslowit z dwoma typami budowy ciata
. . winzac wraz I . k d . (R zwiitzana z funkcjonowaniem uklad6w biologicznych, (7) jest dziedziczna (Rusalow,
mianow1c1e po " . , iowym) ale bez wie szego powo zema usalow,
1. kostno-miesn ~ · 1985, 1986, 1989b).
(otluszczony~ . . kazaly pomiary wraz 1wo:sc1 wzro oweJ,· s1uc I10weJ·
' ·1· k
W swoich najwcze8niejszych pracach na temat temperamentu Rusalow ( 1982,
1972). Co w1eceJ, .Jak. ~y oszczeg6lnymi progami, choc niekiedy statystycznie
i dotykowej, korelaqai~llif 'kzy ~a (Rusalow, 1967, 1972), potwierdzajQc tym samym
1985, 1986), wzorem Niebylicyna (1976), wyr6znia dwie podstawowe cechy tem-
., peramentalne: aktywnosc i emocjonalnosc. Aktywnosc og6lna przejawia sie w nate-
. t co 11a,iwyze1
istotna, .1es zm 01 '
. "1 SC!: ccc11 ukladu
' nerwowego (czy )'.1 o 1110da lneJ. specy r·-ice cech ieniu napiecia dynamiczno-energetycznego w interakcji jednostki ze srodowiskiem
wniosek o parcp no d ie wskaznik6w peryfery.1nych).
OUN mierzonych na po s~aw "sk pervferyjnych na pomiar cech ukladu nerwowego,
fizycznym i spolecznym. Do podstawowych wskainik6w aktywnosci naleZ.<t: tempo,
. , wplyw zJaw1 J • • rytm, szybkosc, intensywnosc, plastycznosc i wytrwalosc 5• Pojecie emocjonalnosci
Chcitc 01111nitc . irowany przez Niebyhcyna, postanowd wykorzystac natomiast dotyczy cech fonnalno-dynamicznych, takich jak wraZ!iwosc, impulsyw-
Rusalow (1974, 1979), zamsp wego skladowe EEG. Wyniki tych badan sklonily go
nosc i dominujqcy nastr6f(pozytywny versus negatywny) (Rusalow, 1985, 1986).
do pomiaru cech ukladu .~rw~·egunowosci-amplitudy potencjal6w wywolanych
11

. 1 . e asymetua 1 . . , 16 . b Badania Rusalowa (1979) i jego zespolu (Bodunow, 1986) nad korelatami
do wmos rn, z . 6111 czynnik w funkqonowamu mozgu, et ry mozna y elektroencefalograficznymi cech ukladu nerwowego oraz ich zwiqzkiem z wy-
odzwicrciedla pewien ?g. y N
nazwac og6Init '."'las.n~sci~ O~zj.ologicznej aparatury pomiarowej oraz postepujQcy 5
W obecnym konlekscie slosowany przez Rusalowa termin „wskainik" uzyty zoslal raczej
Brak odpow1edm.eJ ele ~rologicznymi
10
aspektami r6znic indywidualnych u czlo- w znaczeniu „aspeklu" czy „komponenlu" aktywnosci. Rusalow (1985), kt6ry parametry czasowe
wrost zainteresowama psycl a do skoncentrowania sie na zagadnieniach teoretycz- zachowania woli zaliczac do syndromu aktywnosci, krytykuje S!relaua za 10, te przyznaje tym
·1 ·ednak Rusa ow 1 . . ..
wieka skl0111 YJ · zawazylo na sformu owane.1 przez mego teorn paramelrom slatus odr~bnych cech lemperamentalnych. Nalomiast w swojej najnowszej teorii (Rusalow,
nych, co do pewneg 0 stopma ' l 989a) posluluje, by je traklowac odr~bnie.

174 175
branymi aspektami aktywnosci (tj. tempem, szybkoscü1, wytrwaloscüt) do
wadzily do wniosku, ze zar6wno cechy ukladu nerwowego, jak i zwiqzane z
cechy temperamentu majq struktun;r hierarchicznq, wynikajqcq z interakcji r,
nych uklad6w fizjologicznych organizmu. Rusalow (1989a, 1989b) uznal, ze
wyjasnienia genezy i istoty temperamentu oraz do ustalenia jego struktury najlep
nadaje sie teoria system6w funkcjonalnych Anochina (1978). Poniewaz wiekszo
psycholog6w teoria ta nie jest znana, przedstawie jej podstawowy zarys, ulatwi
bowiem zrozumienie koncepcji' Rusalowa. Z punktu widzenia zachowania te
system6w funkcjonalnych Anochina spröwadza sie w istocie do trzech nastepujqcy
zalozen:
( l) Kazde zachowanie jest produktem dzialania system6w funkcjonalny
w sklad kt6rych wchodz'l struktury dynamiczne calego organizmu. Struktury
drog<l odpowiednich zmian i modyfikacji, wsp6ldzialaj<1 ze sobq, by umoZliw
organizmowi zachowanie sie w spos6b przystosowawczy (uzyteczny).
(2) Systemy funkcjonalne maj'l organizacje hierarchicznq - wyniki dzialan
system6w nizszego rzedu wplywajq na wyniki dzialania system6w wyzszego w;
(od poziomu biochemicznego po behawioralny); bez wzgledu na poziom organizac
kazdy system ma tak'l sam'l konstrukcje funkcjonalmt.
(3) Kazdy sterujqcy zachowaniem system funkcjonalny zawiera nastepuji\'
wzajemnie na siebie oddzialujqce elementy: (a) synteze afferentm1, kt6rej celemj
ustalenie oczekiwanego efektu (celu) zachowania; w tym procesie gl6wnq ro
odgrywa dominuj<!Ca motywacja oraz jej fizjologiczne korelaty (procesy pobudze-
nia); (b) proces podejmowania decyzji, podczas kt6rego nastepuje wyb6r najskutecz~
niejszych opcji; (c) faze wykonawczq; (d) akceptacje wynik6w dzialania, sluzqc~
,, wymiar6w. Sq to: ergicznosc przedmiotowa (Er), ergicznosc spoleczna (komuni-
programowaniu i ocenie zachowania; ocena polega na por6wnaniu, na drodze tzw:
(kacyjna) (SEr), plastycznosc przedmiotowa (P), plastycznosc spoleczna (SP), tempo
afferentacji zwrotnej, wyniku uzyskanego z wynikiem zamierzonym.
·,.·. przedmiotowe (T), tempo spoleczne (ST), emocjonalnosc przedmiotowa (Em)
Analiza teorii Anochina sldonila Rusalowa do wniosku, ze temperament jest
efektem „generalizacji system6w" - jest wypadkowq dzialania wszystkich elemen;.
t6w skladajiicych sie na systemy funkcjonalne sternji1ce zachowaniem organizmu.
Pierwotny, genetycznie uwarunkowany zbi6r system6w, o specyficznych dla
jednostki wlasciwosciach biologicznych, uczestniczy w rozmaitych formach aktyw-
nosci, podlegaj<ic przy tym kolejnym restrukturyzacjom i reorganizacjom. W ten
spos6b tworzy sie uog61niony system indywidualnych zachowan (temperament)
o niezmiennych wlasciwosciach. Te nowe jakosciowo wlasciwosci nie rnajq juz
wyh1cznie charakteru biologicznego, lecz sii psychobiologiczne i odnoszi1 sie nie do
tresci zachowania, a do jego formy (Rusalow, 1989a, 1989b).
JcSli przyji1c. ze formalne cechy zachowunia jednostki ksztaltuji1 sii: w wynilrn „genernlizacji system6w"
indywidualnych wlasno§ci biologicznych, sluzi1cych utrzymaniu wla§ciwego dla zachowania stanu
gotowofoi funkcjonalnej, to przy zalozeniu, Ze kazdy system funkcjonalny sklada si\; z czterech element6w
(stan6w wewni:trznych), mozemy wyodr\;bnic cztery podstawowe parnmetry formalnej organizacji
ludzkiego zachowania (Rusalow, 1989a, s. 818).
ßiorqc pod uwage wyszczeg6lnione przez Anochina skladniki strukturalne
system6w funkcjonalnych, Rusalow (1989a) wyodrebnil cztery nastepujiwe cechy
176
enlu: ergicznosc (wytrwalosc), plastycznosc, tempo (szybkosc) i emoc-
0; przy czym trzy pierwsze cechy tworz<1 h1cznie ceche og6lniejszi1
wnosc.
icznosc jest pochodmt jednej z wlasnosci syntezy afferentnej (zwiqzanej
cesami pobudzenia OUN), a mianowicie jej szerokiego-W<!Skiego zasiegu.
tycznosc nawü1zuje do kolejnego sposr6d wymienionych przez Anochina
ent6w system6w funkcjonalnych - procesu podejmowania decyzji - i dotyczy
osci/trudnosci zmiany decyzji (programu behawioralnego). Kolejna cecha
'~ramentalna, tempo, wi<!:le sie z szybkosci'l realizacji program6w behawioral-
. Emocjonalnosc jest ceclu1 aspektu oceniaj<!cego tej funkcji system6w
cjonalnych, kt6ra wü1ze sie z akceptowaniem wynik6w dzialania. M6wi'lc
ocjonalnosci, Rusalow ma na mySli wrazliwosc na rozbie:lnosc miedzy
powaniem planowanym a zrealizowanym lub miedzy informacji1 na wejsciu
czekiwaniami. Jak wiadomo, rozbieznosc powoduje napiecie emocjonalne
tinger, 1957; Simonov, 1984).
W psychologii rosyjskiej pojecie aktywnosci (zachowania ukierunkowanego na
1) tradycyjnie mialo status najwazniejszego ze wszystkich pojec psychologicz-
ych. Aktywnosc pozwala czlowiekowi regulowac stosunki z otoczeniem zewnetrz-
ym - spolecznym i pozaspolecznym (Rubinstein, 1946; Leontiew, 1978). Biorqc
d uwage, ze celem aktywnosci czlowieka mogi1 byc inni ludzie (swiat spoleczny)
i1dz swiat pozaspoleczny (przedmioty), Rusalow (1989a, 1989c) podzielil jeszcze
azd<! z czterech cech temperamentu na te dwa aspekty, rozszerzaj<!C tym samym
rukture temperamentu.
Ostateczny model temperamentu opracowany przez Rusalowa sklada sie z osmiu
.· j emocjonalnosc spoleczna (SEm).
Pomiar cech tempernmentalnych przedmiotowych i spotecznych
Rusa:low ( l 989a, l 989c) skonstruowal kwestionariusz do pomiaru osmm
postulowanych przez model teoretyczny cech temperamentu. Jest to Kwestionariusz
Struktury Temperamentu (Structure of Temperament Questionnaire, STQ) w pol-
skiej adaptacji oznaczony jako KST. Punktem wyjscia konstrukcji tego kwes-
tionariusza byly trzy kolejne badania, prowadzone na studentach i studentkach (w
pr6bach liczqcych od 118 do I90os6b). Wyniki badan pozwolily wybrac sposr6d 160
pozycji wyjsciowych 96 pozycji (po 12 na kazdq skale). STQ, z dwustopniowq skaht
odpowiedzi (Tak i Nie), zawiera tez skale Klamstwa, bed<!C<\ adaptacjq analogicznej
skali z Inwentarza Osobowosci Eysencka.
Podczas konstrukcji swojego kwestionariusza Rusalow ( l 989a, 1989c) za-
stosowal tzw. technike analizy struktury uluytej. Technika ta umozliwia por6wnanie
uzyskanych danych empirycznych z pozycjami i skalami testu, wyodrebnionymi na
podstawie teorii. Rusalow uznal, ze te pytania, kt6re najwyzsze ladunki czynnikowe
177
omow10ne cztery cechy temperamentu nie tylko w aspekcie przedmiotowy
i spolecznym, ale t„:.:.~ z wyodrebnieniem aspektu poznawczego i behawioralneg
(Rusalow, informacja wlasna, styczen, 1997). Brak dotqd opublikowanych danycl
kl6re informujq o dobroci psychometrycznej wspomnianego kwestionariusza.
Nie dysponujqc mocniejszymi dowodami empirycznymi, trudno wykazac wyzc
szosc teorii temperamentu Rusalowa nad innymi koncepcjami temperamentu.
Najlepszym argumentem na korzysc propozycji Rusalowa bylyby dane wskazujqce,
na wazmi role regulacyjnq obydwu rodzaj6w cech, przedmiotowych i spolecznycJ
Ale bez wzgJvdu na to, jak bedzie przebiegal dalszy rozw6j teorii, Rusalo
proponujqc swieze spojrzenie na neopawlowowskq koncepcje temperamentu,
pewno wni6sl do ni!!j wazuy .wklad. '
1 1\/()
,
•
, .'l t..: , . rr -
1 '•1
i:; .: „ . c,;f.l 1f{ir~;r
3.2.5. _Regulacy,jna teoria temperamentu Strelaua
Jednym z nielicznych osrodk6w, w kt6rych rozw6j badan nad tempermnentenf
przebiegal pod silnym wplywem typologii Pawlowa, byl tJniwersytet Warszawsld.
Strelau i jego zesp6l korzystali z dorobku badaczy rosyjskich, ale jednoczesnie
niemal od samego poczqtku zwracali bacznq uwage na rozwijajqce sie w latach
piecdziesiqtych i szescdziesiqtych teorie temperamentu i badania nad tym zjawis-
kiem w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Dzieki tym wplywom
regulacyjna teoria temperamentu (RTT) ma swe korzenie w wielu koncepcjach
teoretycznych i danych empirycznych. Moje wlasne, czterdziestoletnie, badania nad
r6i.nymi aspektami temperamentu tez nie pozostaly bez wplywu na obecny ksztalt
RTT. Z punktu widzenia kryteri6w wymienionych w tabeli 3.1, RTT nale:laloby
uznac za koncepcje zorientowanq na osoby dorosle, raczej przyczynowq, postulujqq,
wielowymiarowq strukture temperamentu, opartq na zalozeniu, :Ze temperament
przejawia siy we wszystkich rodzqjach zachowania czlowieka.
Tlo teoretyczne
Bedqc jeszcze studentem, przeprowadzilem badanie, kt6rego celem byla diagnoza
wyr6znionych przez Pawlowa cech uldadu nerwowego za pomocq metodyki odruchu
wanmkowego w zakresie aktywnosci elektrodermalnej (Strelau, 1960). Prowadzqc
w dalszych latach badania psychofizjologiczne i psychofizyczne w dziedzinie ak-
tywnosci elektrodermalnej, aktywnosci bioelektrycznej m6zgu i czasu reakcji, dosze-
dlem do wniosku, ze nie mozua za pomoq tych metod wyodrebnic og6Inych cech
uldadu ne1wowego w rozumieniu pawlowowskini. Diagnoza tych cech zalezy bowiem
od rodzaju zastosowanego bodica (warunkowego i bezwarunkowego, modalnosci
sensorycznej) oraz od rodzqju mierzonej reakcji (efektora) (Strelau, 1965, 1972a).
Stwierdzone przeze mnie zjawisl~ parcjalnosci sklonilo mnie do sfonnulowania
psychologicznej interpretacji typologuPawlowa (Strelau, 1969, 1974). Produktem
ubocznym moich nieudanych pr6b odkrycia og6lnych cech ukladu nerwowego byl
Kwestionariusz Temperamentu mierzqcy behawioralne przejawy pawlowowskich
cech ukladu nerwowego (Strelau, 1969).
180
: roku 1966 mialem okazjc wsp61pracowac przez p61 roku z Wladimirem
ylicynem ijego zespolem. Dzieki temu doswiadczeniu, a takte dzicki blizszemu
naniu sie z wkladem, jaki do badm1 nad temperamentem wni6sl Tieplow,
1
skalem szersze spojrzenie na istote cech ukladu nerwowego. Podczas pobytu
. Moskwie spotkalem sie kilkakrotnie z Wolfem Mierlinem, kt6rego badania
tyczqce zwiqzku cech temperamentalnych ze stylem dzialania (Mierlin, 1973)
onily mnie do wlqczenia pojecia „stylu dzialania" do regulacyjnej teorii
'peramentu, choc w nieco innym rozumieniu.
W tym samym roku poznalem Eysencka i Graya na Miedzynarodowym
ngresie Psychologii w Moskwie. Od tej pory m6j kontakt z tymi dwoma
bitnymi uczonymi znacznie sie zaciesnil, dzi(!ki czemu wydatnie rozszerzylo sk
1je spojrzenie n,a temperament. Pod ich wp~ywem zapoznalem sie z calym
regieril teorii aktywacji i wywodzqcymi si~ z tych teorii koncepcjami tem-
ramenttJ, np. z kpncepcjii poszuki\yania dozliall Marvina Zuckermana.
W roku 1971, podczas pierwszego wyjazdu na Zach6d, odbylem swoje pierwsze
'i;lekcje" z genety!d behawiotalnej pod oldem wybitnego znawcy tej problematyki,
Jerry'ego Hirscha z University oflllinois. Przez osiem miesiecy badalem genetyczne
üwarunkowania r6:lnic indywidualnych w aktywnosci lokomocyjnej muszki owoco-
wej. Przez trzy miesiqce uczestniczylem w seminarium Richarda Lazarusa z Univer-
sity of California w Berkeley. Dzieki tym spotkaniom zdalem sobie sprawe, jak
wielki wplyw na spos6b funkcjonowania w warunkach stresu odgrywa temperament.
Podczas rocznego pobytu w Stanach Zjednoczonych nawiqzalem osobiste
kontakty z Alexandrem Thomasem i Stellq Chess. Spos6b, w jaki badacze ci
rozumieli temperament, prowadzone przez nich badania podluzne (zwlaszcza ten ich
fragment, kt6ry dotyczyl powstawania zaburzen zachowania u dzieci) oraz stworzo-
ne przez nich pojecie trudnego temperamentu odegraly bardzo wa:Znq role w ksztal-
towaniu mojego wlasnego sposobu rozumienia funkcjonalnej roli temperamentu.
Dzieki zyczliwosci Thomasa i Chess moglem uczestniczyc w tzw. Okazjonalnych
Konferencjach Temperamentu (Occasional Temperament Conferences) i zaznajomic
sie bezposrednio nie tylko z prezentowanymi tam ideami, ale takte z wiodqcymi
amerykanskimi badaczami temperamentu - Robertem Plominem, Mary Rothbart,
Billem Goldsmithem, Jackiem Batesem i Tedem W achsem. Oryginalny dorobek tych
badaczy nie pozostal bez wplywu na rozw6j mojego wlasnego sposobu myslenia
o temperamencie.
Od samego poczqtku swoich badan nad temperamentem bylem pod silnym
wplywem tcorii czynnosci sformulowanej przez mojego Mistrza, Tadeusza Toma-
szewskiego (1963). Koncepcja czynnosci Tomaszewskiego, znacznie zmodyfikowa-
na w stosunku do podejsc psycholog6w rosyjskich, Rubinsteina i Leontiewa, uiatwila
mi badanie cech temperamentu z punktu widzenia wzajemnych zwiqzk6w jednostki
i srodowiska, w kt6rych najwazniejszq role regulacyjnq odgrywa aktywnosc wlasna
czlowieka. Wplyw na rozw6j regulacyjnej teorii temperamentu mieli tez moi
uczniowie. Szczeg6lnie duze znaczenie dla rozwoju mojego wtasnego sposobu
myslenia miaty tw6rcze pomysly i badania Andrzeja Eliasza, Tatiany Klonowicz
i Jana Matysiaka.
181
 RTT, jak sie:; wkr6tce okaze, ma zl:ozon<i genezc:; i nie zawsze latwo jest wskaz
konkretmi teoric:; czy osobc:; jako :lr6dl:o inspiracji.
@:t~:V."osc zdefin,i~wm.la z_o~tala jal~o cecha.. ter~1peram~ntu odnosz<ica sie:;. do .... ? /'
~stosc11111tensywnosc1 dzmlan Jednostki. ModyhkuJ<ic swoJ<l aktywnosc, czlow1ek . }l:tr~/1
oze regulowac wartosc stymulacyjn<i wl:asnego zachowania i sytuacji zewnc:;trz~•I•\. ·Q.'•'
\ ( ·Tem1>erament jako zjawisko odnosz:tce si~ [lych, zaspokajaj11c tym samym indywidualnq potrzebc:; stymulacji (Eliasz, 1981;
do formalnych cech zachowania Matysiak, 1985; Strelau, 1985a). Aktywnosc

Kolejne fazy rozwoju regulacyjnej teorii temperamentu prezentowane byly
w wielu artykulach i monografiach (por. Strelau, 1985a, 1985b, l 992a, 1993, 1995o
l996a, 1998). Nie zagl:c:;biaj<ic sie:; w zawil:e dzieje badan i rozwa:lan, kt6r
doprowadzily do jej sformulowania, mozna powiedziec, zefide<1 przewodni<i teorii
jest nastc:;pujqce twierdzenie. Pojc:;cie temperamentu odnosi sie-do formalnych ceoh
zachowania. Idea ta wylozona zostala przejrzyscie w artykule zatytulowanym,
Koncepcja temperamentu Jako poziomu energetycznego i charakterystyki czasowej
[... ]jestjednym ze :fr6del i regulator6w pozi.omu pobudzenia. Dzi<;)ki dostarczuniu odpowiednich bodzc6w
_ adekwatnie do posiadanego mechanizmu wzmacniania czy tlumienia stymul_!lcji - pozwala ona na
utrzymanie Optimum pobudzenia (Strelau, 1974, s. 20). Pr,l(),:J f:/„· /[ !!..!!J
. Rozw6j RIT nie byl symetryczny pod wzglc:;dem uwagi, jak<i poswic:;cono kaz- .,
f demu z formalnych skladnik6w temperamentu~·~metr czasowy skupil o wiele mniej . 'r.~':5>"
uwagi niz wymiar energetyczny. Sposr6d k.ilku cech sldadaj11cych sie:; na lc:; charakterys- p:»::'
1
tykc:; temperamentu (szybkosc, tempo, trwalosc, powtarzalnosr., rytmicznosc, ruch- {

L
zaclwwania (Strelau, 1974 ). To twierdzenie nadal pozostaje jednym z podstawowycll
zalozen regulacyjnej teorii temperamentu.
Do poziomu energetycznego zaliczono dwie podstawowe cechy temperamentu,
·•
Jiwosc) najwic:;cej uwagi poswic:;cono ruchliwosci rozumianej jako zdolnosc reagowa-
nia szybko i adekwatn.ie na zmiany srodowisl§_J(Strelau, 1985a, 1992a). Do
wyjasnienia r6:lnic indywidualnych w ruchliwosci iachowania posluzono sie:; pojc:;ciem
reaktywnosc i aktywnosc. Reaktywnosc - pojc:;cie wywodz11ce sie:; z pojc:;cia sily rnchliwosci ukladu nerwowego w rozumieniu pawlowowskim (Pawlow, 1951-1952).
procesu pobudzenia (por. Niebylicyn, 1972a; Pawl:ow, 1951-1952; Tieplow, 1956) Pod wplywem szeregu argument6w, kt6re om6wione zostal:y szczeg61owo gdzie
- jest wymiarem przejawiaj<icym sie:; we wrazliwosci (zmysl:owej i emocjonalnej) na indziej (Strelau, 1993; l 995c; Zawadzki i Strelau, 1995, 1997), wprowadzilem do
jednym krancu i w wydolnosci (wytrzymalosci na dzial:anie silnej stymulacji) na regulacyjnej teorii temperamenlu szereg zn;i.iµn. Al~tualna wersja RIT ?Piera sie:; na
drugim krancu. Osoby wysokoreaktywne (odpowiednik slabego typu ukl:adu ner- ~Fdziesic:;ciu nastc:;puj<icych postulatach: <te,<;' 1.il ' . : '„ . . -O;r1-.\·"
wowego wedl:ug Pawlowa) charakteryzuj<i sie:; duz<i wra:lliwoscüi i mah1 wy- „·1.t ~o t>, ,
< '
i.
1 !,
•'
'·
trzymalosci<i, natomiast osoby niskoreaktywne (t~~ilny wedlug Pawlowa) charak" (1) Temperament przejawia sie:; w formalnej charakterystyce zachowania.
teryzuj<i sie:; mah1 wrazliwosci<i i duz<i wytrzym~l~~':.i.~ (por. ryc. 3.7). Zakl:adalem, za (2) Cechy formalne zachowania mozna opisac w kategoriach energetycznych
Tieplowem i Niebylicynem, ze stosunek progu wrazhwosci do progu wytrzymalosci i czasowych.
jest wzglc:;dnie staly (Strelau, 1974, 1985a). (3) Pod wzglc:;dem formalnych charakterystyk zachowania istniejq wzglc:;dnie
stale r6znice indywidualne.
,)···, \

(4) Kazde zachowanie, niezaleznie od rodzaju i tresci, opisac mo:lna w katego-

=cr-
td b b riach energetycznych i czasowych, st<id r6znice indywidualne w temperamencie Sq
~ powszechne, tzn. odnoszq sie:; do wszelkich zachowan i reakcji.
•O
•(/)
i i (5) R6znice indywidualne pod wzglc:;dem intensywnosci i charakterystyki
0
-""' a a
(jj czasowej zachowan i reakcji wystc:;pujq od pocz<1tku zycia postnatalnego, st<id cechy
~
lJ y
temperamentu obecne S<l od wczesnego niemowlc:;ctwa.
(6) Niezale:lnie od specyfiki zachowania typowej dla czlowieka i zwierz11t,
wszystkie ssald, (zapewne wszystlde krc:;gowce) mozna scharakteryzowac na pod-
2 3 4 5 6 7 8 9 10
lntensywnosc bodfo6w stawie cech, kt6re odnosz11 sie:; do kategorii intensywnosci i czasu, st<id temperament
wystc:;puje zar6wno u czlowieka, jak i u zwierz11t.
- - - wysokoreaktywni (7) Bionic pod uwagc:; postulaty (5) i (6), nalezy przyjqc, ze temperament
-------- niskoreaktywni w swojej pierwotnej formie (filo- i ontogenetycznej) jest wynikiem ewolucji
a - pr6g wrai:liwosci zmyslowej biologicznej, st<1d czynnik genetyczny, jak i zalezne od niego mechanizmy
b - pr6g wydolnosci '
fizjologiczne i biochemiczne odgrywaj<l istotm1 rolc:; we wsp61cleterminowaniu r6znic
a!b = const. indywidualnych w temperameücie.
Uyc. 3.7. Model intensywnosci (wielluiscl) n~akcji 11 jednostek wysolw- i niskoreaktywnych (8) Cechy temperamentalne, choc wzglc:;dnie stale, podlegaja w ontogenezie
(wg: f?trelau,. l985a, s. 277) powolnym zmianom, eo nastc:;puje w wyniku biologicznie zdeterminowanych zmian

182 183
 cech. Tak wii;;c czynnikiem posrednicz11cym w powstawaniu r6znic inclywidui
. h . 1
w cechach temperamentalnych zwu1zanyc z poz1omem aktywacji SC\ przypus
nie takie m.in. zmienne, jak wrazliwosc neuronalnych receptor6w postsyna
nych Iub ich wrazliwosc w transmisji synaplycznej, Iiczba wyzwalanych 1
przekainik6w i reaktywnosc struklur ncrwowych (od rcceptora do kory now
r6zne rodzaje stymulacji. Cechy zwü1zan~ z dzialaniem (wrazliwosc ztny
wytrzymalosc, aktywnosc) przypuszczalme regulowane S<\ przez fi:z,jolo
i biochemiczne mechanizmy zachodz11ce w strukturach korowo-siatkow
Z kolci reaktywnosc emocjonalna 1i1oze byc zwü1zana z wrazliwosci<1 u
limbicznego i autonomiczncgo uldadu nerwowego (Zawadzki i Strelau, 1
Parametry czasowe zachowania mozna przypuszczalnie wyja8nic, odwoluj<1c si
mechanizm6w neurofizjologicznych i biochemicznych odpowiedzialnych za s
kose wyzwalania i przerywania proces6w nerwowych i przebieg tych proces6w
ich wzajemn<1 interakcjr;. ~ au (1995, 1997) skonstruowali nowy kwestionariusz, znany jako Formalna
Og6lnie mozna powicdziec, zc~ßTT biologicznc mechanizmy temperame
·.t sldad<~i<l sie na indywidualnosc neurohormonah~(Strelau, l 985a; Strelau i
,,,·V)> min, 1992). Innymi slowy, ~~npcramenl uwarunkowany jest specyficzn<1
: / f) v. jednostki konfiguracj<1 systcm6w ncrwowych (fi:z,jologü1 i biochemi<1 osrodkowe
'·f Y' I
'l'(_\9((> i autonomiczncgo ukladu nerwowego) i hormonalnych, ~lpowiedzialnych
"' regulacje aspt-• 1·iw energetycznych i czasowych zachowani_<,lJW funkcjonowan
tych mechanizm6w zachodz11 r6znice wewn<1trzosobnicze i miedzyosobnicze.
Pomiar psychometryczny cech postulowanych przez RTT
Przez okolo 20 lal gl6wnym narzr;dziem uzywanym do pomiaru dw6
postulowanych przez RTT cech temperamentalnych, reaktywnosci i ruchliwosci, b
Kwestionarlusz Temperamentu Strelaua (KTS; Strelau, 1967, 1969, 1985a), znan
w Iiteraturze anglosasjciej jako Strclau Temperament Inventory (STI; Strelau
Angleitner i Ruch, 1990b). Do pomiaru reaktywnosci uzywano skali Sily pro~es
pobudzenia, przy czym wysokie wyniki w tej skali .~wiadczyly o niskiej reaktywno1
sei. Do pomiaru ruchliwosci na poziomic zachowania uzywano skali Ruchliwosci
proces6w nerwowych. Aktywnosc oceniano przedc wszystkim technikami obser7>
wacyjnymi, na podstawie kt6rych diagnozowano tzw. styl dzialania. Styl dzialania'
wspomaga.iq_cy, charakteryzujqcy siv przewag<1 czynnosci pomocniczych nad
zasadniczymi, swiadczyl o niskim poziomie aktywnosci. Z kolei styl dzialania
prostolini.iny, charakteryzuj<1cy sie r6wnowag11 mi<;;dzy liczb<1 czynnosci pomoc-
niczych i zasadniczych lub przewag11 tych drugich, swiadczyl o wysokim poziomic
aktywnosci (por. Strelau, l 985a, 1988).
Do pomiaru czasowych parametr6w zachowania - szybkosci, tempa, trwalosci,
powtarzalnosci, regularnosci i ruchliwosci - uzywano (choc rzadko) Kwes-
tionariusza Charakterystyki Czasowej Zachowania (KCCZ; Gorynska i Strelau,
1979; Strelau, l 985a).
Ze wzgl<;;du na 11iezadowalaj<1ce parametry psychometryczne KTS (por. Strelau
i in., 1990b) narzi;;dzie to poddano daleko id<1cej rewizji. Nadano mu nazwr;
186
any Kwestionariusz Temperamentu Strelaua (KTS-Z; Strclau, l992a;
6itner i Strelau, 1991 ). Podobnie jak KTS, KTS-Z zawiera trzy skale
cesu pobudzenia, Sily procesu hamowania i Ruchliwosci proces6w
cli. Obie wersje zyskaly duZ.<1 popularnosc mi<;;dzynarodow<1 (zob. Strelau
b). Cz<;;sto, wbrew intencji autora, kwestionariusze le byly traktowane jako
nie miary ccch tcmperamentalnych postulowanych przez RTT. Tym-
:KTS i KTS-Z sluZ.<1 do pomiaru trzech klasycznych cech temperamentalnych
onych przez Pawlowa, dlatego tez Strelau i Angleitner ( 1994; Strelau
;t i Newberry, 1999) zmienili nazwe kwestionariusza na Pawlowowski
6 11 ariusz Temperamentu (Pavlovian Temperament Survcy, PTS) znany
·e jako Kwestionariusz Tempcramentu PTS (Strclau, Zawadzki i Angleitner,
trelau i Zawadzki 1998).
pomiaru szcsciu cech postulowanych przez najnowsz<1 wersje RTT Zawadzki
terystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamcntu (FCZ-KT). Rzetel-
.kwestionariusza, szacowana na podstawic wsp6lczynnik6w alfa Cronbacha
onych dla danych pochodz<1cych z pit;;ciu niezaleznych badafl (Zawadzki
lau, 1995), obejmuj<1cych w sumic 3500 os6b w wicku od 15 do 80 lat, jcst r6zna
oszczeg61nych skal i wynosi dla: Zwawosci od 0,77 do 0,79, Pcrseweratywno.sci
;79-0,81, Wrazliwosci zmyslowej - 0,72-0,78, Reaktywnosci cmocjonalnej
,82-0,87, Wytrzymalosci 0,85-0,88, Aktywnosci - 0,82-0,84. Stalosc wyni-
Wtestowych niierzona w oc1stepie szesciu miesiecy waha sie c11a poszczcg6tnych
al od 0,69 do 0,90 (ale w pr6bie studenckiej wynosi dla skali Wrazliwosci
yslow~j tylko 0,55). R6Zne miary trafnosci poszczeg6lnych skal FCZ-KT (np.
'nosc zbiezna i rozbiezna) SC\ zadowalaj<1ce (Zawadzki i Strelau, 1995). Zar6wno
kwestionariusza PTS (Strelau i Zawadzki, 1998), jak i do FCZ-KT (Zawadzki
trelau, 1997) opracowano odpowiednie podreczniki, dzieki czemu mozliwc jest
osowanie tych kwestionariuszy w praktyce psychologicznej.
Tempepunent a zachowanie
[M.qim badaniom nad temperamentcm od samcgo pocz<1tku towarzyszylo przcko- r ,,., i
nanie, ze rola cech tcmpenunentalnych ujawnia sie n~jsilniej wtedy, gdy czlowiek '' 1'
\
/)c.
funkcjonuje w wanmkach stresu i/lub ma do wykonania zadania wymagaj<1ce
', \\;1,(tf I '/
szczeg6lncj mobilizacji organizmu. Przckonanie to znalazlo potwierdzenie w sfor-
mulowancj przez Wrighta i Mischela hipotezle o zwi<1zku, jaki zachodzi mii;;dzy
wymaganiami sytuacji a kompetencjami jednostki. Hipoteza ta glosi, ze:
[„.] jednri z tych kalegorii syluacji, w kt6rych szczeg61nie wyraznic rzucajri sie w oczy roznicc
indywidualnc w. pcwnych obszarac;!\ (np. w agresywnosci, wycofywaniu sie), sri syluacje psychicznic
bardzo wymagnJnce (1987, s. 116)_._.J
Szkola Warszawska skoncentrowala sie przede wszystkim na jednym obszarze
lemperamentu, na rcaktywnosci mierzonej za pomoc<1 skali Sily procesu pobudzenia
KTS. Punktem wyjscia podj<;;tych badan bylo nastepuj<1ce rozmnowanie.
[Qs._oby wysokoreaktywne, posiadaj<1ce mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne _ _', \•
' \ ..•\' ·" .
~cc 1 '
1
187 ''\\,
()\_ '{td ,,

wzmacniajqce stymulacjc;, do osh1gnic;cia optymalnego poziomu a
towanej za Eliaszem jako standard regulacji intensywnosci stymula
niewiele stymulacji (Eliasz, 1981, 1985; Strelau, 1985a). Osoby te uni
i silnie stymulujqcych form aktywnosci. Osoby niskoreaktywne,
mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne tlumh1ce stymulacjc;, d
optymalnego poziomu aktywacji potrzebujq duzej stymulacji. p,
sytuacji i podejmujq dzialania o duzej wartosci stymulacyjnej.
poziomem reaktywnoscijednostki a wartosciq stymulacyjnii podejmow
aktywnosci (lub sytuacji, w kt6rej aktywnosc ta przebiega) zachodzi',
pojawia sie szereg negatywnych konsekwen~](Strelau, 1985a, 1985
(l) Gdy jednostka ma mozliwosc regulacji wartosci stymulacyj 1
dzialan lub sytuacji zewnc;trznej poprzez wyb6r stylu dzialania odpowi
indywidualnemu poziomowi reaktywnosci, nie obserwuje sie; zazwy
r6:lnic mic;dzy jednostkami wysoko- i niskoreaktywymi - ani
, wykonania zadan, ani w ponoszonych kosztach psychofizjologiczny
natomiast styl dzialania: styl ten dostosowany jest do wartosci st
sytuacji.[~!1ostki wysokoreaktywne wybieraji1 styl dzialania z przewa~
(
\!\
. pomocniczych nad zasadniczymi (styl wspomagajqcy). Dzic;ld temu mo
. c l~
\\\_;-' wartosc stymulacyjnii samego dzialania lub sytuacji, w kt6rej 0110 przebi
niskoreaktywne natomiast wybierajii prostolinijny styl dzialania za)
odpowiedni doplyw stymulacJij(Friedensberg, 1985; Klonowicz, 198
l 985a). _ ··-·
(2) ~zeli udarenmimy jednostce mozliwosc wyboru preferowa
dzialania lub gdy z takiego czy innego powodu jednostka nie wyprac
jeszcze wlasnego stylu, to w warunkach skrajnych (charakteryzujiicych<
duzi1 Iub bardzo mal& stymulacjii) uzyska r6zny poziom wykonania w zal
II
t poziomu reaktywnosci: u os6b wysokoreaktywnych poziom wykonani
u os6b niskoreaktywnych zas - pozostanie bez zmian Iub sie; poprmyJJPr~
tc; zaobserwowano dla wielu r6znych rodzaj6w aktywnosci i sytuacji
w warunlrnch naturalnych, jak i laboratoryjnych (Eliasz, 1981; Klonow
J 987a; Strelau, 1985a, 1989a, 1992a).
(3)~~eli zjakiegos powodu (np. motywacji, presji spolecznej, innych
kontrolowanych i nie kontrolowanych) nie obserwujemy r6znic
wykonania mic;dzy osobami wysoko- i niskoreaktywnymi, mozemy sie;
r6znic. w ponoszonych kosztach psychofizjologicznych lub psychicznyc
(' badaniach udalo nam sie; pokazac, ze koszty dzialania w wanmkach silnej
S<l wyzsze u os6b wysokoreaktywnych niz u os6b niskoreaktywnych i
W warunkach bar.dzo niskiej stymulacji koszty dzialania mogq byc wyzs
niskoreaktywnycl~J(Klonowicz, 1974, 1987a, 1992; Strelau, 1985a 1996).
(4) Dlugotrwala rozbie:lnosc mic;dzy poziomem reaktywnoscijednostkil
cü1 stymulacyjm1 zachowania i/lub sytuacji, w kt6rych jednostka tim
powoduje, ze wysold poziom reaktywnosci staje sie; temperamentalnym cz
ryzyka (TCR), prowadzqcym do rozmaitych zaburzen lub anomalii zachowa
188
otwierdzajq liczne badania nad dziecmi nadpobudliwymi
}au, 1989b), wrzodowcami (Strelau, 1985a), a zwlaszcza nad
typu A (Eliasz i Wrzesniewski, 1986;jStrelau i Eliasz, 1994).
Uwagi koncowe
1 ~1\)0
I ~} •.t /
Ja"Ytykowac_ ~udze pogl<idy i .-:Vyniki niz wla~ne._ Autor nie ~awsze
wtasnej teorn czy metodologn, podczas gdy mm dostrzegaJ!lje od
nak J?.odda~ niekt6re ,~spe.~ty r~gulacyt~e~ teorii t~mp~ramentu
/i rro"''r.'''·,·~~ ~r.1r, '.1.< '. . . tJ;_„·,t, ,. '··, . c·,. .
ialern, punktem wyjscia moich badan byla typologia Pawlowa,
. sie przez wiele lat. Po sformulowaniu regulacyjnej teorii
:; porniaru re~ktywnosci .i ru~hliwosc~ uzywano gl6wn~e KTS
technikam1 obserwacy.1nym1). Ale, Jak wykazala anahza skal
to0 rnierzy bel1aw10ra
an · Ine prze.1awy· s1·1 y procesu pobudzenia, sily
ia i ruchliwosci proces6w nerwowych i dlatego RTI czc;sto bywa
ana z podejsciem pawlowowskim. Tymczasem, gdyby nie wplyw
pepcji aktywacji, teo~ii czynnos~i i wlasnych, -:Viel~letnich dos~iad-
[ by nie powstala. Brnk przez w1ele lat odpow1ed111ego narzc;dzia do
yt<t6W RTT nalezy wszalc uznac zajeden zjej najslabszych punkt6w.
~'niedawno FCZ-KT pozwolil te lukc; wypelnic.
stawowych postulat6w RTI glosi, ze temperament ma pochodzenie
chodzenie biologiczne jest tez jednym z kryteri6w definicyjnych
perament". Mimo to, na potwierdzenie biologicznego podloza cech
„przez RTT zgromadzono dotychczas niewiele dowod6w. Jedyne
e siv bezpostednio do tych cech pochodz& z badaf1 opartych na
'owania. Nie przeprowadzono w naszym laboratorium zadnych badan
; na poszukiwanie neurofizjologicznych i biochemicznych korelat6w
mentalnych. Zaniedbanie to wynika z kilku przyczyn, m.in. z braku
j'aparatury. Istnieje eo pr~wda kilk.a badan zmierzajiicych do okreslenia
h identyfikator6w wymiar6w nuerzonych przez KTS (por. m. in.
6; De Pascalis, 1993; Kolm, Cowles i Lafreniere, 1987), ale, jak juz
8 kwestionariusz ten nie mierzy bezposrednio ccch postulowanych
·
.a dane ctotycz!lce elektrofizjologicznych korelat6w cech temperamenlu
kwestionariuszem FCZ-KT s<\ nader sk!lpe (zob. De Pascalis, Strelau
1999).
ma zaledwie wyjqtkami (np. Friedensberg, 1985~ ···'!;ulacyjna teoria
ptu rozwijala sie; na podstawie badan os6b doroslych i mlodziezy
j~ Aby Iepiej zrozumiec, jakie mechanizmy lez<1 u podstaw cech
J]talnych i jak temperament wplywa na przebieg dojrzewania innych
bowosci, potrzebne S<l niew<1tpliwie badania rozwojowe. Brak podejscia
go jest jednym z powaznych mankament6w RTI.
iczqc rozwijanego w bylym Zwii1zku Radzieckim neopawlowowskiego
~do badan tempenunentalnych, kt6rego rozkwit przypadal na lata szesc-
189
 dzieshtte, regulacyjna teoria temperamentu byla w oslatnim dwudziestoleciu 1
Rozdziat 4
nym, oryginalnym podejsciem do temperamentu na terenie naszej czesci Eu
Dopiero ostatnio Rusalow (patrz ten rozdzial) stworzyf teorie odrebrn1 od propo
Tieplowa i Niebylicyna (por. rozdz. 2). Do chwili obecnej RTT jestjedym1 po KORELATY FIZJOLOGICZNE
w Europie Srodkowo-Wschodniej teorü1 temperamentu, kt6ra h1czy (w spos6b
lub bardziej udany) nie tylko wybrane idee Pawlowa i innych badaczy rosyjskicl
1 ~BIOCHEMICZNE TEMPERAMENTU
r6wniez zachodnioeurop~jskie i p61nocnoamerykm1skie teorie i wyniki badafi.
\.

4.1. Wprowadzenie

zda definicja temperamentu ma swojct specyfike. Wszystkie natomiast maj<1

ceche wsp6lnct. W taki bctdz inny spos6b podkreslajct one, ze temperament
nlrnwany jest biologicznie, choc podloze to jest r6znie rozumiane w r6znych
epcjach temperamentu. Niekt6rzy autorzy odwolujct sie dosc og6lnie do Struktur
1
tytucjonalnych (np. Allport, 1937) bctdz do stwierdzenia, ze temperament jest
ziczny (np. Bussi Plomin, 1984). Inni (np. Eysenck, 1970; Gray, 1882a, 1982b;
ut\, 1994) wyliczaj& szczeg6lowo konkretne mechanizmy anatomofizjologicznc
czynniki biochemiczne, odpowiedzialne za takie bctdz inne cechy temperamen-
• Czesto badacze temperamentu powolujct sie na czynniki biologiczne o bardzo
ym poziomie organizacji (np. Eysenck, 1990a; Rothbart, 1989b; Strelau, 1985a;
kcrman, 1991 a).
Kiedy pr6bujemy odpowiedziec na pytanie o biologiczne podstawy temperamen-
jakkolwiek bysmy te „biologicznosc" rozumieli, napotykamy nieuchronnie dwie
stawowe trudnosci. Po pierwsze, eo rozumiemy przez pojecie „temperament"?
ok6l tego pojecia naroslo wiele kontrowersji (por. rozdz. 1), z kt6rych wynika, ze
·YWa 0110 bardzo r6znie rozumiane w zaleznosci od przyjetej teorii, badanej
· pulacji (dzieci, dorosli, zwierzeta) i stosowanych metod. Rodzi sie zatem pytanie:
1
bzym jest to zjawisko, kt6rego biologicznych podstaw szukamy? A poniewaz istnieje
niemal zerowe prawdopodobienstwo, ze temperament „w og6le " - jaldrnlwiek by
:go zdefiniowac - opiera sie na jednym, sp6jnym mechanizmie biologicznym,
Inozna przyj&c, ze odpowiedz na to pytanie nie jest z116w az tak istotna dla badan nad
biologicznym podlozem temperamentu. Znacznie istotniejsza jest decyzja, jakie
cechy (wymiary) zaliczyc do struktury temperamentu.
Kazdy badacz biologicznych podstaw cech tbnperamentu staje przed ldu-
czowym, dotychczas nie rozwictzanym problemem, z kt6rego wynika kolejna
zasadnicza trudnosc: ile jest cech temperamentalnych i kt6re z nich uczynic
przedmiotem badan? Niedawno Strelau (1992a) zidentyfikowal w dziedzinie
temperamentu az 81 cech, a w tabeli 6.4 (zob. rozdz. 6) przedstawiono 71 cech

191
 mierzonych wyhicznie za pomocq kwestionariuszy. Cechy te r6:Znü1 sie nie tylko
wzgledem jakosci, ale takze poziomu og6lnosci. Niekt6re (np. impulsyw ·
motoryczna) majq status cech bardzo szczeg6lowych. Wiekszosc natomiast to c
posiadaj'lce status czynnik6w pierwszego stopnia (np. impulsywnosc) lub drugJ.
stopnia (np. wymiar ekstrawersji).
Zuckerman (1992) jest zdania, ze cechy szczeg6lowe, mniej og6Jne,
prawdopodobnie silniej uwanmkowane biologicznie niz cechy bardziej og6J
Gdyby tak bylo, nalezaloby do bad&n nad biologicznymi podstawami temperame
wybierac przede wszystkim cechy szczeg6lowe lub cechy posiadaj~ce sta
czynnik6w pierwszego stopnia. Ale z drugiej strony nie da sie zaprzeczyc,
najmocniejsze dane dotycz'!ce biologicznych mechanizm6w ce<;:h temperament
nych zgromadzono dotychczas dla czynnik6w drugiego stopnia, np. ekstrawer;
i neurotycznosci.
W istocie wielu badaczy, wychodz<1c od bardzo r6:Znych definicji temperament
doszlo do wniosku, ze ekstrawersja jest bardzo waznq cech!i temperamentaln
z czego wcale nie wynika, ze wszyscy rozumiejq to pojecie tak samo (np. Catte
1965; Eysenck, 1970; Gray, 1991; Kagan, Reznick i Snidman, 1988). Ten stau rzec
ma daleko id<tce konsekwencje dla wniosk6w dotycz'lcych biologicznego podlo
takze tej cechy temperamentalnej.
Obecny stan wiedzy na temat sposobu rozumienia temperamentu jako takiego;
liczby i rodzaju cech objetych tym pojeciem (por. Strelau, 1992a) oraz rozmaitycij
znaczen przypisywanych takiej czy innej cesze temperamentu nie upowa:Znia
zadnychjednoznacznych wniosk6w na temat biologicznych podstaw temperamentu:
Postulat m6wi'!cy, ze temperament uwarunkowany jest biologicznie (stanowi'!cy
jedno z kryteri6w definicyjnych tego zjawiska), wynika z szeregu przeslanek
teoretycznych i/lub empirycznych, z kt6rych nie wszystkie S<i specyficzne dla tego
tylko obszaru badawczego. Nizej przedstawiono siedem takich przeslanek, choc
wyczerpuj<1 one catej listy.
( 1) Jak dowodzi Gray, wszystkie czynnosci psychiczne S<l funkcj'l m6zgu,
Dlatego tez, jezeli istnieje psychologia temperamentu (czy, na dobn1 sprawi;,
psychologia jakiejkolwiek innej funkcji lub cechy), to tym samym istnieje neuro-
psychologia temperamentu (Gray, 1991, s. 105). Zalozenie to nie stanowi wszak:
wystarczaj<1cego argumentu na rzecz koniecznosci podejmowania badan nad
biologicznymi podstawami temperamentu.
(2) Jak wykazaly wyniki badan nad temperamentem prowadzonych zgodnie
z modelem genetyki zachowania, czynnik genetyczny jest jednym z istotnych
wyznacznik6w r6znic indywiduafoych w zakresie cech temperamentalnych (por. np.
Eysenck, 1990b; Loehlin, 1986; Matheny i Brown-Dolan, 1980; Pedersen, Plomin,
McCleam i Frisberg, 1988; Plomin i Rowe, 1977; Segal, 1990; Torgersen, 1985;
Wilson i Matheny, 1986). Nalezy jednak zaznaczyc, ze wiele cech osobowosci,
kt6rych bynajmniej nie mozna zaliczyc do cech temperamentalnych, np. traclyc-
jonalizm (Boucharcl, Lykken, McGue, Segal i Tellegen, 1990) czy konserwatyzm
192
i Jardine, 1986), majq wsp6lczynniki odziedziczalnosci por6wnywalne pod
em wielkosci z tymi, kt6re stwierdza sie dla cech temperamentalnych.
) Jezeli rzeczywiscie czynniki genetyczne przyczyniaj<i sie w istotnym stop-
0 powstawania r6znic indywidualnych w zakresie temperamentu, to tym sa-
musz'l istniec odpowiednie biologiczne zmienne posrednicziice (fizjolo-
ne, neurologiczne, biochemiczne, hormonalne), przekazywane genetycznie
kolenia na pokolenie (Eysenck, 1990a). Trudno sie nie zgodzic z tez'l
ermana, m6wüic'l ze:
[tempenunentalnych - J.S.] nie dziedziczymy bezposrednio, dziedziczymy natomiast r6Znice
kturze i mechanizmach biochemicznych ukladu nerwowego i to one wlasnie predcstynuj11 nas do
biidz iunych rcakcji behawiornlnych, afcktywnych lub nawct poznawczych m1 otoczenie ( 1992,
Badacze temperamentu wychodz<i z zalozenia, ze cechy temperamentalne maj<l
sne, specyficzne tylko dla nich, mechanizmy (lub przym~jmniej markery)
ologiczne i biochemiczne.
(4) Cechy temperamentalne S<l cechami uniwersalnymi. Mimo r6znic kulturo-
ch, ich przejawy s<i podobne. Z tego wynika, ze nosnikami tych cech musi byc
'es specyficzne dla gatunku ludzkiego podloze biologiczne (genetyczne). Zcla-
m Eysencka (1982; 1990a) zalozenie to stanowi jedno _ •. ,1jmocniejszych
ument6w na rzecz biologicznych uwarunkowan wymiar6w PEN. Stabosc tego
·gmnentu polega jednak na tym, ze uniwersalnosc zjawisk psychicznych i behawio-
lnych r6wnie dobrze mozna wyjasnic, odwoluj<ic sie do czynnik6w srodowisko-
ych. Zwracaj'l na to uwage np. Costa i McCrae ( l 992b ), kt6rzy twierdz<1, ze wielka
tka czynnik6w osobowosci rzeczywiscie ma charakter uniwersalny, ale moze to
nilcac po prostu z uniwersalnosci niekt6rych element6w srodowiska spolecznego.
imo r6znic kulturowych, wszyscy ludzie myfüt abstrakcyjnie, posluguj<1 sie
J~zykiem itp. Wiemy tez z badan miedzykulturowych, ze zjawiska natury psycho-
Jogicznej, obserwowane we wszystkich kulturach, mozna wyjasnic w kategoriach
Wsp61nych cech srodowiska (por. np. Tooby i Cosmides, 1990; Triandis, 1978;
Triandis i in., 1980-1981).
(5) Jednym z najmocniejszych zaloien przemawiaj<1cych na korzysc biologicz-
nego uwarunkowania cech tempernmentalnych jest stwierdzenie m6wi<1ce o tym, ze
wplywem srodowiska nie mozna wyjafoic istnienia cech temperamentu i wyraznych
r6znic indywidualnych w zakresie tych cech juz we wczesnvm dziecinstwie (por. np.
Buss i Plomin, 1984 ). W ci<igu ostatnich 20 lat zgromadzono bardzo wiele dowod6w
na to, ze cechy temperamentalne towarzysz<t czlowiekowi niezmiennie juz od chwili
narodzin (por. np. Kohnstamm, Bates i Rothbarl, 1989), a moze pojawiaj<1 sie nawet
. wcze§niej, w zyciu plodowym (np. Eaton i Saudino, 1992). Doniesienia swiadcz'!ce
0 tym, ze cechy temperamentalne d~j<1 0 sobie znac juz w zyciu plodowym, silnie
przemawiaj<1 na korzysc hipotezy, ze w powstawaniu roznic indywidualnych
w zakresie temperamentu duz<t role odgrywaj'l czynniki biologiczne.
(6) Obecnosc cech temperamentalnych nie tylko u luclzi, ale i u innych ssak6w,
pozwala sformulowac clwa dalsze, wazne zalozenia: (a) cechy tempenunentalne
193
'. /1"
11
.1: odcgraly wazmt role adaptacyjmi w procesie ewolucji; juz w latach pkcdziesh1tych
zwr6cil na to uwage Diamond (1957; por. tez Bussi Plomin, 1984; Strelau, 1992a-'
Zuckerman, 199la); (b) z pewnoscüt przynajmniej niekt6re mechanizmy biologicz~
ne posrednicziice w powstawaniu cech temperamentalnych wsp6lne sii dla czlowieka
i zwierziit (Eysenck, 1967, l 990a; Pawlow, 1951-1952; Slrelau, l 985a; Zuckerman,
199 la). Mozna przypuszczac, ze takie mechanizmy biologiczne cech temperamentu,
jak uldad honnonalny, autonomiczny uklad nerwowy, nizej polozone struktury
osrodkowego uldadu nerwowego wsp6lne sii wszystkim ssakom.
(7) Kolejnii przeslankit przemawiaj<1c<1 - zdaniem niekt6rych badaczy - na
korzysc hipotezy o biologicznym uwarunkowaniu cech temperamentalnych jest ich
du:la stabilnosc. Goriicym Z\' 1olennikiem tego sposobu myslenia byl Tieplow (1956).
,;[' Podobny poghtd wyrazil ostatnio Eysenck, twierdziic, ze stalosc czasowa, jaka
cechuje trzy podstawowe wymiary temperamentu (PEN), „w obliczu zmian
1 srodowiska wyrainie wskazuje, ze r6znice indywidualne uwarunkowane sii bio-
logicznie" (1990a, s. 247). Jak wynika jcdnak z dotychczasowych doniesien,
zwlaszcza z badafl nad dziecmi, stalosc czasowa (stabilnosc) cech temperamen-
talnych nie zostala jednoznacznie udowodniona (Plomin i Dunn, 1986), a ze sta-
losci lub zmiennosci danej cechy temperamentu nie mozna wnioskowac o roli
czynnika genetycznego (Plomin i Nesselroade, 1990). W swietle istniejiicych da-,
nych nalezy stwierdzic, ze wnioskowanie o biologicznym uwarunkowaniu cech
temperamentalnych oparte na stwierdzeniu o ich stalosci jest slabo udokumento•
wane empirycznie.
Podsumowujiic, pragne podkre§lic, ze najsilniejszych dowod6w na rzecz te·
zy, ze mechanizmy biologiczne odgrywajii waznii role w powstawaniu r6:lnic·
indywidualnych w zakresie temperamentu dostarczyly: (1) badania oparte na,
genetyce zachowania, (2) badania nad noworodkami oraz (3) badania zmierzajiice:
do zidentyfikowania hipotetycznych zmiennych frzjologicznych i biochemicznych;
posrednicziicych w powstawaniu cech temperamentalnych (u czlowieka i innych
gatunk6w ssak6w). 0 ile pierwsze dwa podejscia bacjawcze dostarczajii jedynie',
odpowiedzi bardzo og6lnych (tak lub nie) na temat biologicznych poclstaw
temperamentu, o tyle poclejscie trzecie moze clostarczyc barclziej szczeg6lowych
informacji na temat specyficznych mechanizm6w biologicznych temperamentu, ,
a przynajmniej na temat kategorii korelat6w biologicznych clanej cechy temperamen•
talnej.
Rozclzial ten poswkcono trzeciemu z tych poclejsc, przy czym skoncentrowano
sie przecle wszystkim na wynikach i stwierclzeniach og6lnych, bez zaglc;;biania
w szczeg6ly. Czytelnik6w zainteresowanych barclziej szczeg6lowym opisem prezen-
towanych tu problem6w oclsylam clo innych publikacji (np. Gale i Eysenck, 1992;
Gray, 1982b; Janke, 1983; Rothbart, 1989b; Strelau i Eysenck, 1987; Zuckerman1
1983a, 199la).
Nielatwo znaleic wsp6lny termin dla okreslenia wszystkich poclejsc biologicz-
nych, sluziicych wyoclrebnieniu specyficznych struktur i funkcji organizmu stano- .'.
wü1cych poclloze cech temperamentalnych. Proponuje, by - wzorem Sterna (1964) · .
194
wszystkie baclania zmierzajiice do wykrycia fizjologicznych mechanizm6w b<1di
korelat6w okreslonych cech i zachowafl, bez ingerencji w struktury leziice u ich
poclstaw, uznac za psychofizjologiczne.
W tym paradygmacie zachowania lub cechy bed<ice przedmiotem zainteresowa-
nia badacza pelniit z reguly role zmiennej niezaleznej, natomiast zmiany fizjologicz-
ne (np. czynno§c bioelektryczna sk6ry, czestosc skurcz6w serca, amplitucla poten-
cjal6w wywolanych) pelniit role zmiennych zaleznych. Zwiiizek mieclzy zmienm1
niezaleznii a zmiennii zaleznii (miedzy zachowaniem a fizjologiit) ma bardziej status
korelacji niz zwiiizku przyczynowo-skutkowego, vviec w tego typu baclaniach m6wi
sie zazwyczaj nie o mechanizmach fizjologicznych, lecz o fizjologicznych korela-
.tach lub markerach. M6wiiic o psychofizjologii temperamentu, mamy wiec zwykle
na mysli pr6be okreslenia typowych dla badanej cechy temperamentalnej fizjologicz-
nych marker6w lub korelat6w.
Baclanie hipotetycznych struktur anatomicznych leziicych u pocllo:la fizjologicz-
nych i biochemicznych poclstaw tempernmentu wchoclzi w zakres tzw. psychologii
fizjologicznej (por. Schwartz, 1978). Celem tej clyscypliny wieclzy, opartej na
baclaniach na zwierzetach, jesl ustalenie zwiiizk6w przyczynowo-skutkowych
liicziicych okreslone struktury anatomiczne z okreslonymi zachowaniami. W tym
celu wybrane struktury stymuluje sie elektrycznie, niszczy, podclaje dzialaniu niskich
temperatur itp. Zmiennii niezaleznii w tego typu badaniach sii moclyfikacjc
wprowaclzone w okreslonych strukturnch anatomicznych, zmiennii zaleznii zas
,....- zmiany zachowania (lub cech).
Kiecly zwiitzld rnieclzy okreslonymi strukturami m6zgu a przebiegiem proces6w
psychicznych lub zachowania bacla siena populacji hidzkiej, baclania te noszii zwykle
nazwe badafl neuropsychologicznych. Neuropsych~logiczne poclejscie clo baclan nad
tempernmentem spopularyzowal Gray (1982a), przy czym w tym kontekscie termin
„neuropsychologia" nabiern specyficznego znaczenia.
Neuropsychologia, og6lnie ujmujqc, obejmuje badania nad znaczeniem m6zgu dla funkcji behawioral-
nych i psychicznych - czy lo u czlowicka, czy u zwicrzql - i niezalei.nie od tcgo, czy ingcruje sii;
w struktury m6zgu czy lei. nie (Gray, 1991, s. 105). ·
Zgoclnie z tym rozumieniem, kt6re notabene zdobylo spöq popularnosc,
neuropsychologia temperamentu polega na badaniu zwiiizk6w zachoclziicych mic;;dzy
strukturii, fizjologiii i biochemiit m6zgu a cechami temperamentalnymi.
W ostatnim dwuclziestoleciu duzii popularnosc zclobyly baclania nacl biochemicz-
nymi skladnikami zachowania, w tym takze w dziedzinie temperamentu, a zwlaszcza
takich jego wymiar6w, jak lck (np. Gray, 1982a, 1982b; Janke i Netter, 1986)
i poszukiwanie doznafl (Zuckerman, 199 l a). Wiekszosc biochemicznych badafl nad
temperamentem dotyczy neuroprzekainik6w, a poniewaz kazcla struktura m6zgu ma
swoistc dla siebie neuroprzekainiki, trudno nie odwolywac sie w tego typu badaniach
do struktur anatomicznych m6zgu. Poza podejsciami wymienionymi wczesniej,
istnieje tez wiele innych poclejsc do badania biologicznych poclstaw temperamentu.
Przeclmiotem stucli6w s<1 m.in. zwiiizki miedzy temperamentem a ukladem hormonal-
nym, buclowii ciala, grupii krwi, wrazliwosciii na leid itp. (por. Janke, 1983; Jankc
i Kallus, 1995).
195

4.2. Struktura, fizjologia i biochemia ukladu nerwowego
w odniesieniu do cech temperamentu
Przegh1d literatury dotycz!lcej biologicznych mechanizm6w i/lub korelat6w
temperamentu pozwala wyr6znic eo najmniej trzy, na og6l pokrewne, nurty badaft'
Czvsc autor6w koncentruje sie na szukaniu powü1zan mivdzy specyficznynii~
strukturami m6zgu a cechami temperamentalnymi, np. lekiem (Gray, 1982a). Inni
poszukuj!l raczej fizjologicznych korelat6w (marker6w) cech temperamentalnych
Do tej grupy zaliczyc mozna Eysencka ( 1967, 1970) i jego nastvpc6w, kt6rzy bada
biologiczne podstawy ekstrawersji i neurotycznosci.
W ostatnim dziesivcioleciu zaznaczyla siv silna tendencja do poszukiwania bi
chemicznych identyfikator6w cech temperamentalnych, a zwlaszcza posrednic
cych w ich powstawaniu neuroprzekainik6w. Przyldadem tego nurtu dociekan
prowadzone przez Zuckermana (1984a) badania nad poszukiwaniem doznan. p,
wity siv tez pr6by znalezienia powi!lzan i integracji mivdzy r6znymi poziom,,
biologicznych mechanizm6w i/lub korelat6w temperamentu (np. Zuckennan, 199la
Aby m6c w pelni zrozumiec dzialanie biologicznych podstaw temperament
potrzebna jest wiedza na temat anatomii, fizjologii i biochemii ukladu nerwowe
Wiedzv tv mozna czerpac z odpowiednich podrecznik6w. W celu znalezieni
wsp6lnego jvzyka z Czytelnikiem i uniknivcia nieporozumien, zar6wno w ty
rozdziale, jak i w rozdzialach nastepnych, przytocze kilka podstawowych informa
na temat specyfiki mechanizm6w biologicznych temperamentu. Uwzglvdniv prze
wszystkim informacje dotycz!lce mechanizm6w odpowiedzialnych za regulacj
(1) energetycznego aspektu (intensywnosci) stymulacji i pobudzenia, (2) proces6
hamuj!lcych (kt6re modyfikuj!l aktywnosc jednostki), (3) emocjonalnych wlasciw
sei zachowania.
Szczeg6lowe wiadomosci na temat tych mechanizm6w mozna znalezc w mon
grafiach pod redakcj!l Gale'a i Edwardsa (1983a) i Wittrocka (1980) oraz w ksi!lZ
Zuckermana (199la) Psychobiology of Personality. Ponizsza prezentacja opiera s·
przede wszystkim na tych trzech ir6dlach.
4.2.1. Komorlrn nerwowa
Podstawow<1 jednostk!l funkcjonalm1 ukladu nerwowego jest kom6rka nerwow.
Kom6rka nerwowa odbiera infonnacje naplywaj!lce z receptor6w i innych kom
nerwowych oraz przekazuje je do dalszych kom6rek nerwowych i/lub mi
i narzl!d6w wewnvtrznych. Zachodzi1ce w kom6rce nerwowej procesy bioelekttyc
i biochemiczne uczestnicz<t r6wniez w regulacji stosunk6w energetycznych
chodz!lcych rniedzy informacjarni naplywaji1cymi a informacjami przekazywany
Uldad nerwowy czlowieka sklada siv z niezliczonej liczby kom6rek nerwowy
r6zni!lcych siv struktun1 i funkcj!l, tworz<1cych odrvbne uklady neuronalne. Jak s·
12
przypuszcza, w samym m6zgu czlowieka miesci siv okolo 10 kom6rek nerwowyc
196
ßuclowa kom6rki nerwowej
Kazda kom6rlrn nerwowa (neuron), niezaleznie od r6znic w strukturze anatomi-
:j, sklada siv z czterech podstawowych czvsci: ciala kom6rkowego (somy),
ndryt6w, wl6kna osiowego (aksonu) i konc6wki wl6kna osiowego. Kazda z tych
esci ma zr6znicowarn1 strukturv, kt6rej tutaj omawiac nie bedv. W centrum ciala
m6rkowego, stanowiqcego centralm1 czvsc kom6rki nerwowej, znajduje sie ji1dro
m6rkowe. W nim wla8nie miesci siv material genetyczny (kwas dezoksyrybo-
kleinowy, DNA; kwas rybonukleinowy, RNA), kt6ry zawiaduje produkcji1
tek i enzym6w. Dendryty, szeroko rozgatezione jak korona drzewa, sta-
i!l z kolei powierzchniv receptywnll kom6rki nerwowej. Informacja z innych
m6relc nerwowych przekazywana jest do ciala kom6rkowego za posrednic-
em dendryt6w, natomiast informacja z ciala kom6rkowego do innych kom6rek
wowych biegnie po wl6knie osiowym. W miejscu styku z inn!l kom6rk<l nerwowi1
miv8niem wl6kno osiowe rozgalvzia siv, tworzqc konc6wkv zwan!l kolbh1
Mitochondrium
P~cherzyk
uwalniaj<\.CY
Membrana neuroprzeka:Znik
przedsynaptyczna
Membrana
-------:- postsynaptyczna
~
>d Kolec dendrytowy
·:."·:·
,.·.
Ryc. 4.1. Pojcdyncza synapsa (wg: ßoddy, 1983, s. 26)
Kom6rki nerwowe nie stykaj<1 siv ze sob<1 bezposrednio - konc6wka aksonu
ie dotyka bezposrednio blony kom6rkowej S!lsiedniej kom6rki nerwowej. lnfor-
acja wyplywaji1ca z kom6rki nerwowej przekazywana jest za pomocq synapsy,
anej tez szczelin!l synaptyczm1 (por. ryc. 4.1). Synapsa sklada siv z przedsynap-
cznej konc6wki aksonu (z kt6rej biegnie informacja) i okolicy receptorowej
stsynaptycznej (do kt6rej informacja zostaje przekazana). W przedsynaptycznej
nc6wce aksonu mieszcz!l siv tzw. Pvcherzyki synaptyczne, zawierajqce neuro-
zeka:Znild (mediatory nerwowe). Dzivki uwolnieniu neuroprzeka:lnik6w, mozliwe
przekazanie informacji z konc6wki przedsynaptycznej do receptor6w postsy-
äptycznych.
197
 Fizjologia Dendryty
/0 Wzg6rek
Pomijam tu szczeg6lowy opis proces6w zachodzqcych miedzy jonami potasu, Konc6wki ~ Z 1 wl6kna Akson z otoczka, mielihowa,
sodu, chloru i rozmaitymi anionami organicznymi (czqstkami bialka), tak wewnqtrz, przedsynaptyczne " rJT- osiowego 1
f\ ')Cialo ........-..~
jak i na zewnqtrz hlony kom6rkowej. Dose powiedziec, ze czynnosc kom6rki t ~ kom6rki/-"" _ --..-
nerwowej sldada sie zasadniczo z dw6ch podstawowych proces6w: przekazu
synaptycznego i potencjalu czynnosciowego. Kodowanie proces6w, dzieki kt6rym
zdarzenia zewnetrzne pi"zekladane Sq na czynnosc m6zgu, odbywa sie zasadniczo
w dw~jaki spos6b. Gdy kom6rka nerwowa znajduje sie w stanie spoczynku (nie
przekazuje w danym momencie t.adnej informacji), miedzy zewnetrznq a wewnetrz-
l1q stronq blony kom6rkowej wystepuje r6znica potencjal6w rzedu - 70 miliwolt6w
(jest to tzw. potencjal spoczynkowy). Z chwiht gdy do korn6rki nerwowej dociera
-ti51k
:V )\
:Ä_ )\
Vll_~L-~~-
informacja, nastepuje (1) spadek potencjalu (depolaryzacja) blony kom6rkowej,
zwany potencjalerq postsynaptycznym pobudzajqcym (excitat01y postsynaptic po- 1 J\_
tential, EPSP) i/lt.1b (2) wzrost potencjalu (hiperpolaryzacja) blony kom6rkowej,
zwany potencjalem postsynaptycznym hamuj<1cym (inhibitory postsynaptic poten- EPSP IPSP Wyzwalacz: Przewodzony potencjal
Stopniowanie potencjal „wszystko albo nie"
tial, IPSP). „wszystlm (przewodzenie potencjalu
Zjawisko przenoszenia impulsu na styku kom6rek nerwowych (EPSP i IPSP) albo nie", do nast~pnej kom6rki)
odbywa sie wylqcz11ie w okolicach dendrytu i w ciele kom6rkowym i jest procesem kiedy EPSP
osiqga stan
stopniowalnym (ciqglym). Innynli slowy, amplitudy obu potencjal6w, EPSP i IPSP, progowy
Sq (do pewnego momentu) wprost proporcjonalne do sily bodica. Wzrost intensyw- Ryc. 4.2. Przclrnz im1mls11 ncrwowcgo (wg: Thom1>son, Ucrgcr i ßc1Ty, 1980, s. 13)
nosci bodica (kt6rego przejawem jest sumowanie sie przestrzenne i czasowe
potencjal6w postsynaptycznych pobudzaj<1cych) osiqga w pewnym momencie reprezentowana jest na poziomie neuronalnym w postaci r6znic w parametrach
wartosc progow<t, powyzej kt6rej potencjal pobudzajqcy przeksztalca sie w potencjat potencjalu czynnosciowego (takich jak czas trwania, przebieg w czasie, czestot-
czynnosciowy, czyli jakosciowo odmienny rodzaj przewodnictwa nerwowego. Iiwosc itp.). Zmiany potencjal6w elektrycznych (pobudzajqcych, hmnujqcych,
Potencjal postsynaptyczny pobudzajqcy (EPSP) zwieksza depolaryzacje blony czynnosciowych) zachodzqce jednoczesnie w tysiqcach kom6rek nerwowych,
kom6rkowej, zblizajqc jq do stanu progowego. Potencjal postsynaptyczny hamujqcy w wielu r6znych partiach m6zgu, ulegajq sumowaniu. Efekt tego sumowania mo2:na
(IPSP) dziala odwrotnie: zwiekszajqc hiperpolaryzacje blony kom6rkowej, oddala jq rejestrowac za pomocq elektroencefalografu (EEG).
od punktu progowego.
0 tym, czy powstanie potencjal czynnosciowy czy nie, decyduje zawsze
Biochemia
wypadkowa tych dw6ch przeciwstawnych potencjal6w, pobudz<üqcego i hamujqce-
go. Zakladajqc, ze r6znice indywidualne Sq zjawiskiem uniwcrsalnym, mozna zatem Kom6rki nerwowe Sq tworami anatomicznie niezaleznymi (nie stykaj<i sie ze
postawic hipoteze, ze jednostki r6zniq sie pod wzglcdem intensywnosci bodica sob<i bezposrednio). Jony uwolnione w momencie pojawienia sie potencjal6w
koniecznej do osü1gniecia progu, przy kt6rym potencjal postsynaptyczny pobudzajq- postsynaptycznych (pobudzajqcego i hamuj<icego) i czynnosciowych nie mog<i wiec
cy przeksztalca sie w potencjal czynnosciowy, lub/i r62:ni<t sie pod wzglcdem pokonac szczeliny synaptycznej (przeskakiwac z jednej kom6rki na drugq) samo-
wysokosci tego progu. dzielnie. Przekazanie impulsu nerwowego z jednego neuronu do drugiego moZiiwe
Amplituda potencjalu czynnosciowego pojawia sie zgodnie z zasadq „wszystko jest dopiero wtedy, gdy potencjal elektryczny ulegnie przeksztalceniu w proces
albo nie". Niezaleznie od intensywnosci naplywajqcego impulsu amplituda zawsze chemiczny, dzieki kt6remu impuls nerwowy przekazany jest z jednej kom6rki do
ma te samq wartosc. Dzieki potencjalom czynnosciowym impuls nerwowy przekazy- drngiej.
wany jest z ciala kom6rkowego do wl6kna osiowego i jego konc6wek. Te dwa Jak juz wspomnialem, proces ten powstaje dzieki tzw. neuroprzekainikom,
odmienne sposoby przekazu impulsu nerwowego przedstawione zostaly w spos6b mieszcz<icym sie w pecherzykach synaptycznych (por. ryc. 4.1). W momencie gdy
schematyczny na rycinie 4.2. Poniewaz, jak juz wczesniej wspomnialem, potencjal do konc6wki wl6kna osiowego dociera potencjal czynnosciowy, z pecherzyk6w
czynnosciowy ma charakter zero-jedynkowy (dziala podobnie jak komputer), wielka synaptycznych zostaje uwolniony do szczeliny synaptycznej mediator nerwowy. To
r6znorodnosc zdarzen zachodzqcych poza organizmem oraz w jego wnetrzu 011 umozliwia przekaz impulsu do blony kom6rkowej kom6rki postsynaptycznej.

198 199
 Blona ta wyposazona jest w specjalne receptory (czqsteczki bialka). Pod
wem neuroprzekafoika chemicznego blona kom6rkowa przechodzi w stau czyn
ciowy, ulatwiajiicy ponowne wychwycenie jon6w bion1cych udzial w rea
chemicznej zachodz11cej w szczelinie synaptycznej. Neuroprzekainiki, po u
nieniu z konc6wek,wl6kn~ osi~":'ego kom6~ki prze~lsy~rnptycznej, ulegaj11 w pr
strzeni miiedzykomorkoweJ cziesc10wemu umeczynmemu pod wplywem odpowj
nich enzym6w neutralizuj<tcych i przybieraj'l postac (nieczynnych na og6l) metabo
t6w. Istnieje tez druga forma neutralizacji mediator6w nerwowych: pono
wchloniiecie do ciala kom6rkowego i rozlo:Zenie przez enzymy znajduj<ice
w mitochondrium.
Proces przekazu synaptycznego odbywa siie we wszystkich rodzajach syna
m6zgowych, natomiast w r6znych kom6rkach nerwowych dzialaj<t r6zne netw
przekafoiki. Biochemiczna zawartosc kom6rki nerwowej wzbudza ostatnio con
wiieksze zainteresowanie badaczy biologicznych podstaw temperamentu. Proces
synaptyczne sluz11 nie tylko przekazywaniu impuls6w z jednej kom6rki do drugie
ale tez posrednicz<1 w regulacji skladnika energetycznego (intensywnosci) przekazy
wanej informacji. Ta ostatnia funkcja zbli:Za nas zdecydowanie do typowego dl
badaczy temperamenlu obszaru zainteresowan. Jak wykazaly badania, zar6wno
Iiczba, jak i wrazliwosc receptor6w podlegaj<t znacznym wahaniom wewn<ttrzosob-
niczym i miiedzyosobniczym. Mozna wivc przypuszczac, ze ludzie r6zni<1 siie tez pod
wzgliedem takich cech, jak wrazliwosc receptor6w znajduj<tcych siie w blonie
kom6rkowej synapsy, liczba wydzielanych mediator6w nerwowych, wielkosc
konc6wek synaptycznych i/lub liczba piecherzyk6w synaptycznych uczestnicz<1cych
w procesie wydzielania neuroprzekafoik6w.
Istnieje wiele rodzaj6w mediator6w nerwowych. Tutaj skoncentruje siie wyl<tcz-
nie na tych, kt6re mog<t zainteresowac badacza temperamentu.
Acetylocbolina. Acetylocholina znana jest juz od prawie stu lat. Odkryto j<t
w trakcie badm1 autonornicznego ukladu nerwowego. Wystiepuje w punktach styku
wl6kien nerwowych i miiesni, w drogach cholinergicznych m6zgu oraz w cziesciach
przedzwojowych neuron6w wsp6kzulnych i przywsp6kzulnych obwodowego
ukladu nerwowego. Acetylocholina syntetyzowana jest z acetylokoenzymu A
i choliny. l.Jwolniona acetylocholina neulralizowana jest przez enzym zwany
acetylocholinoesteraz<1.
Katecholaminy. Katecholaminy lo zbiorcza nazwa trzech waznych neuro-
przekainik6w - adrenaliny, norad,renaliny i dopaminy. Dopamina jest prekursorem
noradrenaliny, kt6rej pochodm1 z kolei jest adrenalina. Adrenalina stanowi
wszakze tylko 5% wszystkich mediator6w nerwowych i pelni niewiel!Gt rolie
w procesach biologicznych m6zgu. Zlozony lancuch proces6w metabolicznych
skladaj<tcych siie na syntezie katecholamili przedstawia rycina 4.3. Noradrenalina
syntetyzowana jest z aminokwasu zwanego tyrozylll\. Tyrozyna zamienin siie
w dwuhydroksyfenyloalaninv (DOPA), kt6ra z kolei pod wplywem enzym6w
przeksztatca siie w dopaminr:. Dopamina, pod wplywem enzymu zwanego betahyd-
200
~<l doparninow<t (DBH), zamienia siie w noradrenalinr:. Ostatecznym produk-
zkladu dopaminy jest kwas homowanilinowy (HV A).
pradrenalinr: unieczynniaj<t dwa enzymy: metylotransferaza katecholowa
T) (dzialaj<tca w przestrzeni mir:dzysynaptycznej) i oksydaza monoaminowa
0) typu A (dzialaj<tca w ciele kom6rkowym). Pod wplywem tych enzym6w
renalina przechodzi w 3-metoksy-4-hydroksyfenylglikol (MHPG). Biosynteza
pad doparniny i noradrenaliny przebiegaj<t w zasadzie podobnie, z jednym
tkiem: w przemianie dopaminy w HV A posredniczy MAO typu B. No-
alina wysti;puje takle w kom6rlrnch nerwowych pnia m6zgu, ukladu limbicz-
i autonomicznego ukladu nerwowego; jej najwii;ksze stvzenie odkryto
\ejscu sinawym, z kt6rego wychodzi duza wi<tzka neuron6w noradrenergicznych.
jwieksze stezenie dopaminy wysti;puje w zwojach podstawy m6zgu oraz w j<1drze
Jez<1cym (nucleus accumbens) ukladu limbicznego, pol<tcz011ych za pomoc<1 dr6g
oaminoergicznych (od pnia m6zgu az do kory m6zgowej). Podobnie jak
tylocholina, katecholaminy modyfilrnj<1 poziom pobudzenia ukladu nerwowego.
c~;~~~n~-1 c~ryp~f:~1
--i--- ---i--
[. s1:J
[_ofA]
[-~:pami:a--]-~~~: c~::~:~i~~~1;~ 5-HIAA
HVA
.----F:~H MAO
[;; J drenalina
COMT
----1--~
- --- - ---- MAO
MHPG
Ryc. 4.3. Uiosyntcza i rnzklnd uldadow monoaminowych- dopmniny, nol"lldrcnaliny i scrntoniny
(wg: Zuckcrman, 1991, s. 177)
Serotonina. Serotonina (5-hydroksytryptamina, 5-HT) syntetyzowana jest z ami-
nokwasu zwanego tryptofanem. Wl6kna tego ukladu mediacji nerwowej wychodz<t
z j<1der szwu i rozchodz<1 sie mniej wii;cej w tych samych okolicach, eo noradrenalina
i dopamina. Serotonina, po rozlozeniu przez MAO-A, przechodzi w kwas 5-
-hydroksyindolooctowy (5-HIAA). 5-HT posredniczy w tak r6:Znych funkcjach
organizmu, jak cykl snu i czuwania, karmienie, regulacja temperatury, progi b6lowe,
aktywnosc seksualna, nagradzanie i karanie, kontrola impuls6w, procesy pamii;ci.
Generalnie ten neuroprzekafoik jest przede wszystkim odpowiedzialny za przebieg
proces6w hampwania.
201
 w organizmie i powstrzymywanie przed jej nadmiernym wydatkowaniem.
Ze wzgli;;du na podobienstw0 struklury molekularnej zar6wno katecholmnf
(noradrenalina i dopamina), jak i serotonina noszq nazwi;; uldad6w monoaminowy
ai~nie tego ukladu wplywa zazwyczaj na spowolnienie funkcji organizmu.
Co najistotniejsze, MAO, najczi;;sciej wykorzystywany w badaniach temperament dwrotnie dziala uklad nerwowy wspolczulny. Uklad ten aktywizuje sii;;
nych marker biochemiczny, rozklada wszystkie trzy neuroprzekainiki monoamin( csach zwii;;kszonego zapotrzebowania na energiv - szczeg6lnie wtedy, gcly
we - noradrenalinQ, dopaminQ i serotoninQ - aczkolwiek w kazdym z tycti cja wymaga duzej mobilizacji, duzej koncentracji energii (np. w warünkach
proces6w bierze udzial inny enzym MAO. Oksydaza monoaminowa wysti;;puje w u). Uktacl wsp6lczulny opowieclzialny jest r6wniez za ekspresji;; emocjonalnq.
wszystkich tkankach nerwowych, ale najwii;;ksze sti;;zenie osi<tga w podwzg6rzu. zas jego aktywizacji funkcje organizmu ulegaj<t przyspieszeniu i nasileniu.
europrzekainikiem towarzyszi).cym aktywizacji ukladu nerwowego przywsp6l-
Aminolcwasy. Grupa aminokwas6w sklada sii;; z kilku neuroprzekainik6 ··· go jcst acetylocholina, wytwarzana przez konc6wki cholinergiczne. Uklacl
np. kwasu glutaminowego, kt6ry pobuclza kom6rki nerwowe rdzenia kri;;goweg wy wsp6kzulny natomiast ma konc6wki noraclrenergiczne, wytwarzaj<ice
0
Wok6l kwasu glutaminowego i jego metabolit6w tworzy sii;; caly kompleks drenalini;;. Uklacl ten unerwia nie tylko narz<tdy wewnctrzne i mrczynia
mediator6w nerwowych. Dia badcza temperamentu najwazniejszy z nich to kwas iono§ne, ale takze m.in. nadnercza. Pobudzenie ukladu nerwowego wsp6lczul-
gamma-aminomastowy (GABA), uczestniczqcy w procesie hamowania pobuclzcnia _,o powoduje uwolnienie aclrenaliny (a czi;;sciowo tez noradrenaliny) z naclnerczy
emocjonalnego. GABA, posrednicz<tcy w lworzeniu IPSP, jest jednym z n~jlepiej ha tym oclcinku w procesie uwalniania adrenaliny bi~rze jednalc uclzial acetylocholi-
poznanych neuroprzekainik6w hamujqcych. fa). R6znice w funkcjonowaniu obu czi;;sci AUN, wsp6lczulnego i przywsp6lczul-
:llego, zestawione zostaly w tabeli 4.1.
Neurope1>tydy. Uzupelnieniem neuroprzekainik6w S<t neuropeptydy, kt6rych
lista stale ro§nie. Neuropeptydy wydzielane Sq przez te same neurony eo monoaminy. Tabela 4.1. Roznice funkc.ionalne mi~dzy cz~scill wsp6tczuh11l a przywsp61cwlnll AUN
(mlaptac.ia - wg: Zuckemmna, 199la, s. 257)
Dzialajq na zasad~"' „przekainik6w towarzyszqcych": czi;;sciowo modyfikujq
wplyw innych neuroprzekainik6w, czi;;sciowo same pelni<t funkcji;; mediator6w Autonomiczny uklad ncrwowy
nerwowych. Jedmt z najwazniejszych grup neuropeptyd6w Sq endorfiny (tennin tcn Przywsp61czulny
jest zbitkq dw6ch sl6w: endogennej morfiny). Endorfiny pelniq ro!v neuroprzekai-
nik6w. Ich dzialanlc przypomina dzialanie opiat6w (morfiny). Najlepiej poznanq Kataholizm
Anaholizm
endorfinq z tej grupy peptyd6w jest beta-endorfina. Wytwarzanajest w wielt1 r6znych Aktywnosc acetylocholiny
Aktywnosc noradrcnaliny
Rozproszona, dlugotrwala aktywnosc Przerywana. kr6tkotrwala aktywnosc
czcsciach m6zgu, m.in. w przysadce. Silne sti;;zenie beta-endorfiny stwierdza sii;; Zwvi.a frcnice oka
przede wszystkim w ukladzie Iimbicznym, gl6wnie w jqdrze migdalowatym. Rozszcrza zrcnicc oka
Ohfilc wydziclanic gruczol6w slinowych
Skqpe wydzielanic gruczol6w Slinowych
Beta-endorfina odqzialbje na receptory opioidalne i jej dzialanie polega praw- Wzrost czvslosci skurcz6w scrca
Spadek czcstosci skurcz6w scrca
dopodobnie na podwyzszaniu prog6w b61owych. Znikomy wplyw na naczynia krwionosne
Zwvza naczynin krwionosne
Rozszcrza oskrzcla pJuc Zwct.a oskrzcla pluc
Rcguluje wytrysk nasienia Rcguluje el'ekcjc
S!ymuluje gruczoly lzowe
Stymuluje gruczoly potowc
4.2.2. Autonomiczny uldad nerwowy Sciqga zwiernczc
Rozluinla zwlerncze

Obwodowy uldad nerwowy sklada sie z dw6ch czi;;sci: autonomicznego uktadu

nerwowego i somatycznego ukladu nerwowego. Badaczy temperamentu interesuje
szczeg61nie ten pierwszy uklad. Wiele reakcji fizjologicznych sterowanych przez
autonomiczny uldad nerwowy (AUN) to korelaty szeregu cech temperamentalnych.
Wymienic mozna przyldadowo aktywnosc elektrodermaln<t (electrodermal activity,
EDA), zmiany zachodz<tce w ukladzie kr<tzenia (czi;;stosc skurcz6w serca, cisnienie
krwi itp.), ruchy odclechowe, Slinienie.
Autonomiczny ttklad nerwowy (steruj<1.cy wieloma wegetatywnymi i mimowol-
nymi funkcjami organizmu) dzieli sii;; na dwie, odmiennie zorganizowane czcsci:
uklad wsp6lczulny i przywsp6lczulny. Wii;;kszosc sterowanych przez AUN n<lrZ<t-
d6w unerwiona jest przez oba te uklady, choc w nier6wnych proporcjach. Uklad
nerwowy przywspokzulny odpowiedzialny jest generalnie za magazynowanie
.Teszcze clo niedawna panowalo przekonanie, ze autonomiczny i osrodkowy uklad
nerwowy funkcjonujq niezaleznie. Dzis juz wiemy, ze funkcjonowaniem AUN
steruje m6zg. M6zg ma strukturc hierarchiczn<t - niiej polozone struktury nerwowe
znajclujq sii;; pod kontrol<t osrodk6w znajduj<tcych sii;; wyzej w hierarchii.
4.2.3. Osrodkowy uktacl nerwowy
Ze wszystkich struktur OUN badaczy temperamentu najbardziej interesuj<t pien
m6zgu, poclwzg6rze, uklad limbiczny, wzg6rze i zwoje podstawy m6zgu. Wii;;kszosc
tych struktur widoczna jest na przekroju strzalkowym m6zgu (por. ryc. 4.4).

202 203

Splot naczyni6wkowy komory trzeciej
Substancja posrednia
Sr6dm6zgowie
Pole podmodzelowate
Cialo sutkowate
Ryc. 4.4. Zas11dnicz11 stmktum mozgu w t>neki-oju strznlkowym (wg: ßoddy, 198311, s. 38)
Pien mozgu
Rdzen krvgowy w czvsci grzbietowej przechodzi w tzw. pien rn6zgt1- najniiej
poloion<i i ewolucyjnie najstarsz~ czvsc m6zgu. Pien m6zgu sldada siv z trzec~.
podstawowych struktur nerwowych: rdzehia przecUu:ionego, mostu i sr6dm6z~
gowia (ryc. 4.4). Z rdzenia centralnegp ~Mdm6zgowia Wznosi sk siec kom6rek
nerwowych, kt6ra l<iczy siv za pomoq licznych rozgalvziep z wieloma strukturami
m6zgu, m.in. z kon1 m6zgow<1. Ta rozgalvziona, wznosz<1ca siv siec neuron6w,
bogato zaopatrzona w synapsy - to uldad siatkowaty pnia m6zgu. Impulsy
nerwowe docieraj<1 tu z kaidego praktycznie uldadu organizmu, powoduj<ic
niespecyficzne pobudzenie.
Pie11 m6zgu zawiaduje wieloma podstawowymi funkcjami organizmu, np.
procesem oddychania. Uklad siatkowaty pnia m6zgu uczestniczy w regulacji stan6w
snu i czuwania. Przekazuje tez sygnaly pobudzenia do kory m6zgowej i innych
struktur m6zgowych, modyfikuj<ic w ten spos6b stan pobudzenia osrodk6w ner-
wowych. Ze wzglvdu na pelnione funkcje uklad siatkowaty pnia m6zgu nazywany
jest czvsto uldadem siatkowatym aktywuj11cym (por. ryc. 4.5). Uklacl ten posrecl-
niczy tez w powstawaniu odruchu orientacyjnego i w procesach uwagi.
Do podstawowych neuroprzekainik6w ukladu siatkowatego pnia m6zgu nalez<i
acetylocholina, noradrenalina, clopamina i serotonina. Substancje te wyclzielane S'l
w pniu m6zgu; slqd wznosz<1 siv i rozprzestrzeniaj<1 po osrodkach mkdzym6zgowia
i kory nowej. Acetylocholina posredniczy w procesach pobudzenia i uwagi,
204
Specyliczna droga projekcyjna do komory
somatosensorycznej
AS rozprzestrzeniaja.ce si~
(ich obszar6w
gowej
Wst~puja.cadroga
somatosensoryczna
z nerwami obocznymi
doprowadzaja.cymi
do RAS
Ryc. 4.5. Schematyczny diugmm sintkowntego uldadu aktywujitcego
(wg: ßoddy, 1983b, s. 67)
radrenalina - we wzmacniaj<1cych (pobudzaji1cych i hamuj<icych) efektach
. chowania, dopamina - w aktywnosci ruchowej, serotonina zas - m.in.
W procesie zasypiania.
Podwzgorze i jego mla w stemwaniu ukladem hormonalnym
Z pniem m6zgu si1siaduje od przoclu poclwzg6rze (por. ryc. 4.4). Ta stosunkowo
niewielka struktura nerwowa, zloiona z licznych j<1cler i clr6g, oclgrywa waim1 rolv
w regulacji przemiany materii i wyclzielania WvWnvtrznego, zachowaniu seksualnym
i ekspresji emocji, a zwlaszcza w regulacji poziomu pobudzenia emocjonalnego.
Poclwzg6rze ma liczne pol<iczenia wstvpuj<ice i zstvpuj<1ce ze strukturami m6zgowymi
poloi.onymi nizej i wyiej. Szczeg6lnie waine jest pol<iczenie z przysadk<1 (por.
ryc. 4.4), clzivki kt6remu podwzg6rze steruje funkcjonowaniem uklaclu enclokrynnego.
Przysadka jest gruczolem. Sldada siv z clw6ch plat6w gl6wnych, poh1czonych
platem posrednim: platu tylnego, maj<1cego bezposrednie polqczenie nerwowe
z podwzg6rzem, i platu przedniego. Plat tylny wyclziela liczne hormony gruczolo-
tropowe, np. kortykotropinv (ACTH), tyreotropinv (TSH), gonadotropiny. Hormony
te wplywaj<1 na czynnosc gruczol6w obwodowych - tarczycy, nadnerczy i gruczo-
16w plciowych. Przysadka, bvcl<1ca czyms w roclzaju stacji prze•· .„,rtikowej mivdzy
osrodkowym ukladem nerwowym a ukladem endokrynnym, uwazana jest za
najwazniejszy gruczol dokrewny.
Schemat clzialania ukladu podwzg6rzowo-przysadkowo-hormonalnego ilustruje
rycina 4.6. Nie jest to jeclnak schemat pelny. Jak juz m6wilem, uldad hormonalny
h1czy siv bezposreclnio z AUN za posrednictwem gruczolu nadnerczy (jego czvsci
205
 Uldad limbiczny
Uldad
podwzg6rzowo-przysadkowo-wrotny Podwzg6rze .,UJ<lad limbiczny (lac. Limbus - r<ibek, obramowanie), zwany tez rn6zgiem
(uwalniaja._cy hormony: --11r'"""=-T-'cJ{--1~ JI ewiowym, usytuowany jest mi9dzy pniem m6zgu a kor<i m6zgow<i. Ksztaltem
CRF i GnRH) ~ ~9 Przysadka
-l „ \
•
iypornina r<ibek. Za najwazniejsze sldadniki ukladu limbicznego uwata siQ jQdro
UJ •II \
::r: 11 1 igdalowate, przegrodQ, hipokamp, zakrQt obr9czy oraz pola limbiczne kory czo-
&wej (por. ryc. 4.7). Hipokamp, najwiQksza struktura tego ukladu, to p9czek wl6kien
J'
"''i 1
1
1 \\ Tarczyca anych sklepieniem. Wl6kna te schodz<i do podwzg6rza. Ze wzg)Qdu na to, ze po-
1 1
J, 1 zenie to umozliwia sterowanie ukladem endokrynnym, podwzg6rze bywa niekiedy
Tyroksyna 1 qczane do ukladu limbicznego. Uldad limbiczny l<iczy siQ nerwarni obocznyrni
\ i
( \ ukladern siatkowatyrn pnia m6zgu. DziQki temu, gdy w ukladzie limbicznym pojawia
lf} 1· siQ stan pobudzenia emocjonalnego, dociera 0110 za posrednictwern uldadu siatko-
1-J I
1::r: 1 watego do kmy m6zgowej. w uldadzie Iimbicznym wystQplljq wszystkie neuro-
1 1 przekafoiki m6zgu: beta-endorfina. noradrenalina, serotonina i dopamina.
Ktortyzol : @
Ko<a nadne<czy ~ + -')
Droga przysrodkowa
Przednie ja._dro wzg6rza

przodom6zgowia
Gonady: Zakr~t obr~czy
Q~ ja._dra u m~zczyzn,
jajniki u kobiet Cialo modzelowate
..t.~
Testosteron
Estradiol
Ja._dro
Ryc. 4.6. Uklacl 1)()clwzg6rzowo-p1·zysadkowo-hormoualny przegrodowe
(wg: Zuckenuau, 199la, s. 182)

wew119trznej, zwanej rdzeniem nadnerczy). W okresach pobudzenia emocjonalnego

i mobilizacji energetycznej, a zwlaszcza podczas stresu, gruczol nadnerczy, pobudzony
przez AUN, wydziela adrenalinQ i cz9sciowo (pod wplywem infonnacji zwrotnej
naplywaj<icej z AUN)-noradrenalinQ. Korn nadnerczy z kolei, pod wplywem ACTH, P't""'1~5~t~~t:-:::-:--;r~:::-:::-:::-:::-:::-=:--~s=trz~pe1<
" Hipokamp
produkuje glukokortykosterydy (z kt6rych najbardziej znany jest kortyzol), kt6re
wydzielane S<l w podobnych okolicznosciach, eo adrenalina i noradrenalina.
Uklad przysadka-kora nadnerczy odgrywa wazn<i rolQ we wszystkich trzech
fazach „og61nego zespolu adaptacji": fazie alarmowej, fazie odpornosci i fazie Zakr~t z~baty

wyczerpania (Selye, 1956). Dwa hormony plciowe, androgeny (honnon mQski,
produkowany w jqdrach) i estrogeny (hormon zeilski, produkowany w jajnikach),
majqce takze wplyw na spos6b reagowania na stres (Janke i Kallus, 1995), pelnüt
kluczow<i rolQ w rozwoju pierwszorz9dowych i drugorz9dowych cech plciowych
(Nyborg, 1994) orn~ .;,;gulacji zachowaf1 seksualnych.
M6wi<ic o hormonach, musimy pami9tac, ze te chemiczne nosniki informacji
docieraj<i do narz<idu docelowego za pornoc<i ukladu krwionosnego. Zgodnie
z hipotez<i Leshnera ( 1978) hormony nie „powodu.i<l zachowania", a jedynie regulujQ
jego intensywnosc. Dia badail nad rol<i ukladu endokrynnego w powstawaniu cech
temperamentalnych jest to bardzo interesuj<ica hipoteza. Honnony nietylko l<icz<i siQ
systemem sprz9zeil zwrotnych z podwzg6rzem i AUN. Ich wydzielaniem sterujc
takze uklad limbi~zny.
Ja._dro migdalowate Droga sutkowato-wzg6rzowa
Cialo sutkowate
Ryc. 4.7. Uldad limbiczny (wg: Thompsou, ßerger i ßeny, 1980, s. 25)
Uklad lirnbiczny uwatany jest za osrodek emocji, uczestniczy tez w procesach
rnotywacji i uczenia siQ. W nirn wla§nie znajduje siQ anatomiczna podstawa dw6ch
postulowanych przez Graya (l 982a, 1982b; por. rozdz. 3) uklad6w, behawioralnego
ukladu hamuj<icego (BIS) i ukladu walki/ucieczki (F/FLS). J<idro migdalowate,
z kolei, uwa:lane jest za „furtkQ" sensoryczmi emocji (Aggleton i Mishkin, 1986),
przede wszystkim zlosci, lyku i strachu. Hipokamp natomiast posredniczy w proce-
sach pamiQci.

206 207
 Podzielam zatem stanowisko Boddy'ego wyrazone tak dobitnie w nastepuj-
stwierdzeniu:
M6zg nie jest zbiorowiskiem nie powii1zanych przegr6dek, „ wlqczanych" lub „ wyil1czanych" znlei
synmcji (np. pojawienia sii; glodu) i funkcjonuj11cych w izolacji od siebie. M6zg jest dynun
organizacj11 wzajemnie na siebie oddzialuji1cych podsystem6w. Pierwsze prawo ekologii, sfonnuto
przez BmTy'ego Commonera (1972), 1116wii1cc, i.e „wszystko ze wszystkim sie h1czy' ', znakomicie
10, eo dzieje sii: w m6zgu ( l 983b, s. 73).
4.3. Korelaty psycbofizjologiczne temperamentu
W epoce psychologii przedmlukowej rozwa:tania dotycz<1ce biologiczny~
podstaw temperamentu sprowadzaly sie gl6wnie do spekulacji na temat zwü1zk6
zachodz<1cych mir;;dzy cechami temperamentalnymi a ola-eslonymi funkcja111i
logicznymi lub do pr6by h1czenia Iepiej Iub gorzej wyodr1;bnionych cech biologi
nych, np. budowy ciala (por. rozdz. l) z temperamentem. Dopiero gdy dziedzin
wiedzy, takie jak pychofizjologia, fizjologia psychologiczna, neuropsychologi
i biochemia, osü1gnr;;ly odpowiedni poziom rozwoju, pojawila siv mozliwo
poszukiwania biologicznych podstaw temperamentu metodami empiryczny
Pokainy dorobek w tym zakresie, sir;;gaji1cy juz setek publikacji, to owoc prac
ostatnich kilku dekad XX wieku.
Szereg informacji na temat biologicznych podstaw odrebnych cech temperamen
talnych pojawilo sii;; juz w rozdzialach 2 i 3, poswir;;conych prezentacji teori
tempernmentu. W tym rozdziale temat ten zostanie uji;;ty nieco inaczej. Rozpoczni;; o
om6wienia fizjologicznych i biochemicznych korelat6w cech temperamentalnych:
Jak wynika z wcze§niejszego opisu struk.tury, fizjologii i biochemii ukladt1.
nerwowego, mii;;dzy poszczeg6lnymi strukturami i funkcjami nerwowymi zachodzq
bardzo zlo:lone relacje. Bardzo to utrudnia wyodrebnienie specyficznych struktur
i funkcji nerwowych opowiedzialnych za takie bqdi inne przejawy temperamentu
o ile w og6le jest to mozliwe. 1 onicznego. W badaniach nad temperamentem, w kt6rych wskainiki fizjologiczne
Na przyklad aktywnosc elektrodennalna, jeden z najpopularniejszych wsr6d
badaczy temperamentu korelat6w fizjologicznych, ma bardzo zlozone uwarun-
kowania. EDA sterowana jest przez autonomiczny uklad nerwowy, ale posredni
wplyw na przebieg tej czynnosci maj& r6wniez wyzej polo:lone struktury ukladu
nerwowego, np. podwzg6rze i uklad limbiczny, a takze uklad siatkowaty pnia m6zgu.
Innymi slowy, uwarunkowania aktywnosci elektrodermalnej s4 bardzo zlozone, a co
za tym idzie, w zale:lnosci od kontekstu badania i przyji;;tej teorii, uwazana jest raz za
wskaznik aktywnosci autonomicznego ukladu nerwowego, innym rnzem - za
wskaznik aktywnosci ukladu limbicznego, a niekiedy nawet za wskainik pobudzenia
kory m6zgowej. Nietrudno przewidziec, ze ten stan rzeczy powoduje wiele
zamieszania i bywa ir6dlem nieporozumien.
Aby unikn4c ewentualnych niejasnosci dotycz<1cych tego, kt6re struktury nerwowe
odpowiedzialne sq za taki b&di inny korelat fi:zjologiczny, bed1; przestrzegal w tym
rozdziale podzialu na nastepuj<1ce, szerokie kategorie korelat6w: korelaty zwiqzane
z aktywacjq autonomicznq (AUN i ukladu limbicznego), korelaty zwü1zane
210
::.kory mozgowej (kt6rych wskaznikiem jest spontaniczna i reaktywna
·:EEG) oraz korelaty biochemiczne (neuroprzekainiki i hormony).
acje (kt6rej synonimem jest tu pobudzenie) - czy to w ul<ladzie
tym pnia m6zgu i strukturach korowych, czy to w. uldadzie limbicznym
mozna podzielic na dwa rodz<tje, toniczm1 i fazow<1. Pojeciem pobudzenia
0
go olu"eslamy czynnosc podstawow& danej struktury nerwowej, rejest-
przy braku stymulacji bodicowej lub tez poziom pobudzenia poprzedzaj&cy
e bodica. Zaklada sie, ze miani pobudzenia tonicznego jest poziom
·nia spoc:z;ynkowego (bez ekspozycji bodica). Priy zatozeniu, ze poziom
:ji tonicznej jest wzglednie staly, mozna do jego opisu uzyc tez innego
_ „chroniczny poziom aktywacji" (zwr6cil na to uwage juz Wenger, 1941 ).
da stymulacja, zar6wno zewnetrzna, jak i wewnefrzna, powoduje przejscie
enia tonicznego w pobudzenie fazowe. Zwykle po zaprzestaniu dzialania
:a pobudzenie fazowe stopniowo spada, by wr6cic po pewnym czasie do
mu spoczynkowego, czyli tonicznego. Ujmuj4c rzecz z perspektywy czasowej,
a powiedziec, ze pobudzenie fazowe,jako reakcja na bodziec, jest kr6tkotrwale,
zenie toniczne zas jest bardziej stale.
jekt6rzy autorzy wprowadzaj<ijeszcze jedno dodatkowe pojecie, a mianowicie
\idzenie spontaniczne, na oznaczenie zmian zachodz<1cych w poziomie ak-
acji pod wplywem czynnik6w niezaleznych od eksperymentaton• (chodzi na og6l
.ymulacji;; wewnetrzn&). Pobudzenie spontaniczne jest szcze 0 _:,~„ie widoczne na
1;pnym etapie badan eksperymentalnych, zanim osoba badana oswoi sie z warun-
i badania.
Podzial na dwa rodzaje aktywacji - toniczm1 i fazow<1 - ma duze znaczenie
,]:iadaniach temperamentalnych. Z r6znych teorii temperamentu wynikaj<1 odmien-
przewidywania dotycz<tce zaleznosci pomkdzy olu"eslonymi cechami tem-
ramentu a fizjologicznymi markerami odnosz<1cymi sie do pobudzenia fazowego
ierzy sie podczas wykonywania rozmaitych zadan, w r6znych sytuacjach (np.
w sytuacji stresu i odpn;:zenia) i w odpowiedzi na bodice (nowe, niespodziewane,
,p'roste versus zlozone itp.), identyfikatory fizjologiczne odnosz<1 si1; zazwyczaj do
aktywacji fazowej.
Mkdzy okreslon& cech& temperamentu a zmienm1 manipulowan4 (zadaniem,
sytuacj&, bodicem) mog<1 zachodzic r6zne specyficzne zale:lnosci. W takich
wypadkach ta sama cecha temperamentu moze posiadac szereg r6znych marker6w
fizjologicznych. R6zne cechy temperamentalne mog& odwolywac sii;; do tych samych
marker6w b&di tez posiadac odmienne korelaty fizjologiczne. Zwi<1zek EDA
z ekstrawersj<1 ilustruje wzglednosc tych powi&zan. Tak wiec wysoki poziom
aktywnosci elektrodennalnej w oclpowieclzi na silny bodziec moze byc markerem
fizjologicznym ekstrnwersji, kiedy stosowany on jest u os6b r6Zni&cych sie
polozeniem na tym wymiarze temperamentalnym. Wynika to z teorii ekstrawersji
Eysencka (1970, 1990a), zgodnie z kt6q u ekstrawertyk6w poziom aktywacji rosnie
wprost proporcjonalnie clo sily bodica, podczas gdy u introwertyk6w silne bodice
powoduj& hamowanie ochronne (a co za tym idzie, spadek EDA).
211
lj~~··
 Wysoki poziom aktywnosci elektrodermalnej moze byc r6wniez mark,
fizjologicznym introwersji. Takjest wtedy, gdy bada sie reakcje ludzi r6znü1cych
polozeniem na wymiarze ekstrawersji-introwersji na bodzce nowe. Dzieje silf
dlatego, ze - jak wynika z teorii - introwertycy, ze wzgledu na wilfk
reaktywnosc, przejawiaj<1 silniejszi1 reakcje orientacyjm1 niz ekstrawertycy na bodz
nowe, nieznane (Eysenck, 1970, 1990a).
4.3.1. Fizjologiczne korelaty tempernmentu
w zakresie aktywacji autonomicznej
We wczesnym okresie rozwoju psychofizjologii wiele uwagi poswiecau
badaniu aktywnosci autonomicznego ukladu nerwowego. Ten kierunek poszukiwa
zaznaczyl sie r6wniez w badaniach nad temperamentem. Jak wiadomo, AUN steru·
wieloma czynnosciami wegetatywnymi i mimowolnymi. W ramach tego nur
badawczego od samego pocz<ttku skupiono sie wiec na poszukiwaniu zwi<tzk6w
miedzy okreslonymi cechami temperamentu a calym szeregiem zjawisk fizjologicz-
nych, bed<tcych przejawem aktywnosci AUN.
',II
iJ
Podejscie wielozmiennowe
:II'
1
"" Pierwsze pr6by ustalenia zwi<tzk6w miedzy temperamentem
r6znych korelat6w fizjologicznych podj<tl w pierwszej polowie XX wieku
111·
:1 1
,, M. A. Wenger. Badania Wengera nad fizjologicznymi podstawami temperamentu
byly niejako modelowe dla podejscia wielozmiennowego do tego zagadnienia,
zasluguj<t wiec na nieco szersze om6wienie.
Marion Wenger - prekursor podejscia wielozmiennowego. Punktem wyjscia
podjetego przez Wengera badania byly trzy nastepuj<tce zalozenia:
(1) Jak wynika z codziennych obse1wacji, do opisu r6:lnic indywidualnych
uzywa sie r6znych potocznych okreslen typu: klebek nerw6w, niespokojny,
nerwowy, napiety, rozdygotany, energiczny itp. Mozna z tego wnioskowac, ze
temperament Wi<tZe sie SCis}e Z procesami mie§niowymi.
(2) Aby wyjasnic, dlaczego w warunkach eksperymentalnych jedne psy ogarnia
sennosc, inne - stau podniecenia, Pawlow wprowadzil pojecie proces6w hamowa-
nia. Nie jest to jednak wyjasnienie zadowalaj<tce. Opisane r6znice wyjasnic mozna
raczej w kategoriach wzrostu/redukcji napiecia miesniowego.
(3) Autonomiczny uklad nerwowy odgrywa wa:ln<t role w regulacji poziomu
aktywacji organizmu. Zwr6cili na to uwage ju:t Eppinger i Hess (1910), autorzy
takich pojec, jak wagotonia (parasympatykotonia) i sympatykotonia 1•
1 napiccia miesni pn1zkowanych i czujnosci. W fazie trofotropicznej, kt6rn kontrofüje
Eppinger i 1-lcss (1910), wychodznc z tcorii unerwicnia antagonistyczncgo, wysun\;li hipoteze, te
oba odcinki AUN funkcjonujn niczaleznie. 1-Iess (1924) stworzyl koncepcjc polaryzacji funkcjonal-
212
icbodz<tc z tych zalozen, Wenger ( 1938, 1941, 1943, 1947, 1966) przc-
zil seric badan nad dziecmi w wieku szkolnym. Wzi<tl pod uwagc nastcpuj<tcc
orie zmiennych: temperamentalne mierzone przede wszystkim Testem Wo-
1emperame11tu Downey (1923), obse1wacyjne, m.in. ocena widocznej na
<ttrz czynnosci micsniowej (dokonana przez rodzic6w, nauczycieli i eks-
entatora), oraz ponad tuzin wskainik6w fizjologicznych. Do analizy tych
ych danych u:tyl zar6wno analizy regresji, jak i analizy czynnikowej. Nie spos6b
ytoczyc wszystkich uzyskanych przez Wengera wynik6w. Ogranicze sie wicc
referowania tylko najwazniejszych z punktu widzenia biologicznych podstaw
peramentu wniosk6w.
(1) Analiza czynnikowa danych fizjologicznych pozwolila wyodrcbnic czynnik
osz<tcy sie do funkcjonowania AUN. W sklad tego czynnika, zwanego Czyn-
iem Nu, wchodz<t nastepuj<tce wskainiki fizjologiczne: poziom wydzielanej sliny
niski), procent cial stalych w slinie (wysoki), czcstosc skurcz6w serca (szybka),
1\iemiarowosc zatokowa (mala), poziom pocenia dloni i innych czesci ciala (wysoki),
'l11etabolizm spoczynkowy (wysold). Czynnik Nu charakteryzuje aktywnosc AUN
(Wenger, 1941, 1942).
(2) Drugi czynnik, kt6ry wylonil sie we wszystkich przeprowadzonych przez
Wengera badaniach, Czynnik Mu, charakteryzuje zdolnosc miesni szkieletowych do
relaksacji. W sklad tego czynnika potraktowanego przez autora jako czynnik
temperamentu, wchodz<t talde charakterystyki, jak czcstotliwosc widocznej na
zewn<ttrz czynnosci miesniowej, szybkosc ruch6w, drazliwosc, brak stalosci reakcji,
meczliwosc i inne (Wenger, 1941, 1942).
(3) Cechy temperamentu i fizjologiczne wskainiki braku r6wnowagi micdzy
dwoma skladowymi AUN - ukladem wsp6lczulnym i przywsp6lczulnym - S<l zc
sob<t powi<tzane: '
Dzicci, u kt6rych wyniki badania autonomicznego ukladu nerwowego wskazywaly na przewlige
funkcjonalnn ukladu przywsp61czulnego, charakteryzowaly sie nizszym metabolizmem spoczynköwym
i zdrowiej sie odzywialy; bardziej tlumily emocje, byly mniej pobudliwe emocjonalnie, przejawialy
mniejszn aktywnosc i mniej sie mcczyly; byly tez cierpliwsze i bardziej systematyczne od dzieci, u kt,faych
wyniki bndania autonomicznego ukladu nerwowego wskazywaly na przcwage funkcjonalnn tik!ad.u
wsp61czulncgo (Wenger, 1947, ss. 308-309). ·· ·· '''i,, '
Jak wynika z tego cytatu (opartego na danych empirycznych), dla zdecyt:Jqw,ani~
r6znych cech temperamentalnych, np. aktywnosci i meczliwosci z jedne1 1 ~tt911;y 1
z drugiej zas strony - pobudliwosci emocjonalnej i tlumienia emocji,, l1j~":\f!i~p<::>,
identyczne korelaty autonomiczne. Dane te potwierdzaj<t tym samym tezc ,w,y1~Pm.~t<i
przez Elizabeth Duffy, :te aktywnosc AUN wplywa nie na jakosc (}{j~t~µe,~)
nej, zgodnic z kt6rn oba otlcinki AUN odpowiedzialne St\ za dwie r6zne fazy funkcjonaln~.:!j~cl
ruje fazn ergotropiczrn1. drugi - fazn trofotropicznn. W fazie ergotropiczncj, kt6n1. ~<1l1~rolpje,
ncrwowy sympatyczny, nastepuje wzrost proces6w katabolicznych, aktywnosci serco , '
parasympatyczny, nastcpuje wzrost proccs6w anabolicznych, czym;osci ukladn trnwiMI
oraz spadek napiccia mic:;sni pn1zkowanych.
213
 neurotycznosci (emocjonalnosci). Jak wynika z zestawienia prezen-
!·

zachowania, lecz na jego intensywnosc. Wii:ksza lub mniejsza reaktywnosc 0 w tabeli 4.2, obejmujqcego dane dla 125 me;;zczyz1:. ::'..::- uzyskano ani
w interakcji ze srodowiskiem, moze natomiast sprzyjac rozwojowi jakosc' istotnej korelacji miedzy rozmaitymi wskafoikami aktywacji autonomicznej
r6znych cech temperamentu, np. impulsywnosci, agresji, le;;ku (Duffy, 1957, s. :lnikami neurotycznosci. Zaclen z siedmiu markeröw psychofizjologicznych
(4) W wielu eksperymentach, w kt6rych do pomiaru braku r6wnowagi m1 sc skurcz6w serca, PV A, EDA, sumaryczna energia rytmu alfä, wskainik
dwoma sldadnikami AUN stosowano wskainiki fizjologiczne, uzyskano dosyc arowosci oddechu, czynnosc mrugania, EMG) nie korelowal istotnie z neuro-
wsp6lczynniki korelacji mkdzy poszczeg6Jnymi wskainikami (por. Wenger, l
sciq mierzom1 technik& samoopisu (Fahrenberg, 1992).
Z tego tez powodu do wskainika globalnego braku r6wnowagi autonomicznej
wh1czono szeregu waznych sk<1dim1d korelat6w fizjologicznych, np. skurczo
'abcla 4.2. Korclacjc mi~dzy neurotycznosci:t oceniamt 1m podstawie inwent111·zu FPI
i rozkurczowego cisnienia krwi, cze;;stosci oddech6w, wskaznik6w dermograficz
i fizjologicznymi 1111wkernmi re.iesti-owanymi w r6:inycb wnnmlmch
(5) Wenger wyröznil dwa roclzaje przewagi jednego ze skladnik6w (11d11pt11c.j11 - wg: i?ahrenberg, 1992, s. 202)
- przewage;; fazow<1 i chroniczmi. W warunkach wzgle;;clnie dlugotrwalego b
Wska:tniki fizjologiczne
r6wnowagi mivdzy uldadem wsp6lczulnym i przywsp6lczulnym mozna uznac
EEG Oddcch Mruganie EMG
pomiar nier6wnowagi fazowej oclzwierciedla nier6wnowage chroniczm1. HR PVA EDA
gerowi udalo sie wykazac, ze wiele wskainik6w fizjologicznych (mierzon -0,l l 0,00 -0,01 0,06
0,08 -0,15 0,04
w r6znych odste;;pach czasu, przez okres do dw6ch lat) charakteryzuje sie d -0,09 0,16 -0,11 -0,ll
-0,13 -0,09 -0,06
slaloscic1 (Wenger, 1941 ). Jak juz wspornnialem, w najnowszych badaniach kort ie arytmetyczne
-0.ll -0,09
-0,03 0,08 0,00 0,19*
t6w fizjologicznych cech temperamentalnych poclzial na pobudzenie fazo -0,0l
i chroniczne wzbudza coraz wic:;ksze zainteresowanie.
p<0,05.
urunki zlo:i:one obejmuji1 h1czm1 oce1w wskainik6w rejestrowunych w czterech sytuacjach: zadanie
Wsp6tczesne badania 11sychofizjologiczne oparte netyczne, wywiad, oczekiwanie na pobranie krwi i w czasie pobierania krwi. HR - cz.;;stosc
cz6w serca, PV A - zmiany pletysmogmficzne, EDA - aktywnosc elektrodermalna, EEG
nowym. Jochen Fahrenberg wraz ze swoim zespolem zastosowal wielozmienno ~umaryczna energia rytmu alfa, oddech - wskufoik niemiarowosci oddechu, mruganie - liczba
model do badan nacl neurotycznosciq rozumiarnt zgoclnie z teoriq Eysencka (197'
gni\;C, EMG - aktywnosc elektromiogrnficzna.
i traktowam1 jako synonim emocjonalnosci. Zesp6l ten prLeprowadzil szereg e
peryment6w, w kt6rych neurotycznosc, diagnozowam1 psychometrycznie, por6
TakZe pr6ba zastosowania moclelu wielozmiennowego do badania lc:;ku wykazala
nywano ze wskainikami psychofizjologicznymi pobudzenia autonomicznego, mierz
bieznosc mie;;dzy psychologicznymi wskainikami lvlrn a psychofizjologicznymi
nymi w r6znych sytuacjach i w r6:lnych stanach os6b badanych (Anclresen, 198
arkerami tej cechy. Van Heck (1988) do pomiaru lc:;lrn uzyl kwestionariusza oraz
Fahrenberg, 1977, 1987, 1992; Fahrenberg, Foerster, Schneider, Miiller i Myrtek, 198
91 wskainik6w obserwacyjnych. Dokonal tez pomiaru trzech korelat6w fizjologicz-
Fahrenberg, Walschburger, Foerster, Myrtek i Miiller, 1983; Myrtek, 1984).
nych - poziomu konduktancji sk6ry, cze;;stosci skurcz6w serca i temperatury czola.
W oclmiennych, manipulowanych eksperymentalnie sytuacjach kontrolowa
Wskainiki fizjologiczne rejestrowane byly w osmiu r6znych warunkach - np. po
liczne i zr6znicowane zmienne, be;,clqce psychofi:zJologicznymi markerami neuro
·zapowiedzi szoku elektrycznego, podczas publicznego wyst<tpienia, w sytuacji
tycznosci: czestosc skurcz6w serca, zmiany pletysmograficzne (pulse volum
oskarzenia. Mie;;dzy poszczegölnymi zmiennymi uzyskano zerow& korelacje;;. Brak
amplitude, PV A), EDA, EEG, niemiarowosc oclclechu, oclruch mrugania, elektromio:
zbieznosci wskaznik6w l<;ku-cechy z ich fizjologicznymi markenuni jest raczej
grafie;; (EMG), zapis spoczynkowy i w stanach aktywnosci (np. rozwi<1zywanie zaclan ·.
umyslowych), zapis w stanie normalnym versus w stanie stresu itp. Neurotycznosc regul& niz wyj&tkiem (por. tez Fahrenberg, 1992).
Podejscie wielozmiennowe zastosowali r6wniez Kagan ( l 989b, 1994) i jego
mierzono popularnym w Niemczech Freiburgskim Inwentarzem Osobowosci (Frei-
zesp6l (Kagan i in., 1988) w badaniach nad fizjologicznymi podstawami tem-
burger Persönlichkeitsinventar, FPI). Skala neurotycznosci FPI uwazana jest za peramentu zahamowanego-niezahamowanego u dzieci (por. szczeg6lowy opis tych
odpowieclnik skali EPI-N Eysencka (Fahrenberg, Selg i Hampel, 1978).
badan w rozdz. 3). Autorzy wyszli z zalozenia, ze zachowanie zahamowane
Wyniki analizowano z punktu widzenia takich kryteri6w, jak rodzaj zmiennych
u dziecka jest analogi<l reakcji wycofywania u zwierz<tt (reakcji na bodice nowe,
fi:zjologicznych, warunki eksperymentalne, powtarzalnosc wynik6w przy powt6r-
nieznane), w kt6rej to reakcji posrednicZ<l prawdopodobnie podwzg6rze i uklad
nym badaniu, warunki naturalne versus laboratoryjne itp. W kilku badaniach (np. limbiczny (przede wszystldm cialo migdalowate). Skupili si<; wie;;c na hipotetycznych
Myrtek, 1984) wyniki poddano analizie czynnikowej w celu wyodrc:;bnienia bardziej
wskaznikach fizjologicznych tych wlasnie struktur nerwowych.
zlozonych wskainik6w fizjologicznych. Badacze zalozyli, ze wskaznikami temperamentu zahamowanego s<\: cze;;stosc
Fahrenberg przeprowadzil wraz ze swoim zespolem bardzo wiele baclaii. Wyniki skurcz6w serca, zmiennosc skurcz6w akcji serca, rozszerzenie :Zrenic (poclczas
s<1 barclzo sp6jne, ale niewiele wnosz11 do wiedzy na temat psychofizjologicznych
215
214
\,..~.
wykonywania zada6 poznawczych), globalny poziom wydzielania norepinefryn
(mierzony na podstawie analizy moczu), sredni poziom kortyzolu (mierzony na.
podstawie pr6bki sliny pobranej w warunkach domowych i laboratoryjnych), zmiany
napi(:cia mivsni szkieletowych (mierzone na podstawie zmian wysokosci tonu
wypowiedzi w warunkach normalnych i stresowych).
Z wyj&tkiem dw6ch wskainik6w - czvsto~ci skurcz6w serca i zmiennosci
skurcz6w serca - wsp6lczynniki korelacji mivdzy poszczeg6lnymi zmiennymi
fizjologicznymi, mierzonymi w scisle okreslonych warunkach eksperymentalnych;'.
byly raczej niskie (wahaly siv od -0.22 do +0,33; mediana = 0,10). Wyniki te.
potwierdzaj& dane uzyskane w badaniach nad lvldem i neurotycznosci&. Kiedy
analizowano natoniiast wskainik globalny, uzyskany w wyniku sumowania wszyst-
ldch wskaznik6w fizjologicznych aktywacji, zwi&zek mivdzy temperamentem
zahamowanym a pobudzeniem fizjologicznym okazal siv istotny. W zaleznosci od
wieku os6b badanych, wsp6lczynniki korelacji mivdzy temperamentem zahamowa-
nym a wskainikiem pobudzenia fizjologicznego wahaly siv od 0,64 (w wieku
21 miesivcy) do 0,70 ( w wieku 7,5 roku) (Kagan i in., 1988). Jest to wynik o wiele
bardziej optymistyczny niz analogiczne wyniki dla lvku i neurotycznosci. Zwi&zek
mivdzy temperamentem zahamowanym a wymienionymi wczesniej markerami
fizjologicznymi naletaloby jednak potwierdzic, prowadz&c analogiczne badania
w innych laboratoriach.
Podejscie wielozmiennowe lub multimodalne do badan temperamentalnych
wymaga duzego zaplecza laboratoryjnego, umozliwiaj&cego r6wnolegly zapis wielu
parametr6w fizjologicznych i r6znych zachowan w r6znych warunkach. Jest to
podejscie kosztowne i czasochlonne i dlatego m.in. wivkszosc badaczy ogranicza siv
do ustalenia zwi&zku mivdzy cechami temperamentu a jednym tylko lub co najwyzej
ldlkoma wskainikami fizjologicznymi. Gdy przedmiotem zainteresowania badacza
jest aktywacja obwodowa, dokonuje siv zazwyczaj pomiaru kilku r6znych paramet-
r6w dw6ch zjawisk - aktywnosci elektrodermalnej i zmian w aktywnosci
sercowo-naczyniowej.
Aktywnosc elektrodennalna
gi, czujnosci, odruchu orientacyjnego, psychopatii i schizofrenii (Sosnowski
.irnmer, 1993; Stelmack, 1981).
, Alctywnosc elektrodennalna a ekstrawersja. W wivkszosci bada6, w kt6rych
A traktowana byla jako wskainik reakcji orientacyjnej, uzyskano wyniki
·kazuj&ce na to, ze rcakcja orientacyjna (mierzona na podstawie amplitudy EDA)
t wivksza u introwertyk6w niz u ekslrawertyk6w. Habituacja z kolei, kt6ra wyraza
w spadku czynnosci elektrodenrialnej sk6ry W odpowiedzi na bod:lce nowe,
ebiega szybciej u ckstrawertyk6w niz u introwertyk6w (por. Eysenck, 1990a;
;Gonnan, 1977; Stelmack, 1981, 1990; Stel111ack i Geen, 1992). Oba te wyniki
'skazuj&, ze - zgodnie z teorl& Eysencka - poziom pobudzenia fazowego jest
yzszy u introwertyk6w niz u ekstrawertyk6w.
Nie wszyslkie wyniki jednak o tym svJiadczct, 1rn co zwraca uwagv O'Gorman
(1977) w swoim szczeg6lowym przeglc1dzie badan. Wielkosc reakcji orientacyjnej
1Lszybkosc habituacji, mierzone na poclslawie EDA, zalez& m.in. od sily bod:lca.
'Üg6lnie bior&c, nie stwierdzono r6znic w wielkosci reakcji orientacyjnej, mierzonej
na podstawie EDA, mivdzy ekstrawertykami i introwerlykami w odpowiedzi na slabe
bod:lce sluchowe o wysoldej czvstotliwosci (por. Eysenck, 1990a; Stelmack, 1981).
W kilku badaniach stwierdzono natomiast, ze ekstrawertycy reaguj& silniejszym
pobudzeniem (mierzonym za pomoc& wskainik6w EDA) na stymulacjv o duzej
intensywnosci (np. dzwivki o sile 100 dB, dui.e dawki kofciny, rozwi&zywanie
truclnych zadan) (por. np. Fowles, Roberts i Nagel, 1977; Revelle, Amara! i Turriff,
1976; Smith, Wilson i Jones, 1983). Wynild te s& zgodne z hipolez& Eysencka, ze
hamowanie ochronne pojawia siv wcze§niej (przy nizszej intensywnosci bod:lca)
lntrowertycy (dane skorygowane
ze wzgl~du na wiek)
14-
13-
C:- 12-
·0
~ 11-

0 przebiegu aktywnosci elektrodermalnej decyduje przede wszystldm liczba ~ 10-

---
czynnych gruczol6w potowych. Gruczoly te zaczynaj& wydzielac pot pod wplywem -~ 9- ............ „"„
Ekstrawertycy
pobudzenia emocjonalnego, ale takZe pod wplywem bod:lc6w specyficznych, np. 1ls:
()) s-1 „,' „
siuchowych i wzrokowych. Aktywnosc elektrodermaln& mierzy siv wieloma r6z- &: 7-
nymi technikami i na podstawie wielu r6znych wskainik6w (por. Sosnowski, 1991). 6-
Powszeclmie przyjvtym wskainildem elektrodennalnego pobudzenia tonicznego (a
5-
wivc pobudzenia spoczynkowego) jest poziom konduktancji sk6ry (skin conductance
level, SCL). Z kolei elektrodennalne pobudzenie fazowe, czyli zmiana przewodnict- 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6
7 8 9 10 11 12
Rano Poludnie Popotudnie P6tnoc
wa sk6ry pod wpiywem bodzca, zwane jest reakcj<1 konduktancji sk6ry (skin
Pora dnia
conductance response, SCR). Wskainiki EDA traktowane s& jako korelaty fizjo-
logiczne r6znych cech temperamentalnych, m.in. ekstrawersji, neurotycznosci, Jvku Ryc. 4.9. Zwi1p;ek mi~dzy ekstrawersj1t-introwe1·s.i1t a poziomem konduktancji skory
i poszukiwania doznan. Charakterystyld EDA wykorzystuje siv takze jako korelaty (wg: Wilson, 1990, s. 165)

216 217
u introwertyk6w niz u ekstrawertyk6w, poniewaz u tych pierwszych chronicz
poziom aktywacji jest wyzszy.
Jak wskazuje wiekszosc wynik6w badari, r6znice miedzy ekstrawertyka
i introwertykami widoczne s<1 przede wszystldm w SCR, a nie w SCL, choc uzyskati
r6wniez kilka wynik6w wskazujqcych na r6znice w poziomie konduktancji sk6ry.
najbardziej spektakularnych badari nad t11 problematykq nalezy niewqtpliwi
eksperyment Wilsona (1990). Autor prowadzil cütgly pomiar elektrodermalnyc
wskainik6w pobudzenia tonicznego przez 17 godzin. Wyzszy poziom pobudzen
wyst<1pil u introwertyk6w (por. ryc. 4.9). Osoby badane (111 doroslych) sa
mierzyly poziom przewodnictwa sk6ry, w odstepach godzinnych, w ciqgu cale
dnia pracy. Podobnie jak w innych, cytowanych w literaturze, badaniach (p
Revelle, Anderson i Humphreys, 1987; Revelle, Humphreys, Simon i Gilliland
1980), u introwertyk6w poziom konduktancji sk6ry byl wyzszy rano niz wieczorem
u ekstrawertyk6w natomiast wyst<1pila zaleznosc odwrotna.
Zaleznosci miedzy ekstrawersjq a wskainikami aktywnosci elektrodermalneJ
byly przedmiotem licznych badari. Nie spos6b ich tutaj wszystldch przytoczyc (po1!i
nastepujqce prace przegh1dowe: Eysenck, 1990a; Eysenck i Eysenck, 1985; S1nith;.
1983; Stelmack, 1981).
EDA a emocjonalnosc negatywna. Aktywnosc elektrodermalna regulowanajest
przez wegetatywny uklad nerwowy, w tym przez AUN. Mozna zatem wysunqc
hipoteze, ze aktywnosc ta jest szczeg61nie wrazliwa na bodice emotogenne;
zwlaszcza negatywne, zwi<tzane z lekiem i neurotycznosci<t (Strelau, 1992b).
W cü1gu ostatnich 30 lat przeprowadzono kilkadziesiqt badari, kt6rych celem bylo
por6wnanie poziomu i reakcji EDA (SCL i SCR) z niezaleznymi wskainikami
leku-stanu i leku-cechy oraz poziomem neurotycznosci.
Wyniki tych badari nie napawajq optymizmem, nie mozna bowiem wycü1grn1c na
ich podstawie zadnych sensownych wniosk6w poza jednym: dane S'l niesp6jne (por.
Eysenck, 1990a; Naveteur, Freixa i Baque, 1987; Stern i Janes, 1973). Naveteur,
Freixa i Baque (1987) podsumowali wyniki 32 badan przeprowadzonych po drugiej
wojnie swiatowej na osobach normalnych, r6znü1cych sie poziomem leku-stanu
i !Qku-cechy. Badania prowadzono w r6znych warunkach - np. w stanie spoczynku,
w warunkach ekspozycji bodic6w (diwiek6w, blysk6w swiatla, bodic6w werbal-
nych), stresu fizycznego i psychicznego. W trakcie badari dokonywano pomiaru
fazowej, tonicznej i spontanicznej aktywnosci elektrodermalnej.
Wnioski, jakie nasuwa ten przeglqd, potwierdzaj11 tylko doniesienia dotych-
czasowe: dane dotycz<1ce zwützku mit;;dzy lekiem a aktywnoscüt elektrodermaln11 s11
niesp6jne. To samo mozna powiedziec o neurotycznosci, traktowanej czesto jako
synonim Ieku (Eysenck, 1987; Zuckerman, 199 la).
EDA a poszukiwanie doznari. Istnieje tez kilka badari nad zwi11zkiem miedzy
aktywnoscü1 elektrodermalm1 a poszukiwaniem doznan. Generalnie wyniki tych
baclan wskazuj11 na brak zwützku miedzy t11 cech<t temperamentalm1 a pobudze-
niem tonicznym mierzonym na poclstawie EDA (Zuckerman, 199 la). Aktyw-
218
elektrodermalna moze byc traktowana jako marker poszukiwania cloznat'J„ ale
warunkiem, ze przedmiotem pomiaru bedzie pobudzenie fazowe. Neary
.1ckennan (1976) wykazali na przyklad, ze reakcja orientacyjna na bod:Zce nowe
rzona na podstawie SCR) jest silniejsza u os6b o wysokim polozeniu na
iniarze poszuldwania doznan niz u os6b o niskim polozeniu na tym wymiarze.
ynik ten jest sp6jny z teorü1 Zuckermana (l 984a), zgodnie z kt6rq poszukiwacze
'znan maj11 otwarty stosunek do wszystkiego, co nowe. Podobny wynik otrzymali
„, Orlebeke, Gazendam i van Zuilen (1985), natomiast w innych badaniach nie
0 sie tego wyniku powt6rzyc (por. np. Ridgeway i Hare, 1981; Zuckerman,
ons i Como, 1988).
; Podsumowuj11c wyniki badan nad zwü1zldem miedzy cechami temperamen-
µymi a aktywnosci'l elektrodermalm1, trzeba zgodzic sie z wnioskiem Zucker-
yniki badan nad toniczm\ i fazow11 EDA nasuwaj11 przypuszczenie, :le mii;;dzy osobowosch1 [czytaj
e111permnentem" - J.S.] zjednej strony a sytuacj11 oraz charakterystyk11 i znaczeniem bodfoa z drugiej
ony zachodzi interakcja, ale nie zawsze da sii; przcwidziec na podstawie teorii cech osobowosci, na
.y111 polega istota tej interakcji (1991 a, s. 264 ).
Aktywnosc sercowo-naczyniowa
Obie czesci AUN wplywaj11 bezposrednio na aktywnosc sercowo-naczyniow<1
(cardiovascular activity, CVA). Szczeg6lne znaczenie dla proces6w adaptacyjnych
( ma funkcjonowanie ukladu nerwowego wsp6kzulnego. Uklad wsp6kzulny pobuclza
uklad sercowo-naczyniowy w stanach stresu, wytezonej pracy fizycznej lub
umyslowej, mobilizacji i (jak zauwazyl Cannon, 1932) w stanach „walki i ucieczki".
O zwiekszonej aktywnosci ukladu wsp6kzulnego swiadczy przyspieszenie czestosci
skurcz6w serca (lieart rate, HR), wzrost cisnienia krwi i przyspieszenie oddechu
(w celu lepszego utlenienia ukladu krwiono§nego). Aktywnosci<t sercowo-naczynio-
W'l, podobnie jak EDA, steruj<t wyzsze osrodki nerwowe, przede wszystkim
podwzg6rze. CV A, bed11cy wskainikiem poziomu pobudzenia, przyjmuje - podob-
nie jak EDA - dwie postacie - tonicznq i fazow11. EDA i CV A pelniq odmienne
funkcje, nie ma zatem podstaw, by zaldadac, :le S'l one ze sob<t wzajemnie
skorelowane (Sosnowski, 1991). Istnieje wiele wskainik6w aktywnosci sercowo-
-naczyniowej, najczesciej jednak stosuje sie dwa - czestosc skurcz6w serca
i ci§nienie krwi (skurczowe i rozkurczowe).
Cz~stosc skurczow serca jako wskainik rozmaitych stanow fizjologicznych.
W okolo 90% wszystkich badan z zakresu psychofizjologii aktywno§c sercowo-
-naczyniowa oceniana jest na podstawie HR (Ciarkowska, 1992). Czestosc skurcz6w
serca wykorzystywana jest jednak do oceny wielu r6znych stan6w fizjologicznych,
w zaleznosci m.in. od sytuacji, rodzaju aktywnosci i kontekstu czasowego badania.
Aby m6c lepiej zrozumiec, jaki zwiqzek zachodzi miedzy temperamentem a aktyw-
noscüi ukladu krq:lenia, przedstawie najpierw kilka podstawowych informacji na
temat funkcjonowania tego uldadu.
219
iJ9lt1L
 Z punktu widzenia funkcji, jakie pelni w organizmie czQstosc skurcz6w ser,
wyr6znic mozna trzy typy reakcji: orientacyjn<i, obronn<i i zaskoczenia. Kazda z t)
reakcji wi<ize siQ ze zmianami pobudzenia fazowego. Uklad ICT"<izenia reaguje reak
orientacy.inll na bodicc nowc, nicznane. Przejawem tcj reakcji jcst spadek t
Zdaniem Sokolowa (1963), kt6ry po raz pierwszy dokonal podzialu na odru
orientacyjny i obronny, podstawow<i funkcj<i reakcji orientacyjnej jest odbi
sygnalowych sldadnik6w bodica. Reakcja obronna ze strony ukladu kr<izcnia, kV
przejawia siy wzrostem tQtna, jest natomiast form<i odpowiedzi na sih1<i stynrnla
i intensywne emocje negatywne. DziQki i·eakcji obronnej organizm ucieka od bod
szkodliwcgo i przygotowuje siQ do dzialania (Ciarkowska, 1992). Reakcja z
skoczenia (opisana przez Graham, 1979; por. tcz Turpin, 1992) pojawia siy Gak sm
nazwa wskazuje) w sytuacjach zaskakuj<icych, nicoczekiwanych i - podobnic ja
reakcja obronna - przejawia siQ w przyspieszeniu akcji serca. W por6wnani
z reakcj<i obronn<i, rcakcja zaskoczenia charakteryzuje siQ kr6tszym czascm latenc
i kr6tszym okrescm habituacji (Graham, 1979; Turpin, 1986).
Korelaty ak~ ···-vnosci sercowo-naczyniowe,j cech temperamcntalnych. D
niedawna panowala dosc powszeclmie opinia, :Z.e HR jest prostym i bezposrednit
wskainikiem lQku (Fowles, l 992). Opinia ta nie jest jednak empirycznie uzasad
niona. Nie potwierdzily jej ani badania eksperymentalne, ani psychometryczn
pomiar !Qku-cechy metod<i kwestionariuszow<1 (por. Hodges, 1976). Myrtek (1984
przeprowadzil obszerne badanie, w kt6rym uczestniczylo 700 os6b badanych
.W r6znych sytuacjach ekspcrymentalnych (stan spoczynku, stan strcsu itp,(
prowadzil pomiar r6znych wskainik6w pobudzenia wegetatywnego, m.in. kilk
wskainik6w ak~ywnosci sercowo-naczyniowej. Analiza wynik6w nie upraw ·
jednak do zadnych rozstrzygaj<icych wniosk6w na temat zwi<izku miydzy chwiejno
ci<t emocjonall1<i (iykiem) i ekstrawersjq a pomiarami CVA.
Davis (1988) przeprowadzil badanie nastQpuj<ice. U os6b o skrajnych wynikaclid
w skalach Ekstrawersji i Neurotycznosci inwentarza EPI (eo n~jmniej jcdnq'
odchylenie stm1dardowe powyzej lub ponizej sredniej) dokonal pomiaru spoczy
kowej czQstosci skurcz6w serca i poziomu konduktancji sk6ry. Porrtiary fizjologicz, ·
ne, prowadzone w ci<igu czterech kolcjnych sesji, u 69 os6b doroslych, wykazaly, ze
wskainiki pobudzenia tonicznego uwarunkowane S<t nie tyle cechami temperameli" ·
talnymi, ile stymulacj<i zew1iytrzn<i. Nie ujawnily siQ zadne istotne korelacje '.J
z poziomem neurotycznosci, a jedyn<i istotn<i korelacjQ uzyskano dla drugiej
z micrzonych cech temperamcntalnych, ekstrawersji/introwersji, ale tylko w grupie
ekstrawertyk6w.
Brak r6znic miQdzy ekstrawertykami i introwertykami w tQtnie spoczynkowyrii
!' znalazl r6wniez potwierdzenie w innych badaniach (Gange, Geen i Harkins, 1979;
Stelmack, Bourgeois, Chain i Piskard, 1979). Kicdy pomiaru HR dokonuje sie;
natomiast w malo stymuluj<ic~j sytuacji zadaniowcj (np. sytuacji wymagaj<icej
wzmozonej czujnosci), introwertycy wykazuj<i wiQksz<i czQstosc skurcz6w serca niz
ekstrawertycy (por. Gange i in., 1979). Z eksperymcntu przeprowadzonego przez
Geena (1984) wynika, ze najwiyksze r6:lnice w wartosciach HR mic;dzy ekstrawer•
220
11u i introwertykami pojawiaj<i siy w warunkach ekspozycji bodic6w sluchowych
iarkowanej intensywnosci. Pobudzenie fazowe, kt6rego przejawem jest przy-
eszenie tQtna, ro§nie wprost proporcjonalnie do intensywnosci bodica, ale przy
zcach bardzo slabych lub bardzo silnych r6znice miydzy ekstrawertykami
11 trowertykami zanikaj<i.
W innym z kolei badaniu, w kt6rym przedmiotem zainteresowania byly cechy
peramentalne w rozumieniu pawlowowskim, Klonowicz ( 1992) uzyskala wyniki
azuj<ice, ze sposr6d dw6ch badanych cech temperamentalnych, sily procesu
udzenia i ruchliwosci proces6w nerwowych, tylko pierwsza koreluje z aktywnos-
ll sercowo-naczyniow<i mierzon<i przed i po zadal1iu wykonywanym w warunkach
esu. Obie cechy mierzono za pomoc<i KTS Strelaua. Autorka mierzyla nie tylko
R, ale takze dwa inne wskainiki CV A - cisnienie tQtnicze skurczowe i rozkur-
owe. Sytuacja zadaniowa polegala na symultanicznym tlumaczeniu tekstu zjQzyka
cego na ojczysty i odwrotnie. Zadanie to, powszechnie uznawane za trudne,
konywali doswiadczeni thnnacze zawodowi (N = 23, w wiekt1 od 30 do 42 lat)
z studenci anglistyki (N = 40, w wieku od 22 do 26 lat). Wskainikiem wysilku
:jologicznego zwi<izanego z zadaniem byla r6znica miQdzy poziomem spoczyn-
owym CV A a pomiarem CV A po zakonczeniu zadania.
Na podstawie analizy wynik6w Klonowicz (1992) doszla do wniosku, ze osoby
harakteryzuj<ice siQ slabym ukladem nerwowym inwestowaly wiQkszy wysilek
wykonanie zadania niz osoby „silne". Swiadczyly o tym istotne statystycznie,
mne korelacje miQdzy poziomem cisnienia (skurczowego) krwi i HR a sih1
ocesu pobudzenia .
Ciarkowska (1992) przeprowadzila seriQ eksperyment6w, w kt6rych korelowala
IC procesu pobudzenia niierzon<i na podstawie KTS z trzema wskainikami CV A,
lnierzonymi podczas wykonywanie latwycl1 i trudnych zadan poznawczych. Miarq
lrudnosci zadania byla liczba element6w wzrokowych, kt6re trzeba bylo odtworzyc
pamiQci. Autorka zastosöwala dosc wyrafinowane wskaitüki czynnosci ukladu
krq:lenia. PrzytoczQ tutaj jedynie wyniki dla je~nego wskainika, a mianowicie dla
pomiar6w HR, zarejestrowanych w dw6ch r6znych eksperymentach, w czasie
wykonywania zadan.
Jak siQ okazalo, osoby clim'akteryzuj<ice siy silnym i slabym ukladem nerwowym
r6znily siQ istotnie pod wzglQdem czQstosci skurcz6w serca, ale tylko wtedy, gdy
adanie poznawcze bylo zlozone. Podczas rozwh1zywania zadania trudnego, tQtno
spadalo tylko u os6b z silnym ukladem nerwowym. W obu eksperymentach r6:lnica
mic;dzy wynikami os6b silnych i slabych byla istotna statystycznie. U os6b o slabym
'.ukladzie nerwowym nie stwierdzono natomiast oczekiwanego przyspieszenia tQtna
podczas wykonywania zadania trudnego.
Richards i Eves (1991) przeprowadzili badanie nastc;puj<ice. Wyniki w skalach
Ekstrawersji, Neurotycznosci i Psychotycznosci EPQ Eysencka oraz wyniki w ska-
' lach Sily procesu pobudzenia, Sily procesu hamowania i Ruchliwosci proces6w
nerwowych KTS Strelaua skorelowali z wynikami HR po ekspozycji silnego bodica
dzwiQkowego (112 dB). Osoby badane (69 os6b doroslych) podzielili, na podstawie
uzyskanych wynik6w eksperymentalnych, na dwie grupy: grupQ rcaguj<ic<i przy-
221
 --,

spieszeniem ti;tna (N = 23) i grupi;, LI kt6rej ti;tno nie Llleglo przyspieszeniu (N :::i
Do grupy „przyspieszaczy" zakwalifikowali osoby, LI kt6rych stwierdzono i
przyspieszenie ti;tna (o ponad 4 uderzenia na minLlt<; w stosunku do
spoczynkowego), o dlL1gim ok:resie Iatencji w odpowiedzi na bodziec diwick
Pozostale osoby zakwalifikowali do grupy „nieprzyspieszaczy". Wyniki bad
przedstawiono w tabeli 4.3.
Jak sii; okazalo, grupa przyspieszaczy miala istotnie nizsze wskainiki ekstraw
sji, sily procesu pübLldzenia i ruchliwosci proces6w nerwowych i istotnie
wskainiki neurotycznosci niz grupa nieprzyspieszaczy. Przy zalozeniu, ze p
spieszenie tctna jest reakcj<1 obronn& na silny bodziec i ze wicksz11 sklonnosc
przejawiania reakcji obronnej maj& introwertycy, osoby neurotyczne i os
charakteryzLlj&ce sic slabym ukladem nerwowym, uzyskany wynik jest zgo
z przewidywaniami teoretycznymi.
Tabela 4.3. Charakte1·ystyki tem11eramentu (s1·ednia i odchylenie standanlowe) dla 1u·zys11ieszn
i niepl"Zyspieszaczy (adnptacja - wg Richards i Eves, 1991, s. 1004)
Skala „Przyspieszacze" ,,Nieprzyspieszacze''
(N= 23)
(N.=46)
Psychotycznosc 6,24 (3,87)
6,68
Ekstrnwersja 12,24 (5,42)
14,84
Neurot ycznosc 15,81 (5,81) 12,52
Skala Klmnstwa 4,29 (3,10) 4,57
Sila procesu pobudzenia 23,50 (8,40) 27,50
Siln procesu hamowaniu 27,68 (5,61)
29,50
Ruchliwosc proces6w nerwowych 29,14 (6,87)
32,52
* p<0,05.
Eksperyment Richardsa i Eves'a dostarcza fizjologicznego potwierdzenia da!
nych psychometrycznych, z kt6rych wynika, ze ekstrawersja koreluje dodatnio z sih1
procesu pobL1dzenia i ruchliwosci;;i, neurotycznosc zas koreluje ujemnie z paw;;
lowowsldmi cechami temperamentLI (Strelau, l 985a; StrelaL1, Angleitner i Ruch;
1990b). Wyniki tego badania nasuwaj4 r6wniez przypuszczenie, ze przyspieszenie
czi;stosci skL1rcz6w serca nie jest markerem fizjologicznym zadnej konkretnej,
specyficznej cechy temperamentLI, lecz odnosi sii; do czlerech, jakosciowo r6znych,
kontrolowanych w badaniq cech - cech wü1z&cych sic wszakze bez wyj<itku
z pojcciem aktywacji. Stwierdzona w eksperymencie niespecyficznosc fizjologicz-
nych kore.lat6w cech temperamentalnych jest raczej reguh1 niz wyj<1tkiem.
W Iatach osiemdziesü}tych badano r6wniez zwü1zek micdzy CV A a po-
szukiwaniem doznail. Na przyklad Feij i inni (1985), wychoclz11c z zalozenia, ze
poszukiwanie cloznati jest funkcj& sily L1kladL1 nerwowego, wysuni;li hipotezi;, ze
ludzie poszL1kuj11cy silnych doznan (przede wszystkim lL1clzie L1zyskuj11cy wysokie
wyniki w skali Rozhamowania SSS ZLlckermana) powinni sii; charakteryzowac
uldadem nerwowym odpornym na silmi stymL1lacji;. Osoby o niskich wynikach
w skali Rozhamowania powinny natomiast reagowac na bodice silne obronnie
(przejawiac hamowanie pozakresowe).
torzy przeprowadzili nastcpLlj;;ice badanie. Czterclziestu dziewii;ciu studentom
11owali w nieregL1larnych oclstcpach serii; 10 boclic6w dzwickowych (80 dB;
Hz). Prowadzili jednocze§nie ci<1gly zapis HR i wskainik6w EDA. Bior&c
iif! z pierwszych trzech pr6b za wskainik szybkosci habitLlacji, autorzy obliczyli
i wynik clla zmian fazowej czcstosci skurcz6w serca, oddzielnie dla grupy
sokich wynikach w skali Rozhamowania (N = 14) i o niskich wynikach w tej
(N = 11). Kryterium podzialLI na grupy bylo odchylenie cwiartkowe od
wr iego wyniku w skali Rozhamowania SSS. W grupie o wysokim wynikLI na skali
(lamowania czcstosc skurcz6w serca byla spowolniona. Wskazuje to na wy-
·enie reakcji orientacyjnej. W grnpie nierozhamowanej natomiast czcstosc
cz6w serca byla przyspieszona. Jak jLlz nadmieniono, przyjmLlje sic, ze
spieszenie HR swiadczy o wyst&pieniu reakcji obronnej. Ujawniony w tym
aniu wzorzec przyspieszenia-spowolnienia HRjest zg-odny z przewidywaniami
1ja i innych (1985). Analogiczne wyniki, dla bod:lc6w tej samej modalnosci,
· skali r6wniez Ridgeway i Hare ( 1981) oraz Zuckerman i inni (1988).
.. Oto wniosek, jaki wysLln&l z tych wynik6w ZLlckerman:
zie o silnej sklonnosci do poszukiwania doznan, zwlaszcza typu rozhamowania, przejawüiji1 silnll
owi1 renkcji; orientacyjm1 na bodice dzwii;kowe malo lub srednio intensywne, podczas gdy ludzie
ajqcy silnych doznm\ przejawiajll sklonnosc do reagowania na bodice dzwii;kowe o umiarkowanej
(3,J l)
uzcj intensywnosci reakcji1 obronnq lub odruchem zaskoczenia (przyspieszeniem HR) (199la, s. 269).
(4,08)*
(5,20)* Wska:lniki aktywnosci sercowo-naczyniowej jako korelaty temperamentu
(3,38)
badaniach nad dziecmi. Takze LI niemowh1t i dzieci wykonano szereg badan,
(6,45}*
kt6rych szukano zwi&zku micdzy cechami temperamentalnymi a r6znymi miarami
(6,58)
''VA, slLl:Z&cymi jako wskainiki czynnosci AUN (por. Boomsmai Plomin, 1986;
(5,55)*
ampos, 1976; Kagan, l982b; Porges, Arnold i Forbes, 1973): Tale wi<;c Healy
1989) przeprowadzit eksperyment na 45 parach bliinü1t w wiekLI od 11 do
5 miesiccy. Do pomiaru temperamentu Ll:Zyl Skali TemperamentLI Dzieci Zlob-
owych (TTS) Fullarda, McDevitta i Careya. Zrnierzyl poziom pobudzenia tonicz-
ego (spoczynkowego) i fazowego (podczas wyswietlania na ek:ranie magnetowidLI
odcinka „Ulicy Sezamkowej") czynnosci sercowo-naczyniowej. Uwzgli;dnil tez
kilka wskainik6w eksperymentalnych i obserwacyjnych temperamentLI.
Healy dokonal pomiaru lrzech nastcpuj<tcych wskainik6w CV A: HR (czas pracy
serca mierzony w ms), wahania czcstosci skurcz6w serca, niemiarowosci zatokowej
.odclechowej (respiratory sinus arrhythmia, RSA). Ten ostatni pomiar jest wskaz-
'. nikiem zbiorczym; oblicza sic go na podstawie dw6ch wskainik6w - chwiejnosci
czvstosci skL1rcz6w serca i oddechu spontanicznego. 0 wysokiej RSA m6wimy
wtedy, gdy malej czi;stosci skurcz6w serca towarzyszy du:Za chwiejnosc HR, o hiskiej
niemiarowosci zatokowej oddechowej zas - przy odwrotnej konfigL1racji tych
dw6ch wskainik6w.
Og6lne wyniki tego badania pozwolily Healy' emLI sformLllowac kilka istotnych dla
badan nad tempenunentem wniosk6w. Z wyj[1tkiem czasu latencji reakcji zblizania sic,
korelacje mii;dzy wskainikami czynnosci AUN a globalnymi ·.:caznikami tem-
peramentu byly niskie i statystycznie nieistotne. Czas latencji reakcji zblizania sic
korelowal pozytywnie (choc slabo) z wszystkimi trzema wskainikami BR. Sposr6d

222 223

~ik
dziewicciu mierzonych kwestionariuszem TTS wymiar6w temperamentu, dwa
kose nastroju i podatnosc na roztargnienie - korelowaly dodatnio z HR, wahania
HR i niemiarowosci<i zatokow<i oddccl1ow<i. Korelacje te, choc istotne statystyczn
byly niskie i miescily sie w przedzialc od 0,18 do 0,33. Og61nie zatem tr ·
stwierdzic, ze uzyskane przez Healya korclacje miedzy fizjologicznymi marker:
aktywnosci sercowo-naczyniowej a cechami temperamentu S<l stosunkowo niskiet
Podsumowuj<ic, mozna powiedzicc, ze w wiekszosci bada6. wyniki dotyczq,
zwi<izku miedzy markerami CV A a cechami temperamentalnymi nie pozwalajq
i.adne rozstrzygaj<ice wnioski. Dotyczy to szczeg6lnie takich cech, jak I.
neurotycznosc i ekstrawersja. Pozytywne wyniki uzyskano przede wszystk
w odniesicniu do wskainik6w aktywnosci scrcowo-naczyniowej, kt6re wi<ii.<t
z pobudzeniem fazowym w kontekscie wymiaru poszukiwania doznmi
ona przejawem pobudzenia tonicznego kory m6zgowej. W chwili pojawienia sie
zca, w czynnosci bioelektrycznej m6zgu zachodz<i zmiany. Wypadkow<i tych
ian w zapisie EEG S<l fale zwanc potencjatami wywolanymi (evoked potential, EP).
tencjaly wywotane uwazanc S<l za wskainik fazowcgo pobudzenia kory m6zgowej.
badaniach temperamentalnych wykorzystujc sie oba wskainiki, wskainik pobudzc-
·a tonicznego i wskainik pobudzenia fazowego. Odk<td ustalono, ze obie p61kule
zgowe nie funkcjonuj<i symetrycznie, zaczeto r6wniez poszukiwac zwi<izk6w
cdzy asymetri<i p6lkul m6zgowych a cechami temperamentalnymi. Ten podrozdzial
swiecono om6wieniu tych trzcch r6znych podejsc do pomiaru pobudzenia korowego
osowanych w badaniach nad temperamentem.
Spontaniczna czynnosc EEG

Juz w latach trzydziestych (por. Jasper, 1937, 1941; Linctsley, 1952) zauwazono,
Uwagi koncowe
u os6b doroslych tzw. normalnych r6i.nym stanom pobudzenia odpowiadaj<i
Jak juz wspomnialem, EDA i CV A - müczesci~j stosowane w badaniach rdzo r6zne wzorce spontanicznej czynnosci EEG (por. ryc. 4.10). Og6lnie bior<ic,
temperamentem wskainiki funkcjonowania ukladu wegetatywnego - nie
jedynymi markerami cech temperamentalnych wi<ii.<icy1ni sie z fizjologi<i A
Eysenck (1970, 1990a), na przyklad, jako korelatu ekstrawersji uzyl pomia
wydzielania sliny pod wplywem kropli soku cytrynowcgo umieszczonej na jezy
n podn~::zl;,.~„~)··~~~.JM~~~ I
Kolejnym korclatem fizjologicznym wykorzystywanym w badaniach nad te1
peramentem jest krytyczna czestosc stroboskopowa. Jest to pr6g, po przekroczen
kt6rego podmiot spostrzega migocz<ice z dui.<i czestotliwosci<i swiatlo jako ci<1g
orela~~~~I
pasmo swiatla i odwrotnie. Z tego wskainika korzystal m.in. Eysenck (l 970
w badaniach nad ekstrawersj<i. Stosowany byl r6wniez w laboratorium Tieplow
(Niebylicyn, l 972a; Strelau, l 985a) jako wskainik labilnosci ukladu nerwowego
1)1an ospalosci
·~
I
Kolejnym wykorzystywanym w badaniach nad tempermnentem korelatem fizj
logicznym jest wskainik rozszerzenia irenic. Wskaznik ten sluzyl m.in. jako korelat
fizjologiczny ekstrawersji (Eysenck, 1970, 1990a) i temperamentu zahamowanego
(Kagan, 1989b, 1994). W wielu badaniach pr6bowano tez ustalic zwi<izek miedzy,;
cechami temperamentalnymi a progami wrazliwosci na bod:lce o r6zn~j modalnosci!
I
0 niekt6rych z tych bada6. (blizszych psychofizyce niz fizjologii) wspomnialem juz
wczesniej przy oka~ji prezentacji r6znych teorii temperamentu (por. rozdz. 2 i 3).
I
4.3.2. Korelaty fizjologiczne temperamentu
odnoszj;\ce si~ do aktywacji korowej
I
Powszechnie przyjmuje sie, ze zapis czynnosci bioelektrycznej m6zgu (EEG) jest
bezposreclnim wskainikiem stanu pobuclzenia kory m6zgowej (Linclsley, 1952;
McGuinness i Pribram, 1980; Moruzzi i Magoun, 1949). Wprowaclzony wczesniej ~ --1s 50 µv
podzial na pobudzenie fazowe i toniczne dotyczy r6wniez pobudzenia korowego.
W stanie spoczynku, gdy nie Sfl eksponowane i.adne bod:lce, w zapisic EEG pojawia Ryc. 4.10. Zakres zmiennosci w normalnym zapisic EEG
sie sponta11iczna czynnosc bioelektryczna m6zgu (zwana tez czynnosci<i podstawow<i)· (wg: Linclslcy, 1952, s. 444)

224 225
 "'
-"'
0 s6b charakteryzuj&cych sie niskim poziomem neurotycznosci ekstrawersja
~
$: reluje dodatnio z EEG (Bartussek, 1984).

t_ //;"/
lntrow~~~~
<!J
O'Gorman i Mallise (1984) przeprowadzili badanie, w kt6rym warunki eks-

...
w rymentalne tak zaaranzowano, by u os6b badanych wyst<1pil okreslony poziom
w
"'c:
0 ./· / pobudzenia (optymalnych, zdaniem Gale'a, do badania zwi&zku miedzy ekstrawersj&
t!
.ECl>
"'
·a
-----?'~_,.....,
"'
~
<(
Ekstrawertycy
"'
-"'
.!!l
z
Niskie Wysokie
Wymagania sytuac]i
Ryc. 4.11. Poziom aktywacji jako funkcja stymulujqcej wartosci sytuacji
(wg: O'Gommn, 1984, s. 96)
Takze inni badacze przeprowadzali metaanalizy wynik6w badan nad zwü1zkiem
miedzy ekstrawersj& a parametrami EEG. O'Gorman (1984) oraz O'Gorman
i Mallise (1984) dokonali powt6rnej analizy por6wnan Gale' a, stosuj&c bardziej
jednoznaczne kryteria podzialu i ostrzejsze rygory metodologiczne. Wykluczyli na
przyklad z wt6rnej analizy te badania, w kt6rych stosowano nietrafne narzedzia
diagnozy ekstrawersji, uwzglednili tez kilka badan pominietych przez Gale'a.
Wartosc stymulacyjn& scharakteryzowanych w literaturze wanmk6w eksperymental-
nych ocenialo dw6ch niezaleznych sedzi6w na skali pieciostopniowej, od „nud-
ne" (1) na jednym krancu po „interesuj&ce" (5) na drugim lmtncu.
Na podstawie analizy wynik6w 41 eksperyment6w O'Gorman stwierdzil, ze teza
Gale'a dotycz<1ca przewidywanego zwü1zku miedzy ekstrawersj& a EEG jest
niesp6jna i empirycznie nieuzasadniona. O'Gorman (1984) zwr6ciljednak uwage, ze
- zgodnie z przewidywaniami Eysencka - wyniki pomiaru ekstrawersji koreluji1
istotnie z dokonam1 przez sedzi6w ocen& wartosci stymulacyjnej warunk6w
eksperymentalnych. W zaleznosci od tego, czy wartosc stymulacyjna warunk6w
eksperymentalnych szacowana byla na podstawie analizy Gale'a czy O'Gormana,
korelacja ta wynosila 0,36 lub 0,38. W analizie uwzgledniono wska:lniki EEG
pochodz&ce z 31 badan.
Odrebn& analize zwi&zku danych z zapisu EEG z ekstrawersj& przeprowadzil
Bartussek (1984). Autor ten uwzglednil kilka badan niemieckich pominietych przez
Gale'a i O'Gormana. Podobnie jak poprzednicy, Bartussek stwierdzil na podstawie
przeprowadzonej analizy, ze zwü1zku miedzy EEG a ekstrawersj& nie da sie
jednoznacznie ustalic. Zwr6cil przy tym uwage na wynik, kt6ry autorzy poprzednich
analiz pomineli, a mianowicie, ze postulowany przez teorie zwiqzek miedzy
ekstrawersj<1 a parametrami EEG ujawnia sie wtedy, gdy uwzgledni sie interakcje fal
beta (15-30 Hz), wyodrebnionych w wyniku analizy widmowej, z neurotycznoscü1.
228
pobudzenia - niski, umiarkowany lub wysoki. W warunkach umiarkowanego
a EEG), ekstrawertycy reagowali podwyzszeniem poziomu pobudzenia (spadkiem
zynnosci alfa), a wiec niezgodnie z hipotCZ!l Eysencka. Generalnie jednak, podobnie
k w cytowanej wczesniej analizie (Bartussek 1984), zwü1zek miedzy czynnoscü1
;alfa a ekstrawersji1 (badany w warunkach eksperymentalnych wywoluji1cych r6zny
poziom pobudzenia) ujawnil sie tylko wtedy, gdy ekstrawersje analizowano
w interakcji z neurotycznoscü1. Zwazywszy, ze introwertywne osoby neurotyczne
j zr6wnowazeni emocjonalnie ekstrawertycy plasuj& sie na przeciwleglych kraflcach
wymiaru aktywacji, interakcja ta nie jest zaskakuji1ca.
Analiza danych dotycz&cych zwi&zku EEG z ekstrawersji1, przeprowadzona
przez O'Gormana (1984), uswiadamia nam, ze jedm1 z przyczyn niesp6jnosci
wynik6w moze byc spos6b diagnozy ekstrawersji. Hipoteze te potwierdza na-
stepuji1ce badanie O'Gormana i Lloyda (1987). W badaniu uczestniczylo 50 stu-
dent6w (26 kobiet i 24 mezczyzn). Analizie poddano wyniki w dw6ch kwes-
tionariuszach: skali Ekstrawersji kwestionariusza EPQ i skali lmpulsywnosci
kwestionariusza 17 tegoz autora (por. rozdz. 6). Okazalo sie, ze impulsywnosc,
mierzona za pomoc& skali lmpulsywnosci kwestionariusza 17, koreluje istotnie
z czynnosci& alfa, a znak korelacji jest zgodny z przewidywaniami Eysencka dla
ekstrawersji. Natomiast miedzy wynikami skali Ekstrawersji kw•><·tionariusza EPQ
a parametrami EEG, mierzonymi w warunkach uznanych przez uaie'a (1973, 1983)
za optymalne dla tego typu badan, nie uzyskano zadnej korelacji. Wyniki tego
badania przemawiaj& na rzecz slusznosci hipotezy, ze podstawowym korela-
tem r6Znic w poziomie aktywacji mierzonej na podstawie EEG jest jeden tylko
skladnik ekstrawersji, impulsywnosc. Drugi skladnik - towarzyskosc - nie ma tu
znaczenia, a jak wiadomo, skala Ekstrawersji kwestionariusza EPQ pozbawiona
zostala skladnika impulsywnosci.
Parametry spontanicznej aktywnosci EEG jako korelaty r6znych cech
temperamentalnych. Zwü1zek miedzy neurotycznoscü1 a poziomenl pobudzenia,
mierzonym na podstawie wskainik6w EEG, ujawnia sie tylko w interakcji
z ekstrawersj&. Poza ti1 interakcj& :ladnej zaleznosci tego rodzaju nie stwierdzono
- ani wtedy, gdy parametry spontanicznej aktywnosci alfa mierzone byly w stanie
odprezenia (np. O'Gorman i Lloyd, 1987; Young, Lader i Fenton, 1971), ani wtedy,
gdy czynnosc EEG w r6znych pasmach czestotliwosci mierzona byla w warunkach
eksperymentalnych o r6znej wartosci stymulacyjnej, np. w stanie spoczynku, w wa-
runkach uwaznego sluchania czy w warunkach stresu emocjonalnego (Rösler, 1975).
Ujawniony przez O'Gormana i Lloyda zwi&zek miedzy impulsywnoscitt a spon-
taniczm1 aktywnosci& EEG potwierdzil Stenberg (1992) w badaniu przeprowadzo-
nym na 40 studentach (23 mezczyznach i 17 kobietach). Badanie Stenberga za-
229

~M~··
„1
sluguje na szczeg6lm1 uwage ze wzglcdu na dobre uzasadnicnic teoretyc
przyjetego schematu ekspcrymentalnego oraz na duz<t r6znorodnos6 zastosowany
wskainik6w EEG (autor zastosowal wszystkie mozliwe odprowadzenia i analizow
osiem pasm czcstotliwosci (od 0 do 30 Hz). Do pomiaru osobowosci aut
zastosowal wszystkie skalc EPI oraz 15 skal z inwentarza Karolinskic Ska
Osobowosci (Karolinska Scales of Personality - KSP).
Wszystkie wyniki poddano analizic czynnikowej metod<l analizy gl6wny
sldadowych. Wyodrebniono piec czynnik6w, z kt6rych dwa - lek i impulsyw11
- korelowaly zc wskaznikami EEG. Czynnik impulsywnosci uzyskal wyso
ladunki czynnikowe w nastepujqcych skalach: Ekstrawersji, Impulsywnosci, Unik
nia monotonii (cecha zwi<1.zana z poszukiwaniem doznail) i Aprobaty spolecznej. L
uzyskal n~jwyzsze ladunki czynnikowe w nastepujqcych skalach: Neurotycznosc
Leku fizycznego i Poczucia winy. Zapisu EEG dokonywano w trzech r6znyc
warunkach eksperymentalnych: neutralnych, przyjemnych (wspominanie przyje
nych sytuacji) i nieprzyjemnych (wizualizacja sytuacji przykrej).
Wyniki zinterpretowane zostaly zgodnie z konccpcj<t tempcramentu Graya
Okazalo sie, ze: (1) w przeciwie11stwic do os6b malo impulsywnych, osob
impulsywne mialy zapis EEG typowy dla niskiego poziomu pobudzenia (wyzsz
poziom fal theta i fal alfa, ale w tym drugim wypadku tylko w interakcji z lcldem)·
(2) w obu sytuacjach zwi<1.zanych ze wzbudzeniem emocji - tak przyjemnych, j
i przykrych - osoby charakteryzuj<ice sie wysokim poziomem leku przejawialy'
wyzszy poziom pobudzenia tonicznego niz osoby charakteryzuj<1.ce sie niskim
poziomem leku. 0 wyzszym poziomie pobudzcnia tonicznego swiadczyl wzrost
czynnosci theta w placie czolowym p6lkuli prnwej oraz wzrost czynnosci beta.
w platach skroniowych (Stenbcrg, 1992).
Zuckerman (199la) przytacza tylko dwa badania dotycz<1.ce zwi<lzku miedzy
poszukiwanicm doznan a spontaniczn<t aktywnosci<t EEG,jedno Goldinga i Richard-'
sa (1985), drugie Coxa (1977; cyt. za: Zuckerman, 199la). Golding i Richards nie·
stwierdzili tadnych istotnych zaleznosci miedzy parametrami fal alfa w zapisie EEG
a poszukiwanicm doznm1, ckstrawersj<l i neurotycznosciq. Cox, kt6ry badal zalezno-
sci micdzy falarni theta, alfa i beta a poszukiwaniem doznan, takZe nie uzyskal
tadnych istotnych korelacji.
Innym badaniem wartym wzmianki, ze wzglcdu na duz11 liczbe os6b badanych
i duZ<l r6znorodnos6 zmiennych teperamentalnych, jest badanic Strelaua i Terelaka
(1974). Z grupy 762 mezczyzn w wieku od 20 do 40 lat wyodrebniono na podstawie
inclcksu alfa, mierzonego w warunkach malej stymulacji (w pozycji lez<icej
z zamknietymi oczyma), dwie grupy skrajne. Kryterium podzialu bylo odchylenie
cwiartkowe. Wybrano 191 os6b o wysokim poziomie pobudzenia tonicznego (niski
indeks alfa) i 190 os6b o niskim poziomie pobudzenia tonicznego (wysoki indeks
alfa). W obu grupach dokonano pomiaru cech tempcramentalnych na podstawie
Inwentarza Osobowosci Maudsley (MPI), Skali Jawnego Niepokoju (MAS), Analizy
Temperament6w Guilforda-Zimmennana (GZTS), Skali Temperamentu Thurs-
tone' a (TTS) i Kwestionariusza Tempcramentu Strelaua (KTS) (por. rozdz. 6).
Uwzgleclniono w sumie 24 cechy temperamentalne.
230
Jstotne r6znice micdzy grup<t o wysokim poziomie pobudzenia tonicznego (WP)
.tp<t o niskim poziomie pobudzcnia tonicznego (NP) uzyskano tylko dla cztc-
h ccch temperamcntalnych: Neurotycznosci mierzoncj MPI (WP > NP), nws-
sci mierzoncj GZTS (WP <NP) oraz dominacji i towarzyskosci mierzonych
'S (WP < NP dla obu cech). R6znicc na poziomie tendencji (p < 0, l 0) uzyskano
Icku micrzoncgo MAS (WP > NP), sily procesu hamowania mierzonej KTS
p <NP) oraz towarzyskosci i obiektywizmu mierzonych GZTS (WP <NP dla
u cech).
Wyniki tego badania wskazywaly zatem, ze jednostki o wyzszym poziomic
budzenia tonicznego (niski indeks alfa) byly bardzicj neurotycznc i lckliwe, mni~j
cskie, mnicj obiektywne, mialy mniejsz11 silc protesu hamowania oraz byly mniej
111inuj<1.cc i mniej towarzyslde niz jednostld o niskim poziomie pobudzenia
onicznego (wysold indcks alfa). Obie grupy nie r6znily sie natomiast pod wzglcdem
kstrawersji, sily procesu pobudzenia i poziomu aktywnosci. Uzyskanc wyniki
lncznie z nieistotnymi tendcncjami) s<t dosc sp6jne.
L<tczna ocena wszystkich badan, w kt6rych korclowano cechy temperamen-
talne ze spontaniczn<l aktywnosci11 EEG nie pozwala na wyciqgniccie jedno-
znacznych wniosk6w. Konieczne S<l prawdopodobnie dalszc badania, bardziej
:metodologicznie wyrafinowane. Przykladcm moze byc cytowane juz badanie
Stcnberga (1992). Mozna sobie wyobrazic, jak takie badanie, mocno osadzone
w tcorii, mialoby przebiegac. Nalezaloby dokonac zapisu calego spektrum czynnosci
bioclektryczn~j m6zgu (EEG), ze wszystkich odprowadzen, w warunkach prowo-
Imj<lcych r6zne poziomy aktywacji, oraz pomiaru wielu r6znych cech tempern-
. mentalnych. Schcmat badania powinien byc interakcyjny. Jak dolJrze wicdZq
.. specjalisci od EEG, taki postulatjcst malo realny z wielu r6znych powod6w, w kt6re
nie bedc tu wnikal.
Potenc,ialy wywolane
Pod wplywem r6znychjakosciowo bod:lc6w (wzrokowych, sluchowych, czucio-
wych) zrnienia sie aktywnosc bioelektryczna m6zgu. W zapisie EEG rosnie liczba fal
niercgularnych, o nisldm napieciu. Zjawisko to nosi nazwQ blokowania fal alfa.
Spontaniczna aktywnosc bioelektryczna m6zgu zmienia siez chwili na chwile, daj<1.c
·zapis nicregularny, uniemozliwi~i<lCY rcjestracje reakcji bioclektrycznej na bodzicc.
Dlatego w oheslonych odstepach czasu eksponuje sie osobie badancj serie bod:lc6w
(od 20 do 100) o okreslonym czasie trwania. Dzicki tej procedurze mozliwe jest
usrednienie, za pomocq komputera, licznych pojedynczych fal i uzyskanie zapisu
usreclnionego, zwanego polencjalem wywolanym (evoked potential, EP), sytuacyj-
nym potencjalem wywolanym (event related potential, ERP) lub tcz usrednionym
potencjalem wywolanym (averaged evoked potential, AEP; ten ostatni termin
kladzie nacisk na procedure usredniania). Reakcja na bodziec trwa co najmniej
500 milisekund i sklada sie z serii fal o wicrzcholkach (zwanych pikami) charak-
teryzujqcych sie polarnosci<t o kierunku pozytywnym (P) i negatywnym (N) (por.
ryc. 4.12). Piki S<l numerowanc, a numeracja odpowiada kol~jnosci pojawicnia sie fal
231

w odpowiedzi na ekspozycje bodica (NI, PI, N2, P2 itp.) lub tez czasowi utajone
(latencji mierzonej w ms) poszczeg61nych pik6w (np. PIOO, NI40, P200). Strukt
potencjalu wywolanego (latencja, ksztalt, amplituda fal skladowych) jest prz·
miotem szczeg61owej analizy pod k<1tem celu i kontekstu badania.
N3
Ns
I 2 µv
P2
0 50 500 750
ms
Ryc. 4.12. Diagram rep1·ezentuj11.cy usredniony potencjat wywolauy
(wg: Eysenck i Eysenck, 1985, s. 167)
Usrednione potencjaly wywotane zastosowane w badaniach nad temperai
meutern. W badaniach temperamentalnych najwiecej zainteresowania wzbudza ..
amplilL1da potencjal6w wywolanych, ze wzgledu na bezposredni zwü1zek tego
parametru z cechami energetycznymi reakcji. Amplituda potencjal6w wywolanych
jest funkcj<1 intensywnosci bodica: zgodnie z prawem sily, im silniejszy bodziec, tym
wieksza amplituda. Po przekroczeniu pewnego progu intensywnosci bodica pojawia
sie hamowanie ochronne i amplituda spada. Ten zwü1zek miedzy intensywnosciq
bodica a zmianami reakcji na bodziec wykorzystal Niebylicyn (1960) w badaniach,
kt6rych celem byla diagnoza sily procesu pobudzenia na podstawie nachylenia
krzywej czasu reakcji (por. rozdz. 2).
Buchsbaum (1976, 1978) i jeg0 zesp6l (Buchsbaum, Haier i Johnson, 1983;
Buchsbaum i Silverman, 1968) wykazali z kolei, ze zmiany amplitudy potencjal6w
wywolanych pod wplywem wzrostu intensywnosci bodica przebiegaj<1 r6znie
LI r6znych ludzi. Zmiany te, obserwowane przede wszystkim dla pik6w w granicach
od P 100 do P200, s<1 dosc stabilne i wystepuj<1 we wszystldch modalnosciach
(wzrokowej, sluchowej, czuciowej) potencjal6w wywolanych. W zaleznosci od tego,
czy w odpowiedzi na wzrost intensywnosci boclzc6w nastepuje wzrost Iub spadek
amplitudy potencjal6w wywolanych, Buchsbaum wyr6znia dwa typy Iudzi - typ
wzmacniajqcy i typ tlumü1cy (zob. ryc. 4.13). Typ wzmacniajqcy reaguje na wzrost
natezenia boclica wzrostem amplitudy potencjal6w wywotanych. Typ tlumiqcy zas
reagL1je na wzrost natezenia bodica spadkiem amplitudy potencjal6w wywolanych
lub wzrostem mniejszym niz ten, kt6ry obserwuje sie LI os6b wzmacniaj<1cych
stymulacje.
232
~
tensywnosc bod:Zca
1~
P100 P100
2
N140
3~ ~~
4
Typ wzmacniajq_cy Typllumia,cy
Ryc. 4.13. Usrednione potencjaly wywotane na czte1·y intensywuosci swiatla
cha1·akterystyczne dla ty1m wzm11cniaj11cego i tlumiqcego
(wg: Buchsbaum, Huie1· i .Johnson, 1983, s. 121)
Walter, Cooper, Altridge, McCallun i Winter (1964) wykazali, ze w badaniach
nad czasem reakcji, w kt6rych bodziec wlasciwy (np. bodziec swietlny, na kt6re-
go pojawienie sie osoba baclana powinna zareagowac wcisnieciem przycisku),
poprzedzony jest sygnalem ostrzegawczym (np. slowem „uwaga" lub diwieldem),
po ekspozycji sygnalu ostrzegawczego pojawia sie w zapisie EEG wolna fala
wznoszi1ca sie (ryc. 4.14). Ten wolny sytuacyjny potencjal wywolany, zwany
negatywm1 fal<t oczeldwania (contingent negative variation, CNV), pojawia sie
w stanie oczekiwania (gotowosci do reakcji) i ujawnia sie przede wszystldm
w zapisie pochodzi1cym z kory centralnej i czolowej. Potencjal CNV sklada sie
z dw6ch podstawowych czesci: fali 0, wskazuj<1cej na wyst<1pienie reakcji orien-
tacyjnej na bodziec ostrzegawczy, i fali E, wskazuj<1cej na stan oczekiwania na
pojawienie sie zapowiedzianego bod:lca. Najczesciej stosowanym wskainikiem
CNV jest amplituda woh1ego potencjalLI ERP.
Jak wynilrn z danych w Iiteraturze (por. Callaway, Tueting i Koslow, 1978),
potencjaly CNV rejestrowane clla os6b normalnych, neurotycznych i psychopatycz-
nych r6znü1 sie od siebie. Wedlug jednej z hipotez interpretuj<1cych te r6znice
wielkosc potencjalu CNV jest funkcjn interakcji aktualnego stanu pobudzenia
233
\~lii
1'11
I'(
jeclnostki, uwarunkowanego sytuacj<l eksperymentalm1 (stresem, oclprQzeniem it
11
i statego poziomu aktywacji. Hipoteza ta sklonila baclaczy temperamentu
blizszego zaintetesowania sk zwü1zkami zachocb1cymi miQclzy potencjalcm c
a cechami temperamentalnymi.
f&lf&9'/1. ,.,.,./~J-~-tt-Vv-------···
. li'.;c::'.Lcu.c.,.:i,,-,, •.
s, 82 R alezn& miar& sily uklaclu nerwowego (kwestionariusz PTS) jest baclanie De
Ryc. 4.14. Ncgatywna fala oczcldwania (wg: Lolas i Amlrnca, 1977, s. 14)
Kolejnym sytuacyjnym potencjalem wywolanym, kt6ry zwr6cil uwagQ baclacz
zainteresowanych zwü1zkiem miQclzy pobuclzeniem kory m6zgowej a cechami te
peramentalnymi, jest tzw. komponenta P300 (P3). Komponent& P300 nazywam
cloclatni pik trzeciego w kolejnosci potencjalu wywolanego (por. ryc. 4.12) o czasi.
Iatencji co najmniej 300 ms. Jak siQ przypuszcza, potencjal ten wi&ze siQ z aktywno
ci& poznawcz& - pamiQci& i uczeniem siQ (por. Donchin i Coles, 1988). „Amplitu
da P3 wskazuje na ilosc uwagi, jak& jeclnostka inwestuje w przetwarzanie boclfo
w warunkach uruchomienia proces6w pamiQciowych" (Polich i Martin, 199
s. 534). Im wiQcej zasob6w uwagi trzeba zainwestowac w oclpowieclzi na ekspo,~
nowany boclziec, tym wiQksza amplituda potencjalu P300. Zaklada siQ, ze r6znic ·
w ilosci uwagi, jak&jednostka inwestuje w przetwarzanie bodica (przejawem kt6ryc
S<l r6znice w amplitudzie P300), zale:i& od r6znic inclywiclualnych w chronicznyr
poziomie aktywacji, z kt6rym z kolei zwü1zane S<l pewne cechy temperamentu.
Amplituda potencjalow wywolanych a temperan,ent. Nie spos6b tu om6wi'
wszystkich baclat'i, w kt6tych pr6bowano ustalic zwi&zek miQclzy cechami tem
peramentalnymi a trzema przedstawionymi wyzej wskainikami aktywnosci proce·r
s6w m6zgowych- amplitucl<t EP, CNV i P300. Cech& tcmperamentah1& najczQscieJ'.
uwzg!Qclnian& w tego typu baclaniach jest ekstrawersja. Autorami przegl&cl6w,
(bynajmniej nicpelnych) dotychczasowych badan S<l m.in. Geen (1983),
(1984), Stelmack (1990), Eysenck (1990a) i Zuckcrman (199 la). Ten ostatni uv1wwu
takze przegl&du badail. nad zwi&zkicm mkclzy EP i CNV a poszukiwaniem cloznan
(Zuckcrman, 1990, 1994 ).
Bazylcwicz (1974) proponuje, by opisane przcz Buchsbauma (1976, 1978;
Buchsbaum i Silverman, 1968) zjawisko wzmacniania-tlumicnia na poziomie
234
jal6w wywolanych uznac za wskainik sily procesu pobudzenia. Wychocbic
'enia, ze kryterium sily ukladu nerwowego jest intcnsywnosc boclica, powyzcj
nie dochoclzi juz do wzrostu reakcji (pr6g pojawienia siQ hamowania
nnego), Bazylcwicz stosowala clo pomiaru sily ukladu nerwowego czuciowo-
wych potencjal6w wywolanych. Spaclek amplitucly EP w oclpowiedzi na
e silne (zjawisko charakterystyczne dla os6b tlumü1cych stymulacjQ) jest
';nikiem slabego uldacltt ncrwowego, natomiast wzrost amplitudy potencjal6w
Janycl1 w odpowiedzi na przyrost intensywnosci boclica swiaclczy 0 silnym
,zie nerwowym .
zuprikowa ( 1977) z kolei proponuje, by silQ uklaclu nerwowego diagnozowac na
awie amplitudy dw6ch skladnik6w potencjal6w wywolanych dla boclic6w
owych: Nl i P2. Wad& podejscia obu cytowanych autor6w jest brak weryfikacji
noz sily ukladu nerwowego na poclstawie wzmacniania-tlumicnia amplitucl EP,
dstawie innych, niezaletnych kryteri6w diagnozy tego wymiaru temperamentu.
ne badanie, w ktorym starano siQ ustalic zwü1zek miQdzy amplitucl& EP
lisa (1994). Wyniki uzyskane przez tego badacza wskazuj&, ze sila ukladu
wowego koreluje cloclatnio z amplitud& N4, zar6wno w warunkach stresuj&cych,
i niestresuj&cych.
1Przy zaloteniu, ze hipoteza hamowania ochronnego trafnie wyjasnia r6tnicc
ywiclualne pocl wzglQclem relacji miQdzy intensywnosci& boclica a amplitucl&
encja16w wywolanych, mozna siQ spodziewac nastQpuj&cej zaleznosci. Gdy
bom o stalym niskim poziomie aktywacji (u kt6rych hamowanie ochronne
awia siQ dopiero przy barclzo silnych boclicach) prezentuje siQ bodice slabe lub
miarkowanej sile, wzrost amplitudy potencjal6w wywolanych w odpowiedzi na
.rost intensywnosci bodica bcclzie mniej zaznaczony niz u os6b o stalym wysokim
ziomie aktywacji.
Z tego wynika na przyklacl, ze w opisanych wyzej warunkach nachylenie
plitudy potencjal6w wywolanych bQdzie mniejsze clla ekstrawertyk6w, po-
kiwaczy doznan i os6b o silnym uldadzie ncrwowym niz u os6b tlumi&cych
mulacjQ. U os6b z przeciwleglego bieguna tych wymiar6w temperamentalnych
:hylenie potencjal6w wywolanych bQdzie analogiczne do nachylenia typowego
a os6b wzmacniaj<1cych stymulacjQ. Przy dalszym przyroscie intensywnosci
dica pojawi siQ hamowanie ochronne, powodlij&c u os6b o stalym wysokim
ziomie aktywacji (introwcrtyk6w, os6b unikaj&cych silnych dozna6, os6b o sla-
ym typie uklaclu nerwowego itp.) spadek amplitudy potencjal6w wywolanych
1
ypowy dla os6b tlumi&cych stymulacjQ).
Z kolei u os6b o stalym nisldm poziomie aktywacji amplituda potencjal6w
ywolanych rosnie wprost proporcjonalnie do przyrostu sily bodica nawet wtecly,
dy bodziec osi&ga duz& silQ; osoby te zachowuj& siQ zatem w spos6b typowy dla
~s6b wzmacniaj&cych stymulacjQ. Innymi slowy, w zaleznosci od tego, czy
eksponowane S<l bodice slabe, o umiarkowanej sile lub silne, zar6wno u os6b
o stalym wysokim poziomie aktywacji, jak i u os6b o stalym niskim poziomie
:aktywacji mog& siQ pojawic oba zjawiska -- wzmacniania i tlumienia.
235
 j erg, Rosen i Risberg (1990) r6wniez uzyskali wyniki wskazujl\ce na to, ze
Poclstawowa truclnosc w badaniach clotyczi1cych zwü1zku mii;dzy ampU
potencjal6w wywolanych a cechami temperamentu polega na ustaleniu, w ja
obszarze intensywnosci bodica moze sii; pojawic u os6b o stalym wysoldm pozi
aktywacji hamowanie ochronne. Bai'dzo mozliwe, ze gt6wnym powoclem rozbie
sei W wynikach tego typu badan Sll r6znice W intensywnosci SlOSOWanych bod'
(por. np. Andres i Tous, 1992; Strelau, 1992a). Innymi ir6cllami rozbieZ!
wynik6w baclan nastawionych na poszukiwanie zwinzk6w mii;clzy ampli
potencjal6w wywolanych a cechami temperamentalnymi mogn byc lokaliz
elektrod, z kt6rych dokonuje sii; zapisu potencjal6w wywolanych (oclprowadz,
z wierzcholka glowy czy z potylicy), oraz modalnosc bodica (wzrokowa
sluchowa) (por. Andres i Tous, 1992; De Päscalis, 1994; Lolas, Etcheberrigafa
Elgueta i Camposano, 1989b; Strelau, 1992a; Zuckerman, 1991a). · wali bodice o szesciu r6znych intensywnosciach.
Zgoclnie z teorü1 Eysencka introwertycy, u kt6rych staly poziom aktywacji j
wysok:i, powinni przejawic wyzszll amplitudi; potencjal6w wywolanych w 9
powiedzi na bodice slabe lub umiarkowane niz ekstrawertycy. Tald wlasnie wy
uzyskal Stelmack (Stelmack, Achorn i Michaud, 1977; Stelmack i Michaud-Acho
l 985), stosuji1c bodice diwii;kowe o intensywnosci nie przekraczaj<1cej 80 d
i niskiej czi;stotliwosci (500 Hz, ale juz nie 1000 Hz). Poclobne wynild uzyska
Bruneau, Roux, Perse i Lelord (1984).
Andres i Tous (1992) przeprowadzili analizi; por6wnawcz<1 13 badail (w ty 11
6 przeprowadzonych we wlasnym laboratorium), w kt6rych szukano zwinzk:t:
mii;dzy ekstrawersjq a amplitud<l potencjal6w wywolanych. W 6 badaniach (m .. ·
w baclaniu samego Stelmacka) wynild potwierdzily istnienie zwü1zku (w oczeki
nym lderunku) mii;dzy ekstrawersjl\ a amplitudn potencjal6w wywolanych: u intr,
wertyk6w wyst<1pilo zjawisko wzmacniania, u ekstrawertyk6w - zjawisko tlumie
nia. Wynild czi;sciowo zgoclne z przewidywaniami wystl\pily w czterech baclaniac
sprzeczne z przewidywaniami - w trzech.
Istnieje tez pewna liczba badail, pominii;tych w przegll\clzie Andresa i Tousa
( 1992), w kt6rych albo nie ujawnil sii; :laden istotny zwüizek mii;dzy poziomem
ekstrawersji a nachyleniem amplitudy potencjal6w wywolanych (np. Ashton,
Golding, Marsh i Thompson, 1985; Maushammer, Ehmer i Eckel, 1981; Po lieh
i Martin, 1992), albo wyniki byly niejednoznaczne (np. DiTraglia i Polich, 1991). Jak
juz wspomnialem, zwinzek mii;dzy amplitu<l<l potencjal6w wywolanych a okres-
Ionymi cechami temperamentalnymi moze przybierac r6znll postac w zaleznosci od
tego, clla kt6rego odcinka potencjal6w wywolanych mierzy sii; amplitudi;.
Tak wivc Lolas, Camposano i Etcheberrigaray ( 1989a) uzyskali korelacJv ujemmt
rnivdzy nachyleniem odcinka PlNl umplitudy potencjal6w wywolanych w od-
powiedzi na bodziec diwii;kowy a ekstrawersj<l i neurotycznoscü1. Natomiast gdy
analizie poddano odcinek N 1P2, nie ujawnila sii; zadna korelacja mii;dzy mierzonymi
zmiennymi. Analiza tego samego badania ujawnila r6wniez, ze gdy polozenie na
wymiarze wzmacniania-tlumienia diagnozowano na podstawie Skali Tlumie-
nia-Wzmacniania (RAS, por. rozdz. 6), nie uzyskano zadnej korelacji z amplitud<l
potencjal6w wywolanych (ani dla nachylenia odcinka PlNl, ani dla nachylenia
odcinka N 1P2).
236
rze zwi<1zku mif;dzy elcstrawersj<\ a amplitudl\ potencja16w wywolanych
owiedzi na bodice wzrokowe decyduje miejsce, z kt6rego dokonywano
ru amplitudy-wierzcholek glowy (N 120, P200) czy potylica (N 140) (por. tez
;calis, 1994) i ze charnkter tego zwillzku zmienia siv w zaleznosci od tego, czy
badana miala za zadanie koncentrowac siv na bodicu czy nie.
adanie przeprowadzone przez Stenberga, Rosena i Risberga ( 1988) pokazuje, ze
ierzy siv amplitudy potencjat6w wywolanych na bodice r6znej modalnosci
nie s<\ takie same. Jak wykazali autorzy, oczeldwany lderunek zwü1zku
zy amplitu<l<t potencjal6w wywolanych a ekstrawersjl\ (mierZOnl\ na podstawie
) i rozhamowaniem (mierzonym na podstawie SSS) ujawnia siv dla bodic6w
kowych, ale nie dla bodic6w diwivkowych. Dia obu tych modalnosci autorzy
zjawisko wzmacniania-thunienia, mierzone na podstawie potencjat6w wywo-
ch, jest jednym z czi;sciej stosowanych marker6w fizjologicznych wymiaru
zukiwania doznan. Buchsbaum (1971) i Zuckerman (1979, 1990) wysuni;li
ypuszczenie, ze u os6b poszukujl\cych doznan powinno wystllpic zjawisko
rnacniania amplitud potencjal6w wywolanych. Obaj autorzy wyszli bowiem
'alozenia, ze tlumienie stymulacji pocl wplywem silnych bodic6w jest przejawem
rnowania ochronnego, a preclyspozycji; do reagowania hamowaniem ochronnym
ajn raczej osoby unikaj<1ce doznall niz poszuldwacze doznan . .Tezeli zwazymy
,dnak, ze w typowym eksperymencie tego typu sila boclica nie przekracza zwykle
i()-90 dB, a wii;c nie jest zbyt intensywna, i ze oclclzialywanie bodic6w nie jest na
le cllugotrwale, by pojawilo sii; hamowanie ochronne, argumentacja autor6w nie
st zbyt przekonujnca.
Hipotez<; Buchsbauma zweryfikowali po raz pierwszy Zuckerman, Murtaugh
t Siegel ( 1974 ), poddajnc jeclnostki r6znillce sii; polozeniem na wymiarze po-
szukiwania doznan dzialaniu boclic6w wzrokowych. Przewiclziana w hipotezie
zaleznosc ujawnila siv tylko dla jednej z czterech skal SSS (por. rozdz. 3)
''- Rozhamowania. W jeclnej ze swoich nowszych prac Zuckerman (1990) umiescil
. tabeli; podsumowujncn wyniki 16 r6Znych badm1, w kt6rych amplitudi; potencjal6w
•• wywolanych (mierzomt zwykle w populacji studenckiej) korelowano z poszukiwa-
niem doznan. Jak wynika z tej tabeli, wii;kszosc wynik6w potwierdza hipotezi;
Buchsbauma i Zuckermana. W wi<;kszosci wypadk6w jednak wsp6lczynnild
korelacji, choc istotne, S<l bardzo niskie. .Tednak gdy por6wna sii; amplitudy
potencjal6w wywolanych na bodice sluchowe i wzrokowe u tej samej osoby,
uzyskuje sii; bardzo rozbiezne wyniki (por. Stenberg i in., 1988; Strelau, 1992a;
Zuckerman i in .• 1988).
Jak wynika z om6wionego wyzej przegh1clu badall, zwinzek mii;dzy amplitucll\
potencjal6w wywolanych a cechami temperamentalnymi, analizowany dla trzech
r6Zl1ych cech temperamentalnych - ekstrawersji, poszukiwania doznan i neurotycz-
nosci - nie jest jednoznaczny. Modyfikuje go wiele r6Znych czynnik6w i jezeli
chcemy sformulowac na ten temat jakiekolwiek sensowne wnioski, musimy je wzütc
pocl uwagi;. Istniejn tez baclania uwzgli;clniaji1ce inne cechy temperamentalne, takie
237
. ,~&/!
 jak impulsywnosc (np. Barratt, Pritchard, Faulk i Brandt, 1987), Ivk (np. Mau
0
mcri in„ 1981) i psychotycznosc (np. Lolas i in„ 1989a). Wcicizjednak liczba
jest zbyt mala, by mozna bylo sformulowac jakies definitywne wnioski na
zwi<tzku wymienionych cech z nachyleniem amplilucly potencjal6w wywolan
Negatywna fala oczekiwania (CNV) a tem)Jermnent'. Kolejnym mark·
fizjologicznym cech lemperamenlu jest negatywna fala oczekiwania. WiQk
badail prowadzona byla wccllug schcmalu lypowcgo dla badan nacl czasem re
(CR). Sygnalem ostrzegawczym w tych badaniach jest dzwiQk, sygnalem wlasci
- blysk swiatla lub odwrotnie, bodziec wzrokowy poprzedza bodziec slucho
Zadanicm osoby badanej jest jak najszybsze nacisnic:;cie przycisku lub klaw
w momencic pojawienia sie:; bodica wlasciwego. Bodzce, zwlaszcza bo
wlasciwc, mogit :-··?•,bierac r6zne natc:;Z.Cnie. Przerwa miQdzy bodicem ostrzeg
czym (SI) a wlasc1wym (S2) trwa ocl jednej sekundy do kilku sekund. Prze1:
mi(:dzy kolejnymi ekspozycjami pary bodic6w (S l-S2) takte r6zni sie:; w r6zn
badaniach i waha sie:; od kilku sekund do ponad minuty. W wiQkszosci eksperym
t6w seria bodi.c6w obejmuje od 20 do 50 ekspozycji. Przedmiotem analizy j
srednia wartosc CNV. . naczona, gdy w roli bodi.c6w wlasciwych stosuje siQ, zamiast bodi.c6w
W r6zny spos6b manipulujc sie:; poziomem pobudzenia os6b badanych, np. d
mierzy siQ w warunkach normalnych, w rozmaitych warunkach stresowych, p
wplywem srodk6w uspok~jaj<tcych i pobudz~i<tcych. CNV zalezy w duzym stopn
od interakoji dw6ch proces6w, pobudzenia i hamowania (Werre, 1987). Jak~
przypuszcza, osoby r6Zni<tce sie:; stalym poziomem aktywacji korowej (np. ektrawe
sj<l) Jub aktywacji wisceralnej (neurotycznosci<t, lvkiem) bQd<1 sie:; tez r6zni
wlasciwosciami CNV.
WiQkszosc dotychczasowych badafl nad zwi<tzkiem miQdzy rozmaitymi parame
rami CNV a cechami temperamentalnymi dotyczyla dw6ch cech temperamentalnycli
(mierzonych za pomoq EPI lub EPQ Eysencka)- ekstrawersji i neurotycznosci Iub
ich inlerakcji. Zgromadzone wyniki empiryczne nie S<\ zbyt sp6jne, kilka z niclj
zasluguje jednak na uwagQ. O'Connor (1980, 1982; Eysenck i O'Connor, 1979)\
stwierdzil na przyklad, ze gdy podczas sesji eksperymentalnej podwyzsza siQ pozionf
pobudzenia os6b badanych za pomoc<t nikotyny (palenie wplywa pobudzaj<tco),
ujawniaj<t siQ r6znice w CNV ekstrawertyk6w i introwertyk6w. Amplituda fali
CNV-0 (charakterystycznej dla fazy orientacji) zmniejsza siQ u ekstrawertyk6w, ale'
nie u introwertyk6w. W tych samych warunkach badania, czyli pod wplywem paleniä
papieros6w, amplituda fali CNV-E (fali charakterystycznej dla stanu oczekiwania na
bodziec w!asciwy) u ekstrawertyk6w siQ zwic:;ksza, u introwertyk6w natomiast siv
zmni~jsza. Zdaniem O'Connora wynik ten swiadczy o tym, ze introwerlycy
powslrzymuj<t siv przed dzia!aniem, ekstrawertycy natomiast S<\ zorientowani na
dzialanie.
Werre, Favery i Janssen (1975) dokonali pomiaru dw6ch cech temperamcntal-
nych, ekstrawersji i neurotycznosci, u 118 student6w, a ponadto zmierzyli ma-
ksymalm1 amplitudc:; CNV, stosuj<tc j<1 jako wskainik fali oczckiwania. Badanie
prowadzono w dw6ch r6znych warunkach, o zr6znicowanej wartosci stymulacyjnej:
238
ach standardowych i rozpraszaj<tcych (w tych ostatnich, poza wykonaniem
_fü podstawowego, podczas kt6rego mierzono CR, badani nrnsieli jeszcze
,\!/ac slupki cy fr).
zyskano nastQpuj11cc wynild. W warunkach slandardowych amplitucla CNV
0 wala dodatnio z ekstrawersj<t, nie korelowala natomiast z neurotycznosciq.
arunkach rozpraszaj<tcych (pobudzaj<tcych) nie uzyskano 2:adnych korelacji
y zmiennymi temperamentalnymi a amplitud<t CNV. Brak korelacji miQdzy
1
a ekstrawersj<1 w warunkach rozprasz~i<tcych autorzy tlumacz<t tym, ze
füuda CNV zmniejszyla siQ znacznie zar6wno ü ekstrawertyk6w, jak i u intro-
yk6w. W wic:;kszosci badan, w kt6rych mierzono CNV, stwicrdzono spaclek
bsci tego wskainika pod wplywem zdarzefl zwiQkszaj<tcych poziom pobudzenia
. Werre, 1986, 1987).
odatnic1 korelacjQ miQdzy amplitud<t CNV mierzon<t w warunkach standar-
ch a ekstrawersj<1 uzyskali takze inni badacze (por. np. Dinczewa i Piperowa-
~lbokowa, 1982; Nakamura, Fukui, Kadobayashi i Kato, 1979; Plooij-van Gorsel
anssen, 1978). Wedlug doniesiet1 Dinczewej i Piperowej-Dalbokowej (1982)
nica w amplitudzie CVN miQdzy ekstrawertykami a introwertykami jest silniej
rokowych, bodi.ce dzwic:;kowe. Na r6znice w parametrach CNV w zaleznosci od
dalnosci bodzca zwr6cili r6wniez uwagQ Ritter, Rotkin i Vaughan ( 1980).
W eksperymentach, kt6re przeprowadzil Werre i inni (1975), istotna korelacja
Qdzy ekstrawersj<t a amplitucl<t CNV mierzon<t w wanmkach standardowych wys-
ila tylko w pierwszcj serii badml. Gdy seriQ 11owt6rzono po 90 minutach od mo-
ntu rozpoczQcia badania, korelacja juz nie wyst<tpila. Zdaniem autor6w powodem
glo byc pojawicnie siQ haniowania ochronhego u ekstrawertyk6w. Podobny wynik
.yskali w innym badaniu Jansscn, Mattie, Plooij-van Gorsel i Werre (1978).
W badaniu ujnwnil siQ r6wnicz inlly rodzaj interakcji mivdzy ekstrawersj<t
warunkami, w kt6rych dokonywano zapisu CNV. Gdy zamiast warunk6w
$landardowych zastosowaüo bialy szum, u introwertyk6w zaobserwowano znaczny
spadek amplitudy CNV w por6wnaniu z warunkatni standardowymi. Zadnych r6znic
'nie zanotowano natomiast dla ekstrawertyk6w. Sugerowaloby to, ze bialy szum
spowodowal u introwertykow podwyzszenie poziomu pobudzenia.
W jeszcze innym eksperymencie, kt6rego autorami byli Werre, Mattie, Fortgens,
Berretty i Sluiter ( 1994), przedmiotem analizy byl wplyw na CNV interakcji poziomu
ekstrawersji i sytuacyjnego poziomu pobudzenia, modyfikowanego poprzez podanie
chlordiazopoksydu lub kofeiny. Jak siQ okazalo, w warunkach obnizenia poziomu
pobudzenia pod wplywem chlordiazopoksydu u introwertyk6w wzrosla amplituda
fali 0 w stosunku do poziomu spoczynkowego, ll ekstrawertyk6w zas - spadla.
Odwrotny uldad zaleznosci wysl<tpil w warunkach podwyzszonego pobudzenia (pod
wplywem kofeiny).
Nalezy zaznaczyc, ze nie wszystkim badaczom udalo siQ wykazac w wanmkach
standardowych istotn<t zaleznosc miQdzy ekstrawersj<t a amplitud<t CNV. W badaniu,
kt6rego dokonali Lolas i de Andraca (1977; por. tez Lolas i Aguilera, 1982),
z amplitud11 CNV korelowala nie ekstrawersja, ale neurotycznosc. Amplituda byla
239
nizsza u os6b z wysokim poziomem neurotycznosci niz u os6b o niskim polozeni
tym wymiarze. Podobny wynik uzyskali Nakamura i inni (1979), kt6rzy stwie
ponadto efekt interakcji. U os6b o niskim poziomie neurotycznosci, ale wyso
poziomie ekstrawersjiJ amplituda CNV byla istotnie wyzsza niz u os6b o nis
poziomie zar6wno neurotycznosci, jak i ekstrnwersji. Natomiast u os6b o nis
poziomie neurotycznosci nie stwierdzono zadnych r6znic mic;dzy ekstrnwertyka
a introwertykami w amplitudzie CNV.
W badaniach, w kt6rych analizowano zwü1zek mic;dzy amplitudit CNV a leki
wic;kszosc wynik6w wskazuje na to, i:e osoby o wysokim lc;ku maj<i nizsz<i amplitti'
CNV niz osoby o nisldm polozeniu na tym wymiarze (por. Knott i Irwin, 1967; L
i Swift, 1971). Nisk<i amplitudc; CNV u os6b lc;kliwych wyjasnic moi:na efek
pulapowym. U os6b o wysokim poziomie lc;ku wyjsciowa negatywna fala oczeki
nia jest wyi:sza, wic;c w por6wnaniu z osobami o niskim poziomie lc;ku amplitu
CNV u tych os6b szybciej osi<iga pulap (Knott i Irwin, 1967). W warunkach str
kt6re z reguly obnii:aj<t CNV, amplitudy os6b lekliwych si1 nii:sze nii: amplitucly os
o nisldm poziomie leku (Glanzman i Froelich, 1984). Istnieje jednak szereg bada
w kt6rych opisany przed chwiht zwi<izek miedzy poziomem leku a amplitudit CN
nie wyst<ipil (por. m.in. Low, Coats, Retting i McSherry, 1967).
Sp6jne natomiast z przedstawionymi wyzej wynikami dotycziicymi zwi<izku
miedzy amplitudii CNV a poziomem Ieku S<l dane, jalde uzyskali Krijns, Gaillard)
Van Heck i Brunia (1994) dla innego wymiaru, poszukiwania doznan. Amplitudq
CNV byla wyi:sza u os6b poszukujiicych doznan nii: u os6b unikajiicych dozna6:
Autorzy wyja§niaj<i ten wynik wplywem posreclnicziicym emocji: poszukiwacz~
doznan przejawiaj<\ emocje charnkterystyczne dla zblii:ania sie;, natomiast osoby
unikaj<tce doznan przejawiaj<\ einocje charnkterystyczne dla wycofywania sie;.
Niekt6re niesp6jnosci w danych dotyczqcych zwü1zku CNV z temperamentem ::;
mog<i wynikac r6wniei: z faktu, i:e zwi<tzek miedzy pobudzeniem a amplitud<t CNV .:
nie jest liniowy, lecz ma kszta~t odwr6conej litery U (por. Werre, 1986, 1987). ·
W zalei:nosci ocl tego, w jakich warunkach mierzy sie poziom pobuclzenia
- w warunkach optymalnej, suboptymalnej lub nadoptymalnej stymulacji - moie
sie ujawnic r6i:ny zwü1zek miedzy energetycznymi cechami temperamentu a para-
metrami CNV.
P300 jako madcer ekstrawersjj i innych cech temperamentu. Eysenck ( l 967,
l 970) wysum1l przypuszczenie, ze ( l) ekstn1wertycy, ze wzgledu na nizszy poziom
pobudzenia i wyzszy poziom han10wania korowego, wczesniej niz introwertycy
przyzwyczajajit sie do warunk6w eksperymentalilych, gdy stymulacja jest niewielka;
(2) w sytuacjach eksperymentalnych, kt6re polegaj<i na rozwi<izywaniu monoton-
nych zadan wymag<~<icych czuwania, introwertycy osi<igaji1 lepsze wyniki niz
ekstrawertycy.
Hipotezy te, potwierdzone w r6i:nych warunkach laboratoryjnych, wzbudzily
tak:Z.e zainteresowanie badaczy r6znic indywidualnych w komponencie P300
(nalei:<icej clo kategorii sytuacyjnych potencjat6w wywotanych). Jak juz wspo-
mnia!em, komponenta P3 informuje o zasobach uwagi zainwestowanej w prze-
240
anie nowych bodic6w. Istniej<ice dane wskazujii na to, ie potencjal P3 jest tym
:Rszy, im wiekszych zasob6w uwagi wymaga przetworzenie informacji (por. np.
al, Wickens, Chesney i Donchin, 1980; Polich, 1987). Jesli takjest rzeczywiscie,
ozna przypuszczac, i:e na r6i:nice indywidualne w wielkosci komponenty P300
uj& wplyw cechy temperamentalne, a zwlaszcza ekstrawersja, z powod6w
) rnienionych wczesniej ( 1 i 2).
W ostatnich ldlku latach zwiiizek miedzy komponent<i P300 a ekstrawersj<i
ano wielokrotnie w zblizonej sytuacji eksperymentalnej. Sytuacja ta polega na
nicowaniu dw6ch diwiek6w o r6i:nej czestotliwosci (np. 1000 Hz i 2000 Hz).
zwiek wlasciwy, na kt6ry osoba badana ma zareagowac (ruchem palca), eks-
nowany jest w kolejnosci losowej, a prawclopodobienstwo jego pojawienia sie jest
zne. W r6i:nych eksperymentach zadania r6zni<i sie m.in. pocl wzgledem czasu
ania i czestotliwosci eksponowania bodic6w.
Daruna, Karrer i Rosen (1985) wysuneli hipoteze, i:e w sytuacjach eksperymen-
nych, kt6re wymagaj<i wykonywania zadania w warunkach wytezonej uwagi
olegaj<icego na przewidywaniu dzwiek6w pojawiaj<icych sie z r6i:n<t czestotliwos-
in), amplituda P3 beclzie wieksza u introwertyk6w nii: u ekstrawertyk6w, poniewai:
, trowertycy podczas tego typu zadan uruchamiajn wieksze zasoby uwagi. Hipoteza
v potwierdzila.
Polich i jego zesp6l przeprowadzili serie eksperyment6w zmierzaji1cych do
ustalenia zwü1zku miedzy ekstrawersji1 i kilkoma innymi cechami temperamentu
apotencjalem wywolanym P3 (DiTraglia i Polich, 1991; Cahill i Polich, 1992; Polich
·i Martin, 1992). W szystkie badania prowadzono na studentach nii:szych lat studi6w.
·Podobnie jak w innych tego typu badaniach, wyniki nie byly jednoznaczne. Gdy
w badaniu uczestniczyly osoby skrnjnie introwertywne i ekstrawertywne, amplituda
P300, w reakcji na bodziec wlasciwy (o czestotliwosci 2000 Hz, natezeniu 60 dB,
eksponowany z prawdopodobienstwem 0,20) nie r6i:nicowala obu grup. U ekstrawer-
tyk6w (ale nie u introwertyk6w) w miare trwania eksperymentu zaobserwowano
natomiast stopniowy spadek amplitudy P300. Obserwacje te DiTraglia i Polich
wyjasnili wyi:szym tempem habituacji u ekstrawertyk6w, stwierdzonym wczesniej
w laboratorium Eysenc!G~ (1967, 1970).
W jeszcze innym eksperymencie (Cahill i Polich, 1992) eksponowano ten
sam typ bodzca wlasciwego z r6znym prawdopodobienstwem (0,20; 0,40; 0,60;
0,80). W badaniu uczestniczyty osoby o skntjnych poloi:eniach na wymiarze
ekstrawersji-introwersji. Okazalo sie, i:e amplituda P300 byla gerleralnie nizsza
u introwertyk6w nii: u ekstrawertyk6w, co mogloby potwierdzic przypuszczenie, i:e
introwertycy i ekstrnwertycy r6i:nü1 sie wydatkowaniem zasob6w uwagi.
W trzecim z kolei badaniu (Polich i Martin, 1992), w kt6rym uczestniczylo 54
sludent6w (27 kobiet i 27 mezczyzn), cechy temperamentalne jedynie kontrolowano,
nie wprowadzono natomiast podzialu na grupy. Poza ekstrawersji1, mierzom1 EPQ
i Wskafoikiem Typu Myersa-Briggsa (Myers-Briggs Type Indicator, MBTI),
kontrolowano r6wniez poziom neurotycznosci i psychotycznosci. Wynild nie
potwierdzity wczesniejszych doniesien. Ampliludy P300, mierzone podczas standar-
dowego zadania polegaj<icego na r6i:nicowaniu bodic6w dzwic;kowych, nie korelo-
241
,~.
 ljl1,
H
11 waly z iadnym ze wskainik6w ekstrawersji (dla cal~j pr6by). Zadnych istotn
1 korelacji nie uzyskano r6wniez dla pozostalych dw6ch wymiar6w temperamer
neurotycznosci i psychotycznosci.
Analogiczne wyniki uzyskano, gdy zamiast amplitudy P3 mierzono czas late··
cji P3. Kiedy natomiast analizQ wynik6w przeprowadzono oddziclnie dla kobj
i nwzczyzn, uzyskano ujemn<i korelacjQ (ponad 0,40) dla mQzczyzn. Amplituda r>
w grupie nwzczyzn byla nizsza u ekstrawertyk6w niz u introwertyk6w. Wynik te
jest zgodny z wynikami Daruny i innych (1985), niezgodny natomiast z wynika ·'
Cahilla i Policha ( 1992).
Stenberg (1994) badal r6znicQ amplitud komponenty P300 u ekstrawertyk6
i introwertyk6w na podstawi~ bodic6w wzrokowych (obrazk6w). Osoby bad;;
wykonywaly r6zne zadania, w kt6rych musialy zwracac uwagQ na bmwv i asp
semantyczny obrazk6w oraz na oba te skladnild jednoczesnie. Ekstrawertycy mie
wyzsze amplitudy P300 niz introwertycy. Jak sie okazalo, czynnikiem odpowiedzial
nym za istotn<i korelacjQ miedzy ekstrawersjci a amplitudq P300 byla impulsywnos
(do kontroli kt6rej sluzyla w tym eksperymencie podskala impulsywnosci EPI).
Zbyt malo wykonano dotychczas badan nad zwicizkiem miQdzy ekstrawersj<t
a komponentci P300, by mozna bylo sie pokusic o sformulowanie wniosk6w bardziej
•.i og6lnych. Ale juz powyzszy kr6tki przegh1cl baclan eksperymentalnych pozwali{
przypuszczac, ze raczej nie nalezy sie spodziewac jeclnoznacznych rozstrzygnicc >
omawianego tu problemu. Rozbieznosci w uzyskanych wynikach mogci byc ·
spowodowane r6znicami w sposobie doboru pr6by, r6znicami w sposobie zapisu
komponenty P300, a takze wieloma innymi czynnikami.
De Pascalis, Strelau i Zawadzki ( 1999), wychoclzcic z zalozenia, ze r6znice
w amplituclzie sytuacyjnych potencjal6w wywolanych (ERP) zalezci od r6Zllic
inclywidualnych w poziomie aktywacji, z kt6rym zwi<izane S'l cechy temperamentu,
por6wnali cechy postulowane przez regulacyjm1 teorie temperamentu (zob. pod-
rozdz. 3.2.5) z amplitud<i potencjalu P300 rejestrowanego w trakcie przetwarzania
informacji na bodice wzrokowe. Badaniu poclclano 63 kobiety w wiektt od 19 do 25
lat. Do pomiaru cech temperamentu wykorzystano kwestionariusz FCZ-KT, a poten-
cjal P300 mierzon..,. '.,ion1c pod uwage amplitucly w granicach ocl 300 clo 600 ms.
P300 rejestrowano z oclprowadzen okolicy czolowej, potylicznej i szczytowej m6zgu
zgodnie z miQdzynaroclowym systemem 10-20. Zadanie os6b badanych polegalo na
r6znicowaniu sl6w sensownych i bezsensownych, przy czym slowa sensowne
sklaclaly siQ dw6ch kategorii - sl6w przyjemnych i przykrych. Mierzono prawid-
lowosc reakcji i czas reakcji, rejestrowano takte czestosc skurcz6w serca (HR)
w trakcie wykonywania zaclan.
Niezaleznie ocl stwierclzonych r6znic inclywiclualnych okazalo siQ, ze amplituda
P300 jest wieksz~ na slowa bezsensowne niz sensowne, eo swiadczy o tym, Ze
przetwarzanie informacji w przypadku sl6w bezsensownych wi<ize siQ z wivksz<i
alokacjci wysilku i koncentracjci uwagi niz w przypadku sl6w sensownych. Pomtdto
okazalo sie, zgodnie z postawionymi hipotezami, ze w grupie os6b charak-
teryzuj~1cych sie duz<i wytrzymalosci<i (w terminologii Pawlowa- duzet sil<i procesu
242
'dzenia) wyst<ipila na wszystkie kategorie s16w istotnie mniejsza amplituda P'.:iv~
gtupie os6b o malej wytrzymalosci. W grupie os6b charakteryzuj<icych sie
'l wrazliwosci<i sensoryczn<i stwierdzono prawidlowosc oclwrotnci - istotnie
kszct amplitude P300 na wszystkie trzy kategorie sl6w w por6wnaniu z gru1n1
rakteryzujcic<i sie nizszci wrazliwosci<i zmyslowci.
z kolei w grupie os6b perseweratywnych, w por6wnaniu z osobami malo
erseweratywnymi, wystcipila wieksza amplituda potencjalu N500 w zakresie sl6w
rzyjemnych i bezsensownych. W odniesieniu do pozostalych cech temperamentu
1
~wawosc, reaktywnosc emocjonalna i aktywnosc) nie stwierdzono zwi<izku z rejest-
towanymi potencjalami sytuacyjnymi. Ustalone w tym badaniu zwicizki inter-
pretowano w kategoriach alokacji wysilku w trakcie procesu przetwarzania infor-
macji (wieksza u os6b o mniejszej wytrzymalosci i duzej wrazliwosci zmyslowej)
~ powicizaniu z r6znicarni indywidualnymi w poziomie aktywowalnosci, kt6ra takze
Uumaczy, dlaczego osoby perseweratywne charakteryzuj<i sie wiekszci amplitudci
potencjalu P500. Uzyskane wyniki badan, zanim nie zostanci potwierdzone w innych
Jaboratoriach, majci raczej status ciekawostki naukow~j niz stwierdzonego faktu.
Asymetria pollml mozgowych
Poziom pobudzenia kory m6zgowej p6lkuli lewej i prawej nie jest taki sam.
Rozbieznosc ta, zwana asymetri<i aktywacji p6lkul m6zgowych, jest cech<i uniwer-
salnci-wystepuje u wszystldch ludzi. Ale,jak wiadomo z kilku niezaleznych ir6del,
istni~jci w tym zakresie znaczne r6znice indywidualne (por. np. Glass, 1987;
Rusalow, 1979) i sei to r6znice stale (por. Amochaev i Samaly, 1979). Wiaclomo juz
na pewno, ze asymetria p61kul m6zgowych zwicizana jest z emocjami, a zwlaszcza
z funkcjonowaniem przednich i tylnych okolic skroniowych, kt6re majci liczne
powi<izania z uktaclem limbicznym (por. Davidson, 1984; IGnsbourne i Bemporacl,
1984; Myers, 1972; Tucker i Frederick, 1989). Fakt, iz asymetria p61kul m6zgowych
ma zwüizek z emocjami i ze r6znice indywidualne w tym zakresie sei wzglyclnie stale,
stanowi dobry punkt wyjscia badania zwicizku mjvdzy asymetrici a cechami
temperamentalnymi. Dotychczas przeprowadzono jednak bardzo niewiele badan na
ten temat.
Golu (1987), wychodzcic z zalozenia, ze prz~jawy dzialania noradrenaliny-
-serotoniny S'l bardziej widoczne w prawej p6lkuli m6zgowej, natomiast przejawy
dzialania ukladu dopaminowo-cholinergicznego latwiej mozna zaobserwowac w Ie-
wej p61lrnli m6zgowej, sformulowal kilka hipotez na temat zwicizku miedzy cechami
temperamentalnymi a asymetrict p6lkul m6zgowych. Autor postawil m.in. hipotezc;;
nastepujcic<i: dominacja p6lkuli prawej powinna isc w parze z nizszym poziomem
pobudzenia i wyzszym tonusem emocjonalnym, natomiast aktywnosc (rozumiana
tak, jak tozumie .i'l Strelau - por. rozdz. 3), powinna siQ wicizac z dominacj<i Iewej
p6lkuli (Golu, 1987).
Rusalow ( 1979), przedstawiciel nurtu neopawlowowskiego, wysuncil z kolei inne
przypl.iszczenie. Asymetria w zakrysie polaryzacji i amplitudy AEP, rejestrowanych
243

w okolicy czolowej, potylicznej i szczytowej m6zgu, moze byc uwazana (podobt
jak znane cechy pawlowowskie) za og6lny wskainik funkcjonowania osrodkowe
ukladu nerwowego.
Asymetria p611ml m6zgowy<;h a stany emocjonalne. Davidson (1987) sfor.
mulowal hipoteze, ze czynnikiem odpowiedzialnym za reakcje cfa1zenia-unikaniU
kt6ryc~ przejawe~ n~ poziomie ,ei_nocji SC\ o~powie~nio emocje poz~ty~ne i negaty
wne, jest laterahzaCJa czynnosc1 kory mozgoweJ. Ukladem dqzema zawiaduj
przednia czesc p61kuli lewej, ukladem miikania natomiast - p61kula prawa.
Davidson, Ekman, Saron, Senulis i Friesen ( 1990) przeprowadzili badani
kt6rego celem bylo sprawdzenie, czy w wanmkach wzbudzenia obrzydzenia (emoc
negatywnej, motywuji1cej do unikania bodica) i radosci (emocji pozytywn~
motywuj11cej do zblifania sie do bodica) ujqwni sie zjawisko asymetrii, mierzone ~
pomoci1 dw6ch wska:lnik6w pobudzenia korowego, surnarycznej energii rytmu alfi
i rytmu beta. Osobami badanymi byly kobiety (N = 11), !ilarannie wybrane z grup
37 kobiet praworecznych. Badanie spelnilo wszystkie warunki metodologiczn
wymagane przy wzbudzaniu i kontroli emocji przy jednoczesnym zapisie EEG
z zastosowaniem odprowadzeii z okolicy czolowej, centrnlnej, przednioskronioweJ
i ciemieniowej p6lkuli lewej i prawej. Do wzbudzenia emocji uzyto czterecn;1
jeclnominutowych film6w - dw6ch wywoluj<tcych pozytywne emocje i dw6ch•
wywoluj<tcych emocje negatywne. Radosc i obrzydzenie, emocje najczesciej ·:
pojawiaji1ce sie w tych warunkach eksperymentalnych, skorelowano z pomiarami •
EEG. Natezenie emocji mierzono dwojako: technik<l samooceny i technilGt szacowa"'
nia zapisu magnetowiclowego przez sedzi6w kompetentnych.
Wyniki potwierdzily w cluzej mierze hipotezy autor6w. Okazalo sie m.in., :Z.e
emocje negatywne koreluji1 z pobudzeniem kory przeclniej prawej p61kuli m6zgowej.
Swiaclczy o tym to, ze gdy u badanych wzbudzono stan obrzydzenia, poziom rytmu.
alfä w okolicy czolowej i przedniej czesci okolicy skroniowej p6lkuli prawej byl
nizszy niz w sytuacji wzbudzenia raclosci. Gdy por6wnano stan pobudzenia przedniej
czesci okolicy skroniowej p61kuli lewej towarzyszqcy poczuciu radosci i poczuciu
obrzyclzenia, okazalo sie natomiast, ze poziom pobudzenia, mierzony sumaryczn<t
energü1 rytmu alfa, byl wyzszy clla stanu radosci.
R6znice w stanie pobudzenia p6lkuli lewej i prawej clla emocji pozytywnych
i negatywnych, stwierdzone kilkakrotnie w badaniach z udzialem os6b doroslych,
zaobserwowano r6wniez u dzieci. Davidson i Fox (1982) przeprowadzili etwa
eksperymenty z uclzialem 10-miesiecznych dziewczynek (N = 18 i N = 20). Emocje
pozytywne i negatywne wzbudzono w ten spos6b, ze na ekrnnie magnetowidu
wyswietlano film przeclstawiaj11cy kobiete o radosnym lub smutnym wyrazie twarzy.
w trakcie ogl<ldania przez clzieci filmu prowadzono pomiar EEG z okolicy czolowej
i ciemieniowej p61kuli prawej i lewej. I w jednym, i drugim eksperymencie poziom
pobudzenia okolicy czolowej lewej byl wyzszy w sytuacji wzbudzania radosci niz
w sylllacji wzbudzania smutku. W celu okreslenia poziomu pobudzenia kory
m6zgowej, ze spontanicznej czynnosci EEG w przedziale czestotliwosci l-12 Hz
wyizolowano wyniki surowe i wskainiki lateralizacji.
244
naliza uzyskanych wynik6w sklonila autor6w do sfonnulowania nastepujqcego
sku:
·serwowana asymetria pobudzenia okolicy czolowej stanowi prawdopodobnie odbicie zr6:i:nico-
'j 1endencji bodzc6w emotogennych do uruchamiania zachowan typu di1:i:enie lub unikanie (Davidson
·ox, 1982, s. 218).
Powyzsze eksperymenty przytoczono, by pokazac, w jaki spos6b mozna badac
i<lzek mic;dzy stanem emocjonalnym jednostki a asymetri<t p6lkul m6zgowych.
zaclnym z tych eksperyment6w nie uwzgledniono jednak zmiennych temperamen-
. hych. Pomiar dqzenia-unikania dotyczyl stanu aktualnego, a nie og6lnej tendencji
chy). Chcqc dostosowac powyzsze podejscie do obszarn badaii nad tempernmen-
' nale:laloby badane w przytoczonych eksperymentach emocje, a wiec radosc,
utek, obrzydzenie, traktowac jako forme ekspresji cech temperamentalnych, czyli
o tendencje do odczuwania radosci, smutku, obrzydzenia. Zgodnie z tradycjq badaii
lid temperamentem nalezaloby te tendencje ujmowac niezale:lnie od tendencji do
d<t:Z.enia-unikania, co nie wyklucza oczywiscie ich wzajemnego skorelowania
'(Goldsmithi Campos, 1990; Rothbart, 1989b; Thomas i Chess, 1977).
Asymetria pollml mozgowych jako marke1· temperament\1. 0 ile wiem,
istnieje bardzo niewiele badan nad zwü1zkiem cech temperamentalnych z asymetri<1
p61kul m6zgowych. Przykladem takiego badania jest eksperyment Collina i Lolasa
(1985). Autorzy postanowili sprawdzic, na ile amplituda pote11cjal6w wywolanych,
bed<lca - zgodnie z clefinicji1 Buchsbauma (1976, 1978) - wskainikiem wymiaru
wzmocnienia/thnnienia, wykazuje jakies specyficzne r6znice w zaleznosci od tego,
w kt6rej p61kuli m6zgowej jest mierzona. Zbadano 40 doroslych mezczyzn.
Przedmiotem pomiaru byly potencjaly wywolane w oclpowiedzi na bodice diwic;ko-
we, rejestrowane z okolicy centralnej. Eksponowano sygnaly diwic;kowe o trzech
r6znych intensywnosciach, w odstepach 1,5-sekundowych.
Bior(\c pod uwage amplitude EP dla bodic6w o trzec· ::->tensywnosciach,
podzielono osoby badane na dwie grupy: grupe wzmacniaj<tC<l (nachylenie dodatnie)
i grupe tlumiqcq (nachylenie ujemne). Gdy por6wnano zapisy pochodz<1ce z obu
p61kul, okazalo sie, ze u os6b wzmacniajqcych wystepuje przewaga p61kuli lewej,
natomiast u os6b tlumiqcych wystepuje przewaga p61kuli prawej. R6znica nie
dotyczy jednak wartosci absolutnych amplitud potencjal6w wywolanych, a jedynie
zmian w wielkosci amplitudy pod wplywem bodic6w o r6znej intensywnosci.
Wychodzqc z zalozenia, ze zjawisko wzmacniania/tlumienia potencjal6w wywola-
nych jest przejawem r6znic indywidualnych w „energetycznym aspekcie uwagi",
Collin i Lolas zinterpretowali uzyskany wynik jako przejaw specyficznosci funk-
cjonowania p6lkul m6zgowych.
Lolas ( 1987) zbadal zwi<tzek mieclzy asymetrü1 p6lkul m6zgowych a ekstrawersj<l
i neurotycznosci(\. Osobami badanymi byli mezczyini (N = 22). Do badaii wybrano
osoby o skrajnych wynikach w inwentarzu EPI. Osoby badane podzielono ponadto na
dwie grupy na podstawie wynik6w w skali neurotycznosci (grupe o niskich wynikach
i grupe o srednich wynikach w tej skali). Badanie EEG polegalo na zapisie potencjalu
CNV w stanclarclowym eksperymencie z pomiarem CR, w kt6rym bodicami
245
'~Mii
 ostrzegawczymi byly diwit;;ki, a bodicami wlasciwymi - blyski swi
ponowano je losowo w dw6ch interwalach czasowych miedzy bodicr
trwaj11cy 1000 ms i drugi trwaj11cy 4000 ms. Zapisu EP dokonywano z odp
centralnych obu p6lkul m6zgowych.
Wyniki (wskainiki lateralizacji, ale tylko dla interwalu czasowego
ujawnily, :le w por6wnaniu z osobami mniej neurotycznymi, u os6b.
neurotycznych wyst11pil w prawej p6lkuli wyzszy poziom pobudzenia, mi
podstawie amplitud CNV. Zadn~j asymetrii p6lkulowej zwi11zanej z
ekstrawersji nie stwierdzono. Wynik tego badania pokrywa sie czcsciowo
mi badan wskazuj11cych na to, ze emocje negatywne (charakterysty
neurotycznosci) wi11z11 si\ raczej z pobudzeniem prnwej p6lkuli m6zgo~,
z drugiej strony badania nad emocjami wykazaly istotne zaleznosci
emocjami i wlasciwosciami EEG okolic czolowych, a nie centralnych m6'.:
De Pascalis (1993) przeprowadzil niedawno badanie z udzialem 60
w kt6rym wykorzystal szeroki zestaw wskainik6w asymetrii p61kul m
i cech tempernmentalnych. Uwzglednil nastep~j<ice zmienne tempern
ekstrawersje, neurotycznosc i psychotycznosc (mierzone inwentarzem
sile procesu pobudzenia, sile procesu hamowania i ruchliwosc proces6w ne
(mierzone inwentarzem PTS). Reaktywnosc p61kul m6zgowych mierzyl
stawie sytuacyjnych potencjal6w wywolanych (ERP) na bodice sluchowe i
we podczas wykonywania dw6ch zadai1 wedlug paradygmatu CR- zadania
(identyfikacja bodica wlasciwego pojawiaj11cego sie w d~j11cej sie prze
kolejnosci) i zadania trudnego (identyfikacja tego samego bodica pojawiaj11
w nie dajctcej sie przewidziec kolejnosci).
Do pomiaru aktywnosci p61kul m6zgowych wybrano n~jbardziej rzeteln
piki potencjal6w wywolanych: NI, P2, N2 i P3. Wskainikiem tzw. reakty
p61kul m6zgowych byly r6znice w ERP wywolanych w czasie wykonywani ·
latwych i trudnych. Poziom asymetrii okreslono na podstawie kilku mie
kulowych wskainik6w reaktywnosci, do obliczenia kt6rych sluzyly wi
wyraz~j<ice stosunek miedzy aktywnosci11 okolicy przedniej i okolicy tylnej
lewej i prawej. Wynik dodatni swiadczyl o dominacji prawej p6lkuli m6
wynik ujemny - o dominacji p61kuli lewej. Wszystlde uwzglednione w b
zmienne poddano dwukrotnie analizie czynnikowej, oddzielnie dla sytua
wywolanych potencja16w oraz dla obu kategorii zmiennych l11cznie - ERP i.
temperamentalnych.
Najwazniejsze, z punktu widzenia zwi11zku temperamentu z asymetrüi P
m6zgowych, wyniki (korelacyjne i czynnikowe) strescic mozna w spos
stepuj11cy:
(1) Neurotycznosc korelujc dodatnio z aktywnoscüi prawej p6lkuli m6zg
przedniej i tylncj, ale tylko dla sytuacyjnych potencja16w wywolanych w za
bodic6w sluchowych; stwierdzona w badaniu zalezno.~c micdzy neurotycz
a czynnoscüi prawej p61kuli m6zgowej zgodna jest z danymi uzyskanymi
Lolasa (1987).
246
chotycznosc koreluje z dominacjq prawej p6lkuli m6zgowej dla czesci
0 dla wzrokowych ERP.
kstrawersja koreluje doclatnio ze wzrostem p'obuclzenia czesci tylnej p6lkuli
czesci przedniej p6lkuJi Jewej; obie korelacje oclnOSZq sie jeclnakjcdynie do
sei sluchowej.
Ha procesu pobudzenia korelujc z clominacj11 prawej p61kuli m6zgowej
•;tylna) clla bodic6w wzrokowych i z dominacj<i lewcj p61kuli m6zgowcj
ez czesc tylna), ale tylko clla bodzc6w clzwickowych.
Niski wynik na skali Sily proccsu hamowania koreluje z clominacj<i prawej
'tn6zgowej dla modalnosci sluchowcj.
~Nie uzyskano :ladnej istotncj korelacji micdzy asymetri<i p61kul m6zgowych
iwosci<i proces6w nerwowych, cech11, kt6ra w wiekszosci badan silnie koreluje
rncesu pobudzcnia i z ekstrawersjct (por. Strelau, l 985a; Strelau i in., l 990b ).
e uzyskane przcz De Pascalisa nalezaloby najpicrw potwierclzic w innych,
:inych badaniach, zanim bedzie mozna sfonmilowac jakickolwiek dcfinityw-
oski na tcmat zwi11zk6w poszczeg6lnych cech temperamentalnych z asymetri<i
m6zgowych. Ale juz teraz mozna sie pokusic o kilka wniosk6w natury
iej og6ln~j wynikaj11cych z tych badan. Mozna je prawdopodobnie rozci11gn11c
na inne badania dotycz11ce zwi11zku temperamentu z lateralizacj11 m6zgu.
wi11zek micdzy temperamentem a asymetrifl p6lkul m6zgowych wygl11da
o r6znie w zaleznosci od (1) okolic m6zgu, z kt6rego pochodzi zapis EEG,
"()dzaju fal, dla kt6rych dokonuje sie analizy sytuacyjnych potencjal6w wywola-
' (3) modalnosci bodic6w stosowanych dla wywolania ERP, (4) warunk6w,
rych dokonuje sie pomiaru czynnosci bioelektrycznej kory m6zgowej.
a zlo:lonosc uwarunkowan bardzo utrudnia badania w tym obszarze. A zwi11zek
temperamentcm a asymctri<i p6lkul m6zgowych na pewno badac warto,jei.eli
·'.ymy, ze prawa p6lkula szybcicj dojrzewa w procesie ontogenezy niz p6lkula
a(por. Crowell, Jones, Kapuniani i Nakagawa, 1973; Thatcher, Walker i Giudice,
7) i ze w zakresic cech temperamentu wystepuje specyfika rozwojowa, np.
ewaga emocji negatywnych i brak kontroli emocjonalnej wc wczesnym dziecin-
(Gunnar, 1990; Kinsbourne i Bemporad, 1984; Rothbart, 1989b).
4.4. Korelaty biochemiczne temperamentu
Badania nad biochemicznymi korclatami cech temperamcntalnych podzielic
zna na dwie podstawowc katcgorie. Pierwsza kategoria obejmuje badania nacl
nnosci<i ukladu hormonalncgo, kt6r11 to czynnosci<i steruje os podwzg6-
-przysadka-nadncrcza. Reizen nadnerczy, pod wplywcm czesci wsp6lczulnej
:t.JN, wydzicla adrenaline (epinefryne). Przysadka z kolei, pod wplywem sygnal6w
plywaj11cych z podwzg6rza, pobudza do dzialania kore nadnerczy, kt6ra reaguje
. .in. wydzielaniem kortyzolu. Te dwa honnony, adrenalina i kortyzol, wydzielane s11
zczeg6lnie intcnsywnie w stanach napiecia emocjonalnego i stresu, a wiec w stanach
247
wymagaj<icych zwic;kszonej mobilizacji organizmu, wzmo:lonego wysilku i akty
nosci. Mozna przypuszczac, ze oba te hormony wi<iZ<l sie z cechami temperament
nymi posrednicz<1cymi w zachowaniu w wanmkach stresu.
Druga kategoria badail nad biochemicznymi korelatami temperamentu
badania nad mediatorami nerwowymi (neuroprzekainikami). Mediatory nerwo
slaly sie przedmiotem wzmozonych badail, kiedy okazalo sie, ze bez udzialu ty
substancji chemicznych, ulokowanych w pecherzykach synaptycznych, nie
mozliwosci przekazania pobudzenia z jednego neuronu do drugiego. Wiedza o ty
ze neuroprzekainiki posrednicz<1 m.in. w regulowaniu sldadnika energetyczneg
przekazywanej infonnacji, moze byc dobrym punktem wyjscia do formulowanii
hipotez na temat zwü1zk6w miedzy poszczeg6lnymi mediatorami nerwowyni
a energetycznymi cechami temperamentu.
Janke i Kallus (1995) omawiaj<i w swoim zwiezlym przegh1dzie wiele korelat6
biochemicznych (zar6wno hormon6w, jak i mediator6w nerwowych) takich cec
temperamentalnych, jak neurotycznosc, lck, ekstrawersja, poszukiwanie doznan
impulsywnosc i psychotycznosc. W tym podrozdziale om6wic kilka wybranyc
danych empirycznych dotycz<icych zaleznosci mic;dzy hormonami i neuroprzeka
nikami a cechami temperamentalnymi. Sw6j kr6tki przegl<id badan dotycz<icych
hormon6w oprc; gl6wnie na literaturze psychologicznej poswieconej problematyc~
temperamentu. Celem tych badan bylo por6wnanie charakterystycznego dla r6:lnycq
cech temperamentalnych poziomu kortyzolu.
4.4.1. Kortyzol - najpopulamiejszy hormon
wsrod badaczy temperamentu
Korlyzol, nalez<icy do grupy hormon6w zwanych kortykosterydami, moze sluzyc
jako przyldad hormonu, kt6rego dzialanie jest wynikiem interakcji AUN, OUN
(podwzg6rza) i uldadu endokrynnego. Przyjmuje sie na og6l, ze poziom kortyzolu
swiadczy o poziomie pobudzenia trzewnego (Dabbs i Hopper, 1990; Kagan, Reznick
i Snichnan, 1987). Kortyzol wystcpuje w slinie, moczu i surowicy lawi. Pomiar po-
ziomu kortyzolu, zar6wno u cloroslych, jak i u dzieci, nie nastrc;cza wiekszych trudnosci
(wystarczy np. pobrac pr6bkc; sliny) i tym zapewne nalezy tlumaczyc ogromm1 popu-
larnosc, jal«t w badaniach temperamentalnych zdobyl pomiar poziomu tego hormonu.
ßadania nad dziecrni
Sposr6d wszystkich badail nad zwü1zkiem cech temperamentulnych z poziomem
kortyzolu najbardziej znane S'l badania Kagana i innych ( 1987, 1988), prowadzone na
dzieciach zahamowanych i niezahamowanych. Z badat1 eksperymentalnych nad
dziecmi w wieku 21 miesic;cy i 5 i p61 roku wynika jeclnoznacznie, ze poziom
kortyzolu u dzieci zahamowanych jest istotnie wyzszy niz u dzieci niezahamowa-
nych. W zaleznosci od wieku badanych dzieci wsp6lczynnik korelacji mic;dzy
temperamentem zahamowanym a poziomem kortyzolu w slinie wahal sie ocl okolo
248
do ponad 0,40. Korelacje tego rzcdu stwierdza sie; zar6wno w warunkach
alnych (badanie rano w domu), jak i w warunkach laboratoryjnych (czyli mni~j
bardziej stresuj<icych).
.Zdaniem autor6w wyniki te swiadczq 0 lym, ze w por6wnaniu z dziecmi
ahamowanymi, u dzieci zahamowanych os podwzg6rze-przysadka-nadner-
charakteryzuje sie; wyzszym poziomem pobudzenia tonicznego. Z badan Kagana
nych wynika r6wniez, ze sposr6d wszystkich badanych przez tych autor6w
ainik6w fizjologicznych (czc;stosc skurcz6w serca, rozszerzenie irenic, napiecie
sniowe, poziom noradrenaliny w moczu) poziom kortyz' •·_: jest najlepszym
dyktorem typu temperamentu (zahamowanego versus niezahamowanego) dziec-
Badania te om6wilem szczeg6lowo w rozdziale 3. Tutaj dodam jedynie, ze
zdaniem Kagana i jego wsp6lpracownik6w - dzieci r6znü1 sie latwoscü1, z jak<1
~awia sie stan pobudzenia w rejonach OUN (przede wszystkim zlokalizowanych
strukturach limbicznych), kt6re wplywaj<1 z jednej strony na zachowanie
odpowiedzi na zdarzenia nieznane i wyzywaj<1ce poznawczo, z drugiej zas strony
stan pobudzenia fizjologicznego organizmu.
Gunnar i wsp6lpracownicy (Gunnar, 1990; Gunnar, Larson, Hertsgaard, Harris
rodersen, 1992; Gunnar, Mangelsdorf, Larson i Hertsgaarcl, 1989) badali zwi<izek
c;dzy poziomem koryzolu mierzonym w stanie spoczynkowym a cechami
mperamentu por6wnywalnymi z temperamentem zahamowanym i niezahamowa-
.m. Osobami badanymi byly dzieci w wieku 9 i 13 miesiccy. Wyniki nie
twierdzily wynik6w Kagana.
W badaniu z 1989 roku emocjonalnosc niemowhit 9-miesiecznych diagnozowa-
o na poclstawie procedury stosowanej w programie Louisville, a emocjonalnosc
zieci 13-miesiecznych na podstawie trzech cech (zblizania sie-wycofywania,
twosci przystosowania ijakosci nastroju) mierzonych Skah1 Temperamentu Dzieci
'fobkowych (TTS) Fullarda, McDevitta i Careya. Wyniki poddano analizie
czynnikowej i na tej podstawie wyloniono jeden czynnik temperamentalny - emoc-
jonalnosc. W jednej i drugiej grupie skorelowano wskainik emocjonalnosci
z wynikami pomiaru spoczynkowego poziomu kortyzolu. Istotm1 korelacjc mic;dzy
spoczynkowym poziomem kortyzolu a emocjonalnoscü1 uzyskano tylko dla dzieci
13-miesic;cznych (0,33), ale kierunek zale:lnosci byl niezgodny z wynikiem Kagana
(przy zalozeniu, ze negatywne reakcje emocjonalne swiadcz<1 o temperamencie
·.·zahamowanym).
W badaniu z 1992 roku, przeprowadzonym nad Jziecmi 9-miesiccznymi,
zastosowano kwestionariusz IBQ Rothbart. Wyniki w dw6ch skalach najbardziej
zbli:lonych do temperamentu zahamowanego (Strachu i Niezadowalenia w czasie
skrepowania) slcorelowano z poziomem kortyzolu mierzonym na podstawie pr6bki
sliny. Z.actnych istotnych korelacji nie stwierdzono.
W obu badaniach (Gunnar i in., 1989; Gunnar i in., 1992) wprowadzono stresor
(oddzielenie od matki). Jak wiadomo z eksperyment6w prowadzonych na naczel-
nych, oddzielenie od matki powoduje znaczne podwyzszenie poziomu kortyzolu (np.
Levine, Wiener, Coe, Bayart i Hayashi, 1987). Gunnar i jej zesp6l uzyskali wyniki
nastepuj<ice. Gdy kontekst sytuacyjny, w jakim dziecko oddzielono od matki, byl
249
~ili
 zagrazaj<tcy, poziom kortyzolu znacznie sie podwyzszyl tylko u dzieci c
te1yzuj<tcych sie przewag<t emocji negatywnych i maj<icych wysokie wyniki w
Niezadowolenia w czasie skrcpowania. U dzieci maj<1cych niskie wyniki na
dw6ch wymiarach temperamentalnych zaclnych zmian w poziomie kortyzoJ
stwierdzono.
Wyniki te sugerujQ wicc, te poziom kortyzolu jako taki nie moze byc uwazan
korelat fizjologiczny temperamentu. Czynnikiem odpowiedzialnym za r6z
w poziomie kortyzolu jest stan emocjonalny wywolany zadzialaniem str
z duzym prawdopodobienstwem mozna przypuszczac, ze czynnikiem,
modyfikuje wplyw stresora na stan emocjonalny dziecka, S<! cechy temperament
Uadania nad osobami doroslymi
Wniosld plynQce z badan nad zwi<tzkiem miedzy poziomem kortyzolu a cecl
temperamentalnymi u os6b doroslych s<1 mniej optymistyczne. W tych badani
w kt6rych przedmiotem analizy byl podstawowy poziom kortyzolu, wi11ksz
wynik6w nie daje podstaw do traktowania poziomu kortyzolu jako kore
biochemicznego cech temperamentalnych. Wniosek ten potwierdzaj<i wyniki pra
wszystkich badan na ten temat, prowadzonych w ci<tgu ostatnich dziesieciu lat
Ballenger i inni (1983) przeprowadzili badanie z udzialem 43 os6b doroslye
Autorzy ustalili poziom kilku substancji biochemicznych (gl6wnie neuroprzeka
nik6w) oraz poziom kortyzolu w plynie m6zgowo-rdzeniowym, surowicy k
i moczu. Wskainild biochemiczne skorelowali nastepnie ze wskainikami te
peramentu (m.in. z ekstrawersjQ, neurotycznoscü1 i psychotycznosciQ, micrzonymh
pomocQ EPQ, i z wymiarem poszukiwania doznan, micrzonym za pomoc<1 SSS
Kontrolowano wiek, wzrost i wage os6b badanych.
Podstawowy poziom kortyzolu w moczu nie korelowal istotnie z :l.adnQ z cec11
temperamentalnych. Uzyskano natomiast istotmt korelacje ujemnQ miedzy pozio'.i
mem kortyzolu w plynie m6zgowo-rdzeniowym a skalami SSS - Roihamowanid
(-0,48) i Psychotycznosci (-0,35). W swietlc istniejQcych danych, potwierdzonych
na wielu r6znych pr6bach, z kt6rych wynika, ze poszczeg6lne wskainiki poziomu
kortyzolu S<! silnie ze sob11 skorelowane (por. 1;p. Kahn, Rubinow, Davis, Kling i Post, .
1988), niesp6jnosc uzyskanych przez Ballengera i wsp6lpracownik6w danych
oclnosnic do korelacji cech temperamentalnych z r6znymi wskainikami poziomu
kortyzolu trudno wytlumaczyc.
Dabbs i Hopper ( 1990) zbadali poziom kortyzolu w Siinie w dw6ch niezaletnych
grupach - u student6w (N = 102) i u weteran6w wojennych (N = 4462). W kazdej
grupie wyselekcjonowali do dalszych badan l 0% os6b o mtjwy:Z.szym poziomie
kortyzolu i 10% os6b o n<~jnizszym poziomie tego wskainika. Autorzy zmierzyli
ponadto szereg cech osobowosci os6b badanych. Do pomiaru cech osobowosci
1
student6w uzyli kwestionariusza NEO-PI, do pomiaru cech osobowosci weteran6w
1' -- MMPI. Choc :laden z tych kwestionariuszy nie jest przeznaczony do pomiaru cech
,,
1
temper:unentalnych, z opisywanego tu badania mozna wycü1gn<t6 ldlka inte-
resujQcych wniosk6w.
250
nci z wysokim poziomem kortyzolu, w por6wnaniu ze studentami z niskim
tn kortyzolu, mieli wyzsze wskainiki leim i depresji (swiadczQ o tym wyniki
eurotycznosci kwestionariusza NEP-PI) i nizsze wskainiki ekstrawersji (o
iadczQ wyniki w podskali Towarzyskosci sl,rnli Ekstrawersji kwcstionariusza
. I analogict.nie, weterani z wysokim poziomem kortyzolu, w por6wnaniu
anami z niskim poziomem kortyzolu, uzyskall wyzsze wskainiki leku
wersji (w inwentarzu MMPI). Znaczenie tych r6znic maleje jednak, _gdy
·zynniki korelacji analizujemy dla calej grupy htcznie. Wsp6kzynnik korelacji
intl"owersjQ (MMPI) a poziomem kortyzolu dla calej grupy weteran6w jest
cznie zerowy (0,06).
samo dotyczy leku (0,04). Windle (1994) poddal dane weteran6w powt6r-
alizic. Wyniki MMPI podzielil na czte1y kategorie, obejmujQce m.in. za-
wanie behawioralne i aktywacje behawioraln<t. Dia kazdej kategorii obliczyl
czynnik korelacji z poziomem kortyzolu. J tym razem korelacje byly nieistotne.
korelacji miedzy lekiem-cechQ a podstawowym poziomym kortyzolu stwier-
o r6wniez w innych badaniach (Bohnen, Nicolson, Sulon i .Tolles, 1991;
dtstädter, Baltes-Götz, Kirschbaum i Heilhammer, 1991; Hubert i de Jong-
yer, 1989).
sr6d nowszych badan dotyczQcych zwiQzku miedzy cechami temperamental-
:j a poziomem kortyzolu u os6b normalnych na uwage zasluguje badanie
chbauma, Bartusseka i Strasburgera (1992). Autorzy zmierzyli poziom kortyzolu
inie w dw6ch niezaleznych pr6bach student6w i studentek (N = 50 i N = 37).
11iaru dokonali dwukrotnie, w warunkach normalnych i w warunkach stresu
chicznego (w tych ostatnich osoby badane musialy wyglosic publicznie przem6-
j~nie i wykonac w pamieci zadanie arytmetyczne na oczach publicznosci). Pr6bki
;llY pobierano w odstepach l 0-minutowych, przed przyst<1pieniem do zadania i po
.go zakonczeniu. Pomiar temperamentu obejmowal nastepujQce cechy: ekstrawer-
• ncurotycznosc, psychotycznosc (EPQ-R), czte1y charakterystyld poszukiwania
znan (SSS) oraz sile procesu pobudzenia, silc pro9esu hamowania i ruchliwosc
oces6w nerwowych (PTS).
Zgodnie z przewidywaniami w obu grupach poziom kortyzolu byl istotnie
zszy w warunkach stresu niz w warunkach normalnych. Zupelnie zaskakujQce
tomiast s<1 wyniki dotyczQce zwiQzku miedzy pozimnem kortyzolu a temperamen-
ßm. Ani podstawowy poziom kortyzolu, ani poziom kortyzolu mierzony w warun-
kach stresu, nie korelowal z :l.adnym z dziesicciu cech temperamentalnych.
e.nalogiczny brak korelacji miedzy poziomem kortyzolu w wanmkach stresu
cechami temperamentalnymi (lekiem, impulsywnosciQ, neurotycznosciQ i elcs-
trawersjQ, mierzonymi za pomocQ skali ST AI do pomiaru Ieku-cechy i leku-stanu
oraz Freiburgskim Inwentarzem Osobowosci) stwierdzili Bossert i inni (1988)
badaniu z udzialem 12 student6w.
Na podstawie danych wlasnych oraz danych z literatury Kirschbaum i inni
sformulowali wniosek nastepujQcy:
Jesli zgodzimy sii; eo do lcgo, 7.c w badaniach psychobiologicznych nalczy uwzglf;'dniac tylko korclacje eo
najnmicj srednicj wysokosci (czyli, zgodnic z konwcncjonalnq dcfinicjq, r = 0,30 lub wii;ccj), to - jak
251
wynika z dostc,;pnej lileratury - nie ma ju:l. w psychologii osobowosci potrzeby dalszych bada Temperament a nem·oprzelmzniki monoamine1·giczne i ich enzymy
zwi[\zkiem mic,;dzy zmiennymi osobowosciowymi a poziomem kortyzolu (1992, s. 1355).

Autorzy sami przyznaj&, ze jest to wniosek zbyt daleko id<1cy, niemniej je

~zwa:Z.ania na temat zwü1zku mic;,dzy mediatorami monoaminergicznymi
renalin&, dopamin& i serotonin&) lub ich enzymami a r6znymi aspektami
teza ta dobrze ilustruje aktualny stan badan nad zwü1zldem mic;,dzy tempermne
wan temperamentalnych lub mechanizmami steruj&cymi tymi zachowaniami
czlowieka doroslego a poziomem kortyzolu, a jest on o wiele mniej obiecuj<\cy,
ukladanli kary i nagrody wedlug Graya, l 982a), podsumowal Zuckerman
mo:l.na sie bylo spodziewac na podstawie wynik6w Kagana i innych ( 1987, 1988)
b, 199la). Pewien wgl&d w rozmaite hipotezy,jalde pr6buje sie;, formulowac na
populacji dzieciecej.

~hi 4.4. Hipotezy odnosnie do zwiltzku mi~dzy nem·o1n·zelrnznikm11i monom11ine1·gicznymi

', ~ chamkte1·ystyk11mi tem1ie1·11mentalnymi (adaptacja - wg: Znckernrnn, 1991a, s. 184)
4.4.2. Neuroprzeka:iniki i ich enzymy
Serotonina Norndrenalina Dopamina
Badania nad zwi&zldem mic;,dzy mediatorami nerwowymi a cechami ter Li.;k: uwrn:l.liwienie na Zbli:l.anie sie,;: bodicc
Lc;k: wysoki poziom
peramentu zyskuj<\ ostatnio coraz wic;,ksz<\ popularnosc z powod6w, kt6re czesci, - zachowanie zahamo- bod:tce nowe i bod:tce zwh1zane z nagrodt\;
wo juz przedstawilem. Wymienmy tylko najwazniejsze: (1) bez udzialu neut, wane; niski poziom zwirtzane z kan1 emocjc pozytywne
przekainik6w nie ma mozliwosci przekazania pobudzenia z jednego neuronu · -rozhamowanie agresji
drugiego, (2) neuroprzekainiki posrednicz<t w powstawaniu skladnika euer Lc;k: niski poziom - de-
tycznego przekazywanej informacji, (3) wiedz&c, kt6re neuroprzekainiki zos tekcja nowosci, system
uruchomione, mozemy w przyblizeniu okreslic, kt6re struktury nerwowe zos alarmowy
pobudzone, (4) poziom mediator6w nerwowych mozna regulowac za pomoct\ Koncentracja uwagi na Orientacja, zaintereso-
k6w zwiekszaj[\cych (dzialanie agonistyczne) lub zmniejszaj<1cych (dzialanie wat.nych bod:tcach sro- wanie srodowiskiem
dowiska; odsiewanie bo-
tagonistyczne) ich aktywnosc, (5) pomiar poziomu mediator6w nerwowych wo d2.c6w niewa:l.nych
czu krwi lub moczu nie nastrc;,cza wivkszych trudnosci, choc niewiele oczyw
Og61ne zahamowanie Nagroda: kieruje selek- Energelyzuje i aktywi-
cie mozna na tej podstawie powiedziec o dzialaniu OUN. Aby m6c pobrac pr6 zachowania; wra:lliwosc cji\ reakcji zgodnie zuje zachowania zwiq-
plynu m6zgowo-rdzeniowego - najrzetelniejszego, zdaniem Zuckermana (1991ä na kary bqd:t na sygnaly z uprzednio nagrodzo- zane z picrwotnymi na-
wskainika czynnosci osrodkowego uldadu nerwowego - potrzebna jest punkc' kary nymi reakcjami grodami biologicznymi
lc;,diwiowa. Og61ne zahamowanie Og61na aktywacja wszy- Poszukiwanie, eksplora-
Bardzo niewiele jest badail, w kt6rych pr6bowano ustalic zwü1zek mic;dz wszystkich uklad6w stkich uklad6w emocjo- cja, nagrody wewnc,;trz-
cechami temperamentalnymi - mierzonymi technikami kwestionariuszowymi lu emocjonalnych nalnych ne, nadzieja. pragnienie
laboratoryjnymi - a mediatorami nerwowymi. Wiekszosc badan w tym obszarze radosci (u ludzi)
Og61ne zahamowanie
sprowadza sie do spekulacji na temat hipotetycznych zwü1zk6w cech temperamentati zachowania w sytuacji
nych z neuroprzekainikami, traktowanymi jako podloze biochemiczne tych cech, konfliktowej. Niski po-
ziom - impulsywnosc,
Wic;kszosc istniej[\cych rozwazail dotycz[\cych tego tematu opiera siv na badaniacl(' agresja skierowana na
prowadzonych na zwierzc;,tach, gdzie cechy zachowania korelowano z takim siebie lub innych (u lu-
innym neuroprzekainikiem lub jego enzymami (por. np. Gray, l982a, dzi)
Panksepp, 1982; Soubrie, 1986; Stein, 1983) lub badano poziom Unikanie szkody: za- Wra:l.liwosc na nagrody. Poszukiwanie nowosci
w kontekscie takiego czy innego stanu chorobowego lub zaburzenia zachowania: chowanic zahamowane, zale:lnosc, cmocjonalne
Przykladem tego ostatniego nurtu poszukiwan Sl\ badania nad schizofrenikami, ostro:l.nosc, chwicjnosc, cieplo, przywi:1zanie spo-
lc;k leczne, towarzyskosc. Ni-
pacjentami cierpi&cymi na chorobe Parldnsona, alkoholikami, przestepcami lub ski poziom: nonkonfor-
psychopatami (Cloninger, von Knorring i Oreland, 1985; Murphy, 1977; Schalling; mizm, separacja spolecz-
Asberg, Edman i Oreland, 1987; Stein, 1974). na
Zuckennan Hamowanie wszystkich Wzmacnia cfckty na- Poszukiwanic nowosci
( 1991 a) uklad6w cmocjonalnych grody i kary i doznait
(pozytywnych i negaty-
wnych)

252 253

'~1
 temat zwi<1zk6w zachodzqcych mivdzy czynnosciq neuroprzekainik6w monoa Tabela 4.5. Zwillzek mi~<lzy wskainikami biochemicznymi a ceclmmi temperamentu
ncrgicznych a cechami temperamentalnymi, daje tabela 4.4, bQdqca adaptacjq tal:i (adaptac.ia - wg: nallenger i in„ 1983, s. 621)
przedstawionej w pracy Zuckermana (1991a, s. 184).
EPQ-E EPQ-N EPQ-P SSS-Gcn SSS-Dis
f . Jak wiclac z tej tabeli, wivkszosc autor6w podziela poglqcl, ze serotonina regul ·biochcmicznc
:proccs hamowania zachowania, dopamina natomiast wiqze siQ z procescm zblii.a
lsiQ do bodica i z zachowaniem sterowanym przez uklad nagrody. Co do funk
-CSFNE -0,01 -0,15 -0,23 -0,49** -0,22
CSFMHPG '0,21 -0,20 -0,23 0,09 0,15
!noradrenaliny panuje natomiast znaczna rozbieznosc zdm'i. Niekt6rzy autorzy wi~·. Osoczc krwi MHPG -0,25 -0,44* -0,26 0,24 0,05

l
dzialanie noradrenaliny z zachowaniami stcrowanymi ukladem kary (np. lvkiem Mocz MHPG 0,12 -0,07 -0,04 -0,06 0,13
inni formuluj<l hipotezy przeciwstawne i uwazajq, ze noraclrenalina wiqzc ·sl :CSFDBH 0,25 -0,20 -0,06 -0,12 0,20
'. Osoczc krwi DBH 0,33 -0,26 0,00 -0,60** -0,33
'i1 z zachowaniami ~"°'·~wanymi przcz uk!acl nagrocly. Zbyt malo jcszcze zgromaclzo Plytki krwi MAO -0,15 -0,04 0,17 -0,13 -0,09
danych empirycznycn, by mo7:na bylo siQ opowicdzicc jeclnoznacznie za jedm1 z tyc :osoczc krwi AO 0,08 -0.19 -0,07 -0,33* -0,22
hipotez.
Ze wszystkic.:h badan na tcmat zwi<izku miQdzy ccchami temperamentalnyr * p<0,10; ** p<0,05.
E- ckstrnwcrsja, N - ncurolycznosc, P - psychotycznosc, micrzone k'vcstionnriuszcm EPQ; Gen
1 a clzialaniem ncuroprzekainik6w monoaminowych i ich enzym6w, najbardzi e--- wynik og61ny, Dis - rozhmnowanic, micrzonc kwcstionariuszcm SSS; CSF - plyn m6zgowo-
wszechstronne jest badanie Ballengera i innych (1983). Badanic przeprowadzo 'rdzcniowy, NE - noradrenalina, MHPG - 3-metoksy-4-hyclroksyfcnylglikol, DBH - bclahyclrok-
w osrodku klinicznym z udzialem 43 os6b doroslych bez zaburze11 (26 mQzczy sylaza clopaminowa, MAO - oksyclaza 111onoa111inowa, AO - oksyclaza aminowa. W baclani11
i 17 kobiet w wiektt 19-64 lat). Dia kazdcgo badanego uzyskano szereg r6zny kontrolowano wick, wzrosl i wagt;.
wskainik6w biochemicznych. Zmierzono m.in. poziom: adrenaliny w plynie m6
gowo-rdzeniowym, metabolitu noraclrenaliny (MHPG) w plynic m6zgowo-rdzeni Kagan i inni (1987, 1988) uzyskali clane wskazu.i<tce na to, Zc zachowanie
wym, osoczu krwi i moczu, enzymu DBH (katalizatora przemiany dopamin zahamowanc (odpowicdnik neurotycznosci) u dzieci w wiektt 4 lat i 5 i p61 roku
w noradrenalinQ) w plynie m6zgowo-rdzeniowym i osoczu krwi, oksydazy mon koreluje (na poziomie 0,31-0,34) z dzialaniem noradrem1Jiny, mierzonym m.in. na
aminowej (uwafanej za wskainik poziomu czynnosci MAO w OUN), w plyth 'podstawie wskainik6w MHPG, ale w kierunku lliezgoclnym z oczekiwaniami. Kagan
i osoczu krwi. Zmicrzono takte poziom kmtyzolu (por. poprzedni podrozdziat). Pomi i wsp61pracownicy wyjasnjaj<i tQ rozbieznosc wyzszym poziomem aktywnosci
psychologiczny obejmowal cechy mierzone za pomoc<t EPQ, MMPI i SSS-IV. Dia na ukladu sympatycznego u dzieci zahmnowanych niz tI clzicci niezahamowanych.
najbardziej interesuj<tce Sq skale tcmperamcntu kwcstionariuszy EPQ i SSS. Godna uwagi jest dufa sp6jnosc wynik6w dotycz<icych korclacji miQdzy
Wsp6!czynniki korelacji wskainik6w biochemicznych z takimi cechami te1 poszukiwaniern cloznan (wskainik globalny) a clzialaniem noradrenaliny. We
peramentalnymi, jak ckstrawersja, neurotycznosc, psychotycznosc i poszukiwani wszystkich znanych badaniach na ten temat korelacja ta jest ujemna, wbrew
doznan (wskaznik og6lny i wynik w skali Rozhamowania) przedstawione przewidywaniu autor6w (Ballenger i in„ 1983), opartym na hipotezie (Stein, 1978;
w tabeli 4.5. Zmiennymi kontrolowanymi w tym badaniu byly wiek, wzrost i Zuckcrman, 1979), zc noraclrenalina posredniczy w zachowaniach sterowanych
os6b baclanych. oczekiwaniem nagrody, a wiyc zachowaniach typowych dla os6b poszukuj<icych
1
l Jak wynika z analizy tabcli 4.5, ekstrawersja nie koreluje istotnie z fadnym silnych doznan.
/ wskainik6w biochemicznych, mimo zc rozwafania tcoretyczne Jak widac w rycinie 4.3, clla kazdego z trzcch mediator6w nerwowych
„ w tabeli 4.4 sldaniajq do przyjQcia hipotczy, ze ekstrawersja wüize siQ z u:w11amc111 - noradrenaliny, dopaminy i serotoniny (5-HT) - udalo siQ wyodrQbnic specyficz-
/ noradrenaliny. Podobnie psychotycznosc, wbrew oczckiwaniom, nie ne mctabolity: MHPG clla noradrenaliny, HVA dla dopaminy i 5-HIAA dla
t' z zadnym z aspekt6w dzialania noradrcnaliny. Z kolei dla neurotycznosci i serotoniny. Poziom tych metabolit6w, kt6ry okre§lic moZlla na podstawic r6znych
szukiwania doznan natomiast, czyli dla clw6ch zmiennych, kt6re ze sobq pr6bck (plynu m6zgowo-rdzeniowego, osocza krwi, moczu), informuje wiQc
korelowaly - ani w tym, ani w zadnym innym baclaniu - uzyskano konfiguracjc posrednio o dzialaniu tych specyficznych uklad6w monoaminowych. Mozna siQ
wynik6w przypominaj<ic<i konfiguracjQ wskainik6w clzialania noradrenaliny. Neuro~ spoclziewac, ze w przyszlosci wlasnie na ich podstawie bQdzie siQ pr6bowalo okreslic
tycznosc korelowala ujemnic z poziomem MHPG (podstawowego metabolitt1 zwi<izck miydzy cechami temperamentu/osobowosci a clzialaniem neuroprzekai-
noradrenaliny) w osoczu krwi, poszukiwanic doznan zas korelowalo tak:zc ujemnie nik6w. 0 kilku wstQpnych pr6bach tego roclzaju pisze Zuckerman (1991a).
z poziomem noraclrenaliny w plynie m6zgowo-rclzcniowym oraz z DBH, enzymem Zuckerman przcclstawia szereg danych na temat zwi<izku mir:;dzy metabolitami
uwalnianym w celu przemiany dopaminy w noraclrenalilw. Poza kilkoma spckulac~ neuroprzekainik6w (5-HIAA, HV A, MHPG) a niekt6rymi cechami temperamentu.
jami, wl<iczaj<ic tc prowadzone przez Ballengera i innych (1983), nie pojawilo sie . Powoluje siy na dwa baclania przeprowadzonc przez Schalling, Asberg i Edman
clotychczas fadne zadowalaj<ice wyjasnienie tych wynik6w. (1984, dane nie opublikowane, cytowanc w: Zuckennan, 199la) oraz Schalling

254 255
 i innych (1990, dane nie opublikowane, cytowane w Zuckerman, 199la). Nie Ud·
ini sie dotrzec do zadnych publikacji, w kt6rych autorzy sami by te dane bezposred
cytowali. Gdy Schalling i inni ( 1984) skorelowali wymienione wyzej metaboÜ
z ekstrawersj<1, neurotycznosci<t i psychotycznosci<t (mierzonymi na podstawie Epß
u os6b doroslych, okazalo siv, ze ani ekstrawersja, ani neurotycznosc nie korelu
z zadnym z tych trzech metabolit6w. Psychotycznosc natomiast koreluje ujemi;i
z 5-HIAA (-0,43) i HV A (-0,42). Obie korelacje s<1 istotne.
; Przy zalozeniu, ze serotonina posredniczy w sterowaniu procesami hamowani
\ ujemna korelacja miedzy psychotycznoscü1 a metabolitem serotoniny (5-HIAA) j
' teoretycznie uzasadniona. Wiadomo bowiem, ze osoby uzyskuj<tce wysoki wy 11
1 w skali psychotycz~osci osi<tgaj<1 stosunkowo nis~ie wyniki na w~mia~ach te
)
i. peramentalnych zwt<tzanych z kontrol<t zachowanm (Ruch, Angleitner 1 Strela
\/ 1991; Zuckerman, 199 la). Ujemna korelacj~ psychotycznosci z HV A (metabolite
1 dopaminy) jest za to mniej zrozumiala. Zadnych istotnych korelacji z trzer
wymienionymi wcze§niej metabolitami nie uzyskano r6wniez dla taldch cech, ja,
impulsywnosc i unikanie monotonii (przejawu poszuldwania doznan), mierzonycl
na podstawie Karolinsldch Skai Osobowosci.
Wyniki nowszego badania Schalling i innych (1990) nie potwierdzily danych
z 1984 roku, wniosly za to kilka nowych informacji. Okazalo sie m.in„ ze 5-HIAA
nie koreluje z psychotycznoscü1, koreluje za to z ekstrawersj<1. Wyniki te oraz wy71
niki kilku innych, pominietych tu'taj badan (Redmond i in., 1986; Kulcsar, Kutor.
i Arato, 1984) mozna r6znie interpretowac i S<t one pelne sprzecznosci. Na
podstawie mozna jedynie powiedziec to, ze daleko nam jeszcze do jednoznacznych
wniosk6w na temat zaleznosci miedzy cechami temperamentu a dzialaniem uldad6w .
monoaminowych.
Aktywnosc MAO jako korelnt biochemiczny cech tempernmentu
Wiekszosc badaczy zaleznosci miedzy mecliatorami nerwowymi a temperamen-
tem koncentruje swoj<1 uwage na dzialaniu oksydazy monoaminowej. Jak juz
wsponmialem (por. ryc. 4.3), MAO uczestniczy w procesie rozkladu wszystkich
trzech neuroprzekainik6w. Enzym ten wystepuje w dw6ch r6znych postaciach, A
i B. MAO-A rozl<lada przede wszystkim noradrenaline i serotonine, MAO-B
- clopamine. U czlowieka MAO-A wystepuje gl6wnie w m6zgu, ale zmtjduje sie
r6wniez we wszystkich strukturach bogatych w serotonine (Zuckerman, I 991a).
MAO-B wystepuje m.in. w plytkach krwi. Najczesciej stosowanym w badaniach
temperamentalnych wskainikiem aktywnosci MAO jest wskainik poziomu MAO
w plytkach krwi (skorelowany, wedlug niekt6rych doniesien, z poziomem MAO
w m6zgu - Zuckennan, 1984b, 199la).
W badaniu niemowlqt, kt6rego autorami S<l Sostek, Sostek, Murphy, Martin
i Born (1981), stwierdzono istotn<t zaleznosc miedzy behawioralnymi przejawami
tempernmentu, mierzonymi za pomocq Skali Oceny Zachowania Noworodk6w
Brazelton (Brnzelton Neonatal Behavioral Assessment Scale) a poziomem MAO.
Niemowleta o wyzszym stalym poziomie pobudzenia mialy wyzszy poziom MAO.
256
m pobudzenia okreslono na podstawie motoryki oraz wlasciwosci cyklu snu
wania.
iWiekszosc badan nad zwü1zkiem miedzy poziomem MAO a temperamentem
wadzono na populacji os6b doroslych. Najczesciej badanymi wymiarami tem-
ramentalnyrni byly: wymiar poszukiwania doznan i cechy pokrewne - unikanie
onotonii i impulsywnosc. Zuckerman (199la) dokonal przegh1du przeprowadzo-
ch w latach 1977-1989 11 badan, w kt6rych poziom MAO w plytkach krwi
relowano ze skalami poszukiwania doznail. Zuckermana (SSS-IV i SSS-V).
siedmiu sposr6d tych 11 badan osobami badanymi byli studenci, w pozostalych
inne osoby dorosle. Piec prob skladalo sie z samych mezczyzn, trzy - z samych
biet, trzy pozostale byly pr6bami mieszanymi. Liczba os6b badanych w pr6bach
ahala sie od 13 do 65.
Przeprowadzona przez Zuckermana metaanaliza tych 11 badan dostarczyla
astepuj<tcych wynik6w: ( 1) wszystkie (poza jedn<t) korelacje miedzy skalami
iierz<tcymi poszukiwanie doznan a poziomem MAO w plytkach krwi byly ujemne;
·:z) korelacje ujemne (wsrod kt6rych siedem bylo istotnych statystycznie) wahaly sie
·d -0, 15 do -0,65; mediana -0,25; (3) sposr6d czterech uwzglednionych w meta-
flUalizie skal SSS, trzy skale - Rozhamowanie (Dis), Poszukiwanie przezyc (ES)
j Poszukiwanie grozy i przyg6d (TAS) - korelowaly mniej wiecej r6wnie czesto
z poziomem MAO w plytkach krwi, jedna natomiast - Podatnosc· na nude (BS)
- korelowala z poziomem MAO tylko raz.
Przegl<td osmiu badan, w kt6rych korelowano aktywnosc MAO w plytkach lawi
z wynikami w tescie rnierzt\cym tendencje do unikania monotonii, szwedzkim
odpowiedniku poszukiwania doznan (Schalling, Edman i Asberg, 1983), dostarczyl
bardzo podobnych wynik6w. We wszystkich osmiu analizowanych przez Zucker-
mana (199la) pr6bach tendencja do unikania monotonii korelowala ujemnie
z poziomem MAO w plytkach krwi (mediana -0,215). Jest to wynik niemal
identyczny z wynikiem, jaki uzyskal Zuckennan dla poszukiwania doznan.
lstnieje jeszcze wiele innych badan, nie uwzglednionych w tabelach por6wnaw-
czych Zuckermana (np. von Knorring, Bohman, von Knorring i Oreland, 1985; von
Knorring, Oreland i Winblad, 1984; Zuckennan, Buchsbaum i Murphy, 1980),
a potwierdzajqcych ujemn<t korelacje wymiaru poszukiwania doznan, zwlaszcza
sl):ali Rozhamowania, z poziomem MAO w plytkach krwi, przy czym parclziej sp6jne
wyniki uzyskano dla mezczyzn niz dla kobiet. Zdaniem Schal)ing (Schalling
i Asberg, 1985; Schalling i in„ 1983; Schalling, Eclman, Asberg i Oreland, 1988) oraz
Zuckermana ( 1979, 199 la) ujemm1 korelacje miedzy wyi.aj<1rem--poszuki.~~HlÜL-----··­
doznan i unikaniem monotonii a poziomem MAO w plytkach krwi mozna wyjasnic
tym, ze uzyskane w tych baclaniach wartosci MAO-A informuj<t o poziomie
aktywnosci serotoniny, czyli mediatora nerwowego steruj<1cego procesami hamowa-
nia. Ujemm\ korelacje nalezy tak tlumaczyc: osoby, u kt6rych poziom MAO jest
niski, to osoby przejawiajt1ce wiele zachowan rozwü1zlych i impulsywnych,
typowych dla poszuldwaczy doznan. Badanie Schalling i innych (1988), kt6re
opisano ponizej, czesciowo te hipoteze potwierdza.
Pivcdziesieciu osmiu doroslych mezczyzn w wiektt od 23 do 42 lat podzielono na
257
\~111
 podstawie poziomu MAO w plytkach krwi na trzy grupy: MAO-wysokie (N :::, "'
MAO-nislde (N = 12) i MAO-srednie (N = 34). Wszystkim osobom bada ·§"' .ti
.€ ·9
~
~ ~ 1 ~
......
~
-~
e dJ
::lt:! ""'~
·-
,,
uor ~ bO 0.. u
'! dano do wypelnienia nastQpuj<ice kwestionariusze: EPQ, KSP oraz Kwestionari i5., N ~0 .D
'filo<•
~ ·~ ~-
frui::,~ ~
J §
1

Impulsywnosci-Ryzykanctwa-Empatii (IVE; Eysenck i Eysenck, 1978). § il"' 0..

B]oö.. ß
(.)

r.n~..g u a!rng
.'4 ·-
< ~
~
.D
Uzyskane wyniki uprawnü\i<l do sformulowania nastQpujqcych wniosk6 :;:: -~ s:!:l ro , ro ro •u ~ ro .Bz "'
§§ il ~ 8 ~ ·~ "§ ·9
0
~
( 1) w skalach EPQ nie uzyskano zadnych r6znic mivdzy grupami; (2) grupa os
o niskim poziomie MAO miala wyzsze wyniki w skali Impulsywnosci IVE niz d
"'"""-:::;i.
·s0
-N 'j3
"'
'N cd'
8. "§ ·9 ·9 ""
0
0.. :!:jU'.l.g
~
„ '"O
~ ~~~
~ 0...o..:;:;
·~ ~
<..> •O
~ e l'::!
i:i' .~ ;.-:.: . ~ ~ .-!: u ro e:! ·~
" <1J '0
t:! t:!
.'4 ~
•O 0 o
... ::l u >-. O bO
•V)
[i ro
1
pozostale grupy; (3) analiza korelacyjna wynik6w wszystkich 58 os6b badany s .g <1J
c "'..c:
0.. 0..
s s e ,c;
"""
o
U')
1--1 ro i:::
c .....
o. ...,
F u
l;l ca t:J
... C'-·
._ C-·
e e e~
....__. ...... C:
·::1 S' §
•. 0
0..
IZ
~
wykazata niezbyt wyso!G1, lecz istotm1 korelacjQ miQdzy aktywnosci<i MAO a .g~ ::l "' -~
"'
0
N
(.)
u
:>-.
0: ·~0 ·~0 ·~0 0~ bO "'
<1J .DN "0
i?;uro
"'
1
-
- ~ <U bJ)
(.) 0 0
::S ·r. ·- ·-
~0oONNNN~'8
0 l::l
·~ ·~·s oi
wskainikami impulsywnosci (IVE i KSP; -0,32 i -0,25). Wyniki tego bada 0
eo.. U5 eo.. eo.. eo.. eo.. :.::1 1Z &&ii:uo:;o.. &: .!3
0..
>
0
0 öl
potwierdzily czi:;sciowo hipotezi:; o zwi<izku miQdzy poziomem MAO a inmlsywn J;:J"'
0 ::l
.'4 IZ
cü1. W przeciwienstwie do wielu dotychczasowych badan nie potwierdzily natomia 11 ~ ~<
0 Cl ~I
zwi<izku miQdzy poziomem MAO w plytkach krwi a tendencjq do unikan Q ~< ::.<:<
.'4 IZ
h(\) .~__, st
monotonii. 0 1 ;:l
~::iiz
~~
Doniesienia z ldlku innych badai'l, z udzialem zar6wno dzieci, jak i os ~ g .~ ~ ~
.,., ~ Q5 5t;~ u J;:J
doroslych (np. Schalling i in„ 1983; Shekim i in„ 1984), r6wniez potwierdzaj ·§ "'0
- e
:;::
.];! "'0.. ] ] S bS ~<.t!~
<!' U'.l

~
..; 1
"
..c: ~-
!::;·~~~>-.
~~ ~ ~ s·~ ~ ~ S
ujemn<i korelacjQ miQdzy poziomem MAO w plytkach krwi a r6Zllymi wskainika
impulsywnosci. Brak korelacji miQdzy wskainikami poziomu MAO a ekstrawersji
(.)
0
:ö
§
"§
~ €€ u"'

0
0
~~.!:4 ,9.,,
0
••
~ 1 oo~~
~~1313
Ci< ~
~
u
~
g
~
~

~ ~
..c:
S:l
._,_,
~~o~o~~
u
Otn~
s g ·§
::i;: ·s .t! ·s~Ou
~U')

-
0

0
•

neurotycznoscü1 i psychotycznosci<i, o jakim informowali wczesniej Ballenger i im

·9"
-Eli5;:r:<.,, 0 0
Cl~~ .g .g e ::c: <,.... ~ ·;;:i"',...< ..c:.~ ~ ..c:%i 2 g. t' ·-0::
~ 1-1 C'-•
~
"'d 1-1 u
0
V) u -
0
·-

z< <
%iu0at?; < ~
(1983), potwierdzony zostal takze w innych badaniach (Schalling i in„ 1983; von 'l;j (.)

N ::.<: < < z z Cl<!' Cl ::.<: ~ ,.;zz::;az~::.: "'"' 1 ~

Knorring i in., 1984). ..c: IX\
W kilku badaniach stwierdzono natomiast ujemn<i korelacjQ miQdzy ekstrawersjq Si! 1

·I~
a poziomem MAO w plytkach krwi (np. Demisch, Georgi, Patzke, Demjsclr IZ + + + + +
i Bochnik, 1982; Gattaz i Beckman, 1981 ). Przy zatozeniu, ze ekstrawersja koreluje:
0.. <1J
0 ..c:
doclatnio z wymiarem poszukiwania doznaii i wymiarem impulsywnosci (Ruch i in.; "OÜ

199 l; Zuckerman, 1991 a), wyniki te S<l sp6jne z wynikami, jakie uzyskano clla clw6ch 1 ·;;;
U'.l + + + + + <!'"'
ostatnich wymiar6w. Mezzich i inni (1994) uzyskali nieclawno ujemn<i korelacjr; Cl §
oi ..c:
mii:;clzy poziomern MAO w plytkach krwi a zespolem cech sklaclaj<icych siQ na c 1--<

temperament trudll)' (mierzonym za pomoq kwestionariusza DOTS), ale tylko '§ 1

ÖU
w grupie kobiet nacluzywaj<icych substancji oclurzaj11cych. W grupie kontrolncj P.:i + + + + ~ r.:;
IX\
korelacja ta nie wystqpita. 1 ti
Zgromaclzone clotychczas clane na temat zwi<izku miQclzy neuroprzekainikami er:' :tJ
0
.D
i ich enzymami a cechami temperamentalnymi os6b normalnych nie pozwal<\i'l na u "'"'
+ + + + + + + +
razie na wycü1gniQcie zbyt wielu konstruktywnych wniosk6w. Jako takie poparcie f::: .soi
""' t'd
öl
0:
t:l(.)
empiryczne majeclynie wniosek, ze wymiar poszukiwania cloznafi oraz cechy blisko
spokrewnione z t<i wlasciwosci<1 temperamentu koreluj11 ujemnie z aktywnoscü1 <1J
.a '/2,
"' u

MAO w plytkach krwi. "'i!: '§ c,i ro ,-. ~ 1 fü.

:s
0
::E
'°s §"' ·s-
"'.... :;::o
"
·s"'"'
~ ~
·::1
Cd
"§
~
''-'
,.,,

is
~
....."'
-~
c::
<r: "'
.a ~
• 'U'
f ~ 43 .Dgj 3 N S :;;J,~
4.4.3. Uwagi ogolne '.f°
<'I
2C:: 1 •u 8_
!lJ•'Vl
·-O
tl)
~
0..
__
8.. ..c:
,
::i::i~~
"'~ e
•U
-
'0
-
'U
•if.t,
o;:l~
v :~0
0:
" .::!.,
'U 0
-J::J
~ 1
~
rotZ
Cl 11> tn ,!i4 '0 'Ü •U '!"":""l V:I O •Ul P.t 0 0 • El OJ •in t;j 0 ~ i..:. U)

'8 '8 ·~ g8
V)
..Q
~ ~ ·~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ Rl0 ~ ·~o ~ ~~ ~~ § ~ g rn
'!
i=
Biochemiczne baclania temperamentu s<1 ci11gle jeszcze w powijakach. Mozna ~ ·:;i ~ ;.::l
-~ a tl ~ § l'::! 15. ~ ß :a .5 ß -30.. lN'1 b:;: ~ .D
,§1 'U'o k :~ 1 fi
l::l I=!' :;:: · - ,_. · - ro ro ro gj <..> 0 "' ,o 0 .,,
jeclnak miec nadziejQ, ze w ci<igu nasti:;pnej dekacly pojawi<i siQ setld nowych baclai'l ~§ ~~$~$ ~~~~~ ~ ~ IZ ~~~~jS ~~ ~~
nad biochemicznymi markerami temperamentu i ze rzucq one nieco wiQcej swiatla na -~

258
biologiczne podstawy tego zjawiska. Dobrym punktem wyjscia taldch badan
byc hipotezy, jakie sformulowala Petra Netter (1991) na temat zaleinosci miv
wybranymi wymiarami temperam~ntu a kilkoma r6Znymi substancjami bioche
nymi. Hipotetyczne zwi<1zki mivdzy wymiarami temperamentu, wyr6znionymi p,
Thomasa i Chess, Bussa i Plomina, Pawlowa i Rusalowa, a takimi substancj
biochemicznymi, jak kortyzol, adrenalina, acetylocholina, hormon adrenokorty
ropowy oraz neuroprzekazniki monoaminowe (noradrenalina, dopamina i serot
na) zebrane zostaly w tabeli 4.6.
W dziedzinie psychofizjologii badacz r6znic indywidualnych w zakresie zwü
mivdzy cechami osobowosci/temperamentu a ich korelatami fizjologicznymi rn
tyka szereg trudnosci metodologicznych. Naturv tych trudnosci sygnalizowali n/:,
Gale i Edwards (1983b), Eysenck (1990a) i Strelau (1992b). Netter (1991) ta
zwr6cila uwagv na liczne slabe pi1nkty podejscia biochemicznego do badan
r6inicami indywidualnymi. Niekt6re z nich warto tutaj przytoczyc:
( l) Kiedy szukamy zaleznosci mivdzy cechami temperamentµ
biochemicznymi:
[... ] musimy jednak pamii;tac, ze !en sam mcdiator nerwowy czy hormon uczcslniczy w przcbicgu w·
r6znych funkcji i odwrotnic, w jcdnym i tym samym zachowaniu posrcdniczy szcreg r6znych mcdiato
ncrwowych i obwodowych zmiennych biochcmicznych. Niewielc jest tcorii, z kt6rych mozna la
wysnuc hipotezy eo do tcgo, kt6re zmicnnc psychologicznc powinny z takim czy innym wska:tniki
biochemicznym korelowac, a to dlatego, :i:c reakcje biochemiczne na dany bodziec si1 o wiele. nm
specyficznc niz rcakcjc psychologicznc (Ncllcr, 1991, ss. 152 i 156).
(2) Nie mamy bezposredniego dostvpu do neuroprzekafoik6w znajduj<1cych
w m6zgu. W badaniach temperamentalnych trzeba wivc korzystac ze wskafoik6W
obwodowych, np. z pr6bek osocza krwi czy moczu. Te zas odzwierciedlajq czynno§c
biochemiczm\ m6zgu jedynie w okolo pivciu procentach.
(3) Mivdzy procesem uwalniania neuroprzekafoika a procesem hamuj<1cymjego'
uwalnianie zachodzi wiele kompensacyjnych sprzc:zefi zwrotnych. Poziom metaboli~
t6w w pobranej pr6bce mo:le wivc odzwierciedlac r6zne etapy przemian biochemicz-
nych; raz mo:le wskazywac na duzy poziom uwolnionego neuroprzekafoika, innym
razem na duzy poziom hamowania ze strony enzymu rozkladajqcego ten neuro-
przekafoik.
Badanie zlozonych biologicznych podstaw cech temperamentalnych wymaga
podejscia kompleksowego. Podejscie biochemiczne nalezy hiczyc z podejsciem
fizjologicznym, neuropsychologicznym i genetycznym. Dotychczasowa wiedza na
temat biochemicznych podstaw cech temperamentalnych jest slG1pa, niesp6jna i nie
pozwala jeszcze na formulowanie zadnych optymistycznych wniosk6w. Z tego nie
wynika jednak, ze dalsze badania nad biochemicznymi skladnikami cech tem-
peramentalnych S'I bezcelowe.
Rozdziaf 5
BADANIA NAD TEMPERAMENTEM
W UJl;CIU GENETYKI ZACHÖWANIA
Rozwazania teoretyczne i dane empiryczne dotycz<1ce psychobiologicznych
~ekt6w temperamentu s<1 bardzo zr6znicowane i mog<\ byc ujmowane z wielu
znych perspektyw. Tematem rozdzialu 4 byly takie zjawiska biologiczne, kt6re
zna badac w laboratorium i opisywac za pomoc<1 „twardych" wskafoik6w
~sciowych. Przedmiotem rozwaian w tym rozdziale bvd<1 natomiast przede
'1szystldm konstrukty i koncepcje teoretyczne (tworzone zreszt<1 czvsto na podstawie
änych empirycznych). Rozdzial ten traktuje o badaniach nad temperamentem,
:rowadzonych wedlug paradygmatu genetyki zachowania. Uzupelnienie dorobku
rezentowanego w rozdziale 4 o wynild badan wykorzystujqcych metodologiv
genetyki zachowania powinno przyczynic siv do lepszego zrozumienia biologicz-
nych podstaw temperamentu.
Jakjuz wspomnialem w rozdziale 4, dane wskazuj<1ce na wsp6ludzial czynnik6w
genetycznych w powstawaniu indywidualnych r6znic w temperamencie przemawia-
jn na korzysc biologicznych uwarunkowan temperamentu. "!.!lezy przy tym
podkreSlic, ze czynniki genetyczne nie wplywaj<\ na zachowanie bezposrednio, lecz
' za posrednictwem Iez<1cych u ich podstaw mechanizm6w fizjologicznych i bio-
chemicznych. Dotychczasowe wyniki badan, wskazuj<1ce na istnienie wielu korela-
t6w fizjologiczych i biochemicznych temperamentu, uzasadniaj<\ potrzebv szukania
,genetycznych uwarunkowan indywidualnych r6inic w temperamencie. Ale r6wnie
dobrze mozna by ten tok rozumowania odwr6cic. · Jezeli prawd<1 jest, ze r6znice
temperamentalne uwarunkowane S<\ genetycznie, to muszn istniec w organizmie
czlowieka genetycznie uwarunkowane przenosniki tych r6znic (anatomiczne, fizjo-
logiczne i/lub biochemiczne). Bez wzglvdu na to, z jakiego miejsca wyruszymy na
poszukiwanie biologicznych uwarunkowan r6Znic indywidualnych w temperamen-
cie, nie da siv podwazyc znaczenia badail. behawioralno-genetycznych.
Wspomnialem wczesniej (por. rozdz. 4), ze genetyka zachowania odpowiada na
pytanie o biologiczne uwarunkowania r6znic temperamentalnych bardzo og6lnie: tak
lub nie. Nie jest to jednak do koil.ca prawda, a to z trzech powod6w. Po pierwsze,
podejscie genetyld zachowania umozliwia r6wniez poszuldwanie bardziej specyficz-
nych uwanmkowail. genetycznych r6znic indywidualnych i dzivld temu dostarcza
261
'~fä
-i
 doldadniejszej wiedzy na temat biologicznych podstaw temperamentu. Po drugie,·
kto inny, jak wlasnie genetycy zachowania dostarczyli kilku najsilniejsz
dowod6w potwierdzaj<icych rolr;; czynnik6w srodowiskowych w powstawaniu r6zh
indywidualnych, eo umyka na og6l uwagi badaczy poszukuj<icych genezy r6zn
indywidualnych w srodowisku czlowieka. 1 po trzecic wreszcie, genetyka z
chowania umozliwia ilosciowe oszacowanie proporcji wplywu gen6w i srodowis
na powstawanie r6znic indywidualnych w zachowaniu.
Celem tego rozdzialu nie jest szczeg6lowa charakterystyka podejscia behawior
Jno-genetycznego do badania r6znic indywidualnych. Wyczerpuj<ice informacje
ten temat mozna znalezc w licznych podn~cznikach i monografiach (np. Full
i Thompson, 1978; Hay, 1985· Plomin, 1986; Plomin, DeFries, McClearn i Rutt
1997). Chc<ic unikn<ic ewentualnych nieporozumicti i niejasnosci podczas prezentac
i interpretacji danych empirycznych, przedstawk tylko kilka podstawowych infot
macji na temat genetyki zachowania (adresowanych gl6wnie do Czytelnik6w mnie
obe;,nanych z t<i problematyk<t). Zreszt<t w ramach podejscia behawioralno-genetycz~
nego zgromadzono juz tak wiele dowod6w empirycznych potwierdzaj<icych udziat
czynnik6w genetycznych w powstawaniu r6znic indywidualnych w temperamencie
dzieci i os6b doroslych (por. prace przeghtdowe nastvpuj<icych autor6w: Borkenau;'
1992; Eaves, Eysenck i Martin, 1989; Goldsmith, 1989; Loehlin, 1992; Loehlin
i Nichols, 1976; Oniszczenko, 1997b; Zuckerman, 199la), ze ich wyczerptü&ca
prezentacja w tym miejscu i tak nie bylaby mofüwa. Przedstawiv wivc jedynie
skromny wyb6r istniej<1cych danych cmpirycznych, obrazuj11cy aktualny stan badan
w tym obszarze.
5.1. Teoretyczne problemy genetyki zachowania
w odniesieniu do badmi
nad temperamentem cztowieka
Badania nad problematykct r6znic indywidualnych wykorzystuj<ice podejscie
genetyki zachowania (bez wzglvdu na to, czego konkretnie dotyczct - inteligencji,
zdolnosci, osobowosci czy temperamentu - mqjct na celu stwierdzenie, w jakim
stopniu r6znice indywidualne w zakresie okreslonych z~chowan i cech zalezct od
czynnik6w genetycznych. Bez wzglvdu na to, w jakim obszarze funkcjonowania
czlowieka badamy wklad czynnika genetycznego w wariancjv cech (zachowan),
genetycy behawioralni zawsze przestrzeg~j<t w swoich badaniach tych samych,
typowych dla tego podejscia, zasad.
Z kilkoma zaledwie wyj<1tkami w sferze patologii, nie zdarza siv - ani
u czlowieka, ani u zwierzctt - by tylko jeden gen odpowiadat za biologicznie
uwarunkowane r6znice indywidualne w zachowaniu. R6znice indywidualne w za-
chowaniu S<t wynikiem interakcji wielu gen6w i dlatego do ich badania stosuje sie
genetykc zachowania zamiast tradycyjnej genetyki. Przedmiotem badall genetyki
mendlowskiej jest rola pojedynczych gen6w i konkretnych genotyp6w. Genetyka
zachowania natomiast korzysta gl6wnie z ilosciowych metocl statystycznych
262
:ego nazywana jest czasem genetyk& ilosciow<i. Korzystanie z metod genetyki
•0 wej w badaniu r6znic indywidualych poci<iga za sobct rozlegle konsekwencje
wniosk6w,jakie formuluje siv na temat genetycznych uwarunkowati zachowania,
ym r6wniez cech temperamentalnych.
z punktu widzenia naszych rozwaZ:ati dwie konsekwencje wydaj<1 si<;; szczeg61nic
zne. Przedstawiv je teraz, aby uzmyslowic Czytelnikowi ograniczenia podejscia
awioralno-genetycznego: ( 1) clane z badm1 prowadzonych w ramach genetyki
howania uprawniajct wyf~cznie do formulowania wniosk6w na temat procentu
Jancji wynik6w, za kt6ry odpowiadajct czynniki genetyczne, czyli proporcji
adu tych czynnik6w w powstawanie indywidualnych r6znic badanych zachowati
cech; (2) wszelkie wnioski na temat genetycznych uwarunkowan r6znic
ywidualnych dotyczct wyl~cznie badanej pr6by lub populacji, dla kt6rej dana
;t6ba jest reprezentatywna, a nie konkretnych os6b.
' Przejdv teraz do om6wienia nastvpujctcych zagadnien teoretycznych zwictzanych
wykorzystaniem genetyki zachowania w badaniach nad temperamentem: ( 1)
'~posob6w szacowania wplywu czynnik6w genetycznych na wariancjv cech tem-
peramentalnych, (2) metod gromadzcnia danych stanowictcych podstawv wnios-
.)wwania na temat wplywu czynnik6w dziedzicznych i srodowiskowych na in-
·dywidualne r6znice temperamentu, (3) hipotez dotycz<1cych wsp6ldzialania czyn-
nikow genetycznych i srodowiskowych oraz znaczenia genetyki zachowania dla
wyjasnienia rozwoju cech temperamentalnych.
5.1.1. Wspolczynnik odzieclziczalnosci jako wskainik wldadu
czynnikow genetycznych w powstawanie ro:inic inclywiclualnych
w charakterystykach zachowania
N~jpowszechniej stosowanct miarct r6znic indywidualnych jest wariancja fenoty-
powa charakterystyk zachowania. Tv wariancjv mozna rozlozyc na szereg wariancji
czctstkowych, odnosz<1cych siv do r6znych aspekt6w dziedzicznosci i srodowiska.
Wariancje czctstkowe smnujct siv, tworz<ic wariancjv calkowitct. Najprostsza postac
wariancji fenotypowej zachowania (phenotypic variance, V„) jest sumct dw6ch
wariancji czctstkowych (Hirsch, 1962): genetyczn~j (genetic variance, VG) i srodowi-
skowej (e11viro11111e11tal variance, V„) i moze byc wyrazona nastvpujctcym wzorem:
v„ = vG + v„
Genet.yczne sldadniki warianc.ii fenotypowe,j
Oszacowanie odziedziczalnosci danego zachowania (lub danej cechy) opiera siv
na zatozeniu, ze warianc.iv fenotypow<t mozna rozlozyc na czvsci skladowe.
Przyjmijmy przez chwilv, ze addytywny model wariancji fenotypowej (Vp) mozna
rozlozyc tylko na dwie wariancje skladowe: warianc.iv genetycznct (VG) i warianc.iv
srodowiskowct (V„). Wspokzynnik odziedziczalnosci (heritability coefficient, /1 2)
263
opisuje tv czvsc wariancji fenotypowej (calkowitej), kt6nt mo:lna przypisac warian,
genetycznej (por. Fuller i Thompson, 1978; Plomin i in., 1997), czyli: ···
Va 1z2 = VG
1i2 = VG + VE
Vp
Tale oszacowan<i odziedziczalnosc nazywa siv zwykle odziedziczalnoscüt w 8
rokim rozumieniu (broad-sense 'heritability, h 28 ), poniewaz obejmuje wszyst
mozliwe fr6dla wariancji genetycznej. A zatem odziedziczalnosc w szeroki
rozumieniu to calkowity wklad gen6w w wariancjv zachowania, bez wzglvdu na t:
czy jest to wklad addytywny czy nie.
Wariancjv genetyczn<i mozna podzielic na dwa podstawowe skladniki: wariancJ
genetyczn<i addytywn<i (V,1) i wariancjv genetyczn<i nieaddytywn<i (VN11 ). Pojvci
wariancji genetycznej addytywnej obejmuje tv czvsc wyposazenia dziedziczneg
kt6ra „odtwarza siv w identycznej postaci", czyli przyczynia siv do podobienstw
dziecka do rodzic6w, poniewaz maj<\ oni polowv gen6w wsp6lnych. Odziedziczal
nosc, kt6ra odnosi siv wyh1cznie do wariancji genetycznej addytywnej, znana jest:'
jako odziedziczalnosc w W<tskim rozumieniu (narrow-sense heritability, h 2N). Jest td~
ta czvsc wariancji fenotypowej, za kt6r<t odpowiada wmiancja genetyczna addytyw-
na. Odziedziczalnosc w w<iskim rozumieniu mozna wyrazic za pomoc<t nastvpllj<tce~'
go wzoru:
fi2N= ~.
Vp
Ze wzgl\1du na to, ze odziedziczalnosc w W<tskim rozumieniu obejmuje tylko tv
czvsc wariancji genetycznej, kt6ra przekazywana jest z pokolenia na pokolenie,
zyskala ona szczeg6ln<t popularnosc wsr6d genetyk6w zachowania prowadz<1cych
badania na zwierzvtach. Wklad czynnik6w genetycznych w wariancjv fenotypowi1
zachowania okresla siv w tego typu badaniach, posluguj<\C siv gl6wnie metodit
selektywnej hodowli. Badaczy osobowosci i temperamentu, podobnie jak badaczy
inteligencji, usilujiicych wyja§nic genetyczne uwarunkowania zmiennosci ludzkich
zachowan, bardziej interesuje odziedziczalnosc w szerokim rozumieniu (Loehlin,
1992), kt6ra obejmuje zar6wno addytywny, jak i nieaddytywny wplyw czynnik6w
genetycznych na wariancjv zachowania. Wariancjv genetyczn<i nieaddytywm\ mozna
podzielic na wariancjv dominacji (V0 ) i epistazy (VEP). Odziedziczalnosc w szerokim
rozumieniu mozna wivc uj<1c nastvpuj<icym wzorem:
h2B = V1 + V/) +VEP. V,\+ VNA.
2
Vp h [J = Vp
Przez pojvcie dominacji nalezy rozumiec interakcjv dw6ch alleli zajmujt1cych
jednakowe polozenie (locus) w chromosomie. Wielkosc wariancji wynikaj<icej
z dominacji (V0 ) zalezy od stosunkt1 Iiczby alleli dominuj11cych i recesywnych
odpowiadaj<1cych za genotyp danej cechy. Dziecko otrzymuje od kazdego z rodzic6w
tylko jeden z tych alleli, wivc wartosci genotyp6w nie sumuj<i sie (przekazana
genetycznie cecha nie odtwarza siv w identycznej postaci). Innymi slowy, potomstwo
264
siv pod wzglvdem tej cechy od rodzic6w (Plomin i in., 1997). Epistaza z kolei to
kcja mivdzy allelami zajmuj<icymi r6zne polozenie w chromosomach. Epistaza
zac siv moze w r6znego rodzaju interakcjach i kazda z nich moze w spos6b
ny wplywac na fenotyp. Efekt epistazy przyczynia siv do genetycznie uwarun-
wanego zr6znicowania zachowan, nie jest natomiast przekazywany potomstwu.
Wplyw czynnikow srodowiskowych na wariancjir fenotypu
•1Aby ulatwic zrozumienie wplywu czynnik6w genetycznych i srodowiskowych
z ich wzajemnej interakcji na wariancjv fenotypow<i, Wf--- .:adza siv dalszy
~dzial kazdego z tych czynnik6w. Najczvsciej wyr6znia siv srodowisko dzielone
hared) i nie dzielone (no11slwred) lub tez na mivdzyrodzinne (betwee11-family)
ewn<ttrzrodzinne (within-family) (Hay, 1985; Loehlin, 1992; Plomin i in., 1997).
alej, dla oznaczenia srodowiska dzielonego (mivdzyrodzinnego) bvdv poslugiwal
v pojvciem „srodowisko wsp61ne", a dla oznaczenia srodowiska nie dzielonego
wewmttrzrodzinnego) pojvciem „srodowisko specyficzne" (Oniszczenko, l 997b).
M6wü1c o srodowislm wspolnym, mamy na mysli te czynniki srodowiskowe,
t6re upodobniaj<i poszczeg6lnych czlonk6w danej rodziny do siebie i zarazem
pdr6zniaj<\ ich od czlonk6w innych rodzin. Zaklada siv na przyklad, ze takie czynniki,
}ak praktyki wychowawcze, wyposazenie domu, status ekonomiczno-spoleczny
(SES) rodzic6w itp. S<\ wsp6lne dla wszystkich czlonk6w danej rodziny. I odwrotnie,
m6wütc 0 srodowisku specyficznym, mamy na mysli te wszystkie czynniki
§rodowiskowe, kt6re przyczyniaj<i siv do powstawania r6znic mivdzy czlonkami tej
samej rodziny. Elementami srodowiska specyficznego s<i: kolejnosc urodzen,
.~r6:lnicowanie postaw rodzic6w wobec swoich dzieci, odmienne dla poszczeg6lnych
dzieci w rodzinie kontakty ze szkol<i i r6wiesnikami itp.
. Srodowisko w najszerszym rozumieniu tego slowa obejmuje wszystko, eo nie jest
odziedziczone, i dlatego zdarza siv dosyc czvsto, ze wskainiki wariancji srodowisko-
wej S<\ sztucznie zawyfone, poniewaz obejmuj<\ r6wniez bhtd pomiaru wynikaj<icy
z niedocü1gnivc technik pomiarowych. Powoduje to czi;sto przecenianie wplywu
srodowiska specyficznego na fenotypow<\ wariancjv zachowania.
Oszucowanie odzieclziczalnosci
W zaleznosci od metod gromadzenia danych i rodzaju dostvpnych informacji
stosowano r6zne sposoby pomiaru odziedziczalnosci. Najcz~sciej stosuje siv wz6r
zaproponowany przez Falconera (1960), jednego z tw6rc6w genetyki ilosciowej.
Wskainik odziedziczalnosci Falconera jest miaq odziedziczalnosci w szerokim
rozumieniu. Do jego obliczenia potrzebne S<1 dane pochodz<ice od bliznii1t jedno-
jajowych (monozygotycznych, MZ) i bliini<it dwujajowych (dyzygotycznych, DZ)
wychowywanych razem. Miaq odziedziczalnosci jest podwojona r6znica mivdzy
intrakorelacj<\ dla bliinütt MZ i DZ, stltd wz6r ma nast~puj<icq postac:
h2 = 2(rMz - rvz)·
265
 1„.
tyczny u bliznü1t MZ (maj<icych identyczne wyposazenie genetyczne), nato
bliinic:;ta DZ, wskutek dominacji, mqj<t tylko 25% wsp61nych skladnik6w gen
nych nieaddytywnych;
(5) badane cechy nie s<1 wynikiem selektywnego doboru rodzic6w.
Rycina 5.1 przedstawia schemat sciezkowy, opisUj<icy zwi<izki zachod
mi9dzy poszczeg61nymi czynnikami determinuj<icymi fenotyp (P), w tym Icon
nym przypadku chodzi o cechy temperamentalne dwojga bliinü1t jednojajo~
i dwojga bliinictt dwujajowych.
e (4) Istotna korelacja miedzy cechami zachowania rodzenstwa przybranego
DZ
MZ
Ryc. 5.1. Model scie:ikowy dla blizniitt monozygotycznych i dyzygotycznych. BI, B2- bliini~ta z
smnej pary; A - czynnik genetyczny addytywny; D - czynnik gcnctyczny nieacldytyw
C - srodowisko wsp61ne; E - srodowisko spccyficzne; a, d, c, i c - wsp61czynniki scie:iko
pokazn.iitce wplyw zmiennych ukrytych (A, D, C i E) na danit cech~. Dia bliiniitt MZ intrakorclac
dla A, C i D wynoszit 1,00. To samo dotyczy bliiniitt DZ, ale tylko w odnicsieniu do C
Fenotyp ten mozna przedstawic jako efckt sumowania sie czterech czynnik6
~ A, D, C, E, - maj:wych status zmiennych nieobserwowalych (latentnych
Scie:iki oznaczone malymi Jiterami (a, d, c, e), zwanymi wsp6lczynnikat
scie:ikowymi, pokazuj<i wplyw zmiennych ukrytych na badam1 ceche. Zwi<iz
mi9dzy omawianymi zmiennymi mo:ina ujttc w nastepujttce r6wnanie strukturaln~;
slu:i<1ce przede wszystkim do dalszych analiz statystycznych: ··
P ::::: aA + dD + cC + eE.
Metoda adopcy.ina
Dzi9ki adopcji powstaje calkiem wyjtttkowa sytuacja: dziecko mieszka z przy"
branymi rodzicami, z kt6rymi nie jest spokrewnione genetycznie, nie mieszka
natomiast z rodzicami biologicznymi, z kt6rymi jest genetycznie spokrewnione.
Ponadto, dzi9ki adopcji, czQsto pod jednym dachem zyje rodzei1stwo biologiczne
i biologicznie nie spokrewnione z nim rodzeilstwo przybrane. W baclaniach
268
~ystuj<icych metod9 adopcyjn<i wniosld na temat czynnik6w dziedzicznych
owiskowych jako determinant r6:inic itidywidualnych, obejmuj<icych tak:ie
temperamentt), s<1 oparte na nast9pujqcych zalo:ieniach:
Jstotna korelacja tniydzy charakterystykami zachowania rodzica biologicz-
0 i dziecka swiadczy 0 wplywie czynnika genetycznego na kszaltowanie
~nych r6:inic indywidualnych.
.2) Jstotna korelacja mi9dzy cechami zachowania dziecka a cechami zachowania
branego rodzica (z kt6rym dziecko nie jest biologicznie spokrewnione) swiadczy
·lywie czynnik6w srodowiskowych na badanc r6:inice indywidualne.
3) Przewaga korelacji mi9dzy dzieckiem a jego rodzicem biologicznym nad
iacj<i miedzy dzieckiem a jego rodzicem przybranym swiadczy 0 tym, Ze
sztaltowaniu indywidualnych r6:inic badan~j cechy wi9ksz<i role odgrywa
nik genetyczny ni:i czynnik srodowiskowy. Odwrotna zale:inosc swiadczy
in, :ie zmiennosc fenotypowa wynika przede Wszystkim z wplywu srodowiska.
iologicznego swiadczy 0 wplywie srodowiska, natomiast brak takiej korelacji
iadczy o tym, ze r6:inice badanej cechy uwarunkowane s<1 biologicznie.
Szczeg6lowy opis modeli sciezkowych, obrazuj<icych wplyw czynnik6w srodo-
skowych i genetycznych na zmiennosc fcnotypow<i wybranych cech temperamen-
pych u dzieci biologicznych i adoptowanych, przedstawia Loehlin (1992).
wszechnie uwaza sie, :ie badania z u:iyciem metody adopcyjnej dostarcz<l:i<l
~mocniejszych dowod6w na rzecz wplywu obu czynnik6w, dziedzicznosci
odowiska, na powstawanie r6:inic indywidualnych (Bouchard i McGue, 1990;
min i DeFries, 1985).
Badania adopcyjne budz<i te:i pewne zastrze:ienia. Podstawowy zarzut doty-
y tego, :ie dziecko nie jest przydzielane do rodziny adopcyjn~j w spos6b losowy,
lecz selektywnie. Rodzice adopcyjni zazwyczaj S<t starsi wiekiem ni:i rodzice
blologiczni oraz maj<i wyzszy SES, choc osrodki adopcyjne staraj<i si9 tak dobierac
r6dzic6w adopcyjnych, by pod pewnymi wzgl9daini przypominali rodzic6w bio-
iogicznych. Zbyt wielkie podobienstwo cech i zachowaii rodzic6w adopcyjnych
i naturalnych moze zakl6cic obraz wptywu czynnika genetycznego i srodowisko-
wego (Goldsmith, 1988; Plomin i in., 1997). Zarzut ten dotyczy jednak w wiQkszej
mierze badan nad cechami umyslowymi (np. inteligencj<i) niz badan nad osobowos-
ci<i i temperamentem.
Metoda adopcy,jno-bliiniacza
Ta metoda, uwa:iana za najdoskonalsztt ze wszystkich metod, l<iczy w sobie
zalety obu opisanych wczesniej modeli - modelu polegajttcego na por6wnywa-
niu bliinittt MZ i DZ wychowywanych razem i modelu aclopcyjnego (Plomin,
Pedersen, McClearn, Nesselroade i Bergeman, 1988). W metodzie adopcyjno-
-bliiniaczej bada siv bliini9ta monozygotyczne i dyzygotyczne wychoy;ywane ra-
269
zem i osobno. Por6wnanie bliinütt MZ wychowywanych odzielnie z bliinktami
wychowywanymi razem, w poh1czeniu z analogicznym por6wnaniem dla bliin
DZ, a zwlaszcza analiza r6znic mii;:dzy wynikami jednego i drugiego por6wnan
doslarcza bardzo szczeg6lowych infonnacji na temat wldadu srodowiska wsp6lneg
i specyficznego w determinowanie r6:Znic indywidualnych. PodstawoW<l wad<1 teg
schemalu jest bardzo mala liczba bliinü1t wychowywanych odclzielnie.
5.1.3. Zwi~zki mi~dzy genmni a srodowiskiem
i genetyczna regulacja rozwoju
Zwü1zki zachodz<ice mii;:dzy genami a srodowiskiem mog<l byc dwojakiego typu 1
interakcyjnego i korelacyjnego. Najbardziej wyczerpujqcy opis tych zwiqzk6w orai
wplywu regulacji genelycznej na rozw6j czlowieka przedstawil Plomin ( 1986; zob,
tez Loehlin, 1992). Streszczi;: teraz pokr6tce najwazniejsze elementy tej prob~
lemalyki.
Inte1·akcja genotyp-srndowislrn
Termin „interakcja" uzywany jest w kilku r6znych znaczeniach. Dia naszych
rozwazan wazne s11 dwa rozr6znienia tego terminu. W sensie teoretycznym, m6wi<tc
0 inlerakcji genolypu i srodowiska, mamy na mysli to, ze genotyp i srodowisko
oddzialuj<1 na siebie wzajemnie w wieloraki spos6b od chwili poczi;:cia. Mii;;dzy
wplywem jednego i drugiego czynnika zachoclzi sprzi;:zenie zwrotne, a podstawowy
wplyw na przebieg tego procesu ma aktywnosc jednostki (Magnusson, 1988; Pervin,
1978). Tale rozumiana interakcja jest poji;;ciem dosc abstrakcyjnym i z trudem
przeklada sii;: na ji;:zyk badan behawioralno-genetycznych, o ile w og6le taka
operacjonalizacja jest mozliwa.
W sensie statystycznym natomiast, m6wiqc o interakcji genotypu i srodowiska
mamy na mySli to, ze genotyp moze r6znie reagowac na odmienne oddzialywania
srodowiskowe. Dzieje sii;; tak dlatego, ze zakres mozliwych przejaw6w fenotypo-
wych genotypu, zwany zakresem reagowania, jest niezwykle duzy. Genotypy r6Znü1
sii;; pod wzgli;;dem zakresu reagowania.
Gdy zakres reagowania wszystkich genotyp6w jest ten sam, nie zachodzi zadna interakcja mii;:dzy
genotypem a srodowiskiem, bez wzglcdu na wielkosc „zakresu dzialania" (Plomin, 1986, s. 95).
Interakcji;: genotypu i srodowiska mozna mierzyc przez oszacowanie genetycz-
nych i srodowiskowych skladnik6w wariancji os6b spokrewnionych r6zniqcych siv
stopniem pokrewienstwa genetycznego i oddzialywan srodowiskowych. Metocly
szacowania wielkosci interakcji genotypu i srodowiska opisal szczeg6lowo Plomin
( 1986). Niewiele zgromadzono dowod6w empirycznych mog<1cych potwierdzic
wplyw interakcji czynnika genetycznego i srodowiskowego na cechy temperamen-
talne. Dotychczasowe badania nad t<t problemalylq prowadzone na populacji
dziecii;:cej nie ujawnily :Zadnego istotnego wplywu inlerakcji gen6w i srodowiska
(por. Plomin i DeFries, J 985).
270
Korelacja genotyp-srndowisko
;\, Stopien, w jakim jednostki pocllegaji1 wplywom srodowiska ze wzgli;du na posia-
ne preclyspozycje genetyczne mo:Zna opisac na podstawie korelacji genotypu ze
roclowisldem. Plomin, DeFries i Loehlin (1977) wyodri;bnili trzy typy korelacji mii;-
#zy genotypem a sroclowiskiem: bierny, reaklywny i aktywny, a ich rola w wyjasnianiu
\Vplywu genolypu i sroclowiska na proces rozwoju czlowieka zostala zaclemonstrowana
Wrozwa:Zaniach teoretycznych Scarr i McCarlneya (1983; por. tez Scarr, 1992).
z
7:'1'' biernym zwi<1zkiem genotyp-srodowisko mamy do czynienia wtedy, gdy
wie jednostki S<l ze sobq spokrewnione biologicznie. Dzieci, kt6re posiadajq
~enotyp poclobny do swych rodzic6w, wystawione s<i na clzialanie srodowiska (na
kt6re skladajq sii;; zachowanie rodzic6w i zaaranzowane przez nich otoczenie), kt6re
)(öresponduje z ich genetycznymi predyspozycjami. Dziecko charakteryzuj<1ce sk
potrzebq silnych cloznan ma poclobnych clo siebie pod tym wzgli;:clem rodzic6w i zyje
sroclowisku, kt6re tego typu zachowania wzmacnia.
Ze zwiqzkiem genotyp-srodowisko typu reaktywnego mamy do czynienia
wtedy, gcly rodzice, lub inne osoby znaczi1ce, reaguj<l na uwarunkowane genetycz-
11ie zachowanie clziecka w spos6b wzmacniaj<1cy lub oslabiajqcy to zachowanie.
Dzieci zajmujqce wysokq pozycji; na wymiarze poszukiwania doznm'i przez jed-
nych mogq byc zachi;cane do rozwijania tej cechy (wsp6lzaleznosc pozytywna),
przez innych natomiast mogq byc powstrzymywane przecl przejawianiem tego typu
zachowan w celu zmniejszenia sklonnosci clo poszukiwania cloznan (wsp6lzalez-
nosc ujemna).
Z korelacj<1 genotypowo-sroclowiskow<1 aktywm1 mamy do czynienia wtecly, gdy
jeclnostka aktywnie poszukuje sroclowiska odpowiadajqcego jej genetycznie uwarun-
kowanym sklonnosciom, takie srodowisko swiadomie wybiera lub sama je tworzy.
Osoba poszukujqca cloznan zaspokaja swoj<1 potrzebi;; stymulacji, poclejmuj11c
stymuluj<1ce formy aktywnosci lub przebywajqc w towarzystwie poclobnych clo siebie
Iuclzi. Jest to przyklad korelacji cloclatniej, ale moze ona r6wniez przyjqc postac
ujemnq. Osoba li;kliwa moze na przyldad aranzowac swoje otoczenie w taki spos6b,
by sprzyjalo 0110 redukcji li;ku.
Scarr i McCartney ( 1983) twierclzq, ze kazdy z tych trzech typ6w zwiqzku mii;dzy
genotypem a srodowisldemjest specyficzny clla innego etapu rozwoju i ze znaczenie
poszczeg6lnych typ6w zmienia sii;: z wiekiem. Typ bierny, na kt6ry clziecko nie ma
zadnego wplywu, wysti;puje we wczesnym dziecinstwie. Jego znaczenie z wiekiem
maleje. Typ aktywny natomiast clopiero wtedy moze sie;, rozwinqc, gdy clziecko
nauczy sii; juz samoclzielnie regulowac swoje zycie. „Dzieci wybieraj<l i same tworz<t
nisze odpowiadajqce ich talentom, zainteresowaniom i cechom osobowosci" (Scarr
i McCartney, 1983, s. 43).
Genetyczna regulacja 1·ozwoju
Jak glosi jeclna z najczi;sciej powtarzanych opinii na temat biologicznych
poclstaw zachowania (poclzielana takze przez wielu psycholog6w), te r6znice
inclywiclualne, kt6re uwarunkowane sq clziedzicznie, powinny byc widoczne juz ocl
271
,,.,.,
 \--
Co wiccej, inne badania, w kt6rych do pomiaru aktywnosci zamias 5.2.2. Ekstmwersja i neurotycznosc:
aktywnosci stosowano specjalnet ldatkc, potwierdzily poprzednie obserwacje Dwie najcz~sciej badane przez genetyk6w zachowania
zujetce na istnienie wyrainych r6znic indywidualnych u szczur6w (Hunt i Schlo cechy temperamentu
1939). Analogiczne wyniki, potwierdzajetce wplyw czynnika genetyczne
r6znice indywidualne w temperamcncie gryzoni, uzyskano r6wniez dla agresy osr6d wszystkich cech temperamentalnych najwieksze zainteresowanie gene-
sei (por. np. Davis, 1935; Lagerspetz i Lagerspetz, 1971). zachowania wzbudzily ekstrawersja i neurotycznosc. Badania te, zapoczett-
e w latach piecdziesi<1tych przez Eysencka i jego wsp6lpracownik6w,
zaly dui:y udzial czynnika genetycznego w wariancji obu cech, ekstrawersji
200
nck i Prell, 1956) i neurotycznosci (Eysenck i Prell, 1951 ). Zesp61 pod
hkiem Eysencka przeprowadzil w latach siedemdziesiettych serie badan na
d 800 parach doroslych bliiniett. Jak wynikalo z tych badan, r6znice indywidual-
ekstrawersji wyjasnic moina udzialem addytywnej wariancji genetycznej
ui
~ 150 -·--- ecyficznym srodowiskiem (Eaves i Eysenck, 1975). Podobny wniosek sfor-
z. owano r6wniez dla neurotycznosci, przy czym niekt6re wyniki sugerowaly, ze
·c: ncja genetyczna neurotycznosci ujawnia sie w p6iniejszym okresie zycia
"O
lO
fr
~
1
1 I
1
es i Eysenck, 1976a, 1976b). Cytowane badania, oraz kilka innych badan na ten
Ql
·c;; ----,1 1
at, podsumowali Eaves i inni (1989).
~
100 -·--- - ·'"·-\--·-----.
1
-II- szczury aktywne
-"'
0
A
1 - -.A- - szczury bierne
:;::
Odziedziczalnosc elrntl·awersji
''
~
.0
ll.
1

0 Wyniki Eysencka i jego wstJ6lpracownik6w zachecily wielu badaczy do dalszych

50 ·--~----.
1
·dat1 nad genetycznym uwarunkowaniem ekstrawersji. Do najwazniejszych mozna
1
. . --„
'
'
.
'• - -"' -- ''
' - -A- - ....
aliczyc badania prowadzot1e w latach osiemdziesiettych z Udzialem wielu tysiecy par
liiniett w Szwecji (Floderus-Myrhed, Pedersen i Rasmuson, 1980), Australii (Martin
Uardine, 1986) i Finlandii (Rose, Koskenvuo, Kaprio, Sarna i Langinvainio, 1988).
0 - r--r--,--,----, Wszystkie te badania oraz badania prowadzone na bli:i.nietach brytyjsldch (Eaves
P1 F1 F2 F3 F4 F5 F6 F7 FB F9 F10 F11 F12 i in„ 1989) i badania wlasne, prowadzone na bliinietach amerykanskich (Loehlin
Pokolenie j.Nichols, 1976), podsumowal Loehlin (1989, 1992) (por. tab. 5.1 i 5.2).
Ryc. 5.2. Aktywnosc ruchown szczur6w nktywnych i biernych mierzonn w kole nktywnosci Jak wynika z analizy tabeli 5 .1, wsp6kzynnik odziedziczalnosci, obliczony
(ndnptncjn - wg: Rumlquist, 1933, s. 421) wedlug wzoru Falconera, miesci sie w przedziale 0,54-0,80 dla mezczyzn
· i 0,56-0,70 dla kobiet. Na pierwszy rzut oka widac, ze czynniki genetyczne
Fuller i Thompson (1978) przeprowadzili szereg eksperyment6w na psach; (odziedziczalnosc w rozumieniu szerszym) odpowiadajet za ponad 50% wariancji
r6inych ras i na tej podstawie doszli do wniosku, :le por6wnywane rasy ps6wt ekstrawersji. Pamieta_jetc jednak, ze dla addytywnej wariancji genetycznej korelacje
r6zniet sie istotnie pod wzgledem temperamentu. Ten typ badan, prowadzony wewnettrzgrupowe dla bliiniett DZ powinny byc mniej wiecej o polowe nizsze niz
czesto dla cel6w uzytkowych, z myslet o wyhodowaniu ras ps6w o takich ce- korelacje wewnettrzgrupowe dla bliiniett MZ, dostrzegamy od razu, ze w wiekszosci
chach temperamentu, kt6re moget byc praktycznie uzyteczne (np. ps6w prze- przypadk6w (zwlaszcza w badaniach australijskich i finskich) korelacje dla bliiniett
znaczonych do pracy w policji, ps6w bedetcych przewodnikami niewidomych), DZ set nizsze, niz przewiduje model addytywny. Moi:liwe set eo najmniej trzy
potwierdzil znaczenie okreslonych cech temperamentalnych dla zachowan w kon- nastepujetce interpretacje tych danych:
kretnych sytuacjach (np. Goddard i Beilharz, 1982; Mackenzie, Oltenacu i Leigh-
ton, 1985). (1) wieksze podobienstwo bliinütt MZ jest wynikiem dzialania identycznych
Dynamicznie rozwijajetca sie od ponad 30 lat genetyka zachowania czlowieka u tych bli:i.ni<tt czynnik6w genetycznych nieaddytywnych (dominacji i epistazy);
znacznie powiekszyla pule infonnacji bezposrednio dotyczetcych temperamentu (2) brak podobienstwa mivdzy bliinietami DZ jest wynikiem dzialania czyn-
czlowieka. Niekt6re wyniki tych badan przedstawiono ni:lej, choc nie bedzie to nik6w genetycznych nieaddytywnych, a zwlaszcza epistazy;
wyczerpujetcy przegletd stanu badan w tej dziedzinie, ale racz~j jego ilustracja. (3) srodowiska, w jakich wychowuj<1 sie bliinieta MZ i bliinieta DZ, r6zniet sie

274 275
Tabela 5.1. Wldad czynnilrn genetycznego i srodowiska do r6znic indywidualnych w ekstrawe (\wersji, ale analizowane badania oparte byly na r6znych schematach badaw-
(ada11tacja - wg: Loehlin, 1992, s. 15) 1
h. Loehlin uwzgli;:dnil w swojej analizie wyniki z trzech badan adopcyjnych
Anglia USA Szwecja Austra!ia ies i in., 1989; Loehlin, Willerman i Horn, 1985; Scarr, Webber, Weinberg
Bliinii:ta „ liczba „ liczba „ liczba r Jiczba „ (ittig, 1981), dw6ch bada6. opartych na studiach rodzinnych (bliinieta i ich dzieci)
ehlin, 1986; Price, Vandenberg, Iyer i Williams, 1982), czterech badan opartych
Mi:zczyzni
Pary MZ 0,65 70 0,57 197 0,47 2274 0,50 566 0,46
schemacie adopcyjno-bliiniaczym (Langinvainio, Kaprio, Koskenvuo i Lon-
Pary DZ 0,25 47 0,20 122 0,20 3660 0,13 351 0,15 vist, 1984; Pederson, Plomin, McClearn i Frisberg, 1988; Shields, 1962; Tellegen
Ji' 0,80 0,74 0,54 0,74 0,62 ., 1988), a takze zlozom1 analizi;: dopasowania modeli, obejmuj[lc::t wszystkie
l'2 -0,15 -0,17 -0,07 -0,24 -0,16 zliwe schematy typowe dla baclafl genetyczno-behawioralnych. Wyniki tej
Kobicty alizy sklonily Loehlina (1992, s. 46) do sformulowania nastvpuj<;\cego wniosku:
Pary MZ 0,46 233 0,62 284 0,54 2713 0,53 1233 0,49 zaleznosci od modelu gcny odpowiadaj11za35-39% indywidualnej zmicnnosci w zakresic ekstrawersji,
Pary DZ 0,18 125 0,28 190 0,21 4130 0,19 751 0,14 omiast srodowisko wsp6lne odpowiada za 0-19% wariancji, przy czym wartosci wyzsze ni:I: 4%
h' 0,56 0,68 0,66 0,68 0,70 skano tylko dla blifoint MZ. Pozostale czynnild, wraz ze specyficznym srodowiskiem odn;;bnym dla
c' -0,10 -0,06 -0,12 -0,15 -0,21 czeg6lnych czlonk6w rodziny, ewentualnymi intcrakcjami genetyczno-srodowiskowymi oraz bli:da-
Anglia - Eavcs, Eysenck i Martin (1989); USA - Loehlin i Nichols (1976); Szwecja - Flader' . pmniaru, odpowiadajn lqcznie za 46-63% wariancji.
-Myrhed, Pedersen i Rasmuson (1980); Austrnlia - Martin i Jardine (1986), korelacje obliczono z~
srednich kwadrat6w; Finlandia - Rose, Koskenvuo, Kaprio, Sarna i Langinvainio (1988). '
Zwazywszy, jak starann[l analize przeprowadzil Loehlin, jak wiele uwzgli;dnil
h' - wskaznik odziedziczalnosci w szerokim rozumicniu, c2 - wariancja srodowiska wsp6Jncgo. :w tej analizie badan, oraz fakt, ze w badaniach tych wzieto pod uwage r6zne
schematy behawioralno-genetyczne, jest to chyba jeden z najbardziej miarodajnych
od siebie - np. kazde z bliini<;\t DZ traktowane jest inaczej (efekt kontrastu), wniosk6w na temat odziedziczalnosci ekstrawersji.
natomiast spos6b traktowania blifoi<;\t MZ jest bardziej do siebie zbli:Zony (efekt
podobienstwa). Odziedziczalnosc neurotycznosci

Dysponuj&c korelacjami wewm1trzgrupowymi dla blifoi;;it MZ i DZ, mozna W pieciu obszernych badaniach opartych na schemacie „bliini<;\t wychowywa- 1
r6wniez obliczyc,jaki udzial w wariancji ekstrawersji ma srodowisko wsp6lne. Sluzy nych razem", opisanych wcze.§niej w podrozdziale dotycz;;icym ekstrawersji,
do tego nastepuj<1cy wz6r (Loehlin, 1992): uwzgledniono r6wniez neurotycznosc. Wyniki dotycz[\ce tego wymiaru zebrano
w tabeli 5 .2.
E/ = rMz- h2. Spojrzenie calosciowe na te tabelv pozwala wnioskowac, ze wyniki dla
Konstrukcja tego wzoru opiera sit;l na nastt;lpuj&cym rozumowaniu: tv czi;sc neurotyczno.§ci SC\ bardziej zr6znicowane niz analogiczne wyniki dla ekstrawersji.
wariancji zachowan blifoi&t MZ wychowywanych razem, kt6rej nie mozna wyjasnic
wariancj<1 genetyczm1, nalezy wyjasnic wplywem wsp6lnego srodowiska. Jak widac
Tabela 5.2. Wldad czynnika genetycznego i srodowiska w detenninacji: 1·6znic indywidualnych
w tabeli 5.1, we wszystkich pii;:ciu badaniach (tak dla mezczyzn, jak i dla kobiet), w nem·otycznosci (11d11ptacj11 - wg: Loehlin, 1992, s. 53)
wm·iancja E" ma wmtosc ujemn;;i. Jest to oczywiscie wynik niedorzeczny i przemawia Finlandia
Anglia USA Szwecja Australia
na niekorzysc uproszczonego modelu dziedzicznosci, kt6rego dotyczy wz6r Falconera. Bliinii:ta
/' liczba r liczba „ liczba „ liczba /' liczba
Ten oraz inne podobne argumenty wzi<;\l pod uwage Loehlin (1992) w swojej ----
metaanalizie danych dotycz<1cych ekstrawersji i neurotycznosci. Stosuj<;\c moclel Mi:zczyini
0,33 1027
0,51 70 0,58 197 0,46 2279 0,46 566
najlepszego dopasowania (goodness-of-flt model) oraz alternatywne analizy sciez- Pary MZ 2304
0,26 122 0,21 3670 0,18 351 0,12
Pary DZ 0,02 47
kowe dla blizni&t MZ ~ DZ, autor wykazal, ze wz6r Falconera, uwzglvdniaj<1cy 0,64 0,50 0,56 0,42
lt' 0,98
jedynie globalny wklad gen6w i specyficznego srodowiska, nie daje wystarczaj;;icych c2 -0,47 -0,06 -0,04 -0,IO -0,09
podstaw do fonnulowania wniosk6w nä temilt udzialu czynnik6w specyficznie Kobicty
0,48 284 0,54 2720 0,52 1233 0,43 1293
genetycznych i specyficznie srodowiskowych W powstawaniu t6znic indywidual- Pary MZ 0,45 233
2520
0,23 190 0,25 4143 0,26 751 0,18
nych w ekstrawersji. Pary DZ 0,09 125
0,50 0,58 0,52 0,50
h' 0,72
Chci1c precyzyjniej odpowiedziec na pytanie o udzial obu tych czynnik6w -0,02 -0,04 0,00 -0,07
c1 -0,27
w wariancji ekstrawersji, Loehlin przeprowadzil szczeg6low::i analize calego szeregu
danych zgromadzonych przez genetyk6w zachowania. Wszystkie one dotyczyly Opis jak w tabeli 5.1.

276 277

,„.!
 I~-:,
ll'I 'I"'

,:II
f'
'i<'
111 Wsp6!czynniki odziedziczalnosci walutj<t si<:; od 0,42 do 0,98 dla m<:;zczyzn i od Emoc.ionalnosc-aktywnosc-towarzyskosc

l: do 0,72 dla kobiet. Wyniki ujemne dla srodowiska wsp6lnego Sq jeszcze bard
wyraziste niz analogiczne wyniki dla ekstrawersji (wahaj[l si<:; od 0 do -0,
R6wniez te dane podwazaj[l sens stosowania prostego wsp6lczynnika odziedzic
nosci do oszacowania wplywu czynnik6w genetycznych i srodowiskowych
1
r6znice inclywidualne w neurotycznosci.
Kompleksowa analiza Loehlina, uwzgl<:;dnic~i<tca te same eo w przypad
ekstrawersji baclania nad blizni<:;tami wychowywanymi razem, oraz te same tr
badania adopcyjne, dwa studia rodzinne bliini[lt oraz cztery badania prowadzoi'
wed!ug schematu adopcyjno-bliiniaczego, nasun<:;la dwa konkurencyjne wnios
(1992, s. 55):
\, (1) Dia modelu pomij~j[lcego nieaddytywn[l wariancj<:; genetyczmt wsp6lczynni
odziedziczalnosci dla neurotycznosci wynosi 0,31; wsp6lne srodowisko odpowiacl~
ill
,{'
za 15% wariancji wynik6w bliini[lt MZ plci m<:;skiej i 21 % wariancji wynik6w:'
i'
,\ bliini[lt MZ p!ci zenskiej oraz odpowiednio 5% i 9% wariancji wynik6w bliini[lt DZ
,!f i zwyklych rodze11stw plci m<:;skiej i plci i.enskiej.
(2) Przy zastosowaniu modelu zaklad~j[lcego identyczny wplyw srodowiska
wariancja genetyczna addytywna wynosi dla neurotycznosci 0,30, a wariancja
epistatyczna - 0,12; wsp6lczynnik odziedziczalnosci w rozumieniu szerszym
wynosi dla neurotycznosci 0,42, wplyw wsp6lnego srodowiska zas odpowiada za 5%
wariancji w przypadku m<:;i.czyzn i 10% wariancji w przypadku kobiet.
Do bardzo podobnych wniosk6w sklaniaj[l dwa badania przeprowadzone
niedawno w Australii - jedno autorstwa Heatha, Cloningera i Martina (1994)
z udzialem 2680 par doroslych bliini[lt (w wieku 25-89 lat), drugie autorstwa
Macaskilla, Hoppera, White'a i Hilla (1994) z udzialem 1400 par bliini[lt w wieku
11-18 lat. W obu b:•:'"'liach wplyw czynnik6w genetycznych i srodowiskowych na
wariancj<:; fenotypow[l ekstrawersji i neurotycznosci szacowano przy uzyciu modelu
dopasowania rozldad6w. I w jednym, i w drugim badaniu wyniki wskazywaly na
zr6znicowany wplyw obu czynnik6w, dziedzicznosci i srodowiska, ze wzgl<:;du na
plec, a w badaniu z 11dzialem dzieci i mlodziezy okazalo si<:; ponadto, ze wplyw ten
jest oclmienny w r6i.nym wieku (Macaskill i in., 1994).
Jakjuz wspomniano w rozdziale 3, wszystkie cechy temperamentalne, zdaniem
ssa i Plomina (1984), S[l z definicji silnie uwarunkowane genetycznie. W ci<1gu
'~tnich 20 lat przeprowadzono kilka badafl, w kt6rych typowe dla genetyki
howania schematy badawcze stosowano w odniesieniu do dw6ch kwestionariuszy
nperamentu - EASI i EAS-TS, w wersji dla doroslych (samoopis) i w wersji dla
"eci (opis przez rodzic6w) (por. Buss, Plomin i Willerman, 1973; Plomin, Coon,
ey, DeFries i Fulker, 1991; Plomin i in., 1988). Przytocz<:; teraz wyniki badania
mina i innych (1988) z udzialem blizni[lt wychowywanych razem i osobno
3
chemat adopcyjno-bliiniaczy), w kt6rym pr6bowano odpowiedziec na pytanie
stopiefl odziedziczalnosci emocjonalnosci (niezadowolenia, straclm i, zlosci),
tywnosci i towarzyskosci. Do pomiaru tych cech temperamentalnych autorzy uzyli
estionariusza EAS-TS. Badanie Plomina ijego zespolu wyrainie pokazuje, czego
ozemy si<:; dowiedziec na temat roli czynnik6w genetycznych i srodowiskowych,
fosuj[lc schemat adopcyjno-bliiniaczy.
W badaniu uczestniczylo 99 par bliini[lt MZ i 229 par bliini[lt DZ wycho-
ywanych osobno oraz 160 par bliini[lt MZ i 212 par bliini[lt DZ wychowywanych
1
.azem. Przeci<:;tny wiek os6b badanych wynosil 58,6 lat (i wahal siQ od 27 do 80 lat),
',w tym 60% stanowily kobiety. Przeci<:;tny wiek, w kt6rym nast[lpilo rozdzielenie
:bliini[lt wychowywanych osobno, wynosil 2,8 roku (ale ponad 80% bliinü1t
jwychowywanych osobno zyla pod jednym dachem do piqtego roku zycia).
'i<westionariusz EAS-TS wl[lczony byl do baterii inwentarzy, kt6re przeslano
1badanym poczt[l. Tabela 5.3 przedstawia wsp6lczynniki korelacji wewn[ltrzgrupowej
dla zebranych w tym badaniu danych.
Na podstawie tych wynik6w Plomin i inni (1988) obliczyli kilka r6znych
wsp6lczynnik6w odziedziczalnosci. Wsp6lczynniki te przedstawione S[l w,tabeli 5.4.
Zgodnie z przyj<:;tymi standardami korelacje wewn[ltrzgrupowe dla bliini[lt MZ
stanowi[l bezposredni wskainik odziedziczalnosci w rozumieniu szerszym (por.
kolmnna l). Jak widac, wsp6kzynnik h28 waha si<:; od 0,20 (dla aktywnosci) do 0,37
(clla emocjonalnosci-straclm). Zastosowanie wzoru' Falconera (por. kolumna 2) daje
Tabcla 5.3. Korclac.ie wcwnl\trzklasowe dla bliinillt MZ i DZ wychowywanych oddzielnie (0)
i wychowywanych razem (R) (adaptacja - wg: Plomin, Pcdersen, McClearn,
Nesselroade i Bcrgeman, 1988, s. 47)

5.2.3. Odziedziczalnosc wybmnych cech temperamentalnych Ccchy EAS MZO MZR DZO DZR
---
Badania nad temperamentem czlowiek:a w uj<:;ciu genetyld zachowania nie Emocjonnlnosc-niczadowolcnic 0,30 0,52 0,26 0,16
ograniczaj[l si<:; tylko do ekstrawersji i neurotycznosci. Przedmiotem zainteresowania Emdcjonnlnnsc-strach 0,37 0,49 0,04 0,08
badaczy bylo taki.e kilka innych cech, mniej lub bardziej spokrewnionych z eysen- Emocjonalnosc-zlosc 0,3:3 '0,37 0,09 0,17
Aktywnosc d,27 0,38 0,00 0,18
ckowskimi superczynnikami. Celem wszystkich tych badafl bylo oszacowanie Towarzyskosc 0,20 0,35 0,19 0,19
wplywu dziedzicznosci i srodowiska na r6znice indywidualne w badanych cechach. Liczba par bliini!lt 92-94 135-141 199-204 187-198
Kilka wynik6w dotycz[lcych cech, kt6re najbardziej interesuj[l badacza temperamen- Badnnia prowadzono w ramach pl'Ogramu SATSA (Swcdish Adoptionffwin Study of Aging), stosujqc
tu, przedstawiono niz~j. kwcstionariusz EAS-TS.

278 279
najwyzsze wskainiki odziedziczalnosci, wahajqce siv od 0,32 (towarzyskosc) kolumnie pintej przedstawiony zostal wsp6kzynnik odziedziczalnosci, bvd<1-
0,82 (emocjonalnosc-strach). W tym badaniu obliczono r6wniez dwa inne wskazni ,wynildem usrednienia wszystkich czterech przedstawionych wczdniej wsp61-
odziedziczalnosci, r6zniqce siv zasadniczo od wskainik6w wymienionych wcz · nnik6w.
niej. Majq one wivkszy rozrzut i na pierwszy rzut oka sprawiajq wraze Uwzglvclniaji1c usredniony wsp6kzynnik odziedziczalnosci, nasuwa siv wnio-
niesp6jnych. Trzeci wskainik odziedzicznosci (kolumna 3) powstal w wynik , ze wariancja genetyczna ma istotne znaczenie clla indywidualnych r6znic cech
podwojenia korelacji dla bliiniqt DZ wychowanych osobno. Przy zalozeniu, ' mperamentalnych mierzonych za pomocq kwestionariusza EAS, przy czym rola
czynnikiem odpowiedzialnym za r6:lnice mivdzy bliinivtami DZ jest nieaddytyw go czynnikajest r6Zna dla poszczeg6lnych cech. Najwyzszy wskainik odziedzicza-
wariancja genetyczna, wplyw dziedzicznosci, szacowany na podstawie tego wska nosci uzyskano dla emocjonalnosci-strachu (0,46), najnizszy - dla towarzyskosci
nika, jest zanizony. · 0;23). Wplyw wsp6lnego srodowiska na zr6Znicowanie omawianych cech jest
Jak wynika z tabeli 5.4, w przypadku emocjonalnosci-strachu, emocjona ieistotny. Wyjqtek stanowi tylko jedna cecha, aktywnosc. W tym wypadku
nosci-zlosci i aktywnosci, dla kt6rych uzyskano bardzo niskie wsp6kzynni odowisko wsp6lne (E) odpowiada za 14% wyjasnionej wariancji. Wyniki, jakie
odziedziczalnosci (odpowiednio 0,08, 0,18 i 0,00), rzeczywiscie wldoczny je uzyskali Plomin i inni (1988) przy uzyciu innych technik statystycznych, polegajq-
wplyw nieaddytywnej wariancji genetycznej na wariancjv tych cech temperamen.:. cych na dopasowaniu modeli, nie r6znü1 si(! w zasadzie od wynik6w przedstawionych
i
.powyzej.
Tabcla 5.4. Wskainiki odzicdziczalnosci i wsp61nego srodowiska uzyslrnnc na 1>odstawic badan
Plomina i in. 0988) nu bliini~tuch M:z i DZ wychowywunych oddzich1ie i wychowywanych 1·aze1ii •.
Cecby temperamentu mierzone Skalii_ Tcm1>ermnentu Tlmrstone'a
W skuz1liki odziedziczulno§ci Wklad
Cechy EAS -------------------- ------ Loehlin (1986) przeprowadzil gruntownq analizv czterech badan, kt6rych celem
(1) (2) (3) (4) (5) VNA E,.
- - - - - · - - - - - - - - - - - - - - - - - - .----------------·------------ bylo oszacowanie stopnia odziedziczalnosci cech temperamentu mierzonych za
Emocjonulnosc-niezadowolenie 0,30 o.n 0,52 0,08 . 0,40 nie pomocq Skali Temperamentu Thurstone'a (TTS). TTS zawiera siedem skal,
Emocjo1ialnosc-strach 0,37 0,82 0,08 0,58 0,46 tak z kt6rych kazda mierzy jedm1 z nastvpuji1cych cech temperamentalnych (wyrazonych
Emocjonalnosc-zlosc 0,33 0,40 0,18 0,48 0,35 tak
w formie przymiotnikowej): aktywny, krzepki, impulsywny, dominujqcy, zr6w-
Aktywnosc 0,27 0,40 0,00 0,54 0,30 tak
Towarzyskosc 0,20 0,32 0,38 0,02 0,23 nie nowazony emocjonalnie, towarzyski i refleksyjny (por. rozdz. 6).
Kwestionariusz TTS zastosowano w czterech badaniach: (1) 45 par bliiniqt MZ
( 1) - korelacje wewm\lrzklasowe dla bliznii1t MZ wychowywanych oddzielnie (bezposredni pomiar i 34 par bliiniqt DZ mieszkajqcych w stanie Michigan (Vandenberg, 1962), (2) 102
odziedziczalnosci w szerokim rozumieniu); (2) - wz6r Falconera; (3) - podwojenie korelacji mi"dzy
par bliiniqt MZ i 119 par bliinü1t DZ, weteran6w II wojny swiatowej (Rosenman,
bliinii;tami DZ wychowywanymi oddzielnie; (4) - podwojenie r6znicy mii:dzy korelacjami dla bliiniiit
MZ i DZ wychowywanych oddzielnie (wz6r Falconera zastosowany do blifoiqt wychowywanych Rahe, Borhani i Feinleib, 1976), (3) 220 czlonk6w rodzin wychowujqcych eo
oddzidnie); (5) srednia ocena odziedziczalnosci obcjmujqca wskafoiki ( l), (2), (3) i (4); VNA -wariancja najmniej jedno dziecko adoptowane, majqce nie mniej niz 14 lat (Loehlin i in., 1985)
gcnctyczna nieaddytywna; E„ - wsp6lne srodowisko. i (4) 44 bliinü1t MZ (weteran6w wojennych) i ich co najmniej 18-letnich dzieci (dane
nie opublikowane). Dane te, h1cznie z wynikami dw6ch badan nad bliinivtami MZ
talnych. VN..i szacowano, por6wnuj<1c korelacje wewm1trzgrupowe dla blizniqt MZ i DZ wychowywanymi razem (pr6ba z Michigan i pr6ba wete~ •.„:,w wojennych),
z korelacj<\ wewnqtrzgrupowq dla bliiniqt DZ (usrednionq korelacjv dla bliiniqt przedstawione zostaly w tabeli 5.5.
wychowywanych razem i dla bliinü1t wychowywanych osobno). Czwarty wsp6l-
Tabcla 5.5. Ko1·clac,jc wewmtti·zklusowc ccch tcm(lct·amcntu micI"zonych kwcstional"iuszcm TTS
czynnik oclziedziczalnosci (kolumna 4) jest wynikiem podwojenia r6znicy nliv-
dla bliiniitt MZ i DZ wychowywunych razcm (11da(lt11cja - '"g: Lochlin, 1986, s. 65)
dzy korelacjami dla bliini<1t MZ i DZ wychowywanych odclzielnie (czyli wy-
nikiem zastosowania wzoru Falconera do clanych dla blizni<tt wychowywanych Michigan Wetcrani
-·----·------
oddzielnie). Najnizsze wartosci tak obliczonego wskainika uzyskano clla emocjo- Skala h' MZ DZ h'
MZ DZ
nalnosci-niezadowolenia (0,08) i dla towarzyskosci (0,02). Przy zalozeniu, ze 0,49 -0,05 l,08 ('!)
Aktywny 0,59 -0,01 1,16(?)
czynnikiem odpowiedzialnym za wyniki dotycz<1ce trzech wymienionych przed Krzepki 0,67 0,37 0,60 0,44 0,23 0.42
chwiht cech temperamentu jest nieaddytywna wariancja genetyczna, mozna sfor- Impulsywny 0,39 -0,11 1,00 (?) 0,52 0,02 1,00(?)
mulowac wniosek nastvpuj<1cy. Czynnikiem opowiedzialnym za istotnie wyzsze Dominuji1cy 0,56 0,27 0,58 0,58 0,03 1,10( '?)
Zr6wnowazony 0,19 -0,02 0,42 0,19 -0,04 0,46
wskainiki odziedziczalnosci takich cech, jak emocjonalnosc-strach (0,58), emoc-
Towurzyski 0,47 0,00 0,94 0,45 0,08 0,74
jonalnosc-zlosc (0,48) i aktywnosc (0,54) jest identycznosc wyposazenia genetycz- 0,52 0,15 0,74
Relleksyjny 0,35 0,27 0,16
nego bliinütt MZ, czyli fakt, ze bliinivta te nie r6Znü1 siv pocl wzglvclem \!NA·

280 281

'\llllllhllfirl1
 ..
,
Jak widac z tej tabeli, rozldad korelaeji wewn&trzgrupowyeh dla bliini<tt MZ
wszystkieh siedmiu eeeh jest istotny i waha siQ od 0, 19 (zr6wnowazony emoejoir
nie, obie pr6by) do 0,67 (hzepki, pr6ba z Miehigan). Srednia korelaeja wewm1t
grupowa dla wszystkieh eeeh i pr6b wynosi dla bliini<1t MZ 0,46. Poza pii;;eiott
wyj&tkami, warlosei wynik6w dla par bliinü1t DZ nie przekraezaj& 0,10, przy ezy
w piQeiu przypadkaeh wynik ma znak ujemny. Uzyskane korelaeje wewn&
grupowe wskazuj& na ~o, ze kazda z por6wnanyeh eeeh ma inny wsp6lczy 11
odziedziezalnosei. Najwyzsze wsp6kzynniki maj<t prawdopodobnie nasti;;puj,
eeehy: aktywny, krzepki, impulsywny, d01ninuj<1ey i towarzyski. Wynild swiade
r6wniez o tym, ze w wypadku takieh eeeh, jak aktywny, impulsywny, zr6wnowaio
i towarzyski podstawow& roly odgrywa nieaddytywna warianeja genetyezna.
Jak wynika z tabeli 5.5, w obu badaniaeh nad bliiniQtami (1 i 2) korelac
wewn<ttrzgrupowe dla bliini<tt DZ dla tyeh eztereeh ceeh s& bardzo niskie i
wartosei wynosz& o wiele mniej niz polowa wartosei korelaeji wewn<ttrzgrupowyc
dla bliini<tt MZ. Z kolei ujemne znaki piQeiu wsp6kzynnik6w korelaeji wewn<ttrz
grupowej dla bliini&t DZ mog<t swiadezyc o efekeie kontrastu. Gdyby sii;; okazalo, z
bliiniQta DZ staraj& sii;; od siebie odr6iniac, ujemne korelaeje dla tych bliini&t bylyby
uzasadnione (Loehlin, 1986).
Niezwykla konfiguraeja korelaeji wewn&trzgrupowyeh, widoezna w tabeli 5.s;.
uniemozliwia uzyeie wzoru Faleonera do oszaeowania wsp6lczynnika odziedziezalno~
sei. Tak oszaeowany wsp6lczynnik odziedziczalnosei osi&gn<tlby w kilku wypadkaeli
wartosc 1,0 (impulsywny, obie pr6by), a nawet > 1 (aktywny, obie pr6by), wskazuj<1d
na absurdalnosc tej proeedury. Wartosc wsp6kzynnika odziedziczalnosei nie moze byq
wyzsza od jednosei, a dla eeeh zaehowania praktyeznie nigdy nie jest r6wna 1. · podstawie Kwestionariusza Podobienstwa Fizyeznego Bliini&t (KPFB) (Oniszczen-
Loehlin ( 1986), na podstawie wynik6w wszystkieh eztereeh badan oraz na
podstawie proeedur dopasowania modeli, doszedl do wniosku, ze udzial addytywnej
warianeji genetyeznej (h 2N) w poszezeg6lnyeh eeehaeh temperamentalnyeh jest
nasti;;puj&ey: aktywny (0,55), krzepki (0,43), zr6wnowazony (0,13), refleksyjny
(-0,06) i ekstrawertywny (0,46). Poziom ekstrawersji oszaeowano na podstawie
wyniku analizy czynnikow~j skal TTS. Przeprowadzona przez Loehlina analiza
ezynnikowa ujawnila, ze trzy skale - impulsywny, dominuj&ey i towarzyski - maj&
wysokie ladunki czynnikowe w jednym ezynniku, kt6ry autor nazwal ekstrawersjq.
Poszukiwanie doznml
Niewiele jest informaeji na temat udzialu ezynnika genetyeznego w r6znieach
indywidualnyeh na wymiarze poszukiwania doznan. Wyniki baclania przeprowadzo-
nego przez Fulkera, Eyseneka i Zuekermana (1980) na 233 paraeh doroslyeh bliini&t
MZ i 189 paraeh cloroslych bliini<tt DZ wskazywaly na to, ze 58% warianeji
poszukiwania doznan mozna przypisac oddziedziezalnosei w szerokim rozumieniu.
Peclersen i inni (1988) badali dorosle bliinii;;ta (srednia wieku 58,6), stosuj&c sehemat
adopeyjno-bliiniaezy. Wyniki tego badania ujawnily m.in., ze wsp6lezynnik
odziedziczalnosei w szerokim rozumieniu dla unikania monotonii (mierzonej
szwedzkim odpowieclnikiem skali poszukiwania doznan) wynosi 0,23 . .Test to wynik
282
· 11ie nizszy od analogieznego wyniku Fulkera i wsp6lpraeownik6w ( 1980).
owisko speeyfiezne odpowiadalo za 73% warianeji fenotypowej tej eeehy
peramentalnej. W badaniu Pedersen i innyeh wsp6lczynnik h 28 dla impulsywno-
eeehy maj&eej wiele wsp6lnego z wymiarem poszukiwania doznan (Zucker-
l, 199 la) - osi&gm1l wartosc 0,45, ezyli wartosc por6wnywaln& z wynikiem, jaki
.yskali Eaves, Martin i Eysenek (1977).
Cechy temperamentalne uwzgl~dnione
w Polsko-Niemieckim Programie ßadan ßliini:l_t
Angleitner i inni (1995) oraz Strelau, Oniszezenko i Zawadzki (1994) prze-
wadzili dwa r6wnolegle badania - w Niemezeeh i w Polsee - nad bliinii;;tami
chowywanymi razem. Wszystlde osoby badane otrzymaly do wypelnienia pii;;c
estionariuszy temperamentu, w wersji samoopisu i opisu przez innyeh. W dziedzi-
temperamentu badania te s& unikatowe z trzeeh powod6w: ( 1) badaniu poddano
elk& liezbi;; ceeh (27 eharakterystyk temperamentalnych), (2) obok samoopisu
konano pomiaru eeeh metod<t szaeowania, (3) ten sam pomiar i proeeduri;; badan
stosowano w odniesieniu do bliini<tt reprezentuj<teyeh dwie r6zne kultury.
Analiza statystyezna wynik6w tyeh badml. jest jeszeze w toku. Ograniezi;; sii;; tut<~i
o prezentaeji wynik6w dla pr6by polsldej, sldadaj<teej siQ z 546 par bliini&t. Wsr6d
.ich bylo 317 par bliini<tt jeclnojajowyeh i 229 par bliini<tt dwujajowyeh. Pr6ba
kladala sii;; z 322 par zenskieh i 224 par mi;;skieh. Wiek os6b badanyeh mieseil sii;;
.w przedziale 17-64 lat (M = 34,63; SD = 10,76). Zygotyeznosc okreslono na
ko i Rogueka, 1996), w kt6rym osoby baclane byly proszone o opisanie siebie
tpor6wnanie z bliiniaezym bratem (siostr&) pod wzgli;;dem szeregu eeeh fizyeznyeh,
'ä takte 0 oeen<;;, w jakim stopniu bliinii;;ta w parze byly mylone przez roclzie6w,
\
krewnych, r6wiesnik6w i obeyeh. KPFB umozliwia diagnozi;; zygotycznosei z clo-
klaclnosci<t wiQksz& niz 96%.
Bliinii;;ta byly oceniane przez dwie osoby, przy ezym osoby te byly r6zne clla
.kazdego bliiniaka z pary. W sumie zebrano dane od 2014 os6b szaeuj<1eyeh, w tym
1282 kobiet i 716 mi;;zezyzn w wieku - M = 36,40; SD = 13,59. W odniesieniu clo
16 os6b brak clanyeh o pki. Przewainie osoby szaeuj<tee rekrutowaly siQ sposr6d
inalzonk6w, przyjaei6l, krewnych i koleg6w (wsp6lpraeownik6w). Stopien zn~jo­
mosci, oceniany na skali 5-stopniowej (1- bardzo dobry, 5 - barclzo maly), wahal
sii;; mii;;dzy bardzo dobrym i dobrym (M = 1,63; SD = 0,72).
W badaniu bliini<tt zastosowano nasti;;puj<tee inwentarze temperamentu: Formal-
11'1 Charakterystyki;; Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT),
Kwestionariusz Temperamentu PTS (PTS), Zmodyfikowany Kwestionariusz Wy-
miar6w Temperamentu (DOTS-R), Kwestionariusz Temperamentu EAS (EAS-TS)
oraz Kwestionariusz Osobowosei Eyseneka (EPQ-R). Wszystlde te narzi;;clzia zo-
staly szezeg6lowo om6wione w rozdziale 6. W przypadku szaeowania zastosowano
te same kwestionariusze, z tym ze pozyeje przeformulowano z pierwszej na trzeci<l
osobi;;.
283
 Do analizy statystycznej danych wyicorzystano metodv modelowania r6 '5,6. Wyniki dopasowania jednozmiennowych modeli genetycznych w odniesieniu do ccch
strukturalnych za pomocii programu LISREL8 (Joreskog i Sorbom, 1993 ), proced tempemmentalnych mie1·zonych kwestionarinszem FCZ-KT

stosowanej w wivkszosci wsp6kzesnych badaß. z dziedziny genetyki zachowa Dobroc dopasowania

Dane zar6wno w wersji samooceny, jak i szacowania skorygowano ze wzglvdu chi 2 elf p GFI AIC
wiek i plec, i w analizie wykorzystano wyniki zagregowane w skale. W przypad
szacowania uwzgkdniono sredni wynik uzyskany od dw6ch os6b oceniaj<icy
7,14 3 0,07 0,981 1,14
blizniaka.
6,43 3 0,09 0,983 0,43
R6wnanie wyjsciowe mialo postac: P = aA + dD + cC + eE. Do tego r6wna 7,14 4 0,13 0,981 -0,86
dopasowywano po kolei nastvpujiice modele jednozmiennowe: etwa addytyw 7,62 4 0,11 0,978 -0,38
modele genetyczne (ACE, AE), nieaddytywny model genetyczny (DE), pelny mo 22,12 4 0,00 0,954 14,12
genetyczny, h1cziicy model addytywny i nieaddytywny (ADE) i dwa mode 83,09 5 0,00 0,945 73,09
niegenetyczne (CE, E). 'crsewe1·acja
!,ACE 1,24 3 0,74 (. ,,;u -4,76
Modele byly dopasowywane do matryc kowariancji poszczeg6lnych skal dla p 0,43 3 0,93 0,999 -5,57
fADE
bliinü1t metod11 maksymalnego dopasowywania (por. Heath, Neale, Hewitt, Eav :.AE 1,24 4 0,87 0,996 -6,76
i Fulker, 1989; Neale, Heath, Hewitt, Eaves i Fulker, 1989). Test chi2 stano '.DE 0,75 4 0,95 0,997 -7,25
podstawowe hyterium dobroci dopasowania. Modele wskazuj11ce na slabe dopas( 5. CE 11,65 4 0,02 0,972 3,65
6.E 60,24 5 0,00 0,981 50,24
wanie byly odrzucane. Zastosowano takze etwa dodatkowe kryteria: wska:Zn
Wru:iliwosc sensoryczna
dobroci dopasowania (goodness-ojfit irulex; GFI) oraz kryterium informacyj
Akaike (Akaike information criterion, AIC). Sposr6d modeli wykazujiicych akce
1J. ACE 8,74 3 0,04 0,986 2,74
ADE 8,76 3 0,03 0,986 2,76
towane dopftsowanie wybierano modele o najwyzszym GFI. W przypadku gdy 011 AE 8,76 4 0,07 0,997 0,76
byl identyczny lub prawie identyczny dla ldlku modeli, odwolywano siv pr DE 12,13 4 0,02 0,972 4,13
wyborze najlepszego z nich do kryterium informacyjnego Akaike (1987). AIC t 5. CE 15,32 4 0,00 0,974 7,32
66,10 5 0,00 0,935 56,10
wartosc chi 2 pomniejszona o dwa stopnie swobody. Model, dla kt6rego kryteriu' 16. E
:: Reaktywnosc emocjonalna
AIC przybiera najnizszii wartosc, wskazuje na dobre dopasowania, a zaraze . 1. ACE 0,37 3 0,95 0,999 -5,63
uchodzi za najbardziej oszczvdny. '2. ADE 0,23 3 0,97 0,999 -5,77
W celu egzemplifikacji procedury polegajiicej na modelowaniu r6wnan stru 3.AE 0,37 4 0,98 0,999 -7,63
turalnych przedstawiono w tabeli 5.6 wyniki dopasowania jednozmiennowy 2,62 4 0,62 0,989 -5,38
15,84 4 0,00 0,965 7,84
modeli genetycznych w odniesieniu do cech temperamentalnych postulowany
104,92 5 0,00 0,952 94,92
przez regulacyjnq teoriv temperamentu i mierzonych za pomocii FCZ-KT (da
Wytrzymalosc
oparte na samoocenie). Uwzglvdniono wszelkie mozliwe modele: addytywne model 1. ACE 2,03 3 0,57 0,998 -3,97
genetyczne (ACE, AE), nieaddytywne modele genetyczne (DE), pelny mod 2. ADE 2,03 3 0,57 0,998 -3,97
genetyczny (ADE) oraz modele niegenetyczne (CE, E). 3. AE 2,03 4 0,73 0,998 -5,57
Tv sairnt procedmv powt6rzono dla wynik6w czterech pozostalych 4. DE 4,59 4 0,33 0,996 -3,41
10,40 4 0,03 0,979 2,40
tionariuszy temperamentu (PTS„EAS-TS, DOTS-R i EPQ-R) w wersjach 74,32 5 0,00 0,956 64,32
i szacowania. Po wyborze modelu o najlepszym dopasowaniu, oddzielnie dla
cechy temperamentu i sposobu oceny, obliczono wartosci wariancji dla 4,01 3 0,26 0,994 -1,89
27 cech temperamentalnych, takze oddzielnie dla samooceny i szacowania. Dane 3,06 3 0,38 0,997 -2,94
przeclstawione zostaly w tabeli 5.7. 4,01 4 0,40 0,994 -3,99
3,81 4 0,43 0,994 -4,19
Og6lnie mozna powieclziec, ze modele najlepszego dopasowania S<l specyficzne 0,00
20,05 4 0,961 12,05
dla poszczeg6lnych cech. Podobny wynik uzyskano w wivkszosci badan po~ 88,04 5 0,00 0,967 78,04
swivconych cechom temperamentu i osobowosci. Modele te r6znü1 siv
A- czynnik genelyczny addytywny, D- czynnik genetyczny nieaddytywny (dominacja i epistaza),
w zale:lnosci od tego, czy bierze siv pod uwagv wyniki oparte na samoopisie czy C - srodowisko wsp6lne, E - srodowisko spccyficznc; ACE i AE - addytywne modele genetycznc,
szacowaniu, stiid tez wymagaj<1 one oddzielnej prezentacji. DE - nieaddytywny model genetyczny, ADE - pelen model genetyczny, CE i E - modele
Wyniki oparte na samoopisie wskazujit na to, ze wklad czynnika genetycznego srodowiskowe; GFI - wskaznik dobroci dopasowania, AIC - kryterium informacyjne Akaike.

284

,,,~,
 ,_.;,
r
11 Tabcla 5.7. Warlancja czynnik6w gcnetycznych i srndowiskowych dla modcli stepuje w odniesieniu do wszystkich cech temperamentalnych, choc w od-
do1>asowaniu w odnicsicniu do 27 charakterystyk tcmperamentu sieniu do niekt6rych z nich (ruchliwosc proces6w nerwowych, rytmicznosc-sen,
1
Skala tem- Samoopis Szacowanic trwalosc) odziedziczalnosc w szerokim rozumieniu jest niska i waha sie
peramentu chi' p A D c E chi' A D c , granicach od 15% do 20%. Tylko w przypadku reaktywnosci emocjonalnej wklad
I'
~kladnilrn genetycznego osicigm1J wartosc 50%. Analizuj<ic oba skladniki genetycznc
FCZ-KT
zw 6,43 0,09
}Ai D) oddzielnie dla kazdego z pieciu kwestionariuszy, widzimy :le 44% wariancji
26 21 53 8,79 0,07 33
PE 0,43 0,93 15 25 60 5,65 0;23 31 · cech temperamentalnych mierzonych kwestionariuszem FCZ-KT mozna wyjasnic
WS 8,76 0,07 40 60 3,01 0,56 28 ,wplywem czynnika genetycznego. Dia pozostalych cech udzial czynnika genetycz-
RE 0,37 0,98 50 50 1,79 0,77 31 nego jest nastepuj<icy: PTS (29% ), EAS-TS (35% ), DOTS-R (28%) i EPQ-R (39% ).
WT 2,03 0,73 42 1
58 1,42 0,84 34 Srednio 35% wariancji fenotypowej cech temperamentalnych mozna wyja§nic
AK 3,06 0,38 22 25 53 6,60 0,16 35
M 44
'wptywem czynnika genetycznego. Fakt, ze w odniesieniu do wielu cech tem-
56 32
PTS
peramentalnych (zwlaszcza mierzonych inwentarzami EAS-TS, DOTS-R i EPQ-R)
1! najlepiej pasuje nieaddytywny model genetyczny, nie jest czyms wyj<itkowym, jezeli
1 SPP 0,59 0,96 39 61 0,02 0,99 8 10
SPH 3, 16 0,53 32 68 2,14 0,54 24 3 w procedurze modelowania r6wnan strukturalnych uwzglednia sie oba modele
RPN 2,19 0,54 15 22 63 4,67 0,32 22 genetyczne, addytywny i nieaddytywny (por. Heath i in„ 1994; Plomin i in„ 1988).
M 29 64 18 Jak widac z danych samoopisu przedstawionych w tabeli 5.7, srodowisko
EAS-TS specyficzne ma istotny wplyw na wariancje fenotypow<i wszystkich cech tem-
T 2,77 0,60 37 63 9,02 0,06 36
A 2,24 0,69 29 71 1,67 0,80
peramentalnych. Wplyw ten wynosi od 56% (FCZ-KT) do 69% (DOTS-R) wariancji
28
s 1,69 0,79 42 58 2,74 0,60 28 calkowitej, a sredni wynik na podstawie wszystkich kwestionariuszy przybiera
N 3,02 0,55 40 60 3,04 0,55 28 wartosc 63%. Srodowisko specyficzne obejmuje takze blctd pomiaru, st<id bardziej
z 2.40 0,66 27 73 4,06 0,25 14 15 adekwatny obraz otrzymamy wtedy, gdy odejmiemy od tej wartosci procent
1::1 M 35 65 30 wariancji wynikaj<icy z nierzetelnosci skal stosowanych w tym badaniu (srednio
p1\ DOTS-R rzetelnosc zastosowanych kwestionariuszy temperamentu - mierzona testem alfa
111 A-G 2,80 0,59 34 66 2,61 0,62 28 72
A-S 0,31 0,99 23 77 6,61 0,15
Cronbacha - wynosila 0,74; zob. tab. 6.3). Po uwzglednieniu poprawek na
111
16 84
1 A-W 1,97 0,57 15 15 70 2,25 0,68 36 64 nierzetelnosc technik pomiarowych srodowisko specyficzne wyjasnia srednio okolo
11 F-R 1,33 0,72 22 13 65 7,51 O,ll 18 82 37% wariancji calkowitej cech temperamentalnych. Wyniki naszych badan pokazaly
MQ 0,67 0,95 23 77 3,07 0,38 6 20 74 zatem, Ze wplyw obu czynnik6w, gen6w (35%) i srodowiska specyficznego (37%),
',(i
:.'[11
ljl
R-S 2,73 0,60 40 60 4,79 0,30 41 59 na wariancje fenotypow<i cech temperamentalnych jest niemal identyczny.
lI
~
I·
•II.I:
:1
R-E
R-H
DIS
1,96
0,88
0,47
0,57
0,93
0,98
18
34
32
15 67
66
68
3,34
1,12
4,47
0,50
0,89
0,34
20

21
26
80
74
79
Odmienny obraz odnosnie do wplywu czynnlk6w genetycznych i srodowisko-
wych na fenotypow<i wmiancje cech temperamentu powstaje wtedy, ldedy bierzemy
l:!i PER 4,93 0,21 20 80 1,63 0,80 27 73 pod uwage wynild szacowania. W odniesieniu do skal FCZ-KT, PTS i DOTS-R
:!:1! M 28 69 22 74 wldacl czynnika gcnetycznego (AD) do wariancji calkowitej jest o okoto 10% nizszy
EPQ-R w por6wnaniu z danymi opartymi na samoocenie. Jedynie w przypadku skal EPQ-R
E 3.40 0,33 6 30 64 3,71 0,45 35 65 wyniki oparte na samoocenie i szacowaniu S<t sp6jne (39% versus 40% wariancji
N 3,04 0,38 16 25 59 2,53 0,47 28 9 63
p 6,03 0,20 41 59 0,55 0,97 48 52
genotypowej). Srednio czynnik genetyczny wyjasnia 28% wariancji calkowitej cech
M 39 61 40 60 temperamentu ocenianych metodct szacowania.
Wartosci wariancji wyrazono w procentach. Oznaczcnia skal kwcstlonariuszy: FCZ-KT - Fonnalna z kolei w odniesieniu clo srodowiska specyficznego srednia uzyskana dla pieciu
Charaklcrystyka Zachowania - Kwcstionariusz Tcmpcramentu: ZW - Zwawosc, PE- Perscwcracja, kwestionariuszy temperamentu jest wyzsza dla .szacowania niz dla samooceny.
WS - Wra:i:liwosc scnsoryczna, RE - Reaktywnosc cmocjonalna, WT - Wytrzymalo.~c. AK Srodowisko specyficzne wyjasnia 70% wariancji calkowitej cech temperamentu,
-Aktywnosc; PTS- Kwestionariusz Tcmpcramentu PTS: SPP-Sila procesu pobudzenia, SPH-Sila a po skorygowaniu ze wzgledu na blctd pomiaru (dla szacowania rzetelnosc skal
procesu hamowania, RPN - Ruchliwosc proces6w ncrwowych; EAS-TS - Kwcstionariusz Tcm-
pcrmncntu EAS: T - Towarzyskosc, A - Aktywnosc, S - Strach, N - Niezadowolenic, Z - Zlosc; temperamentu wynosi sreclnio 0,77; zob. tab. 6.3) wklad tego czynnika wynosi
DOTS-R - Zmodyfikowany Kwestionariusz Wymiar6w Tempcramentu: A-G - Og61ny poziom srednio okolo 47%. Jak wiec widzimy, dane oparte na szacowaniu powiekszaj<i wktad
aktywnosci, A-S - Aktywnosc-scn, A-W - Zblizanic si(!-wycofywanie, F-R - Elastycz- czynnika srodowiska specyficznego, eo moze byc zwi<izane ze specyfik<t sposobu
nosc-sztywnosc, MQ - Jakosc nastroju, R-S - Rytmicznosc-scn, R-E - Rytmicznosc-jedzenic, R-H
pomiaru cech temperamentu.
-- Rytmicznosc-codzicnne nawyki, DIS - Podatnosc na roztargnicnic, PER - Wylrwalosc; EPQ-R
- Zrcwidowany Inwcnlarz Osobowosci Eysencka: E- Ekslrawersja, N - Neurotycznosc, P - Psycho-
lycznosc. Pozostale oznaczcnia jak w tabcli 5.6. 287
 Jakjui: nadmieniono, najlepsze modele dopasowania S<l nie tylko specyficzne dla
poszczeg6lnych cech, Iecz taki:e zalei:<l od tego, czy bierzemy pod uwage wynikf
szacowania czy samoopisu. Podczas gdy w odniesieniu do samoopisu najlepsze ·. •
modele dopasowania to wyh1cznie modele genetyczne, w przypadku szacowania trzy
charakterystyki temperamentu (DOTS-R) - aktywnosc-sen, elastycznosc-sztyw-
nosc i rytmicznosc-codzienne nawyki - nie zreplikowaly tej prawidlowosci. Dia
tych cech model srodowiskowy (CE) wykazal najlepsze dopasowanie. Jei:eli
potraktujemy obecnosc wkladu czynnika genetycznego do wariancji fenotypowej
cech temperamentu jako jedno z kryteri6w definicyjnych cech temperamentalnych,
to nalei:y stwierdzic, i:e wyniki oparte na metodzie szacowania S<\ krytyczne dla
wyzej wspomnianych trzech charakterystyk temperamentu. Do pewnego stopnia
dane oparte na szacowaniu podwai:aj<\ taki:e przynalei:nosc sily procesu pobudzenia
do kategorii cech temperamentu. Chociai: w tym przypadku addytywny model
genetyczny (AE) wykazal najlepsze dopasowanie, wklad czynnika genetycznego do
wariancji sity procesu pobudzenia, wynosz<icy 8%, uznac nalei:y za marginalny.
Badania bliinü1t oparte na metodzie szacowania, w dodatku z angai:owaniem
r6i:nych os6b dla kai:dego z bliini<it w parze, s<i specyficzne dla Polsko-Niemiec-
kiego Programu Badan Bliini<it: Bielefeld - Warszawa. Sti1d niezbedna jest
replikacja tych badan, aby wyjasnic brak: sp6jnosci miedzy wynikami opartymi na
procedurze samoopisu i szacowania dotycz<icymi wldadu czynnik6w genetycznych
i srodowiskowych do fenotypowej wariancji cech tempernmentu.
5.2.4. Zmiany rozwojowe we wplywie genow i srodowiska
na ro:inice indywidualne w temperamencie
Dane empiryczne potwierdzily zaloi:enie, i:e proporcje wplywu czynnik6w
genetycznych i srodowiskowych na powstawanie r6znic indywiduahiych w zakresie
cech temperamentu zmieniaj<1 sie z wiekiem i s<i r6i:ne dla r6i:nych cech.
Badanie bliinil1.t-noworodk6w wykorzystujj\ce podejscie
genetyld zachowania
Wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu, ze czynnikiem odpowiedzialnym za
r6znice indywidualne w temperamencie we wczesnej fazie rozwoju jest genotyp,
uzyslrnno dane empiryczne wskazujqce na lduczow<1 role srodowiska w deter-
minowaniu r6znic indywidualnych w zakresie cech temperamentu bliinl<1t-noworod-
k6w. Marilyn Riese (1990) uzyskala wyniki wsk:azuj<1ce na prawdopodobny wplyw
czynnik6w wewm1trzmacicznych i ok:oloporodowych na r6foice w temperamencie.
Autorka przeprowadzila nastepuj<ice badanie. Temperament 316 bliiniqt (MZ i DZ
tej samej i przeciwnej plci) zcliagnozowano w pierwszym tygoclniu zycia za pomoc<1
techniki obserwacyjnej skonstruowanej przez samq autorke (Riese, 1983). Diagnozie
podlegalo piec nastepuj<1cych cech temperamentu: drazliwosc, brak reakcji na
uspakajanie, reaktywnosc, wartosc wzmacniaj<1ca (wplyw zachowania noworodka na
288
tosunek clo niego osoby prowadz<icej badanie) i ak:tywnosc. Dia kazdej cechy
!emperamentalnej obliczono wskainik odziedziczalnosci.
Jak sie okazalo, wartosc tych wsp6lczynnik6w nie r6znila sie istotnie ocl zera,
a stopiefi podobienstwa bliinic1t MZ nie byl wyzszy od stopnia podobienstwa bliini<it
oz. Nie stwierdzono tez istotnych r6i:nic miedzy cechami temperamentalnymi
b1iinü1t dwujajowych tej samej i odmiennej plci. Jak wykazala analiza clobroci
dopasowania, w wypadku takich cech temperamentalnych, jak drazliwosc, brak
reakcji na uspak:ajanie i wartosc wzmacniaji1ca istotny wplyw na wariancje wynik6w
'mialo srodowisko wsp6lne. Dalsze analizy wykazaly, ze istotny wplyw na in-
. dywidualne r6i:nice cech temperamentalnych mialy takie okoloporodowe czynnik:i
ryzyka, jak mala waga przy uroclzeniu, niski wynik w skali Apgara, wieksza liczba
dni speclzonych w ink:ubatorze i dluzszy pobyt w szpitalu. Czynniki te mialy istotny
wplyw na tak:ie cechy temperamentalne, jak: ak:tywnosc, wartosc wzmacniaj<ica
i drai:liwosc.
Autork:a baclania sformulowala na podstawie tych wynik:6w wniosek nastepuji1cy:
Wplywu czynnik6w genetycznych na wzorce zachowania nie da si~ wykluczyc, ale niekoniecznie musi si~
on ujawniac we wsp61czynniku odziedziczalnosci oszacowanym tuz po urodzeniu. Wr~cz przeciwnie,
czynnikiem odpowiedzialuym za wi~kszosc wyjasnionej wariancji zrniennych temperamentalnych
u noworodk6w jest srodowisko (Riese, 1990, s. 1236).
ßl)dania podlu:ime nad zmianami
w prnporcji wplywn czynnik6w genetycznych i srndowiska
na r6:inice indywidualne w temperamencie
Wplyw gen6w na r6znice indywiclualne w temperamencie ujawnia sie w kolej-
nych fazach rozwoju i, jak: wykazuj<\ wyniki badan - w przypadku niekt6rych cech
temperamentalnych u dziecka - rofoie z wiekiem (Golclsmith, 1983; Loehlin, 1992;
Loehlin, Horn i Willerman, 1990; Matheny, 1989, 1990; Plomin i Nesselroade, 1990;
Torgersen, 1985).
Wyniki baclania podluznego przeprowadzonego nad dziecmi rocznymi i nad
dwulatkami przez Braungart, Plomina, DeFriesa i Fulk:era (1992) potwierdzaj<i
wplyw czynnik6w genetycznych na cechy temperamentu dzieci w wiek:u zlob-
k:owym. W tym badaniu por6wnawczym uczestniczyly dwie pr6by dzieci. Pierwsza
pr6ba sldadala siez 95 par rodzenstw biologicznych i 80 par rodzenstw adopcyjnych
objetych programem badan nad adopcj<1 (Colorado Adoption Project). Druga pr6ba
sk:ladala sie z 85 par bliinil1t MZ i 50 par bliiniqt DZ objetych progrnmem badan nad
bliinietami (program Louisville).
Przedmiotem por6wnan byly wynik:i zgromaclzone po ukonczeniu przez dzieci
pierwszego rok:u zycia i wyniki zgromadzone rok p6iniej. Wyniki obu pr6b
analizowano l<icznie za pomocq procedury szacowania dobroci modelu (metodi1
najlepszego clopasowania). Dopasowanie modelu szacowano dla nastepuj11cych cech
tempernmentalnych: afektu-ekstrnwersji, aktywnosci i orientacji zaclaniowej. Na-
tezenie tych cech diagnozowano za pomoc& Rejestru Zachowan Niemow!vcych
(IBR; Bayley, 1969). Analize przeprowaclzono clla czterech parametr6w: wariancji
289
"~1
 1~.
gcnctyczncj addytywncj i nicaddytywncj, wariancji srodowiskowcj wspolncj i specy.
ficznej. Wyniki szacowania zgodnosci modclu przedstawionc zostaly na rycinie 5.3\.
Jak widac na tym rysunku, czynnik genetyczny ma istotny wplyw na wariancj~
wynikow wszystkich trzcch ccch tcmpcramcntalnych. Porownanic srcdnich dla
dzicci rocznych i dwulatkow pokazujc, zc oclzicclziczalnosc w szcrokim rozumieniu ·.·
wyjasnia 42% wa•·'.'·Pcji afcktu-ckstrawersji, 47% wariancji aktywnosci i 44%
wariancji oricntacji zaclaniowej. 0 ilc jcclnak w wypaclku aktywnosci i oricntacji ·
zaclaniowcj czynnikicm oclpowicclzialnym za fcnotypowc roznicc inclywiclualne byf
wariancja gcnctyczna aclclytywna (G 11 ) , o tylc w wypaclku afcktu-ckstrawcrsji is~
totny wplyw miala wuriancja gcnctyczna nicacldytywna (G"). Wplyw srodowiska
wspolncgo (C) byl nicistotny (wyj<itck stanowi oricntacja zadaniowa w wieku 12
miesi1<cy), natomiast sroclowisko specyficznc (E) mialo istotny wplyw na wariancjie
wszystkich trzech ccch tempcramcntalnych. Czynnnik tcn, obcjmuj<icy takzc bh1d
pomiaru, wyjasnia ponad 50% wariancji. Jak wynika z ryciny 5.3, wielkosc wplywu
czynnika gcnctyczncgo rosnlc z wickicm. Tcn przyrost jcst szczcgolnic wyrafoy
12 miesil;icy 24 miesiq_ce
.fB2
1.4~.Q"t'~ '
Afekt/ekstrawersja
Aktywnosc {QJ CQ:I
Orientacja zadaniowa
Ryc. 5.3. Wariancja gcnctyczna i s1·odowiskowa ocl1mwiedzialna za 1·6znice imlywidnalne w ccchach
tcmpcramcntn micrzonych 1111 podstawic Rcjcslru Zachowan Nicmowh~cych w wiclm 1 rolm i 2 lat
(wg: ßnnmga1·t, Plomin, DcFrics i Fnlkcr, 1992, s. 44)
290
tywnosci. Roznice wariancji genetycznej w wicku 12 i 24 micsiycy s<i natomiast
tystycznic nicistotnc, czcgo powodcm, byc mozc, jcst niewiclka liczcbnosc prob.
Nalezy podkrcslic, zc w przcdstawionym badaniu ccchy tcmpcramcntalnc
tlziecka diagnozowano nie na podstawic kwcstionariusza wypclniancgo przcz
rodzic6w, lccz na podstawic.ustrukturyzowancj obscrwacji dokonancj przcz przc-
szkolonego obscrwatora. Wyniki analogiczncgo badania, w ktorym ccchy tcm-
peramcntalnc szacowali rodzicc badanych dzicci z proby Colorado, nie ujawnily
znacz<tccgo wplywu czynnika gcnctycznego na wariancj1< ccch tcmpcramcntalnych
(Plomin i in„ 1991 ).
Matheny (1989), ktory badal zahamowanic behawioralnc u bliini<tl objf,ftych
programcm Louisvillc (The Louisvillc Longitudinal Twin Study) za pomoct\ trzcch
r6znych narz1<dzi diagnostycznych - prob laboratoryjnych, tcstow i ocen rodzic6w
:..- uzyskal spojne wyniki dotycz<tce odziedziczalnosci tcj cechy tcmpcramentalnej.
Zahamowanie badano w wieku 12, 18, 24 i 30 miesi1<cy u 33 par bliini<tt MZ i 32 par
bliini<tt DZ. Zastosowano nast1<pt1j<tcc wskainiki zahamowania behawioralnego: ( 1)
nastr6j, oceniany podczas zabawy w standardowych warunkach laboratoryjnych, (2)
wynild w skali strachliwosci IBR podczas wykonywania zadan testowych, (3) 12
pozycji ze Skali Tcmperamcntu Dzieci Zlobkowych (TTS), diagnozuj<icych zbli:la-
nia siy-wycofywanic (szacowane przez matke).
Dia wszystldch trzech narz1<dzi diagnostycznych i wszystldch cztcrech etapow
rozwoju (12, 18, 24 i 30 miesiycy) korelacje dla par bliini<tt MZ byly wyzsze od
korelacji dla par bliini<it bZ (dla dziewi1<ciu sposrod dwunastu por6wnail roznicc
byly istotnc statystycznie). Wyniki tc wskazuj<t na to, ze r6znice indywidualne
w zahamowaniu behawioralnym, bez wzgl1<du na sposob cliagnozy (warunki
laboratoryjne, sytuacja testowa, ocena matld), Sl.\ silnie uwanmkowane genetycznie.
Badanie Matheny'ego pokazalo rowniez, ze dynamika wplywu czynnik6w
genetycznych i srodowiskowych na wariancj1< zahamowania behawioralnego zmie-
nia si1< z wiekiem. Bior<tc pod uwage globalne wystanclaryzowane wyniki zahamowa-
nia behawioralnego dla czterech kolejnych etap6w rozwoju, Matheny obliczyt
wspokzynniki korelacji miedzy wynikami dla kolejnych poziom6w wieku. Jak si1<
okazato, wsp6lczynnik odziedziczalnosci obliczony dla wieku 12 miesi1<cy jest
bardzo slabym predyktorem analogicznego wsp61czynnika dla wicku 30 miesiecy
(r = 0,18). Wsp6kzynnik odziedziczalnosci w wieku 18 miesiecy jest natomiast
dobrym predyktorem wspokzynnika odziedziczalnosci w wieku 24 (r = 0,61) i 30
(r = 0,53) miesiycy. Analogiczne wyniki ujawnilo zakonczone niedawno badanie
podluzne (Cherny, Fulker, Corley, Plomin i DeFrics, 1994), z udzialem 163 par
bliini<tt MZ i 138 par bliini<tt DZ tej samej plci w wieku od 14 (pomiar pierwszy) do
20 miesi1<cy (pomiar drugi). Przedmiotem analizy w tym badaniu byla nic§mialosc
(cecha przypominaj<tca na poziomie operacyjnym temperamcnt zahamowany).
Na podstawie wynikow takich badan, jak badanie Matheny' ego ( 1989), wskazu-
.i<tcych na zmiany rozwojowe odzieclziczalnosci, Plomin i Nesselroacle (1990, s. 191)
wysuneli hipotezf,f, ze „tam, gdzie stwierclzono zmiany rozwojowe w oclziedziczalno-
sci, odziedziczalnosc wydaje si1< z wiekiem zwiekszac". Hipoteza ta znalazla
potwierdzenie w badaniu podluznym przeprowadzonym przez Torgerse1~ (1987),
291
kt6rn mierzyla cechy temperamentalne u bliiniqt MZ i DZ w wieku 2 miesic;
9 miesiecy, 6 lat i 15 lat.
Torgersen uwzglednila w swoim badaniu siedem kategorii temperamen
wyodrebnionych przez Thomasa i Chess (1977). Cechy te diagnozowala na
podstawie wywiad6w z matkami 44 par bliiniqt tej samej plci (29 par bliiniqt MZ i 15
par bliiniqt DZ). Przedmiotem dalszej analizy byly nastepujqce kategorie temo;
peramentu: aktywnosc (AK), zblizanie sie-wycofywanie (Z-W), latwosc przy 4
stosowania (LP), sila reakcji (SR), pr6g reagowania (PR),jakosc nastroju (JN), zasic;
uwagi i wytrwalosc (WZ). 0 ile w wieku 2 miesiecy istotne r6znice wariancj
wewnqtrzgrupowych dla dw6ch grup zygotycznych ujawnily sie tylko dla sily reakcj
i progu reagowania (Torgersen, 1985), o tyle na wszystkich pozostalych etapa
rozwoju (9 miesi(!cy, 6 lat, 15 lat) istotne r6znice wariancji wewnatrzgrupowychf
wskazujqce na wic:;ksze podobienstwo par bliiniqt MZ niz DZ, ujawnily sie dla
wszystkich siedmiu kategorii temperamentu. W celu wykazania zmian roz""'.ojowych.
w stopniu podobienstwa temperamentu u par bliiniqt MZ i par bliiniqt DZ, Torgersen'
obliczyla wartosc medialnq r6znic w obrc:;bie pary, osobno dla kazdej grupy bliiniqt ·
i dla kaZdej z siedmiu cech temperamentu. Mediany te por6wnala z rozldadem r6znic
w obrc:;bie par os6b niespokrewnionych, kt6re to r6Znice sluzyly jako punkt
odniesienia (za wsp6Ina norme przyjc:;to wynilc r6wny 50 centyli). Im nizszy wynik
centylowy, tym nizsza mediana r6:lnic cech temperamentalnych w obrc:;bie pary.
Jak wid!)c na rycinie 5.4, dla ldlku kategorii temperamentalnych (aktywnosc,
zblizanie sie-wycofywanie i wytrwalosc) podobienstwo mic;dzy bliinic:;lami MZ
80
70 -
60 -
50.
Q)
~ 40 -
c:
Q)
ü 30 -
,;c:_ „:.....
~.:: •••••.• lf
20 -
ie z wiekiem, zgodnie z hipotezq Plomina i Nesselroade'a. Ale ze wzglc:;du na
wielkq liczbe badanych par bliiniqt i brak wyrafinowanej analizy biometrycznej
zyskanych danych, badanie Torgersen nie moze byc traktowane jako argument na
zecz rozwojowych zmian temperamentu, a jedynie jako ich egzemplifikacja.
Metaanaliza zmian rozwojowych w odziedziczalnosci temperamentu
Dalsze wnioski na temat rozwojowych zmian podobienstwa cech temperamental-
ych u blizniqt (takZe u bliinü1t doroslych) wycü1gnqc mozna na podstawie wynik6w
etaanalizy badan prowadzonych na blifoietach, kt6rej autorami sq McCartney,
arris i Bernieri (1990). Analizie poddano 103 badania prowadzone w latach
967-1985. W tym badaniu, obejmuj[1cym osoby w wieku 1-50 lat, uwzgledniono
zar6wno inteligencjc:;, jak i zmienne osobowosciowe i temperamentalne. Te ostatnie
bejmowaly: aktywnosc-fmpulsywnosc, agresje, lek, dominacjc:;, emocjonalnosc,
meskosc-kobiecosc, towarzyskosc i orientacje zadaniowq. Analiza wynik6w
wykazala, ze dla wszystkich osmiu cech temperamentalnych (osobowosciowych)
·korelacje wewnqtrzgrupowe dla bliiniqt MZ s11 wyzsze od analogicznych korelacji
dla blifoü1t DZ i wahajq sie od 0,42 do 0,59 dla bliiniqt MZ i od 0,16 do 0,33 dla
bliiniqt DZ. R6znica mic;dzy globalnymi wsp6lczynnikami korelacji wewm1trz-
grupowych (obejmuji1cymi wszystkie 8 kategorii cech osobowosciowo-temperamen-
talnych) dla jednej i drugiej grupy bliiniqt wynosi 0,29. Co najwazniejsze jednak,
okazalo sie (wbrew hipotezie Plomina i Nesselroadea, 1990), ze podobienstwo
miedzy bliinic:;tami (MZ i DZ) maleje z wiekiem (por. tab. 5.8). Dia wszystkich
kategorii cech osobowosciowo-temperamentalnych poza jednq (dominacjq) korela-
cje miedzy wiekiem bliiniql a korelacjami wewnqtrzgrupowymi S[! ujemne. Ta
zaleznosc jest szczeg6lnie widoczna w wypadku meskosci-kobiecosci, orientacji
zadaniowej i aktywnosci-impulsywnosci. Tylko dwie cechy, agresywnosc i emoc-
Tabehi 5.8. K01·elacje mi~dzy k01·elacjami wewnqtrzldasowymi a wiekiem bliznil\t
(na podstawie niezale:inych badan) dla zmiennych tem1>ernmentalnych i osobowosciowych
(adaptacja - wg: McCartney, lfoITis i ßemieri, 1990, s. 229)
Cechy temperamentu/ Liczba Blizni~ta Mediana Zakres wieku
osobowosci badm1 MZ DZ wieku (w lalach)

-1-----~'-i~~~·--: ~~7_-:_:_:_~_:_:_j----·-·1
-·------------·----
10 - Aktywnosc-impulsywnosc 14* -0,48 -0,33 7,6 1-50
0 Agrcsja 8 -0,09 -0,06 11,5 7-49
L.;k 5 -0,34 -0,49 20,4 7-30
AK Z-W LP SR PR JN WZ Dominacja 5 0,67 0,07 30,0 7-50
Temperament Emocjonalnosc 8* -0,11 0,30 6,3 1-50
M~skosc-kobiecösc 7 -0,81 -0,74 16,0 7-50
- - Norma -•-- DZ- 2 mies. Towarzyskosc 20* -0,24 0,26 16.5 3-50
„*„„ MZ - 2 rnies. -+- oz - 9 mies. Orientacja zadaniowa 5 -0,69 -0,89 28,0 1-50
-.x„.. MZ - 9 mies. -+- DZ- 6 lat
-II- MZ- 6 lqt --A-- DZ- 15 lat M** -0,30 -0,32
·+·„ MZ - 15 lat
* Wyniki dla blifoi!lt DZ obejmuji1 o jedno badanie mnicj.
Ryc. 5.4. Zmiany rnzwojowe w stopniu podobie11stwa tempernmentu u t>m· bliznh\t MZ i DZ ** Srednia arytmclyczna obliczona na podstawie przekszlalconych wsp6lczynnik6w korelacji
(wg: Torge1·sen, 1987, s. 148) (z Fishera).

292 293

;;\~
 I~
jonalnosc, S<t slabo zwüizane z wiekiem. Zdaniem autor6w malej<}ca z wiekietn.
zgodnosc mi9dzy wynikami par bliini<tt swiadczy o roli specyficznych doswiadczen
.§rodowiskowych.
Goldsmith poddal analizie kilkadziesi<tt badan poswi9conych zmianie wpty~
wu czynnik6w genctycznych na tempcrament i osobowosc od niemowli;.:ctwa
po wiek dorosly i doszedl do wniosku, kt6ry dobrze odzwierciedla aktualny stan
badan nad rozwojem lemperamentu, prowadzonych z perspektywy genetyki za-
chowania:
Dowody na rzecz wplywu czynnik6w genelycznych sq chyba najslabsze w naslc:;pujiicych lrzccl\
obszarach: u os6b mlodych (pierwsza polowa zycia w badaniach nad bliinii;lami, dzieci11slwo w badaniach
nad dziecmi adoplowanymi), w wypadku cech osobowosci granicz11cych z postawami spolecznymi ornz
kicdy zmienne sii slosunkowo „malo przctworzonymi" danymi dotycz11cymi r6znych zachowan (1984,
s. 349).
5.2.5. Od genetyki ilosciowej clo gcnetyki molekularnej
Badania prowadzone w paradygmacie genelyki zachowania, oparte na genelyce
ilosciowej, pozwalaj<t wnioskowac, ze wsr6d wielu cech i zachowan bi;.:d<tcych
przedmiotem badania, niekt6re z nich maj<t szersz<t bazQ genetyczmt niz inne.
Wlasnie ten fakt sprowokowal badaczy, by siQgn<t6 g!Qbiej do genetycznego
mechanizmu tych charakterystyk czlowieka, kt6rych wariancja zalezy w szczeg61no-
sci od czynnika genetycznego. Genetyka molekularna, kt6ra zyskala w ostalniej
dekadzie szczeg6h1<t popularnosc w badaniach maj<}cych na celu identyfikacjQ gen6w
odpowiedzialnych za szereg chor6b i zaburzen, poczynila pierwsze kroki zmierzqj<t-
ce do identyfikacji i- _dloza genelycznego normalnych zachowan i ccch.
Poniewaz ludzkie zachowanie i cechy S<t uwarunkowane poligenowo, ich badanie
oparte na podejsciu znanym jako „jeden gen jedno zaburzenie" (one gene, 011e
disorder, OGOD), stosowane z powodzeniem przez genetyk6w molekularnych
w badaniu nad patologi<t, nie ma racji bytu. W celu identyfikacji podloza
genetycznego cech psychicznych w szeregu badan zastosowano podejscie znane jako
„loci cechy ilosciowej" (quantitative trait loci, QTL). Podejscie to opiera siQ na
zalozeniu, ze cechy maj<t rozklad ilosciowy i Ze wielogenowe efekty determinuj<t
addytywnie i wynilennie genetyczn<t wariancjQ tych cech. · lransmisja serotoniny.
Plornin, Owen i McGuffin definiu.i<t w spos6b nastcpuj<tcy, czym jest QTL:
Gcny, kl6rc wnoszii wklad w gcnelycznq wariancjc:; ccch ilosciowych, nazwanc sq loci ccchy ilosciowcj
(QTL). Jcdrn1 z implikacji syste1hu wiclogenowcgo jcsl lo, zc gcnotypy rozkladajii sie:; ilosciowo
(wymiarowo). nawct jc:i:eli ccchy occnianc sii na poziomic fcnotypowym na podslawic diagnozy
dycholomicznej [„.J. Termin QTL zasti;pujc slowo „poligcnowc", ktörc doslownie znaczy „wiele
gen6w", alc wprowadzono go po lo, aby podkreslic wiclosc gcnöw o lakim znikomyn1 jednoslkowym
wplywie, ze nie spos6b go zidcnlyfikowac. QTL znaczy wiclc gcn6w o zr6Znicowanych wiclkosciach
wplywu (1994, s. 1737).
W badaniach maj<}cych na celu identyfikacjc gen6w dla okreslonych cech
osobowosci/temperamentu najlepszym przykladem dla QTL jest tzw. asocjacja
alleliczna wyrazaj<}ca sie w korelacji miQdzy danym fenotypem a okreslonym
294
iJelem. Asocjacja alleliczna jest „z reguly okreslana jako alleliczna lub genoty-
powa r6znica czcstosci micdzy grup<t eksperymentah1<t i kontrolmt" (Plomin i in„
1994, s. 1733).
Jak wspomnialem w rozclziale 4, cechy psychiczne jako talde nie S<t odzieclzi-
czone. Gcnetyczna transmisja dotyczy mechanizm6w fizjologicznych i biochemicz-
nych lez<icych u podstaw okreslonych cech. Genetyczna zmiennosc tych mechaniz-
1116w przyczynia siv do r6znic indywiclualnych w tych cechach, kt6re zwi<izane sq
z tymi mechanizmami. Dlatego najlepszymi kandydatami wsr6d wymiar6w tern-
peramenlu, clla kt6rych nalezy poszukiwac allelicznych asocjacji, S<t te, w odniesieniu
do kt6rych wykryto, a eo najmniej postulowano, specyficzne mechanizmy fi~jo­
logicznc lub biochemiczne. Przeprowadzono juz szereg badan ilustruj<}cych ten
spos6b podejscia.
Ebstein i inni ( 1996) przeprowadzili badanie, w kt6rym poszukiwanie nowosci,
mierzone Tr6jwymiarowym Kwestionariuszem Osobowosci (TPQ) Cloningera
zostalo skojarzone z funkcjonalnym polimorfizmem w genie dopaminowego
receptora D4 (D4DR; D4 dopamine receptor gene). Punktem wyjscia tych badan
byla teoria Cloningera, kt6ra postuluje, ze mediatorem poszukiwania nowosci jest
transmisja dopaminowa, a takze dane empiryczne zebrane na zwierz9tach eks-
perymentalnych, wskazuj<}ce na to, ze poszukiwanie nowosci pozostaje w relacji
do dopaminy. Badanie przeprowadzone na 124 osobach (kobiety i mQzczyzni)
wykazalo, Ze genotyp D4DR pozostaje w relacji do poszukiwania nowosci, tak
jak postulowano, i nie wykazuje powi<tzan z pozostalymi wymiarami mierzo-
i1ymi kwestionariuszem TPQ (zaleznosc od nagrody, wytrwalosc i unikanie szkody).
Niedawno Lesch i inni ( 1996) przeprowadzili badanie, w kt6rym wykazano
istnienie asocjacji mi9dzy funkcjonalnym polimorfizmem w genie transportera
serotoniny (5HTT) a neurotycznosci<t i symptomami !Qku i depresji. Stwierdzono, ze
funkcjonalny polimorfizm odpowiada za okolo 3-4% wariancji mierzonych cech
lcmperamentu. W sumie przebadano 505 os6b doroslych (w tym ponad 90%
mvzczyzn), stosuj<tc do cliagnozy neurotycznosci kwestionariusz NEO-PI-R, a do
pomiaru l9ku 16-czynnikowy K westionariusz Osobowosci (PFl 6) Cattella. Dia tych
badan maj<}cych na cch1 poszukiwanie wspomnianej asocjacji istotne byly clane
empiryczne wskazuj<1ce na to, ze mediatorern neurotycznosci, !Qku i depresji jcst
Ball i inni (1997) powt6rzyli badanie Lescha i wsp61pracownik6w na dw6ch
skrqjnych pr6bach (grupa os6b wysoko- i niskoncurotycznych, po 50 os6b kazda)
wyselekcjonowariych z 2085 doroslych os6b bior<tcych udzial w Polsko-Niemieckim
Programie Baclan Bliini<tt. Neurotycznosc oceniano'na podstawie niemieckiej wersji
kwestionariusza NEO-FFI, kt6ry w formie sformulowanej w trzeciej osobie
wypelnialo dw6ch respondenl6w szacuj<tcych tQ san1<t osobc badat1<}. Badanie to dalo
wynik ujemny. Nie stwierdzono zwi<tzku miQdzy szacowan<t neurotycznosci<t
a funkcjonalnym polimorfizmem w genie transportera serotoniny. Uzyskano wynik
negatywny takze wtedy, kiedy wzlcto pod uwagc neurotycznosc mierzomt kwes-
tionariuszem NEO-FFI w wersji samoopisowej.
Rozbieznosc w wynikach odnosnie do asocjacji allelicznej mii;.:dzy okreslonymi
295
wymiarami temperamentu a kandydatami QTL, a takze fakt, ze za warian
genetycznq tych wym,iar6w odpowiada nie pojedynczy gen, lecz nie znana cJo
wielosc gen6w sugeruje, ze droga prowadzqca do identyfikacji gen6w lei.<tcy
u podstaw mechnizm6w biologicznych okreslonych wymiar6w temperamentu j
bardzo dluga, a byc moze nawet nieskonczona.
5.2.6. Uwagi km1cowe
Badacze temperamentu, kt6rzy uwai.aj<1 genetyczne uwarunkowanie r6z~i
indywidualnych w cechach temperamentu za jeden ze skladnikow definicyjny •
pojvcia „temperament", staj<i przed nielatwym problemem. Coraz wivcej dany
empirycznych wskazuje na wplyw czynnika genetycznego na wariancjv fenot
powii nie tylko w obszarze temperamentu (i inteligencji), ale takze w obszarz.
zjawisk uwazanych dotychczas za niezalei.ne od wplywu czynnik6w genetycznyc"
_ np. postaw, wartosci (por. Bouchard, Lykken, McGue, Segal i Teilegen, 1990
Bouchard i McGue, 1990; Martin i in., 1986). Autorami jednego z najbardziej~
spektakularnych badail nad odziedziczalnoscüi postaw spolecznych i wartosci s~·
Waller, Kojetin, Bouchard, Lykken i Teilegen (1990). Korzystaj<!C z r6znycl)'
narzc:;dzi diagnostycznych, autorzy dokonali pomiaru wartosci religijnych, po-
staw i zainteresowan w dw6ch pr6b1wh blizniqt: (1) pr6bie zlozonej z doroslycfr''
53 par bliiniqt MZ i 31 par bliiniqt DZ wychowywanych osobno, (2) pr6bie zlozo7 •
nej z 1642 doroslych bliiniqt (MZ i DZ) wychowywanych razem. Nie bc:;dc opisywal
szczeg61owo tego badania. Powien1 tylko, i.e pq zastosowaniu analiz sz'lcuj11cych
dopasowanie modeli okazalo sie:;, ze bliinic:;ta MZ osiqgnc:;ly wyzsze korelacje
wcwnntrzgrupowe niz bliinic:;ta DZ dla wszystkich siedmiu wskainik6w wartosd
rcligijnych i zainteresowan.
Autorzy sformulowali wniosek nastvpujqcy:
Na rM:nice indywidualne w postawach religijnych, zainteresowaniach i wartosciach wplyw maj<1 zar6wno
czynniki genetyczne,jak i srodowiskowe. M6wü1c dokladniej, czynniki genetyczne wyjasniaj<1okolo50%
wariancji badanych zmiennych (Waller i in„ 1990, s. 140).
Nie ma dotychczas zaclnego zadowalaj11cego wyjasnienia wplywu czynnik6w
genetycznych na r6znice indywidualne w postawach spolecznych i wartosciach.
Przypuszczalnie mozna by na ten temat wysunnc ldlka mniej lub bardziej
konkurencyjnych hipotez. Wedlug jeclnej z nich cechy temperamentalne towarzy-
sz<ice czlowiekowi od najwczesniejszego dziecinstwa mog<l pelnic w procesie
ksztaltowania postaw spolecznych i wartosci rolc:; zmiennych posreclnicz11cych.
Dalej, gclyby uclalo sie:; clookreSlic pojc:;cie sroclowiska, byc moze pozwoliloby to na
cloklaclniejsze r6znicowanie poszczeg6lnych sklaclnik6w wariancji sroclowiska i ich
wplywu na indywiclualne r6znice postaw spolecznych i religijnych. Tale<\ propozycjc:;
wysum1l np. Wachs ( 1992), wprowaclzajl\C pojc:;cie hierarchicznego systemu srodowi-
skowego, z podzialem na wiele r6znych poziom6w oclclzialywan, oclgrywaj11cych
_ wsp6lnie z szeregiem czynnik6w pozasrodowiskowych - r6znn rolc:; na r6znych
etapach rozwoju.
296
yniki wskazuj<ice na brak r6znic w stopniu odziedziczalnosci wielu cech
owosci, bez wzglvdu na to, jaki im dotychczas przypisywano status - cech
arunkowanych biologicznie czy cech uwarunkowanych spolecznie - opubliko-
li juz wcze§niej Loehlin i Nichols (1976). W kontekscie tych wynik6w oraz
'11ych pochodz<icych z innych badan trudno doprawdy udowodnic (jezeli w og6le
st to mozliwe), ze wariancja cech temperamentalnych jest silniej uwanmkowana
enetycznie niz wariancja postaw czy cech osobowosci spoza obszaru temperamen-
. Tak zwana r6znicowa Q(Jziedziczalnosc ujawnia sjv dopiero przy bardzo duzych
bach.
z informacji podanych przez Plomina (1986, ss. 243-244) wynika, ze r6znica
mivdzy wsp6lczynnikiem odziedziczalnosci r6wnym 0,40 a wsp6kzynnikiem
~dziedziczalnosci r6wnym 0,60 jest istotna dopiero przy pr6bie liczqcej po 500 par
'bli:Zni<tt MZ i DZ, a r6Znica wielkosci 0,10 mivdzy w&p6kzynnikami odziedzi-
bzalnosci jest istotna statystycznie dopiero przy pr6bie licz<icej ponad 2000 par
bliiniqt MZ i DZ.
" Wielkosci pr6b w prowadzonych do tej pory badaniach temperamentu zuzyciem
111etocl genetyki zachowania (zwlaszcza badaniach na dzieciach w wieku zlobkowym,
· przedszkolnym i szkolnym) s11 zbyt male, by mozna bylo formulowac jakiekolwiek
wnioski dotyczqce r6i.nicowej odziedziczalnosci. Nie prowadzono r6wniez do tej
pory zadnych badan na dui.<t skalv, w kt6rych por6wnywano by cechy temperamen-
talne i postawy spoleczne, aby stwierdzic, czy obie te kategorie charakterystyk
indywidualnych r6zniq siv wielkoscüt wskainik6w odziedziczalnosci. Chociaz
udzial czynnika genetycznego w determinowaniu r6i.nic indywidualnych w cechach
temperamentu traktuje siv czvsto jako kryterium pozwalajqce zaliczyc danq ceclw do
kategorii temperamentu, nalezy stwierdzic zarazem, ze jest to kryterium niewystar-
czaj<tce. Obecnosc we wczesnej ontogenezie i wystvpowmüe odpowiednika danej
cechy w swiecie zwierzqt to, obok odziedziczalnosci, nierozhtczne kryteria przypisa-
ne cechom temperamentu.
>1~
 li119,,
Rozdziat 6
METODY BADANIA TEMPERAMENTU:
ZAGADNIENIA DIAGNOSTYCZNE
1 METODOLOGICZNE
Losy kazdej teorii psychologicznej zalez<t w znacznej mierze od tego, i1a
ile formulowane przez ni<i postulaty i problemy teoretyczne poddaj<i siv weryfl~
kacji empirycznej. To samo dotyczy takze teorii temperamentu. Na pytania
dotycz<ice biologicznej natury temperamentu, jego struktury i specyfiki rozwo 7
jowej, roli, jak<t odgrywa w zyciu coclziennym, oraz na wlele jeszcze innych py~
ta6 bedzie mozna odpowiedziec clopiero wtcdy, gdy spelnione zostan<i przynaj:
mniej clwa nastepuj<ice warunki: (1) beclziemy wieclzieli, czym jest temperament,
(2) konstrukt ten oclpowiednio zoperacjonalizujemy, inaczej m6wi<ic, beclziemy
clysponowali odpowieclnimi metodami jego pomiaru. Wniosek z tego taki, ze
n~jbardziej nawet frapuj<ica teoria temperamentu nie ma szans przetrwania, jeze-
li w slad za l<t teori<i nie pojawi<t sie oclpowiednie narzedzia (eksperymentalne,
obserwacyjne, kwestionariuszowe) operacjonalizacji i pomiaru jej podstawowych
pojec.
Z analizy dwunastu teorii temperamentu, przedstawionych w rozclzialach 2 i 3,
jasno wynika, ze nie ma zgody wsr6d baclaczy co clo tego, czym jest temperament,
a co za tym iclzie, nie ma jednego, powszechnie akceptowanego pogl<idu na to, eo
nalezy mierzyc i jak. Sprawa komplikuje sie jeszcze bardziej, kiedy uswiaclomimy
sobie, ze temperament wystepuje u zwierz<it, u dzieci i u os6b doroslych. A zatem
w zaleznosci ocl tego, kogo badamy, r6zne becht metodologiczne wymogi pomiaru
temperamentu.
Trzy nierozl<iczne pytania -jak mierzyc temperament, co mierzyc i kogo pomiar
ten ma dotyczyc - zadecydowaly o sposobie konstrukcji tego rozdzialu.
6.1. Metody pomiaru temperamentu
Pierwsz<i metod<i w historii badania temperamentu byla metoda obserwacji
zachowania w warunkach naturalnych. Nie slabn<ica popularnosc, jak<t cieszy siv
typologia temperame""' Hipokratesa-Galena (por. Ruch, 1992; Stelmack i Stalikas,
298
1), skonstruowana na podstawie danych obserwacyjnych, ka:le przypuszczac, :le
erwacja jest cennym zr6dlem infonnacji o wlasciwosciach temperamentu.
etoda obserwacji zachowania w warunkach natul"alnych i quasi-naturalnych
§tworzonych w laboratorium) zdobywa we wsp6lczesnych badaniach temperamentu
braz wieksz<t popularnosc.
Lekarze, jedni z pionier6w bada6 w dziedzinie tcmperamentu, czesto oceniali
emperament dziecka (Thomas, Chess, Birch, Hertzig i Korn, 1963) i os6b doroslych
irman, 1951; Kretschmer, 1944) na podstawie historii zycia i wywiadu. Metoda ta,
y111agaj<ica indywidualnego kontaktu z pacjentem lub klientem, moze byc jednak
osowana tylko wobec ograniczonej liczby os6b. Mankament ten zadecydowal
czasem o spadku jej popularnosci.
Rosn<ica potrzeba bardziej precyzyjnego, wystandaryzowanego pomiaru tem-
peramentu u duzej liczby os6b, reprezentuj<icych r6zne populacje, przyczynila sie do
rozwoju kwestionariuszy - najpopularniejszej w ostatnim trzydziestoleciu metody
,badania temperamentu. Zwazywszy, ze kwestionariusze nalez<i dzis do najczesciej
stosowanych metod diagnozy temperamentu, problemom z nimi zwi<izanym po-
swiecono osobny podrozdzial. Podsumowuj<ic, do najbardziej podstawowych metocl
· badania temperamentu zaliczamy obserwacje, wywiad, kwestionariusze i (rzadziej)
metody psychofizyczne i psychofizjologiczne.
6.1.1. Occna temperamcntu na podstawie danych
pochodzq_cych z obserwac.ii
Ocena temperamentu na podstawie danych obserwacyjnych rozwijala sie,
o dziwo, niezaleznie na obu p6lkulach, w Rosji i Stanach Zieclnoczonych, przy czym
ograniczala sie niemal wyl<icznie do populacji dzieciecej. Poszczeg6lne metody
obserwacji r6zni<t sie pod wzgledem stopnia kontroli zachowania dziecka, stopnia
ingerencji w srodowisko naturalne, sposobu zapisu zachowania itp. Kilka tych metod
om6wk ponizej.
Zabawa .iako prncedura badania tem1>e1·amentu
w warunlmch naturalnych
Mimo ze cechy temperamentu w ujeciu pawlowowskim i neopawlowowskim
badano przewaznie za pomoc<t metod psychofizjologicznych, niekt6rzy psycho-
logowie rosyjscy o orientacji rozwojowej (np. Basan, 1960; Dawydowa, 1954;
Gorbaczewa, 1954; Lejtes, 1956; Mierlin, 1955) opracowali proceclury pomiaru
temperamentu dziecka na podstawie cech zachowania ujawni~j<icych sie w warun-
kach naturalnych. Szczeg6lmt popularnosc zdobyly rozmaite techniki zabawowe, np.
„Klocki" (Samarin, 1954), „Maly Sygnalista" (Umansldj, 1958) czy „Maly
Kierowca" (Czuclnowskij, 1963). Podstawowa idea przewodnia tych metod jest
nastepuj<ica. Dziecko bierze udzial w zabawic stanowi<icej wystandaryzowamt,
299
naturalmt sytuacji;, tak zaara11zowam1, by wyzwalala zachowania ujawniaj<ice cecJ
temperamentu. Dzii;ki kontroli przebiegu sytuacji i prezentowanych podczas zaba
bod:lc6w, obserwacja ma status eksperymentu naturalnego.
Zabawa w warunkach kontrolowan:ych umozliwia ilosciow<i oceni; takic
wlasciwosci zachowania, jak czi;stotliwosc, czas trwania, intensywnosc itp., czyJi
wlasciwosci stanowüicych z zalozenia przejaw ekspresji temperamentu dziecka.
Zabawy konstruowane przez psycholog6w rosyjskich opieraly sii; na zalozeniu, ze
cechy uld:adu nerwowego dziecka (sila procesu pobudzenia, sila procesu hamowania,
ruchliwosc proces6w nerwowych) ujawniaj<i siv w reakcjach motorycznych, w procl'l~
sie nabywania i zmiany nawyk6w oraz w intensywnosci i czasie trwania reakcji
emocjonalnych. Oto kr6tki opis zabawy w „Maiego Sygnalisti;", bi;d<icej ilustracj<i
opisywanego podejscia do badania temperamentu.
W zabawie mog<t uczestniczyc dzieci w wieku od 3 do 7 lat. Diagnosta gra rolv
„kapitana", dziecko badane gra roli; „sygnalisty". Zabawa odbywa sii; na pokladzie
statku, na kt6rym znajduje siv jeszcze szesciu „marynarzy" (szesc krzesel). Zadanie
„sygnalisty" polega na utrzymaniu kontaktu z innymi „statkami" za pomoq
specjalnej chon1giewki oraz na przekazywaniu „marynarzom" komend „kapitana".
Dziecko przekazuje „rozkazy" za pomoc<t kolorowych klock6w umieszczonych na
grzbiecie dloni. Zadaniem dziecka jest reagowac jak najszybciej i jak najdokladniej.
Zabawa toczy sii; dop6ty, dop6ki dziecko nie przekaze bezbli;dnie wszystkich
komend. „Kapitan" siedzi podczas zabawy przy stole i prowadzi obserwacji; ciqghi.
Notuje szybkosc i czas trwania reakcji dziecka oraz liczbv i rodzaj popelnionych
bli;d6w. Zabawa sklada sii; z czterech czi;sci: nawittzania kontaktu z dzieckiem
i wyjasnienia, na czym polega zabawa; sesji pr6bnych; sesji, w kt6rych aranzowane
s<1 r6zne sytuacje (np. wydluzenie czasu zabawy, odroczenie komend, ponaglanie,
wprowadzenie bodic6w zakl6caj11cych); zabawy kontrolnej. Cala procedura wyma-
ga kilkudziesii;ciu sesji 5-20-minutowych i trwa kilka miesii;cy. Do oceny
poszczeg6lnych cech ukladu nerwowego uzywano r6znych wskainik6w. Silv uld:a-
du nerwowego diagnozowano na podstawie sposobu zachowania dziecka w reak-
cji na takie zmienne, jak: a) bodice zald:6caj11ce, b) komendy „szybciej", c) bodi-
ce o duzej intensywnosci (diwii;k6w), eksponowane przed przysti1pieniem do
zabawy, d) rywalizacja mii;dzy dziecmi.
w latach pi<;cdziesi<itych i szescdziesiqtych pewnq popularnosc zdobyly tez
w Rosji metody obserwacji w naturalnych warunkach domowych i szkolnych (Lejtes,
1956; Mierlin, 1973 ). Ale po sfonnulowaniu przez Tieplowa (1956) i Niebylicyna
( l 972a) postulat6w metodologicznych, w mysl kt6rych cechy uldadu nerwowego
nalezy badac na podstawie reakcji mimowolnych, poniewaz wlasnie w nich sii;
ujawniaj<l najwyrainiej, metody obserwacyjne znikly praktycznie z rosyjskiej sceny
badan temperamentalnych.
NajpowazniejsZ<l wadq procedur obserwacyjnych stosowanych do pomiaru
temperamentu przez badaczy rosyjskich byl brak danych na temat ich rzetelnosci
i trafnosci. Przekonanie, ze za pomoc<t tych procedur mozna mierzyc cechy ukladu
nerwowego w rozumieniu pawlowowskim, nie bylo poparte dowodami empirycz-
nymi.
300
Obse1·wacja w wanmkach domowycb
Jedn<i z metod badania tempera1m;ntu, stosowanych najczi;sciej u dzieci
ajmlodszych i dzieci w wieku przedszkolnym, jest obserwacja w warunkach
aturalnych, najczi;sciej w domu. Obserwacyjne metody badania t~mpermnentu
stosowano z powodzeniem u dzieci tygodniowych, a nawet jednodniowych (np.
Ricciuti i Breitmayer, 1988; Riese, 1990). Badanie dziecka w warunkach domowych
opiera sii; na zalozeniu, ze dop6ki dziecko nie p6jdzie do szkoly, jego najbardziej
ißaturalnym srodowiskiem, wywieraj<icym najsilniejszy wplyw, jest dom rodzinny.
podstawowy wplyw na to,jak temperament dziecka ujawnia sii; w zachowaniu ijak te
przejawy temperamentu S<l przez rodzic6w odbierane, ma przebieg interakcji mii;dzy
dzieckiem a rodzicami, zwlaszcza mat!Gt (Bates, 1987; Olson, Bates i Bayles, 1990;
Rothbart, 1989c).
Literatura na temat temperamentu zawiera wiele opis6w badan. kt6rych celem
byla diagnoza cech temperamentalnych dziecka na podstawie obs ~·. ::i.cji w srodowi-
sku domowym (por. m.in. Bates, Freeland i Lounsbury, 1979; Billman i McDevitt,
1980; Hagekull i Bohlin, 1986; Binde i Tobin, 1986; Olson i in„ 1990; Rothbart,
1986; St James-Roberts i Wolke, 1986; Vaughn, Taraldson, Crichton i Egeland,
1981). Sama procedura obserwacji r6Zni sii; w zaleznosci od konkretnego celu
badania. Ale mimo tych r6znic, warto odnotowac pewne cechy wsp6lne tej kategorii
badan.
Zwykle obserwacja trwa nie dluzej niz trzy godziny i rozlozona jest na eo
najmniej dwie sesje. Zachowanie dziecka obserwuj<1 i notuj<i specjalnie przeszkoleni
obserwatorzy. Nierzadko obserwacji; dziecka prowadzi kilku obserwator6w naraz.
Celem obserwacji S<l specyficzne sytuacje (np. karmienie, ubieranie, zabawa) oraz
zachowania, w kt6rych badacze spodziewaj<l sii; wyrainej ekspresji cech tem-
peramentalnych. Aby zredukowac subiektywnosc ocen do minimum, obserwowane
sytuacje poddawane S<l czi;sto odpowiedniej strukturyzacji, a zachowania rejest-
rowane S<l na tasmie magnetowidowej.
W szeregu tego typu badan udalo sii; osü1gm1c duzy stopien zgodnosci mii;dzy
obserwatorami, przy czym wielkosc korelacji zalezy od tego, jakie zachowania
podlegaj11 ocenie. Rothbart (1986) przytacza dane dotycz11ce badania, w kt6rym
uczestniczylo 52 niemowl<it. Stopien zgodnosci mii;dzy trzema obserwatorami wahal
sii; od 0,56 (dla zachowan przejawiajitcych Ii;k i niepok6j) do 0,90 (dla behawioral-
nych przejaw6w aktywnosci). Przecii;tny wsp61czynnik zgodnosci mii;dzy si;dziami
oceniaji1cymi cechy temperamentu na podstawie obserwacji w warunkach domo-
wych wynosi okolo 0,80 (Bates i in., 1979; Franke! i Bates, 1990; Vaughn i in„ 1981).
Wskainiki stalosci pomiar6w w kolejnych posiedzeniach oraz wskainiki rzetelnosci
pol6wkowej dla obserwacyjnych wskainik6w temperamentu s<t zwykle znacznie
nizsze i na og61 nie przekraczaj<l, po usrednieniu, wartosci 0,20-0,30 (Billman
i McDevitt, 1980; Ricciuti i Breitmayer, 1988; Rothbart, 1986). Znacznie wyzsze
wsp61czynniki zgodnosci wewni;trznej otrzymuje sii; wtedy, gdy do pomiaru
konkretnych zachowan (np. aktywnosci) uzywa sii; przyrzqd6w mechanicznych (np.
ruchy konczyn dziecka rejestruje siv za pomoc<1 aktometru). Eaton (1983) i wsp6l-
301
'"'~f
 !~; •. :
pracownicy (Eaton i Dureski, 1986; Saudino i Eaton, 1995) przeprowadzili
badan nad zabaw<i swobodm1 w warunkach domowych. Do pomiaru aktywn'
rnotorycznej sluzyly usrednione odczyty z aktometru. Rzetelnosc pomiaru
bardzo wysoka (uzyskano wsp6lczynniki alfa Cronbacha rzcdu 0,80-0,90).
Badacze bardzo rzadko stosuj<i wyh1cznie metodc;; obserwacji, z pominic;;
innych metod diagnozy tem~Jerament~1 .. W kilku ba_daniach metodc;; obserwa
wykorzystano do oszacowama trafnosc1 zewnc;;trzne.1 szeregu r6znych narze
diagnostycznych, przede wszystkim kwestionariuszy do pomiaru temperame
niemowl<it i dzieci przedszkolnych (np. Bates i in., 1979; Billman i McDevitt, 19
Rothbarl, 1986; Vaughn i in., 1981).
zalet'l obserwacji w warunkach domowych jest maksymalna naturaln
toczenia, wad<! natomiast - minimalna mozliwosc kontroli sytuacji, w kt
~ejestruje sie;; zachowanie dziecka. Procedura kodowania obserwowanych zacho
je~t na og6l mal~ precyzyjna. Dodatkowym utrudnieni~m jest ograniczona m
rwosc uchwycema przez obserwatora calego zakrcsu diagnostycznych zachow
~ziecka (por. Rothbart l Goldsmith, 1985). Obserwacja w warunkach Iaboratoryjny
pozwala przezwycic;;zyc te niedoci<1gnic;;cia.
Obserwacja z u:i:yciem skal ocen
Friedensberg ( 1985; Friedensberg i Strelau, 1982) skonstruowala trzy Skale Oceil'
Reaktywnosci (SOR), sluz<ice do diagnozy reaktywnosci l"ozumianej zgodnie z RTT
Strelaua (1985a). Skai tych uzywa sie;; do obserwacji cech temperamentalnych.
u dzieci przedszkolnych (SOR,), dzieci w szkole podstawowej (SOR 2) i mfodziezY
w szkole sredniej (SOR 3). Konstrukcja skal umozliwia por6wnywanie wynik6w
w Icolejnych przedzialach wiekowych. Kazda skala zawiera od 9 (SOR 1) do 11
(SOR3) pozycji, ocenianych na skalach pic;;ciostopniowych. Narzc;;dzie przeznaczone
·esl dla nauczycieli, a pozycje dotycz<1 typowych dla srodowiska przedszkolnego
~1 szkolnego pr6bek zachowan i sytuacji. Spos6b konstrukcji skal ilustruje nastc;;puj<ica
ozycja zaczerpnic;;ta ze skali SOR, (pelny opis slrnl znajduje sie w: Strelau, l 985a)
f opisuj<ica zachowania typowe dla slmünych ocen.
pozycja 2. ODPORNY NA NIEPOWODZENIA
2 3 4 5
1---
1 w•lfywem niepowodze1\ {np. krytyka) nie Niepowodzenia nie znicclwcajq go do wykony-
Poc '
kontynuuje
s . (1ysun k~'·
wykonywane.1. czynno:c'. wanc!. pracy. Cl1ct111c
. przysti;;pt~Je
. clo kolcJ11ych
.
nulcpianki itp.). trzcba go zachccac clo. skon- zmlan. Nastc::pnc prncc wykonu.1c starannicj.
czenia jcj.
Rzetelnosc retestowa (mierzona w odstc;;pie jednego miesü1ca) waha sie;; w zalez-
osci od pr6by od 0,89 do 0,98 dla SOR,, ocl 0,67 do 0,98 dla SOR2 i od 0,69 do 0,94
~Ja SORJ" Zgodnosc ocen micdzy clwiema nauczyciclkami lub przedszkolankami
aha sie;; w zaleznosci od skali. Sposr6d 16 obliczonych wsp6lczynnik6w zgoclnosci
wen 11 osi<ignc;;lo wartosc r6wn<i eo najmniej 0,70. Wic;;kszosc tych ostatnich
1:
1 ~~ysJrnli wychowawcy znaj<icy dzieci od ponad 6 miesic;;cy.
II
:;11 302
1,
'11!:::
!1:1
ad<t skal SOR jest zbyt mata liczba wskainikow trafnosci oraz to, ze parametry
10
metryczne obliczono wyl<!cznie clla chlopc6w. Chipperfield i Eaton (1992)
wnali wyniki w SOR z wynikami badania aktometrem u clzieci w wieku
0
olnym (N=l27) i stwierdzili, ze dzieci zdiagnozowane na podstawie SOR jako
sokoreaktywne tlumi<1 aktywnosc (badania aktometrem) w warunkach duzej
1nulacji sroclowiskowej. Ten efekt interakcji jest obiecuj<icy z punktu widzenia
fnosci predyktywnej skal SOR.
Obserwac,ia w warunlrnch laboratoryjnych
Dui<l popularnosc wsr6d badaczy temperamentu u dzieci zdobyty ostatnio
.tody obserwacji w warunkach umozliwiaj<icych kontrolc nie tylko zachowania
iccka, ale takze specyficznych bodic6w i sytuacji ll1aj<icych prowokowac
chowania ujawniaj<ice ccchy temperamentalnc. Sposr6cl r6znorakich pr6b pomiaru
mperamentu dziecka, na podstawie cech zachowania w scisle kontrolowanych
arunkach laboratoryjnych, na uwagc;; zaslugujct trzy odrcbne nurty badan: ( 1)
trwaj<1ce od ponad 20 lat badania Matheny'ego i wsp61pracownik6w nacl tem-
peramentem dzieci, prowadzone w ramach programu badan nacl bliinic;;tami
(program Louisville), (2) prowadzone od ponad 10 lat baclania Kagana nacl clziecmi
zahamowanymi oraz (3) podjc;;te niedawno przez Golclsmitha i Rothbart pr6by
.stworzenia wystandaryzowanych metod laboratoryjnych do baclania temperamentu
i11iemowh1t i dzicci w wieku zlobkowym.
Progmm Louisville. Jedn<i z metod badania temperamentu niemowl<it i dzieci
w wieku zlobkowym, stosowanych w programie badan podluznych nad bliinic;;tami,
zwanym Thc Louisville Longitudinal Twin Project, jest mctoda, na kt6r<i skladaj<i sie;;
dobrane do wieku dziecka, ustrukturalizowane zadania zebrane w szereg epizod6w
zwane winietami (szczeg6lowy opis tej metody przytacza Matheny, 1991; Matheny
i Wilson, J 981 ). Epizody to wystandaryzowane sytuacje, w kt6rych aranzowane S<l
r6znego roclzaju interakcje z wychowawcami, i trudne, choc dostosowane do wieku
dziccka zadania i zabawy. Sytuacje S<t tak pomyslane, by zachowania i reakcje
emocjonalne dziecka mozna bylo zaobserwowac i zarcjestrowac. Liczba epizod6w
waha sie;; w zaleznosci od wieku dziecka od 9 (dziecko 3-miesic;;czne) do 15 (dziecko
24-miesic;;czne i 30-miesic;;czne). Czas trwania epizod6w waha sie;; od 2 (najczc;;sciej)
do 10 minut.
Zachowanie dziecka rejestrowane jest na tasmie magnetowiclowej i oceniane
przez in11<1 osobc niz ta, kt6ra badanie prowadzila. Kolejnosc epizod6w jest ta sama
dla wszystkich dzieci w tej sam~j grupie wiekowej. Skale ocen zostaly zaadaptowane
z techniki Bayley (1969), zwanej Rejestrem Zachowan Niemowlc;;cych (Infant
Behavior Recorcl, TBR). Diagnozy temperamentu dokonano na podstawie sumarycz-
nego wyniku uzyskanego na podstawie ocen zachowania zarejestrowanego podczas
wystandaryzowanych epizod6w. Opisana metocla laboratoryjna umozliwia ocenc;:
takich wymiar6w temperamentu, jak nastr6j emocjonalny, aktywnosc, uwaga,
oricntacja spoleczna na personel, przeciwstawianie sie;; krc;;powaniu.
303
 Przytocze dla przyldadu dwa epizody. Pierwszy przeznaczony jest dla niemow
3-miesiecznych, drugi dla dzieci w wieku 18-30 miesiecy.
(l) Gryzak, grzechotka (2 minuty): Dziecko lezy na plecach w l6Zecz
E (eksperymentator, osoba wchodz<1ca w interakcje z dzieckiem - J.S.) najpier
wymachuje gryzakiem (zabawk<1, kt6n1 dziecko moze bezpiecznie wzü1c do buz
w pewnej odleglosci od twarzy dziecka, a nastepnie wklada go dziecku do n1czki. p
uplywie mniej wiecej 30 sekund (lub po wypuszczeniu przez dziecko gryzak-'
E wklada dziecku gryzak do drugi~j r<1czld. Te sam<1 sekwencje powtarza nastepn
przy uzyciu grzechotki (Matheny,. 1991, s. 44 ).
(2) Gl.l_sienica (2 minuty): E pokazuje dziecku zwiniet<\, sprezyst11 zabaw
zwamt „g<1sieniq" i demonstruje nm mozliwosc nadawania zabawce r6znyc
ksztalt6w. Nastepnie E wrecza dziecku zabawke bez i:adnych dalszych wskaz6we
chyba ze dziecko prosi Eo pomoc (Matheny, 1991, s. 50).
Badania prowadzone na 6-12-miesiecznych niemowletach (Riese, Wilson
i Malheny, 1985; Wilson i Matheny, 1983) oraz na dzieciach 18-24-miesiecznych
(Matheny, Wilson i Nuss, 1984; Matheny, 1991) wykazaly zaclowalaj<1c<1 zgodno§6
mieclzy seclziami. Wskainiki zgodnosci wahaj<t sie ocl 0,65 (orientacja spoleczna na
opiekunke) clo 0,92 (nastr6j emocjonalny) clla clzieci 12-miesit;cznych i ocl 0,72
(orientacja spoleczna na personel) clo 0,94 (przeciwstawianie sie krepowaniu) clla
clzieci 18-24-miesiecznych.
Zadowalaj<tC'l stalosc uzyskano tez dla czynnika zwanego ulegloscü1 (trac-
tability ), obejmuj<1cego oceniane w warunkach laboratoryjnych, nastr6j emocjonal-
ny, uwage, orientacje spoleczn<1 na personel i przeciwstawianie sie krepowaniu
(Matheny, 1991). Najwyzsze wsp6kzynniki korelacji uzyskano wtedy, gdy pomiaru
uleglosci clokonywano w odstepach szesciomiesiecznych, mieclzy 18. i 24. miesi<t-
cem zycia (0,59) i miedzy 24. a 30. miesüicem zycia (0,54).
P.-ocedury laboratoryjne stosowane przez Kagana. Proceclury laboratoryjne
stosowane przez Kagana clo badania temperamentu zahamowanego i niezahamowa-
nego opisane zostaly w rozdziale 3 (por: „Procedury cliagnostyczne stosowane
w laboratorium Kagana"). Podobnie jak w programie Louisville, badacz aranzuje
epizody dostosowane do wieku dziecka i celu baclania. Jedna z podstawowych r6znic
mieclzy obiema procedurami dotyczy kontekstu pomiaru laboratoryjnego. Malheny
i wsp6lpracownicy zawsze uzupelniali pomiar Iaboratoryjny temperamentu pomia-
rem kwestionariuszowym, natomiast Kagan (1994) i wsp6lprncownicy stosowali
kombinacje behawiornlnych wskainik6w temperamentu zahamowanego-niezaha-
mowanego z psychofizjologicznymi identyfikatornmi tych charakterystyk tem-
peramentalnych.
Uatcria Testow Laboratm·yjnych do Pomiaru Temperamcntu. Goldsmith
i Rothbart opracowali nieclawno dwie wersje Baterii Test6w Laboraloryjnych
clo Pomiaru Temperamentu (Laborntory Temperament Assessment Battery -
304
wersje przedlokomocyjn<t dla dzieci 6-miesiecznych (Goldsmith
othbart, 1992a) i wersje lokomocyjm1 clla clzieci w wieku 12-18 miesiecy
Jdsmith i Rothbart, 1992b). Bateria ta moze byc na razie stosowana wyh1cznie
celach naukowych, poniewaz jej wartosc (zwlaszcza trnfnosc) wci<ti: podlega
eryfikacji.
LAB-TAB umozliwia pomiar pit;ciu wlasciwosci temperamentu, zwanych
ymiarami: poziomu aktywnosci, lekliwosci, sklonnosci do zloszczenia sie,
interesowania/wytrwatosci i radosci/przyjemnosci. W wersji przedlokomocyjnej
· dy wymiar oceniany jest na poclstawie trzech sytuacji zwanych epizodami;
wersji lokomocyjnej zas clo pomiaru lrnzdego wymiatu temperamentu slui:<t cztery
izody. A zatem wersja LAB-TAB dla dzieci 6-miesiecznych sklacla siez 15 epi-
LÖd6w, wersja dla dzieci w wieku 12-18 miesit;cy - z 20 epizocl6w. Badanie za-
wsze przeprowadzajq eo najmniej dwie osoby. Kazdy epizod podzielony jest na
proby, podczas kt6rych rejcstruje sie reakcje dziecka (np. usmiech, placz). Ocenie
podlegaj<t formalne cechy reakcji zwane paramctrami, np. czas latencji, czas
frwania, intensywnosc.
Baclanie odbywa sie w typowym laboratorium psychologa rozwojowego.
Standardowe wanmki baclania i potrzebne pomoce S<t szczeg6lowo przedstawione na
·. fotografiach, natomiast wskaz6wki dotycz<ice oceny i analizy danych wylozone S<t
w podreczniku testowym. Nie wolno prezentowac podczas jednego posiedzenia
wiecej niz osiem epizod6w. Kazdy epizod jest szczeg6lowo opisany, z uwzglednie-
niem zalozen teoretycznych, warunk6w zewnetrznych, procedury, instrukcji obslugi
kamery i rozbudowanej insttukcji dotycz<1cej stosowanych w badaniu kryteri6w
oceny. Nie jest tu mozliwy szczeg6lowy opis kolejnych epizod6w do diagnozy
poszczeg6lnych wymiar6w temperamentu. Mozna tylko powiedziec, gwoli przy-
kladu, ze w wersji przedlokomocyjnej do oceny Ieku slui:<t takie epizocly, jak
Otwieranie Parasola, Maski, Nieprzewidywalna Zabawka Mechaniczna, a do oceny
zlosci takie epizody, jak Lagodne Powstrzymywanie Reki, Zabieranie Zabawki,
Bariera. Niekt6re epizocly powtarzaj11 sie w obu wersjach LAB-TAB, np. Maski (do
badania Ieku) czy Lagodne Powstrzymywanie Reki i Bariera (do badania zlosci).
Bateria Test6w Laboratoryjnych do Pomiaru Temperamentu Goldsmithai Roth-
bart (l 992a, I 992b ), slu:lqca do cliagnozy tempernmentu malego dziecka na
podstawie wskainik6w behawioralnych, jest najbardziej wystandaryzowanq sposr6d
wszystkich istniej<1cych procedur Iaboratoryjnych do diagnozy temperamentu u clzie-
ci. Wad<t LAB-TAB (na razie) jest brak danych na temat trafnosci i zbyt malo
wynik6w dotycz<tcych rzetelnosci. Przytoczone przez autor6w (Goldsmith i Roth-
bart, 1991) wsp6kzynniki zgodnosci miedzy seclziami dla wskainik6w zbiorczych,
obliczonych na poclstawie kilku epizocl6w behawioralnych, SQ na og6l wysokie
i wahaj<t sie od 0,87 do 1,00. Wstepne clane (Goldsmithi Rothbart, 1991) na temat
zgodnosci wewnetrznej baterii S<t r6wnie obiecuj<1ce: dla wymiaru radosci/przyjem-
nosci uzyskano wsp6kzynniki korelacji rzeclu 0,60 i wiecej, mieclzy pr6bami ornz
miedzy poszczeg6lonymi moclalnosciami w ramach tego samego epizodu.
Metoda obserwacji w warunkach laborntoryjnych, uwai:ana za najbardziej
obiektywnQ ze wszystkich skonstruowanych dotychczas metocl, ma r6wniez pewne
305
A~I
 ~f\)
niedociQgnivcia (por. Rothbart i Goldsmith, 1985). Laboratorium jest clla clziec
otoczeniem nowym, nie znanym, moze wivc wywolywac reakcjv unikania · i ·unkowych i inne tego typu wskainiki - to tylko niekt6re z uzywanych
zahamowac typowe clla clziecka zachowania. Nie wszyscy roclzice zgaclzaj<1 siv.
uclzial clziecka w tegc, : ..m baclaniach, truclno wivc zapewnic Iosowy clob6r bacla
pr6by. Wplyw na procedurv baclawczQ maj<1 tez spccyficzne, inclywiclualne cech.
interakcji eksperymentatora z baclanym clzieckiem.
Uwagi krytyczne
Wszystkie metody obserwacyjne, bez wzglvclu na to, jakie stosuje siv w nie
proceclury i bez wzglvdu na to. czy stosowane S<l w clomu czy w laboratoriu
opieraj<t siv na zalofonit1, fo cechy ternperamentu ujawniajQ siv w zachowaniach
typowych clla warunk6w naturalnych i quasi-naturalnych. Ale zalozenie to spelnion~
jest tylko czvsciowb. Jak poclkresla Haynes (1978; Haynes i Horn, 1982), wynikf
obserwacji zachowania znieksztalcaj<t czynniki zwiQzane z reakcjQ na badanie;
Z czynnikami tyrni mamy clo czynienia wtecly, gcly proces obserwacji zakl6c~
przebieg zachowania dziecka, w clomu lub w Iaboratorium. Obecnosc obserwatora
(osoby zazwyczaj dziecku nie znanej) moze np. zwivkszyc lub zmniejszyc Iiczb~
zachowan clziecka, wyzwolic zachowania zorientowanc specyficznie na obser~
watora, obnizyc poziom wykonania zadan lub w jeszcze inny spos6b modyfikowa6 .
przebieg zachowania dziecka. Co wivcej, pocl wzglvdem reakcji na sytuacjv badani.a'
zachodz<t r6znice indywidualne.
Nalezy wymienic i inne wacly, wsp6Ine dla wszystkich metod obserwacyjnych.
Po pierwsze, obserwacjajest metod<t czasochlonnQ. Zwykle potrzebnajest wi~cej niz
jedna sesja (wizyta). Wymaga indywidualnego kontaktu obserwatora z osob<t
obserwowanQ i, ze wzglvdu na SW<t specyfikv, moze objQc ograniczonQ tylko liczbv
os6b. Po drugie, zmiennosc zachowan dostvpnych obserwacji jest bardzo niewielka
w por6wnaniu z ogromnQ liczb<t i r6znorodnosci<t zachowm1 w zyciu codziennym.
Pojawia siv zatem pytanie, na ile zachowania objvte obserwacjQ S<t reprezentatywne
clla typowego dla badanego dziecka stylu zachowania. Po trzecie, aby m6c pra-
widlowo oszacowac rzetelnosc stosowanej metody, konieczny jest udzial co najmniej
dw6ch obserwator6w, co znacznie zwivksza koszty i czasochlonnosc obserwacji. Po
czwarte, aby obserwator m6gl prawidlowo ocenic temperament, musi byc uprzednio
przeszkolony. Listv ir6del zmiennosci wynik6w diagnozy temperamentu dziecka
opartej na obserwacji w warunkach domowych i laboratoryjnych przedstawiaj<t
Rothbart i Goldsmith (1985; por. tez Goldsmithi Rieser-Danner, 1990).
6.1.2. Psychofizyczne i psychofizjologiczne wskainiki
cech temperamentalnych
Tradycja stosowania do pomiaru temperamentu procedur eksperymentalnych,
w ramach kt6rych rejestruje siv zmiany zachodzQce w organizmie w reakcji na
bodice, sivga czas6w Pawlowa (1951-1952) i jego uczni6w. Szybkosc warun-
306
ania, wielkosc odruch6w warunkowych, skutecznosc wygaszania oclruch6w
/·laboratorium Pawlowa metod diagnozy cech uldadu nerwowego (por. rozdz. 1).
ta psycholog6w neopawlowowskich preferowanymi metodami diagnozy cech
Iadu nerwowego byly procedury eksperymentalne wykorzystuj<1cc wskainiki
ychofizjologiczne i psychofizyczne. R6wniez na Zachodzie pr6bowano stosowac
go typu metody w diagnozie cech temperamentalnych. Tendencja ta uwidocznila
v najsilniej w badaniach nad wymiarem thunienia/wzmacniania stymulacji.
Rozw6j procedur psychofizjologicznych i psychofizycznych
do pomian1 cech ukladu nerwowego
Bodicem do rozwoju procedur psychofizjologicznych i psychofizycznych do
badania cech ukladu nerwowego bylo rpetodologiczne credo Tieplowa i Niebylicyna
(1963a; por. rozdz. 2). Wlasciwosci OUN S~l Zalhaskowane przez wplywy srodowis-
ka, dlatego tez nalezy je baclac za posreclnictwem reakcji mimowolnych. Niekt6re
skonstruowane w laboratorium TieploWa metody badania cech uklaclu nerwowego
om6wionc zostaly w rozclziale 2. Metody te przedstawili bardziej szczeg6lowo Gray
(1964a), Niebylicyn (1972a), Mangan (1982) i Strelau (1969, 1985a).
Dia uzmyslowienia Czytelnikowi, jak barclzo skomplikowane byly procedury
eksperymentalne stosowane w laboratorium Tieplowa (por. rozclz. 2), poclam tylko
Iistv metocl diagnozy sily proccsu pobuclzenia (metody te om6wione zostaly
wyczerpuj<ico w: Strelau, 1985a):
(1) Wygaszanie ze wzmocnieniem (por. ryc. 2.6).
(2) Metoda inclukcyjna, oparta na „prawie indukcji" Pawlowa.
(3) Pomiar progu wrazliwosci w r6znych modalnosciach.
(4) Krzywa czasu reakcji (por. ryc. 2.7).
(5) Zmiana czasu reakcji prostej pocl wplywem powtarzaj<1cych siv ekspozycji
boclic6w.
(6) Reakcja wodzcnia stroboskopowego na bodice o niskiej czvstotliwosci.
(7) Wartosc calkowita reakcji wodzenia stroboskopowego.
(8) Amplituda potencjal6w wywolanych na bodice o r6znej intensywnosci.
Baclacze ze szkoly Tiepowa-Niebylicyna diagnozowali cechy uklaclu nerwowego
niemal wyiQcznie metoclami psychofizjologicznymi i psychofizycznymi. I dzisiaj do
badania konstrukt6w wywoclzQcych siv z typologii Pawlowa uzywa siv poclobnych
proceclur (zwlaszcza tych, kt6re dotyczQ obszaru aktywnosci EEG) (np. Aminow,
1988; Golubiewa, 1993; Gusiewa, 1989; Rawicz-Szczerbo, 1988).
Jak juz wspomnialem w rozdziale 2, gl6wnQ wad<t tych metod jest brak danych na
temat ich stalosci czasowej i sytuacyjnej. Nie uclalo mi siv nigclzie natrafic na
przekonujQce pr6by oszacowania rzetelnosci cliagnozowanych w laboratoriach
psychofizjologicznych konstrukt6w pawlowowskich. Z kolei podjvte dotychczas
wysilki zmierzajQce do oszacowania trafnosci zew1wtrznej tych wskainik6w na
307

podstawie danych pochodz11cych z niewielkich pr6b, polegajqce na wzaje
por6wnaniu poszczeg6Inych wska:Znik6w eksperymentalnych dla danej
ukiadu nerwowego, s11 malo przekonuj'!Ce lub zupelnie chybione (por. Str
l985a).
Laboratoryjny pomiai· wymiln-u tlumienie-wzmacnianie
Petrie (1967) zauwai.yla, ze ludzie chorzy przejawiaj'l r6:i:m1 wra:i:Iiwosc nai
Ta obserwacja sklonila j'l do wysuniecia hipotezy, :i:e indywidualne r6z
wra:i:liwosci zmyslowej (wystepuj11ce we wszystkich modalnosciach) s11 wynik
biologicznie uwarunkowanej tendencji, kt6n1 autorka nazwala wymiarem thu
nia-wzmacniania. Wymiar ten pod wieloma wzgledami przypomina konst
ekstrawersji. Du:i:y wplyw na spos6b, w jaki Petrie badala wymiar tlumienia-wz
cniania mialy wyniki uzyskane przez Eysencka (1955), wskazujqce na to,
figuralny efekt nastepczy jest wyrainiejszy u ekstrawertyk6w ni:i: u introwertyk6
Kinestetyczno-figuralny efekt nastt;pczy. Skonstruowany zostal specjal
przyrznd do badania tlumienia-wzmacniania. Eksperyment z uzyciem tego prz
rzndu sklada sie z dw6ch prob: pr6by stymulacyjnej z u:i:yciem du:i:ego kloc
i drugiej pr6by, z u:i:yciem malego klocka (kt6r'l przeprowadza sie po 48-godzinn
przerwie). W pr6bie pierwszej ir6dlem stymulacji jest kwadratowy, drewnian
szescian (klocek) o bokach dlugosci 6,35 cm. Do pomiaru kontrolnego slu:i:y dru
klocek o bokach dlugosci 3,80 cm. W pr6bie drugiej klocki prezentowane
w odwrotnej kolejnosci: klocek o bokach r6wnych 3,80 cm slu:i:y do stymulacji,
a klocek o bokach r6wnych 6,35 cm - do pomiaru kontrolnego. Osobie badanej,
zawinzuje sie oczy, a nastepnie wklada pierwszy klocek miedzy kciuk a palec
wskazujncy reki dominujncej. Osoba badana pociera klocek przez 90 sekund;
a nastepnie ocenia szerokosc klocka kontrolnego. Wodzi w tym celu kciukiem
i palcem wskazuj:1cym drugiej reki po sto:i:kowatym dr<!i.ku, zatrzymuj:ic sie
w miejscu, w kt6rym - jej zdaniem - szerokosc dn1:i:ka odpowiada szerokosci
kloclrn kontrolnego. W jezyku polskim szczeg6lowy opis tej metody przedstawila
Tatiana Klonowicz (1978).
Zdaniem Petiie ludzie przejawiaj'l znaczne r6znice indywidualne w percepcji
szerokosci klocka kontrolnego po fazie stymulacji (pocieranüt) pierwszego klocka.
Osoby, kt6re klocek ko1iu-olny oceniajqjako wiekszy niz klocek stymuluj:icy, to osoby
wzmacniaj11ce stymulacje, natomiast osoby oceniajqce klocek kontrolny jako mniejszy
ni:i: klocek stymuluj:1cy to osoby tlumiqce stymulacjv. W skrajnych przypadkach
r6:i:nice w ocenie klocka stymuluj11cego i klocka kontrolnego siegaj'l 50%.
Podstawowym wskainikiem psyyhofizycznym wykorzystywanym przez Petrle
do oceny pozycjijednostki na wymiarze tlumienia-wzmacniania byl kinestetyczno-
-figuralny efokt nastepczy. Zdaniem tej badaczki modulacja intensywnosci bodica,
kt6rej przejawem jest kinestetyczno-figtiralny efekt nastepczy, generalizuje sie;; na
wszystkie modalnosci zmyslowe. Zalozenie Petrie (1967) dotyczqce miedzymodal-
nej generalizacji wymiaru tlumienia-wzmocnienia nie zostalo jednak potwierdzone
308
11
cznie (por. np. Broadhurst i Millard, 1969; Hilgard, Morgan i Prytulak, 1968;
oler i Silverman, 1971). Fakt ten doprowadzil zjednej strony do rozwoju metod
tionariuszowych do pomiaru tego wymiaru temperamentu (Barnes, 1985; Kolm,
t, Cowles i Davis, 1986), z drugiej zas strony do poszukiwania r6:i:nic
widualnych w modulacji intensywnosci stymulacji na bardziej podstawowym,
rologicznym poziomie.
:Amplituda potencjal6w wywolanych. Buchsbaum (1976, 1978) i wsp6lpracow-
(Buchsbaum, Haier i Johnson, 1983) wysuneli przypuszczenie, ze czynnikiem
owiedzialnym za r6znice indywidualne w percepcji intensywnosci stymulacji S'l
hy energetyczne aktywnosci m6zgowej. Buchsbaum i wsp6lpracownicy wykaza-
ie czynnikiem modyfikuj'!cym amplitude potencjal6w wywolanych w odpowiedzi
bodice zmyslowe (bed'!Cll funkcj'l sily bodica) jest specyficzna dla jednostki
dencja do tlumienia lub wzmacniania tej:i:e amplitudy. Powolujqc siena konstrukt
mperamentalny o tej samej nazwie, postulowany przez Petrie, Buchsbaum (1976,
78) nazwal te tendencje wymiarem tlumienia-wzmacniania.
Eksperyment, kt6rego celem jest oheslenie polozenia jednostki na wymiarze
umienia-wzmacniania polega na ekspozycji bodic6w o r6:i:nej sile, zwykle
0 czterech gradacjach (np. blysku swiatla 0 natezeniu 2, 30, 80 i 240 lambert6w)
j rejestracji potencjal6w wywolanych na te bodice. Polo:i:enie na wymiarze tlumie-
nia-wzmacniania zwylde okresla sie, mierz'lc r6:i:nice miedzy wychyleniem mak-
symalnym (pikiem) pozytywnym komponenni PIOO a pikiem negatywnym komponen-
tu N120 (wielkosc amplitudy miedzy tymi dwoma pikami). U os6b tlumü1cych
amplituda potencjal6w wywolanych zwykle spada w miare wzrostu intensywnosci
bodic6w, natomiast u os6b wzmacniirj11cych wzrostowi intensywnosci bodic6w
towarzyszy wzrost amplitudy potencjal6w wywolanych (por. rozdz. 4, ryc. 4.13 ).
Wielkosc zmian amplitudy potencjal6w wywolanych jest dla Buchsbauma
(1976, 1978) kluczowym wska:Znikiem polozenia jednostki na wymiarze tlumie-
nia-wzmacniania. Co wiecej, u:i:ywa on wyh1cznie tego wskainika neurofiz-
jologicznego do diagnozy (ej cechy temperamentalnej. Täkie podejscie r6:i:ni
Buchsbauma od innych badaczy temperamentu, dla kt6rych potencjaly wywolane,
bedi1ce mian1 tlumienia-wzmacniania, maj'l status wskainik6w psychofizjologicz-
nych i traktowane S<!, podobnie jak inne wslrnzniki psychofizjologiczne, jako
identyfikatory r6znych cech temperamentalnych, np. poszukiwania wraien (Zucker-
man, l 991 b ), ekstrawersji (Stelmack i Geen, 1992) czy impulsywnosci (Barratt,
Pritchard, Faulk i Brandt, 1987).
Zamiast badac wybrane pr6bki zachowan w ograniczonej liczbie sytuacji
i okolicznosci - jak to sie dzieje wtedy, gdy temperament diagnozuje sie metod<t
obserwacji czy metodit rejestracji reakcji psychofizycznych lub zmian psychofiz-
jologicznych trnktowanych jako wskainiki okreslonych cech tempernmentalnych
- mo:i:na diagnozowac tempernment, odwoluj<1c sie do doswiadczen jednostki.
Inn ymi slowy, mozna korzystac z retrospekcji, czy li odwolac sie do nagromadzonych
przez dluzszy czas doswiadczen dotyczqcych r6Znych sytuacji i odnosz<1cych sie do
szerokiej gamy zachowan.
309
· 1~tlllillllllvr
 ~ft\lc;
6.1.3. Wywiad jako irodlo info1·macji
na temat tempemmentu
Procedura retrospektywna, wymagaj<ica (r6znej u r6znych jednostek)
odwolywania sie do wspomnieft, moze byc wykorzystywana w dwojaki
diagnozy temperamentu: (1) jednostka moze dokonac introspekcji wl
swiadczen; (2) mozna korzystac z nagromadzonych doswiadczeil os'
maj11cych bliski kontakt z diagnozowan11 osob11. Oba te podejscia ...,.;-';
i ocena przez osoby trzecie - wykorzystywane Sq w wywiadach i kwestio
Metoda wywiadu, druga obok obserwacji metoda stosowana od nie
czas6w przez lekarzy, ma dlug11 tradycje w praktyce klinicznej. Wy
zbieraniu infonnacji na temat stanu zdrowia pacjcnta, jego samopoczucia_
rodzinnej, warunk6w zycia itp. W przeciwieftstwie do obserwacji, kt6ra·
:.1
rejestrowac jedynie zachowania jawne, wywiad bezposredni moze by6\ 1
1!
II
I'
informacji na temat reakcji i stan6w ukrytych (wewnetrznych). Bez wzglcc
czy wywiad prowadzony jest bezposrednio z osob;.i podlegaj<ic<i diagno'
z osobami trzecimi - wsp6lmalzonkiem, rodzicami, nauczycielem - b 1
fr6dlami informacji na temat diagnozowanej osoby (zwykle dziecka),,;
zawsze opiera sie na danych z retrospekcji, te zas s11 z natury subiektywn
Metoda wywiadu uzywana jest do diagnozy temperamentu przede WS
przez psychiatr6w i pediatr6w (Garrison, 1991). Osoba prowadz<ica wywi
o zachowania i s~-~-- .:cje uznane za istotne dla oceny cech temperamentalny
wywiad prowadzony jest bezposrednio z osob11 badmui, ma on zwykle c__
swobodny, nie ustrukturalizowany . .Tezcli nawet wywiad przebiega wedlug
ustalonego schematu, odpowiedzi zas kategoryzowanc s<i na podstawie ust
wczesnicj kryteri6w ilosciowych, nie spelnia on zazwyczaj typowych dla.
tionariuszy kryteri6w psychometrycznych.
Na pocz11tku lat pi<:;cdziesi;.itych metoda wywiadu stosowana byla glg,
w Rosji db badania typu ukladu nerwowego doroslych pacjent6w (Ba~,
i Busalow, 1957; Bitman, 1951; Cytawa, 1959; Lang-Bielonogowa i Kok,,·
Pytano o zathowanie w r6znych sytuacjach zyciowych, w kt6rych mogii sie uja
cechy uldadu herwowego. Interesowano siv na przyklad takimi aspektaltl
chowania, jak wytrzymalosc na dzialanie boclZ.C6w silnych lub dlugotrwa
oclpornosc na hamowanie zewnetrzne, spos6b zachowania w silnie stymulujq<
sytuacjach spolecznych. Na podstawie charakterystyki jakosciowej zacho':'
kategoryzowano osoby badane do r6znych typ6w wyzszej czynnosci nerwowej;';
; 1
_,,
poclejmowano praktycznie :ladnych prob ilosciowej oceny poszczeg6Inycl1' c.
uldadu nerwowego.
W dziedzinie badai1 nad temperamentem u dzieci stosowanie wywiadu ~ ceI~:
diagnostycznych zapocz11tkowali Thomas i Chess (Thomas i in., 1963; 1hortt.~
\ (uzywam tych pojec zamiennie) sh1:l<icych do pomiaru cech osobowosci, do kt6rych
I' Chess i Birch, 1968), kt6rzy metodv wywiadu wl11czyli clo zapoczi1tkowanego Wl'Q
1956 nowojorskiego programu badan podluznych (NYLS). Ocena protok?l' I' '
z wywiad6w z rodzicami na skalach trzystopniowych sluzyla do wyodrvbntefi a
310
ieciu opisanych wczesniej (por. rozdz. 2) kategorii temperamentu. Pierwsze
iady kliniczne z rodzicami 3-miesiecznych niemowl11t byly stosunkowo malo
kturalizowane. P6zniej jednak, w miare nabywania doswiadczenia, autorzy
gotowali zestaw wytycznych dla prowadz<1cych wywiady klinicyst6w (Thomas
hess, 1977; Thomas i in., 1968). Wytyczne te zawieraly m.in. liste pytail
osz 11cych sie do kazdej z dziewieciu kategorii temperamentu oraz wskaz6wki
cz;.ice sposobu diagnozy temperamentu.
Metoda wywiadu stosowana byla p6foiej w wielu innych badaniach do diagnozy
peramentu u dzieci, ujmowanego zgodnie z tradycj;.i programu NYLS. Wprowa-
rio kilka dalszych modyfikacji tej metody, kt6r11 badano gl6wnie rodzic6w
de wszystkim matki) diagnozowanych dzieci. Procedura wywiadu ulegla
qj strukturalizac;ji i standaryzacji, zredukowano Iiczbe diagnozowanych katego-
temperamentu, wprowadzono kilka nowych konstrukt6w temperamentalnych
arside i in., 1975; Graham, Rutter i George, 1973; Stevenson-Hinde i Hinde, 1986;
rgersen, 1985; Wilson, Brown i Mathcny, 1971).
Gdy istnieje mozliwosc osobistego kontaktu z osob;.i badan;.i (pacjentem,
zicami, nauczycielem), wywiad moze byc waznym fr6dlem informacji o cechach
peramentu.
/2.ygotowane z g6ry pytania dotyczqce tcmpcramentu i spostrzei.e1! rodzic6w, zadawanc w bezposrednim
•ywiadzic, daji1 moi.liwosc pogliebienia odpowiedzi i wydobycia infonnacji trudnych do uchwycenia za
mocn technik typu papicr-ol6wek (Garrison, 1991, s. 202).
Poniewaz wywiad jest proceduq bardzo pracochlonn;.i, liczba os6b badanych jest
zwykle niewielka i rzadko przekracza kilkadziesi;.it. A zatem te metode diagnozy
emperamentu nalczy traktowac jako wstep do bardziej zaawansowanych metodolo-
gicznie badail kwestionariuszowych. Pytania wywiadu czesto stanowic1 podstawe do
'gcnerowania pozycji kwcstionariuszowych. Tak tez bylo w przypadku programu
NYLS Thomasa i Chess (1977; Thomas i in„ 1968).
6.2. K westionariusze temperamentu
Na pierwszy rzut oka pomysl badania temperamentu - zjawiska o pocllozu
zdecydowanie biologicznym, wystvpujqcego zar6wno u niemowl<it, jak i u zwierz<it
- technikami typu papier-ol6wek wydaje sie malo realny. Og61nie przyjmuje sie
jednak, :le temperament, bez wzgledu na to, jakic mechanizmy nim steruj11, ujawnia
sie w zachowaniu i reakcjach emocjonalnych . .Tezeli istotnie tak jest, to pomiar
zachowafi i reakcji na podstawie pisemnych odpowiedzi na pytania lub stwierdzenia,
bed<1cych z zalozenia wskafoikami przejaw6w tempetamentu w zachowaniach
i reakcjach wczesniejszych (sprzed tygoclnia, miesi11ca, roku), wydaje sie racjonalny.
Tego rodzaju procedura tetrospektywna jest typowa dla kwestionariuszy i inwentarzy
zaliczam r6wniez cechy temperamentalne.
Zanimjednak zajmiemy sie szczeg6lowo inwentarzami do badania temperamen-
311
 tu, warto zapytac, czy kwestionariusze temperamentu r6znü1 sie od kwestionariusz'
stosowanych do badania innych obszar6w osobowosci. Bion1c za punkt wyjsc\
kryteria odr6:Zniaj<ice temperament od innych cech osobowosci, sformulowane prze:i
Strelaua (1992a; por. rozdz. 1), Angleitner i Riemann (1991, ss. 194-195) zauwazyli
1
ze inwentarze do badania temperamentu maj<1 pewne cechy specyficzne.
W inwentarzach do badania temperamentu pozycje dotyczti: (l) zachowau
o podlozu biologicznym, a nie reakcji wyuczonych, (2) tego, jak przebieg<ti<i reakcje
i zachowania, a nie tresci zachowan, (3) zachowan charakteryzuj<icych sie na
przestrzeni zycia jednostki pewmi staloscic1, (4) zachowan ujawniaj<icych sie juz wr{
wczesnym dziecinstwie, (5) zach0wan i reakcji, kt6re mozna rzetelnie zaobser,
wowac, a nie zachowan nieobserwowalnych (ukrytych), (6) preferowanych typ6w ·
zachowan i srodowisk, a nie poznawczych aspekt6w zachowania, postaw, wartosci
i cel6w.
W badaniu Angleitnera i Riemanna trzech sedzi6w kompetentnych prze-
prowadzilo analize pozycji pochodz<1cych z czterech inwentarzy temperamentu
(PTS, STQ, DOTS-R i EASI-III - pelne nazwy kwestionariuszy podane S<\ w tabeli
6.2), po czym por6wnalo je z pozycjami 16-czynnikowego Kwestionariusza
Osobowosci (PF16) Cattella i Minnesockiego Wielowymiarowego Inwentarza
Osobowosci (MMPI) Hathawaya i McKinleya. Mimo zastosowania nieco innego
systemu klasyfikacji pozycji, wynik tego badania (w kt6rym zgodnosc miedzy
sedziami wynosila 60%) w znacznej mierze potwierdzil pogh1d autor6w, ze pozycje
inwentarzy do badania temperamentu r6znÜ\ si<; od pozycji inwentarzy mierz(lcych
inne cechy osobowosci.
Celem tego rozdzialu nie jest om6wienie metodologicznych i psychometrycz-
nych wymog6w stawianych inwentarzom do badania temperamentu. Ten problem
zostal wyczerpuj<ico om6wiony w literaturze (por. Angleitner i Wiggins, 1986;
Brzezinski, 1996; Burisch, 1984; Campbell i Fiske, 1959; Cheek, 1982; Edwards,
1957; Epst~in, 1979; Goldsmith i Rieser-Danner, 1990; Jackson, 1975; Mischei,
1968; Reynolds i Willson, 1985; Tuma i Elbert, 1990; Wiggins, 1973; Windle, 1988).
Wiele z tych wymog6w odnosi sie do wszystkich typ6w inwentarzy osobowosci, nie
tylko inwentarzy temperamentu. Chodzi zwlaszcza o kryteria dotycz<ice analizy
itemmetrycznej (analizy pozycji zwanych takze - od slowa ang. - itemami)
(Angleitner, John i Lohr, 1986), pomiaru rzetelnosci i trafnosci (Barnett i Macmann,
1990; Brzeziilski, 1996).
Jakjuz wspomnialem we „Wprowadzeniu" do tego rozclzialu, niekt6re metodo-
logiczne wymogi stawiane metoclom diagnozy temperamentu r6zni<i sie w zaleznosci
ocl tego, kto ma byc tymi metodami badany. To samo dotyczy kwestionariuszy
temperamentu. Kwestionariusze do baclania temperamentu clziecka odwoluj<l sie do
retrospekcji rodzic6w, opiekun6w, nauczycieli. Kwestionariusze do badania mlo-
clziezy i doroslych aparte s<1 w zasadzie na samoopisie, chociaz oczywiscie nie
wyklucza sie mozliwosci opisu przez osoby trzecie (wsp61mal:Zonka, r6wiesnik6w).
Bion1c pod uwage kryterium adresata kwestionariuszy do badania temperamentu,
om6wie teraz oddzielnie kwestionariusze przeznaczone dla d·rieci i dla os6b
doroslych.
312
6.2.1. Kwestionariuszowe badanie temperamentu
niemowlq_t i dzieci 1
Dobrym punktem wyjscia konstrukcji inwentarzy byl czesciowo ustrukturalizo-
any wywiad dotycz<icy zachowan bed<icych przejawem temperamentu niemow-
J~cia, stosowany w ramach programu NYLS. Odk<id Carey (1970) 2 skonstruowal
pierwszy chyba w historii kwestionariusz do badania temperamentu u niemowl<it,
Jiczba kwestionariuszy sluz<icych do diagnozy temperamentu u niemowl<it i dzieci
" ·epomiernie wzrosla i prawdopodobnie przekrncza dzisiaj p6l setki. W swojej
nalizie wlasciwosci psychometrycznych narzedzi do.badania temperamentu u nie-
):nowl<it i dzieci Hubert, Wachs, Peters-Martini Gandour (1982) wymieniaj<126 tego
typu narzedzi. Zdecydowana wiekszosc to kwestionariusze. Nowszy przegh1d,
0 podobnym charakterze, opublikowany 9 lat p6iniej (Slabach, Morrow i Wachs,
'1991), uwzglednia 7 dodatkowych kwestionariuszy. Nie ulega wi<;c w<itpliwosci, ze
jnwentarzjest popularnym narzedziem diagnozy temperamentu u niemowl<it i dzieci,
lt dynamika rozwoju tego typu narzedzi, zwlaszcza w Stanach Zjednoczonych, jest
nadal duza.
Tabela 6.1 przedstawia aktualmt liste 21 najczesciej stosowanych inwentarzy
do badania temperamentu niemowh1t i dzieci. Lista obejmuje wyl<icznie inwenta-
rze anglojezyczne. Ale i w innych obszarach jezykowych powstalo wiele inte-
resuj<icych i akceptowanych inwentarzy tego typu, chocby inwentarze szwedzkie
(nawi<izuj<1ce do poclejscia stosowanego w programie NYLS), np. Kwestionariusz
Zachowan Niemowlecych (Baby Behavior Questionnaire, BBQ; Bohlin, Hagekull
i Lindhagen, 1981 ), Szwedzki K westionariusz Temperamentu (Swedish Tempera-
ment Questionnaire, STQ) dla dzieci 6-miesiecznych (STQ-6; Persson-Blennow
i McNeil, 1979), 12- i 24-miesii;cznych (STQ-12, STQ-24; Persson-Blennow
i McNeil, 1980).
Lista inwentarzy przedstawiona w tabeli 6.1 uzmyslawia, jak r6zne bywaj11
podejscia do konstrukcji tego typu narzedzi, jezeli chodzi o takie kryteria, jak
zalozenia teoretyczne, populacja, clo kt6rej adresowany jest dany kwestionariusz,
wiek dziecka, dla kt6rego skonstruowany zostal kwestionariusz, strategie konstrukcji
narzedzia, spos6b odpowiedzi czy liczba i rodzaj mierzonych cech.
1
M6wiqc w tym rozdziale o nicmow!t;tach i dzieciach, uzywam pokcia „dziecko" lub „dzieci"
w odnicsieniu do wszystkich dzieci, kt6re przekroczyly juz wiek niemowl<;cy. W zaleznosci od kontekstu
pojt;cie „dziecko" moze sie wii;c odnosic do dziecka w wieku zlobkowym, dziecka w wiekt1
przedszkolnym lub dziecka w wiekt1 szkolnym.
2
Rejestr Zachowan Niemowlt;cych (IBR) Bayley (1969) powslal wczeSllkj niz Kwestionariusz
Temperamentu dla Nicmowll11 (ITQ) Carcya i McDevilla. IBR uzywany jest eo prnwda do diagnozy
temperamentu niemowh11, ale przede wszystkim sluzy do pomiaru poziomu rozwoju niemowl<;cia.
Temperament mierzy sit; nie wprost, lecz drogq obserwacji zachowania niemowlt;cia podczas prowadzenia
badm1 tym narzt;dziem. Zgadzam sie wi<;c ze Slabach, Morrow i Wachsem (1991), kt6rzy twierdzt\, ze
kwestionariusz !BR nie jest kwcstionariuszem do badania tempernmentu.
313
·;;'lilljlillllilltf
 lillllll!ll'(I;;;.,"

Tabela 6.1. K westional"iusze przcznaczone do oceny temperamentu niemowlllt i dziecl

ionariusz Skala Fonnal
Kwestionariusz 0
Skala Format
i zr6dlo
istionariusz Tempennnentu Skalc jak w BSQ 1--4 micsiecy
Kwestionariusz Styln Aktywnosc 3-7 lat Mloclszych Niemowlllt (EITQ) 76 pozycji
Zachowania (BSQ) Rylmicznosc 100 pozycji cdoff-Coopcr i in., 1993 6-slopniowa skala
McDevill i Carey, 1978 Latwosc przystosowania Dia rodz.ic6w
6-slopniowa skala
Zblizanie sic-wycofywanic Dia rodzic6w westionariusz Osobowosci Psychotycznosc 7-15 lat
Pr6g rcagowania Ekstrawersja 90 pozycji
ii Sila rcakcji
senclrn clla Dzieci (EPQ-J)
Ncurotycznosc Format Tak/Nie
!j scnck i Eysenck, 197 5
Jakosc nastroju Skala Klamstwa Samoopis
1
1 Podatnosc na roztargnicnic
Wytrwalosc westionm·iusz Zachowan Poziom aktywnosci 3-12 miesivCY
iemowI..,cych (IBQ) Usmicch i smicch 87 pozycji
K westional"iusz Zachowmi Zblizanic sie 4-7 lat othbart, 1981 Strach 7-slopniowa skala
Dzieci..,cych (CBQ) Silna przyjcmnosc 195 pozycji Niczadowolcnic w czasic Dia rodzic6w
Rothbarl i in„ 1995 Usmicch 7-slopniowa skala skr~powm1ia
Aktywnosc Dia rodzic6w · Latwosc uspokajania sii;
Impulsywnosc Czas koncenlracji
Nicsmialosc
Niezadowolenic :;Kwestionariusz Charnkterystyk Sklonnosc do zmian 4-6 micsiccy
Slrach . Niemowlf,'cia (ICQ) Latwosc uspokajania sie 24 pozycji
Zlosc Rates i in., 1979 Kaprysnosc 7-slopniowa skala
Smutck Towarzyskosc Dia rodzic6w
Lalwosc uspokajania sie Impulsywnosc 7-15 lat
Kwestionariusz Impulsywnosci
Kontrola hmnowania Ryzykanctwo 77 pozycji
, clla Dzieci (16)
Uwaga Empatia Format Tak/Nic
Eyscnck i in„ 1984
Slaba przyjcmnosc Smnoopis
WraZliwosc pcrccpcyjna
Kwestionm·iusz Temperamentu Skale jak w BSQ 8-12 lat
Kolorndorski Inwentarz Towarzyskosc 1-6 lat Dzieci w Wielm Szkolnym (MCTQ) 99 pozycji
Temperamentn dla Dzieci (CCTI) Emocjonalnosc 74 pozycji Hcgvik i in., 1982 6-stopniowa skala
Rowc i Plomin, 1977 Aklywnosc 5-.~topniowa skala McClowry i in., 1993 Dia rodzic6w
Zakres uwagi-wytrwalosc Dia rodzic6w
K westionariusz Tem1>erm11entu Aktywnosc 3-7 lat
Rcakcja na jcdzenie
clla Rodzic6w (PTQ) Rytmicznosc 72 pozycji
Latwosc uspokajania sie
Thomas i Chcss, 1977 Latwosc przystosowania 7-stopniowa skala
Zbli?.anic sii;-wycofywanie Dia rodzic6w
Zmodyfikowany K westionarinsz Og61ny poziom aktywnosci Wiek przedszkol-
Wymiar6w Temperamentu (DOTS-R) Aktywnosc-scn ny i szkolny Pr6g reagowania
Windle i Lerner, 1986 Zblizanic sic-wycofywanic 54 pozycji Sila reakcji
(DOTS zob. Lerner i in., 1982) Elastycznosc-sztywnosc 4-stopniowa skala Jakosc nastroju
.Takosc naslroju Wcrsja przcdszkol- Podatnosc na roztargnicnic
Rytmicznosc-sen na dla rodzic6w Zakrcs uwagi i wytrwalosc
Rytmicznosc-jcdzcnic Wersja szkolna: sa- Z1·ewidowany K westionm·iusz Skalc jak w BSQ 4-8 micsiccy
Rytmicznosc-codzicnnc moopis Temperamentu dla Niemowhlt (RITQ) 95 pozycji
nawyki Carcy i McDcvitl, 1978 6-stopniowa skala
Oricntacjn zadaniowa Dia rodzic6w

K westionarinsz T""'::-~ramentu EAS Emocjonalnosc 3-11 lat Inwentarz Tempe1·11111ent11 Rcaktywnosc ncgatywna 8-11 lat
(EAS-TS) - dla <l~,..,~, Aktywnosc 20 pozycji Dzieci w Wielm Szkolnym (SATI) Wytrwalosc zadaniowa 38 pozycji
Buss i Plmnin, 1984 Towarzyskosc 5-slopniowa skala McClowry, 1995 Zblizanic sie-wycofywanic 5-slopniowa skala
Oniszczcnko, 1997a Nicsmialosc Dia rodzic6w Aktywnosc Dia rodzic6w

!:
Kweslionariusz Teo1·ia tem1>en1mentu lezi\ca u podstaw
Skala Format
i zr6dlo konstntkcji kwestionariusza
Skr6cony Zrewidowany Kwcstional"iusz Zblii.ahie sie 4-8 miesii:cy Podejscie kliniczne Thomasa i Chess, typowe dla badan nad temperamentem
Tcm1>eramentu dlu Niemowhtt (SITQ) Rytmicznosc 30 pozycji wowlqt i dzieci wedlug programu NYLS (por. rozdz. 2), wywarlo silny wplyw nie
Sanson i in., 1987 Wsp61dzialanie-poslu- 6-stopniowa skala
szenstwo
ko na rozw6j powstalych w ci<1gu ostatniego cwiercwiecza teorii i koncepcji, ale
Dia rodzic6w
Akt ywnosc-reakt ywnoU ede wszystkim na konstrukcjc:; kwestionariuszy nawiqzuj<1cych do teorii NYLS.
Rozdrai.nienie badania 9 kategorii temperamentu zaproponowanych przez Thomasa i Chess
Skala Poszukiwunia Doznan Posiukiwanie grozy
77; Thomas i in,. 1968) skonstruowano caly szereg rozmaitych inwentarzy.
9-14 lat
dla Dzieci (SSSC) i przyg6d 26 pozycji omas i Chess (1977) sami byli autorami dw6ch kwestionariuszy do diagnozy
Russo i in., 1993 Postawa w stosunku do Pozycjc z wymu- ymienionych kategorii temperamentu u dzieci 3-7-Ietnich (Kwestionariusza
alkoholi i narkotyk6w szonym wybo- 'emperamentu dla Rodzic6w - Parent Temperament Questionnaire, PTQ i i Kwes-
Rozhamowanic spoleczne rem (Ai B) onariusza Temperamentu dla Nauczycieli - Teacher Temperament Questionnaire,
Samoopis .. Q).
llatcria Nnl'Zf,'dzi do Diagnozy Aktywnosc 3--7 lat Carey i McDevitt, najbardziej ortodoksyjni ze wszystkich kontynuator6w
Tempe1·11mcnt11 (TAB) Latwosc przystosowania 48 pozycji: odejscia NYLS, skonstruowali, we wsp6lpracy z innymi mlto._„..:, zestaw inwen-
Martin, 1988a Zblii.anie sii; rodzice i mm- tarzy do pomiaru temperamentu rozumianego jako konstrukt sklachy<1cy sie:; z 9 za-
Sila emocji czycielc
proponowanych przez Thomasa i Chess kategorii (por. tabela 6.1). Punktem wyjscia
Podatnosc na roztargnicnic 24 pozycji:
Wytrwalosc klinicysci
konstrukcji tych inwentarzy byla analiza tresci protokol6w wywiad6w zebranych
w ramach programu NYLS. Uwzglc:;dniaj<1c odpowiednie zestawienia kategorii
fomperamentalnych, mozna tez, za pomoq tychze inwentarzy, diagnozowac trzy
K wcstional"iusz Occny Zachowaniu Poziom aktywnosci 16-36 micsii:cy
Dzieci Zlobl{owych (TBAQ) Li,;k spoleczny 106 pozycji
podstawowe konstelacje kategorii temperamentalnych: temperament latwy, tem-
Goldsmith i in., J986b Sklonnosc do zlosci 7-stopniowa skala perament wolno rozgrzewaj<1cy sie:; i temperament trudny.
Goldsmith, 1996 Przyjemnosc Dia rodzic6w · Skonstruowano pic:;c kwestionariuszy do badania temperamentu w pic:;ciu
Zaintcresowanic/wytrwalosc kolejnych fazach rozwoju dziecka, a wic:;c dla:
K wcstionariusz Tcmperamcntu Skate jak w PTQ, bez skali 3-7 lat
dla Nauczycicli (TI'Q) Rytmicznosci 64 pozycji (1) niemowl&t w wieku od l do 4 miesic:;cy: Kwestionariusz Temperamentu dla
Thomas i Chess, 1977 7-stopniowa skala Mlodszych Niemowh1t (Early Infancy Temperament Questionnaire, EITQ; Medoff-
Dia nauczycicli -Cooper, Carey i McDevitt, 1993),
1
Skrocona We1·sja K wcstiom1l"i11sz11 . . d 1/
0 nenlUCJa za an1owa 3-7 lat
(2) niemowh1t w wieku od 4 do 8 miesic:;cy: Zrewidowany Kwestionariusz
Tempenuucntu Latwosc przystosowania 23 pozycji Temperamentu dla Niemowhtt (Revised Infant Temperament Questionnaire, RITQ;
dla Nm1czycieli (TTQ-S) Rcaktywnosc 6-slopniowa skala Carey i McDevitt, 1978),
Keogh i in., 1982 Dia nauczycicli (3) dzieci w wieku od l roku do 3 lat: Skala Temperamentu Dzieci Zlobkowych
Pullis i Cadwell, 1982 (Toddler Temperament Scale, TTS; Fullard, McDevitt i Carey, 1984),
Skala Tempenunentu Dzieci Skate jak w BSQ 1-3 lala (4) dzieci przedszkolnych w wieku od 3 do 7 Iat: Kwestionariusz Stylu
Zlobkowych (TI'S) 97 pozycji Zachowania (Behavioral Style Questionnaire, BSQ; McDevitt i Carey, 1978),
Fullard i in., 1984 6-stopniowa skala (5) dzieci szkolnych w wieku od 8 do 12 lat: Kwestionariusz Temperamentu
Dia rodzic6w Dzieci w Wiekt1 Szkolnym (Middle Childhood Temperament Questionnaire, MCTQ;
Uwaga: Kolejnosc kwestionariuszy uporzqdkowano wcdlug skr6t6w stosowanych w wersji oryginalnej. Hegvik, McDevitt i Carey, 1982; por. tez McClowry, Hegvik i Teglasi, 1993).

Kazdy z tych pic:;ciu kwestionariuszy skonstruowany zostal w mysl zalozen

Thomasa i Chess (1977; (por. rozdz. 2), wedle kt6rych struktura temperamentu
z wiekiem sie:; nie zmienia, eo pozwala na definicyjm1 tozsamosc cech w kazdym
okresie zycia. Zmianie podlega jedynie spos6b przejawiania sie:; temperamentu

317

d•lllilllilll!
 \.„w,
w zachowaniu, eo spowodowane jest zmianami rozwojowymi w zakresie i jakl
zachowafl. Z tego wzglydu w kolejnych wersjach kwestionariuszy pozycje
stosowane Sq do wiekt1 dziecka.
Istnieje caly szereg kwestionariuszy, clla kt6rych punktem wyjscia byla tc
temperamentu Thomasa i Chess, ale kt6re, w wyniku p6iniejszych moclyfiki
samej koncepcji temperamentu i/lub zastosowania specyficznych procedur psyCt
metrycznych w fazie könstrukcji, doprowaclzily autor6w clo odmiennych rozwiq;
w zakresie pomiaru temperamentu (por. Bates, 1989; Rothbart i Mauro, 1 ·
Windle, 1988). Oto kilka p1'zyklacl6w ilustrujqcych ten stan rzeczy.
Skonstruowany przez Rowea i Plomina ( 1977) Koloradorski Inwentarz T
peramentu dla Dzieci (Colorado Childhood Temperament Inventory, CCTI) J
efoktem potqczenia teorii EASI Bussa i Plomina (1975) oraz koncepcji Thomi
i innych (1968). Z kolei Bates i inni (1979), opierajqc siy przede wszystkim'(
koncepcji temperamentu truclnego Thomasa i Chess, stworzyli inwentarz znany j;.
Kwestionariusz Charakterystyk Niemowlycia (Infant Characteristics Questionnai
ICQ), mierzqcy trudnosc (kaprysnosc) oraz kilka innych cech temperamentu.
Iclea dobroci dopasowania Thomasa i Chess posluzyla Winclle'owi i Lernero
( 1986) jako punkt wyjscia do skonstruowania Zmodyfikowanego K westionarius
Wymiar6w Temperamentu (Revised Dimensions of Temperament Surve
DOTS-R), mierzqcego cechy temperamentu bardzo podobne do tych, kt6re z
proponowalo dwoje badaczy nowojorskich. DOTS-R skonstruowany jest zaraze
w taki spos6b, by mozna bylo uwzgli;,clnic kontekst, w kt6rym dany tempermner,
sii;, ujawnia (oczekiwania rodzic6w/nauczycieli). Dziyki temu za pomocq tego
kwestionariusza mo:lna obliczyc wskainik dobroci dopasowania, czyli wskaznik
rozbieznosci mii;,dzy spostrzeganym temperamentem jednostki a temperamentc11~
oczeldwanym.
Szczeg6lowa analiza czynnikowa wynik6w pokainej pr6by, kt6nt przebat\·'.
dano australijskq adaptacj<t RITQ Careya i McDevitta ( l 978), posluzyla innemu
zespolowi badaczy (Sanson, Prior, Garino, Oberklaid i Sewell, 1987) jako material
wyjsciowy do konstrukcji skr6conej wersji tego kwestionariusza, znanej jak9
Skr6cony Zrewidowany Kwestionariusz Temperamentu dla Niemowlqt (Revised
Infant Temperament Questionnaire - Short Form, SITQ). Poszczeg6lne skale tego
kwestionariusza r6zniq siy od kategorii temperamentalnych NYLS, stanowiqcych
punkt wyjscia do pracy nad konstrukcjq tego narzi;,dzia. Do rodziny inwentarzy
wywodz<1cych sii;, z teorii temperamentu Thomasa i Chess zaliczyc trzeba r6wniez
skonstruowany niedawno Inwentarz Temperamentu Dzicci w Wieku Szkolnym
(School-Age Temperament Inventory, SATI; McClowry, 1995).
Spore zainteresowanie badaczy temperamentu dziecka wzbuclzity tez inne
kwestionariusze, oparte na odmiennych niz NYLS teoriach temperamentu. Kwes-
tionariusz Temperamentu EAS (EAS Temperament Survey, EAS-TS) sluzy do
badania temperamentu dziecka zgodnie z zatozeniami behawioralno-genetyczncj
teorii temperamentu Bussa i Plomina (1984; por. rozdz. 3). Konstrukcja EAS-TS
opiera siy do pewnego stopnia na zalozeniu sformulowanym przez Thomasa i Chess,
318
11/
po osi<ignii;,ciu wiektt przedszkolnego struktura temperamentu jako taka nie
'enia sii;,, zmianom rozwojowym podlega jedynie behawioralna ekspresja tem-
amentu. W mysl tego zalozenia, skonstruowano dwie niemal identyczne wersje
S-TS: dla dzieci i dla doroslych.
Na poclstawie rozwojowego moclelu tcmperamentu, sformulowanegp przez
thbart (por. Rothbart, l 989a, 1991; por. tez rozdz. 3 ), jego autorka i wsp6lpracow-
y skonstruowali dwa kwestionariusze temperamentu - Kwestionariusz Za-
wai1 Niemowli;,cych (Infant Behavior Questionnaire, IBQ; Rothbart, 1981) oraz
estionariusz Zachowaf1 Dzieci (Chilclrens Behavior Questionnairc,CBQ; Ahacli,
1bart i Ye, 1993; Rothbart, Ahadi, Hershey i Fisher, 1995). Skale wchodzqce
lad obu kwestionariuszy mierz<i przede wszystkim r6zne aspekty reaktywnosci
moregulacji. Przedmiotem pomiaru s11 wszystkie rodzitje zachowania, przy czym
Jny nacisk polozony zostal na reakcje emocjonalne. Skale dostosowane Sq do wiekt1
6b badanych. Skale wchodz<ice w sklad poszczeg6lnych inwentarzy - IBQ i CBQ
r6zniq sii;, ilosciowo i jakosciowo, zgodnie z zalozeniem Rothbart (l989c), ze
ruktura temperamentu (czyli tresc i liczba cech temperamentu) zmienia sii;,
wiekiem w wyniku dojrzewania biologicznego, wplywu srodowiska i interakcji
ziecka z rodzicami (i innymi osobami).
Goldsmith (1996; Goldsmith, Elliot i .laco, 1986b) skonstruowal kwestionariusz
pomyslany jako rozwojowa kontynuacja. kwesti<imariusza IBQ Rothbart. Jego
Kwestionariusz Oceny Zachowafl Dzieci Zlobkowych (Toddlcr Behavior Asses-
ment Questionnaire, TBAQ), nastawiony jest przede wszystkim na pomiar nati;,zenia
i .charakterystyki czasowej emocji negatywnych i pozytywnych, w mysl zalozeri
teorii temperamentu Goldsmitha-Camposa (por. ro'zdz. 3).
Ogromna wiykszosc inwentarzy slu:l.qcych do diagnozy temperamentu u niemo-
, Wiqt i dzieci skonstruowana zostala przez badaczy zajmujqcych sii;, wczesnymi
.fazami rozwoju dziecka, nie wychodzqcymi poza wiek szkolny. Ale istnieje tez kilka
innych kwestionariuszy do badania temperamentu ciziecka, dla kt6rych prototypami
byly kwestionariusze adresowane do os6b doroslych. Przykladami takich kwes-
tionariuszy Sq: Kwestionariusz Osobowosci Eysencka dla Dzieci (Junior Eysenck
Personality Questionnaire, EPQ-J; Eysenck i Eysenck, 1975), Kwestionariusz
Impulsywnosci dla Dzieci (Junior Impulsivity Questionnaire, 16; Eysenck, Easting
i Pearson, 1984) oraz Skala Poszukiwania DoznaJ1 dla Dzieci (Sensation Seeking
Scale for Children, SSSC; Russo i in„ 1993).
Pierwsze dwa kwestionariusze aparte Sq na teorii ekstrawersji i neurotycznosci
Eysencka (1970; por. rozdz. 2). Trzeci oparty jest na teorii poszukiwania wraze1'1
Zuckermana (1979; por. rozdz. 3). 0 ile wii;,kszosc kwestionariuszy te1,nperamentu
dziecka wypelniana jest przez rodzic6w bqdi nauczycieli, wymienione ostatnio
kwestionariuszc slu:lq do samoopisu. Kwestionadusz 16 i kwestionariusz SSSC
odzwierciedlajq jeszcze innq, dosc typow<t dla badaczy temperamentu czlowieka
cloroslego tendencji;,, a mianowicie koncentrujq sii;, nie na calej strukturze tem-
peramentu, lecz najednym tylko wymiarze temperamentu (podzielonym eo najwyz.ej
na podkategorie).
319
 Kategol"ie res(Jondentow
wy(Jeluiaji1cych kwestiomuiusze tem(Jeramentu niemowl~cia i matego dzieck
oraz zgodnosc mi~dzy szacowaniami
Powyzszy przegh1d obejmowal inwentarze adresowane do rodzicow. To
a przede wszystkim matki, stanowi<i podstawowe irodlo informacji na te
behawioralnych przejawow temperamentu niemowlecia lub dziecka. Pozycje k
tionariuszy skierowanych do rodzicow dotycz<1 przede wszystkim zachowaü dost
nych obserwacji w domu lub w sytuacjach, w ktorych rodzice towarzyszt1 sw
dzieciom. Dziecko po ukoüczeniu trzeciego roku zycia spedza jednak znaczm1 cz
dnia w przedszkolu, a potem w, szkole, pod nieobecnosc rodzicow, w otocze
wymagaj<1cym nowych form aktywnosci i przystosowania do specyficznych wan
kow sytuacji.
Do badania funkcjonalnego znaczenia temperamentu dzieci w przedszk;
i szkole konstruuje sie wiec kwestionariusze adresowane do nauczycieli. Skladaj<1
one z pozycji, ktore dotycz<i zachowaii daj<1cych sie zaobserwowac w srodowi
szkolnym. Pierwszym kwestionariuszem skonstruowanym dla nauczycieli b
prnwdopodobnie Kwestionariusz Temperamentu dla Nauczycieli (TTQ) Thoma
i Chess (1977). TTQ w pelni koresponduje z podejsciem NYLS. Jedyna rozniC\
miedzy tym kwestionariuszem a analogicznym Kwestionariuszem Temperament
dla Rodzicow (PTQ) dotyczy tresci pozycji uwzgledniaj4cych specyficzne sytuacj
w ktorych dokonuje sie oceny zachowania dziecka.
TTQ zapoczi1tkowal rozwoj innych kwestionariuszy do badania temperament
dziecka, w ktorych zrodlem informacji o dziecku jest nauczyciel. Keogh, Pulli
i Cadwell (1982) przeprowadzili analize czynnikow& skal TTQ Thomasa i Ch
i wyodrebnili na tej podstawie trzy czynniki charakteryzuj<ice specyficzne d
sytuacji szkolnej cechy temperamentalne: orientacja zadaniowa, latwosc przy"
stosowania i reaktywnosc. Shocona Wersja Kwestionariusza Temperamentu dlu'
Nauczycieli (Teacher Temperament Questionnaire - Short Form, TTQ-S;
i in., 1982) sluzy do ich pomiaru.
Innym narzedziem umozliwiaj<1cym nauczycielowi diagnoze kategorii
peramentu postulowanych przez NYLS (z pominieciem rytmicznosci i
nastroju) jest Bateria Narzedzi do Diagnozy Temperamentu (Temperament Asses~
sment Battery, TAB) Martina (1988a). TAB sklada sie z siedmiu skal. Bateri<;
Martina wyroznia sposrod innych narzedzi do pomiaru temperamentu to, ze
umozliwia diagnoze tych samych cech temperamentalnych przez rodzicow, mm-
czycieli i klinicystow. Zmienne S<l jedynie warunki obserwacji. Bateria sluzy do
diagnozy dzieci w wieklt 3-7 lat.
Dzieki temu, ze to samo dziecko oceniane jest przez roine osoby - matke/ojca,
matke/opiekunke, rodzica/nauczyciela - mozliwe jest porownanie zgodnosci
poszczeg6lnych ocen. Wyniki jednych badaii swiadczyly o duzej zgodnosci ocen,
innych zas - o niezgodnosci, co sprowokowalo dyskusje na temat rzetelnosci
i trafnosci inwentarzy temperamentu (por. Garrison, 1991; Goldsmith i Rieser-
-Danner, 1990; Rothbart i Mauro, 1990; Windle, 1988).
W sporze o przydatnosc kwestionariuszy temperamentu opartych na szacowaniu
320
Ian pierwszy wysunely sie dwa pytania: (1) do jakiego stopnia diagnoza
peramentu dziecka zalezy od tego, kto dokonuje oceny: matka, ojciec czy
.1~zyciel (pytanie o rzetelnosc ocen miedzy osobami szacttj<icymi), (2) eo jest
,edmiotem diagnozy kwestionariuszowej, temperament dziecka czy percepcja
0 temperamentu w oczach matki, ojca, nauczyciela (pytanie o trafnosc).
Zgodnosc mi~clzy osobami szacuj~cymi. Wyniki wielu badaii wskazuji1 na to,
zgodnosc ocen temperamentu dziecka dokonywanych przez matke i ojca jest
·arkowana i waha sie od 0,40 do 0,60 w zaleznosci od skali (por. np. Bates i in.,
9; Field, Vega-Lahr, Scafidi i Goldstein, 1987; Goldsmithi Campos, 1986; Lyon
Jomin, 1981; Marcovitch, Goldberg, MacGregor i Lojkasek, 1986; Martin
J-Ialverson, 1991; McCJowry, 1995). Hubert i inni (1982) przedstawili dane
tycz<ice zgodnosci ocen miedzy rodzicami dla dziewieciu roznych badaii,
kt6rych uzyto OSmiu roznych l(Westionariuszy temperamentU niemowl4t i dzieci.
ediany b<1dz srednie uzyskane w tych badaniach wahaly sie od 0,08 (Pfeffer
artin, 1983; wyniki TAB dla 48 dzieci) do 0,60 (Rothbart i Derryberry, 1981;
niki IBQ dla 22 dzieci).
Dokonalem dodatkowej analizy tych danych. Po obliczeniu mediany ze wszyst-
h wartosci srednich (median) z tych dziewieciu badaii, uzyskalem wartosc 0,41.
.ir;kszosc badanych prob byla jednak bardzo mala (od 16 do 203 dzieci). Gdy Martin
Halverson (1991) podsumowali wyniki zgodnosci miedzy rodzicami dla czterech
11da6, w ktorych zastosowano kwestionariusz TAB Qedno z tych badaii uwzgled-
ione zostalo juz wczesniej w analizie Huberta i in.), olrnzalo sie, ze ich wartosci
Jieszcz11 sie w przedziale od -0,21 do 0,66. Dokonuj<ic ponownie dodatkowej
nalizy danych polegaj4cej na usrednieniu wspolczynnikow zgodnosci z tych
zterech badaii, w ktorych diagnoze cech temperamentu przeprowadzono na
dstawie szesciu skal TAB, uzyskalem wartosc 0,36. Wynik ten nie odbiega
acz4co od przedstawionej wyzej mediany z dziewieciu badaii.
Wyniki badania przeprowadzonego bardzo niedawno przez Rothbart i innych
J995) na trzech niezaleznych probach (obejmuj4cych w sumie 308 par rodzicow),
ktorych zastosowano kwestionariusz CBQ, pohywaj<i sie ze wspolczynnikami
,godnosci miedzy rodzicami, ktore byly cytowane w badaniach wczesniejszych. Po
,srednieniu 45 wynikow (dla 3 prob i 15 skal kwestionariusza CBQ) uzyskalem
artosc 0,43; najwyzsze wspolczynniki zgodnosci wykazaly skale Niesmialosci
(0,65) i lmpulsywnosci (0,60), najnizsze - skale Usmiechu (0,25) i Wrazliwosci
percepcyjnej (0,29).
Gdyby sprobowac ocenic te umiarkowane (lub nawet mniej niz umiarkowane)
wspolczynniki korelacji miedzy ocenami ojcow i matek z punktu widzenia
rzetelnosci, doszlibysmy zapewne do wniosku, ze matki i ojcowie odmiennie
posluguj4 sie tym samym narzedziem diagnostycznym. Rzetelnosc ocen tem-
eramentu dokonywanych przez rodzicow zalezy od szeregu roznych czynnikow
por. Hubert i in., 1982; Rothbart i Goldsmith, 1985; Slabach i in., 1991). Tak wiec
1jciec i matka, odpowiadaj<ic na pytania kwestionariusza, odwoluji1 sie do roznych
kryteriow, przypisuj<1 r6Znym zachowaniom rozm1 wage, maj<i okazje zaobserwowac
321
,,,~-
 ·-\!11\lw
odmienne zachowania itp. Poza tym zmienna aprobaty spotecznej inaczcj wply ·
occny tempcrar.1:-:·· dokonywanc przez matki, inaczej - przez ojca.
Istnieje tez k1lka badaf1, w kt6rych por6wnywano occnc temperamcntu dzi
meto<l<l kwcstionariuszow<i przeprowadzon<i przez jednego z rodzic6w (prze\l/a
malkv) zoccm1 nauczyciela (np. Field i Greenberg, 1982; Goldsmithi Rieser-Dar
1986, 1990; Viclor, Halverson i Wampler, 1988). Przy zalozeniu, ze zgodii
mil;dzy rodzicami nie przekracza srednio 0,40, mozna bylo oczekiwac, ze zgodri
occn rodzica i nauczyciela okai.e sie jeszcze nizsza, poniewaz rodzic i nauez
obserwujq odmienne zachowania clziecka, odmienne s<i lakze okolicznosci, W'
rych prowadzq swoje obserwacje.
Goldsrhilh i Rieser-Danner (1986) zebrali wszystkie wsp6lczynniki zgodi{
ocen matki i n<luczyciela clla dziewicciu r6znych baclail przeprowaclzonych w ra
programu Au~tin Day Care Project, w kt6rym wykorzystano osiem r6zt
kweslionariuszy temperamenlu (IBQ, ITQ, ICQ, TTS, EASI-Ill, TBAQ,
i DOTS). Autorzy nie przytacz<~i<l zadnych wartosci srednich, ogranicza.i<1c
jedynie clo przcdstawienia zakres6w wsp6lczynnik6w korelacji miedzy ocenq n{
i nauczyciela dla kilkudziesieciu skal wchoclz<icych w sklacl osmiu uwzgleclnion
przez siebie kwestionariuszy. Przedzialy le'waha.i<i siy ocl -0,49 do 0,55, przy ez
korclacje ujemne uzyskano az w szesciu badaniach. Po usrcclnieniu wyhicz
najwyzszych wsp6lczynnnik6w korelacji z dziewicciu baclai1 uzyskujemy ws
czynnik 0,38. Wynik ten stawia pod znakiem zapytania jalqkolwiek celow
uog61niania cliagnoz temperamenlu (Bates, 1987).
ßardzo pouczaj<ice z punklu wiclzenia omawianego problemu baclanie pr
prowadzili Ficlcl i Greenberg (1982). Badacze ci uwzgkclnili wszelkie mozli
por6wnania ocen temperamentu clokonanych przez ojc6w, matki i wychowawczyn
Do ciiagnozy temperarnentu niemowl<it uzyto kwestionariusza RITQ (N=l
natomiast clo cliagnozy ternperamentu clzieci w wieku zlobkowym uzyto kwes,~
tionariusza TTS (N=33). Oba te inwentarze uwzkclniaj<i clziewicc skal temperamentü
Thomasa i Chess.
Na poclstawie poclanych przez autor6w wsp6lczynnik6w korelacji obliczyletti
wartosci srednic clla kazclej z dziewiyciu skal dla kazdej mozliwej kombinacji
i uzyskalem wyniki nastcpuj<1ce: matka-ojciec: 0,36 (niemowleta - N) i 0,46
(dzieci zlobkowe - Z), matka-wychowawczyni: 0,20 (N) i 0,35 (Z), oji.
ciec-wychowawczyni: 0,33 (N) i 0,39 (Z), wychowawczyni-wychowawczyni: ..
0,3 l (N) i 0,37 (Z). Te wyniki, choc oparte na bardzo mato liczebnych pr6baclr;
swiadcz<i o tym, ze zgodnosc ocen jest najwicksza miedzy ojcem i matkq;
najmniejsza zas rnicclzy matk<i a wychowawczyni<i. Przypuszczalnie w baclaniach
kwestionariuszowych nie nalet.y siv spodziewac wiykszej zgoclnosci micdzy roclzicac
mi a nauczycielem (wychowawczyni<i) nii 0,40.
Rodzicc i nauczyciele (wychowawcy) ocenia.i<i temperamcnt clziecka na pod-
stawic odmicnnych (z punktu wiclzenia ocenianych zachowail i sytuacji) pozycji
kwestionariusza. A zatem wsp6kzynnik zgoclnosci w szacowaniu przez roclzic6w
i nauczycieli nie powinien byc traktowany jako miara rzetelnosci kwestionariusza,
lecz jego trafnosci zewnetrznej.
322
o mierzy kwestionariusz - temperament rzeczywisty czy spostrzegany'!
iarkowana zgodnosc miydzy szacowaniem przez obojga rodzic6w i jeszcze
iejsza zgoclnosc w szacowaniu micclzy roclzicem i nauczycielem nasuwa.pytanie:
wlasciwie mierz<i analizowane kwestionariusze, temperament dziecka czy eo.§
go? Na_jbardziej radykalne stanowiska w tej sprawie przyjcli Thomas i Chess
7; Thomas, Chess i Korn, 1982a) i Bates (1980, 1983, 1989) (por. rozdz. 7,
cie trudnego temperamentu). Zdaniem tych pierwszych kwestionariusze mierz<1
zywisty ternperament clziecka, zmodyfikowany przez postawy i zachowania
zic6w, natorniasl zclaniem Batesa kwestionariusze mierzq jedynie percepcjc
peramentu dziecka przez rodzic6w (lub inne osoby).
Kazcly z tych pogh1cl6w wywarl pewicn wptyw 11a spos6b podejscia do diagnozy
mpcramentu. Badacze wywodz<icy siez tradycji zapocz<itkowanej przez Thomasa
hess stoj<i na og6t na stanowisku, ze przedmiotem pomiaru kwestionariuszowego
st rzeczywisty temperament dziecka, natomiast zwolennicy Batesa przyjmuj<i
rccpcyjne podc::jscie do diagnozy ternperamentu (np. Cardell i Parrnar, 1988;
ordon, 1983; Huitt i Ashton, 1982; Shwalb, Shwalb i Shoij, 1994).
Szereg autor6w (Goldsmithi Rieser-Danner, 1986, 1990; Lerner i Lerner, 1987;
othbart i Mauro, 1990; Windle, 1988) nie przeczy eo prawda, i.e temperament jesl
üawiskiem realnym i ze mozna go mierzyc u niemowl<it i clzieci za pomoc<i
wcstionariuszy, stoi jeclnak na stanowisku, ze pomiar temperamentu jest wynikiem
icznych interakcji zachoclz<icych miyclzy clzieckiem a osob<i clokonuj<1cq oceny, np.
'polcczncgo kontekstu badania, aktualnc::j sytua~ji, nagromadzonych doswiaclcze6,
,vech osobowosci i temperamentu osoby oceniaj<icej. W omawianym pod~jsciu do
diagnozy temperamentu dziecka dominuje poghtd, ze kryteria trafnosci pomiaru
tcmperamentu oceniac nulezy w kontekscie celu diagnozy.
Rzetelnosc i trnfnosc
Jak juz wspomnialem, w zaleznosci od kontekstu, wsp6lczynniki zgodnosci
miedzy scdziami raz mog<1 byc traktowane jako miara rzetelnosci kwestionariusza,
Jnnym razem jako miara jego trafnosci. Na_jbardziej reprezentatywne dane dotycz<tce
rozmaitych pomiar6w rzctelnosci i trafnosci kwestionariuszy do badania tem-
peramentu u niemowl<it i dzieci przytaczaj<i Hube1t i inni (1982) oraz Slabach i inni
(199 l; por. tez Bates, 1987; Goldsmithi Rieser-Danner, 1990; Rothbart i Goldsrnith,
1985; Rothbart i Mauro, 1990; Windle, 1988). Nie spos6b tu podsumowac ponad
setki istniej<icych baclail dotycz<icych rzetelnosci wszelkiego rodzaju inwentarzy
lemperamentu, zwlaszcza tych, w kt6rych uwzglydniono wsp6kzynnik rzetelnosci
wcwnctrznej alfa Cronbacha i wsp6lczynniki stalosci (przy powt6rnym baclaniu tym
samym kwestionaiiuszem). 0 wiele mniej wykonano bada!'\ nad trafnosci<i kwes-
tionariuszy temperamentu. Niekt6re z nich - te, kt6re odwotuj<i sie do trafnosci
teoretycznej i predyktywnej - om6wionc zostan<i w rozdziale nastcpnyrn, po-
swicconym funkcjonalnemu znaczeniu temperamentu.
W podsumowaniu przegh1du bada6 clotycz<icych rzetelnosci i trafnosci kwes-
tionariuszy temperamentu, opublikowanego w 9 lat po pierwszej prezentacji tego
323
typu danych, Slabach i inni (1991) formuluj<\ szereg wniosk6w, z kt6rych kilka pomiaru osobowosci w szerszym rozumieniu. Kwestionariusz ten mierzy r6wniez
przytoczono nizej. bechy wykraczaj'lce poza obszar temperamentu (np. obiektywizm, stosunki mii:-
dzy1udzkie).
( l) Przegl'ld z roku l 991 potwierdza tezi:, ze kwestionariusze temperamentq R6wniez w latach pii:cdziesüttych Eysenck (1956) skonstruowal kwestionariusz
m~i<l z reguly umiarkowamt zgodnosc wewni:trzn<\, aczkolwiek w wypadku nie- pod nazw<1 Inwentarz Osobowosci Maudsley (Maudsley Personality Inventory, MPI),
kt6rych slrnl kwestionariuszy CCTI, MCTQ, IBQ, TBAQ, DOTS-R, TAB i TTQ-S do pomiaru ekstrawersji i neurotycznosci. To narzi:dzie, wraz ze skonstruowanym
wsp6lczynnik zgodnosci wynosi eo najmniej 0,75, a czasem nawet przekracza 0,80. wczesniej Kwestionariuszem Medycznym Maudsley (Maudsley Medical Question-
Warto przy okazji wspomniec, ze skonstruowany niedawno kwestionariusz SATI ma , naire, MMQ; Eysenck, 1947), stanowilo punkt wyjscia p6iniejszej konstrukcji
wsp6lczynniki rzetelnosci rzi:du 0,85-0,90 (McClowry, 1995). dw6ch powszechnie stosowanych kwestionariuszy osobowosci, Inwentarza Osobo-
(2) Wii:kszosc kwestionariuszy temperamentu do badania niemowl'lt i dzieci wosci Eysencka (Eysenck Personality Inventory, EPI; Eysenck i Eysenck, 1964)
osinga zadowalaj<\C<l stalosc (rzetelnosc retestow<l) kr6tkoterminow'l i umiarkowan'l i Kwestionariusza Osobowosci Eysencka, (Eysenck Personality Questionnaire
stalosc dlugoterminow<\. - Revised, EPQ-R; Eysenck, Eysenck i Barrett, l 985a; poprzedzonego wersj<l EPQ;
(3) Dia kilku kwestionariuszy, np. TTQ-S, RITQ, IBQ, TTS i BSQ, uzyskano Eysenck i Eysenck, 1975). Szczeg6lowe om6wienie tych kwestionariuszy przed-
zadowalaj<\CC\ trafnosc zewni:trzn'l i/lub zbiezmt, szacowan'l na podstawie takich stawiono w rozdziale 2.
kryleri6w, jak zaburzenia zachowania, zachowanie w klasie i w domu, poziom Powstale w latach pii:cdziesü1tych kwestionariusze temperamentu wywady
przywinzania do osoby bliskiej itp. znaCZC\CY wplyw na dalszy rozw6j kwestionariuszy do badania temperamentu
doroslych, z kt6rych dzisiaj w powszechnym uzyciu jest k.ilkadziesiqt (por. Strelau,
Wszystkie typy kwestionariuszy, czy to dla dzieci, czy to dla doroslych, wykazuj4 1992a). Tabela 6.2 przedstawia wyb6r najpopularniejszych, w mojej ocenie,
znaczne podobienstwo pod wzgli:dem strategii konstrukcji, liczby oraz rodzaju kwestionariuszy skonstruowanych dla populacji angloji:zycznych lub majqcych
mierzonych cech itp., dlatego tez zagadnienia te om6wione zostam\ dopiero p6iniej, adaptacje angloji:zyczne.
po przegl4dzie kwestionariuszy temperamentu dla mlodziezy i doroslych. W om6wieniu uwzgli:dnionych w tabeli 6.2 kweslionariuszy zwr6ci: uwagi: na
szereg zagadnie11, takich jak llo teoretyczne, samoopis versus szacowanie, strategia
konstrukcji oraz status mierzonych cech.
6.2.2. Kwestionariusze temperamentu dla mtodziezy i doroslych
Tabela 6.2. Kwestional"iusze przeznaczone do oceny tempemmentu mlodziezy i doroslych
Tradycja uzywania kwestionariuszy do diagnozy temperamentu mlodziezy
i doroslych 3 jest stosunkowo stara i sii:ga pocz<ttk6w XX wieku. Heymans i Wiersma Kwcstionariusz
Skala Format
(1906-1918; szczeg6lowe om6wienie w rozdz. l) skonstruowali kwestionariusz, i :lr6dlo
zlozony z 90 pytan, sluzqcy do diagnozy trzech podstawowych wlasciwosci Skala Intensywnosci Afektu (AIM) Intensywnosc afcktu 40 pozycji
temperamentu: aktywnosci, emocjonalnosci i funkcji pierwotnej/wt6rnej. Ze wzgli:- Larsen i Diener, 1987 6-stopniowa skala
du na spos6b konstrukcji, narzi:dzie to nale:Zaloby raczej nazwac ustrukturalizowa- Skala Prndyspozycji Aktywowalnosc 12 pozycji
nym wywiadem niz kwestionariuszem. . do Aktywac.ii (APS) 5-stopniowa skala
Od wprowadzenia pierwszych kwestionariuszy do pomiaru tempenunentu Coren, 1988, 1990
u doroslych mini:lo okolo 50 lat. Inwentarz znany w Polsee jako Analiza Skala Im1mlsywnosci Impulsywnosc ruchowa 34 pozycji
Temperament6w Guilforda-Zimmermana (Guilford-Zimmerman Temperament Uanatta (BIS-10) Jmpulsywnosc poznawcza 4-stopniowa skala
Survey, GZTS; Guilford, Zimmerman i Guilford, 1976) opublikowany zostal w ro- Barratl, 1985 lmpulsywnosc spontuniczna
lrn 1949, a dwa lata p6zniej Thurstone (1951, 1953) skonstruowal Skalv Tem- Zmodyfikowany K westional"iusz Og6lny poziom aktywnosci 54 pozycji
peramentu Thurstone'a (Thurstone Temperament Schedule, TTS), bi:d<\q zmodyfi- WymiaI"6w TempeI"amentu (DOTS-R) Aktywnosc-scn 4-stopniowa skala
Windle i Lerner, 1986 Zbli:i:anie sii;-wycofywanie
kowanq wersj'l (ze zredukowam\ Htzb<t czynnik6w) kwestionariusza GZTS. GZTS, Elastycznosc-sztywnosc
(DOTS zob. Lerner i in., 1982
skonstruowany w wyniku analizy czynnikowej wieluset pozycji, nazywa siv eo Sliwinska i in., 1995) Jakosc nastroju
prawda kwestionariuszem temperamentu, pomyslany byl jednak jako narzi:dzie do Rytmicznosc-scn
Rytmicznosc-jedzenic
Rytmicznosc-codzienne nawyki
., Kiedy omawiaj11c kwestionariusze tempermnenlu, uzywmn lerminu „dorosly" lub „dorosli", mam
Podatnosc na roztargnienie
na mysli r6wniez mlodzicz w wieku dorastania, chyba ze podkrdlam explicit(!, iz termin tcn nie obcjmuje
Wytrwalosc
mlodziei.y.

324 325

' )"•111111
0
 si!llllilJl!l!llt;;,

Kwcstionariusz Skala Format

Skala Fonnat
i ir6dlo

ala Poszukiwania Doznm1 Poszukiwanic grozy SSS-IV: 72 pozycjc

Kwestionariusz Tcm11ernmcntu EAS Niczadowolcnic 20 pozycji
(EAS-TS) - dla doroslych Strach SS)-wcrsja IV i V i przyg6d
5-stopniowa skala
,uckcrman, 1979, 1994 Poszukiwanic przczyc SSS-V: 40, pozycji
Buss i Plomiu, 1984 Zlosc
Rozhamowanic Pozycjc z wymuszo-
Oniszczcnko, 1997a Aktywnosc
Podatno.~c na nud<; nym wyborem
Towarzyskosc
Poszukiwanic doznan (Ai B)
(og61nie-IV, suma-V)
K westiomuiusz Tem11eramentu Aktywnosc 140 pozycji
dla Dornsta.illce.i Mlodziezy (EATQ) Rytmicznosc 7-stopniowa skall; Ergicznosc przedmiotowa 105 pozycji
~vestim1m·iusz Stn1ktnry
Thomas i in., 1982b Latwosc przystosowania Ergicznosc spolcczna Format Tak/Nie
empernmentu (STQ)
Zblizanic si<;-wycofywanic Plastycz1iosc przcdmiotowa
flSalov, l 989a
Sila rcakcji Plastycznosc spoleczna
Pr6g rcagowania Tempo przedmiotowc
.lakosc nastroju Tempo spolccznc
Podatnosc na roztargnicnic Emocjonalnosc przedmiotowa
1
Zakrcs uwagi i wytrwalosc Emocjonalnosc spolcczna

K westionariusz Osobowosci Psychotycznosc 100 pozycji Skala Aktywowalnosci (TAS) Filtrowanic hodi.c6w-aktywo- 40 pozycji
Eysencka (EPQ-R) Ekstrawcrsja Kr6tka wcrsja Mchrabian, l 977a, l 977b walnosc 9-stopniowa skala
Eysenck i in„ 1985a Ncurotycznosc EPQ-R: 48 po-
1
Brzozowski i Drwal, 1995 Skala Klamstwa zycji Skala Tempcramentu Aktywny 140 pozycji
(dla EPQ zob. Eyscnck i Eyscnck, 1975) Format Tak/Nie 'Thurstone'a (TTS) Krzcpki 3-slopniowa skala
Thurstone, 1953 lmpulsywny
Fornmlna Charakt :-•-tyka
0 Zwawosc 120 pozycji Dominuj11cy
Zachowania - Kwestionariusz Pcrscwcratywnosc Format Tak/Nie Zr6wnowa7:ony 1
Tem11ermnentu (FCZ-KT) Wrazliwosc sensoryczna Towarzysk1
Zawadzki i Strclau, 1997 Rcaktywno.Sc emocjonalna Rcflcksyjny
Wytrzynmlosc Uwaga: Kolejnosc kwcslionariuszy uporz.11dkowano wedlug skr6t6w stosowanych w wersji oryginalncj.
Aktywnosc

K westiouariusz Im11ulsywnosci 17 (17) Impulsywnosc 54 pozycji

Ryzykanctwo Format Tak/Nic Tlo teoretyczne
Eyscnck i in„ I 985b
Empatia
Trzy sposr6d 17 kwestionariuszy wymienionych w tabeli 6.2 wywodz<i sie
Skala Przy,jemnosci-Aktywac.ii - Przyjcn1nosc-cccha 47 par przymiot- ·z kwestionariuszy przeznaczonych pierwotnie do badania dzieci. Dwa sposr6d tych
Dominacji (PAD) Aktywacja-cccha nik6w 'kwestionariuszy, K westionariusz Temperamentu dla Dorastaj<icej Mlodziet.y (Early
Mehrabian, 1978a, 1995a Dominacja-cccha 9-stopniowa skala .:Adult Temperament Questionnalre, EATQ; Thomas, Mittelman, Chess, Korn
K westiona1·iusz Tem1>emmentu Sila proccsu pobudzenirl 57 pozycji .'i Cohen, l982b) oraz DOTS-R (Windle i Lerner, 1986), wywodzn sii;; z podejscia
PTS (PTS) Sila proccsu hmnowania 4-stopniowa skala NYLS. Inwentarze skonstruowane lla podstawie teorii Thomasa i Chess oraz trzeci
Strclau i Zawadzki, 1998 Ruchliwosc proces6w kweslionariusz, EAS-TS Bussa i Plomina (1984), wywodz<icy sii;; z badan nad
ncrwowych
dziecmi, om6wilem jut. w poprzednim podrozdziale.
Skala Tlumienia - Wzmacniana Tlumicnic-wzmacnianic 54 pozycji Kwestionariusz TTS Thurstone' a, skonstruowm1y ponad 40 lat temu (Thurstone,
(RAS) RRAS: 34 pozycji 1953) i ci<igle jeszcze bvdncy w ut.yciu (np. Loehlin, 1986; Loehlin, Willerman
Barncs, 1985; Kolm i in„ 1986 Pozycjc z wymuszo- i lforn, 1985; Rosenman, Rahe, Borhani i Feinleib, 1976), jest przykladem podejscia
zrcwidowana wcrsja RAS (RRAS) nym wyborem
do diagnozy temperamentu nie opartego na t.adnej teorii. Jedynym kryterium doboru
Clappcr, 1990 (Ai B)
pytan do tego kwestionariusza byly wyniki analizy czynnikowej. Wychodznc od
Skala Reaktywnosci (RS) Rcaktywnosc 24 pozycji trzynastu wyr6t.nionych przez Guilforda czynnik6w osobowosci, Thurstone ( 1951)
Kolm, 1985 5-stopniowa skala dokonal rotacji ortogonalnej matrycy ladunk6w czynnikowych do prostych struktur

327

'I
1:1
 ukosnych. W wyniku tych zabieg~w otrzyrnal rozwüizanie siedmioczynnikowe.
czynniki, kt6ryrn nadano postac przymiotnik6w - aktywny, krzepld, impulsyw 11
przyw6dczy, zr6wnowaiony, towarzyski i refleksyjny - stanowily podstawe dl
skonstruowania siedmiu skal TIS.
Tlo teoretyczne Kwestionariusza Osobowosci Eysencka (EPQ-R; Eysenck i in
l 985a) om6wione zostalo w rozdziale 2. Z kolei teoretyczne przeslanki inwentarz
Formalna Charakterystyka Zachowania ·_ Kwestionariusz Temperamentu (FczJI
-KT; Zawadzki i Strelau 1995, 1997) oraz Skali Temperamentu Melu-abian
(Mehrabian Temperament Scale - MTS; Mehrabian, 1978a) i Kwestionarius
Struktury Ternperamentu (STQ; Rusalow, 1989a) przedstawione zostaly w rozdzial
3. z typologii Pawlowa wywodzi> sie< Kwestionariusz Temperamentu PTS (PTS
Strelau i Angleitner, 1994; Strelau, Zawadzki i Angleitner, 1995), bed<1cy zmodyfiko
wanq wersjq Kwestionariusza Ternperamentu Strelaua (Strelau, l 985a). PTS opierqf·
sii; na zalozeniu, ie cechy ukladu nerwowego - sila procesu pobudzenia, silai
)rocesu hamowania i ruchliwosc proces6w nerwowych - stanowiqce r6wniez skale;
ego kwestionariusza, maj11 status pojec wyjasniaj11cych. PTS mierzy behawioralne';
przejawy konstrukt6w pawlowowskich wywodz11cych sie z teorii konceptualnego:
uldadu nerwowego (Windholz, 1987).
Kweslionariusze EPQ-R, FCZ-KT, STQ i PTS, majq eo najmniej dwie cechy
wsp6lne. Po pierwsze, wszystkie odwoluj11 sie do teorii, w kt6rych podstawowq
role odgrywa (r6inie rozumiany) koostrukt aktywacji, eo uzasadnia szulrnnie'
zbieinosci rnic;dzy skalami wchodz11cymi w sklad tych kwestionariuszy (np. Ruch,
Angleitner i Strelau, 1991; Zawadzki i Strelau, 1995, 1997). Po drugie, wszystkie te
inwentarze, a takie narzedzie MTS, obejmuj<l z zalozenia calq strukture temperamen-
lu, aczkolwiek rozwü1zania dotycziice struktury temperamentu s11 dla poszczeg61-
nych n<ll"Zvdzi roine, poniewaz rozne S<\ teorie, kt6re pos!uzyly jako punkt wyjscia ich
konstrukcji.
Lista kwestionariuszy temperamentu przeznaczonych dla mlodziezy i doroslych
(tab. 6.2) zawiera spon1 liczbe narzedzi mierz11cych jednq tylko ceche temperamentu
(eo najwyzej podzielomi na podcechy lub czynnild pierwszego rzedu). Przykladami
kwestionariuszy miem1cych pojedyncze cechy, bez podzialu na podcechy, Sq: Skala
Intensywnosci Afektu (Affect Intensity Measure, AIM; Larsen i Diener, 1987), Skala
Predyspozycji do Aktywacji (Arousal Predisposition Scale, APS; Coren, 1988,
1990), Skala Reaktywnosci (Reactivity Scale, RS; Kolm, 1985), Skala Tlumie-
nia-Wzmacniania (Reducer-Augmenter Scale, RAS; Barnes, 1985) oraz Skala
Aktywowalnosci (Trait Arousability Scale, TAS; Mehrabian, 1977a, 1977b). Kazde
z tych narzedzi mierzy energetyczny aspekt zachowania, gl6wnie na poziomie
reakcji emocjonalnych i w kaidym z nich kluczowym pojeciem teoretycznym jest
(r6znie rozumiany) konstrukt aktywacji.
z kolei takie narzedzia,jak Skala Irnpulsywnosci Barratta (Barratt Impulsiveness
Scale, BIS-10; Barratt, 1985), Kwestionariusz Impulsywnosci 17 (17 lmpulsiveness
Queslionnaire, 17; Eysenck i in., l 985b) oraz Skala Poszukiwania Doznan (Sensation
Seeking Scale (SSS, w wersji IV i V; Zuckerman, 1979, 1994) to przyklady
inwentarzy miem1cych jednii tylko· ceche, ale podzielomi na podcechy. W tej grupie
328
'Wiekszq popularnosc zdobyla Skala Poszukiwania Doznan Zuckermana. Teoria,
''kt6rej opiera sie konstrukcja SSS, om6wiona zostala w rozdziale 3.
Teoretyczne przeslanld dla konstrukcji kwestionariusza 17 zawarte Sq w teorii
;EN Eysenck.a. Poniewaz impulsywnosc ma wysolde ladunki czynnikowe we
wszystkich trzech czynnikach eysenckowsldch (PEN), Eysenck, Pearson, Easting
JiAllsopp (1985b) skonstruowali skale do pomiaru r6znych aspekt6w impulsywnosci
:::'..- ryzykanctwa, empatii i impulsywnosci w w<1sldm rozumieniu tego pojecia. Z kolei
kala BlS-10 Barratta mierz<ica przejawy impulsywnosci w r6znych formach
· chowania, w tym i aktywnosci poznawczej, oparla zostala na podejsciu eklektycz-
oym, l<1CZqcym konstrukt aktywacji i teoriy PEN Eysencka z teoriami przetwarzania
informacji.
Diagnoza tempen1mentu opar·ta na samoopisie i s~~acowaniu
Kwestionariusze temperamentu przeznaczone dla doroslych oparte s11 na samo-
\opisie i tym, m.in., r6znüt sie od kwestionariuszy dla dzieci. Osoba badana odwo-
. luje sie do wlasnych zasob6w pamieciowych i na tej podstawie informuje
· o czestotliwosci, preferencji i/lub natezeniu zachowan lub reakcji, w kt6rych
-'--- zgodnie z zalozeniami badacza - przejawiajq sie cechy temperamentu.
Kwestionariusze temperamentu, tak dla doroslych, jak i dla dzieci, odwolujii sie do
r6znych sposob6w oceny zachowan. Respondent moze miec do dyspozycji warianty
odpowiedzi TaldNie, Prawda/Falsz, skale ocen typu Likerta albo kilka stwierdzen
do wyboru.
Jedm1 z metod oceny trafüosci kwestionariuszy temperamentu dla os6b doroslych
jest por6wnywanie samoopisu z szacowaniem. W przypadku szacowania pozycje
kwestionariusza formulowane s11 w trzeciej osoby liczby pojedynczej (Angleitner
i Wiggins, 1986). Procedura ta opiera sie na zalozeniu, ze osoba trzecia (przyjaciel,
wsp6hnalionek, czlonek rodziny) dobrze zna osobe ocenian<1 i miala wjele okazji
zaobserwowac, jak sie ona zachowywala w r6znych sytuacjach, na przestrzeni
dluzszego czasu.
Hofstee (1991, 1994), omawiaj<1c r6zne problemy dotyczqce pomiaru osobowo-
sci (w lym temperamentu), przytacza szereg argument6w na korzysc oceny opartej na
szacowaniu. Gl6wny argument jesl nastepujqcy. Opieraj'lc sie wyh1cznie na
samoopisie, dysponujemy wylqcznie jednym „ja", nie mozemy wiec usrednic bledu
pomiaru. Natomiast stosuj<tc procedun~ szacowania, mozemy f'· ·""llnie zwiekszac
liczbe niezaleznych sedzi6w. A - jak wiadomo - zgodnie z zasadq agregacji
(Rushton, Brainerd i Pressley, 1983) rzetelnosc oceny usrednionej jest m.in. funkcj<1
liczby os6b dokmmjqcych oceny - im wiecej sedzi6w, tym wieksza rzetelnosc.
Prawidlowosc te odzwierciedla wz6r Spearmana-Browna.
Mimo korzysci, jakie plynl! clla rzetelnosci i trafnosci pomiaru z uzupelnienia
samoopisu szacowaniem, niewiele bylo dotychczas takich bada{1, w kt6rych
kwestionariusz temperamentu wypelnialaby nie tylko osoba cliagnozowana, ale takze
osoby trzecie. Wiekszosc danych dotycz<tcych por6wna6. wynik6w samoopisu
i szacowania zebrano w badaniach kweslionariuszowych dotyczl!cych tzw. wielkiej
329
'''~illllllllin
 lll!llllllil+·

pü1tki czynnikow osobowosci (np. McCrae i Cosla, 1985c, 1987; Osten .'fabeln 6.3. Rzctclnosc slrnl tcmpcramcntu i zgodnosc mh~dzy osobami oceniaj11_cymi:
i Angleilner, 1992). 10 partc na samoopisie (S) i szacowanin (R) nzyskane w 1>r6bic nicmieckie.i (N) i polskie.i (P)
W dziedzinie badail kweslionariuszowych nad tcmperamentem najwkcej dan Alfa Cronbacha Zgodnosc Zgodnos6
dotycz<1cych porownail ocen opartych na samoopisie i szacowaniu zgromad s R* w szncowaniu** 1nic;dzy S i R***
Angleitner, Slrelau i wsp61pracownicy (Angleilner i in„ 1995; Slrelau, Oniszczenk, N p N p N p N p
---· ·----------------------------·
i Zawadzki, 1994), realizatorzy Polsko-Niemieckiego Programu Badail Blizni 1092)****
(PNPBB). W ramach tego programu nicmieckic i polskie proby bliini<tt MZ i D ila procesu pobudzenia 0,85 0,82 0,85 0,83 0,61 0,51 0.52 0,46
(mlodziez w wieku dorastania i doroSli) badano nastc:;puj<1cymi kwestionariuszm ila proccsu hamowania 0,81 0,72 0,81 0,76 0,51 0,47 0,37 0,38
PTS, FCZ-KT, EAS-TS, DOTS-R i EPQ-R, a wic:;c kweslionariuszami najbardz uchliwosc 0,89 0,83 0,90 0,84 0.59 0,52 0,53 0,46
'srcdnia 0,85 0,79 0,86 0,81 0,57 0,50 0,48 0,43
reprezentatywnymi dla najpopularniejszych koncepcji lemperamentu czlowie
FCZ-KT (N=2087, 1092)
doroslego. Tym, co odr6zPia program PNPBB ocl innych programow badawczy
zwawosc 0,79 0,78 0,80 0,85 0,55 0,62 0,50 0,48
z punktu widzenia zagadnic11 omawianych w powyzszym rozdziale, jest to, f>erscwcratywnosc 0,79 0,80 0,79 0,78 0,48 0.58 0,42 0,46
autorzy programu dysponujq clanymi, dla lych samych osob badanych i pic:;ci Wrailiwosc sensoryczna 0,79 0,73 0,84 0,80 0,42 0,47 0,40 0,40
roznych kwestionariuszy, na temal: (1) rzetelnosci samoopisu i szacowania, (2 Rcaktywnosc cmocjonalna 0,85 0,85 0,85 0,83 0,66 0,63 0,54 0,56
zgoclnosci mic:;dzy clwiema osobami szacuji1cymi, (3) zgoclnosci mic:;clzy samoopise ,Wytrzymalosc 0,84 0,86 0,86 0,87 0,53 0,58 0,46 0,53
'Aktywnosc 0,75 0,84 0,77 0,86 0,66 0,71 0,57 0,65
a szacowaniem. >
S1·cdnia 0,80 0,81 0,82 0,83 0,56 0,60 0,49 0,51
Ponit.sza prezentacja wynik6w programu PNPBB opiera sie:; na clanych zebranycl
z prob niemieckich (N) i polskich (P), zlot.onych z osob baclanych obojga plci 0,74 0,77 0,72 0,76 0,54 0,54 0,46 0,47
w wiektt od 14 do 80 lat (pr6ba niemiccka) i ocl 16 do 63 lat (proba polska), baclanycli: 0,73 0,68 0,72 0,67 0,57 0,59 0,39 0.54
wymienionymi wczesniej kweslionariuszami. w pr6bie niemieckiej badania prowa,~ 0.72 0,62 0,74 0,70 0,60 0,50 0,47 0,46
clzono clwuetapowo: etap I (N=2087): PTS, FCZ-KT; etap II (N=l303): EAS-TS,1 0,64 0,66 0,71 0,70 0,58 0,59 0,53 0,52
0,66 0.48 0,67 0,56 0,61 0,53 0,60 0,46
DOTS-R, EPQ-R. W probie polskiej (N=l092) badanie wszystkimi kwestionariusza",
0,70 0,64 0,71 0,68 0,58 0,55 0,49 0,49
mi przebiegalo jeclnoetapowo. Wyniki zestawiono w tabcli 6.3.
DOTS-R (N=l303, 1092)
Og61ny poziom aklywnosci 0,70 0,71 0.71 0,77 0,54 0,50 0,41 0.47
Zgodnosc wewn~trzna. Rzelelnosc skal temperamenlu, szacowana na poclstawie Aktywnosc-scn 0,82 0,83 0,76 0,77 0,27 0.45 0,29 0.44
wsp6lczynnik6w alfa Cronbacha, jesl wysoka lub co n~jmnic;:j zaclowal~iflca.; Zbliianic-wycofywanic 0,79 0.72 0,81 0,76 0,55 0.53 0.48 0,49
W probie niemieckiej tylko czlery skale w wersji samoopisu (Aktywnosc i Towarzys- •· Elastycznosc-sztywnosc 0,72 0,64 0,72 0,61 0,38 0,44 0,36 0,38
kose w kwestionariuszu EAS·TS, Rytmicznosc-coclzienne nawyki w kwestionariu- Jakosc nastroju 0,90 0.81 0,87 0,82 0.52 0,56 0,46 0,54
Rytmicznosc-scn 0,78 0,66 0,75 0,65 0,54 0,47 0,52 0,43
szu DOTS-R i Psychotycznosc w kweslionariuszu EPQ-R) 1m~j<t wspolczynniki alfa Rytmicznosc-jcdzcnic 0,82 0,78 0,83 0,80 0,39 0,35 0,34 0,32
Cronbacha < 0,70. W pr6bic polskiej 10 sposr6d wymienionych w tabeli 6.3 skai ma Rytmicznosc-nawyki 0,69 0.64 0,61 0.60 0,44 0.40 0,45 0,35
wsp61czynniki alfa < 0,70: 4 skale EAS-TS, 5 skal DOTS-R oraz skala Psychotyczno- Roztargnicnie 0,82 0,48 0,82 0,55 0,38 0,31 0,32 0,23
sci EPQ-R. Wytrwalosc 0,76 0,49 0,75 0,57 0.46 0,44 0,41 0,27
.Tet.eli chodzi o szacowanie, krytcrium alfa = 0,70 nie osü1gnc:;ly: clla proby N te Srednia 0,79 0,68 0,77 0,69 0,45 0,45 0,41 0,39
same co poprzednio skate kweslionariuszy DOTS-R i EPQ-R oraz skaia Towarzys- EPQ-R (N=l303, 1092)
Psychotycznosc 0,59 0,64 0.67 0,79 0,59 0,53 0,52 0,50
kosci EAS-TS. Najnit.sze wsp61czynniki alfa Cronbacha w probie polskiej mialy Ekstrawcrsja 0,84 0,84 0,86 0,86 0,72 0,69 0,69 0,66
dwie skale z kwestionariusza EAS-TS i 5 skal z kwestionariusza DOTS-R. Ncurolycznosc 0,79 0,88 0,75 0,87 0,59 0,66 0,48 0,57
Sreclnia wsp61czynnik6w alfa Cronbacha dla samoopisu i szacowania w odnie- Skala Klamstwa 0,70 0,80 0,76 0,84 0.49 0.48 0,37 0,46
sieniu clo PTS i FCZ-KT (a w pr6bie Pjeszcze dla EPQ-R clla szacowania), wynosi co S1·ednia 0,74 0,79 0,77 0,84 0,60 0,59 0,53 0,55
najmniej 0,80. Najnit.szy wsp61czynnik wewnc:;trznc;:j zgodnosci, zar6wno dla sa- 0,78 0,74 0,79 0,77 0,55 0,54 0,48 0,47
moopisu, jak i szacowania, w obu pr6bach, uzyskano dla EAS-TI (0, 70 i 0, 71 w pr6bie
* Dia szacowania liczba os6b jcst podw6jna, ponicwai kazdy bliiniak byl occniany przcz dwie osohy.
N oraz 0,64 i C,::.~ w pr6bie P). W tym ostatnim wypadku przyczyn<i tak niskich ** Korclacjc wcwnqtrzklasowc (ICC 1.2 z uwzglcdnicniem poprawki Spcannana-Browna dla 2 os6h
wsp6lczynnik6w alfa jesl zapewne mala liczba pozycji (po pic:;c w kat.clej skali). occniaj11cych) dla os6b szacujqcych (osoba 1 i osoba 2 occniaj11 tc samq osobc badanq).
Ogolnie mozna powiedziec, t.c rzctelnosc inwentarzy temperamentu prze- *** Korclacje mii;dzy smnoopiscm a usrcdnionym szacowanicm; w pr6bic nicmieckicj liczba
znaczonych clla mlodziezy i cloroslych, reprezenlowanych przez pic:;c kwestionariu- badanych kwcstionariuszami EAS-TS, DOTS-R i EPQ-R wynosila N=l 156.
**** Picrwsza liczba lo liczcbnosc pr6by nicmieckicj, druga - pr6by polskicj.

330
 szy (PTS, FCZ-KT, EAS-TS, DOTS-R i EPQ-R), zawieraj<icych w sumie 27 sk
zadowalaj<1ca, zar6wno w pr6bie niemieckiej, jak i polskiej oraz zar6wno w
samoopisu (N =0,78, P = 0,74), jak i szacowania (N = 0,79, P = 0,77).
Zgodnosc mi~dzy osobami szacujq_cymi. W programie PNPBB pr6ba
szacujqcych temperament bliini<tt byla dwukrotnie Iiczniejsza niz pr6ba b!ii
Kazcle z bliini<tt oceniane bylo przez dwie osoby (r6zne dla bliiniaka z pary). Na
byly to osoby w tym samym wieku, eo oceniane bliinicta. W wickszosci wy
k6w byly to osoby zaprzyjainione, maj<1ce czcsty kontakt z osob<1 baclam1. Cza
gcly osoba badana nie miala przyjaci6l Iub osoba zaprzyjainiona nie godzila si
uclzial w badaniu, oceny dokonywal ktos z rodziny.
Zgodnosc mkdzy osobami szacuj<1cymi oceniano na podstawie wsp6lczynni
korelacji wewn<itrzklasowej, z poprawk<t Spearmana-Browna. Jak widac w tabeli
tylko jeden wsp61czynnik zgodnosci jest nizszy niz 0,40 i dotyczy skali DOT
(w obu pr6bach, niemieckiej i polskiej). W obu pr6bach chodzi o skalc Rytmicznos
-jeclzenie i Roztargnienia. W pr6bie niemieckiej wsp6lczynnik zgodnosci < O,
uzyskano jeszcze dla skal Og6lny poziom aktywnosci i Elastycznosci-sztywnos
Najwyzsze z kolei wsp6lczynniki zgodnosci otrzymano dla skali Ekstrawersji orli
clla skali Aktywnosci FCZ-KT (odpowiednio N = 0,72, P = 0,69 oraz N = 0,66
p = 0,71).
Podsumowuj<1c, dla wszystkich kwestionariuszy otrzymano na og6l por6wnywa
ne eo do wielkosci wsp6lczynniki zgodnosci micdzy osobami szacuj<1cymi, miesz
w1ce sic w przedziale od 0,45 (DOTS-R, obie pr6by) do 0,60 (EPQ-R w pr6bi
Ni FCZ-KT w pr6bie P). Srednia wsp6lczynnik6w zgodnosci micdzy scdziami eil
picciu kwestionariuszy wynosi 0,55 w pr6bie niemieckiej i 0,54 w pr6bie polskieJ,
Wynik ten, swiadczqcy o wysokiej zgodnosci ocen w obu pr6bach, jest nieco wyzszy1'
od wsp6lczynnik6w, jakie otrzymywano dotychczas dla kwestionariuszy prze-l
znaczonych do badania temperan)entu niemowh1t i dzieci.
Zgodnosc mi~dzy samoopisem a szacowaniem. W skainikiem zgodnosc~
micclzy samoopisem a szacowaniem byl wsp61czynnik korelacji (z uwzglcdnieniem'
sreclniej z dw6ch szacowan). Najnizsz<1 zgodnosc uzyskano dla kwestionariusza
DOTS-R. W obu pr6bach wsp6kzynniki korelacji dla skal: Elastycznosc-sztyw-
nosc, Rytmicznosc-jedzenie oraz Roztargnienie mialy wartosc nizsz<i niz 0,40. Co
wii;cej, wartosc wsp6lczynnik6w korelacji dla pozostalych skal tego kweslionariusza
byla nizsza niz 0,40 w jednej z dwu pr6b (niemieckiej lub polskiej). Podobny wynik
dla obu prob uzyskano dla skali Sily procesu hamowania. Najwyzszt1 zgodnosc
micdzy samoopisem a szacowaniem uzyskano z kolei dla skali Ekstrawersji (obie
pr6by, N = 0,69, P= 0,66) oraz Wytrzymalosci (P= 0,65) i Towarzyskosci (N = 0,60).
Og6Inie bioqc, dane dotycz&ce zgodnosci micdzy samoopisem a szacowaniem
si1 w obu pr6bach bardzo podobnc;~ Najwyzsz& zgodnosc uzyskano dla skal EPQ-R
(N = 0,53, P = 0,55), najnizsz<\ - dla slrnl DOTS-R (N = 0,41, P = 0,39). Biorqc
pod uwagc srednie ze srednich wsp6lczynniki zgodnosci dla wszystkich pic-
ciu kwestionariuszy, zgodnosc mlcdzy samoopisem a szacowaniem moi:na uznac
332
yzej za 1.1miarkowam1(N=0,48, P = 0,47). Dane,jakie uzyskano w programie
_B, wskazuj<t na to, ze poziom zgodnosci micdzy samoopisem a szacowaniem
poprawki Speannana-Browna) jest podobny do zgodnosci micdzy osobami
vj<icymi.
l
6.2.3. Strategie konstruowania kwestionariuszy temperamentu
oraz cechy mierzone przez te narz~dzia
J(onstrukcja kwestionariuszy temperamentu, nalezncych do rodziny kwestiona-
y (szeroko rozumianej) osobowosci, przebiega zgodnie z zasadami typowymi
pomiaru zjawisk maj&cych status cech (Amelang i Borkenau, 1986; Fiske, 1986),
warunkiem, ze nie chodzi o cechy nalei:&ce do obszaru inteligencji (Eysenck
ßysenck, 1975, 1985; Kagan, 1994; Strelau, 1985a). Do pomiaru zdolnosci
~elektualnych slui:& bowiem odrcbne strategie.
Strategie konstn1kcji kwestionariuszy tem1>eramentu
W tym podrozdziale nie interesuje nas pytanie, jak zbudowac kwestionariusz
~obowosci - problem ten jest szeroko omawiany w literaturze (np. Angleitner
,Wiggins, 1986; Brzezinski, 1996; Burisch, 1984; Edwarcls, 1970; Fiske, 1971;
ackson i Paunonen, 1985; Reynolds i Willson, 1985; Wiggins, 1973). Tutaj
jµteresuj<t nas jedynie specyficzne slrategie stosowane przy konstrukcji kwes-
'tionariuszy femperamentu.
W swoim przegl&dzie strntegii psychometrycznych stosowanych przy konstruk-
. cji najnowszych inwentarzy temperamentu Windle (1988) wyoclrcbnia sze§c na-
,&tcpuj<1cych strategii: podejscie charakterystyczne dla badail klinicznych (NYLS
. \ jego kontynuatorzy), podejscie charakterystyczne dla teorii osobowosci (strategia
Bussa i Plomina), podejscie neopawlowowskie (propozycja Strelaua), podejscie
psychobiologiczne (Rothbart i Derryberry) oraz podejscie rozwojowo-kontekstowe,
reprezentowane przez Lernern i Windle'a. Punktem wyjscia tej klasyfikacji byla
specyficzna teoria reprezentowana przez danego autora kwestionariusza tem-
peramentu. Z punktu widzenia psychometrii kwestionariusze reprezentatywne dla
poszczeg61nych teorii mogi1 sie; znacznie od siebie r6znic pod wzglc;dem sposobu ich
konstrukcji. Co wic;cej, podejscie neopawlowowskie, bvcl&ce zarnzem podejsciem
psychobiologicznym, skoncentrowane jest na czlowieku doroslym, podczas gdy
klasyfikacja strategii konstrukcji kwestionariuszy zaproponowana przez Windle' a
dotyczy narzcdzi diagnostycznych wywodn1cych sie z bada6. nad niemowlctami
i dziecmi. Wickszosc kwestionariuszy powstalych w ramach badan nad czlowiekiem
doroslym niewiele ma wsp6lnego z wyodri;bnionymi przez Windle'a strategiami.
Jezeli przyjrzymy sie: z kolei kwestionariuszom temperamentu przeznaczonym
dla dzieci i os6b doroslych z perspektywy metodologicznej, moi:na wyodrcbnic trzy
podstawowe strategie, stosowane zreszti1 przy konstrukcji wszelkich inwentarzy
osobowosci:
333
·\1>ima1
 ~!<li
( 1) strategi~ dcdukcyjn~ - punktcm wyjscia przy konstrukcji skali jest poj~
teoretyczne (konstrukt); poszczeg61ne pozycjc dobiera sie; w taki spos6b{
uwzglr;dnialy przy.ivt<l explicite bi1clz i111plicite clefinicjr; tego konstruktu;
(2) strategi~ indukcyjn~ - n~jpierw fonnuluje sie; pozycje kwestionarius
a nastc;pnie, na podstawie wyniku analizy skupicil luh korelacji, tworzy sie; skalc;,
ktorej dobiera sie; na koniec odpowieclni konstrukt osobowosci (temperamentu);·.;
(3) strategi~ zcwn~trzn~ - müpierw wybiera sie; jakies pojr;cie (niekonieczi1l
dobrze ugruntowane teoretycznie) z regu!y maj<1ce swoje umocowanie w prakty
psychologicznej (np. klinicznej, wychowawczej); nastr;pnie lworzy sie; skate; zlozo
z pozycji silnie koreluj<1cych z kryterium zewnr;trznym (np. z grup<1 os6b neuroty
nych lub agresywnych).
Wir;kszosc istniej<1cych kweslionariuszy tcmperamentu, zar6wno przeznacz
nych dla dzieci, jak i dla os6b doroslych, skonstruowana zostala zgodnie ze strateg
dedukcyjn<1 (patrz nizej), choc niekiedy znacznie zmodyfikowan<1 (por. Goldsmit
i Rieser-Danncr, 1990; Rolhbart i Goldsmith, 1985; Windle, 1988).
Strategia indukcyjna, kt6rqj n~jbardziqj reprezentatywnym przykladem jest
16-czynnikowy K westionariusz Osobowosci Cattella (PF 16, Cattell, Eber i Tatsuokai
1970) - dominujQca strategia badania osobowo.sci wsr6cl badaczy tzw. wielkiej
pi<tlki - nie zdobyla uznania wsrod badaczy temperamentu. Kwestionariusz TTS
Thurstone' a jest chyba jedynym kweslionariuszem, do konstrukcji kt6rego punkten\
wyjscia byly pozycje kwestionariusza zaczerpnir;te z inwentarza GZTS Guilforda;
a nie postulowana wczesniej koncepcja temperamentu. Jak zobaczymy za chwil~,
niekt6rzy autorzy kwestionmiuszy temperamentu stosowali podejscie mieszane;:,,:
cledukcyjno-indukcyjne.
0 ile mi wiadomo, nie istnieje faden anglojc;zyczny kwestionariusz do
temperamentu, kt6ry zostalby skonstruowany wecllug zasacl strategii zewnr;trznej,
aczkolwiek praktyka odwolywania sie; clo kryteri6w zewnr;trznych, np. grup
o skrajnym polo2:eniu na proponowanych wymiarach temperamentalnych (pacjent6w
neurotycznych, psychopat6w itp.), miala znacz<1cy wplyw przy uzupelnianiu lub
redukowaniu liczby pozycji kwestionariuszy juz istniej<1cych, czcgo 11<\jlepszym
przykladem SL! kwestionariusze MPI, EPI i EPQ-R Eysencka.
Stratcgia cleclulccy,;na. Jak juz wspomnialcm, przy konstrukcji wir;kszosci
istniej<1cych kwestionariuszy temperamentu stosowano strategk dedukcyjm1. Bada-
cze temperamentu r6zni<1 sie; co do sposobu clefiniowania temperamentu oraz sposobu
rozumieniajego struktury i r6znice te widoczne si1 w doborze koncepcji teoretycznej,
stanowi<1cej punkt wyjscia konstrukcji narzc;clzia pomiarowego. Mimo tych daleko
id<1cych r6znic, wszystkie kwestionariusze temperamentu (w liczbie 37) wymienione
w tabelach 6.1 i 6.2 (poza kwestionariuszem TTS Thurstone' a) skonstruowane
zostaly zgodnie ze strategi<1 declukcyjm1. W fazic konstrukcji r6znice mir;dzy
poszczegolnymi narzr;clziami dotycz<t przede wszystldm stopnia zaawansowania
psychometrycznego i analizy itemmetrycznqj. Z tego punktu widzenia wyr6:inic
mo:ina nastc;puj11ce kategorie kwestionariuszy temperamentu.
334
(1) Kwestionariusze skonstruowane na bazie pytail wywiadu, bardziej przypomi-
ij&CC ustrukturalizowany wywiad, ktorego skale odnosz<1 sie; do okreslonych
nstrukt6w teoretycznych. Pozycje grupowane s& w skale w spos6b arbitralny, bez
stosowania procedur psychometrycznych. Do tqj kategorii zaliczyc mozna m.in.
westionariuszc PTQ i TTQ Thomasa i Chcss ( 1977). lnnym narzr;dziem po-
zbawionym podstawowej charaktcrystyki psychomellycznej jest skonstruowany
w!atach szcscdziesi<1tych KTS Strelaua (Strelau, 1969), kt6rego pozycje zaczerp-
' ii;te zostaly z arkusza obserwacji tegoz autora.
(2) Kwestionariusze, w kt6rych konstrukty teorctycznc zostaly zoperacjonalizo-
anc w postaci skal zlo2:onych z pozycji o sprawdzonej tralilosci tresciowej
zgoclnosci wewnctrznej ze skal<1, do kt6rej zostaly przypisane. Najbardziej
eprczentatywne dla tcj kategorii s& kwcstionariusze skonstruowane w ramach
konccpcji Thomasa i Chess przez Careya, McDevitta i wsp6lpracownik6w (BSQ,
EITQ, MCTQ, RITQ, TTS). Poclobny status ma kwestionariusz EATQ, skon-
~struowany przez Thomasa i innych ( l 982b ). Do tej kategorii zaliczyc mozna tez inne
· narzcdzia, wywodz<1ce sie; z odmiennych teorii temperamentu: inwentarze IBQ
i CBQ Rothbart (l 981; Rothbart i in., 1995), STQ Rusalowa (l 989a), RAS Barnesa
(1985), RS Kohna (1985), BIS-10 Barratta (1985), Skalr; Przyjemnosci-Ak-
tywacji-Dominacji (P AD; Mehrabian, 1978a, l 995a) i T AS tegoz autora (Meh-
rabian, 1977a) oraz APS Corena (1988).
(3) Kwestionariusze konstruowane na podstawie gruntownej analizy psychomet-
ryczncj, obejmujiicej m.in. pomiar trafnosci trcsciowej, zgoclnosci wewnr;trznej,
trafnosci zbieznej i r6znicowej oraz szczeg6low<1 analizr; itemmetryczn&. Typowymi
przykladami tej strategii konstrukcji SL! kwestionariusze temperamentu PTS Strelaua
.
i Angleitnera (l 994; Strelau, Angleitner, Bantelmann i Ruch, l 990a), FCZ-KT
Zawadzkiego i Strelaua (1995, 1997) oraz TBAQ Goldsmitha (1996).
(4) Kwestionariusze oparte na konstruktach teoretycznych, do kt6rych dob6r skal
oparty jest na procedurze analizy czynnikowcj, zapewniajQcej ich maksymalm1
ortogonalnosc (niezaleznosc). Najwiccej uwagi w tcj strategii poswir;ca sie; konstruk-
cji skal, mniej natomiast samej analizie pozycji. Przy uzyciu tej strategii skon-
struowano kilka kwestionariuszy temperamentu, m.in. EAS-TS Bussa i Plomina
(l 984 ), K westionariusz Impulsywnosci dla Dzieci, 16 (Eysenck i' in., 1984), EPQ-J
(Eysenck i Eysenck, 1975) i EPQ-R (Eysenck i in., l 985a), skalQ AIM (Larsen
i Diener, 1987), Kwestionariusz lmpulsywnosci 17 (Eysenck i in., l 985b) i obie
wersje (IV i V) Skali Poszukiwania Doznall Zuckermana ( 1979).
Stratcgia dedukcyjno-inclukcyjna. Przykladem strategii dedukcyjno-indukcyj-
nej jest SSS Zuckennana. Punktem wyjscia byla strategia dedukcyjna. Teoria
Zuckcnnana, oparta na eksperyrnentach nad deprywacj<1 sensoryczn<1, glosz<1ca, :ic
ludzic r6zni<1 sie; zapotrzebowaniem na stymulacjQ, sklonila autora do skon-
struowania inwentarza mierz<1cego poszukiwanie doznail (strategia dedukcyjna). Ale
po przeprowadzeniu analizy czynnikowej pozycji kwestionariusza Zuckerman
closzedl do wniosku, :ie na zmienn& zwan<1 poszukiwanicm doznail skladaj<1 siy cztcry
cechy (por. rozdz. 3 i tab. 6.2). Pozycje kwestionariusza posluzyly wir;c jako punkt
335
 Cechy mierzone kwestionariuszmni temperamentu
wyjscia do wylonienia bardziej szczeg6lowych skal i konstrukt6w teoretycznycl
(strategia indukcyjna) 4 • , W pierwszym momencie konstatacja, ze w polu zainteresowdnia badaczy
Istnieje cala grupa kwestionariuszy, kt6rych konstrukcja oparta jest na koin- 1temperamentu znajcluje siv ogromnie wiele cech, do pomiaru kt6rych skonstruowano
binacji strategii dedukcyjnej i indukcyjnej. Przy konstrukcji tych narzvdzi punk- . bardzo wiele narzvdzi, budzi skojarzenia pozytywne. Istniejqcy stan rzeczy zdaje siv
tem wyjscia byly pozycje i/lub skale zaczerpnivte z istniej<1cych inwentarzy, a ska- bowiem oclzwierciedlac chvc ogarnivcia calego bogactwa luclzkich zachowai1,
Je skonstruowane zostaly na podstawie rozmaitych procedur czynnikowych. Naj- CJ<ti.enie clo badania temperamentu z wielu r6znych punkt6w widzenia oraz og6lny,
bardziej typowymi przedstawicielami tej kategorii kwestionariuszy S<l inwentarze wysoki poziom aktywnosci badawczej w tej dzieclzinie. Natomiast w kontekscie
oparte na teorii Thomasa i Chess i reprezentatywne dla nich inwentarze Careya- lwsp61czesnych d<1zen do redukcji calego obszaru osobowosci, w tym i temperamen-
McDevitta. Tw6rcy kwestionariuszy stosuj<1cy tv strategiv dochodz<i do r6znych. > ;\u, do trzech superczynnik6w (Eysenck, 1970), do wielkiej püttki - jak to juz wiele
rozwi<1zan. Iat temu proponowal Nonnan (1963), czy chocby nawet do szesnastu czynnik6w
Efektem analizy czynnikowej jest zwykle (wyj<itkiem jest DOTS-R) mniejsza ' sobowosci (Cattell, 1965), nasuwa siv pytanie, czy tenclencja clo mnozenia
0
liczba skal niz u Thomasa-Chess i Careya-McDevitta, kt6rzy to autorzy za- w nieskonczonosc liczby cech temperamentu jest drog& sluszn&.
proponowali dziewivc kategorii temperamentu i, eo za tym idzie, dziewivc skal do ich Strelau (1992a) dokonal przegh1du dostvpnych narzvdzi p<>ychometrycznych do
pomiaru. Do najbardziej reprezentatywnych przyklad6w tych narzvdzi nalei.<1: ICQ, diagnozy temperamentu ludzi doroslych i na tej poclstawie wyoclrvbnil ponad 80 cech
DOTS-R, SITQ, SATI, TTQ-S, TAB, CCTI. 0 ostatecznej decyzji na temat liczby (wymiar6w, czynnik6w) temperamentu. Liczba istniej<1cych narzvdzi typu papier-
skal nie decydowala na og61 przyjvta w punkcie startu teoria. Czynnikiem -ol6wek do pomiaru temperamentu jest prawdopodobnie znacznie wivksza, mozna
rozstrzygaji1cym byl wynik analizy czynnikowej pozycji lub skal kwestionariuszy. wivc przypuszczac, ze liczba cech temperamentu bvch1cych w krvgu zainteresowania
Punktem wyjscia doboru pozycji kwestionariusza byla eo prawda teoria - podejscie badaczy znacznie przekracza setkv. Tabela 6.4 przedstawia listv 71 cech mierzonych
Thomasa i Chess (strategia dedukcyjna) - ale pozycje te stanowily z kolei punkt za pomoc<i jednego lub wivcej sposr6d kwestionariuszy wymienionych w tabelach
wyjscia do tworzenia skal i konstrukt6w (podejscie indukcyjne). Do tej kategorii 6.1 i 6.2. S<i one tak r6:i.noroclne, ze moi.na je analizowac z wielu r6znych punkt6w
nalezy takze inwentarz SSSC Russo i innych (1993), kt6rego punktem wyjscia byla widzenia (por. Strelau, l 992a). Niekt6re z nich teraz przedstawiv.
Skala Poszukiwania Doznan Zuckennana (1979).
Tabela 6.4. Cechy tempernmentu mierzoue 1111 Ilodstawie lnvestional'iuszy
Komentai·z. Opisane wyzej podejscia do konstrukcji kwestionariuszy tem- K westionariusz
Cecha niemowli;ta i clzieci mlodziez i dorosli
peramentu pokazuj&, jak wiele istnieje tu moi.liwosci rozwi&zml. Trudno oce-
nic, kt6re z nich jest najlepsze. Odpowiedz na to pytanie zalezy bowiem od Aktywnosc (og6lna, BSQ, CBQ, CCTI, EITQ, EATQ, EAS-TS, FCZ-KT,
przyjvtego la'yterium oceny (Hubert i in., 1982; Slabach i in., 1991) - do czego poziom, aktywny) EAS-TS, !BQ, MCTQ, PTQ, DOTS-R, TTS
kwestionariusz ma sluzyc, jaki jest kontekst diagnozy temperamentu, w jakim DOTS-R, RITQ, SATI, 'ITQ,
TAB, TBAQ, TTS
stopniu akceptujemy procedttrv wylaniania skal na podstawie analizy czynnikowej,
Aktywnosc-reaktywnosc SITQ
jakie s<1 nasze wymagania eo do ortogonalnosci skal itp. Najwai.niejsze, by
Aktywnosc-sen DOTS-R DOTS-R
uzytkownicy kwestionariuszy temperamentu byli swiadomi, jaka byla strategia
Aktywowalnosc APS, MTS, TAS
konstrukcji uzywanego przez nich narzvdzia. Nie ulega jednak wi1tpliwosci, ze
(Aktywacja-cecha)
niezaleznie od specyficznych r6znic, kazdy kwestionariusz musi spelniac pewne
Czas koncentrncji IBQ
poclstawowe kryteria psychometryczne clotycz<1ce rzetelnosci, stalosci i trafnosci MTS, 'ITS
Dominucja (D01ninuji1cy)
(Bates, 1989; Brzezinski, 1996; Goklsmith i Rieser-Danner, 1990; Slabach i in., EPQ-R, EPQ
Ekstrnwersja EPQ-J
1991; Windle, 1988). DOTS-R
Elaslycznosc-sztywnosc DOTS-R
Emocjonalnosc przedmio- STQ
·• Zuckcrman (Znckcrman, Kuhlman, Thornquist i Kiers, 1991 ; Zuckennan, Kuhlman, Teta, towa i spoleczna
Joireman i Carroccia, 1992) skonstruowal kwestionariusz funkcjonuj:1cy pod haslem ZKPQ (pclna nazwa CCTI, EAS-TS
Emocjonalnosc
brzmi prawdopodobnie Zuckerman-Kuhlman Personalily Questionnairc; nie uwzgli;dniony w tabeli 6.2) 17
Empatia 16
wedlug zasady „zobaczmy, eo z tego wyjdzie". Wziql 33 pozycje z r6Znych skal clo pomiaru
Ergicznosc przedmio- STQ
osobowosci/tempernmentu i na ich podstawie skonslruowal pii;c skal i pii;c oclpowiacli~ji1cych im
podstawowych konstrukt6w osobowosci, majqcych - jego zdaniem (Zuckerman, 1991 a) - status ccch towa i spoleczna
lemperamentalnych. Slrnle te (i konstrukty), bi:ch1ce wynikiem strategii czysto indukcyjncj, si1 nasti;puj>1ce: Impulsywnosc spontaniczna BIS-10
Impulsywne poszukiwanie doznm'1, Neurotycznosc-li;k, Agresja-wrogosc, Aktywnosc, TowarzyskosC.

337
336

' "-•1
 ,,..,,v,,\.··
'LI
1/1 Cechy mierzone kwestionariuszem temperamentu reprezentuj~ce r6j
poziomy organiz:- -_:, zachowania. Cechy wymienione w tabeli 6.4 r6znüi '
poziomem og6lnOSCI. Ü ile ekstrawersja czy aktywnOSC Sq cechatni oclwo!uj;1cymi sl
clo barclzo r6znorodnych zachowan, o tyle takie cechy, jak poziom aktywnosci-s;1tl
impuJsywnosc poznawcza czy USl11iechanie sie:; - to p~jccia barcJzo W<lSkie.
Niekt6re cechy nale:Zaloby uznac za cechy cz11stkowe, wchodzqce w sklad ced
(czynnik6w) bardzi~j og6Inych, nawet jezeli czcsc autor6w sklonna jest i
przypisywac wyzszy status w strukturze temperamentu. Do takich cech na]eJ'
np.: iytmicznosc-coclzienne nawyki, rytmicznosc-jeclzenie czy rytmicznosc-se
(Windle i Lerner, 19~6). Roclzi sie:; jednak pytanie, czy tego typu specyficz
czynnosci, majqcc raczej stat11s nawyk6w czy przyzwyczajen niz cech (Eysenck
1970), w og6le powinny sie znalezc na liscie cech temperamentu.
Jak wykazuj<1 wyniki kilku badan (por. Angleitner i Ostenclorf, 1994; Ruch i in.J
1991; Strelau i Zawadzki, 1996), te trzy specyficzne przejawy rytmicznosci tworz:{
jeden wsp6lny czynnik - rytmicznosc. Z punktu widzenia poclejscia typowego dld
rozwiqzan czynnikowych nietrudno stwierdzic, kt6re z cech wymienionych w tabel{.
6.4 uznac nalezy za cechy czysto opisowe (np. rytmicznosc-jeclzenie), kt6re d
czynniki pierwszego stopnia (np. rytmicznosc), a kt6re za czynniki clrugiego stopniq
(np. ekstrawersja). Chqc por6wnywac cechy mierzone przez kwestionariusze
temperamentu, m~jrozsqdniej jest por6wnywac cechy mllczqce clo tego samegd
poziomu strukturalnego.
Cechy temperamentu mni~j roznorodne, anizeli wynikaloby z ich nazw;
Wiele cech (i skal clo ich pomiaru) nosi r6zne nazwy, ale clotyczy barclzo podobnych
aspekt6w zachowm1. Wystarczy zatem poddac te cechy analizie czynnikoweji
a znacznie zreclukujemy ich liczbe. Przyktadem s<1 nastepuj<1ce wymiary: aktywnosc;
clqzenie, aktywowalnosc, ergicznosc, ekstrawersja, poszukiwanie dozna6, impulsywJ
nosc, reaktywnosc, tlumienie-wzmacnianie, towarzyskosc, sila ukladu nerwowegoJ
Istnieje szereg dowod6w na rzecz tezy, ze przynajmniej niekt6re z tych cech Sq ze
sobq spokrewnione. Zebrano juz bardzo wiele danych na temat zwiqzk6w za"
chodzqcych miedzy ekstrawersj<1, poszukiwaniem doznan, tlumieniem-wzmac-
nianiem, silq uklaclu nerwowego i impulsywnosciq (por. Angleitner i Ostendorf,
1994; Kolm, Cowles i Lafreniere, 1987; Ruch i in., 1991; Strelau i Zawadzki, 1996;
Windle, 1989a; Zuckerman, Kuhlman, Thon1quist i l(iers, 1991). Wyniki analizy
czynnikowej clowodz<t niedwuznacznic, ze w wielu wypaclkach nie S<l to cechy
niezalezne. Powiqzania, kt6re juz udalo sie potwierdzic (por. np. tab. 1.6, rozdz. 1),
stanowiq clobry punkt wyjscia rozwaza6 na temat zwiqzk6w, jakie zachodzq mieclzy
po_szczeg6lnymi konstruktami temperamentu i skalami sluzqcynü clo ich pomiaru.
Rothbart i Mauro (1990) przeprowadzili analize tresciow<1 skal wchodzqcych
w sldad szesciu r6znych kwestionariuszy do badania temperamentu niemowh1t
i closzli do wniosku, Ze wszystkie te kwestionariusze mierzq szesc nastepujqcych
wymiar6w temperamentu wystepujqcych pod r6t.nymi nazwami: reakcje na nowosc,
sklonnosc clo niezaclowolenia, sldonnosc do przejawiania emocji pozytywnych,
poziom aktywnosci, rytmicznosc i zakres uwagi/wytrwalosc. Racjonalna analiza
340
thbart i Mauro stanowi przyklad nowego podejscia clo integracji bacla6 w zakresie
iagnozy temperamentu.
Cechy i skale nosz~lce tc samc nazwy, ale roini~ce si~ eo do tresci. Niekt6re
po§r6cl wymienionych w tabeli 6.4 cech oclnoszq sie specyficznie do jednej
kreslonej teorii lub koncepcji teoretycznej, np. sila uklaclu nerwowego, ergicznosc,
·zas koncentracji, ekstrawersja czy zwawosc. w tych przypadkach wiadomo mniej
ieccj, co sie za clanq nazwq kryje i jak danq ceche mierzyc. Istni~je tez szereg cech
oszqcych te same nazwy, ale wywoclz<1cych siez r6znych poclejsc teoretycznych, np.
ktywnosc, ztosc, emocjonalnosc, impulsywnosc. Powolywanie sie na te cechy bez
odania kopkretnego kontekstu teoretycznego moze prowadzic clo licznych nieporo-
.1\ umic11. Wyjasnie to na przykladzie aktywnosci .
W skalach wywodz<1cych sie z traclycji badan zapoczqtkowanej przez Thomasa
i Chess (1977) pojecie aktywnosci dotyczy motorycznego sklaclnika reakcji
.i zachowm'l dziecka; z kolei dla Bussa i Plomina (1984) aktywnosc to wigor plus
tempo; dla Tlmrstone' a ( l 951) aktywnosc og6lna to czynnik, na kt6ry sklaclajq sie
, aktywnosc, gotowosc clo wsp61pracy i, w mniejszym stopniu, obiektywnosc
1'.i g6rowanie. Strelau (l 995c; Zawadzki i Strelau, 1995) definiuje aktywnosc jako
tendencje clo poclejmowania zachowm1 (nie tylko moto1ycznych) o duzej wartosci
· stymulacyjnej. Innymi slowy, uzyw<~jqc skal o t~j samej nazwie, ale pochodzqcych
.z r6znych kwestionariuszy, mierzymy de facto calkiem r6zne :z:jawiska.
Zdarza sie te:l, ze ten sam autor, tworz<1c kolejne wersje swojego kwestionariusza,
zachowuje clawne nazwy skal, mimo ze ich zawartosc tresciowajestjuz calkiem inna.
Najlepszym przyklaclem taldch praktyk Sq kolejne mutacje inwentarza osobowosci
(tcmperamentu) Eysencka. Jakjuz wspomnialem w rozclziale 2, Jnwentarz Osobowo-
sci Eysencka (Eysenck Pcrsonality Inventory - EPI; Eysenck i Eysenck, 1964)
zawieral trzy skale: Ekstrawersji, Neurotycznosci i Klamstwa. U podstaw konstrukcji
skali Ekstrawersji EPI tkwilo teoretyczne zalozenie, ze ekstrawersjv tworzq dwa
sklaclniki: impulsywnosc i towarzyskosc. Kolejny kwestionariusz, EPQ (Eysenck
i Eysenck, 1975), zawieral juz cztery skale: Psychotycznosci, Ekstrawersji, Neuro-
tycznosci i Klamstwa.
Domyslamy sie, ze w obu inwentarzach skala Ekstrawersji mierzy to samo. Tak
jednak nie jest. Na ekstrawersje mierzonq za pomocq EPI sldadajq sie clwie poclskale,
Impulsywnosci i Towarzyskosci, natomiast ekstrawersja mierzona za pomocq EPQ
(oraz EPQ-R) ogranicza siv wylqcznie clo towarzyskosci. Jak wykazano w wielu bada-
niach, konstrukt aktywacji, tak wazny w teorii ekstrawersji Eysencka (1970; Eysenck
i Eysenck, 1985), odnosi sie przede wszystkim do skladnika impulsywnosci, a nie to-
warzyskosci (por. Anderson i Revelle, 1994; Revelle, Anderson i Humphreys, 1987;
Zuckerman, 1991a). Przeclstawione r6znice pociqgajq za sobq okreslone implikacje.
Twierclzenia Eysencka formulowane w ramach teorii ekstrawersji na podstawie danych
zgromadzonych w ciqgu pierwszych 20 lat badan oclwolujq siv do ekstrawersji mic-
rzonej za pomocq skali zlozonej z impulsywno.5ci i towarzyskosci. Z kolei twierclzenia
fornmlowane w ciqgu ostatnich clwudzicstu lat oparte Sq na clanych gromadzonych za
pomoc<1 narzedzi opartych na wezszym rozumieniu pojecia ekstrawersji.
341
 6.3. Wybrane zagadnienia diagnozy temperamentu
Jak wynika z powyzszego przegh1du i rozwazan, kazda metoda diagn
temperamentu ma swoje ograniczenia. Obserwacja, nawet prowadzona w warunk<
naturalnych, nie umozliwia pelnej kontroli zachowania; pomiar laboratoryjn
zapewnia lepszii kontrolv sytuacji badawczej, ale jest sztuczny; co wivcej, obie
metody obejmuj<1 jedynie wybrane pr6bki zachowan, w kt6rych przejawia s;·
temperament; wywiad umozliwia bezposredni kontakt z osob<l badam1, lecz nach'
siv do badania niewielkich pr6b; kwestiomiriuszem mozna zbadac tysi<1ce os6b, ;
ujmuje on jedynie wypowiedzi retrospektywne.
Mozna pr6bowac te ograniczenia obejsc, badaj<1c tv sanu1 osobv za pomocii kilk
r6znych metod. Wieh1 badaczy temperamentu zaleca przyjvcie takiej strateg
diagnostycznej. Badajiic tv samii osobv wieloma r6znymi metodami, uzyskujem
wielostronnii charakterystykv cech temperamentalnych, a przy okazji wychoclzii
jaw rozbieznosci w diagnozie.
Wivkszosc tw6rc6w kwestionariuszy temperamentu poclziela pogliid, ze proce,
cluq retrospektywm1 badac mozna temperament rozumiany jako zjawisko o pocllozu
biologicznym, zgodnie z postulatami przyjvtej teorii. Zalozenie to pr6bowand
weryfikowac, stosuj<1c jako kryteria trafnosci teoretycznej skal kwestionariuszowych ··
wskainiki psychofizjologiczne i biochemiczne, uwazane za korelaty danej cechy:'
Dzivki tym badaniom lepiej poznalismy biologiczne mechanizmy temperamentu;
pojawily siv jednak nowe problemy. Jak wynika z tych baclan, mivdzy r6:Znymi
wskaznikami biologicznymi, traktowanymi jako kryteria trafnosci skal kwes, ..
tionariuszowych, istniej<1 znaczne rozbieznosci.
Nie bvdzie. przesad<1, jesli powiemy, :Ze co najmniej 90% badan w dziedzinie
temperamentu wykorzystuje kwestionariuszowe procedury diagnostyczne. Meto-
da kwestionariuszowa jest atrakcyjna z wielu powod6w. Niekt6re z nich przed-
stawilem juz wcze§niej. Kwestionariusze umozliwiajii prowaclzenie por6wnan
mivdzykulturowych bez Wivkszych naklad6w sil i srodk6w. W wieJu krajach bada-
cze korzystali z juz istniejiicych · kwestionariuszy, dokonuj<1c ich odpowiedniej
aclaptacjijvzykowej i kulturowej. Dzivki mivdzykulturowym badaniom temperamen-
tu udalo siv sformulowac wiele nowych, nie rozstrzygnivtych dotychczas problem6w
badawczych.
Przedmiotem tego poclrozdzialu bvcl'l wyzej zasygnalizowane problemy. Nie
wyczerpuj<\ one bynajmniej calego zakresu spornych kwestii metodologicznych
i cliagnostycznych w dziedzinie temperamentu.
6.3.1. Wieioaspektowe podejscie
do diagnozy temperamentu
Ze wzglvclu na to, ze kazde narzvdzie cliagnostyczne ma swoje ograniczenia,
podejmowane S<l pr6by stosowania wielu metod jednocze§nie (praktyka ta jest
szczeg6lnie popularna wsr6cl baclaczy tempenunentu dziecka). Najbardziej i·eprezen-
342
wnymi przedstawicielami tego mnt baclan, zalecanego przez wielu autor6w (np.
es, 1986; Garrison, 1991; Goldsmithi Rieser-Danner, 1990; Goldsmithi Roth-
t, 1992a; Thomas i Chess, 1977), S'l Matheny i Kagan.
Podejscie 01>arte na wieh1 metodach
W programie Louisville, realizowanym przez Matheny'ego (1981, 1984, 1991)
. sp6lpracownik6w (Matheny i Wilson, 1981; Matheny, Wilson i Thoben, 1987;
jlson i Matheny, 1983 ), skoncentrowanym na bliinivtach, diagnoza niemow h1t
~zieci w wieku zlobkowym zawsze prowadzona byla w spos6b kompleksowy.
~todv ustrukturalizowanej obserwacji w warunkach laboratoryjnych, zlozomi
wielu zaplanowanych z g6ry epizod6w, uzupelnialy inne metody. Dodatkowym
6cllem informacji byly kwestionariusze, na podstawie kt6rych rodzice oceniali
emperament swoich clzieci (RITQ, TTS), oraz wyniki Rejestrn Zachowan Niemow-
r;cych (IBR) Bayley, wypelnianego poclczas badania poziomu intelektualnego
ziecka.
Kiedy obliczono wsp6kzynniki korelacji mkdzy wskainikami laboratoryjnymi
a wynikami badan kwestionariuszowych odnosz<1cych siv do tych samych wymiar6w
(emperamentalnych, uzyskano wyniki mieszcz(\ce siv w najlepszym razie w prze-
dziale 0,30-0,50, przy czym nie wszystkie wsp6lczynniki korelacji byly istotne
statystycznie. Zdaniem Matheny'ego i jego wsp6lpracownik6w (goriicych zwolen-
nik6w stosowania wielu metod jednoczesnie) rozbieznosci w uzyskanych diag-
~ozach sii wynikiem tego, :i:e uchwycono r6:i:ne aspekty istoty temperamentu
badanych dzieci.
W jednym ze swoich baclan Wilson i Matheny (1983) przeprowadzili clwie
odclzielne analizy czynnikowe, jeclm1 clla danych obserwacyjnych, drugii dla
wynik6w kwestionariusza TTS, zgromaclzonych dla 84 par niemowh1t. Jak siv
okazalo, wsp6kzynnik korelacji mkdzy obu czynnikami o najwivkszych ladunkach
czynnikowych, jednym wylonionym na poclstawie danych obserwacyjnych, clrugim
- na podstawie danych kwestionariuszowych, wynosi 0,52. W sldad wylonionych
czynnik6w weszly takie kategorie, jak latwosc przystosowania, d<izenie (zbli:Zänie
siv), uwaga i wytrwalosc, pozytywny nastr6j. Na tej podstawie Wilson i Matheny
sformulowali wniosek, :i:e „uzyskane wyniki potwierdzaj<1 tezv, iz sp6jny obraz
trwalych r6:i:nic inclywidualnych latwiej uzyskac, stosujiic wskainiki zagregowane
niz pojedyncze" ( 1983, s. 181 ). Stwierclzenie to zgoclne je"t z stanowiskiem Epsteina
(1979, 1980), kt6ry stanowczo opowiada siv za opieraniem diagnozy osobowosci na
danych zagregowanych.
W laboratorium Kagana diagnoza temperamentu dziecka z reguly opierala siv na
zalozeniu, ze istotv temperamentu (i kazdego innego obiektu badan) poznac mo:i:na
jedynie wtedy, gdy bada siv j<1 z wielu r6:i:nych punkt6w widzenia.
Ka:i:dy spos6b zbiernnia infonnacji ma swoje ograniczenia i daje jcdynie fragmentaryczny wglqd
w zjawisko, kt6re usilujemy wyja§nic. Niedoskonalosc ta dotyczy w r6wnym stopniu EEG, tomografü
emisji pozytronowej (PET) i badan kwestionariuszowych. A zatem z im bardziej zr6.l:nicowanych :lr6del
infonnacji korzystmny, tym jafoiejszy uzyskamy wglqd w lt\jemnic<:, kt6n1 przyroda tak zazdrofoie
strzeze (Kagan, 1994, s. 67).
343
G1f,..f
 ·'~"'
Zdaniem Kagana (1994) diagnoza temperamcntu za pomoc& metod k
tionariuszowych jest silnie obcü1Züna subiektywizmem. I dlatego w laborato ·
Kagana podstawowa strategia diagnozy temperamentu u niemowl&t i dzieci poleg
na l&cze1üu ustrukturalizowanej obserwacji z pomiarem zmiennych fizjologiczny
i wywiadem z rodzicami (Kagan, 1994; Kagan i Reznick, 1986; Kagan i Snidma
1991; Kagan, Reznick i Gibbons, 1989).
Pelna diagnoza temperamentu, kt6ra w wydaniu Kagana ograniczala sie
badania dw6ch kategorii, zahamowania i braku zahamowania, opierala siQ na dw
poclstawowych metodach pomiaru: obserwacji zachowania i pomiarze zmienni
fizjologicznych (por. rozdz. 3). W przeciwienstwie clo wiQkszosci baclaczy t:
peramentu korzystaj&cych gl6wnie z metod kwestionariuszowych, clla kt6ry
wslrnfoiki fizjologiczne Sq iclentyfikatorami danej cechy, Kagan i wsp61pracowni
korzystali ze wskainik6w fizjologicznych do cliagnozy temperamentu zahamowai~
go i niezahamowanego 5 • .•
Tylko wtecly orzekano z pelnym zaufaniem, ze clziecko ma temperame'ri{1
zahamowany, gcly okreslonym cechom zachowania (np. niesmialosci, powscü1gliwo!
sei w wyrafaniu emocji, lvkliwosci wobec zclarzen nieznanych) towarzyszy!y
w spos6b konsekwentny okreslone wskainiki fiZ:iologiczne (wysoka reaktywnosq
ukladu limbicznego). ··
.Tednym z problem6w napotykanych przez Kagana i wsp61pracownik6w, korzys~
tajqcych niekiedy „,', Z OSlllill WSkainikOW fizjoJogicznych (takich jak CZQStost
skurcz6w serca, ich zmiennosc, rozszerzenie irenic, ci§nienie krwi itp.), byl czQsly
brak sp6jnosci miQdzy poszczeg6lnymi wskaznikami. Chc11c pomin&c rozbieznoscl
miQdzy odmiennymi wskainikami aktywacji ukladu Iimbicznego, Kagan poslugiwat
siQ w swoim laboratorium wynildem 1<1cznym, traktowanym jako wskainik pobud-
liwosci fizjologicznej. W ten spos6b uporal siQ z problemem diagnostycznym, nie
pozbyl sie natomiast problemu rozbieznosci mi<;;dzy r6znymi wskainikami fizjo-
logicznymi (por. Strelau, 1995a).
Zbieznosc wynikow uzyskiwanych przy uzyciu roznych metod:
· Trafnosc konwe1·gency,jna
W wickszosci badan nad temperamentem, zwlaszcza u dzieci, gl6wnym celem
stosowania wiccej niz jednej metody diagnostycznej jest weryfikacja trafnosci da-
nego narzcdzia diagnostycznego. Jak juz wczesniej wspomniano w tym rozclziale,
zgodnosc diagnoz cech temperamentu miQdzy r6znymi osobami szacuj&cymi i respon-
dentami przy stosowaniu metody kwestionariusza rzadko przekracza 0,50. Jak z tego
wynika, nie nalezy siQ spodziewac wickszej zgodnosci, kiedy przedmiotem por6wnan
s& r6zne metody, stosowane w r6znych sytuacjach, do pomiaru r6znych zachowan.
Z badan prowadzonych na niemowlctach wynika na og6l, ze korelacja micdzy
informacjami na temat zachowan dziecka uzyskanymi od rodzic6w za pomoc&
' Jak juz wspomniano, takze w laboralorium Ticplowa-Niebylicyna uzywano do pomiaru tcm-
pcramcntu wskafoik6w fizjologicznych, nie lqczono ich jcdnak z charaktcrystykmni zachowania.
344
stionariuszy a danymi z obscrwacji zachowan clziecka wyjasnia zwykle mniej ni:l.
% wariancji wynik6w (Bates, 1987; Goldsmithi Rieser-Danner, 1990). Powod6w
zbieznosci w diagnozic temperamentu na podstawie danych kwestionariuszowych
clanych obserwacyjnych moze byc wiele. Wymienic mozna m.in.: r6znicc clos-
iaclczen w kontakcie z dzieckiem zachoclz<ice micclzy rodzicami a innymi obscr-
atorami, r6znice mi<;;dzy zakresem pozycji kwestionariusza a zakresem obser-
owanych zachowafl, r6znice w pr6bkach zachowan, clo kt6rych obie metocly sie
woluj&, globalny charaktcr zachowan ocenianych przez roclzic6w versus cz<ist-
wy charakter zachowan objctych obserwacj&, nierzetelnosc clanych kwestionariu-
''zowych z jednej strony i nieistotnosc obserwowanych zachowm1 z punktu wiclzenia
ignozy temperamentu z drugiej strony (por. Goldsmith i Rieser-Danner, 1990).
Wecllug Batcsa (l 987) istnieje szereg obiektywnych powocl6w rozbieznosci
icclzy szacowaniem przez rodzic6w a ocen& temperamentu na postawie obserwacji.
Jstnieji1 tez obiektywnc powody, by relacje ojca i matki - czy to w kwestionariuszu,
·czy to w wywiaclzie - r6znily siQ od siebie. R6znice te spowodowanc sq
inclywidualn& i rozwojowo specyficzm1 interakcj& kazdego z roclzic6w z clzieckiem.
U pocllofa tych specyficznych cech interakcji lcz& zar6wno czynniki genetyczne, jak
i sroclowiskowe.
Jstnicj<l dziesi&tki publikacji opisuj<1cych badania, w kt6rych por6wnywano
diagnozy na podstawie wynik6w kwestionariuszowych roclzic6w i nauczycieli
z diagnozami formulowanymi na postawie wynik6w obserwacji laboratoryjnych
(por. Bates, 1986, 1987; Golclsmith i Rieser-Danner, 1990; Rothbart i Goldsmith,
1985). OgrnniczQ siQ tutaj do prezentacji kilku wybranych badan, pozwala_j&cych na
umiarkowanie optymistyczne wnioski na temat zbieznosci wynik6w r6znych melocl
cliagnozy temperamentu.
W baclaniu podluznym prowadzonym przez Rothbart (1986), w kt6rym uczest-
niczylo 46 niemowl&t w wicku 3, 6 i 9 miesiQcy, por6wnano wynild obserwacji
w warunkach domowych z wynikami IBQ uzyskanymi od·matek. Bez wzglQdu na
wiek, kazde dziecko obserwowane bylo w domu, przez 30-45 minut, przez trzech
r6znych obserwator6w. Zgodnosc mit~dzy obserwatorami, mierzona na podstawie
korelacji ocen r6znych cech temperamentalnych, wahala siQ od 0,56 (niezadowolenic
w czasie skrcpowania) do 0,90 (poziom aktywnosci).
Wielkosc korelacji tnicdzy poszczeg6lnymi skalami IBQ a zagregowanymi
clanymi z obserwacji r6znila siQ w zaleznosci od skali i od wieku dziecka.
Najclekawsze wyniki uzyskano wtecly, kiecly por6wnano dzieci w wieku 3 i 9 miesic-
cy. W wieku 3 miesiccy tylko cztery sposr6d o§niiu wsp6lczynnik6w korelacji byly
istotne. Wartosc wsp6lczynnik6w korelacji wahala siQ ocl 0,15 (poziom aktywnosci
i pozytywna reaktywnosc) do 0,44 (strnch; 0,43 - og6lna reaktywnosc). Sreclnia
wielkosc korelacji miQdzy danymi obserwacyjnymi a skalami IBQ wynosi 0,27.
W wieku 9 miesiQcy zbieznosc wynik6w zebranych za pomocq dw6ch r6znych
procedur diagnostycznych byla wyzsza. Tylko jeden wsp6lczynnik korelacji okazal
sie nieistotny (niezaclowolenie w czasie skrQpowania; 0,09). Wielkosc pozostalych
wsp6Iczynnik6w korelacji wahala siQ od 0,32 (reaktywnosc negatywna) clo 0,50
(usmiechanie siQ i smiech).
345
 Srednia zgodnosc miedzy obiema metodami wynosi 0,39. A zatem zgoct
wynik6w uzyskanych za pomocq obu metod rosnie z wiekiem, prawdopod
dlatego, ze przejawy dostepnych obserwacji cech temperamentu Sq bard
wyraziste u dzieci starszych niz iI dzieci mlodszych. Rozbieznosci w wyni
uzyskanych za pomocq dw6ch zastosowanych przez Rothbart (1986) proce
diagnostycznych mozna wyja§nic m.in. reakcjq na badanie (por. uwagi krytyc
dotycz<1ce metody obserwacji) i wymienionymi wczesniej, specyficznymi w
ciwosciami stosowanych metod.
W badaniach por6wnuj&cych diagnozy oparte na danych kwestionariuszowy
z diagnozami opartymi na obserwacji pula obserwowanych zachowan i sytuacji b
z reguly znacznie mniejsza niz pula zachowan i sytuacji objetych kwestionariusze
(np. Rothbart, 1986; Rothbart i Derryberry, 1981; Vaughn i in., 1981).
Do wyji1tk6w nalezy badanie prz,eprowadzone przez Hagekull, Bohlin i Lindhag
(1984). W tym badaniu pula zachowaf1 i sytuacji mierzonych na podslawie kw
lionariusza i obserwacji byla taka sama. Dune z Kwestionariusza Zachowan Ni
mowlecych (Baby Behavior Questionnaire, BBQ), wypelnianego przez rodzic6w,
por6wnano z danymi z obserwacji bezposredniej. Osobami badanymi byly trzy grupy:
niemowh1t, liczi1ce od 18 do 24 os6b, w wieku od 13 do 48 tygodni. W zaleinosci od'~
pr6by, obserwacje prowadzili niezaleini obserwatorzy, rodzice lub jedni i drudzy. '
W pr6bie pierwszej przeszkolony obserwator spedzil z kazdym niemowleciem
okolo 8 godzin w domu. W pr6bie drugiej jedno z rodzic6w i obserwator prowadzili
obserwacje r6wnolegle, dwukrotnie, przez mniej wi\;cej cztery godziny. W pr6bie
trzeciej rodzice obserwowali zachowanie dziecka pieciokrotnie w sytuacjach,
w kt6rych istniato duze prawdopodobienstwo ujawnienia sie mierzonych przez
kwestionariusz BBQ cech temperamentalnych: zbl!Zanie sie-wycofywanie, wraz-
Iiwosc zmyslowa, uwaga i latwosc w prowadzeniu. W pr6bie trzeciej zapis
obserwacji prowadzono przez okres 1-2 miesiecy. We wszystkich trzech pr6bach
obserwacja prowadzona byla na podstawie przygotowanej wczesniej listy kalegorii,
obejmuj11cej wszystkie uwzglednione w kwestionariuszu BBQ znchowania i sytua-
cje. Uwzgledniono w sumie 36 kategorii obserwacyjnych. Kazda kategoria oceniana
byla na skali pieciostopniowej.
Obliczono bardzo wiele wsp61czynnik6w korelacji miedzy danymi kweslionariu-
szowymi i obserwacyjnymi. Stwierdzono, ze im wieksze zachodzi podobienstwo
miedzy kwestionariuszem a obserwacj11, tym w zasadzie wieksza zgodnosc diagnoz
oparlych na obu tych narzedziach. Analiza wynik6w pr6by drugiej i lrzeciej 6
pokazuje, ze srednia korelacja miedzy wynikiem obserwacji prowadzonej przez
przeszkolonego obserwatora a wynikiem w kwestionariuszu BBQ wynosi 0,43,
a srednia korelacja miedzy wynikiem obserwacji prowadzonej przez jednego
z rodzic6w a wynikiem BBQ wynosi 0,48. Wsp61czynniki korelacji miedzy czlerema
skalami BBQ a wynilrnmi obser\Vacji w pr6bie lrzeciej (obserwacja przez rodzic6w),
z poprawb1 na bh1d pomiaru, S<l znacznie wyzsze i wynoszit srednio 0,66. Uzyskane
" Wyniki pr6by 1 pominii,:to, ponicwaz ich rozklad byl wyraznie skosny.
346
wiadcz& o tym, ze mozna uzyskac znaczny stopien zgodnosci miedzy
aini pomiar6w dokonywanych za pomoc& odmiennych metod pod warunkiem,
r6wnywane metody obejmuji1 podobn<t pule zachowan.
elem obserwacji bezposredniej w wiekszosci badan bylo uzyskanie kryterium
trafnosci kwestionariuszowych danych retrospektywnych. Ale stosowano tez
dure odwrotn&: kwestionariusz sluzyl niekiedy jako kryterium oceny trafnosci
eh z obserwacji. Te procedure ilustruj& badania, w kt6rych przedmiotem
·aru jest aktywnosc motoryczna.
aton (1983, 1994; Eaton i Dureski, 1986), kt6ry definiuje temperamentaln&
nosc jako typowy dla jednostki ruchowy wydatek energetyczny, prowadzil
Ioletnie badania nad tq ceclu1 temperamentu. Korzystal w tym celu ze specjalnej
ratury, zwanej aktometrem, sluz11cej do mechanicznej rejestracji ruchu. Aktometr
ypomina troche samonakrec•*1cy sie zegarek. Mozna go przyczepic do dowolonej
uczyny, kt6rej ruchy rejestruje. Odczyty aktometru (zwykle pobierane z kilku
ßczynjednocze§nie) traktowane S<ijako wskafoik globalnej aktywnosci ruchowej.
etelnosc pomiaru za pomocq aktometru jest dosc wysoka (siega 0,90) i jest tym
vksza, im wiecej stosuje sie r6wnoczesnie punkt6w pomiaru (np. po jednym na
zdej konczynie) i im dluzej trwa pomiar. Aktometr wykorzystywany byl do
miaru aktywnosci ruchowej niemowh1t i dzieci szkolnych.
Trafnosc pomiaru pr6bowano okreslic r6znymi metodami. Korelowano na
przyklad wynik badania aktorµetrem z obserwacj<1 w sytuacji nieskrepowanej zabawy
(Butcher i Eaton, 1989; Halverson i Waldrop, 1973), obserwacj<1 w warunkach
domowych (Rothbart, 1986), ocem1 nauczyciela (Buss, Block i Block, 1980).
Najczesciej jednak korelowano wyniki badania aktometrem z wynikami kwes-
tionariuszowych skal aktywnosci.
Eaton (1983) zbadal aktometrem i skah1 aktywnosci kwestionarit1sza CCTI 27
dzieci w wieku od 3,5 do 5 lat. Korelacja wynik6w uzyskanych za pomocq obu tych
mctod wahala sie od 0,75 do 0,78 w zaleznosci od sposobu obliczenia wyniku
pomiaru aktometrem. Zlozony wskainik aktywnosci dziecka, obliczony na pod-
stawie obserwacji prowadzonej przez siedmiu obserwator6w na tere11ie klasy
szkolnej, korelowal z wynikami badania aktometrem na poziomie 0,59-0,69, a ze
skah1 Aktywnosci CCTI na poziomie 0,73.
Nie udalo sie tych wynik6w powt6rzyc w kolejnym badaniu (Eaton i Dureski,
1986), w kt6rym uczestniczyly dwie pr6by dzieci mlodszych (N = 46 i N = 50),
w wieku od 12 do 22 tygodni. W tym wypadku aktywnosc badano kwestionariuszem
IBQ Rothbart. Gl6wna r6znica miedzy pr6bami polegala na sposobie wypelniania
przez rodzic6w skali Aktywnosci. W warunkach standardowyc.1- ',;:-r6ba pierwsza)
pytania kwestionariusza dotyczyly zachowania niemowlecia w ostatnim tygodniu,
natomiasl w pr6bie drugiej pytano o zachowania w ci<1gu ostatnich 24 godzin.
Globalne wyniki badania aktometrem oraz wyniki w kwestionariuszu IBQ uzyskaly
zadowalaj<1cq rzetelnosc, nie stwierdzono natomiast iadnej istotnej korelacji miedzy
obiema miarami aktywnosci. Wsp6lczynnik korelacji wynik6w badan aktometrem ze
skal& Aktywnosci IBQ byl r6wny zeru.
Zwazywszy na to, ze pozycje IBQ odnosz'l sie do specyficznych sytuacji, autorzy
347
ihi!i,..f'
 ,.,_.~s;.
11
·1!1 oddzielnie korelowali wyniki badan aktometrem z kazdym z picciu aspekt6w 8
'i:I
1: aktywnosci: ubieranie i IG1piel, pozycja lez&ca i trzymanie na rckach, sen, karmie
pozycja siedz&ca. Wsp61czynniki korelacji miescily sie w przedziale od 0,241'.;
·I -0,20, faden jednak nie osi&gn&l istotnosci statystycznej. Przeprowadzono kolef'
bardziej szczeg6tow<i analizc, w kt6rej kazd<1 pozycjc skali Aktywnosci skorelowa
·1 z wynikami badan aktomelrem. Zadne z szesnastu pozycji kwestionariusza ,11
korelowalo z pomiarem aktomelrcm. Wynika z tego wniosek, ze kazde z analizo
!f nych narzcdzi mierzy inny rodzaj aktywnosci, przynajmniej wtedy, gdy osoba bada
ma zaledwie 3 miesü1ce. W tym micjscu nasuwa sic podstawowe pytanie (nie dotyc
ono zreszt<i tylko tego badania): kt6r& z tych metod nalezy uznac za kryterium oce
trafnosci innych technik pomiaru aktywnosci?
Liczba badan poswiyconych diagnozie temperamentu jest ogromna. Okazuje si
jednak, ze bez wzglcdu na to, jakiej metody uzywa sie do diagnozy dan~j cech
temperamentu, korelacja micdzy wynikami rzadko si<;;ga 0,50. Ta konstatacja mlt
daleko id&ce konsekwencje dla diagnozy temperamentu. Sugeruje bowiem, ze•
specyficzne cechy stosowanego narzcdzia diagnostycznego wyznaczaj& granic~
naszych mozliwosci diagnostycznych. Zanim bcdziemy mogli sformulowac jakies
rozs&dne wnioski na temat cech temperamentalnych badanej jednostki, musimy sobie .
odpowiedziec na takie chociaföy pytania: kto przeprowadza diagnoz<;;, kogo. ;\.
diagnozuje, jaki zakres i rodz<tj zachowan podlega diagnozie, w jakich warunkach';
dokonywany jest pomiar?
6.3.2. Trafnosc teoretyczna kwestionariuszy temperamentu
oceniana na podstawie wskainik6w psychofizjologicznych
i psychofizycznych
Wsr6d pierwszych badaczy, kt6rzy osobowosc (w tym takZe temperament)
diagnozowali za pomoc<i zar6wno kwestionariuszy, jak i pomiar6w psychofiz-
jologicznych i psychofizycznych, byli Cattell ( 1965) i Eysenck ( 1970). Eysenck
traktowal pomiary psychofizjologiczne i psychofizyczne jako wskainiki biologicz-
nych, genetycznie uwarunkowanych, skladnik6w ekstrawersji i neurotycznosci.
Z kolei zdaniem Cattella pomiar psychofizjologiczny i psychofizyczny ma ten sam
status, co pomiar kwestionariuszowy, o czym swiadczy nastcpuj&ce stwierdzenie:
„ten sam czynnik czcsto mozna mierzyc r6wnie dobrze metodami papier-o16wek
i metodami frz,jologicznymi" (Cattell i Warburton, 1967, s. 112).
Badacze temperamentu, dla kt6rych podstawowe znaczcnie w wyjasnianiu r6znic
indywidualnych w temperamencie ma konstrukt aktywacji (Strelau, 1994b), slosuj<i
wskainiki psychofizjologiczne i psychofizyczne w dwojakim celu: (1) traktuj& je
jako wskazniki w:y.„:,.,·6w temperamentalnych, (2) stosuj&je do oceny trafnosci cech
temperamentalnych diagnozowanych za pomoc& technik psychometrycznych.
Podejscie pierwsze, om6wione juz wczesniej w tym rozdziale, typowe jest dla
szkoly Tieplowa-Niebylicyna. Stosowanc jest r6wniez w badaniach nad wymiarem
tlumienia-wzmacninnia wedlug Petrie i Buchsbauma oraz w laboratorium Kagana,
348
e 1 pr6bowano w spos6b wielostronny diagnozowac temperament dziecka,
wany w kategoriach zahamowany-niezahamowany.
Gdy wyniki pomiaru zmiennych psychofizjologicznych lub psychofizycznych
odne s<1 z oczekiwaniami formulowanymi na podstawie teorii, z kt6rej wywodzi sic
ina cecha, traktowane s<1 jako argument na rzecz trafnosci teoretycznej skali
ierz&cej t<;; cech<;;. Sposr6d wielu wskainik6w aktywacji i aktywowalnosci
konstrukty, do kt6rych odwoluj& sic liczne koncepcje temperamentu - do
·czcsciej stosowanych w celu weryfikacji trafnosci teoretycznej nalez<1: spon-
iczna aktywnosc bioelektryczna m6zgu (EEG) (np. Bartussek, 1984; Gale, 1983),
plituda potencjal6w wywolanych (np. Zuckerman, 1984a), czas reakcji i/lub
atczenie reakcji motorycznych (np. Kolm, 1987), progi wrazliwosci zmyslow~j (np.
telmack i Campbell, 1974), szybkosc wanmkowania (np. Eysenck i Levey, 1972).
Biologiczne markery cech temperamentalnych om6wiono szczeg6towo w roz-
ziale 4. W tym rozdziale chcialbym nawi&zac do faktu, ze w wieh1 badaniach,
kt6rych do szacowania trafnosci teoretycznej kwestionariuszy temperamentu
µzywano zmiennych psychofizjologicznych i psychofizycznych, badacze napotykali
'.zasadnicz<i trudnosc w postaci braku zgodnosci mi<;;dzy wynikami kwestionariusza
a ·biologicznym markerem danej cechy oraz - gdy uzywano kilku marker6w
,_ micdzy poszczeg6lnymi wskainikami biologicznymi. Zagadnienie to om6wilem
szerz~j kilka lat temu (Strelau, 1992b ).
Wybrane badania ilustm.illce brak zgodnosci
mi1<dzy kwestionariuszowll diagnOZ!\ cech temperamentalnych
a ich biologicznymi markerami
Wiykszosc badan, w kt6rych do oceny trafnosci teoretycznej kwestionariusza
uzywano wskainik6w psychofizjologicznych lub psychofizycznych, dotyczy wy-
miar6w temperamentu opartych na koncepcji aktywacji - ekstrawersji, neurotycz-
nosci, poszukiwania doznan, sily ukladu nerwowego. Wyniki ilustruj&ce zwi&zek
cech temperamentalnych mierzonych metodami psychometrycznymi z ich korelata-
mi fizjologicznymi, a takZe pokazuj<1ce niesp6jnosc w tym zaluesie, przedstawiono
w rozdziale 4.
Ekstrawersja. Z teorii Eysencka ( 1967, 1970) wynika, ze warunkowanie przy
uzyciu bodic6w 0 niskiej intensywnosci powinno przebiegac sprawniej ll intrower-
tyk6w, a warunkowanie z uzyciem bodic6w o duzqj sile powinno przebiega6
sprawniej u ekstrawertyk6w. Szybkosc wanmkowania jest jednym z podstawowych
wskainik6w lrafnosci teoretycznej skali ekstrawersji. Ale istnieje wiele badan,
w kt6rych przewidywany przez Eysencka zwi&zek mivdzy szybkosci& warunkowania
a wymiarem ekstrawersji-introwersji nie zostal potwierdzony, co stanowi argument
podwaz~~j<icy trafnosc teoretyczmi psychometrycznych technik pomiaru ekstrawersji.
Eysenck i Levey (1972) ustosunkowali sie do tych wynik6w i, powotuj&c sir: na
wtasne badanie, zaproponowali „receptc", kt6rej przestrzeganie zapewnia - ich
zdaniem - wlasciwe warunki do udowodnienia trafnosci tcoretycznej skali
349
ekstrawersji na podstawie szybkosci warunkowania odruchu mrugania. Introwertyc
najlepiej wypadaj<l wtedy, gdy wzmacnia sie 67% reakcji, przerwa miedzy bodzce~
warunkowym (BW) i bezwarunkowym (BBW) trwa 400 ms, a sila BB wynosi
3 funty/cal 2 (0,535kg/cm2 ). Ekstrawertycy z kolei najlepiej wypadaj<\, gdy reakcje
wzmacniane si1 w 100%, przerwa miedzy bodzcem BW i BBW trwa 800 ms, a sih~
BW wynosi 6 funt6w/cal 2 (1,7 kg/cm ).
2 Neurotycznosc. Najbardziej rozlegle badania, w kt6rych por6wnywano psycho-
Nie potrzeba wielldej wyobraini, by zauwazyc, ze manipulacja tymi trzema
zaledwie zmiennymi (silq ßB, dlugosci<l przerWY miedzy BW i BBW, schematern
wzmacniania) daje setki, jezeli nie tysi<1ce wariant6w. Rodzi sie zatem pytanie, kt6re
z tych, teoretycznie mozliwych, wai"unk6w spelniaj<1 eysenckowskie kryteriul11
dobrego wskafoika trafnosci teoretycznej. Jezeli nawet takie pytanie ma sens
uzyskanie na nie empirycznej odpowiedzi jest praktycznie niemozliwe. ' w kierowanym przez siebie laboratorium, doszedl do wniosku, ze badania nad
Amelang i Ullwer (1991) zbadali laboratoryjnie 181 os6b doroslych. W badaniu
zastosowali piec marker6w ekstrawersji i por6wnali je z danymi z kwestionariuszy
EPI i EPQ. Dane z EPI pozwolily ponadto wyodrebnic dwa skladniki czqstkowe
ekstrawersji - impulsywnosc i towarzyskosc. Zastosowano wska:Zniki psychofiz- ·
jologiczne i psychofizyczne zaliczane przez Eysencka i jego wsp6lpracownik6w do
marker6w ekstrawersji: pr6ba slinienia, pr6g wrafüwosci na bod:lce b6lowe
i tolerancja bod:lc6w b6lowych, efekt stroboskopowy, warunkowanie odruchu
mrugania oraz poziom wykonania testu wystuldwania (tappi11g test).
Tylko 19 sposr6d 200 uzyskanych w badaniu Amelanga i Ullwer wsp6kzyn-
nik6w korelacji miedzy danymi psychometrycznymi a wskainikami laboratoryjnymi
osiqgnelo poziom istotnosci statystycznej. Co wiecej, w wypadku kobiet wszystkie
zaleznosci mialy kierunek niezgodny z oczeldwaniami. Uzyskano tylko jeden istotny
wsp61czynnik korelacji danych kwestionariuszowych z efektem stroboskopowym,
natomiast :Zadnych istotnych korelacji nie uzyskano z warunkowaniem odruchu
mrugania. Mimo ze rzetelnosc i stalosc miedzysytuacyjna uzyskanych wynik6w byla
zadowalaji1ca, autorzy zmuszeni byli sformulowac nastepuj11cy wniosek:
(.„] zmienne psychofizjologiczne i eksperymentalne nie korelujlj w i.adnym znaczljcym stopniu
z rozmaitymi kwestionariuszowymi wskaznikami ekstrawersji (Amelang i Ullwer, 1991, s. 311).
Bardziej optymistyczny obraz zaleznosci miedzy ekstrawersj<1 a jej fizjologicz-
nymi korelatami rysuje Stelmack ( 1990), kt6ry przytacza dane zar6wno z badan
wlasnych,jak i cudzych. Z bardzo licznych badan nad ekstrawersj<1 wynikajednak, ze
ani wskafoiki elektrodermalne, ani wskainiki EEG spoczynkowego poziomu
pobudzenia nie r6znicuj<\ ludzi zaklasyfikowanych na podstawie badania kwes-
tionariuszowego do grupy ekstrawertyk6w b<1di introwertyk6w.
Rozbieznosci w wynikach dotyczi1cych zwü1zku wslrninik6w EEG z esktrawer-
sj<t om6wiono juz w rozdziale 4 (por. tez Bartussek, 1984). W ciqgu ostatnich
kilkunastu lat przeprowadzono szereg badan, w kt6rych ekstrawersje-introwersjv
korelowano ze sluchowymi potencjalami wywolanynü pnia m6zgu (brainstem
auditory evoked responses, BAER), traktowanymi jako wskainik aktywacji uldadu
siatkowatego wstr;;puj11cego (ARAS) (Bullock i Gilliland, 1993; Campbell, Baribeau-
-ßraun i Braun, 1981; Stelmack i Wilson, 1982). Wyniki tych badan wskazuj<1 na brak
350
zbieznosci miedzy wskainikami aktywnosci ARAS traktowanymi jako wskafoiki
;1ek:strawersji a ekstrawersji1 mierzon(\ psychometrycznie. Ekstrawertykom i intrower-
tykom przypisano r6:Zne intensywnosci bodic6w, r6zne fale BAER (1-VI) i r6zne
czasy latencji tych fal jako dla nich charakterystyczne.
fizjologiczne korelaty neurotycznosci dla r6znych stan6w i sytuacji z neurotycznos-
cü1 mierzonq psychometrycznie przeprowadzili Fahrenberg (1977, 1987, 1992)
i wsp6lpracownicy. Wyniki tych badan om6wiono w rozdziale 4 (por. Podejscie
wielozmiennowe).
Fahrenberg, w podsumowaniu ponaddziesiecioletnich badan prowadzonych
fizjologicznymi korelatami neurotycznosci ugrzezly w martwym punkcie. Wyniki
obiek;tywnych pomiar6w parametr6w fizjologicznych, prowadzonych na du:lq skale
- w ramach dobrze kontrolowanych z punktu widzenia 1netodologicznego,
wielokrotnie powtarzanych, badan - nie potwierdzily hipotezy, ze fizjologiczne
wskafoiki poziomu aktywacji ukladu limbicznego mogq sluzyc jako identyfikatory
neurotycznosci mierzonej psychometrycznie (Fahrenberg, 1987, s. 117). Nie udalo
siv na razie jednoznacznie stwierdzic, kt6re wskainiki psycho:·; .:0Iogiczne, i w ja-
kich warunkach, mozna uznac za miarr;; trafnosci psychometrycznie mierzonej
neurotycznosci (Fahrenberg, 1992).
Poszukiwanie cloznan. Podsumowuj<tc sw6j przegl<1d badan, w kt6rych Skate
Poszukiwania Doznan (SSS) korelowano z psychofizjologicznymi markerami cechy
poszukiwania doznan, Zuckerman, Simons i Como (1988, s. 363) doszli do wniosku,
ze dotychczasowe pr6by ustalenia psychofizjologicznych korelat6w poszukiwania
doznan przebiegaly w spos6b bardzo wyrywkowy. W jednym badaniu uwzgledniano
na og61 tylko jeden rodzttj zmiennych fizjologicznych (czynnosc bioelektryczm1
m6zgu, aktywnosc elektrodermalm1 lub funkcjonowanie ukladu kn1zenia) i tylko
jeden typ bod:lc6w (wzrokowe lub sluchowe).
Zuckennan i inni (1988) przeprowadzili kolejny eksperyment, w kt6rym
uwzglednili r6zne psychofizjologiczne markery poszukiwania doznan, w r6znych
wanmkach laboratoryjnych. Dia dw6ch grup badanych, reprezentujiicych dwa
skrajne bieguny na skali Rozhamowania (30 os6b nisko rozhamowanych i 24 os6b
wysoko rozhamowanych), dokonano zapisu trzech wskainik6w psychofizjologicz-
nych: amplitudy potencjal6w wywolanych (EP) z kr6tk<1 (2 s) i dlug11 (17 s) przerw(\
miedzy bodicami, czestosc skurcz6w serca (HR) i aktywnosci elektrodermalnej
(EDA). Pomiaru wszystkich trzech wskafoik6w fizjologicznych dokonywano przy
prezentacji bod:lc6w o r6znej intensywnosci i r6znej modalnosci (wzrokowych,
sluchowych). Amplitude EP wykorzystano jako wskainik tlumienia-wzmacniania,
a HR i EDA zastosowano do pomiaru reakcji orientacyjnej. Zuckerman czesto
powtarza (1984a), ze mtjlepszymi kryteriami trafnosci teoretycznej Skali Po-
szuldwania Doznan S<l tlumienie-wzmacnianie i reakcja orientacyjna.
Autorzy nie spodziewali sie jednak az tak pesymistycznych wynik6w (Zuc-
351
'*'~
 ,.._~,
kerman i in., 1988). Stwierdzono m.in., ze niezaleznie od modalnosci bodica, reakcja
orientacyjna mierzona wskainikiem EDA nie r6znicuje grup r6znicicych sii;;
polozeniem na wymiarze rozhamowania. Pozajednym wsp6lczynnikiem, wszystkie
wsp6lczynniki korelacji amplitud EP (wskaznik llumienia-wzmacniania) dla
bodzc6w o r6znej modalnosci i szesciu mozliwych kombinacji (bodice wzrokowe vs.
sluchowe, kr6tka przerwa mjedzy bodzcami - dluga przerwa micdzy bodicami)
byly nieistotne statystycznie. Sposr6d osmiu mozliwych dla modalnosci sluchowcj
korelacji micdzy wskainikami HR a amplitud<t EP tylko jedna byla istotna
statystycznie, przy czym kierunek zale:lnosci bylodwrotny, niz sie spodziewano. Nie
uzyskano :ladnych istotnych korelacji miedzy nachyleniem krzywej amplitud EP
a wskainikami HR dla modalnosci wzrokowej.
Nie ulega W<tlpliwosci. ze rozbieznosci micdzy wskainikami psychofizjologicz-
nymi a psychometrycznymi bylyby jeszcze wicksze, gdyby uwzgledniono trzy
pozostale wymiary poszuldwania doznai1 (TAS, ES, i BS). Jeszcze wiekszych
rozbieznosci nale:laloby sie spodziewac, gdyby uwzglcdniono wiyksz<t liczbe
zmiennych eksperymentalnych, np. stymulacjc kinestetyczn<t, inne interwaly czaso-
we mivdzy bodicami czy r6zne stany podmiotu (stan spoczynku vs. aktywnosc).
W kontekscie tych wynik6w rodzi sie zasadnicze pytanie, kt6re markery
psychofizjologiczne i jakie specyficzne warunki eksperymentalne (np. ekspozycja
bodic6w wzrokowych czy sluchowych) nalc:ly uznac za zadowalaj<tce kryterium
trafnosci teoretycznej omawianej skali Rozhamowania. Badanie Zuckermana
i wsp6lpracownik6w (1988) mialo nas przybliZyc do odpowiedzi na te pytania,
a tymczasem poglvbilo jeszcze bardziej Wqtpliwosci dotycZqCe uzytecznosci
zmiennych psychofizjologicznych jako kryteri6w trafnosci teoretycznej cech mie-
rzonych psychometrycznie.
Analiza wynik6w badai1, w kt6rych Zuckerman ( 1990) por6wnywal poszukiwa-
nie dozna6 z tlumieniem-wzmacnianiem potencjal6w wywolanych, przyjctymjako
wskainik tej cechy, pozwala na nieco bardziej optymistyczne wnioski, ale i one Sfl
dalece niezadowalaj<tce. Sposr6d szesnastu bacla6 referowanych przez autora tylko
w dw6ch stosowano bodice wzrokowe i sluchowe do pomiaru tlumienia-wzmoc-
nienia potencjal6w wywolanych, ocenianego na podstawie nachylenia sredniej
amplitudy EP. Por6wnanie obu modalnosci z wynikami SSS dalo przeciwstawne
wyniki. Zdaniem Carrillo-de-la-Pena (1992), autora przegl<tclu bacla6, w kt6rych
korelowano cechc poszuldwania cloznat1 mierzon<t psychometrycznie z amplitucl<t
EP, podstawowym ir6dlem rozbieznosci w wynikach clotycz<tcych zwi<tzku micdzy
Uumieniem_Lwzmocnieniem EP a poszukiwaniem cloznat'i S<\ r6znice w intensywno-
sci eksponowanych bodic6w oraz r6:lnice w interwale czasowym micdzy kolejnymi
boclicami. Autor nie zaproponowal jeclnak :ladnego przepisu na prawidlowy dob6r
optymaln~j intensywnosci bodic6w i optymalnego inte1walu czasowego micdzy
boclicami, kt6ry pozwolilby uznac amplituclc potencjal6w wywolanych za wskainik
poszukiwania doznat'i.
SHa procesu pobudzenia. W wielu baclaniach, przcprowadzonych tak przez
badaczy rosyjskich zajmujqcych sie psychofizjologi<t r6znic indywidualnych (np.
352
Niebylicyn, l 972c; Rusalow, 1977), jak i w laboratorium Strelaua (1972, 1985a,
1992a), potwierdzono fakt istnienia rozbieznosci w diagnozie cech ukladu ner-
wowego w zaleznosci ocl modalnosci bodica, rodzaju wzmocnienia, stosowanych
w warunkach laboratoryjnych wskainik6w fizjologicznych. Analogiczne rozbiezno-
sci ujawniono r6wniez wtedy, gcly p01'6wnywano diagnozy cech ukladu nerwowego
oparte na wskainikach psychofizjologicznych i psychofizycznych z cliagnozami
kwestionariuszowymi. Problem ten ilustruje nast<;;pujqce badanie Kohmt (1987).
Chc<tc por6wnac wybrane konstrukty odwoluj<tce sie do pojccia aktywowalnosci,
Kolm por6wnal szereg wskainik6w psychometrycznych i eksperymentalnych.
Metodami psychometrycznymi zmierzyl nastcpuj<tce cechy: ckstrawersj<;; (EPI),
reaktywnosc (Skala Reaktywnosci Kohna), wzmacnianie/Uumienie (RAS Vando)
i silv procesu pobudzenia (KTS Strelaua). Do pomiaru laboratoryjnego sily pro-
cesu pobuclzcnia posluzyl wskainik nachylenia krzywej czasu reakcji w wersji
sluchowej i wzrokowej,jeden z podstawowych wskainik6w sily procesu pobudzenia
stosowanych w laboratorium Tieplowa (por. rozdz. 2). Osobami badanymi byli
studenci (N = 53).
Wszystkie korelacje micclzy wskainikami psychometrycznymi byly istotne,
a kierunek korelacji byl zgodny z oczeldwaniami (Kolm, 1987; Strelau, l 985a). Kolm
(1987) uzyskal wynild wskazuj<tce, :le sila procesu pobudzenia mierzona za pomocq
KTS koreluje ujemnie z reaktywnosci<t (-0,45), a dodatnio z ekstrawersj<t (0,30)
i tlumieniem-wzmacnianiem (0,29). Nie uzyskal natomiast :ladnych istotnych
korelacji micdzy siht procesu pobuclzenia mierzomt nachyleniem krzywej czasu
reakcji a reaktywnosci<t, ekstrawersj<t i tlumieniem-wzmacnianiem mierzonymi
psychometrycznie. Nie stwierdzil tez zadnej korelacji micdzy dwoma wskainikami
laboratoryjnymi sily procesu pobudzenia (dla bodic6w wzrokowych i sluchowych)
i miydzy nachyleniem krzywej czasu reakcji (dla dw6ch modalnosci) a sil<t procesu
pobudzenia mierzonej KTS.
De Pascalis ( 1993, 1994) przeprowadzil dwa baclania, w kt6rych wyniki ldlku
skal do pomiaru temperamentu, m.in. skali do pomiaru sily procesu pobudzenia KTS
i PTS, skorelowal z cechami energetycznymi i czasowymi potencjal6w wywolanych
na bodice wzrokowe i sluchowe w warunkach stresujqcych i niestresuj<tcych. Wyniki
tych badafl nie uprawniajq do zadnych jeclnoznacznych wniosk6w na temat
przyclatnosci baclanych wskainik6w elektrofizjologicznych jako marker6w sily
procesu pobudzenia, mimo ze teoretycznie zwüizek tald (szczeg6lnie w warunkach
stresowych) powinien siv ujawnic.
Komentarz. Z danych w literaturze oraz danych' przedstawionych powyzej (w
spos6b wybi6rczy) wynika, ze wskainiki psychofizjologiczne i psychofizyczne mog<t
sluzyc jako kryteria do oceny trafüosci teoretyczn~j kwestionariuszy temperamentu,
ale tylko pod pewnymi ograniczonymi warunkami. Mivclzy innymi pocl wanmkiem:
(1) ze przedmiotem pomiaru Iaboratoryjnego jest nie spoczynkowy (toniczny),
lecz fazowy poziom aktywacji, inaczej m6wi<tc, gdy clokonuje sie zapisu reakcji
fizjologicznych lub psychofizycznych na okreslone boclice;
353
 (2) ze istnieje zgodnosc mivdzy wynikami pomiaru dla r6znych modalnosc
innymi slowy, gdy por6wnujc\C '."'~niki dla modalnosci wzrokowej, sluchowej itpJ,
uzyskujemy por6wnywalne wymk1;
(3) ze przy powt6rnym badaniu w tych samych warunkach eksperymentalnych
(np. z uzyciem takich samych bodic6w, przy pomiarze tego samego typu reakcji,
przy zachowaniu tych samych parametr6w czasowych i standard6w technicznych)
ujawni siv taki sam zwiqzek mivdzy wskainikami psychometrycznymi a wskaz~
nikami psychofizjologicznymi/psychofizycznymi;
(4) ze natvzenie, intensywnosc eksponowanych bodic6w i wartosc stymulacyjria·
warunk6w eksperymentalnych nie spadaj<t ponizej tzw. poziomu przecivtnego,
aczkolwiek trudno ten poziom precyzyjnie okreSiic, poniewaz zawsze jest to wartosc
wzglc:dna. · zachodzi w warunkach sztucznych i na og6l dla osoby badanej niecodziennych
Nawet przy zatozeniu, ze powyzsze warunki zostaly spelnione (por. tez Gale
i Edwards, 1983b), nadal trzeba pamivtac, ze wynik6w swiadczqcych o istnienitJ
zwützku mivdzy wynikami pomiaru' psychofizjologicznego/psychofizycznego a da-
nymi kwestionariuszowymi nie mozna uog6Iniac na bodice, reakcje i techniki
pomiaru inne niz te, kt6re stosowano w danych warunkach laboratoryjnych.
R6:inice jakosciowe miirdzy danymi kwestiomffinszowymi
a danymi psychofizjologicznymil1>sychofizycz11ymi
jako froclto rozbie:inosci w badaniuch nad tn1fnosci1\
Przyczym1 tak czvsto cytowanych rozbieznosci mic:dzy wynikami psychomet-
rycznego pomiaru zmiennych temperamentalnych a wynikami pomiaru psychofiz-
jologicznego/psychofizycznego mogq byc nie tylko metodologiczne lub leoretyczne
niedoskonalosci por6wnywanych wskainik6w, ale przede wszystkim istniejqce
mivdzy nimi r6znice jakosciowe. Aby lepiej zrozumiec, dlaczego tego rodzaju
porownania CZvSlO konCZcl Siv niepowodzeniem, konieczne jest USWiadomienie Sobie
funclamentalnych r6znic, jakie zachodzq miQdzy stosowanymi w omawianym
obszarze badan zmiennymi psychometrycznymi a zmiennymi psychofizjologicz-
nymi i psychofizycznymi. Na r6znice te spojrzec mozna z r6znych perspektyw (por.
Strelau, l 992a), z kt6rych niekt6re przedstawiono nizej.
(1) Kwestionariusze temperamentu odwoluj<1 sie: do obserwacji wielorazowych,
podczas gdy pomiar zmiennych psychofizjologicznych i psychofizycznych jest na
og6l jednorazowy (Olweus, 1980a).
(2) Jednq z podstawowych wlasciwosci kwestionariuszy temperamentu jest
moi.liwosc generalizacji wniosk6w opartych na ich wynikach. Mozliwosc generali-
zacji wynik6w pomiaru psychofizjologicznego lub psychofizycznego jest natomiast
bardzo ograniczona.
(3) Nawet pojedyncza pozycja w kwestionariuszu odnosi siv zazwyczaj do
zachowania powtarzalnego w czasie i, do pewnego stopnia, w r6znych sytuacjach,
natomiast wyniki pomiaru psychofizjologicznego/psychofizycznego, nawet zagre-
gowane, dotycz<t na og61 specyficznego okresu i specyficznej syluacji.
354
(4) Przedmiotem pomiaru za pomocc\ kwestionariuszy „:auperamentu jest
howanie celowe, molarne, calosciowe; natomiast przedmiotem pomiaru psycho-
izjologicznego/psychofizycznego si1 rnczej zachowania reaktywne (bvdctce od-
powiedziq na bodice), molekularne, czctstkowe.
(5) Wynild w kwestionariuszach temperamentu, ze wzglvdu na sw6j za-
gregowany charakter, slui.<l do pomiaru cech, natomiast wyniki pomiaru psychofiz-
jologicznego i psychofizycznego odzwierciedlaj<l stany, procesy lub specyficzne
„. • :reakcje (O'Connor, 1983).
;.:l (6) W badaniach kwestionariuszowych przedmiotem opisu lub samoopisu sq
zachowania pojawiajc1ce sie: w warunkach naturalnych, w realnym zyciu. W bada-
1üach psychofizjologicznych lub psychofizycznych rejestracja reakcji osoby badanej
(Olweus, l980a; West, 1986).
(7) Zachowanie bvd<1ce przedmiotem pomiaru psychometrycznego podporz<1d-
kowane jest regulom spolecznym i odpowiada wymogom i oczeldwaniom otoczenia
spolecznego; w eksperymentach psychofizjologicznych (psychofizycznych) reakcje
i zachowania osoby badanej Sc\ scisle kontrolowane i sterowane zazwyczaj przez
polecenia eksperymentatora.
W powyzszych por6wnaniach wyeksponowano r6znice skrajne. Na og6l r6znice
miedzy omawianymi tendencjami nie Sc\ tak drastyczne - mamy raczej do czynienia
z dominacjn jednej tcndencji. Na przyklad to, ze zachowanie bedqce przedmiotem
pomiaru psychometrycznego podporz<tdkowane jest regulom zycia spolecznego, nie
oznacza, iz czynniki spoleczne nie odgrywajq zadnej roli w badaniu prowadzonym
w warunkach laboratoryjnych. Oznacza natomiast, ze srodowisko spoleczne od-
grywa decyduj<lCcl rolv w tych zachowaniach, kt6re mierzq kwestionariusze.
Zdaniem Jacksona i Paunonena ( 1985) istniejq dwa powody braku trafnosci
teoretycznej: (1) dane narzvdzie nie mierzy konstruktu, do mierzenia kt6rego zostalo
skonslruowane; (2) teoria, na podstawie kt6rej dane narzvdzie skonstruowano, jest
nieadekwatna. Jak siv wydaje, gdy do weryfikacji trafnosci teoretycznej kwes-
tionariusza uzywa siv wskainik6w psychofizjologicznych lub psychofizycznych,
niepowodzenie moze wynikac z trzeciego powodu, z tego mianowicie, ze przed-
miotem por6wnan sq wyniki pomiar6w dw6ch jakosciowo r6Znych poziom6w
organizacji zachowania. Zar6wno reakcje psychofizjologiczne, psychofizyczne, jak
i makrozachowania mierzone kwestionariuszem dotyc2.c1 co prawda tego samego
zjawiska - temperamentu, ale zjawisko to ujmowane jest z odmiennych perspektyw.
6.3.3. Diagnoza tem1Jeramentu w uj~ciu mi~clzykulturowym
W wiQkszosci dotychczasowych badan mivdzykulturowych nad temperamentem
niewiele uwagi poswiecono znaczeniu pojQcia „kultura" (por. Super i Harkness,
1986). Nie ma i.adnej uniwersalnej definicji naukowej kultury. Soudijn, Huts-
chemaekers i van de Vijver ( 1990), chc<1c zbudowac obiektywm1 taksonomiv definicji
355
··lll:~
 ~10"'·
kultury, przeanalizowali 128 sposob6w rozmnienia tcgo pojt;.:cia. Dia cel6w tego
rozdzialu przytoczt;.: jedmt tylko definic.k opisow&, uwaian& za ldasyczn&. Wedlug tcj
definicji kultura to
[ ...] zlozona calosc, obcjmuj,1ca wiedzf,), przckonania, sztukf.), przcpisy prawnc i moralnc, zwyczajc
i obyczajc ornz wszclkie inne umicjf.)lnosci i nawyki, kt6rc sobic czlowick przyswaja, bi;d11c czlonkicm
spoleczcnstwa (Kroebcr i Kluckhohn, 1963, s. 81).
W mit;.:dzykulturowym podejsciu do diagnozy tempcramentu na plan pierwszy
wysuwaj& sit;.: <lwa pytania: (1) eo sklania badaczy temperamentu do przyjt;.:cia
podejscia mit;.:dzykt,1lturowego (Strelau i Angleitner, 1994) i (2) jak postt;.:powac przy
konstrukcji, a p6iniej adaptacji, narzt;.:dzi diagnostycznych, by spelnialy one kryteria
r6wnowaznosci konceptualnej, pomiarow~j i skalow~j? To drugie zagudnienie bylo
szeroko omawiane w wieh1 publikacjach (por. Brislin, 1976; Brzezinski, 1990;
Drwal, 1990; Poortinga, 1989), skupit;.: sit;.: wiQc tutaj na aktualnym stanie rzeczy
w odniesieniu do kwestionariuszy temperamentu bt;.:d&cych obecnie w uzyciu
w badaniach mit;.:dzykulturowych.
A1·gumenty przemawiaJl\CC za badaniem tempernmentu
w u.i~ciu mi~dzykulturowym
Pojt;.:cie temperamentu, jak sit;.: powszechnie przyjmuje, odnosi sit;.: do pierwotnych
(podstawowych) cech osobowosci, ujawniaj~icych sit;.: juz we wczesnym dziecin-
stwie, maj&cych podloze biologiczne i daj&cych sit;.: zaobse1wowac tez u zwierz<it (por.
rozdz. 5). Zasadne jest wit;.:c przyjt;.:cie zalo:ienia, ze cechy temperamentalne zaliczaj<i
sit;.: do wlasciwosci psychologicznych wsp6lnych dla wszystkich ludzi bez wzglt;.:du na
specyfikt;.: kultury, w jakiej zyj&, czyli s<i uniwersalnc. Dalej, je:ieli przyjmiemy, 2:e
m6wi<ic o temperamencie, mamy na mySli nie tresc ludzkiej aktywnosci, ale przede
wszystkim formalne wlasciwosci zachowania (nie „eo", ale „jak"), to przy zalozeniu,
ze te same wlasciwosci temperamentu mog& sit;.: przejawiac w bardzo r6znych,
kulturowo specyficznych zachowaniach, nalezy uznac, ze S<\ to cechy uniwersalne.
Jest wysoce prawdopodobne, ze uniwersalne S<t nie tylko poszczeg6lne cechy
temperamentu, ale tez ich konfiguracja, czyli struktura temperamentu - postulat ten
znajduje odzwierciedlenie w wysunit;.:tej przez Eysencka koncepcji trzech superczyn-
nik6w osobowosci i jest bogato udokumentowany empirycznie (Barrett i Eysenck,
1984; Eysenck, 1970; Eysenck i Eysenck, 1985; Strelau, Angleitner i Newberry,
1999).
Poszukiwanie tego, eo w temperamencie uniwersalne, charakterystyczne jest dla
podejscia uniwersalistycznego (etic approach)1. Ale istnieje tez wiele badan
7
W psychologicznych badaniach mii;dzykulturowych stosowanc sq dwa podstawowc, typowe
podcjscia (Berry, 1969). Podejscia te slosowane sq r6wniez przy diagnozic tcmperamcntu w odmicnnych
kullurnch, narodowosciach lub grupach ctnicz!\ych. (1) Podcjscie spccyficznc (emic approach), kt6rego
celcm jest opis spccyfiki badancgo 7,iawiska psychologiczncgo i/lub zachowania, z punklu widzcnia
odmicnnych warunk6w kullurowych, w kt6rych zyjq badanc osoby; (2) podcjscic uniwcrsalistyczne (etic
approach), kl6rcgo celem jcst uchwyccnic podobienstwa lub identycznosci (ccch uniwcrsalnych) dancgo
zjawiska psychologicznego i/lub zachowania w r6znych kulturach (narodach, grupach etnicznych).
356
nastawionych na uwypuklenie roli, jak& w rozwoju temperamentu odgrywa specyfika
danej kultury. Talde podejscie nazywane jest podejsciem specyficznym (emic
approach). Wsr6d wit;.:kszosci badaczy temperamentu panuje przekonanie, :t.e cechy
temperamentalne pelni~1 okreslone funkcje adaptacyjne. lnterakcja cech tempera-
mentalnych z okre§lonym, specyficznym d]a kultury srodowiskiem moze prowadzic
do rozmaitych konsekwencji dla rozwoju i zachowania. Idet;.: lt;.: rozwint;.:li Super
i Harkness (1986, s. 133), tworzqc pojt;.:cie „niszy rozwojowej", rozumianej jako
„warunki fizyczne i spoleczne, w kt6rych dziecko sit;.: znajduje". W wyniku interakcji
indywidualnych cech temperamentalnych z niszq rozwojow& pojawiajq sit;.: odmienne
fonny aclaptacji, a wartosc predyspozycji temperamentalnych dla rozwoju jcdnostki
moze byc bardzo r6zna.
W zaleihosci od specyfiki kultury, w jakiej dziecko sit;.: wychowuje, ta sama
cecha temperamentalna moze sit;.: ujawnic w bardzo· odmiennych sytuacjach
i zachowaniach i moze miec bardzo r6zm1 warto.56 adaptacyjn<i (Strelau i Angleitner,
1994). Idea ta znalazta odzwierciedlenie w takich m.in. pojt;.:ciach (om6wionych
szerzej w rozdz. 7), jak dobroc dopasowania, lrudny temperament i temperamentalny
czynnik ryzyka.
Kwestionariusze temperamentu, podobnic jak narzt;.:dzia diagnozuj&ce inne
obszary funkcjonowania psychologicznego, czt;.:sto poddawane S<t adaptacji kulturo-
wej lub jt;.:zykowej. Celem tych zabieg6w jest nie tyle umozliwienie por6wna6
mivdzykulturowych, eo uzyskanie moi.liwosci diagnozowania temperamentu w od-
miennych kulturowo populacjach. Celem por6wnania narzt;.:dzia wyjsciowego z jego
adaptacj& kulturowo-jt;.:zykow& jest przede wszystkim sprawdzenie r6wnowaznosci
dokonanej adaptacji. Niemniej jednak, dzit;.:ki temu, ze w r6znych kulturach uzywa
sit;.: tych samych (jak mozna domniemywac) kwestionariuszy temperamentu, istnieje
moiliwosc bezposreclnich b<idi posrednich por6wnan mit;.:dzykulturowych (Kohns-
tamm, 1989b).
Zachodzi tez zaleznosc odwrotna, a mianowicie badanie temperamentu z per-
spektywy mit;.:dzykulturowej uprawnione jest tylko wtedy, gdy uzywa sit;.: w tym celu
r6wnowaznych narzt;.:dzi diagnostycznych. W sensie doslownym wszakie nie istniejq
identyczne clla wszystkich kultur kwestionariusze temperamentu. Dokonuj&c kolej-
nych adaptacji jt;.:zykowych tego samego (jak nam sit;.: wydaje) kwestionariusza,
stosujemy strategie o r6znym stopniu i zakresie r6wnowaznosci. To samo dotyczy
kwestionariuszy temperamentu.
Strategie stosowane 1wzy konstrnkcji (adapacji)
kwestionariuszy tempe1·amentu uzywanych w badaniach mi~dzylmlturowych
W ci<igu ostatnich kilkunastu lat bardzo wzrosla popularnosc badan miQdzykul-
turowych w dziedzinie temperamentu dziecka i czlowieka doroslego, zwlaszcza
kwestionariuszowych (Kohnstamm, l 989b; Strelau i Angleitner, 1994; Strelau
1999). Niekt6rzy autorzy, przystt;.:puj&c do konstrukcji kwestionariusza do
uduama temperamentu, od razu na wstt;.:pie stosuj& specjalne strategie ulatwiaj&ce
aclaotacie tych narzt;.:clzi do r6znych kraj6w lub obszar6w jt;.:zykowych (np. Eysenck
357
i Eysenck, 1982; Eysenck, 1983; Strelau i Angleitner, 1994). Inni natom· odnosci i mocy dyshyminacyjnej. Wynika to z faktu, iz wivkszosc skal w wersji
konstruuj<1 kwestionariusze do diagnozy temperamentu z myfü1 o jednej, konkret ryginalnej nie jest ortogonalna i - co za tym iclzie - w procesie adaptacji
populacji i narzvdzia te dopiero p6zniej przystosowywane Sl.l do innych, specyfü:;z 'niemozliwa jest replikacja tych skal za pomoq analizy czynnikowej.
nych kulturowo, populacji. Spos6b konstrukcji kwestionariusza nie pozosti~je b~Z, Celem badan, w kt6rych zastosowano strategie cloboru r6wnowaznych kultu-
wplywu na jego p6iniejSZl.l adaptacje. · rowo pozycji (zapewniaj&cej w efekcie r6wnowaznosc skal), byla oclpowiecli na
Om6wie teraz pokr6tce trzy typowe strategie kulturowej adaptacji kwes~ pytanie, czy niemowleta i dzieci pochoclzi1ce z r6znych kraj6w i zyjl.lce w r6inych
tionariuszy temperamentu. W kazdej z nich polozono nacisk na inne kryterium. kniturach r6znil.l sie pocl wzgledem polozenia na mierzonych skalach. R6znice
r6wnowaznosci miedzykulturowej. Sl.l to strategie nastvpuj<1ce: strategia zakladaj'l' ··· y; polozeniu traktowano jako argument na rzecz wplywu kultury na temperament
r6wnowainosc kulturow<1 pozycji, strategia zakladaji1ca r6wnowainosc kulturow aziecka lub jego percepcjv. Punktem odniesienia w tych baclaniach byly pr6by
skal, strategia doboru pozycji z uniwersalnej puli pozycji reprezentujqcych w zaloze; ~merykanskie. Na rycinie 6.1 przeclstawiono wybrane wyniki najwivkszego (z
niu miedzykulturowo r6wnowazne skladniki definicyjne skal. ·· punktu wiclzenia liczby por6wnywanych kraj6w) z przeprowaclzonych clotychczas
badan mivclzykulturowych dotycz<1cych temperamentu niemowll.lt, kt6rego autorami
Stnltegia doboru rownowaznych kulturowo pozycji. Wsp6lnym mianow~ s<t Prior i inni ( 1986b ).
nikiem tej strategii adaptacji kwestionariuszy temperamentu jest oparcie nowej Przemiotem por6wnan bylo clziewivc wymiar6w tempeiamentu mierzonych za
wersji kwestionariusza na pozycjach wersji oryginalnej. Zakres doslownosci tluma'- pomocq kwestionariusza RITQ (z kt6rych cztery przeclstawiono na ryc. 6.1).
czen jest r6zny i waha sie od tlumaczen doslownych, tj. transkrypcji (tak tlumaczonii: Por6wnano dane dla czterech prob pochoclz<1cych z r6znych kraj6w. Dzivki temu,
jest wiekszosc pozycji), do tlumaczen daleko odchodz<1cych od oryginalu (tzw .. ie kazda wersja .ivzykowa kwestionariusza zawiera te sainl.l liczbe pozycji, auto-
trawestacja), maj<1cych na celu wivksze dopasowanie do specyfiki kulturowej .. rzy badania mogli dokonac analizy specyfiki kulturowej oheslonych cech tem-
populacji, dla kt6rej kwestionariusz jest przeznaczony (por. Drwal, 1990; Bulin,.·· peramentu i ich konfiguracji (np. syndromu temperamentu truclnego) u baclanych
1987). Przykladami tego ostatniego podejscia Sl.l: adaptacja IBQ do pomiar1.1 niemowhtt.
temperamentu niemowll.lt chinskich (Ahadi i in., 1993) oraz adaptacja Skali
Poszukiwania Doznan Zuckermana (1979), kt6ra az roi siv od pozycji obcü1Zünych
kulturowo (np. Andresen, 1986; Oleszkiewicz, 1982). Za pomocq pomiaru we;;.
wnvtrznej zgodnosci (zwykle stosuje siv w takich wypadkach wsp6kzynnik alfa
Cronbacha) i mocy dyskryrninacyjnej, autorzy adaptacji pr6buj<t konstruowac skale.
maksymalnie r6wnowazne z wersj& oryginaln&. Poza nielicznymi wyj<llkami, liczba
pozycji nowej wersji inwentarza jest taka sama, jak w wersji oryginalnej, eo
umozliwia por6wnania miedzykulturowe.
Wsr6d badaczy temperamentu dziecka ta strategia zyskala najwieksz<1 popular-
nosc. Przykladami jej zastosowania Sq adaptacje kwestionariusza RITQ Careya
i McDevitta (1978) oraz jego wersji wczesniejszej - ITQ - do populacji plemion
wschodnioafrykanskich zamieszkalych w Kenii (de Vries i Sameroff, 1984),
niemowl&t tajwanskich (Hsu, Soong, Stigler, Hong i Liang, 1981), niemowl'lt
z Kanady francuskojvzycznej (Maziade, Boudreault, Thivierge, Caperaa i Cote,
l984a), niemowh1t malajskich (Banks, 1989) oraz niemowlqt australijskich, chin-
skich i greckich (Prior, Garino, Sanson i Oberklaid, 1987; Prior, Kyrios i Oberklaid,
1986b).
Innymi przykladami tego podejscia Sl.l adaptacja kwestionariusza ICQ Batesa
Aktywnosc
------------- -
Rytmicznosc

_I australijskie
Zblii:anie si~ Przystosowalnosc

i innych (1979) do populacji niemowh1t holenderskich dokonana przez Kohnstamma ;&ll;r;J

~ grec k"1e
(l989b), kwestionariusza TTS Fullarda i innych (1984) do dzieci wloskich w wieku
zlobkowym (Axia, Prior i Carelli, 1992) czy zakmkzona niedawno adaptacja CBQ
Rothbart i innych do populacji dzieci chinskich (Ahadi i in., 1993), W wypadku
wiekszosci wymienionych przed chwih1 kwestionariuszy do baclania tempenunentu
Ü II
•
amerykansl<ie
chinskie
-------- - ---
J

Ryc. 6.1. Wybrnne chan1kte1·ystyki tempenuneutnlne niemowh\t 1111 ()()dstawie

niemowhtt i clzieci analiza psychometryczmi ogranicza sie do oceny wewnetrznej czterech (ffob kmjowych (adaptacja - wg: Prior, Ky1·ios i Obe1·ld11id, J986b, s. 462)

358 359

.:,.:;,~.
 '11~"~
W krytycznym przegh1dzie badail mivdzykulturowych nad temperamente'i'
niemowh1t i dzieci, prowadzonych za pomoc<i kwestionariuszy wywodziicych si
z tradycji badail zapocz<itkowanej przez Thomasa i Chess i adaptowanych zgodnie z
strategi<i doboru pozycji kulturowo r6wnowaznych, Kohnstamm (1989b) zwr6cH
uwage na kilka slabosci. Po pierwsze, por6wnywane pr6by byly na og6l niewielkie
i niereprezentatywne dla populacji, dla kt6rej dokonano adaptacji kwestionariusza;.
Po drugie, kwestionariusze oryginalne, np. zestaw kwestionariuszy Careya i McDe.! '
vitta, nie nadaj<i sie do adaptacji kulturowej, poniewaz ich charakterystykt(,:
psychometryczna nie odpowiada przyjetym standardom. Sposr6d kwestionariuszy
temperamentu przeznaczonych dla dzieci i mlodziezy DOTS-R, kt6rego wersja.
oryginalna (amerykailska) skonstruowana zostala na podstawie takich metod ·
statystycznych, jak analiza czynnikowa eksploracyjna i konfirmacyjna, zaadapJ
towany do warunk6w japonskich przez Windle'a, Iwawaki i Lernern (1987, 1988),
jest przyldadem narzedzia, kt6re spelnia wsp6lczesne standardy psychometryczne.
Ogromna wit;;kszosc kwestionariuszy przenaczonych do badania temperamenttt
niemowl<it i dzieci powstala w Stanach Zjednoczonych z mysl<i o dzieciacli
amerykailskich i obci<izona jest z tego powodu znacznym etnocentryzmem. Istnieje
co prawda duze prawdopodobieilstwo, ze ekspresja behawioralna i sytuacyjna
temperamentu jest b<.;~:.,iej uniwersalna u niemowl<it i malych dzieci niz u mlodziezy
i doroslych, niemniej jednak istnieje tez wiele specyficznych dla kultury praktyk
wychowawczych, wymagail i sytuacji, kt6rych nie uwzglcdniaj<i pozycje for-
mulowane przez badaczy amerykailskich (por. Persson-Blennow i McNeil, l 979).
Szczeg6lnie duzo trudnosci pojawia sie przy pr6bie adaptacji kwestionariuszy
zawieraj<icych pozycje odnosz<ice sie do specyficznych zachowail i sytuacji, np. CBQ
Rothbart (Ahadi i in., 1993; Rothbart i in„ 1995) czy tez adresowana do doroslych
SSS Zuckennana (1979). Kwestionariusze, kt6rych pozycje nie odnosz<i sie do
specyficznych zachowai'l i sytuacji, lecz raczej do og61nego „rdzenia" zachowania,
pozbawione s<i cal~owicie lub niemal calkowicie skrzywieil etnocentrycznych. Do tej
grupy zaliczyc mozna kwestionariusz EAS-TS Bussa i Plomina (1984).
Strategia konstruowania rownowaznych kulturowo skal. Strategia kon-
struowania r6wnowaznych kulturowo skal opiera sie na zalozeniu o uniwersalnosci
cech temperamentalnych. Nie tylko cechy, ale ich konfiguracje s<i wsp6lne dla
wszystkich kultur. Najbardziej reprezentatywnym przykfadem tej strategii Sq badania
miedzykulturowe prowadzone przez Eysenck6w (Eysenck i Eysenck, 1982; Ey-
senck, 1983) i ich wsp6lpracownik6w (Barrett i Eysenck, 1984; Hanin, Eysenck,
Eysenck i Barrett, 1991 ). Celem tych badail bylo sprawdzenie, do jakiego stopnia trzy
czynniki nadrzc;;dne (PEN), kt6re mierz<i kwestionariusze EPQ i EPQ-R (wersje dla
mlodziezy i doroslych), s<i czynnikami uniwersalnymi.
Procedura adaptacji EPQ-R polega na tlumaczeniu (od transkrypcji do trawes-
tacji) pozycji kwestionariusza i - o ile zachodzi taka potrzeba - dodawaniu pozycji
nowych, specyficznych dla danej kultury. Gl6wnym kryterium wl<iczenia pozycji do
danej skali S<! wyniki analizy czynnikowej i analizy mocy dyskryminacyjnej.
360
tzyjmuje sie, ze adaptacja EPQ do warunk6w danego kraju wtedy jest r6wnowazna
brytyjskim oryginalem, gdy uda sie;; wylonic trzy postulowane przez teorie skale
Psychotycznosci, Ekstrawersji i Neurotycznosci - i gdy, zgodnie z zalo:leniami
eorii Eysencka, poszczeg6lne czynniki S<l wobec siebie ortogonalne lub prawie
ortogonalne. Ponadto skale musz<1 sie charakteryzowac zgodnosci<i wewnetrzm1
(mierzom1 wsp61czynnikiem alfa Cronbacha) nie mniejsz<i niz 0,70.
Liczba (a czasem i tresc) pytail spelniaj<icych te kryteria i skladaj<1cych sie na
poszczeg6lne skale kwestionariusza jest r6zna w r6znych krajach. Aby mnozliwic
,por6wnania miedzykulturowe, zar6wno na poziomie struktury czynnik6w, jak i na
poziomie skal, sredni wynik kazdej skali przeksztalca sie;; w taki spos6b, by punktem
odniesiena byla skala zloZüna z 30 pozycji. Dzicki zastosowaniu obja§nionej
szczeg6lowo przez Eysenck6w (np. Barrett i Eysenck, 1984; Eysenck, 1983; Eysenck
i Eysenck, 1982) strategii adaptacji EPQ, udalo sie wykazac uniwersalnosc trzcch
czynnik6w temperamentu. Te same czynniki udalo sie;; wylonic w dziesi<itkach
r6znych kraj6w niemal na wszystldch kontynentach.
St.-ategia doboru pozycji z uniwersalnej puli pozycji reprezentuj~cych
mi~dzylrnlturowo rownowazne skladniki definicy,jne slml. Ta strategia, za-
stosowana przez Strelaua i Angleitnera ( 1994; S,trelau i in., l 990a, 1999) przy
konstrukcji kwestionariusza PTS, r6zni sie w dwojaki spos6b od procedur opisanych
poprzednio. Po pierwsze, o wiele wiykszy nacisk polo:iono na spos6b operac-
jonalizacji mierzonego konstruktu oraz na procedurc;; generowania pozycji. Po
drugie, od samego pocz<itku pracy nad konstrukcj<i skal kwestionariusza zwracano
uwagc;; zar6wno na aspekt specyficzny, jak i na aspekt uniwersalny, by umozliwic
poiniejsz<i konstrukcjc;; r6wnowaznych kulturowo wersji kwestionariusza, kt6ry,
w przeciwieilstwie clo EPQ-R, mierzy konstrukty nieortogonalne. Strategia ta
nawi<izuje do podstawowych idei Loevingera (l 957) oraz niekt6rych idei zaczerp-
niytych z koncepcji konwergencyjnych i clywergencyjnych metod pomiaru trafnosci
wecHug matrycy „wiele cech - wiele metod" Campbella i Fiske'a (1959).
Konstrukcje PTS rozpoczc;;to od operacjonaUzacji konstrukt6w teoretycznych, na
kt6rych opieraj<i sie;; skale kwestionariusza - sily procestJ pobudzenia (SPP), sily
procesu hamowania (SPH) i ruchliwosci proces6w nerwowych (RPN). Zaldada sie,
:le s<1 to konstn1kty uniwersalne (etic), wsp61ne dla wszystkich kultur„
Operacjonalizacja konsttukt6w polegalä na wygenerowaniu ich skladni-
k6w definicyjnych. Wygenerowano w sumie 17 skladnik6w - siedem dla skali SPP
(np. potrafi adekwatnie reagowac w warunkach silnego napic;;cia emocjonalnego)
i po pic;;c dla pozostalych skal (SPH i RPN) (dokladny opis w: Strelau i in. 1995,
1999). Zaklada siv r6wniez, ze skladnik:i s<t r6wnowazne kulturowo (uniwersalne).
Skladniki definicyjne poszczeg6lnych skal kwestionariusza stanowily punkt wyjscia
generowania pozycji. Poniewaz cechy temperamentalne ujawniaj<i sie;; w zachowa-
niach, kt6re mog<i siy charakteryzowac okresl011<i specyfik<i kulturow<i, wygenerowa-
no duz<i pule pozycji. Uznano, ze pula ta, sldadaj<tca siez 252 pozycji i oceniona przez
sc;;dzi6w kompetentnych jako prototypowa dla 17 sldadnik6w PTS, wyczerpuje
361
potencjalml pule:; pozycji. Te pozycje S<l identyczne we wszystkich wersjac;I)
jc:;zykowych i obejmtlj<l mozliwie jak najszerszq gamc:; zachowan i sytuacji, w kt6rych
mog<l sie:; ujawniac cechy temperamentalne.
Specyficzne podejscie (emic) do konstrukcji danej wersji krajowej czy jc:;zykoweJ,
PTS polega na wyborze z puli 252 pozycji tych pozycji, kt6re w danej kulturze ·
(danym obszarze jc:;zykowym) najlepiej reprezentujq konstrukty uniwersalne (tj. 17
skladnik6w PTS). Slui'l do tego zaawansowane procedury psychometryczne.
Poszczeg6lne wersje jc:;zykowe (kulturowe) r6znÜl sie:; pod wzglc:;dem liczby i rodzafa
pozycji. Wartosci wyrazone w postaci sredniego wyniku dlajednej pozycji pozwalaji}.
por6wnywac wyniki danej skali dla r6:lnych wersjijc:;zykowych (Strelau i in., 1999),
Dzic:;ki temu, ze zar6wno konstrukty teoretyczne, jak i ich definicyjne skladniki majq
charakter uniwersalny, mozliwe jest dokonywanie por6wnm1 mic:;dzykulturowych
trzech skal kwestionariusza (SPP, SPH i RPN).
Powyzsza strategia wykorzystana zostala do konstrukcji kilkunastu wersji
j<;;zykowych PTS w Europie, Azji, Australii i Stanach Zjednoczonych (Strelm1
i Angleitner, 1994; Strelau i in., 1999). W przeprowadzonym niedawno badaniu
pr6by poludniowokoreanskiej dla kazdego z 17 skladnik6w wygenerowano nowe
pozycje, by m6c w ten spos6b sprawdzic, czy pierwotna pula 252 pozycji nie jest
przypadkiem europocentryczna (Strelau, I<ang i Angleitner, 1996). Gdy zbadano
probe:; koreansk<l dwiema wersjami kwestionariusza - jednq opartq na pierwotnej
puli 252 pozycji, drug<1 na puli wygenerowanej przez Koreaiiczyk6w - okazalo sie:;,
ze obie wersje kwestionariusza majq podobne wlasciwosci psychometryczne.
Omawiana strategia stosowam\ byla przy konstrukcji innego jeszcze kwes-
tionariusza, FCZ-KT Zawadzldego i Strelaua (1995, 1997). Tym razem pula
wyjsciowa, sluzqca do konstrukcji r6wnowaznych kulturowo wersji kwestionariusza,
sldadala sie z 381 pozycji. Zakonczono nieclawno adaptacjc:; niemieckq, wloskq,
rosyjslGt i amerykailskq tego kwestionai"iusza.
Rozdziat 7
,
FUNKCJONALNE ZNACZENIE
TEMPERAMENTU
Typologia temperamentu, kt6rq zaproponowali starozytni Grecy, zrodzila sit:
z obserwacji, ze nieprawicllowosci w dzialaniu czterech hormon6w stanowüicych
fizjologicznq podstawc:; temperamentu, b<tdi ich niewlasciwa ilosc lub proporcja,
mogq doprowadzic do choroby organizmu. Na istotn'l rolc:;, jakq odgrywa tem-
perament w funkcjonowaniu czlowieka, zwr6cili uwage po raz pierwszy Hipokrates
ijego uczeil Galenus. Z kolei badacze o orientacji konstytucjonalnej, np. Kretschmer
i Sheldon (por. rozdz. 1), zwr6cili uwagc:;, ze temperament moze miec wplyw na
pojawienie sie lub zaostrzenie zaburzen psychicznych. Obaj baclacze pominc:;li jeclnak
zupelnie rolc:;, jak<1 w powstawaniu tego typu zaburzeil odgrywa srodowisko.
Jeclnym z pierwszych badaczy, kt6rzy zwr6cili uwagc:;, ze interakcja cech
temperamentalnych z nie sprzyjaj<icymi warunkami srodowiskowymi moze prowa-
dzic do zaburzen zachowania, byl prawdopodobnie Pawlow. W licznych eks-
perymentach na psach Pawlow wykazal funkcjonalne znaczenie cech temperamen-
talnych, zwlaszcza sily ukladu nerwowego, dla przystosowania jednostki do cech
srodowiska, m.in. do silnej stymulacji, deprywacji sensorycznej, rac,ykalnej zmiany
otoczenia.
Jak wykazano w rozdzialach 2 i 3, rozw6j badail nad temperamentem przebiegal
wielokierunkowo. R6Znice w podejsciu zaleza!y od tego, kto byl obiektem badail
- niemowlc:;ta i dzieci czy tez ludzie dorosli. Czynnikiem, kt6ry zadecydowal
o specyfice badail nad rol<i temperamentu w funkcjonowaniu czlowieka w r6znych
warunkach i r6znych srodowiskach, byl wiek os6b badanych. Tak wic:;c funkcjonalne
znaczenie temperamentu u dzieci przejawia sie:; przede wszystkim w interakcjach
spolecznych z rodzicami i innymi osobami zajmuj<icymi sie:; dzieckiem oraz
w zachowaniu w warunkach szkolnych - od przedszkola pocz<1wszy, az po wyzsz<t
uczelnic:;.
U os6b doroslych rola temperamentu ujawnia sie:; szczeg6lnie silnie w zyciu
zawodowym, w sposobie spc:;dzania woh1ego czasu, inlerakcjach spolecznych i zyciu
malzeilskim.
Wielt1 badaczy (np. Chess i Thomas, 1989; Kagan, 1983; Niebylicyn, 1972a;
Strelau, 1985a; Thomas i Chess, 1977; Zuckerman, 199lc) stoi na stanowisku, ze
363
'"''..._r
 ')~~,,
funkcjonalne znaczenie temperamentu ujawnia si<;; nie tylko w specyficznych dl~
wieku sytuacjach i formach aktywnosci, ale przede wszystkim w sytuacjach
trudnych, stawiaj:.icych czlowiekowi skrajne wymagania. Ale i w tym wypadku
w zaleznosci od tego, kogo sytuacja trudna czy specyficzne wymogi sytuacji dotycz~
- dziecka czy osoby doroslej - obserwujemy odmienne podejscia badawcze.
W badaniach nad dziecmi powstalo wiele koncepcji specyficznych dla tej populacji,
np. koncepcja temperamentu trudnego czy dobroci dopasowania. W badaniach
skoncentrowanych na populacji doroslej, najwivksz:.i popularnosc zdobyly natomiast .'
koncepcje zajmuj:.ice si<;; rozmaitymi aspektämi stresu. Podzial ten, choc nie w pelni
rozl:.iczny (poniewaz oba podejscia reprezentowane S<t zar6wno w badaniach nad
dziecmi, jak i nad osobami cloroslymi), posluzyl do uporz:.idkowania przezen-
towanego w tym rozdziale materialu.
7.1. Wplyw temperamentu na zachowanie
i przystosowanie clziecka w nie sprzyjajq_cych warunkach
Dlugoletni program badan podluznych, rozpocz<;;ty w polowie lat piQcdziesi:.itych
przez Thomasa i Chess (1977; Thomas, Chess i Birch, 1968), znany jako program
NYLS, pokazal, ze interakcja cech temperamentalnych i ich konkretnych kon-
figuracji z nie sprzyjaj:.icymi warunkami srodowiskowymi moze doprowadzic do
zaburzen zachowania u dzieci. Wyniki uzyskane przez tv parv wybitnych psychiat-
r6w zainspirowaly setki badaczy do podjvcia bardziej szczeg6lowych badan, kt6rych
celem bylo poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o funkcjonaln:.i rol<;; temperamentu
na r6znych etapach rozwoju dziecka, w r6znych sytuacjach i dla r6znych rodzaj6w
aktywnosci. Punktem zwrotnym w tym nurcie badan bylo wprowadzenie dw6ch
pojvc - poj<;;cia „temperament trudny", zaproponowanego niemal na samym
pocz:.itku programu NYLS (Thomas, Chess, Birch, Hertzig i Korn, 1963), oraz
pojvcia „dobroc dopasowania", ukutego pod wplywem badan p6iniejszych (Thomas
i Chess, 1977; Chess i Thomas, 1986, 1991). Powoluj:.i si<;; na nie niemal wszyscy
badacze zajmuj:.icy siv funkcjonalnym znaczeniem temperamentu dzieci.
7.1.1. Poj~cie temperamentu trudnego
Jak juz wspom11inl„m w rozdziale 2 przy okazji szczeg6lowej prezentacji
interakcyjnej teorii te,111,eramentu Thomasa i Chess, pojvcie temperamentu trudnego
zrodzilo siv z obserwacji klinicznych. Na podstawie tych obserwacji autorzy doszli
do wniosku, ze jezeli u dziecka dana cecha temperamentalna lub konfiguracja cech
temperamentalnych przyjmuje skrajne natvtenie (w por6wnaniu z natvzeniem
normalnie obserwowanym w populacji), rodzice lub opiekunowie dziecka sklonni sct
dopatrywac siv w tym fakcie przyczyn ewentualnego niewlasciwego zachowania lub
nieprzystosowania. Cechy te mog<t prowadzic do zaburzen zachowania, zwlaszcza
w interakcji z nie sprzyjaj:.icymi warunkami srodowiskowymi.
364
Pode.jscie NYLS
N<~jbardziej typow<1 konfiguracj<t cech skladaj:.icych siv na trudny temperament,
zdaniem Thomasa i Chess (l 977, Chess i Thomas, 1984; 1986), jest konfiguracja
hast<;;puj:.ica: (l) nieregularny rytm biologiczny, (2) tendencja do wycofywania si<;;
w reakcji na nowe bodice, (3) bardzo powolne przystosowywanie siQ lub niemoz-
nosc przystosowania siQ do zmian, (4) przejawianie negatywnych emocji, (5) duZ:a
jntensywnosc reakcji emocjonalnych.
Autorzy opracowali wskainik temperamcntu trudnego: dla kazdego dziecka
sumujc si<;; wyniki w tych pi<;;ciu kategoriach temperamentu i uzyskuje siv w tcn
spos6b jeden ilosciowy wskainik trudnego temperamentu. Zdaniem Thomasa, Chess
i Koma:
Tak tcmpcramcnt truclny, jak i tcmpermncnt w og61e jcsl rcalnym atrybu!cm jeclnostki, podobnie jak
motywacja czy poznanic. Okrcslonc ccchy rodzic6w oraz inne czynniki srodowiskowc mogq jedynic
trndny tcmpcrament dziecka modyfikowac lub nasilac. Analogicznic, temperamenl dziccka wplywa
modyfikujqco na postawy i zachowania roclzic6w (l 982a, s. 3).
Wymieniona wcze8niej konstelacja cech skladaj:.icych siv na trudny temperament
(kt6rcj istnienie potwierdzila analiza czynnikowa) wyst:.ipila u mniej wivcej
10% dzieci objQtych programem NYLS (dzicci te pochodzily z rodzin nalez<tcych do
amerykanskiej klasy sredniej). Trudny tcmperament, rozumiany jako konstelacja
wymienionych wczesniej cech temperamentu, mierzyc mozna r6wniez za pomoc:.i
kwestionariuszy tempcramentu skonstruowanych przcz Careya i McDevitta (Carey,
1985a), w kt6rych - zgodnie z zaleceniami Thomasa i Chcss - temperament
dziecka szacuje siv na podstawie wypowiedzi rodzic6w.
Wybitni psychiatrzy nowojorscy sledzili rozw6j 133 os6b badanych od niemow-
lc;;ctwa po wiek dorosly. Dzieci poddawane byly badaniom klinicznym i systematycz-
nej obserwacji, prowadzono tez kontrolv wanmk6w srodowiskowych, ze szczeg61-
nym uwzglvdnieniem srodowiska rodzinnego. Wyniki tych badan pozwolily na
sformulowanie nastv1m.i<1cego wniosku. Jczeli w wiekt1 od 3 Iat wzwyz dziecko
przejawia trudny tcmperament i jezeli towarzysz:.i temu nieodpowiednie lub nie
sprzyjajqce warunki sroclowiskowe, to w wiekt1 clorostym mog:.i wyst:.ipic zaburzenia
przystosowania (Chess i Thomas, 1984, 1986; Thomas i Chcss, 1984 ).
Autorzy nie ograniczyli swoich poszukiwan potencjalnych predyktor6w zabu-
rzen zachowania na p6iniejszych etapach rozwoju wyh1cznie do cech temperamen-
talnych. Na podstawie analizy regresji wielokrotnej udalo im siQ wykazac, ze wsr6d
wicht poprzeclzaj:.icych zmiennych, takich jak wskainik przystosowania w wiekt1
3 i 5 lat, diagnoza temperamentu truclnego/latwego w wiekt1 3 lat oraz postawy
rodzic6w pozwalaj:.i przewidziec zaburzenia zachowania w wiektt doroslym.
Wyjasniaj:.i one az 34% wariancji tych zaburzen. Cameron (l 977, 1978) poddal dane
z programu NYLS (dotycz<tce cech temperamentalnych i wlasciwosci rodzic6w)
ponownej analizie i uzyskal analogiczne wyniki: n~jlepszymi predyktorami lagod-
nych zaburzen zachowania w wicktt cloroslym byly zmienne temperamentalnc,
zdiagnozowane w czwartym roku zycia.
365
 Rozszerzenie poj~cia tempernmentu tn1dnego
Istnienie konfiguracji cech sklad<tj11cych siv na trudny temperament uclalo s~
r6wniez potwierclzic w innych baclaniach wywodzqcych siv z teorii tempera1nentÜ·
Thomasa i Chess, aczkolwiek liczba i tresc cech sklaclaj<tcych siv na ten synclroaj
r6znily siv nieco od tych, kt6re wyodrvbniono w programie NYLS. Maziade
i wsp6lpracownicy (Maziade, Boutin, Cote i Thivierge, 1986; Mazjacle, Cot~i
Bouclreault, Thivierge i Caperaa, l 984b), na poclstawie kilku badan prowaclz~l
nych w miescie Quebec i obejmuj<1cych parv tysi(!cy normalnie rozwijajqcych sj~i
dzieci w wieku od 7 do 12 lat, uzyskali sp6jny obrnz siruktury czynnikowej
lemperamentu.
Pierwszy czynnik, wyloniony na poclstawie analizy gl6wnych sklaclowych;
uznany zostal za typowy dla temperamentu latwego/trudnego. W sklacl tego czynnika
wchodzily nastvpuj<tce cechy: aktywnosc, przewidywalnosc, latwosc przystosowa-
nia, intensywnosc (reakcji), nastr6j i wytrwalosc. Dzieci ocenione przez roclzic6w
jako truclne w prowaclzeniu charakteryzowaly siv duz11 aktywnoscüt, zachowywaly
siv malo przewiclywalnie, mialy duze trudnosci w adaplacji, reagowaly silnie, byly
malo wytrwale i przewaial u nich negatywny nastr6j.
W innym badaniu, przeprowadzonym na 700 niemowlvtach w wieku od 4 do
8 miesi(!cy (Maziade, Boudreault, Thivierge, Caperaa i Cote, l 984a), wylonil siv
nieco inny syndrom temperamentu trudnego: tendencja do wycofywania siv,
trudnosci adaptacyjne, duza intensywnosc reakcji i duia latwosc rozpraszania siv.
Wyniki tego badania sugeruj<1, ze byc moze wzorzec cech temperamentalnych
sklaclaj<1cych siv na trudny temperament jest r6zny w r6:lnym wieku, czego Thomas
i Chess nie wzieli pod uwage.
Windle ( 1991 ), takze kontynuujqcy tradycje zapocz11tkowam1 przez Thomasa
i Chess, wywodzi sw6j konstrukt trudnego temperamentu z koncepcji czynnik6w
ryzyka. Ryzyko zaburzen zachowania jest tym wieksze, im wi(:cej w zyciu dziecka
pojawia sie czynnik6w ryzyka. Zdaniem tego autora kazdy wymiar temperamentu
moze byc uznany za przejaw temperamentu trudnego, jezeli wystvpuje w skrajnym
natezeniu. A poniewaz, jak twierdzi Windle, temperament sklada sie z 10 cech,
liczba cech sldadaj11cych sie na trudny temperament moze sie wahac od 1 do 10. Im
wiecej cech przybiera natezenie skrajne, tym trudniejszy temperament.
Jak pokaze w tym rozdziale, r6wniez inni autorzy uzywajq pojvcia temperamentu
trudncgo, choc konfiguracja cech sldadajqcych siv na temperament trudny odbiega
rnnicj lub bardziej od propozycji Thomasa i Chcss. Jednq z przyczyn rozbieznosci eo
do Iiczby i rodzaju cech temperanientalnych skladajqcych siv na temperament trudny
jest niemoznosc odtworzenia przez wielu badaczy struktury temperamentu sldadaj<1-
cej siv z 9 cech, jak to proponowali Thomas i Chess. Zastosowanie analizy
czynnikowej spowodowalo znacznq redukcjv liczby cech postulowanych przez
autor6w programu NYLS.
Od konccpcji NYLS mybardziej odbiega clefinicja tempcramentu truclnego
zaproponowana przez Batesa (1980; 1987). Bates, Freeland i Lounsbury ( 1979)
skonstruowali Kwestionariusz Ch~1rakterystyk Niemowlvcia (ICQ), sluzitcy do
366
miaru temperamentu trudnego zredukowanego do jednego czynnika, zwanego
zez autor6w kaprysnoscü1-trudnoscü1 (fussy-dijjicult), bedqccgo wskainikiem
topnia, w jakim rodzice spostrzegajq niemowlv jako trudne. To ujecie zapoczqt-
kowalo falv krytyki zaproponowanego przez Thomasa i Chess sposobu rozumienia
temperamentu trudnego. Dyskusji na tcmat znaczenia pojecia tempereramentu
trudnego poswivcono specjalny numer czasopisma „Merrill-Palmer Quarterly".
Uwagi k1·ytyczne dotyczi\ce 1>oj~cia tem1>ernmentu trndnego
Zdaniem Batesa (1980, 1983), kt6ry te dyskusjv zainicjowal, definicja Thomasa
i Chess ( 1977), zgodnie z kc6rq temperament trudny to uwarunkowana konstytuc-
jonalnie/biologicznie cecha dzieclrn, jest nie do przyjecia. Konstrukt „te1nperament
trudny" ma bowiem z cah1 pewnosciq podloze spolecznc i percepcyjne.
Spos6b, w jaki rodzicc spostrzegaji1 swoje dziecko, jest integral nie zwirizany z rzeczywistosci11 spolecznri.
Bez zrozumienia, w jald spos6b rodzice spostrzegt\ill dziccko, nie zrozumiemy sensu poji;cia temperamen-
tu trudnego (Bates, 1983, s. 94).
Rothbart (1982) wyrnzita poghtd, ze poj(!cie temperamentu trudnego zmienia siv
z wiekiem - trudnosc temperamentu ma swoj<1 specyfike rozwojow<1. A i znaczenie
samcgo konstruktu jest wzgledne. Cecha temperamentu w jednej sytuacji niepoz<1da-
na, w innej sytuacji moze siv okazac przydatna. Kazda cech<1 tPmperamentu jest
w jakims stopniu korzystna, a w jakims niekorzystna.
Zdaniem Plomina (1982) nie ma sensu wprowadzac do rozwazan nad tem-
peramentem dodatkowych utrudniei'1, jak to czyni Bates, kiedy postuluje, ze cechy
rodz<t siv w umysle obserwatora Gak glosi teoria atrybucji). Poj(!cie „percepcja
rodzic6w" jest pojvciem wieloznacznym, wivc bardziej wskazane byloby po-
slugiwanie sie takimi terminami, jak „szacowanie przcz rodzic6w", „wywiad
z rodzicami" itp. Dia takich procedur, jak szacowanie czy wywiad mozna
przynajmnicj dokonac oceny rzetelnosci i trafnosci.
Kagan ( l 982a), kt6ry raczej byl sympatykiem stanowiska gloszonego przez
Thomasa i Chess, dowodzil, ze temperamenty skrajne - np. lekliwosc - nie sq li
tylko konstrukcj<\ w glowie rodzic6w, ale istniej11 obiektywnie. Tego typu cechy
niew<1tpliwie wplywajq na nastr6j i zachowanie roclzic6w oraz inne osoby uczest-
niczttce w socjalizacji dziecka, wiec stosowanie przez Thomasa i Chess etykietki
„trudny" nie jest bezpodstawne.
Jak juz pisalem w innym miejscu (Strelau, l 989b, l 992a), konslrukt „tem-
perament trudny" jest o tyle niefortunny, ze ma wydzwivk oceniaj11cy. Konstrukt ten
uwypukla rolv cech temperamcntalnych (kontekstu personologicznego) w po-
wstawaniu zaburzen zachowania lub ldopot6w wychowawczych. Jak uczy doswiad-
czenie wyniesione z badai1 nad inteligencjq, etykietkowanie okreslonych cech
zwalnia rodzic6w i wychowawc6w z odpowiedzialnosci za nieskutecznosc wlasnych
zabieg6w ksztalqcych czy wychowawczych. Poclobnie dzieje siv wtedy, gdy
twierclzimy, ze dziecko ma truclny temperamcnl.
Ustosunkowuj<1c siv do przedstawioncj wyzcj krytyki, a zwlaszcza do propozycji
Batesa, by temperament lrudny ujmowac percepcyjnie, Thomas i inni ( l 982a)
367
,);Si1~-{i
 ~i?fi/
podtrzymali sw6j dotychczasowy pogl<id: trudny temperament nie jest zjawis
z obszaru percepcji spolecznej, Iecz cech<ijednostki. Swoj<i odpowiedz u.ivli w spo
nastvpuj<icy: „w naszym przekonaniu temperament trudny jest realnym zjawiskie
niezale:lnym od percepcji matld" (Thomas i in., 1982a, s. 16). Stwierdzenie to naJei
rozumiec w spos6b nastvpuj~1cy: realnym zjawiskiem nie jest temperament trudn
sam w sobie, Iecz konstelacja cech temperamentalnych zwana temperamente'
trudnym, bvd<ica personologiczn<i charakterystyk<i dziecka. Mimo wielu krytycznyc
opinii na temat sposobu rozumienia pojvcia temperamentu trudnego, wielu badac
opieralo siv w swoich badaniach na podejsciu Thomasa i Chess.
Wsp6lnym mianownildem wszystkich definicji temperamentu trudnego 8 ~
nastvptij<ice elementy, akceptowane prawdopodobnie przez wszystkich badad~
stosuj<icych ten konstrukt: ( 1) po.ivcie trudnego temperamentu odnosi siv d6
skrajnych wartosci cech temperamentalnych, (2) cechy te wystvpuj<i w populacji
normalnej, od okresu niemowlvcego po okres dorastania, (3) w pewnych warunkacli
obecnosc tych cech zwivksza prawdopodobienstwo pojawienia siv zaburzen za•..
chowania.
7.1.2. Temperament a dobl"Oc clopasowania
Thomas i Chess, po czvsci w odpowieclzi na krytykv pojvcia temperamentu
trudnego (uzywanego przez nich czvsto zamiennie z pojvciem trudnego dziecka), ale
przede wszystkim pod wplywem wlasnych doswiadczen klinicznych, wprowaclzili
pojvcie dobroci dopasowania (om6wione juz w rozdz. 2).
Podc,jscie NYLS
Badacze z Nowego Jorku uzywali pojvcia dobroci dopasowania (goodness «ffit),
kt6re oznacza, ze jakosc funkcjonowania jeclnostki zalezy od tego, w jaldm stopniu
wymagania stawiane przez srociowisko Sq zgocine Z j~j indywiduaJnymi wlasciwos-
ciami, przede wszystkim w odniesieniu clo temperamentu. Thomas i Chess (1977;
Chess i Thomas, 1986, 1991; Thomas i in., 1968) pokazali, na poclstawie licznych
historii przypadk6w, :le je:leli rodzice (opiekunowie) dostosowuj<i swe zabiegi
wychowawcze i wymagania do trudnego temperamentu clziecka (dobrze je dopaso-
wuj<i), zaburzenia zachowania nie musz<i wyst<1pic. Nie ma wivc :ladnego bezposred-
niego zwi<izku mivclzy trudnym temperamentem a zaburzeniami zachowania czy
przejawami nieprzystosowania. Z kolei brak dopasowania (poorness offit) zabieg6w
wychowawczych rodzic6w (opiekun6w) oraz innych wymagal'i otoczenia do
temperamentu dziecka zwivksza iyzyko, ze u dziecka z trudnym temperamentem
pojawü1 siv zaburzenia zachowania.
Z wielu cytowanych w literaturze bada!l wynika, ze w zaleznosci ocl tego, jakie
wymagania otoczenie spoleczne stawia dziecku i czego od niego oczekuje, r6zne
konstelacje cech temperamentalnych mog<i siv okazac „truclne". 1 odwrotnie,
w pewnych okreslonych warunkach wzorzec temperamentu uwazany za truclny
368
programie NYLS moze sprzyjac przystosowanilt. Jak wykazaly badania Tl10-
asa i Chess (1977), w pr6bie Portorykanczyk6w pochodzenia robotnicze-
' mieszkaj<icych w Nowym Jorklt, dlt:la aktywnosc stala sie;; w niekt6rych
ypadkach ir6dlem zabltrzen zachowania przejawiaj<icych siv w nadmiernej
aktywnosci motorycznej. Ten typ zabltrzen zachowania nie pojawil siv prawie
wcale lt dzieci objvtych programem NYLS, pochodz<icych z wy:lszej warstwy
klasy sredniej. W przeciwie11stwie do dzieci objvtych programem NYLS, dzie-
i portorykanskie mieszkaly w ciasnych, nadmiernie zagvszczonych mieszka-
·ach, a wivc w mihosrodowisku skrajnie nie sprzyjaj<icym dla dziecka o aktyw-
m temperamencie. Z kolei brak rytmicznosci, czvsto powodltjqcy lt dzieci ob-
jvtych programem NYLS zabltrzenia snu, nie powodowal :ladnych tego typu
zabltrzen u przedszkolak6w portorykariskich, poniewaz - w przeciwienstwie do
todzic6w dzieci objvtych programem NYLS - rodzice dzieci portorykanskich nie
.·przywi<izywali :ladnej wagi do tego, o kt6rej godzinie dziecko kladzie siv spac
i o kt6rej wstaje.
Kontekst kulturowy jako jeden ze wsp61wyznacznik6w
funkcjonalnego znaczenia tempcramentu
Badanie, kt6re przeprowadzil de Vries ( 1984, 1987) na rodzinach Masa-
•. j6w, mieszkanc6w poludniowej Kenii, pokazuje niezwykle obrazowo, w jakim
;, stopniu specyficzny kontekst kulturowy moze modyfikowac funkcjonalne zna-
czenie cech temperamentu. Sposr6d czterdziestlt osmiu 5-miesivcznych niemow-
l<it masajskich, kt6rych temperament szacowano na podstawie Kwestionariusza
Temperamentu dla Niemowl<it (ITQ), wyloniono dwie grupy skrajne - 10
niemowl<it majqcych najwyzsze wyniki na pivciu wymiarach temperamentu
skladaj<icych siv na temperament trudny w ujvciu Thomasa i Chess oraz 10
niemowl<it o najnizszych wynikach na tych wymiarach, czyli maj<icych - we-
dlug Thomasa i Chess - temperament latwy. Po trzech miesi<icach badanie
powt6rzono.
Tymczasem zdarzyla siv tragedia. Normalny tryb zycia Masaj6w zaburzyla
wielka susza. Zapasy zywnosci stopnialy, skurczyla siv drastycznie liczba pastwisk.
Sytuacja zmusila Masaj6w do migracji w poszukiwaniu wanmk6w pozwalaj<icych
przetrwac suszv. Jedn<i z konsekwencji tego tragicznego wydarzenia byl wzrost
umieralnosci niemowl<it.
Z powodu migracji udalo siv odszukac tylko 13 sposr6d 20 wyselekcjonowanych
do dalszych badal'i rodzin: 7 rodzin z dzieckiem „latwym" i 6 rodzin z dzieckiem
„trudnym", wedlug diagnozy sprzed trzech miesic;;cy. Pivcioro z siedmiorga dzieci
„latwych" nie zylo, natomiast z sz6stki clzieci „trudnych" ubylo tylko dwoje.
R6znica smiertelnosci dzieci latwych i trudnych (prawie istotna statystycznie
- p = 0,07) jest wrvcz uclerzaj<ica.
De Vries pr6bowal znalezc przyczy1w wyzszej smiertelnosci niemowl<it latwych.
W swojej interpretacji odwolal siv do hipotezy „skrzypi<icego kola". „ W sytuacji gcly
dziecko karmione jest na :l<idanie, dziecko truclne, barclziej kaprysne, emituje
369
silniejsze bodice, wiec jest czesciej przystawiane do piersi „ (1987, s. 180).
Niemowk latwe, spokojniejsze i latwiejsze w prowadzeniu, mniej sie daje we znaki
i w rezultacie otrzymuje mniej mleka i pozywienia.
Ze wzgkdu na malq liczebnosc pr6by, spostrzezenia de Vriesa nie pozwalaj<l na
sformulowanie jednoznacznego wniosku. Niemniej jednak badanie to sugeruje, ze
funkcjonalne znaczenie cech temperamenlu zalezy od specyficznej inlerakcji
z czynnikami srodowiskowymi, takimi jak kultura i warunki fizyczne. Warunki fi-
zyczne panuj<1ce podczas suszy subsaharyjskiej, w interakcji z postawami matek-
-Masajek, byly rozbiezne z postulowamt przez Thomasa i Chess struktun1 temperamen-
lu latwego. W wyniku tej rozbieznosci (slabego „dopasowania") zycie strncito wiecej
„lalwych" niemowh1t masajskich niz „truclnych" niemowlqt. De Vries (1994)
przytacza tez wiele innych opis6w los6w niemowh1t „truclnych", zyj<1cych w r6:lnych
spotecznosciach wschoclnioafrykanskich. Jak wynika z tych opis6w, niezaleznie od
analizowanego momentu wczesnego rozwoju, trudny tempernment nie jest jedynym
czynnikiem ryzyka. Poziom ryzyka jest wypadkowit dobroci dopasowania tem-
peramentu clo srodowiska fizycznego, spolecznego, kulturowego i rodzinnego.
Super i Harkness (1986, 1994), wycl10dz<tc od pojecia dobroci dopasowania
Thomasa i Chess oraz wynik6w badah, wskazuji1cych na istnienie r6znic kulturo-
wych w zahesie cech temperamentalnych, w tym wynik6w wtasnego badania,
w kt6rym por6wnywano niemowleta w Kenii i Stanach Zjednoczonych (Super
i Harkness, 1982), doszli do wniosku, :le spos6b organizacji srodowiska wptywa na
ekspresje i funkcjonalnq role cech tempernmentalnych. Autorzy wprowadzili pojecie
niszy rozwojowej.
Niszt; tworzq warunki fizycznc i spoleczne, w kc6re trnfia <lziecko; narzucone przcz kultur.; zwyczaje
dotycz11ce opieki nad dzieckiem, socjalizacji i kontroli zachowania; ornz struktura psychiczna os6b, kt6re
sk dzieckiem opiekujq, h1cznie z ich przekonaniami na temac tego, czym jest rozw6j, i wanosciami w tym
zakresie (Super i Harkness, 1986, s. 133).
Spory dotyczi1ce pojecia temperamentu trudnego mozna bedzie wlasciwie
rozstrzygnqc dopiero wtedy, gdy uwzgledni sie specyficzne dla danej kultury nisze
rozwojowe, w kt6rych wychowuje sie dziecko. Kazdy kontekst kulturowy ma wlasnq
etnoteorie temperamentu trudnego.
P1·6ba 01>erncjonalizacji 1>oj~cia dobrnci do1>asowania
J. V. Lerner (1984, 1993) i R. M. Lerner (Lerner i Lerner, 1987, 1994; Lerner
i in„ l 986; Talwar, Nitz, Lerner i Lerner, 1991) podjeli sie operacjonalizacji pojecia
dobroci dopasowania w odniesieiliu do badan nad temperamentem. Wykorzystali oba
przedstawione wyzej konstrukty, konstrukt dobroci dopasowania Thomasa i Chess
i konstrukt niszy rozwojowej Supern i Harkness.
Lerner i wsp6lpracownicy wyszli z zalozenia, ze srodowisko spoleczne i fizyczne
stawia dzieciom i mlodziezy szereg r6Znych wymagan (m.in. dotyczqcych tem-
peramentu) w postaci: (1) poslaw, wartosci i stereotyp6w otoczenia, szczeg6lnie
rodzic6w i innych os6b sprawuj~1cych opieke (wymagania w postaci oczekiwan),
(2) wymagafl wynik<rjqcych z cech temperamentalnych os6b znaczi1cych, (3) wyma-
370
gan, jakie stawiaJ<l przed temperamentem warunk.i fizyczne. Jezeli dziecko, ze
wzgledu na specyf.ike swoich cech temperamentalnych, nie JT·• • ;P. sprostac choc
jednemu z tych wymagafl (wystepuje niedopasowanie), pojawia sie ryzyko nie-
prawidlowego rozwoju poznawczego i zaburze!l zachowania.
Gl6wnym przedmiotem zainteresowan badawczych zespolu Lernern byly specy-
ficzne wymagania (oczekiwania) stawiane temperamentowi dziecka (mlodziezy)
przez osoby znaczqce. Owocem tego nurtu badawczego byla adaptacja Zmodyfiko-
wanego Kwestionariusza Wymiar6w Temperamentu (DOTS-R). Zmiany wprowa-
dzone w tym kwestionariuszu przez zesp6l Lernern umozliwily pomiar oczekiwan
stawianych tempernmentowi dziecka. Wszystkie pozycje DOTS-R przeformulowa-
no w taki spos6b, by dotyczyly preferencji rodzic6w, nauczycieli lub r6wiesnik6w.
Dla kazdej pozycji przygotowano cztery warianty odpowiedzi, z czego dwie skrajne
brzmiaty: mrjbardziej pozqdany i dlatego nietmdny oraz naibardziej niepozi1dany
i dlatego bardzo trudny. Autorzy zatytulowali swojq modyfikacje kwestionariusza
„DOTS-R: Etnoteoria" (Windle i Lerner, 1986).
Dysponujqc dwoma wynikami pomiaru temperamentu - wynikiem charnk-
teryzuji1cym osobe badanq na podstawie samooceny, a w przypadku dzieci na
podstawie szacowania przez rodzic6w lub opiekun6w, i wynikiem w wersji
etnoteoretycznej kwestionariusza (w kt6rej rodzice, ewentualnie opiekunowie,
nauczyciele bqdi r6wiesnicy dziecka okreslajq stopien, w jakim poszczeg6lne cechy
temperamentu sq pozqdane lub niepozqdane) - mozna obliczyc tzw. wskaznik
dopasowania (Talwar i in„ 1991). Wskainik ten informuje o stopniu rozbieznosci
miedzy temperamentem osoby badanej (diagnozowanym na podstawie samoopisu
lub szacowania) a oczekiwaniami rodzic6w (nauczycieli, r6wiesnik6w) odnosnie do
stopnia pozqdania/niepozqdania danej charakterystyki tempernmentalnej. Podejscie
etnoteoretyczne zaowocowalo wieloma badaniami (por. Ballantine i Klein, 1990;
Doelling i Johnson, 1990; Klein i Ballantine, 1988; Lerner, 1984, 1993). Wyniki tych
badan potwierdzily przydatnosc zaproponowanej przez zesp61 Lernern opern-
cjonalizacji pojecia dobroci dopasowania.
Konstrukt teoretyczny, jakim jest pojecie tempernmentu trudnego, stanowil punkt
wyjscia bardzo wielu badan, zwlaszcza badan klinicznych, i zgromadzono juz ogromnq
literature na ten temat (por. np. Carey i McDevitt, 1989, 1994; Chess i Thomas, 1986;
Garrison i Earls, 1987; Kohnstamm, Bates i Rothbart, 1989). Ogranicze sie tutaj do
om6wienia kilku najbardziej reprezentatywnych dla tego nurtu badawczego kierunk6w
i tendencji, w tym przede wszystkim badan dotycz&cych powiqzan miedzy tem-
peramentem trudnym a: zaburzeniami psychicznymi, zaburzeniami zachowania,
problemami klinicznymi i funkcjonowaniem w wanmkach szkolnych.
7.1.3. Temperament trudny a zaburzenia psychiczne
Rutter, Birch, Thomas i Chess (1964) przeanalizowali dane pochodz<1ce
z programu NYLS - programu badan podluznych, w ramach kt6rego badano dzieci
371
i1l,\~
 'i~/1!/'
w regularnych odstcpach czasu, od wieku niemowlccego az po koniec si6clmego
zycia. W por6wnaniu z clziecmi, kt6re nigdy nie przejawialy zaburzen psychicznych
(N = 71), dzieci, u kt6rych takie zaburzenia wyst<ipily (N = 21) charakteryzowaly sie
mniej regularnym rytmem biologicznym, gorszym przystosowaniem, wickszq
intensywnosci<i reakcji emocjonalnych i bardzicj negatywnym nastrojem. Zaleznosc
tr: modyfikowala jakosc interakcji rodzic6w z dzieckiem.
Graham, Rutter i George (1973) badali zaleznosc miedzy temperamentem
a zaburzeniami psychicznymi u dzieci (z innej populacji niz dzieci, o kt6rych
byla mowa przed ch\vil<t) wychowywanych w rodzinach, w kt6rych jedno z rodzi•
c6w cierpialo na chorobr: psychiczn<i, a wiec dzieci o podwyzszonym ryzyku
zaburzen psychicznych. Przebadano 60 dzieci w wieku 3-7 lat. Dobrymi predyk-
torami wyst<ipienia zaburzen psychicznych w rok po diagnozie temperamentu byly
dwie cechy temperamentalne: mala regularnosc nawyk6w i mala kaprysnosc. Jest to
jedno z pierwszych badan prowadzonych na pr6bie innej niz pr6ba NYLS, w kt6rym
udalo sir: uzyskac wyniki zgodne z koncepcj<t trudnego temperamentu Thomasa
i Chess.
Malhorta, Vanna i Venna ( 1986) zbadali 100 dzieci w wieku 5-10 lat,
zarejestrowanych w poradni zdrowia psychicznego dla dzieci. Leczono je z powodu
potwierdzonej nerwicy, trudnosci w przystosowaniu, zaburzen w zachowaniu,
zaburzen emocjonalnych lub nadpobudliwosci psychoruchowej. Jak sie okazato,
kazde z tych zaburzen korelowalo z im1<i ceclut temperamentu w ujr:ciu Thomasa
i Chess. Na przyldad trudnosc w przystosowaniu, kt6rej towarzyszyla mala
inteligencja, korelowala istotnie z emocjonalnosci<i, zaburzenia w zachowaniu
- z duz<i energi<i, a sklonnosc do somatyzacji - z duzym wyczuleniem na bodzce
(attentivity), cech<i temperamentaln<i przypominaj<tC<l nieco roztargnienie. Autorzy
doszli do wniosku, ze w swietle uzyskanych wynik6w nie mozna twierdzic, ze
czynnikiem ryzyka zaburzen psychicznych jest temperament jako taki (rozumiany
og6lnie).
Dornbek zespolu z Quebec
Najwir:cej danych na omawiany tu temat zgromadzil zesp6l kierowany przez
Maziade, przy czym na uznanie zasluguje niezwylda systematycznosc prowa-
dzonych poszukiwan. W jednym z badan (Maziade i in., 1985), sposr6d 980 sied-
miolatlc6w z populacji og6lnej wybrano dwie grupy dzieci - 24 dzieci naj-
trudniejszych i 16 dzieci najlatwiejszych. Selekcjr: prowadzono na podstawie
wynik6w Kwestionariusza dla Rodzic6w (PTQ), opracowanego w ramach pro-
gramu NYLS. Po uplywie pir:ciu lat sporz<tdzono dla wszystldch wyselek-
cjonowanych dzieci diagnozr: kliniczn<i. Przy formulowaniu diagnozy kierowano sie
kryteriami DSM-111. Przeprowadzono ponadto wywiad medyczny i zebrano infor-
macje na temat przebiegu rozwoju dzieci i historii stresuj<icych wydarzen zyciowych.
Zastosowano standardowe metody pomiaru zachowania dziecka i funkcjonowania
w rodzinie.
Diagnoze swiadCZqCq 0 zaburzeniu klinicznym (zgodnie z kryteriami DSM-III)
372
uzyskalo 12 sposr6d 24 dzieci zaliczonych piec lat wcze§ni~j do grupy dzieci
tn1dnych i tylko jedno sposr6d 16 dzieci zaliczonych do grupy dzieci latwych.
Wielozmiennowa analiza wariancji nie ujawnila :iadnych istotnych zaleznosci
miedzy temperamentem a funkcjonowaniem w rodzinie ani mir:dzy funkcjonowa-
niem w rodzinie a obecnosci<i zahurzen klinicznych. Ujawnil sie natomiast istotny
zwi<izck miedzy zaburzeniami klinicznymi a temperamentem - przede wszystkim
w rodzinach dysfunkcyjnych (patologicznych). Mimo niewielkiej liczby os6b
badanych, wyniki tego badania S<l bardzo pouczaj<ice.
W innym badaniu, przeprowadzonym przez ten sam zcsp61 (Maziade, Caron,
Cote, Boutin i Thivierge, l 990a), badaiio dzieci z zaburzeniami psychicznymi.
W badaniu wziclo udzial ponad 500 dzicci w wieku 3-7 lat i ponad 300 dzieci
w wieku 8-12 lat. Jak sir: okazalo, w obu grupach wiekowych dzieci zaburzone nie
r6znily sie od populacji og6lnej pod wzglcdem struktury temperamentu, natomiast
w grupach zaburzonych bylo wiccej przypadk6w temperamentu trudnego (por.
tab. 7 .1 ). W opisanym badaniu udalo sie ponadto wyodrcbnic dwa czynniki skladowe
temperamentu trudnego. Czynnik I obejmowal piec cech typowych dla temperamen-
tu latwego/trudnego, Czynnik II natomiast takie cechy, jak mala wytrwalosc, wysoki
pr6g wraZliwosci i duza aktywnosc. W badaniu wzieto pod uwagr: jedynie wyniki
skrajne uzyskane dla obu czynnik6w.
Autorzy wyr6znili cztery typy zaburzcn: zaburzenia uwewnetrznione (objawy
neurotyczne i emocjonalne), zaburzenia uzewnetrznione (zaburzenia w zachowaniu,
nadaktywnosc itp.), op6inienia w rozwoju (zaburzenia rozwojowe w specyficznych
obszarach funkcjonowania) oraz niedorozw6j umyslowy mierzony ilorazem in-
teligencji (I.I. < 70). Czynnik I ujawnil sir: przede wszystkim u dzieci o uzewnr:trz-
nionym typie zaburzen, Czynnik II natomiast - u dzieci op6inionych w rozwoju.
Stwierdzono ponadto, ze temperament trudny nie jest jedynym predyktorem
zaburzen psychicznych.
Badania Maziade'a i jego zespolu (Maziade, Cote, Bernier, Boutin i Thivierge,
1989), obcjmuj<ice dzieci od wieku niemowlr:cego wzwyz, dostarczyly silnych
dowod6w na rzecz tezy, ze zwi<izek zaburzen psychicznych z trudnym temperamen-
tem ujawnia sie najwyrainiej wtedy, gdy jest on rozpatrywany w interakcji z innymi
czynnikami. Badanie kontrolne, przeprowadzone po uplywie 9 Iat (Maziade i in.,
1990b), ujawnilo, ze sama diagnoza temperamentu w wieku 7 lat nie jest dobrym
predyktorem zaburzen psychicznych wyst~puj<icych 9 lat p6iniej.
Konieczne jest uwzglcdnienie i innych zmiennych. Zwüizek miedzy tem-
peramentem a zaburzeniami psychicznymi w wieklt 16 ·lat byl statystycznie istotny
u dzieci wychowywanych w rodzinach dysfünkcyjnych, natomiast w rodzinach,
w kt6rych rodzice w spos6b prawidlowy kontrolowali zachowanie dziecka, nie
stwierdzono :iadnych istotnych r6znic w stanie zdrowia psychicznego micdzy
dziecmi maj<icymi latwy temperament a dziecmi maj<icymi temperament trudny.
Badania zespolu z Quebec zasluguj<i na szczeg61nq uwage, poniewaz prowadzone
byly w clobrze kontrolowanych warunkach, zmienne byly precyzyjnie zclefiniowane,
a pr6by byly staranie opisane pod wzgledem demograficznym.
373
 :>.
8 7.1.4. Temperament trudny a poziom pI"Zystosowania
]' ~~
[ ~
'0 5<U• §:§ ~~ öl
öO
,,;
bJ)
0
N
u
<U
~· Istnieje wiele badan, w kt6rych pr6bowano ustalic zwüizek mivdzy temperamen-
'° '° "'
·;:;o
"'
"i3
"
<U
:§
N '°
~~
•n
0\

i--
N '°
~~
0\
·~
0\
0\ tem trudnym a zaburzeniami zachowania, definiowanymi zwylde operacyjnie jako
wyniki skrajne na wymiarach mierz<icych poziom przystosowania lub zaburzenia
N - ·~ .s
~ zachowania. Pomiar prowadzono metocl<l kwestionariuszowii. Zwi<lzki mic;dzy
N

:§„
'[
:0 ~" .g zmiennymi psychometrycznymi czc;sto baclano w interakcji ze zmiennymi sroclowis-
0
Oll
~
N
c~ ~E
t i kowymi i cechami rodzic6w.
~
<U

N
'B/,,.,
"'
"3
p.
u Q.
0 cri •n cri "1
~ ~
bO
1l -.:.'.t
"'
Ir) "'"1"
":;? 0

i
~ ~
fi
"'
1 e-
·-
u
u
~~
0
<')
•n N
~~
'°
"' '° - ·~
~
Ti
'(S
~
Baclanie austrnlijskie

Jednym z najbardziej wszechstronnych badan tego typu jest badanie podluzne

~
"' <U
8
:E ·~ :§
~ ~ [ §
przeprowadzone przez Kyriosa i Prior (l 990) z University La Trobe w Bundoora na
dzieciach w wieku 3-4 lat. Punktem wyjscia tego badania byl model temperamentu
~ €E ~~ ~~
·;:;o
"'
d<U
8
~
'0
0\ "1" 0\ "1"
0
.§ l
;;;;J
odwoluj<icy siv do pojc;cia odpornosci na stres. Jak sie; okazalo, poziom przy-

l stosowania (ujawniony w zachowaniu) w warunkach stresu rodzinnego modyfikowa-

!'- -
[ ~ oo •n
00 r:::
!'- -
~ "
00 ;:::i' 5 0

N
!'- <') <'1 N :i:j
0
~ ny jest przez dwie zmienne: wysok<l reaktywnosc/truclnosc w prowaclzeniu i niski
·~ ..c ;g- öO
poziom samoregulacji. Obie zmienne temperamentalne mialy istotny wplyw na
:§ ~ ~ ~ "'
·~ poziom zaburzen zachowania - bezposredni, jalc i posredni - poprzez moclyfikacjc;
= 0
.!<! ..c -5 g poziomu nieprzystosowania rodzic6w, tj. stresora rodzinnego przyczyniajiicego sie;
~
N öO

~·~ 8 '::;' ~
öO
do zaburzen zachowania u dzieci.
ES -5 -5 ~~
fr, •O
Grupc; 120 dzieci (wyr6wnarn1 pod wzgli;dem liczby chlopc6w i dziewczynek;
~ c:
'0 Cl..
.~
u
l:!
:!;!•
- <')
C:!.:::;. ۤ: jq s..
sredni wiek w momencie rozpoczc;cia badan 3;8 lat) oraz ich matki baclano
·ä"'
;;;;J
....
äl Q, "' .!S
[ ~ <') <') 0

~ .fl
~
0 :§ ~~
;:::i eo
~~
;:::i \0
<U•
·a ~ w odstc;pach rocznych. Wic;kszosc pomiar6w przeprowaclzono w pierwszym etapie
„
.... '0
i!: ;>
<')
N
~~ badan. Bez wchodzenia w szczeg61owy opis zastosowanych narzc;dzi wspomne
Q. "Cl
8 ....> "'
·~
-5 0
7i! tylko, ze zar6wno zmienne odnosz<\ce sie; clo samych dzieci, jak i zmienne
2:l ~
~
<U
p.
..c i:i 'N srodowiskowe byly dobrze kontrolowane. Dzieci badano pod k<\tem: poziomu
J: u

:.a~,
~
--
~~

iE :>.
8..
G)G'
~8
<')

~~
00 N
·~.

·~ ·ä ~
przystosowania (w zachowaniu), przebiegu rozwoju, koordynacji psychoruchowej
og6lnej i specyficznej, przebiegu chor6b, kariery zlobkowej i przedszkolnej, zasobu
.<ii'·~ ~
u 0 "1" i--
e;- 1l ~s N 0
sl6w, temperamentu i poziomu stresu. Zmienne srodowiskowe obejmowaly: poziom
~
p. ' u <''1 <'I <''i ("I
•ü 0
00
'.tj:
<')
;:::i;::::
"1" <')
~ !s° ·~
U ;>.,N przystosowania malzenskiego, funkcjonowanie psychiczne, zatruclnienie i status
<U
·~· e :§
J„
:;:;,
:§

~G'
~:::;,
::::: ~
-
.a
~
C!:l

~s~
'0
'ö
"'"'
"' 72 V1
C"I
spoleczny rodzic6w oraz stosowane przez nich praktyki wychowawcze.
Wyniki badan poddano wszechstronnej obr6bce statystycznej, obejmujqcej
analizi; czynnikow<t, procedury korelacyjne, analizc; regresji wielokrotnej i analizc;
8

i
·ä
~
'0
öO
0
!'- i--
!'- -
"1" N
;:::i;:::i
::: "1"
!'-
~ ~
-
c-- c--
•n "1"
"1" '"
~
"' .g ·a
8.;::
a cq ~
:>.7i! u
(j 8 §
§ciezkow<\. Na podstawie wszystkich analiz autorzy doszli do wniosku, ze zaburzenia
zachowmlia w wieku lat 4-5 sq wynikiem interakcji wielu r6:lnych czynnik6w.
Schemat sciezek wplywu tych czynnik6w przedstawiony jest na rycinie 7.l.
~
= ....r
i::: •
·~
i'J' ~ :0
b[J
<U Najlepszymi predyktorami poziomu przystosowania dziecka S<\ jednak zmienne
'0
:.o e 6' temperamentalne. Najwic;kszy procent wariancji wynik6w dotyczqcych zaburzen
5
i:I..
,....j ·•*N f~
0 V1 gil)
ß zachowania w wieku 3-4 lat wyjasniaj<1 dwie zmienne: nisld poziom samoregulacji
...: * ~ "'.l'l <U oraz wysoka reaktywnosc/trudnosc w prowadzeniu. Najlepszym predyktorem
~ ~;:! -"'.1'l .§ .!4 ....... ro blJ 8 c
"'
"al
..c N
.!S;::;
z: 3.z zaburzen zachowania w wieku 4-5 lat jest wysoka reaktywnosc/truclnosc w prowa-
~ t- ;:..,!'- -
N
u ('r)
I
00
I
u
;:..,!'- -
N 1
<') 00
1 ·lf ]
gj ,,
-H· dzeniu. Reaktywnosc/trudnosc w prowadzeniu (obejmuj<ica trudnosc w prowaclze-
niu, clrazliwosc, duzq aktywnosc i duze natc;zenie emocji) oraz slaba samoregulacja
"'
375

:;>!*,~
 i-~iW

temperamentalna (obejmuj<ica duze roztargnienie, mal<i rytmicznosc i mal<i wy-
trwalosc)- to dwa syndromy sldadaj<ice siv na temperament trudny. W opisanym tu
badaniu „stwierdzono, ze do powstania trudnego temperamentu i dysfunkcyjnego
zachowania we wczesnym dziecil'istwie przyczynia sie takze obecnosc dysfunkcji
u rodzic6w" (Kyrios i Pior, 1990, s. 88).
CzEi)Ste uzycie 1~~~
we badanie, w kt6rym uczystniczylo 95 dzieci (chlopc6w i dziewczynek). Kazde
dziecko badano dwukrotnie, w wieku 2 i 3 lat. Autorzy wzivli pod uwagv takie
zmienne, jak temperament dziecka, wskainiki przystosowania i charakterystykQ
rodziny. Korelacja danych dotyczi1cych temperamentu dziecka i srodowiska rodzin-
nego w wieku 2 lat z danymi na temat problem6w z zachowaniem w wieku 3 lat
ujawnila, ze istotny zwi<izek z problemami z zachowaniem maj<i tylko zmienne
temperamentalne: wysoka aktywnosc, mala zdolnosc przystosowania, duze natvze-

~-~~k'"r:>:~~~~
nie emocji i negatywny nastr6j. Jak wykazala analiza regresji wielokrotnej, cah1

IEJ
98*-I 7;-.~. . .
kary
(~~..._
91* "'8) wariancjv wynik6w dotycz<icych problem6w z zachowaniem w wieku 2-3 Iat

P'~" -~~- "'":'~mwad""'" ~'.!S§J --~=""'----

wyjasnily dwie zmienne temperamentalne: mala zdolnosc przystosowania i duze
1- wnosc/trudnosc

~~:y -,\~ ~
Szyb" , natczenie emocji.
Opieraj<ic siQ na teoretycznym modelu nieprzystosowania u dzieci, McCiowry

___..----::~~ ~>
rozwoi ------· Zaburzenie i inni (1994) przebadali 89 matek dzieci w wiektt 8-11 lat. Celem badania byto
~ ,_;:::-- ~~·~-
_ /_/,...--;-'2>io'I -- _ ~
21(0 , zachowania znalezienie odpowiedzi na pytanie o wplyw interakli:ji szeregu r6znych zmiennych na
8
95•- C\J_ -- .... "'- --i poziom nieprzystosowania dziecka. Zmienm1 zalezrni byl poziom nieprzystosowania
rodzic6~--J..O\v~v//
1110
1/ /-00));\
(z podzialem na dwa rodz<\je, nieprzystosowanie uzewnctrznione i uwewnvtrznione ),
·---- -----.... Zaburzenie• 7 9*

Stres dziecka
/..,
1
\ -:'"o
'iß,
'(]:>
\:9
!t)
/
~ '5':?'IX,µ,..,
ö)'
()~ /
zachowania cf-
(3-4 lata)
zmiennymi niezaleznymi byly: poziom niepokoju matki, obecnosc u matki zespot6w
zaburzel'i psychicznych, temperament dziecka, temperament matki, wazne wydarze-
i problemy eo \_~-- nia zyciowe, natvzenie codziennych ldopot6w matki i status spoleczno-ekonomiczny
zdrowotne /n:,~ ' fNiska samo- ~ 95*
87*
rodziny.
n:,"-v.:_
~
t::" L regulacja Analiza statystyczna oparta na moclelowaniu przyczynowym wykazala, ze

'td
~ najsilni~jszymi predyktorami nieprzystosowania byly clwa wymiary temperamentu
.!:-
__rct;;ste uzycie
96* l_~nagr6d
Ryc. 7.1. Diagram scie:ikowy 1n·zyczynowego modeln zaburze1i w zachowaniu
w wieku 3-5 lat (wg: Ky1·ios i Prior, 1990, s. 84)
W cicigu ostatnich 20 lat wplyw rozmaitych konfiguracji cech skladajcicych siv na
temperament trudny (gl6wnie w interakcji z innymi zmiennymi, zwi<izanymi
z funkcjonowaniem rodziny, cechami rodzic6w i zmianami zacl1odz<icy111i w srodo-
wisku) na poziom adaptacji dzieci i mlodziezy oraz pojawianie siv zaburzel'i
zachowania stwierdzono r6wniez w wielu innych badaniach (np. Barron i Earls,
1984; Cowen, Wyman i Work, 1992; Gordon, 1981, 1983; Olweus, 1980b; P1ior,
Garino, Sanson i Oberklaid, 1987; Simonds i Simonds, 1982; Ventura i Stevenson,
1986; Windle, 1989b, 1992b).
Badania podkreslaj!\_CC ro:ine aspekty wplywu temperamentu
na powstawanie zaburzeri zachowania
Przytoczv tutaj tylko te badania, kt6re rzucaj<i nowe swiatlo na zagadnienie
temperamentu trudnego. Na przyldad Earls i Jung (1987) przeprowadzili dwuetapo-
- negatywna reaktywnosc i mala wytrwalosc w rozwi<izywaniu zadal'i oraz klopoty
codzienne matki. Te zmienne wyjasnialy 56% wariancji uzewnvtrznionego nieprzy-
stosowania. Temperament matki (intensywnosc emocji), wazne wydarzenia zyciowe
i wystcpowanie u matki zespolu ob.jaw6w psychiatrycznych wplywaly bezposrednio
na codzienne klopoty matki, maj<1c w ten spos6b posredni wplyw na uzewnetrznione
II clzieci nieprzystospwanic dziecka.
Brody, Stoneman i Burke ( 1988) wykazali, ze w rodzinach posiadaj<icych dwoje
dzieci t~j samej plci (dw6ch braci lub dwie siosfry), z kt6rychjedno ma 4,5-6,5 roku,
drugie zas 7-9 lat, zar6wno ojcowie, jak i matki dostrzega.i<l zwi<izek miydzy
poziomem przystosowania dzieci a ich trudnym temperamentem. Dzieci wytrwale,
aktywne i prz~jawiaj<ice duze natvzenie emoc::ji postrzegane byly przez rodzic6w jako
gorzej przystosowane niz dzieci maj<ice niskie wyniki na tych wymiarach tem-
peramentalnych. Analogiczne wyniki uzyskano wtedy, gdy temperament mierzono
na podstawie wypowiedzi jednego z rodzic6w, poziom przystosowania zas na
podstawie wypowiedzi drugiego z rodzic6w.
Dose wyrafinowan<i reanalizc danych pochodz<1cych z programu NYLS prze-
prowadzili Tubman, Lerner, Lerner i von Eye (1992). Autorzy poddali wyni-
ki uzyskane w tym programie analizie skupiel'i, w ceht wylonienia longitudinal-
nych profili grupowych dla temperamentu latwego i temperamentu trudnego. Ce-
lem badania bylo uchwycenie dynamiki czasowej zaleznosci zachodz<icych mk-
dzy temperamentem a przystosowaniem, na podstawie czterech r6znych wic1zek
cech. Uwzglvdniono trzy wskainiki temperamentu trudnego, zbudowane na pod-

376 377
stawie 5 cech temperamentu postulowanych w programie NYLS. Analizie pod-
dano wyniki 129 os6b, zgromadzone w wiekt1 16-17, 18-23 i 25-31 lat.
Wüizka 1 obejmowala wyniki wskazuj<ice na skrajnie trudny temperament. Wy-
niki te pogarszaly siv w miarv uplywu czasu. Wützka 2 obejmowala wyniki, kt6re
pogarszaly siv progresywnie, wskazuj<1c na przejscie temperamentu latwego w trudny.
Wützka 3 obejmowala wyniki wskazuj<tce na progresjv od temperamentu unlim·-
kowanie trudnego do temperamentu latwiejszego. Wü1zka 4 obejmowala wyniki
swiadcz<ice 0 zmianach krzywoliniowych w poziomie trudnosci temperamentu.
Ujemne stany emocjonalne/zachowania ·mierzono retrospektywnie dla dw6ch
przedzial6w wieku, 1-6 i 7-12 lat: P6iniej, w wiekL1 mlodzienczym, zmierzono
poziom przystosowania psychologicznego w dziewivciu obszarach: samoocena,
stosunki rodzinne, funkcjonowanie szkolne, funkcjonowanie spoleczne, funkcjono-
wanie seksualne, cele i ich realizacja, style radzenia sobie ze stresem, funk-
cjonowanie zawodowe, porozumiewanie siv, ekspresja emocjonalna i nawyki.
Okazalo siv, ze osoby maj<ice najtrudniejszy tempernment (wüizka 1) uzyskaly
istotnie nizsze wskainiki przystosowania niz wszystkie pozostale osoby (wüizki 2, 3,
4 ). R6znice te ujawnily siv zar6wno w globalnym wskainiku przystosowania, jak
i we wszystkich wskainikach cz<tstkowych z wyj<1tkiem stosunk6w rodzinnych.
Pn)by podwa:icnia zalc:inosci mi~dzy tempcrnmcntem tn1dnym
a zaburzeniami zachowania
Zwü1zek mivdzy temperamentem trudnym a zaburzeniami zachowania (przy
zalozeniu, ze te ostatnie oceniane S<l za pomoc<1 rozmaitych narzvdzi psychometrycz-
nych) nie jest tak oczywisty, jak mogloby siena pierwszy rzut oka wydawac. Zakresy
pozycji diagnozuj<tcych temperament trudny i zaburzenia zachowania dosyc silnie
siv bowiem pokrywaj<t. Skrajne bieguny niekt6rych wlasciwosci temperamentu
uwa:lane S<\ czesto za przejaw zaburzen zachowania.
Sanson, Prior i Kyrios ( l 990a, l 990b) przeprowadzili nastepuj<ice badanie.
Wymieszali losowo dwadziescia pozycji zaczerpnivtych ze skr6conej wersji Skali
Temperamentu Dzieci Zlobkowych i dwadziescia pozycji pochoclz<tcycl1 z dw6ch
powszechnie stosowanych kwestionariuszy do pomiaru zaburzefi zachowania
- „ßehavior Checklist" (Richman i Graham, 1971) i „Preschool Behavior
Queslionnaire" (Behar i Stringfield, 1974). Wymieszam1 pulv pozycji dali nastepnie
do oceny 36 psychologom klinicznym wiekL1 dziecir;cego. Zadaniem psycholog6w
bylo oszacowanie (na pieciostopniowych skalach Likerta) stopnia, w jakim kazda
z tych pozycji moze byc uwa:lana za wskainik temperamentu i/lub zaburzenia
zachowania. Przyporz<tdkowania pozycji pokrywaly sie w 88%. Szczeg61nie silnie
zachodzily na siebie pozycje dotycz11ce zinternalizowanych zaburzen zachowania
(lr;lm, strachliwosci, niesmialosci i fobii).
Autorzy pisz<1 w podsumowaniu:
[ ... J moz11a uznac, ze uweww:trznione zaburzenia zachowania, to nie inncgo, jak tylko skn\jna pozycja na
continuum wymiar6w stylu zachowania, czyli po prostu skrnjna charakterystyka lempcrmnentalna
(Sanson i in., l 990a, s. 188).
378
Z danych zgromadzonych przez tych badaczy wynika, ze uzewnetrznione
zaburzenia zachowania, a wicc zachowania nazywane zwykle agresj<t, atakiem
zlosci, nadpobudliwosci<t, spostrzegane s<1jako bardziej odrebne, mniej pokrywaj11ce
sie z cechami temperamentalnymi. Na podstawie uzyslrnnych wynik6w autorzy
doszli do wniosku, ze w wieh1 badaniach, w kt6rych zakresy obu konstrukt6w
- temperamentu trudnego i zaburzen zachowania - czesciowo sie pokrywaj<1,
twierdzenie, jakoby „temperament pozwalal przewidziec problemy z zachowa-
niem", jest twierdzeniem zbyt daleko id11cym (Sanson i in., 1990b).
Lee i Bates ( 1985) stwierdzili brak bezposredniego zwü1zku mivdzy tem-
peramentem trudnym, postrzeganym przez matke u dziecka w wieku 6, 12
i 24 miesiecy, a zaburzeniami zachowania diagnozowanymi na podstawie obser-
wacji w warunkach domowych u dziecka w wiekL1 24 miesiecy. Autorzy odkryli
natomiast specyficzne dla temperamentu interakcje mkdzy problemami z za-
chowaniem u dziecka, sposobem, w jaki matka usiluje te zachowania kontrolowac,
i reakcjami dziecka na te kontrolr;.
Schaughency i Fagot (1993) przeprowadzili badanie, w kt6rym jedm1 i te sam<1
ceche temperamentalnq (aktywnosc) mierzono kilkoma r6znymi sposobami: na
podstawie wynik6w kwestionariuszowych, obserwacji w warunkach domowych,
zabawy w warunkach laboratoryjnych i wskazan aktometru. W badaniu uczest-
niczylo 192 dzieci (96 chtopc6w i 96 dziewcz<1t) w wieku 5 lat. Dwa lata p6iniej
zmierzono poziom przystosowania tych dzieci za pomocq Listy Zachowan Dziecka
(Child Behavior Checklist; Achenbach i Edelbrock, 1981), Connersa Skali Ocen clla
Rodzic6w (Conners Parent Rating Scale; Goyette, Conners i Ulrich, 1978) oraz
samoopisu. Wyniki wypaclly mniej optymistycznie niz w niekt6rych innych
badaniach. Okazalo sie;, ze m~jsilniejszy zwi<tzek mivdzy aktywnoscü1 (ceclu1
temperamentu) a poziomem przystosowania stwierdza sie wtedy, gdy obie te
zmienne oceniane s<1 na podstawie ocen rodzic6w, czyli technik kwestionariuszo-
wych. Aktywnosc w wiekt1 5 lat korelowata istotnie z agresywnoscü1 i nadpobud-
liwosci<t (u chlopc6w i dziewczynek) oraz z ldopotami w nauce (tylko u dziew-
czynek) w wieku 7 lat.
W ci<1gu ostatnich kilkunastu lat opublikowano wyniki podwazaj<1ce zaleznosc
miedzy temperamentem trudnym a zaburzeniami zachowania. Vaughn, Bradley,
Joffe, Seifer i Barglow (1987) przeprowadzili ponownq analizv wynik6w kilku
badan, w kt6rych temperament trudny cliagnozowano za pomoc<1 Kwestionariusza
Temperamentu clla Niemowh1t (Carey i McDevitt, 19"18). Ai.1torzy przeprowadzili
ponadto dwa wlasne badania. Posluzyli siv w nich tym samym kwestionariuszem
i wykorzystali ponadto kilka pomiar6w cech osobowosci matek, kt6rych dokonano,
zanim dzieci przyszly na swiat.
Wyniki poddano kilku r6znym roclz<~jom analizy. Analizy ujawnily, ze mat-
ki, kt6re podczas pierwszych 8 miesir;cy zycia dziecka ocenialy je jako trudne,
i matki, kt6re podczas pierwszych 8 miesivcy zycia dziecka ocenily je jako latwe,
r62:nily sie istotnie pod wzgleclem kilku zmierzonych wczesPiP..i cech osobowosci.
Najwyrainiejsze r6znice wyst<1pily w zakresie poziomu le;,.-.u. Nie stwierdzono
natomiast :ladnych istotnych korelacji mieclzy cechami temperamentu niemowl<tt
379
WJ#. . . . .(1
 '~~h;,.• ·•
a poziomem hormon6w, mierzonym w r6znych sladiach cu1zy i okresu poporo-
dowego. Wyniki te nasuwajct hipotezv, ze fakt, iz malka spostrzega temperament
dziecka jako trudny, wynika, byc moze, z przebiegu interakcji z dzieckiem,
uwanmkowanego w znacznym stopniu jcj wlasm1 osobowoscict.
Daniels, Plomin i Grecnhalgh (1984) przeprowadzili bardzo staranne badanie,
kt6rego celem bylo ustalenie, jaki zwictzek zachodzi mivdzy temperamentem
trudnym niemow)vcia (diagnozowanym na podstawie wypowiedzi rodzic6w, a rozu-
mianym jak u Thomasa i Chess) a trzema podstawowymi zmiennymi: poziomem
funkcjonowania niemow)vcia (ocenianego nä podstawie wskaznik6w przystosowa-
nia), osobowoscict rodzic6w oraz srodowiskiem domowym. Dane na ten temat
zebrano dla 152 rodzin wychowujctcych dzieci adoptowane i 120 rodzin wy-
cl1owuj<1.cych wlasne dzieci. Niemowlvta badano w domu w wieku 12 i 24 miesiycy.
Wyniki nie napawajct optymizmem. Nie stwierdzono :ladnych istotnych zaleznosci
prostych ani interakcji mivdzy temperamenlem trudnym a kt6rctkolwiek z badanych
zmiennych. Podobne wyniki uzyskano, gdy uwzglvdniono jedynie po l 0%dzieci
z obu kranc6w wymiaru temperamentu latwego/lrudnego.
Temperament h"udny a 1>rzystosowanie wyrn:iajq_ce si~
w funkc.jonowaniu w wm·unkach zmiany srodowiska
Omawiajctc zwictzek mivdzy temperamentem trudnym a przyslosowaniem, wspo-
mniec nalezy o innym nurcie badan, w kt6rym przedmiotem zainteresowania nie byly
zaburzenia zachowania, lecz adaptacja do zmiany warunk6w lub do nowych sytuacji.
Seriv badan na ten temat przeprowadzila Klein, kt6ra wykazala, ze na podstawie
wskafoika aktywnosci dziecka w wieku 2-5 lat mozna przewidziec latwosc adaptacji
do przedszkola i szkoly (Klein, 1980; por. tez Scholom, Zucker i Stollak, 1979). Klein
stwierdzila ponadto, ze dobrymi predyktorami klopot6w z adaptacjq do przedszkola
sct: wysoki pr6g reagowania, mala wytrwalo§c i tendencja do wycofywania siv
z nowych sytuacji (Klein, 1982; por. tez Bilhnan i McDevitt, 1980).
W innym badaniu Klein (1987) stwierdzita, ze temperament wplywa takze na
latwosc adaptacji mlodziezy do nowego otoczenia uczelni wyzszej (Klein, 1987)
i zycia w domu studenckim (Klein i Rennie, 1985). Latwosc adaptacji do studi6w
wyzszych mozna przewidziec na podstawie takich wymiar6w temperamenlu, jak
zbli:lanie siv i pozytywny nastr6j, natomiast dobrymi predyktorami latwosci
adaptacji do zycia w c<r--ru studenckim s<1: du:la latwosc przystosowywania siv, mala
aktywnosc motoryczna i wysokie wyniki na wymiarze uwagi.
Jeszcze inne badania nad zaleznoscict mivdzy cechami temperamentalnymi
a adaptacjct do zmiany otoczenia dotycz<t funkcjonowania dziecka po przebytej
hospitalizacji. McClowry ( 1990) uzyskala wyniki wskazuj<tce na to, :le u dzieci
w wieku 8-12 lat zmienne temperamentalne, takie jak nastr6j, zblizanie siv
i przewidywalnosc, konsekwentnie przewiduj<l spos6b zachowania dziecka po
wyj§ciu ze szpitala. W innym z kolei badaniu (Carson, Council i Gravley, 1991),
w kt6rym uczestniczyly dzieci o wivkszej rozpivtosci wiekt1 (od 4 do 12 Iat),
uzyskano wyniki wskazujctce na to, ze dzieci 1rn~j<1.ce temperament trudny gorzej
380
adaplujct siv po wyjsciu ze szpitala. W tym badaniu na temperamenl lrudny skladal siv
nastvpujctcy zestaw cech: mala rytmicznosc, tendencja do wycofywania siv, mala
Jatwosc przystosowywania siv i negatywny nastr6j.
7.1.5. Przejawy temperamentu trudnego
w grupach klinicznych
Istnieje du:la Iiczba badan dotycz<tcych zaleznosci mivdzy cechami temperamen-
tu dzieci i mlodziezy (zwlaszcza temperamentem trudnym) a rozmaitymi prob-
lemami klinicznymi, nie zwictzanymi ani wprost, ani nie wprost z zaburzeniami
psychicznymi. Nie zamicrzam przedstawic ani analizowac tutaj wszystkich zespol6w
klinicznych, kt6re pr6bowano wü1zac z temperamentem. Przekraczaloby to zreszt<t
moje kompetencje. Chcialbym jedynie zwr6cic uwagv na to, jak r6znoroclnc
zagaclnienia z tego obszaru byly przeclmiotem zainteresowania badaczy i wskazac
kilka kierunk6w clalszych poszukiwail.
W badaniach koncentrowano siv na zwictzku mivclzy cechami lemperamenlu
clzieci i mloclziezy a: alkoholizmem i nacluzywaniem innych substancji oclurz~j<1cych
(np. Anclersson i Magnusson, 1990; Blackson, Tarter, Martin i Moss, 1994; af
Klinteberg, Andersson, Magnusson i Stattin, 1993; von I<norring, Orelancl i von
Knorring, 1987; Mezzich i in., 1994; Osborne, Hinz, Rappaport, Williams i Tuma,
1988; Simon, Stacy, Sussman i Dent, 1994; Tarter, Laird, Kabene, Bukstein
i Kaminer, 1990; Windle, 1991), zaburzeniami oclzywiania siy, zwlaszcza sklonnos-
cict do otylosci (Bulik, Sullivan, Weltzin i Kaye, 1995; Carey, l 985b; Carey, Hegvik
i McDevitt, 1988; Mehrabian, Nahum i Duke, 1985-1986; Mehrabian i Riccioni,
1986), wypadkami i sktonnosci<t clo ulegania wypadkom (L. L. Davidson, 1987;
Manheimer i Mellinger, 1967; Matheny, 1986, 1987, 1988) oraz objawami alergii
(Kagan, Snidman, Julia-Sellers i Johnson, 1991; Bell, Jasnoski, Kagan i King, 1990;
Priel, Henik, Dekel i Tal, 1990).
To, eo prawclopodobnie najbarclziej te wszystkie badania l<tczy, lo wniosek, ze
temperament moze siv przyczyniac do powstawania wszystkich wymienionych
wyzej zaburzen klinicznych, ale tylko w interakcji z innymi zmiennymi, np.
poziomem funkcjonowania roclziny, nadmiernymi wymaganiami fizycznymi i spole-
cznymi, wszelldego typu stresorami. Og61nie jednak zwictzek przyczynowo-skut-
kowy mivclzy temperamentem a problemami klinicznymi nie jest jednoznaczny
i prawdopoclobnie zalezy od wieku. To, ze prawie wszysllde cytowane badania
prowadzone byty na niewielkich pr6bach i ze uzywano bardzo r6znych technik
pomiaru temperamentu, jeszcze barclziej utruclnia generalizac.iv wynik6w.
Temperament trudny a zesp61 Downa
Zwü1zek mivclzy cechami lemperamentu a uposledzeniem spowoclowanym
uszkoclzeniem uktaclu nerwowego, a zwtaszcza zespotem Downa, byl przedmiotem
bardzo wielu baclan. Dlatego, mimo wielkiej r6znorodnosci uzyskanych wynik6w,
381
 ynika tez inna prnwidlowosc: zwi;;izek mi~dzy temperamentem a zespolem Do-
mozna sie pokusic o kilka mniej lub bardziej jednoznacznych wniosk6w. Chc
na podlega specyficznym zmianom rozwojowym. Do wieku okolo 30 miesic;:cy
por6wnac wyni~ wielu bada?, ~o~db.erg i Marcovitch (1989) ~okonali przegI:.i,
zieci z zespolem Downa, w por6wnaniu z dziecmi rozwijajiicymi sir;; normalnie,
wybranych badan nacl malym1 dz1ecm1 z zespolem Downa, u ktorych temperament
aj<l nizsze wskafoiki tendencji do zbli:lania sie;:, gorszy nastr6j i nizszy poziom
mierzony byl zgodnie z tradycj<l Thomasa i Chess lub za pomoc<l por6wnywalnych .
ktywnosci oraz wir;;ksz<1 latwosc przystosowywania sie;:. W wieku okolo 30 miesir;;cy
Icwestionariuszy. Dzieci uposledzone por6wnywano z dziecmi rozwijaj<tcymi sie;:
kierunek zaleznosci mic;:dzy wynikami dzieci z zespolem Downa i dzieci roz-
normalnie. Wyniki tego przegl;;idu, uzupelnione przeze mnie o clwa dodatkowe
badania (Huntington i Simeonsson, 1993; Pueschel i Myers, 1994), zebrnne zostaly wijaj;;icych sif: normalnie ulega odwr6ceniu. Teraz dzieci uposledzone wykazuj;\
wyzsze wskafoiki tendencji do zbli:lania sir;;, lepszy nastr6j, wyzszy poziom
w tabeli 7.2. tywnosci i mniejsz<t zdolnosc przystosowywania sie;:. Najbardziej niesp6jne S<l
Jak wynilrn ze wszystkich przedstawionych w tabeli badafl, w pewnych grupach,
wiekowych dzieci z zespolem Down<\ r6znüt sie od dzieci rozwijaji1cych sie;: .wyniki dotycz[tce progu reagowania, w kt6rych stwierdzono wszystkie mozliwe
normalnie pod wzglc;:dem co najmniej dw6cJ1 (Huntingto11 i Simeonsson, 1993; kierunki zaleznosci, a takze brak zaleznosci.
Rothbart i Hanson, 1983), a zwykle nie mniej niz trzech cech temperamentalnych; Trzeba sobie uswiadomic, ze przy uwzglr;;dnieniu innych cech temperamentu niz te,
(Bridges i Cicchetti, 1982; Gunn i Berry, 1985a, 1985b; Heffennan, Black i Poche, kt6re wyr6Znili Thomas i Chess, zwi'lzek mic;:dzy temperamentem a zespolem Downa,
!982; Marcovitch, Goldberg, MacGregor i Lojkasek, 1986; Pueschel i Myers, 1994). byc moze, wygh1dalby zupelnie inaczej. Rothbart i Hanson (1983) badali dzieci
Jedyna cecha r6znütca te clzieci systemalycznie w kazdym wieku (od 1() miesic;:cy do w wieku od 6 do 12 miesi~cy. Do diagnozy temperamentu uzyli kwestionariusza
!6 tat) to wytrwalosc (nizsza u dzieci z zespolem Downa). Z tabeli 7.2 wyrnznie. skonstruowanego na podstawie teorii temperamentu Rothbart (por. rozdz. 3), Kwes-
tionariusza Zachowafl Niemowlc;:cych. Niemowlc;:ta z zespolem Downa uzyskaly
Tubcla 7.2. Chamktcrystyki tempcrmnentalne dzieci z zespolem' Downa w por6wnaniu z dziecmi 'nii.sze wyniki w skalach Usmiechania sie i Smiechu, wyzsze zas w Czasie koncentrncji
normalnie n1zwijaj1\cy111i si~ (adaptacja - wg: Goldbe1·g i l\fa1·covitch, 1989, s. 394) oraz w skali Strachu. W por6wnaniu z grup<\ konlrohu\, dzieci z z~spolem Downa
Wymiary tempern111entu charakteryzowaly sie;: tez mniejszq aktywnosci'l motoryczm\ i wokalmi.
Sredni wiek
Badanie L<1cznie w badaniu Rothbart i Hanson (1983) (w kt6rym cala pr6ba skladala sie
(liczba os6b) w pr6bie PE AP TH PM AL RH IN DI AD
---- - --- - - - - - - - - - - raptem z 15 niemowlqt) i siedmiu badaniach uwzglednionych w tabeli 7.2 uczest-
Rolhburt i 1-Ianson, 6111 niczyly 372 osoby badane. Liczebnosc poszczeg6lnych prob walr1 hl sie od 15 do 96.
1983(ll=15) 9111 < < A zatem pr6by kliniczne byly niezwykle male. Zwazywszy, :t.e do diagnozy
12 m temperamentu uzywano kwestionariuszy, tak wielkie ograniczenie liczebnosci os6b
Bridges i Cicchetti, 10 111 badanych jest ledwo dopuszczalne. Zwüizek przyczynowy mir;;dzy cechami tem-
1982 (n=74) 16 111 < < < pernmenlu a zespolem Downa nie jest jasny. Najrozs<idniej byloby zalozyc (jak to
f·leffennan, Black czyni wic;:kszosc badaczy relacji miedzy zespolem Downa a temperamentem), ze
j Poche, 1982 (n = 57) 21111 < < > < temperament jest zmienmt moderuj<\Cft interakcje dziecka z zespolem Downa·
Gunn i Berry, 1985b 30 III (WC)* < < > < z otoczeniem spolecznym, a zwlaszcza z rodzicami i innymi osobami sprawuj;;icymi
(11=23) 30 m (WU)*"' < > < > > < > nad nim opieke (por. Goldberg i Markovitch, 1989; Huntington i Simeonsson, 1993).
l·luntington i Simeonsson, Wazny wplyw na interakcje dziecka z zespolem Downa z otoczeniem spolecznym
1993 (ll =40) 24-36 111 < > maj:i tez typowe dla tego zespolu cechy, zwlaszcza neurologicznie uwarunkowany
Marcovitch, Goldberg, cleficyt umyslowy.
MacGregor i Lojkasek,
1986 (n=96) 39 111 < > >
Gunn i Berry, 1985a (11 = 23) 57 m < > > > >
7.1.6. Temperament a mmka szkolna
Pueschd i Myers, 1994 (11=40) 4-16 r < >

„ WC_ pr6ba wyr6wnana ze wzgli,;du na wiek chronologiczny,
** WU _ pr6ba wyr6wnana ze wzgli,;du na wiek umyslowy, < dzieci z zespolem Downa ocenianc
uiiej w por6wnaniu z nonualnie rozwijajqcymi sii,;, > - dzieci z zcspolem Downa occniane wyicj, brak
znak6W < lub > znaczy, ze nie stwierdzono r67.nic bqdz nie mierzono danej ccchy; m - miesiqc, r - rok.
PE_ wy1rwalosc, Al' - zblizanie sii,;, TH-;--- pr6g rcagowania, PM - dodatni nastr6j, AL - poziom
aktywnosci, RH - rytmicznosc, IN - sila reakcji, DI - podatnosc na roztargnienie, AD - latwosc
przyslosowania.
Problemu funkcjonowania dziecka w srodowisku szkolnym nie mozna rozpat-
rywac w oderwaniu od r6znych aspekt6w funkcjonowania poznawczego dziecka,
mniej lub bardziej bezposrednio zwi<tzanych z naulG\ szkoln;;i. Dlatego zwü1zek
temperamentu z nauk'l szkolm\ zostanie om6wiony w kontekscie takich w<1tk6w, jak
funkcjonowanie poznawcze we wczesnym dzieciflstwie, poziom inteligencji, wy-
uczalnosc, osüignic;:cia szkolne, zdolnosci szkolne i og6lne wyniki ksztalcenia.

382 383

·h~-...
 I~,,
Tem1>erament a funkcjonowanie poznawcze w wielm niemowl~cym
Dotychczasowe badania prowadzone na niemowiytach wskazujct na istnie;li~
pewnych zaleznosci miedzy temperamentem a funkcjonowaniem poznawczym (n~.'
Field i in., 1978; Ross, 1987; Roth, Eisenberg i Sell, 1984; Sostek i Anders, 1977)~
W wiekszosci tych badan sprawnosc intelektualna mierzona byla za pomocct
Kwestionmiusza Zachowan Niemowlecych (BBQ) Bayley, temperament zas diag,
nozowany byl zgodnie z tradycjct Thomasa i Chess. Og6lnie okazalo sie, :ie gorszt;
funkcjonowanie poznawcze u niemowl<it korelt~je istotnie z takimi cechami te~~:
peramentu, jak mala zclolnosc przystosowania, mala wytrwalosc, reakcja wycofywani~'
sie przy pojawianiu siv nowych bodic6w oraz mala iytmicznosc. Uzyskane clane ruci
uprawniaj<t do zaclnych wniosk6w na temat ewentualnego zwi<izku przyczynowo:
-skutkowego mieclzy cechami tempermnentu a funkcjonowaniem poznawczym.
Bardziej rozbudowane baclanie na ten sam temat przeprowaclzili Wachs i GmF
dour (1983). Osobami badanymi byly 6-miesiQczne niemowlvta (N = 100). Zwi<izek
mieclzy temperamentem a rozwojem poznawczym baclano na podstawie interakcji
dziecka z otoczeniem fizycznym i spolecznym. Zbadano trzy preclyktory: wzorzec
temperamentu latwego/truclnego (wg konwencji Thomasa i Chess); cechy otoczenia ·
spolecznego niemowlvcia, mierzone na podstawie obserwacji prowaclzonych w sro-:
dowisku domowym oraz na poclstawie analizy interakcji matki z clzieckiem (Skala
Yarrow); cechy otoczenia fizycznego dziecka, mierzone za pomoc<i kwestionariusza
do badania stymulacji w srodowisku domowym (Purdue Home Stimulation Inven-
tory). Zmienn<i kryterialn<i byly wyniki niemowlecia w Skali Rozwoju Psychicznego
Niemowlvcia (Infant Psychological Development Scale, IPDS; Uzgiris i Hunt, 1975),
mierzctc<i inteligencje sensomotoryczn<i w rozumieniu piagetowskim.
Wachs i Gandour poddali zgromadzone dane analizie kanonicznej i jednozmien-
nowej. Wyniki analiz wskazywaly na istnienic bezposredniego zwi<izku tem-
peramentu z kilkoma aspektami inteligencji sensomotorycznej. Wysoka aktywnosc,
tendencja do wycofywania sie i sila reakcji okazaly sie clobrymi predyktorami
zaawansowanego poziomu naslaclowania gest6w i niskiego poziomu instrumental-
nego korzystania z przedmiot6w. Niemowleta charakteryzuj<ice sie latwym tem-
peramentem byly barclziej wrazliwe na otoczenie fizyczne i spoleczne niz niemow-
lvta charakte1yzujctce sie trudnym temperamentem. lstotny zwi<izek kanoniczny
mieclzy poziomem inteligencji sensomotorycznej a cechami otoczenia fizycznego
i spolecznego ujawnil siv u niemowlctt charakteryzuj<icych sie latwym temperamen-
tem, ale nie u clzieci z temperamentem truclnym. Zdaniem Wachsa i Gandour do
czynnik6w szczeg6lnie silnie wplyw~jctcych na rozw6j intelektualny w pierwszych
kilku nliesü1cach zycia nalezct m.in. stymulacja kinestetyczna i swoboda eksploracji,
a dzieci latwe barclziej reaguj<i na te czynniki niz dzieci trudne.
Przedmiotem zainteresowania badaczy byl r6wniez wplyw r6znych warunk6w
szkolnych na zwi<izek miedzy temperamentem a funkcjonowaniem poznawczym.
Zgromadzone w ci<igu ostatnich ponacl 20 lat wyniki wskazujct na r6zny wplyw
temperam~ntu w zaleznosci ocl tego, kt6ry aspekt charakterystyki poznawczej brany
jest pod uwage.
384
Temperament a inteligenc,ja
Przeprowadzono wiele badan w celu ustalenia, czy istnieje jakis zwi<izek miedzy
inteligencjct dziecka (mierzon<i za pomoc<1 rozmaitych test6w inteligencji) a cechami
tcmperamentu. Wynild tych badan nie sct jednoznaczne. Thomas i Chess (1977),
w badaniu obejmuj<1cym ponad 500 clzieci z !das 3-6, nie stwierdzili zadnej
zaleznosci miedzy temperamentem a ilorazem inteligencji. Zaclnych zwi<izk6w
miedzy cechami temperamentu ujmowanymi wedlug tradycji Thomasa i Chess
a ilorazem inteligencji nie wykryto r6wniez w badaniach prowadzonych przez Keogh
(1986), w kt6rych u~zestniczyly dzieci przedszkolne rozwijaj<ice sie normalnie oraz
uczniowie z ldopotami w nauce (por. tez Sewell, Thurman i Hutchins, 1981).
W innym, nowszym badaniu Czeschlik (1993) por6wnala cechy temperamentu
ponad 150 dziesieciolatk6w wybitnie inteligentnych (g6rne clwa centyle w pr6bie
ponad 7000 dzieci) z cechami temperamentu 134 dzieci o przecivtnej inteligencji.
Grupy byly r6wnowazne pod wzgledem wieku, pici i statusu spoleczno-ekonomicz-
nego. Poclstaw<i diagnozy temperamentu byly odpowiedzi rodzic6w i nauczycieli
w dw6ch kwestionariuszach, Kwestionariuszu Temperamentu Dzieci w Wiekt1
Szkolnym (MCTQ, Hegvik, McDevitt i Carey, 1982) i Skr6conej Wersji Kwes-
tionariusza Temperamentu dla Nauczycieli (TTQ-S, Kcogh, Pullis i Cadwell, 1982).
Uzyskane wyniki wskazuj<1 na to, ze - w por6wnaniu z uczniami przecivtnie
intcligentnymi - dzicci wybitnie inteligentne byly mniej roztargnione, przejawialy
mnicjsze natezenie cmocji (MCTQ), mialy bardziej zadaniowct orientacje i byly
bardziej elastyczne w kontaktach osobistych i spolecznych (TTQ-S).
Wyniki uzyskane przez Czeschlik pokrywajct sie z wynikami opublikowanymi
przez Martina ( l 988b ), a pochodzctcymi z dw6ch rozpraw doktorskich. W pierwszym
z cytowanych przcz Martina badan (wykonanym w ramach rozprawy doktorskiej
Matthews-Morgan) por6wnano temperament uczni6w o wysokim ilorazie inteligen-
cji (1.1. > 130) i uczni6w o przecivtnej inteligencji. Uczniowic o wysokim ilorazie
inteligcncji okazali sie bardziej wytrwali. W drugim badaniu (praca doktorska Burka)
grupa uczni6w 0 wysokiej inteligencji uzyskala wyzsze wska:lniki na wymiarach
tcndencji do zbli:iania sie, latwosci adaptacji, pozytywnego nastroju i wytrwalosci,
ni:isze zas na wymiarze roztargnienia. W innym baclaniu, obcjmujqcym ponacl
100 picrwszoklasist6w, Martin i Holbrook ( 1985) uzyskali wyniki wskazuj<ice na
istotn<i korelacje mivdzy ilorazem inteligencji a takimi wymiarami temperamcntu,
jak latwosc adaptacji, tendencja do zbli:iania sie i wytrwalosc.
Zaleznosci mjvdzy temperamentem a inteligencj<i oraz miedzy tempcramentcm
a zdolnosciami szkolnymi pr6bowano wyjasnic w r6zny spos6b. Martin ( l 988b ), na
przyklad, sformulowal hipotcze, ze genetycznie uwarunkowany zakrcs uwagi
i roztargnienie mogct miec wplyw na tempo uczenia siv. Inna z kolci cecha
tempcramentu, brak tcndencji do wycofywania sie w nowych sytuacjach (tendencja
do zblizania siv), ulatwia kontakt z wieksz<i liczb<i r6znorodnych bodzc6w srodowis-
kowych, eo z kolci wplywa na tempo uczenia sie.
Po przeanalizowaniu wielu bada1'1 nad zwi<izkiem miedzy tcmpcramcntcrn
a wybitnymi uzdolnieniami u dzicci i mloclziczy doszedlem do wniosku, :ie ta-
385
kie cechy temperamentu, jak poszukiwanie doznan, tendencja do zblizania sii;; wzii;;to pod uwagc poziom komunikacji w rodzinie. W obu wypadkach dzieci
do bodic6w czy aktywnosc sprzyjaji1 prawdopodobnie korelacji genetycznie 'charakteryzuj<ice sii;; trudnym temperamentem mialy wyzszy iloraz inteligencji.
uwarunkowanych mozliwosci umyslowych i srodowiska, a eo za tym idzie Autorzy zintepretowali te wyniki, odwoluji1c sii;; do wartosci stymulacyjnej
- wyzszemu poziomowi rozwoju inteligencji (Strelau, 1992c). Poszukiwacze srodowiska spolecznego. Chcqc dziecko uspokoic lub wyksztalcic w nim bardziej
doznan, osoby, kt6re nie unikaji1 nowych bodic6w, jednostki aktywne itp. maji\ pozitdany styl zachowania, rodzice o wyzszym statusie sr·-.n~·rnym zapewne
wii;;ksze szanse i mozliwosci kontaktu z otaczaji1cym swiatem oraz bodzcami poswii;;cajll mu wii;;cej uwagi, wii;;cej z nim rozmawiajl\, czi;;sciej z nim wchodzll
nowymi i wieloznacznymi niz osoby bierne, unikaji1ce nowych doswiadczen w interakcji;;. Dzii;;ki temu dziecko trudne jest bardziej stymulowane przez rodzic6w
i wrazen. Badania przeprowadzone przez Zuckermana (1994) ilustrujii zwh1zek niz dziecko nie sprawiajqce iadnych klopot6w, kt6re czi;;sciej zostawiane jest
mii;;dzy temperamentem a uzdolnieniami szkolnymi w kontekscie poszukiwania samemu sobie.
doznan (por. tab. 7.3). Zwiqzek temperamentu z naulq szkolm1, ze szczeg6lnym uwzglvdnieniem
syndromu temperamentu trudnego, badany jest intensywnie w co najmniej dw6ch
Tabela 7.3. Korelacje mi..:dzy ilorazem inteligencji, uzdolnienimni szkolnymi i poszukiwaniem osrodkach, na University of California (przez zesp6l pod kierownictwem Barbary
doznan (ad1111tucja - wg: Zuckennan, 1994, s. 367) J(eogh) i na University of Georgia (przez zesp6l pod kierownictwem Roya
WAIS SATS
P. Martina). Gl6wna r6znica mii;;dzy podejsciem jednego i drugiego zespolu polega
---------- --------- na odmiennym sposobie diagnozy temperamentu i uwzgli;;dnianiu odntiennych
Skale SSS licealisci studcnci
(N= 138) M (N=200) K (N=200) aspekt6w nauki szkolnej.
---·---~·---------------·-~~·-----

Og61na/sumaryczna 0,22* 0,19* 0,19*

Poszukiwanic gmzy i przyg6d 0,11 0,13
Poszukiwanie prze:l:yc 0,34** 0,18**
Rozhamowanie 0,19* -0,07
Podatnosc na nud<;; 0,21* 0,20**
*p < 0,05.
**p < 0,01.
M - uw:l:czyini, K - kobiety; 1.1. - mierzono Skah1 Inlcligencji Wechslern W AIS dla doroslych,
uzdolnicnia szkolne - skalq SAT.
Byc moze niekt6re cechy temperamentalne wplywaji1 tez na przyspieszenie lub
zahamowanie rozwoju umyslowego w spos6b bardziej posredni, poprzez zmiani;;
srodowiska spowodowam1 dzii;;ki tym cechom. Maziade, Cote, Boutin, Bernier
i Thivierge ( 1987) przeprowadzili badanie podluzne, w kt6rym sledzili rozw6j dzieci
od niemowli;;ctwa po pil\ty rok zycia. Celem badania bylo przesledzenie zwü1zku
temperamentu z rozwojem umyslowym. Badacze wykazali posredni wplyw tem-
peramentu na iloraz inteligencji, ale kierunek zaleznosci byl przeciwny do tego, kt6ry
ujawnil sii;; w badaniach cytowanych wcze§niej.
Autorzy wylonili na podstawie wynik6w pomiaru temperamentu (Kwestiona-
riusz Temperamentu dla Mlodszych Niemowh1t, EITQ) trzy grupy sposr6d 358 nie-
mowh\t, z temperamentem: latwym, trudnym i przecii;;tnym. W kazdej grupie bylo
29 niemowlqt,. zr6wnowazonych pod wzgli;;dem plci i statusu spoleczno-ekonomicz-
nego. Gdy dzieci mialy 4,5 roku, zbadano je testem Wechslern dla ustalenia ilorazu
inteligencji. Na podstawie „McMasters Model of Family Functioning" ustalono
szereg r6znych parametr6w funkcjonowania rodziny (np. poziom komunikacji
w rodzinie, poziom kontroli zachowania). Autorzy stwierdzili m.in„ ze u dzieci
w wieku 4;7 lat pochodzqcych ze srednich i wyzszych klas spolecznych tempe-
rament koreluje istotnie z inteligencjq. Podobnll korelacji;; uzyskali, kiedy
0,16* Tem1Jernment a wyuczalnosc
0,02
-0,14* Keogh (1982, 1986, 1989) wraz ze swym zespolem (Keogh i Burstein, 1988;
0,10 Keogh i Pullis, 1980; Kornblau i Keogh, 1980; Pullis i Cadwell, 1982) wprowadzila
poji;;cie wyuczalnosci dla oznaczenia cech, jakie - zdaniem nauczyciela - powi-
nien posiaclac wzorowy ucze1i Wyuczalnosc to stworzony przez nauczyciela opis
ucznia, z podzialem na trzy podstawowe wymiary: autonomii;; poznawczii, za-
chowanie w szkole, cechy osobiste i spoleczne. Jak pokazaly wyniki ldlku badan,
uczniowie stabo wyuczalni (zdaniem nauczyciela) majl\ uklad cech temperamental-
nych charakterystyczny dla temperamentu trudnego. Temperament diagnozowano
w tych badaniach za pomoc<t Skr6conej Wersji Kwestionariusza Temperamentu dla
Nauczycieli (TTQ-S, Keogh i in., 1982).
Keogh i inni poddali wynild osmiu skal kwestionariusza TTQ analizie czyn-
nikowej. Wylonily sii;; trzy czynniki: orientacja zadaniowa (wytrwalosc, roztarg-
nienie, aktywnosc), elastycznosc w kontaktach osobistych i spolecznych (tendencja
do zbliiania sii;;, pozytywny nastr6j, latwosc adaptacji) i reaktywnosc (negatywny
nastr6j, pr6g reagowania, sila reakcji). Mala wyuczalnosc korelowala z nast~pujqcy­
mi czynnikami temperamentu: slab<\ orientacjq zadaniowi1, malq elastycznoscill
i wysok!1 reaktywnoscü1. Taki uklad wynik6w pokrywa sii;;, zdaniem zespolu
kalifornijskiego, z opisem temperamentu trudnego.
Temperament a oshmni~cia szkolne
Przedmiotem badan Martina (1988b, 1989) ijego zespotu (Martin, Drew, Gaddis
i Moseley, 1988; Martini Holbrook, 1985; Martin, Nagle i Paget, 1983; Paget, Nagle
i Martin, 1984) byly z kolei r6ine wyniki procesu ksztalcenia. Pamii;;taj11c, jakie cele
przyswiecaj<\ temu rozdzialowi, skoncentruji;; sii;; wyh1cznie na wynikach dotycz<t-

386 387

,,•r•\1-1
 !~'?Y-i·

cych zwü1zk6w miQdzy temperamentem a osi<1gniQciami szkolnymi i zdolnosciami Tabela 7.4. Zwillzek mi~dzy aktywnoscil\, podatnoscill na roztargnienie i wytrwalosci1l
szkolnymi mierzonymi za pomocq metod wystandaryzowanych i oceny nauczycieli. a osillgni~ciami szkolnymi (udaptac.ia wg: - Martin, 1989, s. 456)
W prezentowanych tu badaniach do diagnozy temperamentu uzywano Baterii
Osingni\!cin
Narzcdzi do Diagnozy Temperamentu Dzieci (Temperament Assessment Battery for Ccchy Odsti;p
Children, T ABC), skonstruowanej przez Martina ( l 988h; bateriQ tQ opisano tcmpcramcnlu (w latach)* slopnic standmyzowanc testy
w rozdz. 6). W zalezr\osci od specyficznych cel6w badania, zesp6l z University of czytanie malematyka czytanic matcmatyka
----------··--------------------------·"'-·---------------------·--------
Georgia stosowal r6zne metody szacowania osiqgniQc szkolnych, m.in., Stanfordzki Aktywnosc
Test Osi<!gnicc (Stanford Achievement Test), Test Osiqgnicc Indywidualnych Badanic 1 (11 =104) 112 -0.43 -0,42 -0,45 -0.24
Peabody'ego (Peabody Individual Achievement Test) i Stoleczny Test Osi<!gnicc Badanie 2 (11 =80) 1/2 -0,29 n.i. -0,25 -0,36
Badanic 3 (11 = 117) 1 -0.58 -0,49
(Metroplitan Achievement Test). Dodatkowym ir6dlem informacji byly skumulowa- -0,51 -0,34
Badanic 4 (11 =22) 2 -0,40 -0,42 n.i.
ne stopnie szkolne w dzienniku. n.i.
Badanic 5 (11 =63) 4 -0,39 -0,30 -0,42 -0,26
Badania Maitina S<l bardzo cenne, poniewaz autor ten nie tylko uzyl r6znych
Podatnosc na rozlm·gnienic
metod pomiaru osi<!gnicc szkolnych, ale tez stosowal r6zne odstQpy czasu (od Badanic 1 112 -0,56 -0,52 -0,45 -0,39
6 miesiQcy do 4 lat) micdzy badaniem predyktora (temperamentu w ocenie nau- Badanic 2 112 -0.63 -0,52 -0.55 -0,59
czyciela) a badaniem zmiennych kryterialnych (osiqgniQc szkolnych). Wyniki Badanic 3 l -0,41 -0,43 -0,49 -0,45
wickszosci badan (por. Martin, 1988b, 1989; Martin i in., 1988) wskazujq, ze Badanic 4 2 -0,61 -0,59 n.i. n.i.
Badanic 5 4 -0,30 -0.35 -0,48
osiqgniQcia szkolne (oceniane na podstawie teclmik wystandaryzowanych i ocen -0,48
szkolnych) przewidziec mozna na podstawie trzech sposr6d szesciu uwzglcdnionych Wytrwalosc
Badanie 1 112 0,65 0,60 0.49
w badaniach wymiar6w temperamentu: aktywnosci, roztargnienia i wytrwalosci. Te Badanic 2
0,48
112 0,69 0,61 0,63 0,50
trzy wymiary tworz<l lqcznie jeden czynnik, zwany przez Martina ( 1989) koncentra- Badanic 3 1 0,48 0.60 0,62 0,60
cjq na zadaniu (odpowiednik orientacji zadaniowej Barbary Keogh). Badanic 4 2 0,64 0.72 n.i. n.i.
W tabeli 7.4 zestawiono wyniki pic;;ciu badan zespolu Martina dotyczqcych Bndanic 5 4 n.i. 0.37 0,45 0,43
zwi<!zku temperamentu z osiqgnic;;ciami szkolnymi. Wynika z niej jasno, ze poza Mcdiana** 0,48 0,49 0,45 0,39
kilkoma wyjqtkami, korelacje mic;;dzy tymi dwiema zmiennymi S<l istotne i wahaj<1 sie;; 1
' ' Czas micdzy pomiarcm lempcramcntu a pomiarcm osiqgnii;c szkolnych. Badanie 1: Martin
od 0,24 do 0,72 w zaleznosci od przyjQtego kryterium osi<!gnicc szkolnych. Jesli i 1-lolbrook (1985); lcmperamcnt i osiqgniccia mierzono w picrwszej klasie. Badanie 2: Martin, Nagle
pomin<!c kierunek zaleznosci (dodatni dla wytrwalosci, ujenmy dla roztargnienia i Page! (1983); lcmperamcnt i osiqgniccia mierzono w pierwszcj klasie. Badanic 3: Martin, Drcw,
i aktywnosci), okazuje sie, ze przecictna sila zwi<tzku (mediana) miQdzy cechami Gaddis i Mosclcy (1988); lcmpcramcnt mierzono w przedszkolu. Badanie 4: Martin i in. (1988);
temperamcnl micrzono w przcdszkolu. Badanic 5: Martin i in. (1988); lemperamcnt micrzono w pierwszcj
temperamentu a osi&gnicciami szkolnymi mierzonymi na podstawie ocen szkolnych klasie.
wynosi 0,48 dla czytania i 0,49 dla matematyki. ** Mediana odzwicrcicdla sili; zwii1zku mi<;dzy lcmpcramenlem a osiqgnicciami szkolnymi bez
Wyniki powyzsze znalazly potwierdzenie w opublikowanym niedawno badaniu uwzglcdnienia znaku korclacji.
podluznym ponad 100 uczni6w z klas 1-5 (Martin, Olejnik i Gaddis, 1994a). Analiza
metod& LISREL pokazala ponadto, ze silniejszy wplyw na wynild w czytaniu w jakich mierzono osi<!gni~cia szkolne, byly prawdopodobnie dosc stresujqce
i matematyce miala orientacja zadaniowa (czynnik obejmujqcy sklonnosc do (sytuacja egzaminacyjna), il-iozna przypuszczac, ze uczniowie o duzej sile procesu
aktywnosci, roztargnienia i braku wytrwalosci) niz zdolnosci szkolne. Wbrew pobudzenia i ruchliwi wypadli lepiej niz uczniowie o slabym procesie pobudzenia
sugestiom autor6w, nie jest to wynik zaskakujqcy, zwazywszy ze czynniki i malo ruchliwi, poniewaz byli bardziej odporni na sytuacjc stresowq (Strelau, 1992).
temperamentalne i osobowosciowe odpowiadaj<l za eo najmniej jedm1 trzeci<l
wariancji osü1gnicc szkolnych (por. Cattell, 1971). Z badania Lewowicldego (1975),
z udzialem 1820 uczni6w !das 5-8 wynika, ze osiqgnic;;cia szkolne silniej koreluj<l Temperament a zdolnosci szkolne
z takimi cechami temperamentalnymi, jak sila procesu pobudzenia (0,52) i ruch- Seria badan dotyczqcych zwi<lzku cech temperamentalnych ze zdolnosciami
Iiwosc proces6w nerwowych (0,42) niz z inteligencj<l (0,37). Temperament mierzono szkolnymi, diagnozowanymi na podstawie wystandaryzowanych technik pomiarn
za pomoc<l Arkusza Obserwacji Strelaua (1985a), inteligencjc zas za pomoc<1 Testu zdolnosci poznawczych (wyniki tych badan podsumowat Martin 1988b, 1989)
Matryc Ravena. ujawnila, ze te same trzy wymiary temperamentu, a mianowicie aktywnos6,
Z punktu widzenia psychologicznego silc procesu pobudzenia interpretowac roztargnienie i wytrwalosc, kt6re korelowaly istotnie z osiqgnic;;ciami szkolnymi,
mozna w kategoriach wytrzymalosci i wytrwalosci. A zwazywszy, ze warunki, korelujq w analogiczny spos6b ze zdolnosciami szkolnymi.

388 389
 Sposr6d r6znych mozliwych inlerpretacji zwü1zk6w zachodz<tcych miedz
temperamentem a zdolnosciami i osü1gnieciami szkolnymi na szczeg6lm1 uwag
zasluguje ta, kt6ra m6wi, ze poziom aktywnosci, roztargnienia i wytrwalosci (cechy\
skladaj<1ce sie na czynnik zwany koncentracji1 na zadaniu) dlatego S<l zwü1zand
z uzdolnieniami poznawczymi, ze „zdolnosc koncentracji jest, wedlug wszelkiego' .„.
prawdopodobienstwa, jednym ze sldadnik6w og6lnych uzdolnien umyslowych";
(Martin, 1989, s. 459). Z tej hipotezy wcale jednak nie wynika, ze zdolnosc:
koncentracji, a tym bardziej roztargnienie, S<l cechami temperamentalnymi (por .. )
rozdz. 3). L'.
Rozpatruj<1c wyniki Martina i wsp61pracownik6w w kontekscie pojecia temJ ·
peramentu trudnego, mozna powiedziec, ze zestawienie: wysoka aktywnosc)
roztargnienie, mala wytrwalosc mozna uznac za przejawy temperamentu trudnego,'
ale tylko w warunkach typowych wymagan szkolnych, eo raz jeszcze potwierdza··
sensownosc idei dobrego dopasowania.
W wi{'kszosci koncepcji, w kt6rych temperament latwy czy trudny rozpatrywany jest w kontekscie zycia
rodzinnego, cechy takic, jak wytrwalosc czy roztargnienie nie odgrywiui1 wi<,;kszej roli - z oczywistego
powodu. Wym6g dlugotrwalej koncentracji na trudnych zadaniach zwiqzanych z nauki\ nie jest
w wii;kszosci rodzin dominuji1cq ccchq zycia rodzinnego; w szkolc natomiast jcst to wym6g podstuwowy.
Nastr6j i nat<,;i.enie emocji rzadko zaliczane Sll do gl6wnych korelat6w osiqgni.,;c szkolnych, w domu
natomiast one wlasnie stanowiq mulepsze predyktory dobrego przystosowania (Martin, 1988b, s. 202).
Liczba badan, w kt6rych charakterystyki temperamentu korelowano z roz-
maitymi wynikami procesu ksztalcenia, przekracza znacznie ramy tego rozdzialu
(por. np. Carey, Fox i McDevitt, 1977; Gordon i Thomas, 1967; Lerner, Lerner
i Zabski, 1985; por. tez przegh1dy Keogh, 1986; Martin, 1988b, 1989). Warto jednak
poswkcic nieco uwagi badaniom Barclaya ze wzgledu na ich specyfike metodologi-
czm1.
Typologia temperamentn a wyniki procesu ksztatcenia
Barclay (1983a, 1991, 1992) przeprowadzil serie badai1, kt6rych wyniki
posluzyly do sformulowania typologii temperamentu podkreslajiicej funkcjonalm1
specyfikv temperamentu ucznia. Typologia ta uwzg!vdnia szereg interakcji za-
cl10dz<1cych miedzy temperamentem a ksztakeniem. W celu wylonienia struktury
temperamentu Barclay (1983b) posluzyl sie proceduni statystyczmi zwami Barclay
Classroom Assessment System (BCAS). Procedura ta pozwolila autorowi zinteg-
rowac dane pochodziice z samoopisu, opisu przez r6wiesnik6w i opisu przez
nauczyciela z koncepcjami zaczerpnivtymi z gl6wnego nurtu teorii temperamentu, ze
szczeg6lnym uwzglednieniem regufacyjnej teorii temperamentu Strelaua ( l 985a).
Oto kr6tka charakterystyka czterech typ6w temperamentu wyodn:bnionych przez
Barclaya:
( 1) Typ mysliciela: wysokoreaktywny, czesto stymulowany wewnetrznie przez
procesy myslowe, malo odporny na ci'!gle dzialanie bodic6w, kt6rych dostarcza
klasa.
390
(2) Typ przyw6dcy: niskoreaktywny, sklaniaj'!CY sie w kierunku ekstrawersji,
0 duzej tolerancji dwuznacznosci sytuacji spolecznych, lubiqcy stymulacje spolecz-
nc1, o wysokim progu stymulacji, wytrzymaly.
(3) Typ podporzq_dkowany: reaguje bardziej biernie na stymulacje ze strony
klasy, og6lnie wysokoreaktywny, nie przejawiajqcy duzej energii ani aktywnosci.
(4) Typ agitatm·a: niskoreaktywny, o zmiennym poziomie energii, z duZ<l
potrzebq silnej stymulacji, a zarazem malo wytrzymaly.
Z badan Barclaya ( 1992) wynika, ze w populacji uczni6w i uczennic nizszych
klas szkoly sredniej temperament odpowiada za okolo 20% wariancji calkowitej
uwzgleclnionych wskainik6w osü1gniec szkolnych (mierzonych za pomocq teclmik
wystanclaryzowanych). Jak podkresla autor (Barclay, 1991), temperament jest
jednym z najwa:lniejszych wyznacznik6w aclaptacji szkolnej, zar6wno spolecznej,
jak i intelektualnej, kt6ra decycluje o osh1gnii:ciach.
7 .2. Temperament jako moderator zjawisk
zwi~zanych ze stresem
Zalozenie, ze temperament odgrywa wazn'l role w regulacji stresu, jest jednym
z podstawowych postulat6w kilku teorii temperamentu. Kagan (1983) uwa:lal na
przyklad, ze dwa wyr6znione przez niego typy temperamentu, zahamowany
i niezahamowany, r6zni'l sie podatnosci'l na stres spowodowany pojawieniem sie
zdarzenia nieoczekiwanego lub nieprzewidywalnego. W poczqtkowym okresie
badai1 nad poszuldwaniem doznan Zuckerman (1964) doszedl do wniosku, ze
niekt6re osoby S<l odporne na cleprywacje sensoryczn'l, inne natomiast reaguj'l na
warunki deprywacji w spos6b nasuwaj<1cy przypuszczenie, ze izolacja percepcyjna
jest dla nich stresorem. W swojej definicji wymiaru poszuldwania doznai1 zwraca
szczeg61n'l uwage na gotowosc podejmowania ryzyka fizycznego i spolecznego,
bed'!cq wyr6znikiem poszukiwacza doznai1 (Zuckerman,1979, 1994). Zdaniem
Niebylicyna (1972a) i Strelaua (1985a) fünkcjonalne znaczenie temperamentu
ujawnia siv najsilniej w sytuacjach skrajnych lub szczeg6lnie wymagaj'!cych.
W teoriach temperamentu odwoluj'!cych sie do poziomu aktywacji, w kt6rych
wazm1 role odgrywa pojecie optymalnego poziomu aktywacji lub stymulacji, cechy
temperamentalne traktowane S<l jako czynnik modyfikuj<1cy stan stresu doswiad-
czanego w warunkach skrajnie wysokiej lub skrnjnie niskiej stymulacji. Przyldadem
takich cech SC\ ekstrawersja (Eysenck, 1970; Eysenck i Eysenck, 1985), filtrowanie
bodic6w (Mehrabian, 1977a), reaktywnosc (Strelau, 1983, 1988) i poszukiwanie
doznan (Zuckennan, 1994 ).
Pojawia sie zatem pytanie, dlaczego cechy temperamentalne odgrywaj<1 tak
wazmi role w moclyfikowaniu zjawisk stresu. Cechy temperamentu posiadaj'! status
moderatora, przez eo rozumiem - za Folkman i Lazarusem ( 1988) - ze stanowüi
one warunek poprzedzajqcy wystepowanie innych zjawisk, na kt6re wplywaj<\.
Temperament, z kt6rym czlowiek przychodzi na swiat, jest obecny, zanim pojawia
- ·;
391
,,\M~
 i-Zl)itc
sie stresor czy stan stresu, totez wplywa on modyfikujQco na wszellde zjawiska
zwi<tzat1e ze stresem. Cechy temperamentu, jako cechy mniej lub bardziej nie-
specyficzne, raczej formalne niz tresciowe, przenikaj<i wszelkie zachowania, bez
wzglcdu na tresc czy kierunek, wplywaj<ic tym samym na wiele zjawisk zwi<izanych
ze stres_~m. Poniewaz cechy temperamentu dotyczi1 przede wszystkim energetycz-
nych i czasowych parametr6w zachowania, przeto modyfikuj<t wszelkie zjawiska
zwiQzane ze stresem, maj<ice charakter energetyczny lub czasowy.
Wiele cech temperamentalnych wiQ:le sie bezposrednio z emocjami. Charak-
teryzuje sie je w kategoriach wiekszej lub mniejszej tendencji do wzbudzania
proces6w emocjonalnych, co ilustruje cecha emocjonalnosci (Strelau, l 992a).
A emocje, jak sie powszechnie przyjmuje (por. np. Lazarns, 1991, 1993), SQjednym
z podstawowych skladnik6w stanu stresu.
Nie ma jednej, p0.,.,.,echnej definicji stresu i zjawisk pokrewnych. Zanim wicc
przejde do om6wienia zwi<tzk6w l<tcz<icych temperament i stres - ldlka s16w
wyjasnienia na temat r6znych konstrukt6w zwiQzanych z problematylq stresu
przedstawion<t w tym rozdziale.
7 .2.1. Rozumienie z,jawisk stresu
Badania nad zwi<tzkiem temperamentu ze stresem mozna rozpatrywac, biorQc
pod uwage r6zne aspekty stresu, takie jak: ( 1) wplyw temperamentu na intensywnosc
stresor6w, (2) rola temperamentu jako czynnika wsp6lodpowiedzialnego za poja-
wienie sie stanu sttesu, (3) modyfikujQcy wplyw tempera~nentu na umiejetnosc
radzenia sobie ze stresem; (4) wplyw cech temperamentalnych na wielkosc koszt6w
psychofizjologicznych i/lub psychologicznych stresu.
Stresory i stres psychologiczny
Przez stres psychologiczny rozumiem tutaj stan charakteryzuj<icy sie negatyw-
nymi emocjami o duzym natezeniu (jak np. strach, lck, zlosc, wrogosc lub inne stany
okreslane jako dyskomfort psychiczny), kt6remu towarzysz<t zmiany fizjologiczne
i biochemiczne wyrainie przekraczaj<ice poziom charakterystyczny dla spoczyn-
kowego poziomu pobudzenia. Kazdej emocji towarzysz<t zmiany w ukladzie
nerwowym i hormonalnym, nie mozna ich wiec pominQC, gdy wymienia sie skladniki
stresu psychologicznego. Twierdzenie to oparte jest na mocnych dowodach
empirycznych, sposr6d kt6rych najbardziej reprezentatywne S<t dane zgromadzone
przez Frankenhaeuser ( 1979; 1986; por. tez Magnusson, af Klinteberg i Stattin, 1991)
dotycz<ice zmian zacl10dz<tcych w rdzeniu i korze nadnercza pod wplywem
stresor6w. Taki spos6b rozumienia stanu stresu, w kt6rym podkresla sie znaczenie
zar6wno emocji, jak i poziomu aktywacji, traktowanych jako nierozl<tczne skladniki
stanu stresu (z wiekszymi lub mniejszymi modyfikacjami w sposobie rozumienia
pojecia aktywacji i natury emocji) spotykamy u wielu badaczy zajmuj<icych sie
stresem.
392
Prawie kazdy badacz stresu ma natomiast odmienny pogl<td na temat czynnik6w
wywoluj<1cych ten stan. Osobiscie (Strelau, l 992a, 1996) stoje na stanowisku, zc
przyczymt stanu stresu u jednostki jest brak r6wnowagi miedzy wymaganiami
stawianymi jednostce a jej mozliwosciami (umiejetnosci<t) sprostania tym wymaga-
niom. Taki spos6b rozumienia stresu podzielaj<i i inni autorzy (por. Krohne i Laux,
1982; McGrath, 1970; Shulz i Schönpflug, 1982). Wielkosc stanu stresu jest funk-
cj& stopnia rozbieznosci miedzy wymaganiami stawianymi jednostce a jej moz-
1iwoscü1 sprostania tym wymaganiom, przy zalozeniu, zc jednostka ma odpowied-
ni<t motywacje do poradzenia sobie z nimi.
Wymagania te nazywamy stresorami lub sytuacjami stresowymi. Wymienic
mozna nastepujQce kategorie wymagari: nieprzewidywalne lub niekontrolowalne
wydarzenia zyciowe, klopoty dnia codziennego, istotne zmiany zyciowe, sytuacje
o skrajnie wysoldej lub skrajnie niskiej wartosci stymulacyjnej, uwewnetrznione
wartosci i wzorce zachowania. Wyr6znic mozna dwa rodzaje wymagari - obiek-
tywne i subiektywne. Te drugie wynikajQ ze specyficznej dla jednostki oceny.
Subiektywn<t ocene zagrozenia, szkody, wyzwania (wystepuj<tce w postaci swiado-
mej lub nieswiadomej), kt6re stanowi<l - wedlug Lazarusa (1966, 1991) - przy-
czyne stresu, badac mozna tylko u czlowicka.
Wymagania obiektywne istniej<t niezaleznie od percepcji jednostki. Do tej
kategorii nale:l<t wszellde traumatyczne lub ekstremalnc zmiany zyciowe, takie jak
smierc, utrata osoby blisldej, katastrofy i wojny. Jak wykazali Holmes i Rahe (1967),
zar6wno micdzy jednostkami, jak i grupami panuje du:la zgodnosc co do tcgo, jak
istotne jest jakies wydarzcnie zyciowe. Bardzo wysoka korelacja (rzedu 0,90), bez
wzglcdu na wick, plec, stan cywilny i poziom wyksztakenia, miedzy intensywnosci<i
wydarzenia zyciowego a czasem potrzebnym do przystosowania sie do nicgo
przemawia na korzysc hipotczy, ze pewnc strcsory ma,i<t charakter obiektywny
i uniwersalny (por. Aldwin, Levcnson, Spiro III i Bosse, 1989; Freedy; Kilpatrick
i Resnick, 1993; Pcllegrini, 1990).
Mo:lliwosci jednostki w radzeniu sobie z wymaganiami zale:l<t od takich ccch, jak:
inteligencja, zdolnosci specjalne, umiejetnosci, wiedza, cechy osobowosci i tem-
peramentu, cechy fizyczne, liczba doswiadczeri zwi<tzanych z dan<t sytuacj<t stresow<1,
strategic radzenia sobie ze stresem oraz aktualny stan (fizyczny i psychiczny) jednostki.
Kazdy z tych czynnik6w odgrywa inn<t role. Zalezy to od specyfiki wymagari,
z kt6rymi jednostka musi sobie radzic. A i same moZliwosci przejawiaj<t sie
w dwojaki spos6b: obiektywny (realnic istnicj<tcy i st<td wymierny) i subiektywny,
wynikaj<tcy Z. indywidualnej occny. Nalezy podkreslic, :le stan stresu jest wynikiem
interakcji wymagari (realnych lub spostrzeganych) w stosunku do jednostki i jej
mozliwosci sprostania tym wymaganiom (rcaln~j lub subiektywnie spostrzeganej).
Jezeli natomiast zdcfiniujemy stres w kategoriach zasob6w (ten spos6b definio-
wania stresu zdobywa ostatnio coraz wicksz<t popularnosc - por. Hobfoll, 1988,
1991; Schönpflug, 1983, 1986; Schönpflug i Battmann, 1988), to o stracie
(potencjalnej lub rzeczywistej) cennych zasob6w, prowadz<tcej - zgodnie z przyje-
tym tu podejsciem - do stanu stresu, moze byc mowa tylko wtcdy, gdy uwzglcdni sie
bilans zasob6w utraconych i zdobytych.
393
Zasoby s11 definiowane jako te przedmioty, charakterystyki jednostki, warunki lub :lr6dla energii, kt6re
cenione przcz jednostkr: albo kt6re sluzi1jej jako srodki do osiqgnii;cia tychze przedmiot6w, charakterystyk':
jednostki, warunk6w lub zr6del energii (Hobfoll, 1989, s. 516).
Istotnym wyr6Znikiem koncepcji teoretycznych definiuj[1cych stres w kategq,
riach zasob6w jest to, ze za zrodlo stresu uznaje sie nie tylko subiektywnie
spostrzegam1 strate lub brak korzysci, ale takze strate (braku korzysci) rzeczywistti,
zaistniah1 obiektywnie. Ten spos6b myslenia jest szczeg6lnie wyrainy w teorii
zachowania zasob6w sfomulowanej przez Hobfolla (1989).
Radzenie sobie ze stresem
Stan stresu wü1ze sie nierozhicznie z radzeniem sobie ze stresem. Uadzenie sobie
ze stresem jest tu rozumiane jako funkcja regulacyjna, polegaj4ca b4di na
utrzymywaniu odpowiedniej r6wnowagi miedzy wymaganiami stawianymi jedno-
stce a jej moi.liwosciami, b4di na redukowaniu rozbie:lnosci miedzy wymaganiami
a mozliwosciami. Kiedy proces radzenia sobie ze stresem przebiega sprawnie,
zostaje przywr6cona r6wnowaga mjedzy wymaganiami a mozliwosciami (wymaga-
nia dostosowane s<1 do mozliwosci) i stan stresu maleje. Kiedy proces ten nie
przebiega sprawnie, nasila sie stan stresu (por. Vitaliano, DeWolfe, Maiuro, Russo
i Katon, 1990). Zgodnie z koncepcj4 Lazarusa (1993; Lazarus i Folkman, 1984)
proces radzenia sobie ze stresem polega na pr6bie uporania sie ze specyficznymi
wymaganiami sytuacji, ocenianym1i przez jednostkc jako obcü1:laj4ce Jub wy-
kraczaj<1ce poza jej mozliwosci (mowa tu o stresorach subiektywnych). „Radzenie
sobie ze stresem jest scisle zwi4zane z kontekstem. Warunkiem jego skutecznosci
jest zmiennosc w czasie niezaleznit:i od rodzaju stresuj<1cych warunk6w" (Lazarus,
1993, s. 8).
Radzenie sobie ze stresem, rozumiane jako proces gospodarow<11üa zasobami,
rozpatrywac mozna r6wniez w kategoriach zysk6w i strat (Schönpflug i Battmann,
1988). Kiedy proces radzenia sobie ze stanem stresu przebiega skutecznie, staje sie
ir6dlem wymiernych korzysci w postaci zdobytych Jub zaoszczedzonych zasob6w.
Kiedy natomiast radzenie sobie jest nieskuteczne, jednostka po11osi wymierne koszty
w postaci calkowitego rozdysponowania, utraty lub wyczerpania istniej<1cych
zasob6w. Radzenie sobie ze stresem wyrm1ga odnawiania zasob6w, zast~powania
jednych drugimi lub odpowiedniego dysponowania nimi (Hobfoll, l 989). Intensyw-
nosc wysilku, jah1 jednostka wklada w radzenie sobie ze stresem, zakres podej-
mowanych pr6b i wytrwalosc, z jalq je podejmuje, mozna uj<1c jednym terminem
- „wlozony wysilek". Konstrukt ten omawia szeroko Schönpflug (1986), uwzgled-
niaj<1c przy tym perspektywe psychologii r6:lnic indywidualnych.
Slmtki sh·esu
Niewielka rozbieznosc micdzy wymaganiami a mozliwosciami (o ile nie trwa
zbyt dlugo) moze wplym1c pozytywnie, zwiekszaj<1c skutecznosc dzialania lub
przyspieszaj<1c rozw6j. Zdaniem Chess i Thomasa calkowity brak stresu nalezaloby
394
uznac za przejaw niedopasowania warunk6w do mozliwosci jednostki. „Nowe
· '\
wymagania i stresy, o ile nie rozmijaj<1 sie z potencjalem rozwojowym jednostki,
wplywaj<1 na ni4 konstruktywnie" (1986, s. 158; por. tez Chess i Thomas, 1989,
1991). Jak twierdz4 autorzy, powodem zlego przystosowania jest stres nadmierny
(przecü1zenie stresem), spowodowany obecnoscü1 wymagan, kt6rym jednostka nie
potrafi sprostac. M6wi4c w tym rozdziale o nieprzystosowaniu i zaburzeniach
zachowania, jak r6wniez o zmianach chorobowych spowodowanych nadmiernym
Iub przewleklym stresem, bedv uzywal tennin6w skutki stresu lub koszty stresu.
Przez pojecie nadmiernego stresu (przecü1zenia stresem) rozumiem niezwykle silne
emocje negatywne, kt6rym towarzyszy wysoki przyrost poziomu aktywacji. Przez
pojccie stresu przewleklego natomiast rozumiem staly lub czesto powtarzaj<1cy sie
stan stresu, kt6ry nie musi byc nadmierny. Stres, czy to nadmierny, czy to przewlekly,
powoduje zmiany w organizmie. Zmiany te objawiaj4 sie w r6:lny spos6b. Na
poziomie funkcji psychicznych stres nadmierny lub przewlekly moze powodowac
lek i depresje. Na poziomie fizjologicznym lub biochemicznym moze doprowadzic
do chor6b psychosomatycznych lub innych problem6w zdrowotnych.
Nie kazdy nadmierny lub przewlekly stan stresu powoduje wymienione przed
chwih1 negatywne skutki. Istnieje wiele czynnik6w ryzyka, zewnetrznych i wewnet-
rznych, mog4cych powodowac zald6cenia lub zaburzenia funkcjonowania. Stres jest
tylko jednym z nich. Nieprzystosowanie lub zaburzenia zachowania wcale nie musz4
wyst4pic,jezeli stanowi stresu towarzysz<1 inne czynniki zmniejszaj<1ce lub lagodz&ce
jego negatywne skutki.
7.2.2. Temperament a stres:
Hipotezy i clane empiryczne
Po zdefiniowaniu gl6wnych pojec teoretycznych z dziedziny stresu przejde teraz
do om6wienia zwü1zk6w, jakie zachodz4 miedzy temperamentem a stresem.
Przedmiotem rozwa:lan bed<t takie m.in. elementy problematyki stresu, jak stresory,
stan stresu, radzenie sobie ze stresem i skutki stresu.
Wplyw tempenunentu na 1·egulacji: interakcji
mii:dzy wymaganiami a mo:iliwosciami
Temperament moze istotnie modyfikowac stau stresu w eo najmniej trojaki
spos6b: (1) determinuj<\C wartosc energetyczn4 (stymulacyjml) wymagan, (2) deter-
minuj4c optymalny poziom aktywacji, stanowüicy dla jednostki wzorzec funk-
cjonowania normalnego, (3) cechy temperamentu zwü1zane ze sfer4 emocjonalm1
mog<i wzmagac tendencje jednostki do reagowania w spos6b emocjonalny, a zwlasz-
cza do przezywania emocji negatywnych.
Cechy tempernmentalne jako czynnik modyfilmj~cy energetyczny sldadnik
relacji wymagania - mozliwosci. Jak pisal Selye, „zar6wno „;? -Iob6r stymulacji,
395
·•i·i~
 i~)1+
jak i jego nadmiar zwiQksza poziom stresu, prowadz<ic niekiedy do stanu wy~z
pania" (1975, s. 21). Tak:te inni autorzy, np. Lundberg (1982), McGrath (1970
Strelau (1989a) i Weide (1970), rozpatrywali wielkos6 wymaga6. stawianyc
jednostce w kategoriach stresor6w.
Zdaniem Rahe' go ( 1987) wszystkie zdarzenia zyciowe, kt6re mozna rozpatrywa6
pod k<ttem wartosci stymulacyjnej i - eo za tym idzie - wplywu na poziom
aktywacji, podlegaj<t modyfikacji ze strony cech temperamentalnych. 0 tym, ktorti'
akurat cecha temperamentalna w danym wypadku wplywa modyfikujqco na wartos6
stymulacyjn<i clanego zdarzenia (zwiQksza j<i lub zmniejsza), clecyduje specyfika tegbi
zdarzenia.
Jak podkresla Ursin (1980), w stanie silnego pobudzenia zmniejsza siQ tolerancja
jednostki na dzialanie silnie stymulujqcych zdarze6. zyciowych (poniewaz zachodzi
proces wzmacniania stymulacji). W stanie slabego pobudzenia natomiast jednostka; '
wskutek zjawiska tlumienia stymulacji, gorzej toleruje zdarzenia zyciowe charak~
teryzujqce siQ maht wartosci<i stymulacyjn<i (np. warunki deprywacji sensorycznej,
izolacji).
W kilku swoich publikacjach (Strelau, 1988a, l992a, 1994b) wyrazilem pogl<td,
ze istnieje szereg wymiar6w temperamentalnych oclnosz<tcych siQ do po-
ziomu aktywacji. Przeslank<i dla wyodrQbnienia tych wymiar6w jest zalozenie, ze
poziom aktywacji podlega mniej lub barclziej trwalym r6znicom indywidualnym.
Za Grayem (1964b) uzywam tutaj pojQcia „aktywowalnos6". Opisuje ono chro-
niczny poziom aktywacji, pod wzg}Qdem kt6rego jednostki r6zni<i siQ miQdzy sobq.
Istnieje eo najmniej kilkanascie takich wymiar6w temperamentalnych, przy wy-
oclrQbnieniu kt6rych odwolywano siQ do poziomu aktywacji (Strelau, 1994b ).
Bez wchodzenia w szczeg6lowy opis cech temperamentalnych, kt6rych bio-
logicznego podloia dopatrywano siQ w poziomie aktywacji, ograniczQ siQ tutaj do
kilku poclstawowych hipotez. Mozna zatem przypuszcza6, ze efektem interakcji cech
temperamentalnych wi<t:l<tcych si~ z nisk<t aktywowalnosci<t (np. ekstrawersji,
sldonnosci clo poszukiwania silnych clozna6., silnego typu uldaclu nerwowego)
z malo stymuluj<icymi wyclarzeniami zyciowymi (np. deprywacj<i sensoryczn<i,
izolacj<t) bQdzie wzrost stanu stresu, a w wypadkach skrajnych - stan przeci<t:lenia
stresem (stres nadmic..... ). Innymi slowy, modyfikuj<icy wplyw tego roclzaju cech
temperamentalnych polega na podwyzszeniu stanu stresu.
Analogicznego wzrostu stanu stresu, przechodz<icego w wypadkach skraj-
nych w stan nadmiernego stresu (przeci<izenia stresem), mozna siQ takte spo-
clziewa6 w wyniku interakcji cech temperamentalnych wi<ii<icych siQ z wysok<i
aktywowalnosci<t (np. introwersji, sklonnosci do unikania silnych doznail, slabe-
go typu ukladu nerwowego) z silnie stymuluj<icymi wydarzeniami zyciowymi
(smierci<i, katastrof<t, innym wyclarzeniem traumatycznym). Takte w tym wypaclku
moclyfikujqcy wplyw cech temperamentalnych polega na podwyzszeniu stanu stresu
(por. ryc. 7 .2).
Jak wida6 na rycinie 7.2, ta sama cecha temperamentalna raz wplywa moclyfiku-
j<ico na stan stresu, innym razem nie. Zalezy to od roclzaju srodowiska (wymagail,
jalde stawia jednostce). Co wiQc~j. w zaleznosci od wymaga6., z kt6rymi clany
396
Wysol<a
aktywowalnosc (WA)
·
:~ 1 i Sires dla os6b WA
0
.~
:j;j
~ 1 Stres dla os6b NA
Niska
aktywowalnosc (NA)
Slaba Wysoka
stymulacja Wymagania stymulacja
Uyc. 7.2. Aktywowalnosc a stau stresu (wg: Strelau, 1996, s. 100)
wymiar temperamentalny wchodzi w interakcjQ, modyfikuj<ico na stan stresu wplywa
raz jeden, raz drugi biegun tego wymiaru. Przyldadowo, jednostki wysokoreaktywne
i jeclnostki introwertywne (a wiQc charakte1yzuj<tce siQ wysok<t aktywowalnosci<t)
zareaguj<i na siln<t stymulacjQ stanem stresu. U jeclnostek niskoreaktywnych
i ekstrawertywnych natomiast stan stresu w analogicznych warunkach siQ nie pojawi.
Za to u os6b charakteryzuj<icych siQ nisk<i aktywowalnosci<t (np. ekstrawertyk6w,
os6b niskoreaktywnych) stan stresu pojawi siQ w warunkach ubogich w stymulacjQ
(np. w wanmkach deprywacji sensorycznej, izolacji).
Dobrym przykladem omawianego tu problemu jest neurotycznosc, jedna
z nqjbardzi~j reprezentatywnych dla konstruktu aktywacji cech temperamentalnych.
Jak twierclzi Eysenck:
[„.] ceteris parib11sjcdnostki wysokoncurolycznc zyjq w wickszym slrcsic, nickoniecznie dlatcgo, i.c maj;i
do czynicnia z wii.;kszq liczbq strcsujqcych bodzc6w (cho6 i tak sie moze zdarzy6), lecz dlnlego, i.e bodicc
obicktywnic tnk samo strcsujqcc powodujq u nich wickszc napiccic (l 983b, s. 126).
Eysenck uzywa terminu „napiQcie" jako synonimu stanu stresu. Moderuj<1cy
wplyw dw6ch cech temperamentalnych, neurotycznosci i emocjonalnosci, na zmiany
w stanie stresu w zaleznosci ocl natQzenia stresora przedstawia rycina 7.3, bQd<tca
adaptacj<i wykresu Eysencka (1983b).
Jak wida6 na tej rycinie, zdarzenia zyciowe, kt6re same w sobie nie powoduj<l
zbyt wysokiego stanu stresu, mog<l wchoclzi6 w interakcjQ z emocjonalnosci<t lub inn<t
cech<i temperamentalnq. W wyniku tego moderuj<1cego wplywu stan stresu ulega \
podwyzszeniu. Mozliwa jest tez zaleznosc odwrotna. Stan stresu o okreslonej
intensywnosci moze by6 r6wnie dobrze wynikiem interakcji malo stymuluj<icego
zclarzenia zyciowego z cl~1:l<i emocjonalnosci<i. jak i silnie stymult1jqcego zdarzenia
zyciowego z mal<i emocjonalnosci<i.
397

Nisl<a neurotycznosc
Niska emocjonalnosc
a:
0
Cf)
w specyfiki w kategoriach tendencji (dyspozycji) do przejawiania okreslonych emocji,
a: Wysoka neurotycznosc
tJj
Wysoka emocjonalnosc
INTENSYWNOSC STANU STRESU
Ryc. 7.3. Zwillzck mi~dzy intcnsywnosci:l sh·cs01·6w 1,I stane111 sti·csu modcrowmiy 1n·zcz ccchy
tcm1>cramcntalnc (adaptacj11 - wg: Eyscn'1k, 1983h, s. 122)
Odchylenie od optymalnego 11oziomu aktywacji moderowane p1·zez tem-
perament jako frodto stresu. Jak wykazal juz ponad sto lat temu Wundt (1887),
znak emocji jest funkcj<i, w ksztalcie odwr6conej litery U, sily bodica sensorycznego
(por. tez Schneirla, 1959). Ta zaleznosc mit:;dzy sih1 bodica a zabarwieniem
emocjonalnym (dodatnim lub ujemnym) wykorzystana zostala do sformulowania
koncepcji optymalnego poziomu aktywacji (Berlyne, 1960), zgodnie z kt6q
zabarwienie emocjonalne pelni rol<:; procesu afektywno-motywacyjnego w regulacji
zapotrzebowania na stymulacjt:;. Zar6wno zbyt niski poziom aktywacji (spowodowa-
ny niedoborem stymulacji), jak i zbyt wysoki poziom aktywacji (spowodowany
nadmiarem stymulacji) powoduje ujemne zabarwienie emocjonalne (uczucie przy-
krosci), kt6rego przyrost prowadzi do stanu stresu. I odwrotnie, uiniarkowany
poziom aktywacji (wyst<:;puj11cy wtedy, gdy poziom stymulacji nie jest ani zbyt niski,
ani zbyt wysoki) jest ir6cllem dodatniego zabarwienia emocjonalnego (uczltcia
przyjemnosci). Zdarzenia zyciowe, kt6rych wartosc stymulacyjna jest obiektywnie
taka sama, mog<t byc dlajednych os6b przyjemne (niestresuj<tce), dla innych przykre
(stresujt1ce) w zaleznosci od polozenia tych os6b na r6znych wymiarach tem-
peramentalnych.
Bez ryzyka zbytnich ltproszczei1 lt:; zaleznosc mozna stwierdzic w odniesienilt do
takich wymiar6w temperamentlt, jak ekstrawersja (Eysenck, 1970; Eysenck i Ey-
senck, 1985), poszltkiwanie doznai1 (Zuckerman, 1979, 1994) i reaktywnosc (Strelau,
l 985a, l 992a) i mozna j11 ltog6lnic w spos6b nast<:;pltj<icy. Jednostki charakteryzltj11ce
siv wysole<t aktywowalnoscüt reaguj11 na stresory o duzej intensywnosci ujemnym
zabarwieniem emocjonalnym (czyli ,stanem stresu), natomiast lt jednostek charak-
teryzuj11cych siv nislq emocjonalnoscüt w zetknivcilt z tymi samymi, obiektywnie
rzecz bior<ic, stresorami wcale nie musi wyst<ipic stan stresu. Czasami nawet mog<t
doznawac przyjemnych emocji, jak to czvsto bywa lt os6b znanych jako po-
szukiwacze silnych wrazei1.
398
Uwanmkowana temperamentalnie sklonnosc do przejawiania negatywnych
emocji w sytuacjach stresujqcych. Temperament wplywa modyfikuj11co na stan
stresu nie tylko poprzez regltlacjt:; skladnika energetycznego streslt i nie tylko dlatego,
ie wsp6luczestniczy w regulacji optymalnego poziomu aktywacji, a wit:;c posrednio
i zabarwienia emocjonalnego. Niekt6re cechy temperamentu (np. neltrotycznosc,
emocjonalnosc, reaktywnosc emocjonalna), definiowane niezaleznie od swojej
moderuj11 stan stresu takze w inny spos6b. Mianowicie zwivkszaj11 lub zmniejszaj<t
one silv reakcji emocjonalnej na stresory w zaleznosci od pozycji jednostki na
wymiarze temperamentu zorientowanym na emocje (por. Strelau, 1992a). Ten rodzaj
wplywu widac szczeg6lnie wyrainie w przypadku cech temperamentalnych wi<iZ.<1-
cych sit:; z emocjami negatywnymi. Pisz<i o tym obrazowo Buss i Plomin:
„Emocjonalnosc oznacza dyskomfort - tendencjv do latwego i silnego zdener-
wowania" (1984, s. 54).
Wychodz<ic z nieco innej perspektywy, moina powiedziec, iz okreslone
mechanizmy neurofizjologiczne powodltji1, ze dana jednostka, w por6wnaniu
z innymi ludimi, przezywa wi<:;cej emocji negatywnych. Gray (l 994) uwaia na
przyklad, ze wysoka reaktywnosc uklaclu BIS (behawioralnego ukladlt hamltj<icego)
powoduje, ze jednostka odczuwa Jvk nawet wtedy, gcly nie dzialaj11 na ni<i iadne
stresory. U os6b o stalej wysokiej reaktywnosci tego ukladu latwiej dochodzi do
zabltrzei1 osobowosci pod wplywem traumatycznych wydarzei1 zyciowych niz
u os6b, lt kt6rych poziom reaktywnosci tego ltldadlt jest niski.
Wybnme }>l"Zyldady ilustm.iilce moder11j1lCY WJ>lyw tempernmentu
na stan stresu
Nizej poclano wybrane przyklacly ilustruji1ce mozliwe interakcje mivdzy moz-
liwosciami jednostki a wymaganiami, w kt6rych temperament oclgrywa rol<:;
moderuj<tC<l w determinowanilt stanu streslt.
Aldwin wraz ze swymi wsp6lpracownikami (1989) zbadal ponad tysi<ic mvz-
czyzn w wieku 40-88 lat. Okazalo si(:, ze emocjonalnosc, mierzona za pomoc<t
wybranych pozycji ze skali Neurotycznosci Inwentarza Osobowosci Eysencka (EPI),
miala wplyw na liczbt:; stresujt1cych wydarzefl wymienionych przez osoby badane.
Osoby emocjonalne (neurotyczne) wymienily wivcej takich wydarzei1 i wivcej
klopot6w zycia coclziennego niz osoby malo emocjonah1e (zr6wnowazone emoc-
jonalnie). Bolger i Schilling (w clruklt) zbadali 166 par malzei1skich. Kazda para
przez szesc tygodni wypelniala specjalny clzienniczek, w kt6rym notowala negatyw-
ne reakcje na pojawiaj<ice siv ka:Z,clego clnia stresory. Jak p6iniej stwierdzili autorzy,
mivdzy neurotycznoscü1 a dyskomfortem powodowanym przez codzienne stresory
wyst<tpila silna korelacja. W swojej interpretacji wynik6w autorzy przytoczyli opini<:;
Watsona i Clarka (1984), ze neltrotycznosc oznacza sklonnosc do odczuwania
dyskomfortu nawet wtedy, gdy nie dziala :laden stresor. Przyczyn<i tej sklonnosci jest
predyspozycja do przezywania negatywnych emocji.
Do nieco innych wniosk6w natomiast doszli McLennan i Bates ( 1993). Por6wnali
399
,',y;~
 !~llA··

oni dwie grupy os6b - osoby przetywaj<1ce psychiczny dyskomfort i osoby nie reprezentacji Polski, podczas zawod6w krajowych i miedzynarodowych. Autor
przezywaj<tce psychicznego dyskomfortu - z punktu widzenia szeregu r6znych cech wyszedl z zalozenia, ze udzial w zawodach jest silnie stresuj<tcy. Reaktywnosc
psychicznych. Jak siv okazalo, obie grupy r6znily siv poziomem neurotycznosci, nie mierzono Kwestionariuszem Temperamentu Strelaua (Strelau, 1985a). Na podsta-
r6znily siv natomiast pod wzglvdem natezenia emocji negatywnych, mierzonych za wie odchylenia cwiartkowego wyodrebniono z grupy 75 civzarowc6w 19 os6b
pomoc<t Pozytywnej i Negatywnej Skali Afektu (Positive and Negative Affect Scale· niskoreaktywnych (NR) i 18 os6b wysokoreaktywnych (WR). Sprawnosc dzia-
Watson, Clark i Tellegen, 1988). Autorzy wysuneli nastepuj<tC<! hipoteze wyjas~ lania szacowano na skali 7-stopniowej podczas 10 r6znych zawod6w krajowych
niaj<tc<t: wymiar neurotycznosci (kt6ry wplywa na sklonnosc do odczuwania i micdzynarodowych. Sprawnosc dzialania w warunkach stresuj<tcych byla istotnie
dyskomfortu psychicznego) obejmuje nie tylko emocje negatywne, ale i inne wyzsza u cie:Zarowc6w niskoreaktywnych niz u ciezarowc6w wysokoreaktywnych
dodatkowe czynnik:i. (por. ryc. 7.4).
Kolm, Lafreniere i Gurevich ( 1991) badali wplyw r6znych czynnik6w na Cytowane tu badanie jest szczeg6lnie ciekawe, poniewaz przedstawia za-
postrzeganie stresu. Okazalo sk, :le lek i klopoty dnia codziennego odpowiadaj<t za gregowane wyniki zgromadzone w warunkach naturalnych. Sprawnosc clzialania
ponad 50% wariancji reakcji typowych dla stanu stresu. Osobami badanymi byli mierzono podczas prawdziwych zawod6w, a wynik zbiorczy przedslawiony na
studenci mlodszych lat studi6w (N = 200), a lek badano kwestionariuszem STAI rycinie 7.4 oparty jest na 10 r6znych pomiarach, przeprowadzonych w takich
Spielbergera (Spielberger, Gorsuch i Lushene, 1970). samych, silnie stresuj<tcych sytuacjach.
Jak juz wspomniano, poszukiwanie doznan jest cech<t obejmuj<tC<l z definicji
sklonnosc do ryzykownych zachowan (Zuckerman, 1979). Innymi slowy, osoby
maj<tce wysok:ie polozenie na wymiarze poszukiwania doznan stara.i<t sie tak
zachowywac, by zwiekszyc wartosc stymulacyjn<t danej sytuacji lub zachowania
i zapewnic sobie w ten spos6b optymalny (wysoki) poziom aktywacji. W kategoriach NR
15
stresu znaczy to tyle, :le sytuacje i zachowania, kt6re dla os6b o niskim polozeniu na
wymiarze poszuk:iwania doznan (a wicc os6b unikaj<tcych ryzyka) S<tjuz stresorami, ro
·;:: WR
nie s<1 jeszcze stresorami dla os6b o wysokim polozeniu na tym wymiarze. Dane ro
c: 10 -
0
empiryczne zaleznosc te potwierdzily (por. przegl<td badan nad zwi<tzkiem miedzy ~

poszukiwaniem doznati a sklonnosci<t do zadail ryzykownych w: Zuckennan, 1994). ~

E
Horvath i Zuckerman (1993), po przebadaniu prawie 500 student6w, stwierdzili, :le 0
.N 5
wymiar poszukiwania doznan (mierzony wer~i<t V Skali Poszukiwania Doznan) jest 0
c... ~:&i%'%/
dobrym predyktorem sklonnosci do podejmowania ryzykownych zachowan, mierzo-
nej za pomoc<t skali GRAS (General Risk Appraisal Scale). Skala ta mierzy -~
~g;;;?;~'f:
•r%
,
oddzielnie stosunek do ryzyka i podejmowanie ryzykownych zachowan. /,

Duckitt i Broll (1982) stwierdzili w badaniu prowadzonym na 139 studentach, :le
sposr6d szesciu wybranych czynnik6w, mierzonych za pomocq 16-czynnikowego
Kwestionariusza Osobowosci (PF16) Cattella, wplyw ~1ktualnych zmian zyciowych
na stan napiecia psychicznego (stresu), mierzony kwestionariuszem Langera,
moderowany jest przez jeden czynnik - ekstrawersje.
Przyj<twszy, ze stanem stresu bedziemy nazywac ponadoptymalny lub subop-
tymalny poziom aktywacji, kt6remu towarzysz<t emocje negatywne, i ze wskai-
nikiem tego stanu jest spadek poziomu wykonania, mozna by zacytowac dziesi<ttki
badail, z kt6rych wynika, ze cechy temperamentalne, a zwlaszcza ekstrawersja,
neurotycznosc (Eysenck, 1970; Eysenck i Eysenck, 1985; Goh i Farley, 1977) i sila
ukladu nerwowego, utozsamiana w naszych badaniach z reaktywnosci<t (Klonowicz,
1987a, 1987b, 1992; Strelau, 1985a, 1992a; Zawaclzki, 1991), istotnie moderuj<t
poziom wykonania.
Przytocze dla przykladu badanie Zmudzkiego ( 1986; por. tez Strelau, 1988)
nad wplywem reaktywnosci na sprawnosc dzialania civzarowc6w, czlonk6w
Ryc. 7.4. Poziom wykonania zadania w sytnat;ji wysoce stres1~j11.cych zawodow s1mrtowych
u cil,'Zllrowcow wysoko- (WR) i niskoreaktywnych (NR) wyrn:iony w s1·cdnich wynilrnch
i odchyleniach standardowych (adaptacja - wg: Znmdzki, 1986, s. 84)
Wedlug wszelkiego prawdopodobienstwa wymiary temperamentu - r6zni<1ce
sie przeciez nie tylko pod wzgledem skladnik6w energetycznych i tendencji do
generowania emocji, ale reprezentuj<tce takze cale spektrum oclmiennych jakosciowo
ccch zachowania - odgrywaj<1 r6zrn1 role w regulacji r6wnowagi mivclzy wymaga-
niami a mozliwosciami jednostki w zaleznosci od rodzaju stresu. Mozna przypusz-
czac, ze moderuj<tcy wplyw temperamentu ma swoj<t specyfike, w zaleznosci od tego,
czy mamy do czynienia ze stresem w pracy czy w sroclowisku spolecznym, kksk<t
zywiolowq czy katastrof<t przemyslow<t, stresem akulturacyjnym czy stresem zycia
codziennego.
Wiekszosc bad an nacl stresem koncentruje sie nie na stanie stresu jako takim, lecz
na sposobach radzenia sobie ze stresem i skutkami stresu.

400 401
 Rola tempernmentu w radzeniu sobie ze sll·esem
Odlqd Lazarus ( 1966) opublikowal swojq fundamentalnq monografiv powivcorn1
problematyce radzenia sobie ze stresem, Psychological Stress and the Coping
Process, radzenie sobie ze stresem stalo siv przedmiotem ozywionych badafl. Mimo
to, bardzo niewiele uwagi poswivcono dotychczas moderujqcej roli, jalq w tym
procesie odgrywa osobowosc, a zwlaszcza jej specyficzny skladnik, jaldm jest
temperament.
Chqc przyblizyc Czytelnikowi problematykv roli temperamentu w procesie
radzenia sobie ze stresem, skupiv siv na dw6ch r6znych podejsciach do tego procesu:
(1) podejsciu Lazarusa (1991; Folkman i Lazarus, 1988), zgodnie z kt6rym proces
radzenia sobie ze stresem rozpatrywany jest w kategoriach wplywu na emocje,
i (2) podejsciu, wedle kt6rego radzenie sobie ze stresem rozpatrywane jest
w kategoriach gospodarowania zasobami (Hobfoll, 1989; Schönpflug, 1986; Schönp-
flug i Battmann, 1988).
Temperament a raclzenie sobie ze stt·esem rnzpatrywane w kategoriach
procesu ksztaltujq_cego emocje. Teoria radzenia sobie ze stresem sfonnulowana
przez Lazarusa opiera sk na paradygmacie r6znic indywidualnych. Gl6wnym
przejawem podejscia r6Znicowego w tej teorii jest zalozenie, ze kazda jednostka ma
wlasny, specyficzny spos6b oceny syluacji i wlasny indywidualny styl radzenia sobie
ze stresem, ale jednoczesnie kazda sytuacja wyzwala sobie wlasciwe (zalezne od
kontekstu) procesy radzenia sobie ze stresem (Folkman i Lazarus, 1988; Lazarus,
1993).
Przy z<ilozeniu, ze proces radzenia sobie ze stresem wplywa na emocje (Lazarus,
1991 ), cechy temperamentalne mo:lna rozpatrywac w kategoriach czynnik6w
moderujticych regulacjv proces6w emocjonalnych. Gdyby uznac temperament za
czynnik odpowiedzialny za r6znice w tendencji do przezywania emocji negatyw-
nych, mozna by zalozyc, ze takie cechy temperamentalne, jak neurotycznosc,
emocjonalnosc czy reaktywnosc emocjonalna nie S<\ obojvtne dla przebiegu procesu
radzenia sobie ze specyficznymi wymogami sytuacji, postrzeganymi przezjednostkv
w kategoriach obcü1zenia lub zagrozenia (Lazarus, 1993, s. 8). Wystarczy przypo-
mniec badania Kagana (1983), wskazuj<ice na rolv, jalu1 odgrywa u dzieci
temperament zahamowany/niezahamowany jako moderator radzenia sobie z emoc-
jami negatywnymi.
Zdaniem Folkman i Lazarusa ( 1985) niekt6re strategie radzenia sobie ze stresem,
naleztice do jednego z dw6ch podstawowych styl6w radzenia sobie ze stresem (stylu
zorientowanego na dzialanie i stylu zorientowanego na emocje), maj<l uwarun-
kowania osobowosciowe. Zalezi1 bowiem od dominuji1cego nastroju (pozytywnego
lub negatywnego). Rozpatrujqc natomiast proces radzenia sobie ze stresem z punktu
widzenia indywidualnego stylu nastawionego na zmianv niekorzystnej relacji
jednostka-srodowisko (Follanan i Lazarus, 1985, 1988), mo:lna wysum1c hipotezv,
ze rozw6j indywidualnego stylu radzenia sobie ze stresem (nastawionego na
rozwü1zanie problemu czy nastawionego na redukcjv negatywnych emocji) bvclzie
402
moderowany w pewnej mierze przez cechy temperamentalne. Przypuszczalnie tzw.
cechy temperamentalne zorientowane na dzialanie, a wivc ekstrawersja, poszukiwa-
nie doznai'i, sila ukladu nerwowego, aktywnosc, powinny sprzyjac rozwojowi stylu
radzenia sobie zorientowanego na rozwü1zanie problemu. Charakterystyczm1 ceclu1
tego stylu jest podejmowanie aktywnego wysilku na rzecz zmiany niekorzystnej
relacji jednostka-srodowisko. Tak zwane cechy temperamentalne zorientowane na
emocje, a wivc tendencja do wycofywania siv, temperament :..;,..-.amowany, neuro-
tycznosc, emocjonalnosc, reaktywnosc emocjonalna, powinny sprzyjac rozwojowi
stylu raclzenia sobie zorientowanego na emocje.
Powyzsze hipotezy znalazly czvsciowe potwierdzenie w badaniu Parkes (1986).
Celem badania bylo sprnwdzenie, w jaki spos6b uczennice pierwszej klasy szkoly
piekgniarskiej (N = 135) rndzi1 sobie ze stresuj11cymi zdarzeniami. Autorka za-
stosowala schemat inlerakcyjny, uwzgkdniaj11cy nastvpuj<1ce zmienne: czynnild
srodowiskowe, cechy sytuacji, cechy temperamentalne i style radzenia sobie ze
stresem. Okazalo siv, ze istotnym predyktorem stylu radzenia sobie ze stresem jest
interakcja czynnik6w temperamentalnych (ekstrawersji i neurotycznosci) z czyn-
nikami srodowiskowymi i sytuacyjnymi. Osoby ekstrawertywne stosowaly na og6l
bezposrednie strategie radzenia sobie ze stresem, osoby neurotyczne zas stosowaly
strategiv tlumienia emocji. Czynnild srodowiskowe i sytuacyjne wplywaly modyfi-
kuj<1co na te zaleznosci.
Hipoleza m6wiqca, ze cechy temperamentalne sprzyjajqce dzialaniu powinny isc
w parze ze stylem radzenia sobie zorientowanym na dzialanie, znalazla potwier-
dzenie takze w kilku innych badaniach (nie zawsze czerpü1cych inspiracjv z paradyg-
matu Lazarusa). I analogiczne, jak wynika z tych badafl, cechy temperamentalne
zwü1zane z regulacjq emocji idit w parze ze stylem radzenia sobie ze stresem
zorientowanym na emocje.
Bolger ( 1990), kt6ry przez pojvcie „radzenie sobie" rozumie osobowosc
dzüllaj<\Cq w warunkach stresu, wykazal w badaniu prowadzonym na studentach
medycyny, ze poziom neurotycznosci wplywa na wyb6r strategii radzenia sobie
i powoduje, ze zwykly poziom lvku ulega podwyzszeniu w warunkach stresu
egzaminacyjnego. Baum, Calesnick, Davis i Gatchel (1982) potraktowali jednq
z cech temperamentalnych - filtrowanie bodic6w, mierzonq Skalq Aktywowal-
nosci Mehrabiana - jako jeden z element6w stylu radzenia sobie. W badaniu wzivlo
udzial ponad 200 student6w mieszkaji1cych w domach akademickich dwojakiego
rodzaju - taldch, w kt6rych pokoje rozlokowane byly wzdluz dlugich ciqg6w
komunikacyjnych, i taldch, w kt6rych korytarze byly kr6tkie. Przedmiotem pomiaru
byl spos6b, w jald studenci radzili sobie ze stresem spowodowanym duzym
natlokiem mieszkaflc6w.
Studenci przejawiajqcy styl radzenia sobie polegaj11cy na filtrowaniu niepotrzeb-
nych bodic6w lepiej sobie radzili w srodowisku o duzym zagvszczeniu. Zdaniem
Mehrabiana (1977a) osoby filtruj:1ce, zdolne do filtrowania nieistotnych bodic6w,
redukujq przypadkowosc doplywu bodzc6w i tym samym zapewniaj<1 sobie nizszy
poziom aktywacji i szybszy spadek poziomu aktywacji w razie jego podwyzszenia
niz osoby nie filtrujqce dzialajqcych bodic6w.
403
,\,;,,>,1'!~. . . .
 ~~tl\il:,'
Przedmiotem innego z kolei badania (Vingerhoets, van den Berg, Kortekaas
Van Heck i Croon, 1993) byl zwüizek mii;;dzy cechami temperamentalny 1 nJ
a sklonnoscü1 do placzu. Osobami baclanymi byly kobiety. Autorzy clokonali pomiaru
kilku zmiennych osobowosciowych oraz cech temperamentalnych w rozumieniu
pawlowowskim. Jak sii;; okazalo, sklonnosc do placzu, potraktowana tu jako styl
radzenia sobie zorientowany na emocje, korelowala ujemnie z sih1 procesu
pobudzenia i sih1 procesu hamowania: kobiety bardziej placzliwe charakte1yzowaly
sii;; slabym typem uldadu nerwowego. Cechy temperamentalne w tym badaniu
mierzono za pomoc<1 Kwestionariusza Temperamentu PTS.
Jak wynika z badan prowadzonych w naszym laboratorium (Strelau, 1996;
Szczepaniak, Strelau i Wrze8niewski, 1996), zaclaniowy styl radzenia sobie koreluje
dodatnio z cechami temperamentu zwi<1zanymi ze sfer<i dzialania (np. ze zwawoschl),
natomiast styl radzenia sobie skoncentrowany na emocjach koreluje dodatnio
z cechami temperamentu zwi<izanymi ze sfer<i emocjonaln<i (np. z reaktywnosci<i
emocjonaln<i). W cytowanym baclaniu styl radzenia sobie ze stresem mierzono skalci
CISS Endlera i Parkern (Szczepaniak i in. 1996), natomiast cechy temperamentalne
mierzono kwestionariuszem FCZ-KT (Zawaclzki i Strelau, 1995).
Temperament a radzenie sobie ujmowane w kategoriach procesu gos-
podarowania zasobami. Drugi spos6b rozumienia procesu radzenia sobie ze
stresem, konkurencyjny wobec podejscia Lazarusa, w kt6rym procesy zaraclcze
traktowane S<l jako regulatory emocji, to poclejscie odwoluj<ice sii;; do poji;;cia
gospoclarowania zasobami. Gospodarowac zasobami to znaczy odnawiac je, za-
sti;;powac jedne drugimi i nimi rozporz<idzac (Hobfoll, 1989; Schönpflug i Battmann,
1988). 0 stopniu zaangaZüwania jednostki w proces radzenia sobie ze stresem
swiadczy stopien rozdysponowania i zuzycia zasob6w (tzw. zasii;;g radzenia sobie),
sila oraz wytrwalosc, z jak<i jednostka korzysta z posiadanych zasob6w. Tald spos6b
rozumienia procesu radzenia sobie r6zni sii;; znacznie od poprzednio opisywanego,
pozwala jednak spojrzec pod innym k<item na moderuj<icq roli;;, jak<i w tym procesie
odgrywa temperament.
Schönpflug (1986), autor teorii regulacji wysilku, zwr6cil uwage, ze cechy
temperamentalne, rozumiane tak jak w regulacyjnej teorii temperamentu (Strelau,
l 985a), mog<i wplywac moderuj<ico na wydatkowanie wysilku. Wydatkowanie
wysilku, jedno z podstawowych pojec w teorii regulacji wysilku, stanowi ilosciowy
wymiar zaangaZüwania jednostki w proces radzenia sobie. Pojecie to obejmuje
wszystkie trzy cechy formalne procesu rozporz<1dzania zasobami i ich wydatkowania
- sile, zasieg i wytrwalosc. Zdaniem Schönpfluga temperament w clwojaki spos6b
wplywa na regulacje wysilku:
(1) Cechy temperamentalne, wraz z innymi czynnikami, wplywaj<i na to, ile
wysilku jednostka wklada w wykonanie zadania. Miar<i wysilku mog<i byc:
subiektywna ocena jednostki, zaangazowanie na poziomie zachowania, poziom
aktywacji czy zmiany biochemiczne. Przykladowo, aby osi<ign<ic ten sam poziom
wykonania w warunkach silnie stresuj<icych, osoba o wysokim poziomie Icku musi
404
podj<ic wiekszy wysilek (poniesc wieksze koszty psychofizjologiczne) niz osoba
o niskim poziomie lcku.
(2) Temperament reguluje wartosc stymulacyjn<i warunk6w, w jaldch przebiega
proces radzenia sobie ze stresem (lub aktywnosci realizowanej w warunkach stresu),
chroni<ic tym samym posiadane zasoby. Aby wyjasnic, o eo tu chodzi, Schönpflug
odwoluje sie do poji;;cia „styl dzialania" sformulowanego przez Strelaua (1985a),
a opartego na wprowadzonym przez Tomaszewskiego (1967) podziale na czynnosci
zasadnicze i pomocnicze. Czynnosci pomocnicze (zapobiegawcze i sprawdzaj11ce)
powoduj<i eo prawda „obudowanie" czynnosci zasadniczych dodatkowymi zachowa-
waniami i pochlaniaj<i dodatk.owe zasoby, ale „ w warunkach wysoldego ryzyka i moz-
Iiwosci porazki podejmowanie czynnosci pomocniczych moze pom6c w utrzymywa-
niu wysokiej wyd~jnosci, chroni<tc tym samym zasoby" (Schönpflug, 1986, s. 277).
Mysl, ze styl dzialania moze sluzyc jako strategia radzenia sobie ze stresem,
zostala sformulowana przeze mnie (Strelau, l992a). Styl dzialania, rozumiany jako
typowy dlajednostld spos6b dzialania, rozwija sie pod wplywem srodowiska na bazie
wyposazenia temperamentalnego, a zwlaszcza reaktywnosci. Zgodnie z regulacyjn<t
temfo temperamentu (Strelau, l 985a) styl dzialania jest jednym z regulator6w
zapotrzebowania na stymulacje. Jezeli, za Tomaszewskim (1967), podzielimy
czynnosci pomocnicze na orientacyjne, przygotowawcze, korekcyjne, kontroluj<ice
i ochronne, to nie ulega W<itpliwosci, te czynnosci pomocnicze zmniejszaj<1 ryzyko
porazld podczas wykonywania zadan w warunkach stresu. Posluguj'<ic sie ter-
minologitl Hobfolla (1989) i Schönpfluga (1986), moZI1a powiedziec, ze czynnosci
pomocnicze sluz<1 ochronie zasob6w. Czynnosci prowadzt1ce bezposrcdnio do celu to
czynnosci zasadnicze.
Rozpalrujqc zwiqzek mii;dzy czynnosciami pomocniczymi a zasadniczymi z punktu widzenia intensywno-
sci stymulacji, mozna powiedzicc, ze dzii;;ki zabezpicczcniu. ulatwicniu lub uproszczcniu czynnosci
zasadniczych czynnosci pomocniczc obnizajq wartosc slymulacyjnq aktywnosci lub tcz sytuacji, w kt6rej
la aktywnosc jcst wykonywana (Slrclau. 1992a, s. 29).
Wysum1lem swego czasu hipoteze (Strelau, 1985a), ze u jednostek wysoko-
reaktywnych, charakteryzuj<icych sie wysok<t aktywowalnosci<i, powinna wyst<1pic
przewaga czynnosci pomocniczych (CzP) nad czynnosciami zasadniczymi (CzZ). Tak:i
styl dzialania nazwalem stylem wspomaga,j~cym. U jednostek niskoreaktywnych
natomiast, charakteryzuj<icych sie nisk<t aktywowalnosci<i, powinna wyst11pic r6wno-
waga obu typ6w czynnosci lub przewaga czynnosci zasadniczych nad czynnosciami
pomocniczymi. Nazwalem ten styl dzialania stylem prostolinijnym. Zaleznosc
miedzy reaktywnosci<i a stylem clzialania przedstawic mozna w spos6b nastepuj11cy:
Wysokoreaktywni: wspomagaj<1cy styl dzialania (CzZ < CzP)
Niskoreaktywni: prostolinijny styl dzialania (CzZ :=::: CzP)
Innymi slowy, strategie raclzenia sobie ze stresem, jakimi S<t style dzialania, s11
scisle zwi<1zane z temperamentem i mog<i zatem byc rozpatrywane jako moderatory
procesu zachowywania zasob6w zmierzaj<icego do uniknivcia lub zlagodzenia stanu
stresu.
405
 Wybrane przyldady posrednicz:tcej roli temperamentu
w n1dzeniu sobie ujmowanym w kategoriach
gospodarowania zasobami
W kierowanej przeze mnie katedrze przeprowadzono szereg eksperyment6w,
kt6rych celem bylo zbadanie znaczenia temperamentu clla funkcjonowania cztowie-
ka w warunkach stresu. Wiekszosc z tych eksperyment6w poswjecona byla badaniu
wysilku, jaki wklacla jeclnostka w raclzenie sobie z obcürzeniami (ocenianego na
podstawie wskainik6w psychologicznych i psychofizjologicznych) oraz stylu
dziatania jako strategii radzenia sobie ze stresem (por. Strelau, 1985a, l 992a).
Koszty psychofizjologiczne a temperament. Szereg baclaft nad wyclatkowaniem
wysilku w czasie radzenia sobie z r6:Znego typu obcü1zeniami przeprowadzila
Klonowicz (1974, 1985, 1987a, l987b). We wszystldch tych eksperymentach
reaktywnosc i ruchliwosc proces6w nerwowych, rozumiane zgodnie z regulacyjm1
teoriq temperamentu (Strelau, l 985a) i mierzone na podstawie KTS, traktowane byty
jako zmienne posredniczqce. W r6znych eksperymentach stosowano r6zne wskai-
nild psychologiczne i psychofizjologiczne wyclatkowanego wysilku. Wskainikami
psychologicznymi byly poziom leim, poziom zmeczenia (mierzony na podstawie
Iiczby blecl6w popelnionych podczas wykonywania zadania) i czas reakcji. Wskai-
nikami psychofizjologicznymi natomiast byly zmiany aktywnosci elektrodermalnej
oraz poziom aktywacji mierzony technik<1 samoopisu (List<\ Przymiotnikowq
Thayera).
Og6lny wniosek, jaki wynika z danych uzyskanych przez Klonowicz, jest
nastepujqcy. Wyclatkowanie wysilku mierzone kosztami psychologicznymi i psycho-
fizjologicznymi w czasie radzenia sobie z obcü1zeniem, jaki niosq stresory o duzej
wartosci stymulacyjnej (trudne zadanie, bodice silnie stymulujqce itp.), Sq wyzsze
u os6b wysokoreaktywnych niz u os6b niskoreaktywnych. Gdy wartosc stymulacyjna
sytuacji jest niewielka, iaclnych r6Znic miedzy osobami wysokoreaktywnymi
i niskoreaktywnymi sie nie stwierdza. Kiedy r6wnowaga miedzy obciqzeniami
a mozliwosciami jest zagrozona z powodu bardzo niskiej stymulacji, wydatkowanie
wysilku moze byc wyzsze u os6b niskoreaktywnych niz u os6b wysokoreaktywnych.
W wiekszosci eksperyment6w Klonowicz wystqpil efekt interakcji ruchliwosci
i reaktywnosci: ruchliwosc zmniejsza efekt reaktywnosci.
W jednym ze swoich eksperyment6w Klonowicz ( 1990, 1992) badala wydat-
kowanie wysilku (mierzone na podstawie zmian czestosci skurcz6w serca) w czasie
radzenia sobie z zadaniami o r6znym stopniu trudnosci u wysoko wykwalifikowa-
nych tlumaczy symultanicznych. Zaclania polegaly na sluchaniu tekstu, sluchaniu
i jednoczesnym powtarzaniu na glos oraz sluchaniu i jednoczesnym tlumaczeniu na
glos; najlatwiejsze bylo zadanie pierwsze, najtrudniejsze - zadanie ostatnie.
Autorka kontrolowala nastepujqce cechy inclywidualne: reaktywnosc mierzom1
kwestionariuszem KTS oraz Jvk, ztosc i ciekawosc, badane za pomoc<1 kwes-
tionariusza STAI Spielbergera.
Ograniczaj<1c sie jedynie do cech indywidualnych, mo:Zna powiedziec, ze wyniki,
jakie uzyskala Klonowicz, „ wskazuj<1 na to, ze reaktywnosc jako cecha temperamen-
406
tu, lek-cecha i ciekawosc-cecha wplyw<tj<1 na aktywnosc serca w okresach oczekiwa-
nia na zadanie, wypelniania zadania oraz w fazie powrotu do stanu normalnego po
wykonaniu zadania" (Klonowicz, 1990, s. 46), ale tylko w wypadku zadaft trudnych
- sledzenia tekstu i tlumaczenia. Zmiany w zapotrzebowaniu na zasoby (o kt6rych
swiadczyly zmiany czestosci skurcz6w serca) korelowaly dodatnio m.in. z reaktyw-
nosci<t, eo pozwala s<1dzic, ze ta cecha temperamentalna jest czynnikiem moderuj<1-
cym proces radzenia sobie ze stresem.
Uwarunkowany temperamentalnie styl dzialania jako strategia radzenia
sobie. Rola, jak<t odgrywa uwarunkowany tempermnentalnie styl dzialania w proce-
sie radzenia sobie, byla przedmiotem kilku badaft, w kt6rych zmienn<1 temperamen-
talnq byla reaktywnosc (odwrotnosc pawlowowskiej sily procesu pobudzenia)
(Strelau, l985a, 1992a). Nie ma natomiast zadnych badaft, w kt6rych problem ten
bylby ujmowany w kategoriach koncepcji regulacji wysilku Schönpfluga (1986).
Mozna sie jednak pokusic o-·kilka hipotez na ten temat. Posluguj<ic sie pojeciami
koncepcji regulacji wysilku, mozna przypuszczac, ze w por6wnaniu z osobami
niskoreaktywnymi, posluguj<1cymi sie prostolinijnym stylem dzialania, osoby wyso-
koreaktywne, posluguj<1ce sie wspomagaj11cym stylem dzialania, wykonujq wiecej
czynnosci pomocniczych, a zatem przeznaczaj<t wiecej swoich zasob6w na radzenie
sobie ze stresem. Ale przeznaczaj11c wjecej zasob6w na wykonywanie czynnosci
pomocniczych, unikajn porazek i dzield temu udaje im sie, mimo silnej stymulacji,
utrzymac odpowiednü1 sprawnosc dzialania. Bilans zasob6w jest wiec korzystny.
Inaczej 1116wi<1c, uwarunkowany temperamentalnie slyl dzialania mozna rozpatrywac
z punktu widzenia procesu gospodarowania zasobami w kategoriach korzysci i strat.
W procesie radzenia sobie ze stresem korzysci plyn<ice z poclejmowania czynnosci
pomocniczych (kt6rych u os6b wysokoreaktywnych jest wiecej niz czynnosci
zasadniczych) Sq wieksze od poniesionych strat.
Wyniki niemal wszystkich naszych badaft, bez wzgledu na badanq populacje
(dzieci, mlodziez, ludzie doroSii) i bez wzgJvdu na roclzaj zadania (obci<izenie
umyslowe, zadanie motoryczne), wskazuj<t na to, ze w warunkach duzej stymulacji
przewaga wspomagaj<1cego stylu dzialania u os6b wysokoreaktywnych gwarantuje
skutecznosc dzialania. Osobom niskoreaktywnym natomiast lepsze funkcjonowanie
w warunkach stresu zapewnia prostolinijny styl dzialania (Strelau, 1985a).
Inne badanie ilustruj<1ce regulacyjn11 role czynnosci pomocniczych u os6b
wysoko- i niskoreaktywnych podczas radzenia sobie ze stresem w warunkach
dlugotrwalego i obcü1iaj<1cego wysilku umyslowego przeprowadzono w Iaborato-
rium Schönpfluga. Autorem tego baclania jest Miindelein (1982). Badanie, prowa-
dzone na osobach doroslych, przebiegato w warunkach quasi-naturalnych. Kazda
osoba badana wsp6lpracowala przez trzy godziny z sieci11 komputerow11 w roli
„agenta ubezpieczeniowego". Zadaniem osoby badanej bylo obliczenie wysokosci
odszkodowania dla ldient6w, kt6rzy poniesli jalqs strate. Podczas wykonywania
zadania (kt6re samo w sobie bylo bardzo obci<1zaj<1ce) pojawialy sie eo pewien czas
sygnaly swiadczqce 0 przetadowaniu sieci komputerowej lub 0 zakt6ceniach w pracy
sieci. Osoba badana, chc<lC unikm1c przerw w pracy, mogla korzystac z r6znych
407
<+llfr~)\
 ;\-:zw,
przycisk6w. W rzeczywistosci czynnosc ta nie wplywala na pracv sieci i pelnila role
czynnosci czysto pomocniczej. Osoba badana bylajednak przekonana, ze naciskaj<ic
odpowiednie guzild, zabezpieczy czynnosci zasadnicze (polegaj<ice na gromadzeniu
i przetwarzaniu informacji oraz podejmowaniu decyzji) przed ewenlualnymi
zakl6cen iami.
Jak siv okazalo, osoby wysokoreaktywne czvsciej naciskaly przyciski zabez-
pieczaj<ice i poswivcaly na lv czynnosc wivcej czasu niz osoby niskoreaktywne.
Reaktywnosc mierzono dwojako - za pomoc<i kwestionariusza KTS oraz na
podstawie krzywej czasu reakcji (por. szczeg6löwy opis tej metody w: Strelau, l985a).
7.2.3. Temperament .iako czynnik moderu,j~cy skutki stresu:
Temperamentalny czynnik ryzyka
Jak juz wspomnialem wczesniej, czynnikiem powoduj<icym zaburzenia za-
chowania, nieprzystosowanie i inne patologiczne skutki (koszty stresu) jest stres
nadmierny lub dlugot1waly. Pionierami pogl<tdu, ze sama obecnosc nie sprzyjaj<icych
czynnik6w srodowiskowych (stresor6w) nie wyja§niajeszcze zaburzen zachowania
u dzieci i :le za istotmt czvsc wariancji tych zaburzen odpow~ada konfiguracja cech
temperamentalnych skladaj&cych siv na tzw. temperament trudny, byli niew&tpliwie
Thomas i Chess (1977; Chess i Thomas, 1984, 1986; Thomas i in., 1968).
Poj~cie temperamentalnego czynnika ryzyka
Chc&c podkreSlic, ze do zaburzen zachowania i zmian patologicznych u dzieci
dochodzijedynie wtedy, gdy cechy temperamentalne dziecka sprzyjaj&ce niedopaso-
waniu wchodz& w interakcjv z nie sprzyjaj&cym wplywem srodowiska, Carey ( 1986,
1989) wprowadzil po.kcie temperamentalnego czynnika ryzyka. Zakres tego pojvcia
ograniczyl wszakze do nadmiernego stresu, jakie doznaje dziecko podczas interakcji
ze srodowiskiem. Chc<1c nadac pojvciu temperamentalnego czynnika iyzyka walo1y
bardzit'.i uniwersalne i rozci&gn&c je na cal& populacje ludzki1, zmodyfikowalem je
nieco (Strelau, 1989b, 1995b, 1996; Strelau i Eliasz, 1994). Temperamentalnym
czynnikiem ryzyka (TCR) nazywam kaid<t cechv temperamentaln& lub konfiguracje
tych cech, kt6ra w interakcji z innymi czynnikami dzialaj&cymi bardzo intensywnie,
w spos6b ci&gly lub powtarzaj&cy sie (moze to byc srodowisko fizyczne lub
spoleczne, spos6b wychowania, okre§lona sytuacja, cecha osobowa itp.), zwivksza
iyzyko pojawienia sie zab11rze11 zachowania lub patologii b&dz sprzyja ksztaltowaniu
siy osobowosci nieprzystosowanej.
Zakwalifikowanie okreslonych cech temperamentalnych do grupy czynnik6w
ryzyka lub brak takiej kwalifikacji ma sens tylko wtedy, gdy cechy te, lub ich
konfiguracjy, rozpatrnjemy w kontekscie innych zmiennych, z kt6rymi wchodz<t
w interakcje. Wynika z tego m.in„ ze okreslona konfiguracja cech temperamental-
nych w jednej sytuacji lub w jednym srodowisku moze byc uwa:lana za temperamen-
talny czynnik ryzyka, w innej sytuacji natomiast lub w innym srodowisku wcale nie
408
01usi byc czynnikiem ryzyka. Nawi&zuj<ic do wprowadzonego
podzialu na zachowania bezwglvdnie i wzglvdnie ryzykowne,
do grupy czynnik6w wzgl~dnego ryzyka. Miar& TCR jest stosunek ptaw~o]!6if~P
bienstwa, z jakim u os6b posiadaj&cych okreslone cechy tempermnentu pojawitt<sl~\,ii;,
w wypadku obecnosci stresor6w, zaburzenia zachowania do prawdopodobienstwa
pojawienia siv analogicznych zaburzen u os6b wystawionych na dzialanie tych
samych stresor6w, ale nie posiad(\j&cych tych cech temperamentu.
Nalezy pamivtac o tym, by badaj&c rolQ czynnik6w temperamentalnych w po-
wstawaniu niekorzystnych skutk6w stresu, uwzglcdniac mozliwie jak najwivcej
czynnik6w ryzyka rozwoju zaburzen zachowania i zmian patologicznych. Obszeme
01116wie1iie teoretycznych i metodologicznych aspekt6w epidemiologii zaburze11
zachowania i psychopatologii z uwzglvdnieniem liczrlych czynnik6w ryzyka, l&cz11ie
z czynnikami temperamentalnymi, znajdziemy m.in. w pracach takich autor6w, jak:
Carey i McDevitt (1989, 1994), Chess i Thomas (1984), Garrison i Earls (1987),
Maziade (1988), Pellegrini (1990) i Rutter (1991 ). Kyrios i Prior (1990; patrz tez
Smith i Prior, 1995) zaproponowali moclel teoretyczny rozwoju wczes110dziecivcych
zaburzet1 zachowania, uwzglvdniaj<1cy szereg r6inych czynnik6w ryzyka, w tym
i czynnik6w temperamentalnych (l&cznie z dowodami empitycznymi na rzecz roli
tych ostatnich).
Lq,czny wplyw czynnikow temuerameri.talnych i sroclowiskowych na zabu-
rzenia zachowania. Zdaniem Maziade (1988) szczeg6lnie podatne na zaburzenia
kliniczne S<t te dzieci, kt6re posiadaj& nie sprzyj(\j&c& konfiguracjv cech temperamen-
talnych i do tego jeszcze naraione S<t na dzialanie nie sprzyjaj&cych czynnik6w
srodowiskowych. I(onstruuj<tC sw6j adclytywny i synergistyczny moclel interakcji nie
sprzyjajttcych czynnik6w temperamentalnych i srodowiskowych, Maziade nawi<izal
do zaproponowanych przez Kendlera i Eavesa ( 1986) modeli wsp6ldzialania
genotypu i srodowiska w powstawaniu podatnosci na choroby psychiczne. Zdaniem
tych autor6w do powstawania zaburzen psychicznych przyczynia sie wsp6ldzialanie
czynnik6w genetycznych i srodowiska. Interakcja gen6w i srodowiska moze miec
trojaki charakter: (1) adclytywny wplyw genotypu i srodowiska, (2) genetyczna
kontrola wrazliwosci jeclnostld na oddzialywania srodowiska, (3) genetyczna kont-
rola narazenia na wplywy srodowiska.
Bior&c wspomniane trzy podstawowe modele zaproponowane przez Kendlera
i Eavesa ( 1986) i model Maziadego ( 1988) za punkt wyjscia, zaadaptowalem je do
pojvcia temperamentalnego czynnika ryzyka. W zmodyfikowanych moclelach
proponuje, by nie ograniczac skutk6w stresu wyl&cznie do podatnosci na chorobv, ale
by uwzglydniac takze zaburzenia zachowania p~jawiaj&ce siv u os6b nonnalnych,
narazonych na dzialanie stresogennych czynnik6w srodowiskowych. Pojvcie genoty-
pu z kolei zast<ipiono w tych modelach pojQciem temperamentu. Wielu badaczy
temperamentu (por. Buss i Plomin, 1984; Eysenck, 1970; Strelau, l 994b; Zucker-
man, 199la) uwaia bowiem, ze wyposazenie genetyczne czlowieka ma bardzo
wainy wplyw na wariancjv cech temperamentalnych. Co wivcej, podaj&c przyklady
udzialu gen6w w powstawaniu sklonnosci do chor6b psychicznych, Kendler i Eaves
409
 ( 1986) w§r6d cech uwarunkowanych genetycznie, kt6re w interakcji z czynnikami
§rodowiskowymi zwiekszajq podatnosc na chorobe psychiczm1, wymieniaj<1 takie
cechy, jak obojetnosc i brak r6wnowagi emocjonalnej.
Pie1wszym waznym elementem w proponowanych modelach jest obecnosc
versus nieobecnosc temperamentalnego czynnika ryzyka. Nie ma znaczenia, zjakich
cech czy konfiguracji cech ten czynnik ryzyka sie sklada - mog<1 one byc r6:tne
w r6znych §rodowiskach. Obecnosc TCR oznacza, ze wystepowanie takich b<tdz
innych cech temperamentalnych lub ich konfiguracji zwieksza podatnosc na
zaburzenia zachowania. Nieobecno§c TCR oznacza, ze wystepujqce u danej
jednostki cechy temperamentalne lub ich konfiguracje nie pohywaj<1 sie z cechami
typowymi dla temperamentalnego czynnika ryzyka i w zwiqzku z tym nie stanowiq
czynnika ryzyka zaburzen zachowania.
Zgodnie z sugestiami Kendlera i Eavesa (1986) nalezy wyr6:lnic dwa typy
srodowisk - §rodowiska chroniqce przed zaburzeniami i §rodowiska sprzyjajqce
zaburzeniom (predyspom1j<1ce). W kontekscie naszych rozwa:lan przez pojecie
srodowiska chroniq_cego nalezy rozumiec srodowisko pozbawione nadmiernych lub
nej jest psychotycznosc w rozumieniu eysenckowskim (Eysenck, 1992b). Skrajne
natezenie tej cechy koreluje bezposrednio z patologü1 i zaburzeniami zachowania.
Podobnie i neurotycznosc, rozumiana jako sklonnosc do odczuwania dyskomfortu
nawet w nieobecnosci czynnik6w stresuj&cych, koreluje z zaburzeniami zachowania
(Watson i Clark, 1984).
(2) Zaburzenia w zachowaniu jako et'ekt temperamentu modyfikuj1lcego
wrazliwosc na oddzialywanie smdowiska. Ten model (por. ryc. 7 .6) zaldada, ze
podatnosc na zaburzenia zachowaniajest funkcj& interakcji temperamentu i srodowi-
ska, polegaj&cej na tym, ze temperarnent modyfikuje wrnzliwosc jednostki na
oddzialywanie srodowiska. Okreslone cechy tempernmentalne Jub ich konfiguracje,
<(
zw
S:! . -• Obecnosc TCR
ffi ::!;

dlugotrwalych stresor6w. Takie srodowisko zmniejsza prawdopodobienstwo poja- ~~

<( 3:
wienia sie zaburzen zachowania i patologii. Srodowisko predysponujq_ce natomiast zo
:c
'Ü ...·• Nieobecnosc TCR
•U) (.)
to srodowisko zawierajqce czynniki wywolujqce nadmierny Jub dlugotrwaly stres i, o~
co za tym idzie, zwiekszaj<1ce prawdopodobienstwo pojawienia sie zaburzen ~0
zachowania i patologii. Uzyw<u<lc terminu „zaburzenia zachowania", mam na mysli
r6wniez patologie, kt6ra moze wystqpic jako ekstremalna konsekwencja niedopaso-
;r ... /

wania temperamentu i wymog6w srodowiska.

CHRONIACE PREDYSPONUJACE
Modele interakcji temperamentu i srodowiska wplywajq_cych na ryzyko SRODOWISKO

zaburzen zachowania. Zgodnie z toldern rozumowania Kendlera i Eavesa (1986) Ryc. 7.5. Podatnosc 1111 zaburzenia zachowania jako funkcja tem11er11me11t11 i srndowiska
mozna wyodrebnic piec modeli interakcji czynnik6w temperamentalnych i srodowis- z addytywnym skutkiem obu czynnik6w dzialajqcych niezale:inie (wg: Strelau, 1995b, s. 70)
kowych zwiekszajqcych podatnosc na zaburzenia zachowania lub zmiany patologi-
czne. Modele te, przedstawione nizej, pokazujt\, w jak r6:lny spos6b temperament
i srodowisko mog<l wchodzic we wzajemne interakcje, zwieksz<u<lc ryzyko zaburzen
<(
zachowania. zw
N • Obecnosc TCR
a:
(1) Zaburzenia zachowania jako efekt smnowania si~ dwoch niezaleznych ffi ::!;
czynnikow, temperamentu i srodowislrn. !yiodel ten, przedstawiony na rycinie 7.5, ~~
<( 3:
zaklada, ze podatnosc na zaburzenia zachowanü1 jest funkcj<\ oddzialywania obu zo
'Ü :c
czynnik6w, temperamentu i srodowiska, i ze efekty te sie sumujq. Osoby, u kt6rych •U) (.)
• NieobecnoS6 TCR
o~
stwierdza sie obecnosc TCR, Sq bardziej podatne na zaburzenia zachowania i zmiany
patologiczne niz osoby, u kt6rych ten czynnik nie wystepuje. W plyw ten zachodzi
~
0 •.c::::.
0
bez wzgledu na to, czy srodowisko jednostke oslania, czy tez sprzyja wystepowaniu n.
zaburze1'1. I odwrotnie, niezaleznie od cech temperamentalnych wplyw srodowiska
- czy to chronütcego, czy to predysponuj<icego - jest zawsze taki sam. CHRONIACE PREDYSPONUJACE
Ten model podhesla znaczenie temperamentu samego w sobie jako czynnika SRODOWISKO
sprzyjaj&cego slabemu dopasowaniu jednostki do srodowiska, a tym samym Ryc. 7.6. Podatnosc 1111 zabm·zenia zachowania jako funkcja tempernmeutu i srndowislrn
predestynuj&cego do zaburzen zachowania. Przykladem takiej cechy temperamental- z tempenunentalmt kontl"Ohl wrn:iliwosci 1111 srodowisko (wg: Sti·elau, 1995b, s. 71)

410 411

.ki0...a1
 $-skW'''

uznane za TCR, zwii;;kszaj11 wrazliwosc jednostki na stresuj11ce sytuacje i tym sam (4) Temperament.jako czynnik kontrolu,j~cy zaburzenia zachowania i wra:i-
modyfikuj11 natt;;zenie wplywu stresor6w. To z kolei powoduje, ze podatnosc iwosc na oddzialywanie czynnikow srodowiskowych. Ten model jest wynikiem
zaburzenia zachowania, wynikaj<ica z dzialania sprzyjaj<icych tym zaburzeniot!fi' ol11czenia modeln ( 1) i (2), zaklada bowiem synergiczny efekt obu rozpatrywanych
wplyw6w srodowiska, jest wit;;ksza u os6b obci11z011ych temperamentalnym czyr\Fi;i. czynnik6w, temperarnentu i srodowiska (por. ryc. 7 .8). TCR czyni jednostkv bardziej
nikiem ryzyka niz u os6b, u kt6rych TCR nie wysti;;puje. Wysoki poziom Ii;;kuJ podatmt na pojawienie siv zaburzeil zachowania w srodowisku predysponuj11cyrn.
emocjonalnosc, duza sila reakcji i reaktywnosc nalez11 do cech temperamentalnych ·· Brak ternperarnentalnego czynnika ryzyka natorniast chroni jednostkv przed negaty-
zwii;;kszaj<1cych tendencji;; do czi;;stszego i silniejszego odczuwania emocji negatyw:-' wnym wplywem oddzialywail srodowiska predysponuj11cego. Innyrni slowy, obec-
nych. nosc TCR zwit;;ksza ryzyko zaburzeil zachowania, gdy dochodzi do interakcji ze
(3) Zaburzenia zachowania jako efekt temperamentu moderuj~cego konta~t sprzyjaj<1cym powstawaniu zaburzeil srodowiskiern.
jednostki ze srodowiskiem. Kolejny rodzaj wplywu temperamentu na podatnosc na
zaburzenia zachowania to wplyw uposredniony przez zachowania jednostki. ·
<(
od tego, jaki jednostka ma temperament, moze ona wybierac, poszukiwac Iub sama z • Obecnosc TCR
tworzyc srodowiska sprzyjaj11ce zaburzeniom zachowania b11dz tez srodowiska, kt6re ~
a:
przed takimi zaburzeniami chroni11 (por. ryc. 7.7). Cechy temperamentalne sldadaj11ce ~~
sit;; na TCR sklaniaj11 jednostkv do kontaktu ze srodowiskami nadmiernie Iub ;:s ~
przewlekle stresuj11cymi, sprzyjaj11c tym samym rozwojowi zaburzel'i zachowania.
<(
zo
s:
Najlepszym przykladem cechy temperamentalnej sprzyjaj11cej kontaktowi ze
srodowiskami patogennymi jest wymiar poszukiwania dozna11. Poszukiwacze
'Ü:c
·wu
0 ;:s .. • Nieobecnosc TCR
silnych wrazeil maj11 sklonnosc do ryzykownych zachowail i wyboru patogennych ~
0
srodowisk (Stacy, Newcomb i Beutler, 1993; Zuckerman, 1994). Inne cechy CL

temperamentalne zwit;;kszaj11ce ryzyko kontaktu ze stresorami to aktywnosc rozu-

miana jako cecha temperamentalna, sklonnosc do zblizania siv, temperament CHRONl,l\CE PREDYSPONUJ,l\CE
impulsywny. SRODOWISl<O
Ryc. 7.8. Temperamentalna kontrnla zalmrzen zachowania i wra:iliwosci na srnclowisko
(J),
:n U) (wg: Strelau, 19951>, s. 73)
<( g5
~ X:.~"\)
~~0
U)
(5) Temperamentjako czynnik modyfikuj~cy zaburzenia zachowania i kon-
55 $ "'-u "''
)> o. takt ze srodowiskiem. Ten model jest wynikiern pol11czenia modeln ( 1) i (3). Z jed-
~~
3::
- ~.,,~01>-~ ill
0
0 nej strony temperament sam w sobie sprzyja podatnosci na zaburzenia zachowania,
·"'
<(
zo oo
•O :r: •'" -< 0 z drugiej zas strony rnodyfikuje kontakt ze sprzyjaj<icyrni tego typu zaburzeniom
.:.,~~(,~\.,
U) Ul·
0
•U)

~~ 25 :;;;
z )>
00" cO W•

~
:n cn

a:
'-- 0
~~ <(
zw
g5
~~0
mZ
GJ :;;: -<;00
-'--- 0
:xi 6 U)
;>: W•
o'Oec0os :»
CHRONIJ\CE PREDYSPONUJl\CE NIEOBECNOSC OBECNOSC ffi ::f -u 0
O·

SRODOWISKO TCR ~~ filO

<( 3:: i;,/J -<;v?- oo
zo -< 0UJ·
Ryc. 7.7. Poclatnosc na zaburzenia zachowania jako fnnkcja temperamentu i srnclowislrn ·o :r:
•U) 0 '<f.,eo'Oec00 U)
-u :::;::
z tempernmcntal1111. kontrol11. nara7.enia na wplywy sroclowiska o~ o-
z )>
~
cO
(wg: Stt·elau, 1995b, s. 72) '-- 0
0
b~
mZ
CL
13 :;;:
Dwa pozostale modele s11 pochodnymi trzech opisanych juz modeli i praw-
CHRONIJ\CE PREDYSPONUJl\CE NIEOBECNOSC OBECNOSC
dopodobnie lepiej odzwierciedlaj11 realm1 rzeczywistosc, w kt6rej interakcje rnit;;dzy
SRODOWISl<O TCR
temperarnentem a srodowiskiem i ich wplyw na ryzyko pojawienia siv zaburze11
zachowania i patologii w wyniku nadmiernego lub dlugotrwalego stresu s11 bardziej Ryc. 7.9. Temperainentalna kontrnla zabm•zc11 zachowai1ia i nam:ienia na w1>lywy srnclowislrn
(wg: Stt·elau, 199Sb, s. 74)
zlozone.

412 413
czynnikami srodowiskowymi. Oba efekty - temperamentalnego czynnika ryzyka najbardziej owocny dla badan nacl wplywem interakcji temperamentu z innymi
jako takiego i spowodowanego dzialaniem tego czynnika wzrostu ryzyka kontaktu ze czynnikami ryzyka na pojawienie sie zaburzen zachowania i objaw6w patologicz-
sprzyjajqcym zaburzeniom zachowania srodowiskiem - kumuluji1 sie, zwiekszajqc nych. Aby pokazac, jak roznorodne, a zarazem zlo:Zone bywaj<1 stosowane poclejscia
jeszcze bardziej podatnosc na pojawienie sie zaburzen zachowania i patologii. do problematyki temperamentalnego czynnika ryzyka, om6wii; teraz kilka dalszych
Przedstawione tu modele odzwierciedlajq zar6wno istniejqce, jak i potencjalne przyklad6w tego typu badan.
kierunki badan wskazuj<1ce na role, jakq odgrywa temperament w powstawaniu Aldwin i jego zesp6l ( 1989) badali moderuj<1cy wplyw jednej cechy temperamen-
skutk6w stresu. Mog<1 tez stanowic dobry punkt wyjscia do formulowania hipotez na talnej - emocjonalnosci - na zwiqzek miedzy stresorami a podatnosciq na
temat znaczenia temperamentu jako moderatora skutk6w behawioralnych i zdrowot- zaburzenia zachowania. Jak juz wspomnialem, wyniki tego badania pokazaly, ze
nych nadmiernego lub przewleklego stanu stresu. jednostld charakteryzuj11ce sie wysokq emocjonalnosciq twierdzq, ze majq kontakt
z wiekszi1 liczbq stresor6w niz jednostld malo emocjonalne. Co wazniejsze jednak,
Tcmperamentalny czynnik ryzyka: Wybrane wyniki badmi wysoki poziom tej zmiennej temperamentalnej jest dobrym predyktorem pojawienia
Role interakcji cech temperamentalnych i nie sprzyjaj<tcych czynnik6w sroclowi- sie objaw6w zaburzen psychicznych. Innymi slowy, w warunkach, jalde badali
skowych w powstawaniu osobowosci nieprzystosowanej, zaburzen zachowania Aldwin i inni ( 1989), wysoka emocjonalnosc moze byc uwa:Zana za temperamentalny
i patologii opisano w kilku ksü1zkach (np. Chess i Thomas, 1984, 1986; Garrison czynnik ryzyka.
i Earls, 1987; Thomas i in., 1968) i wielu ürtykulach. Nizej przedstawiono selektywny W powyzszym badaniu uczestniczylo przeszlo 1000 rni;zczyzn w wieku 40-88 lat.
przegh1d tego bogatego dorobku. Pomiar emocjonalnosci (za pomocii wybranych pozycji z Inwentarza Osobowosci
Windle (1989b) badal wplyw pic;ciu q.ynnik6w tempera111entalnycl1 (ekstrawer- Eysencka) wyprzedzil pumÜ\r stresu o 10 lat. Autorzy wprowadzili pod~ial na stresory
sji, zr6wnowazenia emocjonalnego, aktywnosci, lütwosci przystosowywania sie obiektywne i subiektywne. Wskainikiem stresor6w obiektywnych byly stresujqce
i orientacji zadaniowej) na stan zdrowia psychicznego starszej mlodziezy i os6b, wydarzenia zyciowe, do pomiaru kt6rych uzyto specjalnej skali skonstruowanej przez
kt6re niedawno przekroczyly pr6g doroslosci. Jak sie okazalo, najsilniejszymi Aldwina. Stresory subiektywne natomiast mierzono za pomocq Slntli Codziennych
predyktorami stanu zdrowia psychicznego (diagnozowanego na podstawie takich Klopot6w (Hassles Scale) DeLongisa, Follanan i Lazarusa cl988). Stan zdrowia
wymiar6w, jak poziom leku, poziom depresji, utrata kontroli i wiei emocjonalna psychicznego mierzono za pomoc<\ Listy Objaw6w SCL-90 (Derogatis, 1983).
z innymi ludimi) byly brak zr6wnowazenia emocjonalnego (neurotycznosc) i intro- Analiza wielozmiennowa danych wykazala, ze wiekszy wplyw na zclrowie
wersja. Kolm i inni (1991) stwierdzili w badaniu przeprowadzonym na populacji psychiczne ma emocjonalnosc niz liczba coclziennych klopot6w, alc gcly zsumowano
studenckiej, ze temperament modyfikuje nie tylko poziom stresujako taki, ale tak:t.e
skutki stresu. Istotny wplyw na spos6b spostrzegania sytuacji zyciowej mialy takie - - niska emocjonalnosc
zmienne, jak klopoty codzienne i lek-cecha. Istotny wplyw na wystepowanie przecifi!tna emocjonalnosc
drobnych dolegliwosci mialy ldopoty codzienne i reaktywnosc rozumianajako cecha ----- wysoka emocjonalnosc
temperamentalna. Istotny wplyw na objawy zaburzen psychicznych mialy r6wniez 0,5
klopoty codzienne i lek-cecha.
Feij, Doorn, van Kampen, van den Berg i Resing (1992), kt6rzy badali zwü1zek LU
z 0,4
N
miedzy wydarzeniami zyciowymi a chorobq fizycznq u os6b doroslych, uzyskali ü
(ij
z kolei wyniki wskazuj<1ce na to, ze jednym z czynnik6w modyfikujitcych ten 0
-' 0,3
zwü1zek jest poszukiwanie grozy i przyg6d (jeden z wymiar6w poszukiwania 0
I
dozna6.). Wplyw temperamentu na objawy somatyczne ujawnil sie szczeg6lnie ü
>-
(/)
wyrainie, gdy analizowany byl w interakcji z wydarzeniami zyciowymi znaj- a.. 0,2
>-
duj<icymi sie w zasiegu kontroli jednostld. Wz6r zachowania A u dorastaj<wej ::;;
mlodziezy, zwü1zany z aktywnoscü1 o wysokiej wartosci stymulacyjnej, wsp6lwys- ~
::;;
0,1
tepuj<ic z wysolGl reaktywnoscht (traktowam\ w tych badaniachjako TCR), zwieksza >-
(/)
- w por6wnaniu z nisk<1 reaktywnoscü1 - prawdopodobie6.stwo uksztaltowania sie .___,
0
wysoldego poziomu kku (Strelau i Eliasz, 1994). 5 10 15 20
W niekt6rych sposr6d wymienionych wyzej badan stosowano analize wielo- CODZIENNE KLOPOTY
zmiennowq w celu wykazania quasi-przyczynowych zwü1zk6w miedzy kontrolowa- Ryc. 7.10. Intcl"akcyjny wplyw cmocjonalnosci i codzicnnych klopotow 1111 powstawanic symptomow
nymi zmiennymi. Taki wla§nie - semi-przyczynowy - schemat bada6. okazal sie psychologicznych (wg: Aldwin, Lcvcnson, S1>irn III i Bosse, 1989, s. 622)

414 415

;0;"i'·f;~\'ij1~
 ff-l~•)S>V

wplyw wszystkich trzech zmiennych - emocjonalnosci, slresujqcych wydarzen Tabela 7.5. Korelacja mi~dzy zdmwiem psychicznym a zmi11n11mi :iyciowymi
zyciowych i codziennych ldopot6w - okazalo sie:;, ze wyja§niajq one prawie 40% moderowana 1·eaktywnosci11 emocjonalnq
wariancji globalnego wskainika stanu zdrowia psychicznego. Interakcyjny wplyw Korelacje Istotnosc R
Wskainik zmian i.yciowych
emocjonalnosci i codziennych klopot6w na powstawanie objaw6w psychologicz- r R F p
----------·-----
nych widoczny jest na rycinie 7.10. Przedstawione na lym wykresie wyniki bardzo GHQ-30: Og6Ine zdrowie psychiczne
·-·-~

przypominajq model (4), kt6ry m6wi o synergicznym wplywie cech temperamentu Wskaznik indywidualny 0,27 .0,41 19,64 0,001
i srodowiska w procesie powstawania psychologicznych skutk6w slresu. Wskainik normalywny 0.22 0.39 17,99 0.001
Takte badania prowadzone w ramach regulacyjnej teorii temperamentu (RTT) S-11: Symptomy neurotyczne
pokazujq, ze cechy 'temperamentu pelni'l rolc moderatora w relacji stres-zdrowie Wskainik indywidualny 0,21 0,58 49,95 0,001
psychiczne. U podstaw jednego z badan przeprowadzonego w naszej katedrze letala Wskainik normatywny 0,13 0,57 48,00 0,001
hipoteza, ze sklonnosc do zaburzen w zachowaniu jest funkcj'l temperamenlu MHI: Dobre samopoczucie
i srodowiska, przy czym temperament modyfikuje wrazliwosc na srodowisko. Cechy Wska:tnik indywidualny -0,23 0,44 10,88 0,001
Wskainik normalywny -0,03 0,48 13,12 0,001
lemperamentu mierzono kwestionariuszem FCZ-KT. Do pomiaru stres6w doswiad-
czanych przez jednostkc:; zastosowano Kwestionariusz Zmian Zyciowych (KZZ)
Rahe'a (1987; Sobolewski, Strelau i Zawadzki, 1999). Pozwala on na pomiar dw6ch blislde zeru. Jednak kiedy wlqczono reaktywnosc emocjonalm1 jako moderator tego
wskainik6w - indywidualnego i normatywnego - zmian zyciowych (stresor6w) zwi<tzku, korelacje wielokrotne istotnie sie:; powickszyly i swiadczq 0 tym, zc
ocenianych ze wzglc:;du na ich znaczenie i trudnosc, jakq wywolala koniecznosc reaktywnosc emocjonalna - tutaj traktowana jako temperamentalny czynnik ry-
dostosowania sie:; do nich. Wskainik indywidualny (WI) reprezentuje subiektywm1 zyka - wplywa istotnie na silc:; zwi'lzku mic:;dzy stresorami a zdrowiem psychicz-
(indywiduah1'l) ocenc:; natc:;zenia slresor6w, zas wskainik normatywny (WN) ujmuje nym. Prawidlowosc ta clotyczy wszystkich trzech pomiar6w zclrowia psychicznego
wielkosc zmian zyciowych w wartosciach wystandaryzowanych pocl10clz'lcych oraz obu wskainik6w - indywiclualnego i nomiatywnego - wielkosci zmian
z nonnatywnych ocen dokonanych przez reprezentatywnq dla populacji pr6bc:;. zyciowych.
Do pomiaru zclrowia psychicznego sluzyly lrzy narzc:;dzia psychometryczne. W innym badaniu Ewa Habrat ( 1997) postawila sobie m.in. pytanie, czy istnieje
zwiqzek mic:;dzy chorobit afektywn'l dwubiegunow<\ a cechami temperamentu
( 1) Inwentarz Zdrowia Psychicznego (MHI - Mental Health Invenlory) Clarice
pacjent6w. Tak postawiona kwestia ma m.in. uzasadnienie w pogl<tdach Aldskala
Veight i Ware'go zaadaptowany do warunk6w polskich przez Cupasa (1997).
(1994), kt6ry nie tylko stwierdzil, ze temperament jest wazny clla zrozumienia
K westionariusz ten zawiera 5 skal, kt6rych odpowiednia kompozycja pozwala na
zaburzeil afektywnych, ale swoj'l ldasyfikacjc:; depresji oparl na koncepcji tem-
charakterystykc:; zdrowia psychicznego w postaci dw6ch wymiar6w: dyskomfortu
peramentu. Jeclna z hipotez Habrat - interesujqca z punktu widzenia RTT - m6wi
(lck, depresja oraz utrata behawioralnej i emocjonalnej kontroli) i dobrego
o tym, te pacjenci depresyjni r6zniit sie:; od os6b zdrowych nasileniem cech
samopoczucia (og6lnie pozytywny nastr6j i wic:;zi emocjonalne).
temperamentu i zc te r6znice zmniejszajq sie:; pod wplywem remisji. Osobami
(2) Inwentarz Zdrowia (GHQ-30 - General Health Questionnaire) Goldberga;
baclanymi byli pacjenci (30 kobiet i 17 mc:;zczyzn) z rozpoznaniem clepresji o obrazie
wersja skladajqca sie:; z 30 pozycji, kt6rej wstc:;pnej, nieautoryzowanej aclaplacji do
endogennym w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej. Z kolei grupc:;
warunk6w polskich dokonala Malgorzata Trzcinska ( 1996). W wersji polskiej
kontrob1'l stanowilo 49 os6b nie r6zniqcych sie:; wiekiem i plci'l od grupy pacjent6w.
GHQ-30 pozwala na pomiar jeclnego czynnika - og6lncgo zdrowia psychicznego.
Osoby te nigdy nie korzystaly z pomocy psychiatry czy psychologa i nie leczyly sie:;
(3) Kwestionariusz Symplom6w Neurotycznych (S-II) Aleksandrowicza i in-
w trakcie badail z powodu zaburzeil somatycznych.
nych ( 1981) sluzqcy do diagnozy zaburzeü nerwicowych.
Cechy temperamentu pacjent6w mierzono 3-4 dni po przyjc:;ciu clo szpitala,
Badanie, w kt6rym zastosowano kweslionariusz KZZ i FCZ-KT, przeprowadzo- a ponownie w czasie remisji, eo mialo mi~jsce 3,5 (± 2,5) miesiqca po pierwszym
no na dw6ch grupach. Pierwsza skladajqca sie:; z 200 os6b w wieku od 22 do 75 lat pomiarze. W grupie kontrolnej pomiar ten dokonany byl jednorazowo. Cechy
wypelniala kweslionariusze MHI i GHQ (Trzciüska, 1996), druga zas kwestionariusz temperamentu mierzono, poslugujqc sie:; dwoma kwestionariuszami: PTS i FCZ-KT.
S-II (90 student6w w wiektt od 21 do 24 lat; dane nie publikowane). Wyniki tego Poniewaz clrugie z zastosowanych narzc:;dzi diagnostycznych w pelni koresponcluje
badania wskazujq na to, te cecl1q temperamentaln'l, kt6ra moderowala wartosc z RTT, przeto ograniczc:; prezentacjc:; wynik6w uzyskanych w badaniu Habrat do lej
stres6w we wszystldch trzech pomiarach zdrowia psychicznego, byla reaktywnosc charakterystyki temperamentu. Jak to ilustruje tabela 7.6, uzyskane wyniki potwier-
emocjonalna mierzona kwestionariuszem FCZ-KT (zob. tab. 7.5). dzajq hipotezc:; autorki.
Wsp6kzynnild korelacji mic:;dzy inclywidualnymi i normatywnymi wskainikami Pacjenci, w por6wnaniu z grupq konlroh1<t, charakteryzuj<\ sie:; wyzszym
zmian zyciowych a trzema pomiarami zclrowia psychicznego S'l barclzo niskie lub poziomem perseweratywnosci i reaktywnosci emocjonalnej - s<1 to dwie cechy,

416 417
Tabela 7.6. Cechy tem11ermucutu u os6b z chombl\ at'cktywnl\ dwubicgunowit lv de11resji i rcmisji genetycznie uwarunkowana podatnosc na te choroby, a takze srodowiskowe czyn-
oraz u os6b zdrowych (ada1ltacja - wg: Habrat, 1997) niki ryzyka, przyczyniaj<t siv w duzym stopniu czynniki temperamentalne i oso-
Osoby w: Grupa R6znice (p) bowosciowe.
---------·
Ccchy temperamentu depresji (D) remisji (R) kontrolna (K) DIR D/K R/K Jak wynika z wkkszosci przeprowadzonych badal'i, pacjenci cierpiqcy na
M SD M SD M SD choroby nowotworowe charakteryzujt\ siv, w por6wnaniu z grupami kontrolnymi,
----- --- ~---------- -------------
9,7 4,81
---- istotnie nizszym poziomem neurotycznosci i psychotycznosci i Sq raczej ekstrawer-
Zwawosc 12,0 4,71 16,3 2,95 0,001 0,001 0,001
Perseweracja 14,7 2,89 13,5 3,51 l l,3 4,60 0,05 0,001 0,01 tykami niz introwertykami. Typowy dla pacjent6w z nowotworem niski poziom
Wra:i.liwosc sensoryczna 13,5 4,25 14,8 3,55 15,9 3,19 0,01 0,05 n.i. neurotycznosci i wysoki poziom ekstrnwersji pr6buje siv wyja§nic tym, iz osoby
Reaktywnosc cmocjonalna 16,6 3,22 14,9 4,76 10,4 4,41 0,01 0,001 0,001 chore na raka maj'l tendencjv do tlumienia lub wyparcia emocii fEysenck 1994b).
Wytrzymalosc 5,0 4,55 6,2 4,92 9,8 4,91 0,05 0,001 0,001
Aktywnosc 4,4 2,95 6,9 4,14 9.9 3,98 0,00 0,001
Znacznie wczesniej Eysenck (1983b, 1985) sformulowu; uJmienny pogh1d
0,01
- tzw. hipotez~ inolmlacji (inoculation). Polega ona na „efekcie zaszczepienia".
Zdaniem Eysencka, ldedy osoby wysokoneurotyczne i osoby introwertywne poddane
kl6re odnoszi1 sk do sfery emocjonalnej. Ponadto pacjenci uzyskali nizsze wartosci Stl dtugotrwalemu oddzialywaniu czynnik6w stresuj<1cych (dlugotrwalemu napivciu),
w zakresie zwawosci, wytrzymalosci i aktywnosci, tj. cech temperamentu, kt6re sq fakl, iz maj~ijuz za sob<l szereg podobnych doswiadczel'i, chfoni je w pewnej mierze
lypowe dla os6b charakteryzuji1cych siv nisk<t aktywowalnoscü1. Takze wrazliwosc przed negatywnymi skutkami stresu. Innymi slowy, u os6b neurotycznych i intrower-
sensoryczna pacjent6w jest wyzsza niz w grupie kontrolnej. Najbardziej interesuji1cy tywnych dlugotrwaly stres uniewrnzliwia na negatywne skutki napivcia, zmniej-
jest fakt, ze po remisji wielkosci charakteryzuj<tce nasilenie cech temperamentu szaj[!c tym samym ryzyko zachorowania na chorobv nowotworowq. Ten hipotetycz-
pacjenl6w zblizyly siv w kierunku charakterystycznym dla grupy kontrolnej, jednak ny, zlozony zwi<tzek przyczynowo-skutkowy mivdzy osobowoscitl a ryzyldem
r6znily siv one istotnie (poza wrazliwosci'l sensoryczml) zar6wno od pierwszego zachorowania na raka, o jaldm m6wi Eysenck ( 1985) w ramach swojej teorii
pomiaru dokonanego u pacjent6w, jak i od wielkosci uzyskanych przez grupv wyjasniaj<1cej wplyw osobowosci (temperamentu) na powstawanie chor6b, przed-
konlrolrn1. stawiony zostal na rycinie 7 .11.
Choc autorka nie wykorzystala w analizie wynik6w bardziej wyrafinowanych
technik statystycznych, uzyskane wyniki sugerujt1, ze nie mozna wykluczyc
interakcji mivdzy depresji1, temperamentem oraz zabiegiem leczniczym. Wyniki r',~>
i-r,HRONI PRZED NOWOTWOR
wskazuj<1ce na to, ze pod wplywem zabieg6w leczniczych nast'lpila zmiana w stanie
zdrowia (remisja), jak i w wartosciach mierzonych cech temperamentu, mog<t
sugerowac, ze u pacjent6w nast<1pily pod wplywem tych zabieg6w zmiany
w temperamencie. Jednak nie mozna wykluczyc, ze w tym wypadku mamy do
czynienia jedynie ze zmian'l w ekspresji behawioralnej mierzonych cech. Zmiany
w zachowaniu mogly byc spowodowane 0Ia-esow<1 zmiam1 w poziomie aktywacji
albo zmiam1 w poziomie neuroprzekainik6w odpowiedzialnych za regulacjv
--·

P~"k"je [ ~~::1 ~~
proces6w emocjonalnych. Odwoluji1c siv do metafory, mozna powiedziec, ze z faktu,

l
UKlAD ENDOKRYNNY
iz dwa egzemplarze samochod6w nale:lqce do tego samego modeln r6zni<t siv ACTH ....->- Endogenne
przyspieszalnosciq (zob. podrozdz. 1.2.4), nie wynika, iz ich potencjal przyspieszenia /~ opiaty
(podany w katalogu firmy samochodowej) jest odmienny. R6znica moze byc STRES
CHRONICZNY
spowodowana tym, ze silnikjednego z nich byl wlasnie wyregulowany, a w drugim OSTRY STRES
w"oot 1 - KORITZOL "' Skutkuje tolerancja,
swiece i gafoik: Scl zanieczyszczone. na endogenne opiaty,
kortyzolu, wyuczona, redukcja, kortyzolu
W mto wspomniec o serii badal'i dotyczqcych zwü1zku mivdzy wymiarami bezradnosc, depresj~ i nasileniem ACTH
lemperamentu wyodrvbnionymi przez Eysencka (ze szczeg6Inym uwzglvdnieniem
neurotycznosci i ekstrawersji) a takimi chorobami somatycznymi, jak choroba --i-- !
nowot worowa i choroba wiel'icowa (por. Eysenck, 1983b, 1985; Kissen, 1967; Kissen c=JMMUN.'-0-S-UP-R-ES_J_A__ ]
i Eysenck, 1962). Jak wykazaly wyniki, do powstania tych chor6b, bvch1cych - jak INOKULACJA]
siv przypuszcza - efektem interakcji r6znych czynnik6w, takich jak funkcjono- Ryc. 7.11. Zwhlzck osobowosc - chornba nowotwornwa modyfikowany 111·zcz czynniki sti·csowe
wanie ukladu immunologicznego, czynniki neurohormonalne i biochemiczne, i uldad endokrynny (wg: Eysenck, 1985, s. 552)

418 419

i'11+t~
 \~z+~>\\i

Przedmiotem zainteresowari badaczy byl tak:ze zwi<tzek mi~dzy wyr6znionymi 40 '

przez Eysencka wymiarami temperamentu a chorob<i wiericcM<i. Jak pokazuj<i wyniki
kilku badari na ten temat (por. Eysenck, l 983b, 1985, 1988; Thomas i Greenstreet,
1973; oraz prace przeglcidowe Booth-Kewley i Friedman, 1987; Friedman i Booth-
Kewley, 1987), wysoki poziom tak neurotycznosci, jak 1 psychotycznosci (trak-
lowanej w kategoriach wrogosci i agresywnosci) wchodzi w interakcje ze stresorami,
zwii;fkszajcic ryzyko powstania choroby wie6cowej. Analizuj<ic zwi<izek miedzy
osobowosciq/temperamentem a zachowaniami sprzyjaj<tcymi chorobie serca, nalezy
jednak r6znicowac dwa rodzaje tych chor6b - chorob<t wie6cow<i (coronary heart
disease, CHD) a wieilcow<i arterioskleroz<i (coronwy (1rte1y disease). Zadnej
zaleznosci micdzy tym drugim rodzajem choroby serca a neurotycznoscüt nie
stwierdzono (por. np. Costa, 1986; Costa, Fleg, McCrae i Lakatta, 1982; I<;eehn,
Goldberg i Beebe, 1974).
Wsr6d wszystkich bada6, jakie przeprowadzono na temat zwi<izku miedzy
zmiennymi osobowosciowymi (obejmuj<tcymi najprawdopodobniej i zmienne tem-
peramentalne ), stresem i chorob<i fizyczmt (rakiem, chorob<1 serca), mtjbardziej
imponuj<ice S<l badania Grossarth-Maticek (1980) i wsp6iautor6w (Grossarth-
Maticek, Bastiaans i Kanazir, 1985; Grossarth-Maticek i Eysenck, 1991). Autorzy
prowadzili przez 10 lat trzy niezalezne badania prospektywne - jedno w Jugosiawii
(z udzialem mezczyzn i kobiet, srednia wieku 60 lat) i dwa w I-Ieidelbergu
(mczczyini i kobiety, srednia wieku o ok. 10 lat nizsza). W badaniach uczestniczylo
od 800 do 1300 losowo wybranych, zdrowych os6b, przy czym jedna z grup
badanych z Heidelberga tym sie r6znila od drugiej, ze skladala sie z os6b, kt6re
- wedlug oceny znajomych i czlonk6w rodziny - zyly w staiym stresie.
W kazdej grupie wyodrebniono na podstawie bada6 kwestionariuszowych cztery
typy osobowosci: Typ 1 - skionny do choroby nowotworowej (znany w literaturze
jako typ C), nadmiernie wsp6lpracuj<icy, nieasertywny, tiumütcy negatywne emocje,
unikaj<icy konflikt6w, nadmiernie cierpliwy, reaguj<icy obronnie na stres; Typ II
- sklonny .9°--2~?_f?~Y w_~euc;_oJY9j (CHD; znany jako typ A), stale podirytowany lub
rozzloszczony, niestahilny w kontaktach emocjonalnych, ujawniaj<icy agresje
i wrogosc; Typ 111-histeryczny, oscylujcicy miedzy nieprzystosowaniem a ziosci<i;
Typ IV - zdrowy psychicznie (okreslany jako typ B).
Po upiywie 10 lat zbadano poziom smiertelnosci i przyczyny zgonu. Jak sie
okazalo, we wszystkich trzech grupach liczba zgon6w z powodu raka byia najwyzsza
wsr6d os6b nalei<icych do Typu I, natomiast liczba zgon6w z powodu choroby serca
byla najwyzsza wsr6d os6b nalez<1cych do Typu II. Dia obu pozostatych typ6w (III
i IV) smiertelnosc z powodu obu tych rodzaj6w chor6b byla istotnie nizsza.
Stwierdzono ponadto istotne r6inice miedzy grupami z Heidelbergu: smiertelnosc
(zar6wno z powodu raka, jak i chor6b serca) w grupie skladaj<icej siez os6b zyj<icych
w stalym stresie (zdaniem krewnych i zm~jomych) byla istothie wyzsza niz w grupie
os6b normalnych (por. ryc. 7.12).
Badania Grossarth-Maticeka powt6rzyl w Norwegii Smedslund (1995) na
5000 osobach (srednia wieku: 42:2). Smedslund wyr6znit jednak tylko trzy typy
os6b: Typ I (ze sklonnoscü1 do choroby nowotworowej), Typ II (ze sklonnosci<i do
D nowotw6r
II zawal, udar
35-
30~--
25-
0 20
""
15
10
5
0
Typ 1 Typ II Typ III Typ IV Typ 1 Typ II Typ III Typ IV
Grupa normalna Grupa stresowana
Ryc. 7.12. Smiertelnosc chorych na ralrn i chorob~ wie1lcowll a przyczyny smierci spowodowanc
typcm osobowosci na podstawic badm1 heidelbcrskich: grupy os6b zy.illcych w warunkach
normalnych i w stalym stresie (adaptacja - wg: Gross111·th-Maticek, Eysenck i Vetter, 1988 s. 487)
choroby wie6cow~j, CHD) i Typ IV (zdrowy). Jak siv okazalo, osoby nalez<ice do
Typu IV istotnie rzadziej cierpialy na choroby serca niz osoby nalezqce do dw6ch
pozostalych typ6w. Zadnych istotnych r6znic miedzy trzema typami nie znaleziono
natomiast w odniesieniu do raka. Zwi<izek miedzy chorob<i wie6cow<i a typem
osobowosci zakl6caly ponadto takie zmienne, jak wiek, palenie papieros6w, spos6b
odzywiania sie i zazywanie ruchu. Osoby nale:l<ice do Typu I i II byly starsze i wiecej
palily, natomiast osoby nale:l<ice do Typu IV zdrowiej sie odzywiaiy i zazywaly
wiecej ruchu.
Badania Grossarth-Maticeka - opisane szczeg6lowo przez Eysencka (199lb,
l 994b) i kilkakrotnie krytykowane (Fox, 1989; Fox i Temoshok, 1988; Zonderman,
Costa i McCrae, 1989) przede wszystkim za to, ze Sq „tak dobre, ze az
niewiarygodne" -w analizie zmiennych osobowo~ciowych zwivkszaj<icych ryzyko
zachorowania na raka i choroby serca wykraczaj<i daleko poza cechy temperamental-
ne. Grossarth-Maticek, Kanazir, Schmidt i Vetter (1982) przedstawiaj<i na przyklad
wynild analizy sciezkowej z uzyciem wystandaryzowanych wsp6lczynnik6w rc-
gresji cz<tstkowej, w kt6rej to analizie zachorowalnosc na raka potraktowana zostala
jako zmienna zalezna, a cechy psychospoleczne jako zmienne niezalezne. Jak wynika
z tej analizy, najsilniejszymi predyktorami zgonu z powodu raka byly nastepuj<ice
sposoby reagowania na stres: chroniczna bezradnosc, nieracjonalne zachowanie,
chroniczny stan poclniecenia, brak emocji, dyshannonia w kontaktach spolecznych

420 421
i reakcje hipochondryczne. Tylko dwie sposr6d tych zmiennych - chroniczne poziom samooceny (np. Chan, 1977; Ormel i Schaufeli, 1991), umiejscowienie
podniecenie i tlumienie emocji - mozna uznac za cechy temperamentalne. kontroli (np. Ormel i Schaufeli, 1991; Parkes, 1984), wiara w siebie (np. Holohan
Schmitz ( 1992, 1993) przebadal grupv student6w i grupv os6b cierpiqcych na i Moos, 1986), poczucie koherencji (Antonovsky, 1987) oraz wielt1 innych jeszcze
choroby psychosomatyczne Kwestionariuszem Osobowosci i Stresu (Personality- zmiennych osobowosciowych. M6j cel byl jednak inny. C~fQ..!!!i_QJ2.()!:~~~i:i!e2-j:e
Stress-lnventory, Grossarth-Maticek i Eysenck, 1990) i EPQ-R Eysencka. Jak siv tem~fä!nentu - bvch1cego tylko jedm1 z wielt1 zmiennych osobowosciowych- nie
okazalo, wyr6znione przez Grossarth-Maticeka typy osobowosci mozna opisac iiiO-zn~Q!!lim1c, jeieli chce siv dobr~e. :z:ro~lll'll:i~.C. t\111kc;j()Il()W<tI~i(!. __czlowieka
w kategoriach neurotycznosci, ekstrawersji i psychotycznosci. w'waiunkachsfresi.1. Innymi slowy; spÖjrzenie na stres z perspektywy temperamentu
nifrifo na ~ei'i:I'uzmyslowienie Czytelnikowi, jakie znaczenie funkcjonalne odgrywa ta
zmienna w zyciu czlowielrn.i'
7.2.4. Uwagi koncowc ''W b:~cfrin~~l{d~tyczqcych zwü1zku mivdzy stresem a temperamentem szczeg6lm1
uwagv nalezy poswivcic problematyce temperamentu jako czynnika ryzyka, ponie-
Celem tego rozdzialu bylo ukazanie miejsca temperamentu w badaniach nad waz konsekwencje nadmiernego i/lub dlugotrwalego stresu (do kt6rego i tem-
takimi aspektami problematyki stresu, jak stresory, stan stresu, radzenie sobie ze perament w rozmaity spos6b siv przyczynia) mog'l byc bardzo powazne. Moina
stresem i skutki stresu. Wszystkie opisane w tym rozdziale zwü1zki mivdzy zaryzykowac twierdzenie, ze wsr6d wielt1 r6znych czynnik6w ryzyka zaburzen
temperamentem a r6znymi aspektami stresu przedstawione zostaly na rycinie 7.13. zachowania i patologii temperament zajmuje w pewnym sensie miejsce szczeg6lne,
poniewaz jest malo podatny na zmianv. Wiele jest takich czynnik6w ryzyka
STRESORY
(stresor6w), kt6re jednostka moze sama wyeliminowac ze swojego zycia lub kt6rych
NIEZALEZNE ucinzliwosc moze przynajmniej zredukowac (np. halas, tlok, przecinzenie pracn,
00 JEONOSTKI konflikty w relacjach mivdzy rodzicami a dzieckiem itp.). Ale S'l i takie czynniki
np. stresory
katastroficzne ryzyka, kt6rych zmodyfikowac ani uniknnc siv nie da.
(wojna, pow6dz, Jak podkresla Pellegrini:
trz!lsienie ziemi),
zagrozenie [„.] niekt6rym czynnikom ryzyka mozna prawdopodobnie zapobiec, ajefolijui. sit; pojawü1, moi.na z nimi
ekologiczne,
smierc bliskich ' KONSEKWENCJE
STANU STRESU
cos zrobic (np. dysharmonia mali.enska), innym zapobicc sit; po prostu nie da (np. plec), a w wypadku
jeszcze innych (np. trudnego lemperamcntu) mozliwosc modyfikacji wydaje sit; malo prawdopodobna.
os6b (1990, s. 206-207).
zaburzenia
w zachowaniu Jeden z czolowych badaczy temperamentu dziecka, Rutter (1979), kt6ry badal
~
zmiany stanu rolv czynnik6w chronü1cych przed zaburzeniami w reakcjach dzieci na stres,
zdrowia
wykazal, ze bardzo silny wplyw na epidemiologiv zaburzen zachowania ma przyrost
utrzymuja,ce Sill
zmiany fizjologiczne liczby czynnik6w ryzyka. Prawdopodobienstwo pojawienia siv zaburzen zachowania
STRESORY i biochemiczne rofoie wprost proporcjonalnie do liczby czynnik6w ryzyka. Obecnosc jednego tylko
ZALEZNE 00 czynnika ryzyka nie wplywa praktycznie na czvstosc zaburzen zachowania w danej
JEONOSTKI populacji. Natomiast wzrost liczby dzialaj~1cych jednoczesnie czynnik6w ryzyka do
np. konflikt:
rodzice - dziecko
czterech i wivcej, powoduje 20-procentowy wzrost czvstosci zaburzen zachowania.
nlezgodnosc Jest to bardzo silny argument na rzecz koniecznosci uwzglvdnienia temperamentu
w mali:er\stwie jako jednego z wieltt czynnik6w ryzyka pojawienia siv psychologicznych, psychofiz-
jologicznych i patologicznych skutk6w stresu.
Ryc. 7 .13. Hipotetyczne zwi1tzki mi~dzy temperamentem a 1·6i.nymi aspektami stt·esu
(wg: Streluu, 1995c, s. 13)

Po lekturze tego rozdzialu Czytelnik m6glby odniesc wrazenie, ze temperament

jest jedynym lub przynajmniej najwazniejszym czynnikiem jednostkowym, moderu-
jncym stres w jego wielu r6znych aspektach. Tymczasem wiele badan ujawnito
znaczenie takich konstrukt6w osobowosciowych, jak osobowosc odporna (np.
Kobasa, 1979; Kobasa i Puccetti, 1983), represja-sensytyzacja (np. Krohne, 1986),

422

<f'f\f\;'1\l,!4\~
 ~Gi<·
Bakulew A. N., Busalov A. A. (1957) Znaczeniie 11cze11ija /. P. Pm!'lmva o tipach wysszej nienwwj
diejatielnosti dla prakticzeskoj chirurgii. W: A. W. Solower (red.) Problemy fiziofogii cie111ra/noJ
11ienv11oj sistiemy, Leningrad, AN SSSR, s. 40-49.
Ball D., Hili L., Frecman B., Elcy T. C., Strelau .1., Riemann R., Spinath F. M., Angleitner A., Plo-
min R. (1997) The serotonin transporter gene and peer-rated 11e11roticis111, „NcuroReport" 8,
s. 1301-1304.
Ball S. A., Zuckcnnan M. ( 1990) Sensation seeking, Eyse1u:k 's personality di111e11sions and reil({orcement
sensitivity in concept .formation, „Personality and Individual Diffcrences" 11, s. 343-353.
Ballantine J. H„ Klein H. A. (1990) The relationsliip o.ftemperament and (l((iustment in .!apanese schoo/s,
„The Journal of Psyo.;;,_.:, .,,y" 124, s. 299-309.
Ballenger J. C., Post R. M., Jnnerson D. C., Lake C. R., Murphy D., Zuckerman M., Cronin C. (1983)
Biocliemical correlates o.f personality traits in normals: An explorato1y study, „Personalily and
Individual Differences" 4, s. 615-625.
Ballcyguier G. ( 1989) Tempera111cnt and Clwracter: T11e Frenc/1 Sc/100/. W: G. A. Kohnslamm, J. E. Bates,
M. K. Rothbart (red.) Temperament in Childl10od, Chichester, Wiley, s. 597-606.
Bandura A., Walters R. H. (1963) Soda/ Leaming and Personality Develop111cnt, New York, Holl.
Banks E. (1989) Te111perament a11d individuality: A study o.f Malay childre11, „Amcrican Journal of
Orthopsychiatry" 59, s. 390-397.
Barclay J. R. ( l 983a) A meta-mwlysis o.f te111pera111ent-treatment intemctio11s with alternative leaming and
co1mseli11g treatme11ts, „Dcvelopmental Review" 3, s. 410-443.
Barclay .T. R. (1983b) Manual <ftlie Barclay C/assroo111 Assessment System, Los Angeles, CA, Western
Psychological Services.
Barclay J. R. (1991) Psycl10logical Assess111e11t: A T/1eory and !>)'Ste111s Approach, Malabar, FL, Krieger
Publishing Company.
Barclay J. R. (1992) Teclmical report 011 the assessment ofthe g(fted c/1ild. Nie opublikowany maszynopis,
University of Kentucky, Lexincton.
Bamcs G. E. ( 1985) 11w Va11do R-A Scale as a Measure <~(Stimulus Red11ci11g-A11gme11ti11g. W: J. Slrclau,
F. H. Farley, A. Gale (red.) The Biological Bases o.f Persmwlity and Belwvior: Theorie.1-,
Meas11reme11t Teclmiques, and Development, t. 1, Washington, Hemisphcre, s. 171-180.
Barnetl D. W., Macmann G. M. (1990) Personality Assessment: Critical Is.mes.for Research and Practice.
W: C. R. Reynolds, R. W. Kamphaus (red.) Ilandbook o.f Psychological and Ed11catio11al Assessme11t
o.f Childre11: Personality, Behavior, a11d Context, New York, Guilford Press, s. 30-51.
Barralt E. S. (1985) l111p11lsive11ess Subtraits: Aro11Sal, and b({ormation Processi11g. W: J. T. Spence, C. E.
Izard (red.) Motivation, Emotion, and Perso11ality, Amsterdam, North Holland, s. 137-146.
Barratt E. S., Pallon. J. H. ( 1983) lmpulsivity: Cog11ith1e, Behavioml, a11d Psychophysiological Correlates.
W: M. Zuckerman (red.) Biological Bases of Sensation See/eing, lmpulsivity, and Anxiety, Hillsdalc,
NJ, Erlbaum, s. 77-116.
Bmrntl E. S., Pritchard W. S., Faulk D. M., Brandt M. E. (1987) The relationship between imp11lsive11ess
subtraits, trait anxiety, and vi.rnal NJOO-angmenti11g-red11cing: A topographic a11alysis, „Personality
and Individual Differences" 8, s. 43-51.
Barrett P., Eysenek S. B. G. (1984) The assessment o.fpersonalityfactors across 25 cmmtries, „Personality
and Individual Differences" 5, s. 615-632.
Barron A. P., Earls F. (1984) The relation .of temperament rmd social .factors to behavior problems in
tlzree-year old children, „Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines" 25,
s. 23-33.
Bartussek D. (1984) Extraversion und EEG: Ein Forsclnmgsparadigma in der Sackgasse? W: M. Amelang,
H. J. Ahrens (red.) Brennp1111kte der Persönlichkeitsforsc/111ng, Göttingen, Hogrefe, s. 157-189.
Basan L. !. ( 1960) Mietodika issledovanija wyssze.i nienvnoJ die}atiebwsti dietieJ ra1111iego wozrasta
IV jesties11Vie11nych 11slowijach, „Zumal Wysszej Nierwnoj Diejatielnosti" 10, s. 800-803.
Bates J. E. (1980) The concept o.f d(fficult temperame11t, „Merrill-Palmer Quarterly" 26, s. 299-319.
Bates J. E. (1983) /ssues in the assessment ofdifficult te111pem111ent: A reply to Thomas, Chess, and Korn,
„Merrill-Palmcr Qumterly" 29, s. 89-97.
426
Bales .1. E. (1986) 71ie Measurement <~(Temperament. W: R. Plomin, .1. Dunn (red.) 11w Stlf{~\' <!f'
Temperament: Clwnges, Contin11itics and Clzallenges, Hillsdale, N.I. Erlbaum, s. 1-11.
Bates J. E. (1987) Te111pera111ent in b(fa11cy. W: J. D. Osofsky (red.) Hm1dbook o.f b({ant Developmcnt.
wyd. 2, New York, Wiley, s. 1101-1149.
Bates .1. E. (1989) Cm1cepts mul Measures tif Temperament. W: G. A. Kohnslamm. J. E. Balcs,
M. K. Rothbart (red.) Temperament in Childlwod, Chichester, Wiley, s. 3-26.
Batcs .1. E., Frceland, C. A. B., Lounsbury M. L. (1979) !'. 1eas11re111ent <~( i1({<111t dißlcultness, „Chile!
1
Development" 50, s. 794-803.
Baum A., Calesnick L. E., Davis G. E., Gatchel R. J. (1982) lndivid11al differences in coping 1l'ith
crmvding: Stimulus scree11i11g mul social overload, „Jmu·;ial of Personality and Social Psychology"
43, s. 821-830.
Bayley N. (1969) Bayley Scales <~( b!fant Develop111e11t, New York, Psychological Corporntion.
Bazylcwicz T. F. ( 1974) Otratenije sily ricgulatomo} sistiemy mozga w dinamikie 111otomogo 111yzwm111ogo
potiencialo. W: W. D. Niebylicyn (red.) Problemy diffierie11cial11oj psicho.fiziofogii. Elektro-
.fiziologiczesk(ie isslcdo1\l(m(ia o.mow11yc/1 sw<~jstw 11ie11v110.i sistiemy, Moskwa, Nauka, s. 77-92.
Bazylewicz T. F. (1983) Motorn);ie wyzwmmyje potencialy '" di.ffieriencja!11<~j psiclu~(iziologii, Moskwa,
Nauka.
Behar L., Stringfield S. (1974) A bclwvior mting scale .for the preschool child, „Dcvelopmcntal
Psychology" 10, s. 601-610.
Bell!. R., Jasnoski M. L., KaganJ., King D. S. (1990) lsal/ergic rhinitis more.frequent in yonng adults with
extre111e shyness? „Psychosomatic Medicine" 52, s. 517-525.
Bcrlyne D. E. (1960) Con.flict, Aronsal, Curiosity. New York, McGraw-Hill.
Berry J. W. ( 1969) 011 cross-c11lt11rctl compambility, „Interhational Journal of Psychology" 4, s. 119-128.
Bctz B. J., Thomas C. B. ( 1979) Individual te111pera111e11t as a J)redictor <~( healtlz or premature disease,
„The .lohhs Hopkins Medicul Journal" 144, s. 81-89.
Billman J., McDcvitt S. C. (1980) Convergence o.f pareht and observer mtings r~f temperamcnt 111ith
observatio11s o.f peer intemction in 11111:<e1y sc/1001, „Child Development" 51, s. 395-400.
Birman B. N. (1951) Opyt kli11iko-fiziologiczeskogo opriedie/en(ja tipow wysszej nienvno.i diejatielnosti,
„Zumal Wysszej Nierw11oj Dicjatielnosti" 1, s. 879-888.
Bishop D. V. M. (1977) The P scale m1d psyc/10sis, „Journal of Abnormal Psychology" 86, s. 127-134.
Blackson T. C., Tarter R. E., Martin C. S., Moss H. B. (1994) Temperament mediates tlze e.ffects o.f.family
history o.fs11bsta11ce almse an extenwlizing a11d i11temalizi11g child behavior, „TllC American Journal
of Addictions" 3, s. 58-66.
ßlock J. (1977) The Eysencks am/ psyc/10ticis111, „Journal of Abnormal Psychology" 86, s. 653-654.
Block J. (1995) A contmrian view o.ftl1efive-.factor approac/1 to personality description, „Psychological
Bulletin" 117, s. 187-215.
Boddy J. (l983a) The Nervous System: Struclllre and Fundamental Processes. W: A. Gate, J. A. Edwards
(red.) Physiological Correlates <if I111111a11 Belwviour: Basic Is.mes, t. 1, London, Academic Press,
s. 21-47.
Boddy J. (l 983b) /11.formatiou Processing and F1111ctio11al Systems in tlw Brain. W: A. Gale, J. A. Edwards
(red.) Pl1ysiological Corrdates o.f Human Behaviour: Basic lssues, l. 1, London, Academic Press,
s.49-77.
Boddy J., Carvcr A .. Rowlcy K. (1986) 41fects o.f positive and negative verbal rei1({orceme11t 011
pe1forma11ce as ajimction o.f extraversio11-introversio11: Same tests <~(Gray 's the01y, „Personality aml
Individual Diffcrences" 7, s. 81-88.
Bodunov M. V. (1986) Typology o.f Mental Activity as a Te111pera111ental Tmit am/ the Level o.f Activation <if
the Nervo11s System. W: J. Strelau, F. H. Farley, A. Gale (red.) The Biological Bases o.f Persmwlity mul
Belwvior: Psyc/10p/zysiology, Pe1formance, and Application, t. 2, Washington, Hemisphere, s. 43-57.
Bodunov M. V. ( 1993) St11dies 011 tempermnent in Russia: After Teplov and Nebylitsyn, „European Journal
of Personality" 7, s. 299-311.
Bohlin G., Hagekull B„ Lindhagen K. (1981) Dimensions o.f Ü(frmt belwvior, „Infant Behavior and
Development" 4, s. 83-96.
427
Bohnen N., Nicolson N., Sulon J., Jolles J. (1991) Coping style, trait anxiety am/ cortisol reactivity d11ri11g
mental stress, „Journal of Psychosomatic Research" 35, s. 141-147.
Holger N. (1990) Copi11g as a personality process: A prospective study, „Journal of Personality and Social
Psychology" 59, s. 525-537.
Holger N., Schilling E. A. (w dmkn) Perso11ality a11d the problems of eve1yday life: The role of neuro-
ticism in exposure am/ reactivity to daily Stressors, „Journal of Personality".
Boomsma D. l., Plomin R. (1986) Ileart rate a11d behavior of twi11s, „Merrill-Palmer Quarterly" 26,
s. 299-319.
Boomsma D. l., Martin N. G., Neale M. C. (red.) (1989) Genetic analysis of llVin and family data:
Strucwral modeling 11si11g LISREL, „Behavior Gene!ics" 19 (Special issue).
Booth-Kewley S., Friedman H. S. ( 1987) PsycJwlogical predictors ofheart disease: ;1 quantitative review,
„Psychological Bulletin" 101, s. 343-362.
Borisowa M. N. (1959) Opriedie/e11ije porogow raz/icze11ija i 1vyrabotka tonkich sie11somych dij]lerie11-
cirmvok kak plll k izuczeniju koncientrirowamwsti prociessa wozbut.dienija. W: B. M. Tieplow (red.)
Tipologiczeskije osobiemwsti wysszej 11ienv11oj diejatielnosti czelowieka, t. 2, Moskwa, APN RSFSR,
s. 199-219.
Borisova M. N. (1972) Co11ce/llratio11 of Nervous Processes as a11 I11divid11ai Typo/ogical Feature of
Higher Nervous Activity. W: V. D. Nebylitsyn, J. A. Gray (red.) Bioiogical Bases of Individual
Belwvior, New York, Academic Press, s. 29-42.
Borisowa M. N., Golubiewa E. A., Lejtes N. S„ Olszannikowa A. E., Rawicz-Szczerbo I. W.,
Rozdiestwienskaja W. 1., Rusalow W. M. (red.) (1977) Problemy diffierie11cialnoj psichofiziologii,
t. 9, Moskwa, Piedagogilrn.
Borisowa M. N„ Guriewicz K. M., Jermolajewa-Tomina !:... B., Kolodnaja A. J., Rawicz-Szczerbo 1. W.,
Szwarc L. A. (1963) Matierialy k sraw11itiel11011111 iz11cze11ij11 ra/icz11ych pokazatielej podwii11osti
11ienv11oj sistiemy czelowieka. W: B. M. Tieplow (red.)· Tipologiczeskije osobie1111osti 1vysszej
11ienv11oj diejatielnosti czelowieka, t. 3, Moskwa, APN RSFSR, s. 180-201.
Borkenau P. (1992) Worailj' beruhen Persö11/ic/1keits1111derschlede? Eine Einjillmmg iwdie Anlage-
-Unnvelr Forschung, Göttingen, Hogrefe.
Bornstein M. H., Gaughrnn J. M., Homel P. (1986) Infant Temperament: 11zeory, Tradition. Critique, a11<l
New Assessmellls. W: C. E. Izard, P. B. Read (red.) Measuring Emotio11s in Infants and Chi/dren, t. 2,
New York, Cambridge University Press, s. 172-199.
Bossert S., Berger M., Iüieg J. C., Schreiber W., Junker M., Von Zerssen, D. (1988) Coniso/ reJ1>011se ro
various stresJji1/ situations: Relatio11ship , to perso11ality variables and coping styles, „Neuro-
psychobiology" 20, s. 36-42.
Bouchard T. J., Lykken D. T., McGue M., Segal N. L., Teilegen A. (1990) So11rces ofl11111u111 psycJwlogical
dijj'ere11ces: The Mimzesota stmly of twins reared apc1rt, „Science" 250, s. 223-228.
Bouchard T. J. Jr, McGue M. (1990) Genetic am/ reari11g e11viro11melllal i11f/11ences 011 adult personality:
A11 a11alysis of adopted twins reared apart, „Journal of Personality" 58, s. 263-292.
Brandtstlidter J., Baltes-Götz B., Kirschbaum C., Hellhaquuer D. (1991) Developmental WJ(l perso11ality
correlates ofadrenocortical activity as i11dexed by salil'my cortisol: Observations i11 the age range of
35 to 65 years, „Journal of Psychosomatic Research" 35, s. 173-185.
Braungart J. M., Plomin R., DeFries J. C., Fulkcr D. W. (1992) Ge11etic inf/11ence on tester-rated infanl
tempera111e11t as assessed by Bay/ey's Infant Behavior Record: No11adoptive m1d adaptive siblings CllJ(l
twi11s, „Developmental Psychology" 28, s. 40---47.
Brazelton T. B. (1973) Neo11atal Behavioral Assess111ent Sca/e, Lobdon, Spaslics International Medical
Publications.
Brazelton T. B., Nugent J. K., Lester B. M. (1987) Neon/:1tal Behavioral Assessme11t Scale. W: J. D.
Osofsky (red.) Handbook of blj(mt Deve/opment, New York, Wiley, s. 780---817.
Brehner J., Stough, C. ( 1993) 111e re/atio11ship bet1vee11 the str11ct11re oftemperament a11d extraversion aml
neuroticism, „Personality and Individual Differences" 14, s. 623---626.
Brengelmann J. C. (1952) Kretscl1111er's zyklothymer 11nd sclzizorhymer Typus im Bereich der 110mwle11
Persö11/ichkeit, „Psychologische Rundschau" 3, s. 31-38.
428
Bridges F. A., Cicchetti D. (1982) Mother's ratings of the temperame11t characteristics of Down'.1·
syndrome i11fa11ts, „Developmental Psychology" 18, s. 238-244.
Brislin R. W. (1976) Comparative research methodology: Cross-c11lt11ral studies, „International Journal of
Psychology" 11, s. 215-229.
Broadhurst A., Millard D. W. (1969) Augmenters and reducers: A 110te 011 a rep/ication fail11re, „Acta
Psychologica" 29, s. 290-296.
Broadhurst P. L. (1975) The Maudsley reactive aml 110n-reactive strains of rats: A survey, „Behavior
Genetics" 5, s. 299-319.
Broadhurst P. L., Levine S. (1963) Belwvioral consistency in strai11s of rats selectively bredfor emotional
e/imination. „British Journal of Psychology" 56, s. 121-125.
Brody G. H., Stoneman Z., Bmke M. (1988) Child temperame/lf a11d parental perceptions ofi11divid11al
child adjustment: An intrafa111ilial analysis, „American Journal of Orthopsychiatry" 58, s. 532-542.
Bmneau W., Ronx S., Perse J., Lelord G. (1984) Frontal Evoked Respo11ses, Stimulus Intensity Control,
and the Extraversion Dimension. W: R. Karrer, J. Cohen, P. Teuting (red.) Brai11 am/ I11for111atio11:
Event-Related Potentials, „Annals of the New York Academy of Sciences" 425, s. 546-550.
Brzezinski J. (1990) 0 adaptacji kulturowej test6w psychologicznych. W: A. Ciechanowicz (red.)
K11lt11rowa adaptacja test6w, Warszawa, PTP, s. 185-202.
Brzezinski J. (1996) Metodologia badmi psycJ10logicznych, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN,
s. 269-312.
Brzozowski P., Drwal R. !:... (1995) K1vestio11ari11sz Osobowo§ci l!.ysencka. Polska adaptacja EPQR.
Pod/'f;;cznik, Warszawa, Pracownia Test6w Psychologicznych PTP.
Buchsbaum M. S. (1971) Neural eve/lfs and the psyc/10physical law, „Science" s. 172, 502.
Buchsbaum M. S. (1976) Seif-Regulation ofSti11111l11s Imensity: A11gme11ti11g/Red11ci11g and the Average
Evoked Respo11se. W: G. E. Schwartz, D. Shapiro (red.) Co11scio11s11ess mul Self-Reg11latio11, t. 1, New
York, Plenum Press, s. 101-135.
Buchsbaum M. S. (1978) Ne11rophysiological S111dies of Red11ctio11 and A11gme111atio11. W: A. Petrie,
bulivid11ality in Pai11 and S1ljj'eri11g, Chicago, University of Chicago Press, s. 141-157.
Buchsbaum M. S., I-Iaier R. J., Johnson J. (1983) Augmellfi11g am/ Red11cing: I11divid11al Differe11ces i11
Evoked Potemials. W: A. Gale, J. A. Edwards (red.) Physiologica/ Correlates of H11man Behavior:
Individual Dij]'erences a11d Psychopatlwlogy, t. 3, London, Academic Press, s. 120---138.
Buchsbaum M. S., Silverman J. (1968) Sti11111/11s I11te11sity Co11tro/ and the Cortical Evoked ReJ1>011se,
„Psychosomatic Medicine" 30, s. 12-22.
Bulik C. M., Sullivan P. F., Weltzin T. E., Kaye W. I-1. (1995) Tempernmellf WJ(l eati11g disorde1:~.
„International Journal of Eating Disorders" 17, s. 251-261.
Bullock W. A., Gilliland K. (1993) Eyse11cks arousal theo1y ofi11troversio11-extrnversion: A co11vergi11g
meas11res investigation, „Journal of Personality and Social Psychology" 64, s. 113-123.
Burchard E. M. L. (1936) Physiq11e and psychosis: Au analysis of the pos111lated relatio11ship betwee11
co11stit11tion and mental disease Jyndrome, „Comparative Psychology Monogrnphs" 13, nr 1.
Burisch M. (1984) Approaches to personality inventmy constr11ctio11: A comparison ofme1·its, „American
Psychologist" 39, s. 214-227.
Burisch M. (1986) Metlwds of Personaliry Inventm:v Development A Comparative Analysis. W: A. An-
gleitner, J. S. Wiggins (red.) Personality Aassessment via Q11estio11na1res, Berlin, Springer, s. 109-120.
Buss A. H. (1961) The PJyc/10/ogy of Aggression, New York, Wiley.
Buss A. 1-I. (1981) Predicting parent-chi/d i11teractio11sji'Ol11 chi/dre11s activity leve/, „Developmental
Psychology" 17, s. 598-605.
Buss A. I-1. (1988) Personality: Evol11tio11wy Heritage and Human Distincfiveness, Hillsdale, NJ, Erlbaum.
Buss A. 1-1. ( J989a) Perso11ality as trnits, „American Psychologist" 44, s. 1378-1388.
Buss A. I-1. (1989b) Temperaments as Personaliry Traits. W: G. A. Kolmstamm, J. E. Bat1!s, M. K. Rothbmt
(red.) Te111perame111 in Childlwod, Chichester, Wiley, s. 49-58.
Buss A. H. (1991) 11ze EAS Theo1y ofTemperamellf. W: J. Strelau, A. Angleitner (red.) Explorations in
Temperament: Intemational Per.11>ectives 011 111eo1y and Meas11re111ent, New York, Plenum Press,
s. 43-60.
429
'4c~
 . . .17>
Claridge G. (1985) Origi11s of Mental I//11ess: Te111pera111e11t, Devia11ce and Disorder, New York
Blackwell.
Claridge G. (1987) Psychoticism mul Arousal. W: J. Strelau, H. J. Eyscnck (red.) Pe1wnality Di111e 11 sions
and Arousal, New York, Plenum Press, s. 133-150.
Cloninger C. R. ( 1986) A 1111ified biosocial tl1eory of personality m1d its ro/e i11 tilc develop111e11t <~{ anxiety
states, „Psychiatrie Developmenls" 3, s. 167-226.
Cloninger C. R„ Knorring L. von, Oreland L. (1985) Parametric distributio11 of plate/et 111011oa111 ;11 e
oridase activity, „Psyehialry Research" 15, s. 133-143.
CloningerC. R„ Svrakic D. M„ PrzybeckT. R. (1991) The Tridi111ensio11al Perso11ality Q11estio11naire: US
normative data. „Psychological Reports" 69, s. 1047-157.
Cloninger C. R„ Svrakic D. M„ Przybcck T. R. (1993) A psyc/10biologica/ 111odel of te111pera111e11t all([
c/wracter, „Archives of General Psychiatry" 50, s. 975-990.
Collin C„ Lolas F. (1985) He111fa11/ieric crmtribwion to vertex a11g111e11tatio11/red11ctio11 of tile a11dit01)•
evoked pote11tial, „Arquivos de Neuro-Psiquiatria" 43, s. 347-354.
Conrad K. ( 1941) Der Ko11stit11tio11styp11s: Theoretische Gru11d/eg1111g und praktische Besti111111u11g, Berlin,
Springer.
Coren S. ( 1988) Prediction of i11so11111ia from arousability predisposition scores: Scale develop111e11t and
cross-va/idation, „Belmviour Research and Therapy" 26, s. 415--420.
Coren S. (1990) The Aro11sal Predisposition Sca/e: Normative data, „Bulletin of the Psychonomic
Society" 28, s. 551-552.
Costa P. T. Jr ( 1986) lv Neuroticism a Risk Factorfor CAD? ls Type A a Measure ofNeuroticism? W: T. H.
Schmidt, T. M. Dembroski, G. Blmnchen (red.) Biological mui Psychologicnl Factors i 11
Cardiovascular Disease, New York, Springer, s. 85-95.
Costa P. T. Jr, Fleg J. L., McCrae R. R„ Lakatla E. G. (1982) Ne11roticis111, coronary arte1y disease, a11d
ehest pain comp/aints: Cross-sectiona/ and lo11git11di11al st11dies, „Explorations in Aging Research"
8, s. 37--44.
Costa P. T. Jr, McCrae R. R. (1988) Personality in adultl10od: A six-year longitudinal study <fse(f-reports
and spouse rati11gs on tile NEO Persona/ity Inventory. „Journal of Personalily and Social
Psychology" 54, s. 853-863.
Costa P. T. Jr, McCrac R. R. (1989) NEO PI/FF/ Manual S11pple111e11t, Odessa, FL, Psyehological
Assessment Recources.
Costa P. T. Jr, McCrac R. R. (1992a) Revised NEO Personality Inventory (NEO-Pl-R) and NEO Five
Factor Inve11to1y (NEC r~•): Professional Manual, Odessa FL, Psychological Asscssment Recour-
ces.
Costa P. T. Jr, McCrac R. R. (1992b) Four ways Jive factors are basic, „Pcrsonality and Individual
Differences" 13, s. 653-665.
Cowen E. !., Wyman P. A„ Work W. C. (1992) Tlze relationslzip between retrospective reports of ear/y
clzild te111perame11t and (l((jl/stment at ages 10-12, „Journal of Abnormal Chile! Psychology" 20,
s. 39-50.
Cox D. N. (1977) Psyciloplzysiological Corre/ates <!fSe11satio11 Seeking all{/ Socialization During Reduced
Sti111ulatio11. Nie opttblikowana rozprawa doktorska, University of British Columbia.
Crow T. J. ( 1977) Neurotransmitter Related Pat/11vnys: The Stmcture and F1111ctio11 ofCentral Monoamine
Neurons. W: A. N. Dqvison (red.) Biocilemical Correlntes of /Jrain Stmcture and F1111clio11, New
York, Academic Press, s. 137-174.
Crowcll D. H., Jones R. H., Kapuniani L. E„ NakagawaJ. K. (1973) U11ilateral cortical activity i1111ewbom
/11111w11s: An early in(lex of cerebral domi11a11ce? „Science" 180, s. 205-208.
Cupas M. (1997) Adaptalja Inwentarza Zdrowia Psyclzicz11ego M/JI (Mental Healtlz lnvenlory MIJI)
Clarice T. \feit i John E. Ware Jr. do warzmk6w polskiclz. Nie opublikowana praca magisterska.
Warszawa, Wydzial Psychologii UW.
Cytawa J. (1959) Badanie typu ukladu nerwowego czlowieka 1w podstawie wywiadu, „Annalcs
Universitatis Marine Curie-Sklodowska" 14, s. 137-156.
Czeschlik T. (1993) General i11tellige11ce, te111pera111e11t, and tile Matciling Familiar Figures Test,
„European Journal of Personality" 7, s. 379-386.
432
Czudnowskij W. E. (1963) 0 wozrast110111 podclwdie k tipologiczeskim osobie111ws(ja111, „Woprosy
' Psichologii" 9, s. 23-34.
Czuprikowa N. J. (1977) A11a/izpsiclwlogicze.1·koj stmktu1y ijiziologiczeskic/1 mieclw11izmow diejatie/110-
sti kak us/owie diag11ostiki swr~istw nienvm~i sistiemy. W: A. A. Smirnow (red.) Psicilologija
i psiclu~fiziologija i/l{liwidualnycil raz/iczij. Moskwa, Picdagogika, s. 131-141.
Dabbs .1. M. Jr, Hopper C. H. (1990) Cortisol, arousal, and personality in fltlo gro11ps r~f 11or111a/ 111e11,
„Personality and Individual Diffcrences", 11, s. 931-935.
Daitzman R. J ., Zuekcrman M. ( 1980) Disi11ilibit01)' se11satio11 seeking personality, mzd gonadal l10r111011es,
„Personality aml Individual Differences" 1, s. 103-110.
Daniels D., Plomin R., Grcenhalgh J. (1984) Correlates of d(fficult tempera111e11t in il~fancy, „Chile!
Development" 55, s. 1184--1194.
Danilova N. N. (1986) Dynamics of AEP tlll(/ Heart Rate as bulicato1:• of /11divid11al Arousal Level and
Leaming. W: .1. Strelau, F. H. Farley, A. Galc (red.) The /Jiological /Jases of Personality a11d
/Jelwvior: Psyclzoplzysiology. Pe1for111a11ce, and App/icatio11, t. 2, Washington, Hemiphcre, s. 91-96.
Danma J. H„ Karrer R„ Rosen A. J. (1985) Introversion. a1te11tio11, a11d the !ate positive co111po11e11t of
event-related potential.1-, „Biological Psychology" 20, s. 249-259.
Davidson L. L. ( 1987) Hyperactivity, antisocial belwvior, am/ clzildhood injury: A critical analysis of tlze
literat11re, „Developmental and Behavioral Pediatrics" 8, s. 335-340.
Davidson R. J. (1984) /Je111i.111lzeric Asy111111et1y and E111otio11. W: K. Scherer, P. Ekman (red.) Approaclws
to Emotion, 1-Iillsdale, N.I, Erlbaum, s. 39-57.
Davidson R . .1. (1987) Cere/1ral Asy111111etry and tile Nature <!f E111otio11: /111plicatio11s Jor the St11dy r~f
Individual Differences mul Psychopatlwlogy. W: R. Takahashi, P. Flor-Henry, J. Gmzclier, S. Niwa
(red.) Cerebra/ Dy11a111ics, Laterality and Psyclwpatilology, New York, Elsevicr, s. 71-83.
Davidson R. J„ Ekman P„ Saron C. D„ Senulis J. A .. Friesen W. V. (1990) Approacil-ivitlu/raival a11d
cerebral asy111111et1y: E111otio11nl expressio11 and brain physiology /, „Journal of Pcrsonality and Social
Psychology" 58, s. 330-341.
Davidson R. J., Fox N. A. ( 1982) Asy111111etrical brai11 activity discri111i11ates betwee11 positive and 11egatiw
affective stimuli i11 l111111a11 i11fm1ts, „Science" 218, s. 1235-1236.
Davis C. ( 1988) Reliability f!{['syc/10pilysiological assess111e11t within te111pera111e11t groups, ,,International
Journal of Psychophysiology" 6, s. 299-305.
Davis F. C. (1935) Tile 111easure111ent of aggressive behavior in labora/ory rat.\', „Journal of Genctic
Psychology" 43, s. 213-217.
Davis H. ( 1898) 711e psyc/10/ogy of te111pera111e11/ and its epistemo/ogical applicatio11s, „Thc Philosophical
Review" 7, s. 162-180.
Dawydowa A. N. (1954) Opyt 111011ograficzeskogo izucze11ija dietiej s czertami raz11yclz tipow 11ienvm~i
sistiemy, ,,lzwiestija Akadiemii Picdagogiczeskich Nauk RSFSR" 52, s. 141-183.
DeFrics J. C„ Plomin R. (1978) Beluzvioral genetics, „Annual Review of Psychology" 29, s. 473-515.
De Giovanni A. (1891) Mmfologia de! corpo 111110110, Milano, U. Hoepli.
DeLongis A., Folkman S„ Lazarus R. S. (1988) Tile impacl <~{ daily stressors 011 lwaltil and 111ood:
Psyc/10/ogicnl mul social 111eas11res as mediators, „Journal of Pcrsonality and Social Psychology" 54,
s. 486--495.
Dcmisch L., Georgi K., Pat,.;ke B„ Demisch K„ Bochnik H. J. ( 1982) Corre/atio11 ofplatelet MAO activity
with i11troversio11: A st11dy 011 a German mm/ population, „Psychiatry Research" 6, s. 303-311.
De Pascalis V. (1993) /Jemisplzeric nsy111111etry. perso11alily wtd te111pera111e11/, „Personalily and Individual
Differcnces" 14, s. 825-834.
De Pascalis V. ( 1994) Perso11älity a11ll te111pera111e11t in the el'ent-re/ated potentials d11ri11g sti11111/11s
recog11itio11 tasks. „Pcrsonnlity and Individual Differences" 16, s. 877-889.
De Pascalis V„ Streluu .1„ Znwadzki B. (1999) The effect of te111pera111e11tal traits m1 eve11t-related
polentinls, lieart rate mu( reaction time, „Pcrsonality aml Individual Differences" 26, s. 441-465.
Dcrogatis L. R. (1983) SCL-90-R Re11ised Mm111al, 13nltimorc. MD, Johns Hopkins Univcrsity School of
Medicine.
433
Derryberry D. (1987) lncentive allll feedback effects 011 target detection: A chronometric analysis of
Gray's 111odel of temperament, „Personality and Individual Differences" 8, s. 855-865.
Derryberry D., Rothbart M. K. (1984) Emotion, Attellfion, and Temperameut. W: C. E. Izard, J. Kagan,
R. Zajonc (red.) Emotion, Cognition allll Behavior, Cambridge, Cambridge University Press,
s. 132-166.
Derryberry D„ Rothbart M. K. (1988) Aro11sal, aj]ect, and atte11tion as co111po11e111s of temperamem,
„Journal of Personality and Social Psychology" 55, s. 958-966.
Diamond S. (1957) Personality am/ Temperament, New York, Harper, Brothers.
Digman J. M. (1990) Perso11ality struct11re: Emerge11ce of the five-factor model, „Annual Review of
Psychology" 41, s. 417-440.
Digman J. M„ Takemoto-Chock N. K. ( 1981) Factors in the na111ral lang1wge ofpersonality: Re-aualysis,
co111pariso11, am/ i11terpretatio11 of six 111ajor st11dies, „Multivariate Behavioral Research" 16,
s. 149-170.
Dincheva E. G„ Piperova-Dalbokova D. L. (1982) Dijferences iu comingellf uegative variation (CNV)
related to extraversion-introversion, „Personality und Individual Differences" 3, s. 447-451.
DiTraglia G. M., Polich J. (1991) lPJOO a11d introvertedlextraverted perso11ality types, „Psycho-
physiology" 28, s. 177-184.
Doclling J. L., Johnson J. H. (1990) Predicti11g s11ccess in foster plaC(mient: The contrib11tio11 of
parem-child te111perament characteristics, „American Journal of Orthopsychiairy" 60, s. 585-593.
Dollard J., Miller N. E. (1950) Pers011ality mul Psychotherapy, New York, McGraw-Hill.
Donchin E., Coles M. G. H. (1988) ls the PJOO compo11e11t a ma11ifesfatio11 of coutext updatillg?
„Bchaviornl and Brnin Scicnces" 11, s. 357-374.
Downey .1. E. (1923) 111e Will-Temperament and its Testil1g, New York, World Book Compqny.
Drwal R. L. (1990) Problemy k11llllro1vej culaptaL:ii kwestionari11szy osobmvo§ci. W: A. Ciechanowicz
(red.) K11/t11rowa adaptacja test6w, Warszawa, PTP, s. 115-138.
Dubos R. (1965) Man Adapting, New 1-laven, CT, Yale University Press.
Duckitt J „ Broll T. ( 1982) Personality factors as moderators of the psyclwlogical impact of life stress,
„Soulh African Journal of Psychology" 12, s. 76-80.
Duffy E. (1957) 11ie psychological signijicance of the concept of „arousal" or „activatio11'', „The
Psychological Review" 64, s. 265-275.
Earls F., Jung K. G. (1987) Tempemment and /10111e enviromne11t c/U/racteristics as ca11salji1ctors in the
early development of child/wod psyclwpathology, „Journal of American Academy of Child and
Adolesccnt Psychiatry" 26, s. 491-498.
Eaton W. 0. (1983) Measuring activity level with acto111eters: Reliability, validity, mul ar111 length, „Child
Developmenl" 54, s. 720-726.
Eaton W. 0. ( 1994) Te111pera111e11t, Developmem, and the Five-Factor Model: Lessonsji-om Actil>ity Level.
W: C. F. I-Ialverson Jr, G. A. Kohnstamm, R. P. Martin (red.) 111e Developing Structure of
Temperament aml Personality from lnfancy to Adultlwod, Hillsdale, NJ, Erlbaum, s. 173-187.
Eaton W. 0., Dureski C. M. (1986) Parent and actometer meas11res ofmotor activity level in the yo1111g
i11j(1111, „Infant Bdiavior and Development" 9, s. 383-393.
Eaton W. 0., Saudino K. J. (1992) Prenatal activity /evel as a temperamelll dimension? Individual
dij]'erences and developmentaljimctions illfetal movement, „Infant Behavior and Development" 15,
s. 57-70.
Eavcs L. J ., Eysenck I-1. J. ( 1975) The nature ofextraversion: A genetica/ analysis, „Journal of Personality
and Social Psychology" 32, s. 102-112.
Eavcs L. J ., Eysenck I-1. J. ( l 976a) Genetical am/ e11viro11me111al co111po11e111.1· of inconsistency and unre-
peatability in t1vi11s' re.11Jo11ses to a 11e11roticism q11estio111U/ire, „Behavior Genelics" 6, s. 145-160.
Eaves L. J., Eysenck I-1. J. (1976b) Genotype x age interactionjor 11e11roticis111, „Behavior Genetics" 6,
s. 359-362.
Eavcs L. J ., Eysenck H. J. (1977) A ge11otype-environ111e11tal 111odel jor psyc/10ticis111, „Advances in
Behaviour Research and Therapy" 1, s. 5-26.
434
Eaves L. J., Eysenck H. J., Martin N. G. (1989) Genes, C11lt11re and Personality: An Empirical Approach,
New York, Acadcmic Press.
Eaves L. J ., Martin N. G., Eysenck S. B. G. (1977) An application ofthe ana/ysis of covariance struct11res to
the psychogenetical st11dy of i111p11lsive11ess, „British Journal of Mathematical and Statistical
Psychology" 30, s. 185-197.
Ebstein R. P., Novick 0., Umansky R., Priel B., Osher Y., Blaine D., Bcnnett E. R., Ncmanov L„ Katz M.,
Belmakcr R. I-1. (1996) Dopamine D4 receptor (D4DR) exon lll polymorphism associated with the
h11111an personality trait of novelty seeking, „Namre Genetics" 12, s. 78-80.
Edwards A. L. (1957) 11ie Social Desirability Variable in Personality Assessment and Research, New
York, Dryden.
Edwards A. L. ( 1970) The Meas11re111e111 of Personality Traits by Seales and lnventories, New York, Holt,
Rinehart, Winston.
Ekman G. (1951) 011 the Number cmd Definition of Dimensions in Kretschmer's a/lll Sheldon 's
Constitutions Systems. W: G. Ekman (red.) Essays in Psychology Dedicated to David Klllz, Uppsala,
Almquist and Wiksells, s. 72-103.
Ekman P. (1992) An arg11111ent for basic emotions, „Congition and Emotion" 6, s. 169-200.
Eliasz A. (1981) Temperament a system regulalji stym11/acji, Warszawa, PWN.
Eliasz A. (1985) Transactional Model of Te111pera111e111. W: J. Strelau (red.) Te111pera111e11tal Bases of
Belwvior: Warsmv St11dies 011 lmlivid11al Dijferences, Lisse, Swets and Zeitlinger, s. 41-78.
Eliusz A. (1990) Broade11i11g the concept of te111pera111ent: Fro111 dfa1)()sitio11 to hypothetical constmct,
„European Journal of Personality" 4, s. 287-302.
Eliasz A., Wr.rnsniewski K. (1986) Type A belwvior resu/ting from intemal or extemal reinforcements,
„Polish Psychological Bulletin" 17, s. 39-53.
Ellis M. V., Robbins E. (1990) lll ce/ebration of nature: A dialoge 1vith Jerome Kagan, „Journal of
Counseling Developmcnt" 68, s. 623-627.
Emde R. N., Plomin R., Robinson J., Corley R., DeFries J., Fulker D. W., Reznick J. S., Campos J.,
KagauJ., Zahn-Waxler C. (1992) Temperament, emotion, and cog11itio11 atfo11rtee/1 111011ths: 111e
MacArtl111r Longitudinal Twi11 St11dy, „Child Development" 63, s. 1437·-1455.
Emmons R. A., Diener E., Larsen R. J. (1986) Clwice aml avoida11ce of everyday silllations and af]'ect
co11grue11ce: 1\vo 111odels of reciprocal i11teractionis111, „Journal of Personality and Social Psycho-
logy" 51, s. 815-826.
Endler N. S. (1989) 11ie temperamental nalllre of perscmality, „Europcan Jourm1l of Personality" 3,
s. 151-165.
Enke W. (1930) Die Psycho111otorik der Konstit111ionstype11, „Zeitschrift für angewandte Psychologie" 36,
s. 237-287.
Eppinger H., 1-lcss L. (1910) Die Vagotonie, Berlin, Springer.
Epstein S. ( 1979) 7/ze stability ofbelwvior: 011 predicting 1110st of the people ni.:c .; ufthe time, „Journal of
Personality and Social Psychology" 37, s. 1097-1126.
Epstein S. ( 1980) 111e stability of belwvior: II. lmplications for psyclwlogical researclt, „American
Psychologist" 35, s. 790-806.
Epstein S. (1990) Cog11itive-Experie11tal Selj~11ieory. W: L. A. Pervin (red.) Hamlbook of Personality:
711eory cmd Research, New York, Guilford Press, s. 165-192.
Escalona S. K. (1968) The Roofs c!lfndiyid11ality: 'Nor111a/ Patterns of Developmellf in lnfancy, Chicago,
Aldine.
Ewald G. (1924) Temperc11.ne111 1111d Charakter, Berlin, Springer.
Eysenck H. J. (1944) Types ofpersonality: Afactorial s111dy o/700 11e11rotics, „Journal of Mental Science"
90, s. 851-861.
Eysenck 1-1. J. (1947) Di111e11sions of Personality, London, Routledge, Kegan Paul.
Eyscnck H. J. (1952) The Sciemific Sllldy of Personality, London, Routledge, Kegan Paul.
Eysenck H. J. (1955) Cortical inhibition, fig11ral ajierej]ects, am/ theory of persorwlity, „Journal of
Abnormal and Social Psychology" 51, s. 94-106.
Eysenck I-1. J. (1956) The q11estio111wire meas11reme11t of 11e11roticis111 aml extraversion, „Revista de
Psicologica" 54, s. 113-140.
435
<f~;~,
 ~l11,,
Eysenck H. J. (1957) The Dynamics of Anxiety am/ Hysteria, London, Routlcdgc, Kcgan Paul.
Eyscnck H. J. (1959) A Manual of the Maudsley Personality Inventory, London, Univcrsity of London
Press.
Eyscnck H. J. (red.) (1963) Experiments with Drugs, London, Pcrgmnon Press.
Eysenck H. J. (1964) The biological basis of crimi11a/ belwvior, „Nature" 203, s. 952-953.
Eyscnck H. J. (red.) (1965) Experiments in Motivation, Oxford, Pcrgamon Press.
Eysenck H. J. (1967) Tlw Biological Basis of Personality, Springficld, IL, Thomas.
Eysenck H. J. (1970) The Stmcture of H11111a11 Personality, wyd. 3, London, Mcllmen.
Eyscnck 1-1. J. (1976) Sex and Personality, London, Open Books.
Eysenck H. J. (1977) Crime and Perso11ality, wyd. 3, London, Roullcdgc, Kcgan Paul.
Eysenck I-1. J. (1978) Supe1factors P, E, and Nina compreiiensivefactor space, „Multivariale Bchavioral
Research" 13, s. 475-482.
Eysenck 1-1. J. (1981) Ge11eral Features of the Model. W: H. J. Eyscnck (red.) A Modelfor Pe1~mnality,
Berlin, Springer, s. 1-37.
Eysenck H. J. (1982) Ilw biological basis of cross-cultural d(fferc11ces in personality: Blood group
a11tige11s, „Psychological Reports" 51, s. 531-540.
Eysenck H. J. ( l 983a) A Biometrical-Genetical Analysis of Impulsive and Sensation Sceki11g Behavior. W:
M. Zuckerman (red.) Biological Bases of Sensation Sccking, lmpulsivity, and Anxiety, I-Iillsdalc, NJ,
Erlbaum, s. 1-36.
Eysenck H. J. (1983b) Stress, Disease, and Personality: 11ie ,Jnoc11/atio11 Ejfect". W: C. L. Cooper (red.)
Stress Research, London, Wilcy, s. 121-131.
Eyscnck H. J. ( 1985) Personality, cancer and cardiovascu/ar disease: A causal cmalysis, „Personality and
Individual Differenccs" 6, s. 535-556.
Eysenck 1-l. J. (1986) Models and Paradigms in Personality Research. W: A. Angleilncr, A. Furnham,
G. Van Heck (red.) Personality Psyclwlogy in Europe: Currelll Trends mul Controversies, l. 2, Lisse,
Swets and Zeitlinger, s. 213-223.
Eysenck I-1. J. (1988) 11w respective importance ofpersonality, cigarette smoking and interaction ejfects
for tlze genesis of cancer and coronmy lzeart disease, „Personalily and Individual Diffcrenccs" 9,
s. 453-464.
Eysenck I-1. J. (1990a) Biological Dimensions of Personality. W: L. A. Pcrvin (red.) Handbook of
Personality: Theory and Research, New York/London, Guilford Press, s. 244-276.
Eyscnck I-1. J. (1990b) Genetic am/ e11vironmental contributions to individual di[ferences: Tlze three major
dime11sions of personality, „Journal of Personality" 58, s. 245-261.
Eyscnck I-1. J. ( 1991 a) Dimensions of Personality: Tlze Biosocia/ Approach to Personality. W: J. Strclau,
A. Anglcitner (red.) Explorations in Temperament: bitemational Perspectives m1 111eory and
Measurement, New York, Plenum Press, s. 87-103.
Eysenck 1-1. J. (1991b) Smoking, Personality and Stress: Psyclzosocial Factors i11 tlze Prevention ofCancer
and Corona1y Heart Disease, New York, Springer.
Eyscnck 1-I. J. (1992a)A Hundred Years of Personality Rcsearc/1.from Heymans to Modem Time.\'. Twe(fth
Du!jker Lecture, 1-Iouten, Bohn Stallcu Van Loghum.
Eysenck 1-I. J. (1992b) 111e definition and measurement of psyclwticism, „Personalily and Individual
Diffcrenccs" 13, s. 757-785.
Eysenck 1-1. J. (l 992c) Four ways five factors ai·c not basic, „Pcrsonality and Individual Differences" 13,
s. 667-673.
Eysenck 1-1. J. ( 1993) From DNA to Social Belwviour: Cmulitionsfor a Paradigm of Personality Research.
W: J. 1-Iellema, l. J. Dcary (red.) Fo111ulatio11s of Perso11ality, Dorclrccht, Kluwcr Academic
Publishers, s. 55-66.
Eysenck 1-1. J. (1994a) The Big Five or Giant Three: Criteria for a Paradigm. W: C. F. Halverson Jr,
G. A. Kohnstamm, R. P. Martin (red.) The Developing Structure of Temperament mul Perso11ality
from lnfancy to Adultlwod, Hillsdalc, NJ, Erlbaum, s. 37-51.
Eysenck 1-1. J. (1994b) Cancer, personality and stress: Prediction and preventio11, „Aclvanccs in Behaviour
Research ancl Thcrapy" 16, s. 167-215.
436
Eysenck 1-1. J„ Eysenck M. W. (1985) Pcrsonality and Individual Di[ferences: A Natural Science
Approaclz, New York, Plenum Press.
Eysenck H. J., Eysenck S. B. G. (1964) Tlze Eysenck Perso11ality Iuvc11tory, London, University ofLondon
Press.
Eysenck H. J., Eyscnck S. B. G. (1975) Manual of the Eysenck Personality Questio(111aire, (Ju-
nior and Adult). London, I-Iodder, Stoughton.
Eysenck I-I. J., Eysenck S. B. G. (1976) Psycl10ticis111 as a Dimension of Pcrsonality, London, Hodder,
Stoughton.
Eyscnck I-1. J„ Eyscnck S. B. G. (1982) Rccent Advances in tlw Cross-Cu/tural Study <~f Personality. W:
C. D. Spielberger, J. N. Butschcr (red.) Advance.1· in Personality Asscssmelll, t. 2, Hillsdale, NJ.
Erlbaum, s. 41-69.
Eysenck H. J., Gudjonsson G. (1990) Tlze Causes and Cures of Criminality, New York, Plenum Press.
Eysenck I-I. J ., Levey A. (1972) Co11ditio11ing, lntroversio11-Extravcrsion and the Streng/lt of the Ncrvous
System. W: V. D. Ncbylilsyn, J. A. Gray (red.) Biological Bases of Individual Belwvior, New York,
Acaclemic Press, s. 206-220.
Eyscnck I-l. J., O'Connor K. P. (1979) S111oki11g, Arousal and Pcrsonality. W: A. J. Remond, C. Izard (red.)
Electropl1ysiological E,f]ects of Nicotine, Amsterdam, Elscvier, s. 115-128.
Eysenck 1-1. J., Prell D. B. (1951) The inlzcrita11ce ofneuroticism: An experimental study, „Journal of
Mental Scicncc" 97, s. 441-465.
Eyscnck H. J., Prell D. B. (1956) Tlze inheritance ofi11troversio11-extraversion, „Acta Psychologica" 12,
s. 95-110.
Eyscnck 1-1. .1., Wilson G., Jackson C. (1996) EPP: Eysenck Personality Profi/er. London, Psi-Press.
Eyscnck M. W. (1987) Trait 111eories of Anxicty. W: J. Strelau, H. J. Eyscnck (red.) Personality
Dimensions and Aro11Sa/, New York, Plenum Press, s. 79-97.
Eysenck S. B. G. (1965) The Junior Eysenck Personality lnve11tmy, London, Univcrsity of London Press.
Eyscnck S. B. G. ( 1983) One aproach to cross-cultural studies of personality, „Australian Journal of
Psychology" 35, s. 381-391.
Eysenck S. B. G., Easting G., Pcarson P. R. (1984) Age norms for impulsivencss, venturesomeness mul
empatlty in children, „Personalily and Individual Diffcrences" 5, s. 315-321.
Eysenck S. B. G., Eysenck I-1. J. (1978) lmp11/sivc11css and venturesomencss: Their position in
a dimensional system of personality dcscription, „Psychological Reports" 43, s. 1247-1255.
Eysenck S. B. G„ Eysenck 1-I. J. (1980) Imp11/sivc11ess and venturesomencss in childrcn, „Pcrsonalily and
Individual Differcnces" l, s. 73-78.
Eysenck S. B. G., Eysenck H. J., Barrel! P. (1985a) A rcviscd version of tlze Psyclwticism .1·ca/e,
„Personalily and Individual Diffcrences" 6, s. 21-29.
Eyscnck S. B. G., Pcarson P. R., Easting G, Allsopp J. F. (1985b) Age norms for i111pulsiveness.
ve11turesomencs.1· cmd cmpatlzy in adults, „Pcrsonality and Individual Differenccs" 6, s. 613-619.
Fahrenberg .1. (1977) Physiological Concepts i11 Personality Research. W: R. B. Callell, R. M. Dreger
(red.) Handbook of Modem Pcrsonality 71ieo1y, Washington, 1-Icmispherc, s. 585-611.
Fahrenberg J. (1987) Concepts <!f Activation am/ Arousal in the Theo1y of Emotionality (Neuroticism):
A Multivariatc Conccptua/izatiou. W: J. Strelau, I-1. J. Eyscnck (red.) Perso11ality Dimensions and
Arousal, New York, Plenum Press, s. 99-120.
Fahrenberg J. (1992) Psyc/10p/1ysiology <~f Neuroticism and Anxicty. W: A. Gale, M. W. Eyscnck (red.)
Hand/Jook <f !11dividual Di[ferences: lJiological Pcrspectives, Chichcster, Wilcy, s. 179-226.
Fahrenberg J., Focrstcr F., Schneider I-1. J., Müller W., Myrtek M. (1984) Aktivicnmg.~forsc/11111g im
Lahor-Feld-Vcrgleich, Miinchen, Mincrva-Publitation.
Fahrenberg J ., Sclg 1-1., Hmnpel R. (1978) Das Freilmrger Persönlichkeitsinve11tar ( Fl'l). Hmu/a111veis1111g,
wyd. 3, Göttingen, 1-Iogrcfc.
Fahrenberg .1.. Walschburgcr P., Focrsler F., Myrtek M„ Mlillcr W. (1983) An eva/11atio11 oftrait, state, am/
reaction aspects of activati011 processcs, „Psychophysiology" 20, s. 188-195.
Falconcr D. S. (1960) lutroduction to Quantitative Genctics, New York, Ronald Press.
Falkicwicz L. (1874) 0 poznawa11i11 temperament<iw dzieci, Krak6w, Czytelnia Ludowa.
437
Feij J. A. (1984) Hey11u111s' temperament mode/, „N~derlands Tijdschrift voor de Psychologie" 39,
s. 127-145.
Feij J. A., Doorn C. D., Kumpen D. van, Berg P. T.van !:len, Resing W. C. M. (1992) Sensation Seeking and
Social Support as Moderators of the Relationship be11vee11 Life Eve11ts and Physical ll/11ess. W:
J. A. M. Winnubst, S. Maes (red.) Life Styles, Stress a11d Health: New Deve/opments in Healt/i
Psyc/w/ogy, Leiden, Leiden University Press, s. 285-302.
Feij J. A., Orlebeke J. F. (1974) Spiral after-effect duratio11 as a corre/ate of i111p1tlsive11ess, „Journal of
Research in Personality" 8, s. 189-197.
Feij J. A., Orlebeke J. F., Gazendam A., Zuilen R. W. van (1985) Sensation Seeking: Measurement and
Psychophysiological Correlates. W: J. Strelau, F. H. Farley, A. Gale (red.) The Biological Bases of
Behavior: 11ieories, Measureme111 Teclmiques, a11d Developmelll, t. 1, Washington, Hemisphere,
s. 195-210.
Festinger L. (1957) A theory of cog11itive disso11a11ce, Stanford, CA, Stanford Universily Press.
Field T., Greenberg R. (1982) Temperamelll ratings by parents a11d teachers of infants, toddlers, mul
presclwol childre11, „Child Development" 53, s. 160-163.
Fidel T., Hallock N., Ting G., Dempsey J., Dabira C., Slmman, H. (1978)Ajlrst year jl1//ow-11p ofhigh risk
i11j{mts: Fommlating a cumulative risk i11dex, „Child Developmcnt" 53, s. 160-163.
Fielet T., Veg11-Lahr N., Scafidi F., Goldstein S. (1987) Reliability, stability, allll relatio11ships betwee 11
i11jl1111 a11d parent te111perame11t, „Infant Behavior and Development" 10, s. 117-122.
Fiske D. W. (1971) Meas11ri11g the Co11cepts of Personality, Chicago, Aldine.
Fiske D. W. ( 1986) The Trait Co11cept mul the Perso11ality Quesliomwire. W: A. Angleitner, J. S. Wiggins
(red.) Personality Assessme11t via Questiomwires, Berlin, Springer, s. 35-46.
Fiske D. W., Maddi S. R. (1961) F1mctio11s of Varied Experience. Homewood, IL, Dorsey Press.
Floderus-Myrhed B., Pedersen N., Rasmuson l. (1980) Assessment ofheritability for perso11ality, based 011
a slwrt-form oftlie Eysenck Perso11ality Invelllory: A s111dy of 12,898 twin pairs, „Behavior Genetics"
10, s. 153-162.
Folkman S., Lazarus R. S. ( 1985) If it clwnges it must be a process: Study of emotio11 a11d copi11g du ring
three .1·1ages of a eo/lege examinatio11, „Journal of Personalily und Social Psychology" 48,
s. 150-170.
Folkman S., Lazarus R. S. (1988) Coping as a mediator of emotio11, „Journal of Personality and Social
Psychology" 54, s. 466-475.
Fouillee A. (1895) Le te111perame11t et le caractere se/011 /es individ11s, /es sexes et /es ages, Paris, Felix
Alcan.
Fowles D. (1980) The three arousal model: Implications ofGray's two-factor leaming theory for !wart
rate, electrodermal activity allli psychopathy, „Psychophysiology" 17, s. 87-104.
Fowles D. C. (1992) Motivatio11al Approach to Anxiety Disorders. W: D. G. Forgays, T. Sosnowski,
K. Wrzefoiewski (red.) Anxiety: Recent Deve/opments i11 Cognitive, Psyclwphysiologica/, mul
Health Research, Washington, Hemisphere.
Fowles D. C., Roberts R., Nagel K. (1977) 111e i11.f/11e11ce of i11troversio11/extraversio11 011 the skin
co1u/11ctance response 10 stress and stimu/us i11tensity, „Journal of Research in Personality" 11,
s. 129-146.
Fox B. (1989) Depressive symptoms mul risk of cancer, „Journal of the American Medical Association"
262, s. 123 l.
Fox B., Temoshok L. (1988) Miml-body and belwvior i11 cancer i11cide11ce, „Advunces, Institute for the
Advuncement of I-Iealth" 5, s. 41-56.
Franke! K. A., Bates J. E. (1990) Mother-toddler problem solving: Amecedents in attachmelll, home
be/wvi01; and tempera111e11t, „Child Dcvelopment" 61, s. 810-819.
Frankenhaeuser M. (1979) Psyclw11euroendocri11e Approaches to the Sllldy ofEmotion as Related to Stress
allll Coping. W: H. E. Howe, R. A. Dienstbier (red.) Nebraska Symposion 011 Motivation, 1978,
Lincoln, NE, University of Nebraska Press, s. 123-161.
Frankenhaeuser M. ( 1986) A Psyclwbio/ogical Frameworkfor Research 011 Human Stress a11d Copi11g. W:
M. H. Appley, R. Tnunbull (red.) Dy11amics of Stress: Physio/ogical, Psyclw/ogica/, am/ Soda/
Per.111ectives, New York, Plenum Press, s. 101-116.
438
Freedy J. R., Kilpatrick D. G., ~esnick H. S. (1993) Nawral disasters mul mental health: 111eory,
assessme111, cmd i11tervemio11, „Journal of Social Behavior und Personality" 8, s. 49-103.
Friedensberg E. (1985) Reactivity am/ bu/ivid11a/ Style ofWork Exemp/ified by Constrµctional-Type Task
Pe1fomumce: A Developmemal S111dy. W: J. Strelau, F. H. Furley, A. Gale (1985). 111e Biological
Bases of Perso11ality and Belwvior: Theorie.1·, Meas11re111e11t Teclmiques, aiul Developme11t, t. 1,
Washington, Hemisphere, s. 241-253.
Friedensberg E., Strelau J. (1982) The Reactivity Rating Sca/e (RRS): Reliability a11d validity, „Polish
Psychological Bulletin" 13, s. 223-237.
Friedman H. S., Booth-Kewley S. (1987) The „disease-pro11e pe1:m11ality": A me1a-a11alytic view ofthe
construct, „American Psychologist" 42, s. 539-555.
Fulker D. W., Eysenck S. B. G., Zuckernmn M. (1980) A ge11etic alll/ e11viro11mental analysis of se11satio11
seeki11g, „Journal of Research in Personality" 14, s. 261-281.
Fullard W., McDevitt S. C., Carey W. B. (1984)Assessing te111perame111 i11 one-to-three-year-o/d childre11,
„Journal of Pediatric Psychology" 9, s. 205-216.
Fuller J. L., Thompson W. R. (1978) Fo111ulatio11s of Belwvior Ge11etics, St. · . '3, MO, Mosby.
Furnham A. (1981) Perso11ality a11d activity prefere11ce, „British Journal of Social Psychology" 20,
s. 57-68.
Gabbay F. H. (1992) Behavior-genetic strategies in the st11dy of e111otio11, „Psychological Science" 3,
s. 50-55.
Gacsaly S. A., Borges C. A. (1979) 111e male physique am/ belwvioral expectcmcies, „Journal of
Psychology" 101, s. 97-102.
Gale A. (1973) The Psyclwphysiology of /11divid11al Dijferences: Smdies of Extraversion aml the EEG. W:
P. Kline (red.) New Approaches in Psychological Meas11re111e11t, London, Wiley, s. 211-256.
Gale A. (1983) Electroenceplwlographic sllldies of extraversio11-i11troversio11. A case study in the
psyclwphysiology ofindividual differences, „Personality and Individual Differences" 4, s. 371-380.
Gale A. (1986) Extraversion-Introversion and Spollla11eo11s Rhythms of the Brain: Retrospect am/
Pro~11ect. W: J. Strelau, F. H. Farley, A. Gale (red.) The Biological Bases of Perso11ality and
Belwvior: Psyclwphysiology, Performance, and Applications, t. 2, Washington, Hemisphere,
s. 25-42.
Gale A., Edwards J. A. (red.) (1983a) Physiological Correlates ofH11111an Behavior: Basic /ss11es, t. 1,
London, Academic Press.
Gale A., Edwards J. A. (1983b) Psyclwphysiology a11d individual differe11ces: Theory, research
procedures, cmd tlie i11terpretatio11 of data, „Australian Journal of Psychology" 35, s. 361-379.
Gale A., Eysenck M. W. (red.) (1992) Ha11dbook of Individual Differe11ces: Biologica/ Perspective,
Chichester, Wiley.
Gange J. 1., Geen R. G., I-Iarkins S. G. (1979) A11tono111ic differences betwee11 extraverts am/ i11troverls
d11ri11g vigilance, „Psychophysiology", 16, s. 392-397.
Garnu A., Garcia-Sevilla L. (1985) Drug posllllate of Eyse11ck i11 the rat, „Personality and Individual
Differences" 6, s. 189-194.
Garcia-Coll C., Kagan J., Reznick J. S. (1984) Belwvioral inhibitio11 in yo1111g children, „Child
Development" 55, s. 1005-1019.
Garrison W. T. (1991) Assess111e11t ofTe111pera111e11t al/(/ Belwviora/ Style. W: J. H. Johnson, J. Goldman
(red.) Developmental Assess111e11t in Cli11ical Child Psyclwlogy: A Ha11dbook, New York, Pergamon
Press, s. 197-218.
Garrison W. T., Earls F. J. (1987) Temperament wul Child Psyc/wpatlwlogy, Newbury Park, CA, Sage.
Garside R. F., Birch H., Scott D. M., Chambers S., Kolvin l., Tweedle E. G., Barber L. M. (1975)
Dimensions ofte111perame11t in i11fa11t sclwol children, „Journal of Child Psychology and Psychiatry"
16, s. 219-231.
Gallaz W. F., Beckmann H. (1981) Plate/et MAO activity a11d personality characteristics: A study in
schizaphrenic patie11ts mul normal i11divid1wls, „Acta Psychiatrica Scandinavica" 63, s. 479-485.
Geen R. G. (1983) The Psyclwphysiology of Extraversio11-/ntroversio11. W: J. T. Cacioppo, R. E. Petty
(red.) Socia/ Psyclwphysio/ogy: A So11rcebook, New York, Guilford Press, s. 391-416.
439
\lt. . . . .
 ...-~?,
Gorynska E., Strelau J. (1979) Basic traits of tlie temporal clwracteristics of be/wvior and their
measr1rement by a11 i11ventory teclmique, „Polish Psychological Bulletin" 10, s. 199-207.
Gottlober A. B. (1938) Tlze relationship /Jetwee11 brain pote11tials am/ persrma/ity, „Journal of
Experimental Psychology" 22, s. 67-74.
Goyette C. H., Conners C. K„ Ulrich R. F. ( 1978) Normative data 011 revised Comwrs pare11t and teacher
rati11g scales, „Journal of Abnormal Child Psychology" 6, s. 221-236.
Graham F. K. (1979) Distingr1ishi11g Amo11g Orienting, Defcnse, aml Startle Reflexes. W: H. D. Kimmer,
G. H. Olst van, J. F. Orlebeke (red.) The Orie11ting Reflex i11 Hr1111m1s, Hillsdale, N.T, Erlbaum,
s. 137-169.
Graham P„ Rutter M„ George S. (1973) Te111pera111e11tal clwracterislics a.1· predictors of belwvior
disorders in chi/dre11, „American Journal of Orthopsychiatry" 43, s. 328-339.
Gray J. A. (red.) (1964a) Pavlov's Typology: Rece11t 111eoretical a11d Experi111e11tal Develop111e11ts from
the Laborato1y of 13. M. Teplov, Oxf0rd, Pergamon Press.
Gray J. A. ( l 964b) Srre11gth o.f the Nervmts System a11d Levels ofAror1sal: A Rei11te171retatio11. W: .1. A. Gray
(red.) Pavlov's Typology, Oxford, Pergamon Press, s. 289-364.
Gray J. A. (1964c) Stre11gth ofthe Nervous System as a Di111e11sio11 of Perso11ality i11 Ma11. W: J. A. Gray
(red.) Pavlov's Typology, Oxford, Pergamon Press, s. 157-287.
Gray J. A. (1967) Disappoi11tme11t a11d drugs in t/ze rat, „Thc Advancemenl of Science" 24, s. 293-305.
Gray J. A. (1968) Level <~f arousal a11d length of rest as determi11mlfs ofpllr.rnit rotor pe1for111a11ce. Nie
opublikowana rozprawa doklorska, University of London.
Gray J. A. (1970) The psychophysiological basi.1· ofi11trovcrsion-extraversio11, „Behaviour Research and
Therapy" 8, s. 249-266.
Gray J. A. (1972) The Psyc/10physiological Nature of flltroversio11-Extraversio11: A Modificatio11 of
Eysenck 's Theory. W: V. D. Nebylitsyn, J. A. Gray (red.) /3iological Bases of Individual Behavior,
New York, Academic Press, s. 182-205.
Gray J. A. (1973) Causa/ Tlieories ofPersonality a11d How to Test Them. W: J. R. Royce (red.) Mr1ltivariate
Analysis a11d Psychological Theory, New York, Academie Press. s. 409-463.
Gray J. A. (1975) Elementsofa Two-Process Theory o.f Leaming, London, Academic Press.
Gray J. A. (1978) The neuropsyc/10logy of a11xiety, „British Journal of Psychology" 69, s. 417-437.
Gray J. A. (1981) A Critique of Eysenck's Theo1y of Personality. W: H. J. Eysenck (red.) A Model for
Personality, Berlin, Springer, s. 246-276.
Gray J. A. (1982a) The Neuropsyc/10/ogy of Anxiety: An biq11i1y lnto the F1111ctio11s of the Septo-
-Hippocampal System, Oxford, Oxford University Press.
Gray J. A. (l982b) Precis of „The neuropsyc/10/ogy of anxiety: An inquiry into t/ze fi111ctio11s of tl1e
Septo-Hippocampal System", „The Behavioral and Brain Sciences" 5, s. 469-534.
Gray J. A. ( 1983) Where s/1011ld 1ve searc/1 for biologically based di111e11sio11s of personality? „Zeitschrift
für Differentielle und Diagnostische Psychologie" 4, s. 165-176.
Gray J. A. (1987) Perspectives 011 a11xiety and impulsivity: A co111111e11tary, „Journal of Research in
Personality" 21, s. 493-509.
Gray J. A. ( 1991) The Ne11ropsyc/10logy ofTe111pera111e11t. W: J. Strelau, A. Angleitner (red.) Explorations
in Te111pera111e11t: lntematio11al Perspectivcs on 111eory and Meas11re111e11t, New York, Plenum Press,
s. 105-128.
Gray J. A. ( 1994) Fra111e1Vorkfora Taxonomy of Psychiatrie Disordcr. W: S. H. M. Goozen van, N. E. Van
de Poil, J. A. Sergeant (red.) Emotions: Essays 011 Emotion Theory, Hillsdale, NJ, Erlhaum, s. 29-59.
Gray J. A„ Feldon J., Rawlins J. N. P„ Hemsley D. R„ Smith A. D. (1991) Tll<' neuropsychology of
schizophre11ia, „Bchavioral and Brain Sciences" 14, s. 1-84.
Gray J. A., Owen S„ Davis N„ Tsaltas E. (1983) Psyc/10/ogical and Physiological Relations Bet1Vee11
Anxiety and l111p11lsivity. W: M. Zuckerman (red.) !Jiological Bascs ofSensation Seeking, l111p11lsivity,
am/ Anxiety, Hillsdale, NJ, Erlbamn, s. 181-217.
Gray J. A„ Smith P. T. ( 1969) An Arousal-Decision Model for Partial Rei11force111e11t and Discri111i11atio11
Leaming. W: R. M. Gilbert, N. S. Sutherland (red.)A11i111a1 Discri111i11atio11, London, Academic Press,
s. 243-272.
442
Graziano W. G. (1994) 711e Devclopment o.f Agn!eabiencs.1· as a Dii11e11sio11 of Personality. W: C. F.
Halverson Jr, G. A. Kohnstamm, R. P. Martin (red.) 771e Developi11g Strncture r!fTe111pera111e11t m1d
Personality .from b({tmcy lo Ad11ltl10od, Hillsdale, N.J, Erlbaum, s. 339-354.
Gross 0. (1902) Die ccrebrale Selw11dii1f1111ktio11, Leipzig, Verlag von F. C. W. Vogel.
Grossarth-Maticek R. (1980) Social psyc/10thcrapy and co11rse of the discase, „Psychotherapy and
Psychosomatics" 33, s. 129-138.
Grossarth-Maticek R„ Bastiaans J„ Kanaz.ir D. T. (1985) Psychosocial factors as strong predictors <4
111ortality.fro111 cancer, isclwemic heart disease and stroke: The Yugoslav prospective study, „.Tournai
of Psychosomatic Research" 29, s. 167-176.
Grossarth-Maticek R., Eysenck II. J. (1990) Personality, stress and disease: Dcscription and validation <>f
a ne1v i11ve11tory, „Psychological Reports" 66, s. 355-373.
Grossarth-Maticek R„ Eysenck H. J. (1991) Personality, stress, mul 111otivational factors in drinking a.1·
deter111inants of risk for canccr and coronary heart disease, „Psychological Reports" 69,
s. 1027-1093.
Grossmth-Maticek R„ Eyscnck H . .1„ Vetter H. (1988) Personality type, s111oking habil am/ their
interaction 011 predictor.1· o.f canccr a11d coronary heart disease. „Personality and Individual
Differences" 9, s. 479-495.
Grossarth-Maticek R., Kanazir D„ Schmidt P„ Vetter H. (1982) Psyc/10so111aticfactors in the proce.1·s <!f
cancerogenesis, „Psychotherapy and Psychosomalics" 38, s. 282-302.
Guilford J. P. (1959) Personality, New York, McGraw-Hill.
Guilford J. P. (1975) Factors andfactors ofpersonality, „Psychological Bulletin" 82, s. 802-814.
Guilford J. P„ Zimmerman W. S. (1950) Fo11rtee11 di111e11sio11s o.f temperamcllf, „Psychological
Monographs: General and Applied" 70 (10, nr 417).
Guilford J. S„ Zimmennan W. S„ Guilford J. P. (1976) 771e G11ilford-Zi111111er111a11 Tc111pera111e11t Sr1rvey
Hmulbook: Twenty-Five Years of Research mul Application, San Diego, CA. Edits Publishers.
Gunn P„ Berry P. (1985a) 111e te111pera111e11t of Down '.1· syndrome toddlers a11d their siblings, „Journal of
Child Psychology and Psychiatry" 6, s. 973-979.
Gunn P„ Berry P. (1985b) Down 's syndrome, te111pera111ent and maternal response to descriptions o.f child
behavior, „Developmental Psychology" 21, s. 842-847.
Gunnar M. R. (1990) The Psyc/10biology l!f !11.fant Te111pera111e11t. W: J. Colombo, J. Fagen (red.) l11divid11al
Differences in b~fancy: Reliability, Stability, Prcdiction, Hillsdale, NJ, Erlbaum, s. 387-409.
Gunnar M. R„ Larson M. C„ Hertsgaard L„ Harris M. L., Brodersen L. (1992) The stressf11lness <4
scparatio11a111011g11i11e-111011th-old i1(fa11ts: E.ffects o.fsocial collfext varia/Jles and il(fant tc111pera111e111,
„Child Development" 63, s. 290-303.
Gunnar M. R., Mangelsdorf S., Larson M„ Hertsgaard L. (1989) Attachement, tc111pera111e11t, and
adre11ocortical activity in il(fancy: A study of psyc/10e11docri11e reg11latio11, „Devclopmental
Psychology" 25, s. 355-363.
Guriewicz K. M. ( 1970) Pro.fiessionalnaja prigodnost' i os1101V11);ic sw1~jstwa nienvm!i sistiemy, Moskwa,
Nauka.
Guriewicz K. M., Matwicjew W. F. (1966) 0 pro.fiessim/{//nqj prigodnosti opieratormv i sposobachjcje
opriedielenija. W: B. M. Tieplow, K. M. Guriewicz (red.) Woprosy lm~[fiesio11al11oj prigod110sti
opieratiwnogo piersona/a e11iergosistie111, Moskwa, Proswieszczenije, s. 3-96.
Gusiewa E. P. (1989) Soot11osze11ije wozrastnych i tipologiczeskich priedposylok sposolmostiej. W:
E. A. Golubiewa (red.) Sposolmosti i skl01111osti: Komplek.myje issledowanija, Moskwa, Piedagogi-
ka, s. 33-56.
Habrat E. (1997) Reaktywno§c i zapotrzebowanie na sty11111lacje w depre.1:jach w przebieg11 clwroby
qf'ektywnej dw11hieg1111owej. Nie opublikowana rozprnwa doktorslrn, Warszawa, Instytut Psychologii
PAN.
Hagckull B. (1989) Longitndinal Stability of Te111pera111e11t Within a Belwvioral Style Framework. W:
G. A. Kohnstamm, J. E. Bates, M. K. Rothbart (red.) Te111pera111e11t in C/1ildhood, Chichcster, Wiley,
s. 283-297.
443
Hagekull B. (1994) Infa11t Temperament a11d Early Chi/dlwod F1111ctio11ing: Possib/e Relatio11s to the
Five-Factor lvlodel. W: C. F. Halverson Jr, G. A. Kohnstamm, R. P. Martin (red.) The Developing
Struct11re of Temperament and Perso11a/ity from Iufancy to Ad11/thood, Hillsdalc, NJ, Erlbaum,
s. 227-240.
1-lagckull B., Bohlin G. ( 1986) Mother-i11fa111 interaction and perceived injlmt temperamem, „International
Journal of Behavioral Development" ,9, s. 297-313.
Hagekull B., Bohlin G., Lindhagen K. (1984) Validity of parental reports, „Infant Behavior anti
Development" 7, s. 77-92.
Haier R. J., Sokolski K., Katz M., Buchsbaum M. S. (1987) The Swdy of Personality with Positro11
Emissio11. W: J. Strelau, I-1. J. Eysenck (red.) Persona/ity Dimensions and Aro11sal, New York, Plenum
Press, s. 251-267.
Hall C. S. (1941) Temperame11t: A survey of animal sllldies, „Psychological Bulletin" 38, s. 909-943.
Hall C. S., Lindzey G. (1978) Theorie.1· of Personality, wyd. 3., New York, Wiley. Por. wyd. pol.
(1998).
I-Jalmiova 0., Sebova E. (1986) Nervous System Properties a11d Codi11g Processes. W: J. Strelau,
F. H. Farley, A. Gale (red.) 11ze Bio/ogica/ Bases of Perso11ality: Psychophysiology, Pe1fomu111ce,
and App/icatio11, 1. 2, Washington, 1-Iemisphere, s. 127-134.
1-Ialverson C. F. Jr, Kohnstamm G. A., Martin R. P. (red.) (1994) 11ze Developi11g Structure of
Temperament all(/ Perso11ality from I11fmu:y to Ad11/1hood, Hillsdale, NJ, Erlbaum.
I-lalverson C. F. Jr, Waldrop M. F. (1973) 11ze re/ations ofmecha11ically recorded activity level to varieties
ofpreschool p/ay beluwior, „Child Development" 44, s. 678-681.
1-Ianin Y., Eysenck S. B. G., Eysenck H. J., BmTett P. (1991) A cross-cu/tural st11dy ofpersonality: Russia
am/ E11g/a11d, „Personalily and Individual Differences" 12, s. 265-271.
1-lare R. D. ( 1982) Psyc/wpathy a11d the perso11ality dimensions of psyclwticism, extraversion and
neuroticism, „Personality and Individual Differences" 3, s. 35-42.
1-lay D. A. (1985) Esse11tials of Behaviour Genetics, Oxford, Blackwell.
1-Iaynes S. N. (1978) Pri11ciples of Behavioral Assessment, New York, Gardner Press.
Haynes S. N., Horn W. F. (1982) Reactivity i11 behavioral observation: J\ review, „Behavioral
Assessment" 4, s. 369-385.
1-Iealy B. T. (1989) Autonomic nerl'ous system correlates of te111perament, „Infant Behavior and
Development" 12, s. 289-304.
I-lcath A. C., Cloninger C. R., Martin N. G. (1994) Testing a modelfor the genetic structure ofpersonality:
A compariso11 ofthe personality syste111s ofC/oningerand Eysenck, „Journal of Personality and Social
Psychology" 66, s. 762-775.
1-Icath A. C., Martin N. G. ( 1990) PJyc/10ticis111 as a dimension ofpersonality: A m11/tivariate genetic lest of
Eysenck and Eysenck's psychoticism construct, „Journal of Personality and Social Psychology" 58,
s. 111-121.
1-Icath A. C., Neale M. C., 1-lewittJ. K., Eavcs L. J., Fulker D. W. (1989) Testing struc111ral equation nwdels
Jl>r twin data using L!SREL, „Behavior Genetics" 19, s. 9-35.
I-lehh D. 0. (1955) Drives and the C.N.S. (concept11al nervo11s syste111), „Psychological Review" 62,
s. 243-254.
I-Icffennan L., Black F. W., Poche P. (1982) Temperament pattems in yowzg ne11rologically impaired
clzildrell, „Journal of Pediatric Psychology" 22, s. 189-194.
I-Iegvik R., McDevilt S., Carey W. (1982) The Middle Childlwod Temperament Questiomwire,
„Developmental and Behavioral Pediatrics" 3, s. 197-200.
1-Iellwig B. (1872) Die vier Temperame/lle bei Kindern, Paderborn, Esser.
J-lellwig B. (1888) Die vier Temperamente bei Envachse1Zen, Paderborn, Esser.
Hcnderson L. J. (1913) 111e Fitlless of The Ellvironment, New York, MacMillan.
Henry C. T., Knolt J. R. (194l)A 1wte m11he relationship betweenpersollality and the alpha rhyt/1111 ofthe
e/ectroencepha/ogram, „Journal of Experimelllal Psychology" 28, s. 362-366.
1-Jcss W. R. (1924) Über die Weclzse/bezielwngell zwischen psychischen and vegetativen F11nktio11e11,
„Archiv flir Neurologie und Psychiatrie" 15, s. 260-277.
444
Heymans G. (1899-1909) Umers11c/11111gen iiber psychische He111m1111g. „Zeitschrift für Psychologie und
Physiologie der Sinnesorgane" 21 (s. 321-359), 26 (s. 305-382), 34 (s. 15-28), 41 (s. 28-37), 53
(s. 401-415).
1-Ieymans G. (1908) Über einige psychische Korrelationen, „Zeitschrift für angewandte Psychologie" 1,
s. 313-381.
J-Ieymans G., Wiersma E. ( 1906-1918) Beiträge zur speziellen Psychologie auf Grund einer Massemmter-
suc/wng, „Zeitschrift fiir Psychologie" (l 906a), 42, s. 81-127; (1906b), 42, s. 258-301; (1906c), 43,
s. 321-373; (1907), 45, s. 1-42; s. (1908a), 46, s. 321-333; (1908b), 49, s. 414-439; (1909), 51,
s. 1-72; (1912), 62, s. 1-59; (1918), 80, s. 76-89.
1-lilgm·d E. R., Morgan A. I-1., Prytulak S. (1968) 11ze psyclwphysics of the kinesthetic aftereffect in rhe
Petrie block experi111e111, „Perception and Psychophysics" 4, s. 129-132.
!-linde R. A. (1989) Temperament as an Imervening Variable. W: G. A. Kolmstamm, J. E. Bates,
M. K. Rothbart (red.) Te11lperamem in Childlwod, Chichester, Wiley, s. 27-33.
Binde R. A., Stevenson-Hinde J. (1987) Ime1personal relationships and clzild developmelll, „Develop-
rnental Review" 7, s. 1-21.
1-linde R. A., Tobin C. (1986) Temperament at I-Iome and Behaviour at Prr>sc/wol. W: G. A. Kohnstmmn
(red.) Temperarmenl Discussed, Lisse, Swets and Zeitlinger, s. 123-132.
1-lines M., Mehrabian A. ( 1979) Approach-avoidance behaviors as afimction 0Ji>leasa/lf11ess all(/ arousi11g
q11ality of settings a/1(1 individual dijferences in stinw/11s screening, „Social Behavior aml
Personality" 7, s. 223-233.
1-lippokrates (1895) Sämtliche Werke, Mlinchen, 1-1. Luneburg Verlag.
Hirsch J. (1962) I11dividua/ Differences in Behavior a11dTheir Genetic Basis. W: E. L. Bliss (red.) Roms of
Belwvior, New York, I-Ioeber-1-larper, s. 3-23.
Hirt E. (1905) Die Temperamente, ihr Wesen, ihre Bedel//1111gfiir das seelische Erleben und ihre besondere
Gestaltungen, Wiesbaden, Verlag von J. F. Bergmann.
I-Iobfoll S. E. (1988) 111e Ecology of Stress, Washington, 1-Iemisphere.
1-Iobfoll S. E. (1989) Conserl'ation of resources: A nelV attempt ar concepwalizing stress, „American
Psychologist" 44, s. 513-524.
1-Iobfoll S. E. (1991) Conservation of resources in commtmity imervention, „American Jonmal of
Community Psychology" 19, s. 111-121.
1-Iodges W. F. (1976) The Psychophysiology of Anxiety. W: M. Zuckerman, C. D. Spielberger (red.)
Emorions (II/(/ Anxiety: NelV Concepts, Metlwds al/(l App/ications, I-Iillsdale, NJ, Erlbaum,
s. 176-194.
1-Iodgkin A. L. (1951) The ionic basis of e/ectrica/ activity in nerve and muscle, „Biological Review" 26,
s. 339.
I-Ioffman L. W. (1991) The iujluence of the fami/y environmeut ou persouality: Accouuting for sibling
dijjerences, „Psychological Bulletin" 110, s. 187-203.
Hofstee W. K. B. (1991) The Coucepts ofPersonaliry cmd Temperamem. W: J. Strelau, A. Angleitner (red.)
E\plorations in Temperament: Iutemational Perspectives on 1/zemy a/1(1 Measurement, New York,
Plenum Press, s. 177-188.
Hofstee W. K. B. ( 1994) Wlw should owu the defiuitiou ofpersonaliry? „European Journal of Personality"
8, s. 149-162.
Holden C. (1987) The geuetics of persona/ity, „Science" 237, s. 598-601.
Holmes T. H., Rahe R. 1-1. (1967) 1/1e Social Readjustment Rating Sca/e, „Journal of Psychosomatic
Research" 11, s. 213-218.
1-Iolohan' C. J., Moos R. I-1. (1986) Personality, coping, and fami/y reso11rces in stress resistance:
A /ongiwdinal analysis, „Journal of Personality and Social Psychology" 51, s. 389-395.
1-Iomburger A. (1926) Vorles1111gen ilber Psyclwpat/wlogie des Kindersalters, Berlin, Springer.
1-Iorvath P.„Zuckerman M. (1993) Sensation seeking, risk appraisa/, and risky behavior, „Personality and
Individual Differences" 14, s ..41-52.
1-Iowarth E. ( 1988) Mood d(fferences betll'een thejlmr Gale11 perso11a/ity types, „Pcrsonality and Individual
Differences" 9, s. 439-440.
445
''llk1illlllllill
 ~(0
Howclls W. W. (1952) A .factorial study o.f constitutional type, „Amcrican .Journal of Physiological
Anthropology 9, s. 159-191.
Hsu C. C„ Soong W. T„ Stiglcr J. W„ HongC. C„ Liang C. C. (1981) 171e te111pera111ental characteristicsof
Chinese lwbies, „Child Dcvelopment" 52, s. 1337-1340.
Hubert N. C„ Wachs T. D„ Peters-Martin P„ Gandour M . .T. (1982) The study <~{ early temperament:
Mea.mrement and conceptual issues, „Child Development" 53, s. 571-600.
Hubert W„ .Jong-Meyer 1• '-'" (1989) Emotional stress and saliva cortisol response, „Journal of Clinical
Chemistry and Clinical Biochemistry" 27, s. 235-237.
Huitl W. G„ Ashlon P. T. (1982) Parents' perception o.f in.fant te111pem111e11t: A psyc/10111etric slluly,
„Merrill-Palmer Quarterly" 28, s. 95-109.
Hulin C. L. (1987) A psyclwmetric theory o.f evaluation o.f item mul scale tmnslations. Fidelity across
lang11ages, „Journal of Cross-Cultural Psychology" 18, s. 115-142.
Bull C. L. (1943) Principles o.f Beha•'ior: An Introd11ction to Behavior Tl1eory, New York, Applcton-
-Century-Crofts.
Bull C. L. (1952) A /Jel10vio11r syste111, New Baven, CT, Yale University Press.
Humphreys L. G. (1957) Clwmcteristics o.f type concepts with specia/ reference to She/don 's typology,
„Psychological Bulletin" 54, s. 218-228.
Hunt J. MeV„ Schlosberg H. (1939) General activity in the 111ale white rat, „Journal of Comperative
Psychology" 28, s. 23-38.
Huntington G. S„ Sin'leonsson R. J. (1993) Te111pera111e11t oml adaptatio11 in i11.fa11ts and yo1111g children
with disa/Jilities, „Infant Mental Health Journal" 14, s. 49-60.
Ilin E. P. ( 1978) Iz11cze11ije swojstw nierwnoj sistiemy, .Taroslawl, Izdatielstwo Jaroslawskogo Gosudarst-
wiennego Uniwiersitieta.
Isreal .T. B„ Wickens C. D„ Chesney G. L„ Donchin E. (1980) Tlle event-related /Jrain potential as w1 ill(/ex
o.f disploy-111011itoring 1vorklood, „Human Faclors" 22, s. 211-224.
lwanow-Smolenskij A. G. (1935) Ekspieri111ie11talnoje issledowanije wysszej 11ienvnoj diejatie/11osti
rie/Jie11ka, „Fiziologiczeskij Zumal SSSR" 19, s. 133-140.
Iwanow-Smolenskij A. G. (1953) Ob iz11cze11ii tipow wysszej 11ierw11oj dieJatiel11osti iiwotnych
i czelowieka, „Zumal Wysszej Nic1wnoj Diejatielnosti" 3, s. 36-54.
Izard C. E. (1977) H11111an Emotions, New York, Plenum Press.
Izard C. E. (1993) The Psychology o.f E111otio11s, New York, Plenum Press.
Jackson D. N. ( 1975) The relative va/idity o.f scales prepared by naive item writers mul those /Jased on
empirical 111etl10ds o,fpersona/ity scole constmction, „Educational and Psychological Mcasurement"
35, s. 361-370.
'\. Jackson D. N„ Paunonen S. V. (1985) Construct validity am/ the predicta/Jility o.f behavior, „Journal of
I
'I Pcrsonality and Social Psychology" 49, s. 554-570.
1
·I
Janke W. (red.) (1983) Response \fariability to Psychotropic Dmgs, Oxford, Pergamon Press.
1: Janke W„ Kallus K. W. (1995) Reaktivität. W: M. Amelang (red.) E11zyklopiidie der Psychologie:
;1
\ferlwltens- und Leistimgs1mterschiede, t. 2, Differentielle Psychologie und Persönlichkeit.1for-
sc/11111g, Göttingen, Hogrefe, s. 1-89.
Janke W„ Netter P. (red.) (1986) Angst und Psyc/10phar111aka, Stuttgart, Kohlhammcr.
Janoff 1. z„ Beck L. H„ Child I. L. (1950) The relation o.fso111atotype to reactio11 time, resistance to pain,
mul expressive 111ove111e11t, „Journal of Personality" 18, s. 454-460.
Janssen R. H. C„ Mattie H„ Plooij-van Gorsel P. C„ Werre P. F. (1978) The e.f.fecls o.f a depressant mul
a sti11111la11t dmg 011 the contingent negative variation, „Biological Psychology" 6, s. 209-218.
Jaspcr H. H. ( 1937) Electrical signs o.f cortical activity. „Psychological Bulletin" 34, s. 411-481.
Jasper H. H. ( 1941) Electroencephalograplzy. W: W. Penfield, T. C. Erickso1i (red.) Epilepsy and Cerebra/
Localization, Springfield, IL, Thomas, s. 14-25.
Jcffery R. W. (1989) Risk behaviors and health: Contrasting individual and pop11latio11 perspectives,
„American Psychologist" 44, s. 1194-1202.
446
John 0. P. (1990) 1/ie „/Jig Five" Factor Taxonomy: Dimensions <f Pei:wnality in the Natural Language
andin Questionnaires. W: L. A. Pervin (red.) liandboob1f Personality: Theo1y rmd Research, New
York, Guill'ord Press, s. 66-100.
John 0. P„ Anglcilncr A„ Oslcndorf R. ( 1988) 711c lc.ricn/ approach to per.wmality: ;\ historical ff1•h•11• <f
tmit tox0110111ic rescarch, „Europenn Journal of Personality" 2, s. 171-203.
Joreskog K. G„ Sorbom D. (1993). USREL 8: User'.1· re.ference guide, Chicago, Scicntific Software
International.
Joycc P. R„ Muldcr R. T„ Cloninger C. B. (1994) Tempemment mul h31Jercortisole111ia in depression,
„American .Journal of Psychiatry" 151, s. 195-198.
Jung C. G. (1923) Psychological Types, London, Routledge, Kegan Paul. Por. wyd. pol. (1998).
Kagan J. (1974) Discrepm1cy, Te111pcra111e11t, allfl It!fm1t Distress. W: M. Lewis, L. A. Rosenblum (red.)
Tlre Origins o.f Fear, New York, Wiley, s. 229-248.
Kagan J. (1982a) The constmct o.f d([ficult te111pera111e11t: ;\ reply to Thomas, Chess, and Kom,
„Merrill-Palmcr Quarlerly" 28, s. 21-24.
Kagan .T. (1982b) Heart Rate and Heart Rate \fariability as Signs o.f a Temperamentol Dimension in
It!fants. W: C. E. Izard (red.) Meas11ri11g E111otio11s i11 ft(fa11ts and Childre11, Cambridge, MA.
Cambridge University Press, s. 38-66.
Kagan J. (1983) Stress mul Copi11g itt Early Develop111e11t. W: N. Garmezy, M. Rutler (red.) Stress, Coping
m1d Developi11eut in Cf1ildre11, New York, McGrnw-Hill, s. 191-216.
Kaga11 J. ( 1989a) Unstable ldeas: Te111pera111e11t, Cognition, a11rl Seif, Cambridge, MA, Harvard University
Press.
Kagan .1. (1989b) Te111pem111e11tal c011trilmtio11s to socic1l /,chavior, „American Psychologist" 44, s. 668-
674.
Kagan J. (1994) Gale11's Prophecy: Temperament in H11111011 Nat11re, New York, Basicßooks.
Kagan J„ Kcarsley R. B„ Zclazo P. R. ( l 978) lt1fa11cy: lts Place In Human Develop111e111, Cambridge, MA,
Harvard Universily Press.
Kagan .T„ Moss H. A. (1962) Birth to Matul'ity, New York, Wiley.
Kagan .T„ Reznick J. S. (1986)Sl1y11essandTempcrament. W: W. H. Jones, J. M. Check, S. R. Briggs (red.)
Shy11ess, New York, Plenum Press, s. 81-90.
Kagan J „ Reznick .1. S„ Gibbons J. (1989) Inhibited and 1111inhibited types o.f children, „Child
Developmenl" 60, s. 838-845.
Kagan J„ Reznick .1. S„ Snidman N. (1987) 111e physiology 011d psyclwlogy o,fbehavioral i11hibitio11 in
children, „Child Development" 58, s. 1459-1473.
Kagan J„ Reznick .1. S„ Snidman N. (1988) Biological bases of c!tildhood slzy11ess, „Science" 240,
s. 167-171.
Kagan J„ Snidman N. (1991) In.fa11t predictors of inhibited and uninhibited profiles, „Psychological
Science", 2, s. 40-44.
Kagan J„ Snidman N„ Julia-Seilers M„ Johnson M. 0. (1991) Temperament allll allergic .\)•111pto111s,
„Psychosomatic Medicine" 53, s. 332-340.
Kahn J. P„ Rubinow D. R„ Davis C. L„ Kling M„ Post R. M. (1988) Salivary cortisol: A pmctical 111etl10d
.for eval11atio11 o.f adrenal ftmction, „Biological Psychiatry" 23, s. 235-249.
Kant 1. (1912) Anthropologie in pragmatischer Hinsicht, wyd. 5, Leipzig, Verlag von Felix Meiner.
Keehn R. J„ Goldberg 1. P„ Beebc G. W. (1974) Twe111y-.fo11r year 111ortality.folloll'-11p o.f army vetera11s
with disability separation.for psyc/10nc111·osis in 1944, „Psychosomatic Medicinc" 36, s. 27-76.
Kelly G. A. (1955) The Psyc/10logy o.f Personal Constmcts, 1. 1, 1. 2, New York, Norton.
Kcndlcr K. S„ Eaves L. J. (1986) Model for the joint e.f.fect of genotype and e11viro11111e11t 011 /iability to
psychiatric ill11ess, „The American Journal of Psychiatry" 143, s. 279-289.
Keogh B. K. (1982) Childre11's Te111pera111ent a11d Teac!ters Decisio11s. W: R. Porter, G. M. Collins (red.)
Te111pera111e11tol D!fferences in ln.fants and Young Children, London, Pitman, s. 269-185.
Keogh B. K. (1986) Tc111pera111e11t a11d Schooli11g: Mea11i11g c!f „Goodness o.f Fit"? W: J. V. Lerner,
R. M. Lerner (red.) Te111pem111e11t a11d Social Jntemctio11 in It!fants and Children, San Francisco, CA,
Josscy-Bass, s. 89-108.
447
Keogh B. K. (1989) Applying Temperament Research to Sc/wo/. W: G. A. Kohnstamm, J. E. Bates,
M. K. Rothbart (red.) Temperament in Childlwod, Chichester, Wiley, s. 437-450.
Kcogh B. K., Burstein N. D. (1988) Relationship ofte111pera111ent to presc/wo/ers interaction 1vitli peers
and teachers, „Exceptional Childrcn" 54, s. 69-74.
Keogh B. K., Pullis M. (1980) Temperament Inf/11ences on the Deve/op111e111 ofExceptional Children. W:
B. K. Keogh (red.)Advances in Special Educarion: Basic Construcr allll 11ieorerical Orie11tatio11, t. 1,
Greenwich, CT, JAI Press, s. 239-276.
Keogh B. K., Pullis M. E., Cadwell J. (1982) A s/wrr form of rhe Teaclzer Temperament Q11estio11naire,
„Journal of Educational Measurement" 19, s. 323-329.
Kinsbournc M., Bempornd B. (1984)Lareralization of E1110/io11: A Model a1U/ rhe Evidence. W: N. A. Fox,
R. J. Davidson (red.) The Psychobio/ogy of Ajfecrive Development, Hillsdale, NJ, Erlbaum,
s. 259-291.
Kirschbaum C., Bartussck D., Strasburger C. J. (1992) Corrisol re.11Jonses ro psyclw/ogical stress a/I(/
correlations with perso11ality traits, „Personality and Individual Difforences" 13, s. 1353-1357.
Kissen D. M. (1967) Psyc/wlogica/ factors, personality aml lung ca11cer it1 men aged 55-64, „British
Journal of Medical Psychology" 40, s. 29-34.
Kissen D. M., Eysenck H. J. (1962) Personality in male /1111g canccr parients, „Journal of Psychosomatic
Research" 6;s. 123-137.
Klein H. A. ( 1980) Early child/wod group care: Predicting adjus1111e11tfrom i11dividual tempera111en1, „The
Journal of Genetic Psychology" 137, s. 125-131.
Klein H. A. (1982) 7/ze re/arionship betwee11 children 's Jemperamenr am/ adjustment to kimlergarlen aml
flead Start setti11gs, „The Journal of Psychology" 112, s. 259-268.
Klein H. A. (1987) The relationship ofte111perame11t scores to the way yo1111g adu/ts adapt to c/umge, „Thc
Journal of Psychology" 121, s. 119-135.
Klein H. A., Ballamine J. H. (1988) 11ze relations/lip of te111pera111ent to adj11st111e111 in British infm1t
sc/wols, „The Journal of Social Psychology" 128, s. 585-595.
Klein H. A., Rennie S. E. (1985) Temper"i:1me11t as a j{1ctor in initial adjustment to eo/lege residence,
„Journal of College Student Personncl" 26, s. 58-62.
Klein P. S. (1984) Belwvior of Israeli mothers to1vard i11fants' i11 relarion to i11fa11ts perceived
temperament, „Child Developmenl" 55, s. 1212-1218.
Klineberg 0., Asch S. E., Block H. (1934) A11 e.,peri111e11tal s/lldy of co11stit11tio11al types, „Gcnetic
Psychology Monographs" 16, s. 140-221.
Klinteberg B. af, Andersson T., Magnusson D., Stattin H. (1993) llyperactive belwvior i11 childhood as
related to subsequent a/cohol proble111s a11d violent ojfemli11g: A /ongillldinal st11dy ofmale subjects,
„Personality and Individual Differences" 15, s. 381-388.
Klonowicz T. (1974) Reactivity mul j/tness for the occ11pation of operator, „Polish Psychological
Bulletin" 5, s. 129-136.
Klonowicz T. (1978). Asenat/1 Petrie - jeszcze jed11a ko11cepcja ri!inic i1u/y1vid11a/11ych, „Przeglqd
Psychologiczny" 21, s. 497-510.
Klonowicz T. (1985) Temperament l/11{/ Pe1for111ance. W: J. Strelau (red.) Te111pera111e11tal B(lses of
Belwvior: Warsmv Studie.1· on /11divid11al Dijferences, Lisse, Swets and Zeitlinger, s. 79-115.
Klonowicz T. (1986) Reacrivity and Pe1for111a11ce: 1'/le Third Side ofthe Coin. W: J. Strclau, F. H. Farley,
A. Gale (red.) 11ie Bio/ogica/ Bases of Personality all{/ Behavior: Psyclwphysio/ogy, Pe1jim11c111ce,
a/1(1 Application, t. 2, Washington, Hemisphcre, s. 119-126.
Klonowicz T. (1987a) Reactivity, Experie11ce, mul Capacity. Warszawa, Wydawnictwu Uniwcrsytetu
Warszawskicgo.
Klonowicz T. ( l 987b) Reactiviry and the Control ofAro11sal. W: J. Strelau, H. J. Eyscnck (red.) Perswwlity
Di111ensio11s a11d J\ro11sal, New York, Plen11m Pq:ss, s. 183-196.
Klonowicz T. (1990) A psychophysiologica/ assess111ent of si11111/tc111eo11s i11terpreti11g: 11ie i11te-
ractio11 of individual dijferences a11d mental work/oad, „Polish Psychological Bulletin" 21,
s. 37-48.
Klonowicz T. (1992) Stres w Wieiy Babel: /Mi11ice i11dy1vid11a/11e a 1vysilek i111vestmvc111y IV trnd11c1 prace
111nyslmvc1. Wroclaw, Ossolineum.
448
Klyagin V. S. (1974) Diag11osticzeskoje vwczenije i11di1vi11alnoj stabilnosti s1111111umwj elektroericiefd/dg:/'1
ra111111y. W: K. M. Guriewicz (red.) Psiclwjiziologiczeskije woprosy stanow/e11ija professio11a/a; t. !,·
Moskwa, Sowietskaja Rossija, s. 116-140.
Knorring A. L. von, Bohman M., Knorring L. von, Oreland L. ( 1985) Platelet MAO activity as a bio/ogica/
111arker in s11bgroups of a/co/wlism, „Acta Psychiatrica Scandinavica" 72, s. 51-58.
Knorring L. von (1984) The biochemical basis ofse11satio11-seeki11g behavior, „The Bchavioral und Brain
Scienccs" 7, s. 443--445.
Knorring L. von, Oreland L, Knorring A. L. von (1987) Personality traits (III{/ p/atelet MAO activity i11
alco/wl and drug abusing teenage boys, „Acta Psychiatrica Scandinavica" 75, s. 307-314.
Knon"ing L. von, Oreland L., Winblad B. (1984) Personality traits re/ated to 11101wamille oxidase activity
in p/atelets, „Psychiatry Research" 12, s. 11-26.
Knott J. R., Irwin D. A. (1967) A11xiety, stress, and the conti11gellf negative varialio11, „Electroencephalog-
raphy and Clinical Neurophysiology" 22, s. 188.
Kobasa S. C. (1979) Stressf11/ life eve11ts, personality am/ health: An i11q11iry i11to hardiness, „Journal of
Pcrsonality and Social Psychology" 37, s. 1-11.
Kobasa S. C., Puccetti M. C. (1983) Personality am/ social reso11rces i11 stress resistcmce, „Journal of
Personality and Social Psychology" 45, s. 839-850.
Kolm P. M. (1985) Sensation Seeking, A11g111enti11g-Red11cing, and Strength of the Nervous System. W:
J. T. Spence, C. E. Izard (red.) Motivation, E111otio11, a11d Personality, Amsterdam, North-I-Iolland,
s. 167-173.
Kolm P. M. (1987) lssues in the Measuremellf of Arousability. W: J. Strclau, H. J. Eyscnck (red.)
Personality Dimensions am/ Arollslll, New York, Plenum Press, s. 233-250.
Kolm P. M., Cowles M. P., Lafreniere K. (1987) Relatio11ships between psyclwmetric am/ experimental
measures of aro11sability, „Personality and Individual Di!Terences" 8, s. 225-231.
Kolm P. M., Hunt R. W., Cowles M. P .• Davis C. (1986) Factor structure cmd co11struct va/idiry of the
Va11do Red11cer-A11g111enter Scale, „Personality and Individual Differences" 7, s. 57-64.
Kolm P. M., Lafreniere K., Gurcvich M. (1991) Hass/es, health, a11d personality, „Journal of Pcrsonality
and Social Psychology" 61, s. 478--482.
Kohnstamm G. A. (1989a) flistorical (III{[ Intemational Perspectives. W: G. A. Kohnstamm, J. E. Bates,
M. K. Rolhbart (red.) Te111pera111e11t i11 Chilc/lwod, Chichester, Wiley, s. 557-566.
Kohnstamm G. A. (1989b) Te111pera111e111 in Childlwod: Cross-C11/t11ral and Sex Differences. W:
G. A. Kohnstamm, J. E. Bates, M. K. Rothbart (red.) Temperament i11 Child/wod, Chichester, Wilcy,
s. 483-508.
Kohnstamm G. A., Bates J. E., Rothbart M. K. (red.) (1989) Te111pera111e11t i11 Childlwod, Chichester,
Wiley.
Koopmans J. S., Boomsma D. I., Hcath A. C., Doornen L. J. P. van ( l 995)A 11111/tivariate genetic a11alyssi of
se11sation seeki11g, „Behavior Genetics" 25, s. 349-356.
Kornblau B. W., Keogh B. K. (1980) Teachers' Perceptio11s and Ed11catio11al Decisions. W: J. J. Gallaghcr
(red.) New Directio11s Jor Exceptiona/ Childre11: The Eco/ogy of Exeptio11al Childre11, San Francisco,
CA, Jossey-Bass, s. 87-101.
Krasnogorskij N. I. ( 1939) Raz1vitije 11cze11ija o jiziologiczeskoj diejatiebwsti go/ow11ogo mozga u dietiej,
Leningrad-Moskwa, Biomiedgiz.
Krasnogorskij N. I. (1953) 0 tipowych osobie11110stijach wysszej 11ienvnoj diejatiebwsti u dietiej, „Zumal
Wysszcj Nierwnoj Diejatielnostii" 3, s. 169-183.
Kretschmer E;. (1944) Kö17Jerbau mul Charakter: Unters11c/11111gen Zlllll Konsti111tionsprob/e111 am/ zur
Lehre von den Te111pera111ente11, wyd. 17-18, Berlin, Springer.
Krijns P. W., Gaillard A. W. K., Van Heck G. L., Bnmia C. I-1. M. (1994) Personality ejfects 011 brain
potentials in m1 SJ-S2 paradigm, „Personality and Individual Diffcrences" 16, s. 561-570.
Kroeber A. L., Kluckhohn C. ( 1963) Culture: A Critica/ Review ofConcepts cmd Dejinitions, Cambridge,
MA, Harvard University Press.
Krohne 1-1. W. (1986) Copi11g ll'ith Stress: Di.1positions, Strategies, and the Prob/e111 of Measurement. W:
M. H. Appley, R. Tnnnbull (red.) Dynamics of Stress: Physiologica/, Psychological, mul Social
Pen11ectives, New York, Plenum Press, s. 209-234.
449
··~
 .-~,
Krohne H. W., Laux L. (red.) (1982)Aclzie1•e111e111, Stress, aud Anxiety, New York, Hemisphcre/McGraw-
-l-Iill.
Kulm T. S. (1970) Logic of Discovery or Psychological Researclz. W: I. Lakatos, A. Musgrave (red.)
Criticism and the Growtlz of Know/edge, Cambridge, Cambridge Univcrsity Press, s. 1-22.
Kulcsar Z„ Kutor L„ Arato M. (1984) Seusation Seekiug, its Biochemical Correlates, and its l?elatio11 to
Vestibo-Oc11/ar Frmctions. W: H. Bonarius, G. Van Heck, N. Smid (red.) Persona/ity Psyc/10/ogy in
Europe: Tlzeoretical and Empirica/ Developme/lfs, Lisse, Swels and Zeillinger, s. 327-346.
Kyrios M„ Prior M. (1990) Temperamelll, stress mul family factors in belraviouml a<(iustment of
3-5-year-o/d c/1ildre11, „International Journal of Bchavioral Development" 13, s. 67-93.
Lagcrspetz K. M. J., Lagerspelz K. Y. I-1. (1971) Clwnges in tlre aggressiveness ofmice res11/ti11gfi·om
selective breedings, /eaming and social isolati011, „Scandinavian Journal of Psychology" 12,
s. 241-248.
Langinvainio l-1., Kaprio J., Koskenvuo M., Lonnqvist J. (1984) Fi1111ish twins reared apart. III:
Personality factors, „Acta Geneticae Medicae et Gemellologiae" 33, s. 259-264.
Larnen R. J„ Diener E. ( 1985) A 11111/titrait-11111/timetlwd examination of a.ffect structure: Hedonic level and
emotional intensity, „Personalily and Individual Difforences" 6, s. 631-636.
Larsen R. J „ Diener E. (1987) Affect illfensity as an individual d(fference characteristics: A review,
„Journal of Research in Personalily" 21, s. 1-39.
Larsen R. J., Ketelaar T. (1991) Personality aud susceptibility to positive and negative emotional states,
„Journal of Personality and Social Psychology" 61. s. 132-140.
Larsen R. J., Zarale M. A. (1991) Exte11di11g red11cerla11g111e11ter tlzco1)' into the e111otio11 domain: Tize rote
of a.[fect i11 reg11/ati11g stim11/ation /evel, „Personality and Individual Differences" 12, s. 713-723.
Lazarns R. S. (1966) Psyclwlogical Stress and tl1e Copi11g Process, New York, McGraw-Hill.
Lazarus R. S. (1991) Emotion and Adaptation, New York, Oxford University Press.
Lazarns R. S. (1993) From psycho/ogica/ stress to the e111otio11s: A /ii,\'fOI)' <~f clwnging out/ookr, „Annual
Review of Psychology" 44, s. 1-21.
Lazarus R. S., Folkman S. (1984) Stress, Appmisal, m1d Coping. New York, Springer.
Lee C. L., Bales J. E. (1985) Mother-c/1ild i11teractio11 at age two years and perceived d([ficult
temperament, „C·"' 9evelopmenl" 56, s. 1314-1325.
Le Gall R. ( 1950) Caracttfrologie des enfants et des adolcscellls, Paris, Presses Universilaires de Frnnce.
Leiles N. S. (1972) Problems of lnterrelationsltip Be1111ec11 Typologica/ Fealllres mul Age. W:
V. D. Nebylilsyn, J. A. Gray (red.) Biological Bases ,~f Individual Behavior, New York, Academic
Press, s. 74-85.
Lejtes N. S. (1956) Opyt psiclwlogiczeskoj clwraktieristiki tiempieramientow. W: B. M. Tieplow (red.)
Tipo/ogiczeskije osobiemwsti wysszej nienvnoj diejaticlnosli, t. 1, Moskwa, Akadiemija Picdagogi-
czeskich Nauk RSFSR s. 267-303.
Lemere F. (1936) Tlze significance of individual dif.ferenccs in the Berger rhytlzm, „Brain" 59,
s. 366-375.
Leontev A. N. (1978) Activity, Conscio11sness allfi Personality, Englewood Cliffs, NJ, Prentice-Hall.
Lerner J. V. ( 1984) 111e import of temperament for psyclzosocia/ fi111ctioning: Tests of „a good11css <~f.fit"
mode/, „Merrill-Palmer Quarlerly" 30, s. 177-188.
Lerner J. V. (1993) 111e Influence of Clzi/d Temperanwntal Characteristics 011 Parent Hehaviors. W:
T. Luster, L. Okagaki (red.) Parenti11g: An Eco/ogical Perspective, Hillsdale, NJ, Erlbaum.
s. 101-120.
Lerner J. V., Lerner R. M. (1983) Temperament and adaptation across lif'e: Theoretical mul empirical
issues, „Lifc-Span Development and Bchavior" 9, s. 197-231.
Lerner J. V., Lerner R. M. (1994) Explorations oft/le Goodness-<~f-Fit Model in Ear/y Adolesceuce. W:
W. B. Carey, S. C. McDevitl (red.) Preventio11 a11d Early Intervention: Individual D(fferences as Risk
Factors for t/re Me11tal Health of Children, New York, Bnmner/Mazel, s. 161-169.
Lerner J. V„ Lerner R. M„ Zabski S. (1985) Temperament and ele111e111ary sclwol cl1ildren 's actual mul
rated academic peiformance: A fest of a 'goodness-of-fit model ', „Journal of Child Psychology and
Psychialry" 26, s. 125-136.
450
Lerner .1. V., Nilz K., Talwar R„ Lerner, R. M. (1989) 011 tlze Fimctional Significance ofTempermnental
Individ11ality: A Develop111e11tal Contexllla/ View r~f t/re Concept of Goodness of Fit. W: G. A. Kolm-
stamm, .1. E. Balcs, M. K. Rothbarl (red.) Tempera111ent in Childlzood, Chichestcr, Wiley, s. 509-522.
Lerner R. M., Lerner J. V. (1987) Cl1ildre11 in 111cir Contexts: A Goodness of Fit Model.
W: J. B. Lancaster, J. Altmann. A. S. Rossi, L. R. Shcrrod (red.) Parenting Across t/ze L(fe Span:
Biosocia/ Dimeusions, Chicago, IL, Aldine, s. 377-404.
Lerner R. M„ Lerner J. V „ Windle M., Hooker K„ Lenerz K„ East P. L. (1986) C/zildren and Adolesccnts
in 111eir Contexts: Tests of a Goodness of Fit Model. W: R. Plomin, J. Dunn (red.) The Study <~{
Te111perame11t: Clzangc.1', Continuities and Clza//enges, l-Iillsdale, NJ, Erlbaum, s. 99-114.
Lerner R. M„ Palermo M, Spiro A. III, Nesselroade J. R. (1982) Assessing tlze dimensiom <!f
temperamental individuality across the life ,\7Jan: 111e Dimensions ofTemperament Survey (DOTS),
„Child Development" 53, s. 149-159.
Lesch K.-P., Bengel D„ Heils A„ Sabol S. Z„ Greenberg B. D., Pelri S„ Benjamin J., Muller C. R„
Hamer D. I-1., Mmphy D. L. ( 1996). Association of anxiety-re/ated traits witlz a poly111017Jhis111 in tlze
serotonin tran.\7N1rter gene reg11/ato1)' region, „Science" 274, s. 1527-1531.
Le Senne R. (1945) TraiM de caractlrologie, Paris, Presses Universitair„s de France.
Leslmer A. 1. ( 1978) An l111roduction to Hehavio11ra/ E11docri11ology, Oxford, Oxford University Press.
Lester D. ( 1990) Galcn 's Jour tempcraments and four-factor tlzeorics of personality: A c01111ne111 m1
„Toward a four:factor tlzeory of temperament andlor persmwlity", ,Journal of Personality
Assessment" 54, s. 423-426.
Leuba C. (1955) Toward some integration of lcaming theorics: Tlze concept of optimal sti11111latio11,
„Psychological Reports" 1, s. 27-33.
Levine S., Wiener S. G., Coe C„ Bnyart F. S„ Hayashi K. T. (1987) Primate vocalizatim1:
A psyclwbiologica/ approaclz. „Child Development" 58, s. 1408-1419.
Lewowicki T. (1975) Psyclwlogicme rdi.11ice indywidrtalne.a osiqgniecia ucmi6w, Warszawa, WSiP.
Lindsley D. B. (1952) Psyc/10/ogical pl1e110111e11a a11d the electmencep/zalogram, „Electroencephalogra-
phy and Clinical Neurophysiology" 4, s. 443-456.
Lindzcy G. (1967) Behavior and Mm7Jhologica/ Variation. W: J. N. Spuhler (red.) Genetic Diversity rmd
Human Belzavior, Chicago, Aldine, s. 227-240.
Loehlin J. C. (1986) f/eredity, enviromnent, and tl1e Tlmrstone Temperament Schedule, „Behavior
Gcnetics" 16, s. 61-73.
Loehlin J. C. ( 1989) Partitioning enviro11me111a/ and genetic co111rib11tions to behavioral developmc11t,
„American Psychologist" 44, s. 1285-1292.
Loehlin .J. C. (1992) Genes mrd Environ111e11t i11 Persmwlity Development, Newbury Park, CA, Sage.
Loehlin J. C., Horn J. M„ Willerman L. (1990) Heredity, enviro11111e11t, a/l{J persmrality clzange: Evidence
from tlze Texas Adoption Project, „Journal of Personality" 58, s. 221-243.
Loehlin J. C., Nichols R. C. (1976) Heredity, Environment, and Pe1;wmality, Austin, TX, Universily ol'
Texas Press.
1
Loehlin J. C., Willennan L., Horn J. M. (1985) Persona/ity resemblances in adoptive fmnilies wl11'11 thc
children are late-adolesce/lf oradult, „Journal of Personality and Social Psychology" 48, s. 376-392.
Loevinger J. (1957) O/~jective tests as i11stm111e11ts r~f psyclwlogica/ tlzeory, „Psychological Reports" 3,
s. 635-694.
Lolas F. (1987) liemi.\plzeric asymmetry ofslow brain potei1tials in relati011 to neuroticis111, „Personalily
and Individual Differences" 8, s. 969-971.
Lolns F„ Aguilern N. (1982) Extraversion and i11hibitirJ11, „Biological Psychiatry" 17, s. 963-969.
Lolas F„ Andraca I. de ( 1977) Ne11roticis111, extrrlve1~vio11 and slmv brain potentials, „Neuropsychobiolo-
gy" 3, s. 12-22.
Lolas F„ Camposano S„ Etcheberrigaray R. ( l 989a) Augmentinglreducing and personality: A psyclzomet-
ric and evoked potential study in a Clzilean samplc, „Personalily and Individual Differcnces" 10,
s. 1173-1176.
Lolas F., Elcheberrigaray R„ Elguela D., Camposano S. (l 989b) Visual e1•oked potential (VEP) reducing:
A vertex feature of /ate components, „Research Comnmnications in Psychology, Psychiatry and
Behavior" 14, s. 173-176.
451
Low M. D., Coats A. C., Retting G. M., McSherry J. W. (1967) Anxiety, atte11tiveness-alermess:
A phenome11ological sttuly of the CNV„ „Neuropsychologia" 5, s. 379-384.
Low M. D., Swift S. J. (1971) The conti11ge11t negative variatio11 and the „resting" D.C. potential ofthe
human brain: Effect of situational anxiety, „Neuropsychologia" 9, s. 203-208.
Lundberg U. (1982) P.1ycl10physiological A;11ects of Peiformance am/ Adjustmellt to Stress. W:
H. W. Krohne, L. Lanx (red.)Achievem~nt, Stress, mulAnxiety, Washington, Hemisphere, s. 75-91.
Lyon M. E., Plomin R. (1981) The 111eas11re111e11t oftemperame11t 11si11g parental rati11gs, „Journal ofChild
Psychology and Psychiatry" 22, s. 47-53.
Lang-Bielonogowa N. S., Kok E. P. (1952) Z11acze11ije a11am11ieza bolnych dla opriedielenija tipa ich
wysszej nienvnoj dieja1ieb10sti i dla wyjasnie11ija fi111kcjonab10go sostojcmija cientralnoj nienvnoj
sistiemy, priedszestwujuszczego zabolewaniju, Trudy Instituta Fiziologii im. 1. P. Pawlova, '1,
s. 493-506.
Lukaszewski W. (1974) Osobowo.fr!: strnktllra i fimkcje reg11/acyj11e, Warszawa, PWN.
MacAndrew C., Steele T. (1991) Gray's belwvioral inhibition system: A psyc/10metric exami11atio11,
„Personality and Individual Differences" 12, 157-171.
Macaskill G. T., Hopper J. L., White V., Hili D. J. (1994) Genetic a1U/ e11vironme11tal varlatio11 in Eyse11ck
Perso11ality Questiomwire scales meas11red 011 A11stralla11 adolesce11t tivins, „Behavior Genetics" 24,
s. 481-491.
McCartncy K„ Harris M. J., Berpicri F. (1990) Growing up and growing apart: A developmental
mera-a11alysis of 1wi11 swdies, „Psychological Bulletin" 107, s. 226-237.
McCaulley M. H. (1990) The Myers-Briggs Type Imlicator: A measur(! for indivitliwls mul groups,
„Measurement und Evaluation in Counseling mid Development" 22, s. 181-195.
McClcary R. A. (1966) Respo11se-Mod11/ati11g Fw1ctio11s ofthe Limbic System: /11i1iation am/ Suppression.
W: E. Stellar, J. M. Sprngue (red.) Progress in Physio/ogical Psyc/10/ogy, t. l, New York, Academic
Press, s. 209-272.
McClowry S. G. (1990) The re/ationship of temperament to pre- a1U/ po.1·thmpitalization behavioral
respo11ses of school-age chi/dre11, „Nursing Research" 39, s. 30-35.
McClowry S. G. (1995) 1'he deve/opment of the Sc/100/-Age Temperament Invelllory, „Merrill-Pahuer
Quarterly" 41, s. 271-285.
McClowry S. G„ Giangrande S. K., Tonunasini N. R., Clinton W., Foreman N. S., Lynch K.,
Ferketich S. L. (1994) 11te ejfects of child temperament, matemal characteristics, and jc1111ily
circ11mstances 011rite111aladj11st111ent of sc/wo/-age clti/dre11, „Research in Nursing and Health" 17,
s. 25-35.
McClowry S. G., Hegvik R. L., Teglasi I-1. (1993) An examination ofthe construct validity ofthe Middle
Cltild/10od Temperamelll Questiomwire, „Merrill-Pahner Quarterly" 39, s. 279-293.
McCrac R. R. ( 1987) Creativity, divergelll thinking, and opem1ess 10 experience, „Journal of Personality
and Social Psychology" 52, s. 1258-1265.
McCrae R. R. ( 1989) Why I Advocate tlte Five-Factor Model: Joilll Analyses of tlte NEO-PI am/ Otlter
btstmments. W: D. M. Buss, N. Cantor (red.) Persona/ity Psyc/10logy: Recelll Trends am/ Emerging
Directions, New York, Springer, s. 237-245.
McCrae R. R., Costa P. T. Jr (1985a) Opem1ess 10 Experience. W: R. Hogan, W. l-1. Jones (red.)
/'erspectives in Personality, t. 1, Greenwich, CT, JAI Press, s. 145-172.
McCrae R. R„ Costa P. T. Jr (1985b) Comparison ofEPI a1Ul Psyc/10ticism scales with measures oftlte
jive-factor model of personality, „Personality and Individual Differenccs" 6, s. 587-597.
McCrae R. R., Costa P. T. Jr (1985c) Updating Nomum 's adequate taxonomy: lntelligence and personality
dimensions in 11at11ral lcmguage mul in questiomwires, „Journal of Personality and Social
Psychology" 49, s. 710-721.
McCrae R. R., Costa P. T. Jr (1987) Validation ofthejive-factor model ofpersonality across instmments
und observe1~1', „Journal of Personality and Social Psychology" 52, s. 81-90.
McCrae R. R., Costa P. T. Jr ( 1989) Reinte1preting the Myers-Briggs Type bulica10rji·om tlw per;pective
of rite jive:factor mode/ of personality, „Journal of Personality" 57, s. 17-40.
452
McDevitt S. C„ Carey W. B. ( 1978) The measurement of temperament in 3-7year old chi/dren, „Journal of
Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines" 19, s. 245-253.
McDougall W. (1923) 011tline o.f P;yc/10logy, New York, Scribner's.
McGrath J. E. (red.) (1970) Social and Psyc/10logica/ Factors in Stress, New York, Holt, Rinehart and
Winston.
McGuinness D„ Pribram K. (1980) 11te Neuropsyclto/ogy of Attention: Emotional and Motivational
Controls. W: M. C. Wittrock (red.) The brain am/ Psyc/10/ogy, New York, Academic Press,
s. 95-109.
Mackenzie S. A„ Oltenacu E. A. B., Leighton E. ( 1985) Heritability estimate for temperame/11 scores in
German shepherd dogs am/ its genetic corre/ation with hip dysp/asia, „Behavior Genetics" 15,
s. 475-482.
MacKinnon D. W. (1944) 11te Stmcture of Personality. W: J. MeV. Hunt (red.) Personality and the
/Jelwvior Disorders, t. l, New York, Ronald, s. 1-48.
McLennan J., Bates G. W. (1993) V11l11erability to psyc/10/ogical distress: Empirical and conceptual
distinctions between measures of 11e11ro1icism and negative affect, „Psychological Reports" 73,
s. 1315-1323.
Magnusson D. (1988) flldivid11al Development From an Interactional Perspective: A Longitudinal S111dy,
Hillsdale, NJ, Erlbaum.
Magnusson D„ Klinteberg B. af, Stattin H. (1991) Autonomie Activity/Reactivity, Beltavior and Crime in
a Longit11dinal Per;11ective, Raporty z Department of Psychology, nr 738, Stockholm, Stockholm
Univcrsity.
Malhorta S„ Varma V. K., Verma S. G. (1986) Temperamem as determinallt of pltenomenology of
chi/dltood psycltiatric disorders, „Indian Journal of Psychiatry" 28, s, 263-276.
Maltzman l„ Raskin D. C. (1965) Ejfects ofindivid11al differences i11 fhe orie11ting rejlex 011 c01ulitioning
mul complex processes, „Journal of Experimental Research in Personality" l, s. 1-16.
M;mgan G. (1982) Tlte Biology of H1111um Cond11c1: East-West Models o.f Temperament and Personality,
Oxford, Pergamon Press.
Manheimer D. A., Mellinger G. D. (1967) Personality characteristics of the cltild accident repeater,
„Child Development" 38, s. 491-513.
Marcovitch S„ Goldberg S., MacGregor D., Lojkasek M. (1986) Patterns of temperanient variation in
tltree groups of developmentally delayed presc/1001 cltildren: Mother mulfather ratings, „Develop-
mental and Behavioral Pediatrics" 7, s. 247-252.
Martin N. G„ Eaves L. J„ Heath A. C„ Jardine R., Feingold L. M., Eysenck H. J, (1986) Transmition o.f
socia/ attit11des, Proceedings of thc National Academy of Sciences, USA, 83, s. 4364--4368.
Martin N. G„ Jardine R. (1986) Eysenck's Contributions to Behaviour Genetics. W: S. Modgil, C. Modgil
(red.) Hans Eysenck: Consensus and Co/llroversy, Sussex, Falmer Press, s. 13-47.
Martin R. P. (1988a) 1'l1e Temperament Assessment Batte1y for Children: Manual, Brandon, VT, Clinical
Psychology Press.
Martin R. P. (1988b) C!tild Temperament am/ Educational Outcomes, W: A. D. Pellegrini (red.)
Psyc/10logical Bases for Ear/y Education, Chichestcr, Wiley, s. 185-205.
Martin R. P. (1989) Activity Level, Distractibility and Persistence: Critica/ Clwracteristics in Early
Sc/100/i11g. W: G. A. Kohnstamm, J. E. Batcs, M. K. Rothbart (red.) Temperament in Childlwod,
Chichester, Wiley, s. 451-461.
Martin R. P„ Drew D„ Gaddis L., Moscley M. ( 1988) Prediction of e/ementary school achievement from
presc/100/ temperamellt: Three st11dies, „School Psychology Review" 17, s. 125-137.
Martin R. P., Halverson C. F. Jr (1991) Motlter-Father Agreeme/ll in Temperament Ratings: A Preliminary
Investigation. W: J. Strelau, A. Angleitner (red.) Explorations in Temperament: International
Perspectives 011 TlteOJ)' cmd Measurement, New York, Plenum Press,' s. 235-248.
Martin R. P., I-lolbrook J. ( 1985) Relationship oftemperament characteristics to the academic achieveme111
ofjirst grade children, „Psychoeducational Assessment" 3, s. 131-140.
Martin R. P., Nagle R., Paget K. (1983) Relatio11ship between 1empera111e111 a1U/ classroom behavior,
teaclter attitudes, and academic acltievement, „Psychoeducutional Assessment" 1, s. 377-386.
Martin R. P„ Olejnik S., Gaddis L. ( l 994a) /.1· Temperament an lmportant Contri/mtor to Sc/zooling Outco-
453
' 1ii.....
 '~"'
mes in E/ementary Sc/wo!? Modeling Effects ofTemperament and Sc/wlnstic Ability 011 Academic
Ac/tieve111e11t. W: W. B. Carey, S. C. McDcvilt (red.) Prevention and Early /11te111ention: Individual
Dijfere11ces as Risk Factors Jor the Mental Healtlr of Chi/dre11, New York, Brunner/Mazcl, s. 59-68.
Martin R. P., Wisenbaker J., Hultunen M. (1994b) Review of Factor Ana/ytic Studies of Te111pera111e11t
Measures Basal 011 the Thomas-Chess Stmctural Model: Implications for the Big Five. W: C. F.,
Halverson Jr, G. A. Kohnstamm, R. P. Martin (red.) Tlw Developing Stmcture ofTe111pera111e11t mul
Perso11alityfro111 lnfancy to Ad11/tlwod, Hillsdale, NJ, Erlbaum, s. 157-172.
Mason S. T. (1984) Catec/10/ami11es and Belravio11r, Cambridge, Cambridge University Press.
Matheny A. P. Jr (1981) Assessment of Te111pera111e111 in Iivi11 Children: A Reco11ciliatio11 Betwee11
Stmctured and Nat11ralistic Observations. W: L. Gedda, P. Parisi, W. E. Nancc (red.) Progress in
Clinica/ and Bio/ogical Research, t. 69B. Twin Researclr 3: /l!tellige11ce, Personality and Develop-
ment, New York, Alan R. Liss, s. 279-282.
Matheny A. P. Jr (l 984) Twin si111ilarity i1• the deve/opmel!fal transfomzations of i1ifant tempera111elll as measu-
red in a 111ulti-111et!rod, /011girudinal study, „Acta Geneticac MedicaetGemmellologiae" 33, s. 181-189.
Matheny A. P. Jr (1986) Jnj11ries a111011g toddlers: Co11trib11tionsfro111 c/1ild, 11101/zer, andfamily, „Journal of
Pediatric Psychology" 11, s. 163-176.
Matheny A. P. Jr (1987) Psycho/ogical c/wracteristics of clzi/dlwod accidents, „Journal of Social lssues"
43, s. 45-60.
Matheny A. P. Jr (1988) Accitiental b~iuries. W: D. K. Routh (red.) Hantibook of Petiiatric Psyclwlogy,
New York, Guilford Press, s. 108-134.
Matheny A. P. Jr (1989) Chi/dren's belzavioral inlzibition over age and across situations: Genelic
si111ilarity Jor a trait during change, „Journal of Personality" 57, s. 215-235.
Matheny A. P. Jr (1990) Develop111e11tal Belwvior Ge11etics: Contributio11s from tlze Lauisville Twin Sllltiy.
W: M. E. Hahn, J. K. l-Icwitt, N. D. Henderson, R. I-1. Benno (red.) Develop111e11tal Behavior Genetics:
Neural, Biometrica/, and Evol11tionwy Approaches, New York, Oxford, University Press, s. 25-39.
Matheny A. P. Jr (1991) Play Assess111e11t of Iiifalll Temperament. W: C. E. Schaefer, K. Gillin,
A. Sandgrund (red.) Play Diagnosis and Assessment, New York, Wiley, s. 39-63.
Matheny A. P. Jr, Brown-Dolan A. (1980) A twi11 sllldy of personality and te111pera111ent during middle
cl1ildlzood, „Journal of Research in Personality" 14, s. 224-234.
Matheny A. P. Jr, Wilson R. S. (1981) Developmental tasks and rating scales for tlze laboratory
assessment ofi11fant temperame11t, ,,JSAS Catalog of Selected Documents in Psychology" 11, s. 81
(MS nr 2367).
Matheny A. P. Jr, Wilson R. S„ Nuss S. M. ( 1984) Toddler te111pcra111e11t: Stability across settings am/ over
ages, „Child Development" 55, s. 1200-1211.
Matheny A. P. Jr, Wilson R. S„ Thoben A. S. (J 987) Home aml motlzer: Relations witlz il~fant tempemment,
„Developmental Psychology" 23, s. 323-331.
Matysiak J. (1985) Needfor Sensory Sti11111latio11: A.ffects 011 Activity. W: .T. Strelau (red.) Tempera111e11tal
Bases ofBe/wvior: Warsaw Studies 011 l11diviti11al Differences, Lisse, Swcts and Zcitlinger, s. 141-180.
Matysiak J. (1993) Gl<id sty11111lacji, Warszawa, Wydawnictwo Wydzialu Psychologii Uniwersytctu
Warszawskiego.
Maushammer C„ Ehmer G„ Eckei K. (1981) Pain, personality mul individual dijferenccs in se11.1·01)'
evoked potentlals, „Personality and Individual Differcnces" 2, s. 335-336.
Maziade M. (1988) C/zild te111pera111e11t .as a developmental or an epidemiological conccpt: A 111e-
tlwdological point of view, „Psychiatrie Devclopments" 3, s. 195-211.
1\ Maziade M„ Boudreault M„ Thivierge J„ Caperaa P., Cotc R. (1984) bifallf temperament: SES and gender
I!' differences and reliability of111ea.mre111e11t in a /arge Quebeck sample, „Merrill-Pahner Quarterly"
' 30, s. 213-226.
1
"·I Maziade M„ Boutin P., Cote R., Thivierge J. (1986) Empirical characteristics oftlze NYLS temperament in
i 1
middle clzildlzood: Congruilies anti incongmities witlz otlzer studies, „Child Psychiatry and Human
Dcvelopment" 17, s. 38-52.
Maziade M., Caperaa P„ Laplante B„ Boudreault M .• Thiviergc J„ Cote R., Boutin P. (1985). Va/ue of
difficult temperament a111011g 7-year olds in tlze genera/ population for predicting psyclziatric
diagnosis at age P \merican Journal of Psychiatry" 142, s. 943-946.
454
Maziade M., Caron C„ Cote R„ Boutin P., Thivierge J. (1990a) Extreme temperament and diagnosis,
„Archives of General Psychiatry" 47, s. 447-484.
Maziade M„ Caron C„ Cote R„ Merette C„ Bernier 1-l„ Laplante B .• Boutin P„ Thivierge J. (1990b)
Psychiatrie status o.f atio/escents wlzo had extreme te111pera111ents at age 7, „American Journal of
Psychiatry" 147, s. 1531-1536.
Maziade M„ Cote R„ Bcrnier 1-l„ Boutin P„ Thivierge J. (1989) Sig11ifica11ce of extreme temperament in
i1ifa11cy Jor clinica/ status in pre-sclzool years. 1: Va/ue of extreme tcmperament at 4-8 montlzs for
predicting diagnosis at 4.7 years, „British Journal of Psychiatry" 154, s. 535-543.
Maziade M. Cote R„ Boudreault M„ Thiviergc J., Caperaa P. (1984b) Tlze New York Longitudinal St11dies
Model of te111pera111e11t: Gender differences and demogmplzic correlates in a Frenc/1-speaking
pop11/atio11, „Journal of the American Academy of Child Psychiatry" 23, s. 582-587.
Maziade M„ Cote R„ Boutin P., Bcmier 1-1„ Thivierge J. (1987) Temperament mzd intellectual
deve/opment: A /011git11di11a/ stud_v from i11fa11cy tofour years, „American Journal of Psychiatry" 144.
s. 144-150.
Medoff-Cooper B„ Cmcy W. B., McDevilt S. C. ( 1993) 711e Early bifanc_v Te111pem111ent Questiomzaire,
„Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics" 14, s. 230-235.
Meehl P. E. (1992) Factors cmd taxa, traits and types, tiifferences of degree and differences in kind,
„Journal of Personalily" 60, s. 117-174.
Mehrabian A. (1965) Co111m1111icatio11 lengt/1 as an index of co1111111111icator attitude, „Psychological
Reports" 17, s. 519-522.
Mehrabian A. ( 1968) b~ference of attitudesfrom tlze posture, orie11tatio11, mul distance of a co111m1111icator,
„Journal of Consulting and Clinical Psychology" 32, s. 296-308.
Mehrabian A. ( 1969) Mea.l'llres of achieving tendency, „Educational and Psychological Measurement" 29.
s. 445-451.
Mehrabian A. (1972) Nonverbal Co111n11111ication, Chicago, Aldine-Atherton.
Mehrabian A. (1976a) Public Places am/ Private Spaces: 111e Psyclzology of Work, Play, and Living
Environments, New York, Basic Books.
Mehrabi an A. (l 976b) Manualfor tlze Q11esti01111aire Measure ofSti11111/11s Screening anti Arousability. Nie
opublikowany maszynopis, University of California, Los Angeles, CA.
Mehrabian A. (1977a) A questiomwire measure of individual differences in sti11111/11s screening mzd
associated differences in arousability, „Environmental Psychology and Nonverbal Behavior" 1.
s. 89-103.
Mehrabian A. (l 977b) l11divid11al dif.ferences in stim11/11s scree11i11g and arousability, „.Journal of
Personality" 45, s. 237-250.
Mehrabian A. (1978a) Measures of individual dif.ferences in te111pera111e11t, „Educational and Psycho-
logical Mcasurement" 38, s. II 05-1117.
Mehrabian A. (1978b) Chamcteristic individual reactions lo preferred anti 1111pre.ferred enviro11111enls,
„Journal of Personality" 46, s. 717-731.
Mehrabian A. (1980) Basic Dimensionsfora General Psyclwlogical Theory: /111plicationsfor Pe1:w11ality,
Social, E11l'iro111nenral, and Develop111enta/ Studies, Cambridge, MA, Oelgeschlager, Gunn and Hain.
Mehrabian A. (1986) Aro11sal-red11ci11g e.ffects of c/zronic stim11lm11 use, „Motivation and Emotion" 10,
s. 1-10.
Mehrabian A. ( 1987) Eating Chamcteristics and Te111pera111e11t: General Measures all(//nterrelationships,
New York, Springer.
Mehrabian A. (1991) Outline of a General Emotion-Based 11zeory of Temperament. W: .J. Strclau,
A. Angleitner (red.) Explorations in Te111pem111e11t: International Perspectives 011 Tlzeory and
Mmsurement, New York, Plenum Press, s. 75-86.
Mehrabi an A. (1995a) Frameworkfor a comprelzensive de.w:ription anti measurenll'nt of e111otiona/ .1·1atcs,
„Genetic, Social, and General Psychology Monographs" 121, s. 339-361.
Mehrabian A. ( l 995b) Tlzeory and evidence bearing 011 a scale oftroit aro11sability, „Currcnt Psychology:
Developmenl, Learning, Personality" 14, s. 3-28.
Mehrabi an A. ( 1995-1996) Disti11g11ishi11g tiepressi011 and lroit mzxiety in temts <~{ basic di111cnsio11s <f
te111pera111ent, „Imagination, Cognition and Personality" 15, s. 133-143.
455
Mehrabian A., Bernath M. S. (1991) Factorial co111positio11 of co11111w11ly used self-report depressio 11
invell/ories: Relationships ivith basic dimensions of te111perame111, „Journal of Research in
Personality" 25, s. 262-275.
Mehrabian A., Falender C. A. ( 1978) A q11estion11aire meas11re of individual d(lfere11ces i11 child stimu/11s
scree11i11g, „Educational and Psychological Measurernent" 38, s. 1119-1127.
Mehrabian A., Hines M. (1978) A questiomwire 111eas11re of individ11a/ dijferences in dominance-
-submissiveness, „Educational and Psychological Measurement" 38, s. 479-484.
Mehrabian A., Ksionzky S. (1972) Some determiners of social interaction, „Sociometry" s. 588-609.
Mehrabian A., Ksionzky S. (1974) A the01y of afjiliation, Lexington, MA, Heath.
Mehrabian A., Nahum 1. V., Duke V. (1985-86) Individual difference correlates {llU/ measures of
predi:.posirio11 to obesity and to {llWrexia, „Imaginatioi1, Cognition and Personality" 5, s. 339-355.
Mehrabian A., O'Reilly E. (1980) Analysis of personality 111eas11res in terms of basic di111ensio11s of
temperament, „Journal of Personality and Social Psychology" 38, s. 492-503.
Mchrabiun A., Riccioni M. (1986) Measures ofeating-related characteristicsfor the general pop11latio11:
Relations/iips 1vith temperament, „Journal of Personalily Assessment" 50, s. 610-629.
Mehrabiun A., Ross M. ( 1977) Q11ality of life change and i11divid11al dijferences i11 stim11/11s screeni11g in
re/ation to incide11ce of illness, „Psychological Reports" 41, s. 267-278.
Mduabiun A., Russell J. A. (1974a) An Approach to E11viro11mental Psyc/wlogy, Cambridge, MA, MIT
Press.
Mehrabian A., Russell J. A. (1974b) 11ie basic emotional impact of enviro11111e11ts, „Perceptual and Motor
Skills" 38, s. 283-301.
Mehrabian A., Stanton-Mohr L. ( 1985) Efj"ects of emotio11al state 011 sexual desire and sex11al dyJji111ctio11,
„Motivation and Emotion" 4, s. 315-330.
Mehrabian A., Young A. L., Sato S. (1988). Emotional empathy a11d associated individual differe11ces,
„Current Psyehology, Research Reviews" 7, s. 221-240.
Merenda P. F. (1987) Toward a Jour-factor theory of temperame11t mul/or personality, „Journal of
Personality Assessment" 51, s. 367-374.
Meyer H. J. (1988) Temperamell/. W: A. R. Asanger, G. Wenninger (red.) Handwörterbuch der
Psychologie, wyd. 4, München, Psychologie Verlagsunion, s. 777-782.
MezzichA. C., Tarter R. E., Moss II. B., YaoJ. K., Hsieh Y., IGrisci L. (1994) Platelet 11101wamille oxidase
activity a1UI temperament and perso11ality in ado/esce11t female substance abusers, „Personality and
Individual Differences" 16, s. 417-424.
Mierlin W. S. (1955) Rol tiempieramienta w e111ocio11alnoj rieakcii 1w ot111ie111, „Woprosy Psichologii" 1,
s. 62-71.
Mierlin W. S. (1970) Wzai111oot11osze11iJe tipocwych i indiwidua/11ych osobiemwstiej tiempieramiema,
„Woprosy Psicho!ogii" 16, s. 21-27. '
Mierlin W. S. (red.) (1973) Oczerk tieorii tiempiera111ie11ta, ivyd. 2. Pierm, Piermskoje Kniinoje
Jzdatielstwo.
Mierlin W. S. (1986) Oczerk i11tiegrabwgo issledowa11ija indiwidua/11osti, Moskwa, Piedagogika.
Miller G. A., Galanter E., Pribram K. H. (1960) Plans a1Ul the Stmcwre of Belwvior, New York, Holt.
Miller N. E. (1951) Leamable Drives a11d Rewards. W: S. S. Stevens (red.) Hmu/book ofExperimemal
Psyclwlogy, New York, Wiley, s. 435-472.
Mischei W. (1968) Personality allll Assess111e11t, New York, Wiley.
Morris L. W. (1979) Ertraversio11 mul J11troversio11: An lnteractio11al Perspective, Washington,
Hemisphere.
Moruzzi G., Magoun H. W. (1949) Brai11 stem retic11/ar for111atio11 and activatio11 of the EEG,
„Electroencephalogrnphy and Clinical Neurophysiology" 1, s. 455-473.
Mowrer 0. H. (1960) Leaming Theory allll Behavior, New York, Wiley.
Mlindeldn 1-I. ( 1982) Simulierte Arbeitssituation a11 Bildschirmter111i11als: Ei11 Beitrag zu einer ökologisch
orientierten Psychologie, Frankfurt/Main, Fischer Verlag.
Murphy D. L. (1977) 111e Behaviora/ Toxicity of Mo11oami11e Oxidase-Inhibiting Antidepressa11ts. W:
A. Goldin, F. I-Iawking, l. J. Kodin (red.) Advances in Pharmaco/ogy all(l Chemotherapy, New York,
Academic Press, s. 71-105.
456
Murphy G. (1947) Personality, New York, Harper.
Myers l. B., McCaulley M. H. (1985) Ma1111al: A Guide to the Developme11t and Use ofthe Myers-Briggs
Type lndicator, Palo Alto, CA, Consulting Psychologists Press.
Myers R. E. (1972) Role of preji"011tal mu/ anterior temporal cortex in socia/ behavior aml affect in
monkeys, „Acta Neurobiologica Experimentalis" 32, s. 567-579.
Myrtek M. (1984) Co11stitutio11al Psychophysiology, New York, Acqdemic Pres~.
Nakamura M., Fukui Y., Kadobayashi I., Kato N. (1979) A compariso11 of the CNV in yo1111g a11d o/d
subjects: lts relation to 111e111ory and pe1:w11ality, „Electroencephalography und Clinical Neuro-
physiology" 46, s. 337-344.
Naveteur L. J., Frcixa i Baquc E. F. (1987) Individual difj"erences i11 the e/dctroderma/ activity as
a fi111ctio11 of subjects anxiety, „Personality and Individual ,Differences" 8, s. 615-626.
Nealc M. C., Cardon L. R. (1992) Methodo/ogy for Ge11etic St11dies of Twi11s and Families, Dordrecht,
Kluwer Academic Publishers.
Neale M. C., Heath A. C., Hewitt J. K., Eaves L. J., Fulker D. W. (1989) Fi11i11g ge11etic models with
LISREL: Hypothesis testi11g, „Behavior Genetics" 19, 37-49.
Neale M. C., Stevenson J. (1989) Rater bias in the EASI temperament sca/es: A twin st11dy, „Journal of
Personality and Social Psychology" 56, s. 446-455.
Neary R. S., Zuckerman M. (1976) Sensation seeking, trait am! state anxiety, and the e/ectroderma/
orienting rejlex, „Psychophysiology" 13, s. 205-211.
Nebylitsyn V. D. ( l 972a) F111ula111e11tal Properties of the H11ma11 Nervo11s System, New York, Plenum
Press.
Nebylitsyn V. D. (1972b) 111e Problem of General all(/ Partial Properties of the Nervo11s System. W:
V. D. Nebylitsyn, J. A. Gray (red.) Biological Bases of Individual Behavior, New York, Academic
Press, s. 400-418.
Nebylitsyn V. D., Gray J. A. (red.) (1972) Biological Bases of bu/ividual Behavior, New York, Academic
Press.
Niebylicyn W. D. ( 1957) lndiwidua/11yje razliczija w zritie/110111 i s/11chowom analizatorach po para111ietr11
silacwwstwitielnost', „Woprosy Psichologii" 3, s. 53-69.
Niebylicyn W. D. (1960) Wriemja rieakcii i sila nierw11oj sistiemy, „Doklady Akadiemii Piedagogiczes-
kich Nauk RSFSR" 4, s. 93-100; 5, s. 71-74.
Niebylicyn W. D. (1963) 0 strukt11rie os1101vnyc/1 sivojst1v nierw11oj sistiemy, „Woprosy Psichologii" 9,
s. 21-34.
Niebylicyn W. D. (1964) Rieakcija nawiazy1va11ija ritma kak Jimkcija intiensiivnosti 111ielkajuszczego
swietowogo razdraiitie/a, „Zumal Wysszej Nierwnoj Diejatelnosti" 14, s. 569-576.
Niebylieyn W. D. (1965) Dinamicznost' nienv11ych prociessow i imlywid11a/11yje osobie111wsti elektroe11-
ciefa/ogrammy pokoja u czelmvieka. W: B. M. Tieplow (red.) Tipologiczeskije osobie111wsti 1vysszej
nierwnoj diejatie/11osti czelowieka, t. 4, Moscow, Proswieszczenije, s. 105-110.
Niebylicyn W. D. (red.) (1969-1974) Problemy diffierie11cia/11oj psiclwßziologii, t. 6 (1969), Moskwa,
Proswieszczenije, t. 7 (1972b) Moskwa, Piedagogika, t. 8 (1974) Moskwa, Nauka.
Niebylicyn W. D. (1976) Psiclwjiziologiczeskije iss/edmvanija indiwidua/nych razliczij, Moskwa, Nauka.
Netter P. (1991) Biochemica/ Variables in the Swdy ofTemperament: P1117Joses, Approaches, am/ Selected
Findings. W: J. Strelau, A. Angleitner (red.) E~p/orations i11 Te111pera111em: lntemational Per1>7Jec-
tive.1· 011 The01y and Meas11re111ent, New York, Plenum Press, s. 147-161.
Nikiforowskij P. M. (1952) Farmakologija uslo1vnych riejleksoiv kak mietod dla ich izucze11ija, Moskwa,
Akadiemija Miedicinskich Nauk SSSR.
Nonnan W. T. ( 1963) Toward a11 adeqnate taxonomy ofpe1:w11ality auributes: Rep/icatedfactor stmc/l/re in
peer no111inatio11 perso11ality ratings, „Journal of Abnormal und Social Psychology" 66, s. 574-583.
Nosal C. S. (1992). Diagnoza ryp6w umyslu. Rozwiniecie i zastosowanie teorii Junga, Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Nyborg 1-1. (1994) Hormones, Sex, am/ Society: 111e Science of Physiology, Westport, CT, Praeger.
Nyborg 1-I. (red.) (1997) 111e Scienlljic Study of Human Nature: 1/ib11te to Hans J. Eysenck at Eighty,
Oxford, Pergamon.
457
....
"''
 :lllfllllli!i>·
Obuchowski K. (1985). AdaptaLja twdrcza, Warszawa, Ksiqzka i Wiedza.
O'Connor K. P. ( 1980) Tlte conti11ge11t negative variation am/ individual dif.(ere11ces in s111oki11g be!tavior,
„Personality and Individual Differences" 1, s. 57-72.
O'Connor K. P. (1982) Individrwl dif.(erences in t!te ef(cct ofsmoking 011fro11tal-ccntral distribution oft!te
CNV: Same observations 011 smoker's cmrtrol of attentional be/wvior, „Personality and Individual
Differenccs" 3, s. 271-285.
O'Connor K. P. (1983) 11w author's reply to Ga/e and Edwards, „Personalily and Individual Diffcrences"
4, s. 437-438.
O'Gorman J. G. (1977) I11divid11a/ dif.(erences in ltabituation <dhwrran plrysiological responses: A review
of theory, metlwd and .fi11di11gs i11 the study of persmwlity correlates in 11011-c/i11ical populatiorrs,
„Biological Psychology" 5, s. 257-318.
O'Gorman J. G. (1984) Extraversion and the EEG. !: An eval11ati011 ofGale's hypothesis, „Biologicnl
Psychology" 19, s. 95-112.
O'Gorman J. G„ Lloyd J. E. M. (1987) Extraversion, impulsivencss, mul EEG alpha activity, „Personality
and Individual Differences" 8, s. 169-174.
O'Gormau J. G„ Mallise L. R. (1984) Extraversion and the EEG. ll: A test o.f Gale's hypothesis,
„Biological Psychology" 19, s. 113-127.
Olds J„ Olds M. (1965) Drives, Rewards and the Brain. W: F. Barron, W. C. Dement, W. Edwards,
H. Lindmann, L. D. Phillips, J. Olds, M. Olds (red.) New Directions in Psyclwlogy, t. 2, New York,
Holt, Rinehmt nnd Winston, s. 329-410.
Oleszkiewicz Z. (1982) Demand for stim11latio11 mrd vocational preferences, „Polish Psychological
Bulletin" 13, s. 185-195.
Olson S. L„ Bates J. E„ Bayles K. (1990) Ear/y antecedents of cltildlwod impulsivity: The role o.f
parent-clzild interaction, cognitive competence, a11d temperament, „.Tournai of Abnormal Child
Psychology" 18, s. 317-334.
Olweus D. (l 980a) The co11siste11cy issue i11 persona/ity psyclrology revisited-with special reference to
aggression, „British Journal of Social and Clinical Psychology" 19, s. 377-390.
Olweus D. (l980b) Familial and temperamental determi11a11ts of aggressive beltavior i11 ado/esce11t /Joys:
A causal analysis, „Devclopmental Psychology" 16, s. 644-660.
-:J (
. Oniszczenko W. (l997a) Kwestionariusz Temperamentu EAS Amolda ff. Bussa i Roberta Plomina.
Wersja dla doroslych i dla dzieci. Adaptacja polska. Podn:cznik, Warszawa, Pracownia Tesl6w
Psychologicznych PTP.
Oniszczenko W. (l997b) Ge11etycz11e podstmvy temperamentu, Warszawa, Wydzial Psychologii UW.
Oniszczenko W„ Rogucka E. (1995) Diagnoza zygotyczno.fri bliini<1t na podstawie /(westionariusza
Fizycmego Podo/Jie1istwa Bliiniqt, „Przeglqd Psychologiczny" 39, s. 151-160.
Ormcl J„ Schaufeli W. B. (1991) Stability and clwnge i11 psycltological distress mul tlteir relatio11ship witlt
se((-esteem and /ocus of control: A dynamic equilibrium model, „Personality and Social Psychology"
60, s. 288-299.
Osborne Y. H„ Hinz L. D„ Rappaport N. B., Williams H. S„ Tuma, .1. M. (1988) Pare11t social
attractiveness, parent sex, child temperamerrt, and socioecmromic status as predictors oftendency to
report cltild abuse, „Journal of Social and Clinical Psychology" 6, s. 69-76.
Ostendorf F., Angleilner A. (1992) On tlte Generality and Cotttpreltensive11ess of tlte Five-Factor
Model of Personality: Evidence for Five Robust Factors in Questiomraire Data. W: G. V. Caprara,
G. L. Van Heck (red.) Modem Personality Psyc/10/ogy: Critical Reviews a11d New Directions,
Herlfordshire, Harvester Whealsheaf, s. 73-109.
Paget K. D„ Nagle R. J„ Martin R. P. (1984) lnterrelationsltips between te111perame11t clraracteristics
mrd .first-grade teaclrer-student interaction, „Journal of Abnormal Child Psychology" 12,
11 s. 547-560.
r;j Panksepp J. (1982) Toward a general psycltobiological tlte01y of cmotions, „Thc Behavioral and Brain
Sciences" 5, s. 407-467.
Parkcs K. R. (1984) /,ocus of colllrol, cognitive appraisal, and coping in stressful episodes, „Journal of
'ii; Personalily and Social Psychology" 46, s. 655-668.
.\ 458
111
Parkes K. R. (1986) Coping in stressful episodes: Tlte role ofindividual di.fferences, e11vironmentalfactors,
a11d slt11ati(J1tal c!taracteristics, „Journal of Personalily and Social Psychology" SI. s. 1277-1292.
Pawlow I. P. (1951-1952) Pol1roje sobranlje soczinienii, wyd. 2, Moskwa-Leningracl, Akadicmija Nauk
SSSR.
Pawlow I. P. ( 1952) Dwadzidcia lat badmi wyt.szej czyn110.fci 11erwowej (zaclrowm1ia si~) z.wierzqt,
Warszawa, PZWL.
Pederscn N. L„ Plomin R„ McClearn G. E„ Frisberg L. (1988) Neuroticism, extraversiott, ami relatcd
traits in adult twi11S reared apart mul reared togetlter, „Journal of Personality and Social Psychology"
55, s. 950-957.
Pellcgrini D. S. ( 1990) Psyclwsocial risk and proteclive factm:s in cltildltood, „Journal of Developmental
and Behavioral Pecliatrics" 11, s. 201-209.
Persson-Blcnnow I„ McNeil T. ( 1979) A questiomwirefor 111easure111e11t of temperame11t i11 six-montlt-old
i11.farrts: Developme11t and standardization, „Journal of Child Psychology and Psychiatry ancl Allied
Disciplines" 20, s. 1-13.
Persson-Blennow l., McNeil T. ( 1980) Questiomraire for tt11'a.rnreme11t o.f temperamettt in mre and two
year old clrildren, „Journal of Chikl Psychology ancl Psychiatry" 21, s. 37-46.
Pcrsson-Blennow !„ McNcil T. F„ Blennow G. (1988) Tempermrrent in Litildren delivered by vacrwm
extraction, „American Journal of Orthopsychiatry" 58, s. 304-309.
Pervin L. (1978) Tlreoretical Approac/1es to the Analysis of !11dividrwl-Environmerrt Interactiorr. W:
L. A. Pervin, M. Lewis (red.) Perspectives in fllteractio11al Psychology, New York. Plenum Press,
s. 67-85.
Pervin L. A. (red.) (1990) flandbook of Personality: 171e01y a1tCl Researclt, New York, Guilford Press.
Peivin L. A. (1996) Tlte Science o.f Persorrality, New York, Wiley.
Petrie A. (1967) lndividttality in Pain mul Sriffering, Chicago, Univcrsity of Chicago Press.
Pfeffer J„ Martin R. P. (1983) Comparison ofmother's attdfatl1er's temperament ratings <~(referred mrd
ttonre.ferred prescltoo/ c/1ildre11, „Journal of Clinical Psychology" 39, s. 1013-1020.
Pickering A. D. ( 1997) The conceptrwl nervous system mul personality: From Pavlov to 11e11ral networks,
„European Psychologisl", 2, s. 139-163.
Plomin R. ( 1976) A twin mui family sltuly of personality in yowrg clzi/dren, „Journal of Psychology" 94,
s. 233-235.
Plomin R. (1982) T!te d!!Jicult concept of temperament: A response to Tl10111as, Chess, and Kom,
„Merrill-Pahner Quarterly" 28, s. 25-33.
Plomin R. (1986) Development, Genetics, and Psycltology, Hillsdale, NJ, Erlbaum.
Plomin R„ Coon H„ Carey G„ DeFries J. C., Fulker D. W. (1991) Parent-offspring mul si/1/ing adoptiorr
analyses of parental ratirrgs o.f temperamerrt in infancy and clrildhood, „Journal of Personality" 59,
s. 705-732.
Plomin R„ DeFries .1. C. (1985) Origins of Individual Dif.(erences in brfmtL'.Y: 11re Colomdo Adoptio11
Project, New York, Academic Press.
Plomin R„ DeFries J. C„ Loehlin J. C. (1977) Ge1rotype-enviromttent i11teractio11 and correlation in tlu:
analysis of /11mwrr beltavior, „Psychological Bulletin" 84, s. 309-322.
Plomin R„ DeFries .1. C„ McClearn G. E„ Rutter M. (1997) Behavioral Gerretics, wyd. 3, San Francisco,
CA, Freeman.
Plomin R„ Dunn J. (red.) (1986) 11re Stttdy <~( Te111pera111errt: Cltmrges, Co11tir1t1ities and Clwllenges,
Hillsdale, NJ, Erlbaum.
Plomin R„ Nesselroade J. R. ( 1990) Behavioral genetics arrd personality cltange, „Journal of Pcrsonalily"
58, s. 191-220.
Plomin R., Owen M . .T.. McGuffin P. (1994) T/1e genetic basis <~( co111plex lwman bdwviors. „Science",
264, s. 1733-1739.
Plomin R„ Pedersen N. L„ McClcarn G. E„ Nesselroade J. R., Bergeman C. S. (1988) EAS temperamettts
d11ri11g the last ha!f of the l1fe spwr: Twins reared apart and twins reared toget!ter, „Psychology and
Aging" 3, s. 43-50.
Plomin R„ Rowe D. C. (1977) A twin study of temperament in yormg children, „The Journal of
Psychology" 97, s. 107-113.
459
Plooij-van Gorsel P. C., Janssen R. H. C. (1978) Co111i11gent Negative Variatio11 (CNV) am/ Extraversio11 in
a Psychiatrie Pop11/atio11. W: C. Barber (red.) Evoked Potentials: Proceedi11gs of a11 Imematio11a/
Evoked Pote11tials Symposiu111, Lancaster, Medical and Technical Publications, s. 505-514.
Plutchik R. (1980) E111otio11: A psyclwevo/11tio11ary sy11thesis, New York, Harper and Row.
Polich J. (1987) Task dijficulty, probability ~md i11ter-sti11111/11s i11terva/ as deter111im111ts of P300 ji·om
a11dit01y sti11111/i, „Electroencephalography and Clinical Neurophysiology" 68, s. 311-320.
Polich J „ Martin S. ( 1992) P300, cog11itive capabi/ity, a11d perso11ality: A corre/atio11al stw/y of 1111iversity
111u/ergrad11ates, „Personality and Individual Differences" 13, s. 533-543.
Poorlinga Y. H. ( 1989) Eq11ivalence of cross-c11/t11ral data: A11 overvieiv of basic iss11es, „International
Journal of Psychology" 24, s. 737-756.
Popper K. R. ( 1959) 11ie Logic of Scielllific Discovery, London, Hutchinson. Por. wyd. pol. (1977).
Porges S. W„ Arnold W. R„ Forbes E. V. ( 1973) Heart rate variability: An index ofattentio11a/ re~1Jo11sivity
i11 /111111c111 newboms, „Developmental Psychology" 3, s. 85-92.
Powcll G. E. (1979) Brai11 am/ Perso11ality, Farnborough, Saxon House.
Pricc R. A„ Vandenberg S. G„ Iyer H„ Williams J. S. (1982) Co111po11ents of variatio11 i11 11ormal
perso11ality, „Journal of Personality and Social Psychology" 43, s. 328-340.
Priel B„ Henik A„ Dekel A„ Tal A. (1990) Perceived temperamema/ characteristics wul reg11/ation of
physiological stress: A st11dy ofwheezy babies, „Journal of Pediatric Psychology" 15, s. 197-209.
Prior M. R. (1992) Childhood te111perament, „Journal ofChild Psychology and Psychiatry" 33, s. 249-279.
Prior M. R„ Crook G„ Slripp A„ Power M„ Joseph M. (1986a) The relationship betlVeen te111pera111ent am/
personality: An explorato1y st11dy, „Personality und Individual Differences" 7, s. 875-881.
Prior M. R„ Garino E„ Sanson A„ Oberklaid F. (1987) Etlmic inj111e11ces on ,.diffic11/t" te111pera111e11t a11d
belwvioral proble111s in injants, „Australian Journal of Psychology" 39, s. 163-171.
Prior M. R„ Kyrios M„ Oberklaid F. (l986b) Te111pera111ent in A11stralian, Chinese, and Creek inftmts:
Some iss11es {lll{/ directions for ji1t11re research, „Journal of Cross-Cultural Psychology" 17,
s. 455-474.
Prior M. R„ Sanson A. V„ Oberklaid F. (1989) 1Y1e Australian Temperament Project. W:
G. A. Kohnstamm, J. E. Bates, M. K. Rothbart (red.) Temperament in Childlwod, Chichester, Wiley,
s. 537-554.
Pueschel S. M„ Myers B. A. ( 1994) Enviro11111ental and te111pera111e11t assessments ofc/d/dren 1vith Down 's
syndrome, „Journal of Intellectual Disability Research" 38, s. 195-202.
Pullis M„ Cadwcll J. ( 1982) 11ie injluence of children 's te111pera111e111characteristics011 teacher's decision
strategies, „American Educational Research Journal" 19, s. 165-181.
Putnins A. L. ( 1982) The Eysenck Personality Q11estio111wire a11d de/i11q11ency predictio11, „Personality and
Individual Differcnces" 3, s. 339-340.
Rahe R.1-1. (1987) Recent Life Changes, Emotions, a11d Behaviors in Coronmy Heart Disease. W: A. Baum,
J. E. Singer (red.) Hcmdbook of Psyc/wlogy and Health, t. 5, 1-Iillsdale, NJ, Erlbaum, s. 229-254.
Rawicz-Szczerbo 1. W. (1956) Issledowanije tipologiczeskich razliczij po podwiinosti nienvnych
prociessow 1v zritie/110111 a11alizatorie W: B. M. Tieplow (red.) Tipologiczeskije osobiemwsti wysszej
nienvnoj diejatielnosti cze/01vieka, t. 1, Moskwa, Akadiemija Piedagogiczeskich Nauk RSFSR,
s. 153-176.
Rawicz-Szczerbo 1. W. (1977) Pienvyje iwgi iss/edowanija swojstw nienvnoj sistiemy bliz11ieco1vy111
111ietodo111. W: A. A. Smirnow (red.) Psichologia i psichojiziologia ituliwidtwlnych razliczij, Moskwa,
Picdagogika, s. 89-99.
Rawicz-Szczerbo 1. W. (red.) (1988) Rol sriedy i nasledst1vie11110sti w formirowanii i11divid11alnosti
cze/owieka, Moskwa, Piedagogika.
Rawicz-Szczerbo 1. W„ Szlachta N. F„ Szibarowskaja G. A. (1969) /ssledowa11ije niekotot)'Ch
tipologiczeskich pokazatielej 11 bliznieco1v. W: W. D. Niebylicyn (red.) Prob/emy diffieriencialnoj
psiclwfizio/ogii, t. 6, Moskwa, Proswieszczenije, s. 174-196.
Redmond D. E. Jr (1985) Ne11roche111ical Basisfor A11xiety and Anxiety Disorders: Evidence from Drttgs
which Decrease H1111u111 Fear or Anxiety. W: A. H. Tuma, J. D. Maser (red.) A11xiety al/{/ the Anxiety
Disorders, Hillsdale, NJ, Erlbaum, s. 533-555.
460
Redmond D. E. Jr, Katz M. M„ Maas J. W„ Swann A„ Casper R„ Davis J. M. (1986) Cerebrospina/j111id
amine metabolites: Relatio1tships with behaviora/ 111eas11re111e11ts in depressed, 111a11ic, and healtlty
comrols, „Archives of General Psychiatry" 43, s. 938-947.
Reed M. A„ Pien D. L., Rothbart M. K. (1984) Inhibitory self-control in prescltool children,
„Men'ill-Palmer Quarterly" 30, s. 131-147.
Revelle W„ Amara! P„ Turriff S. (1976) Imroversion-extraversion, time stress, and ca/feine: J;]fect 011
verbal pe1for111ance, „Science" 192, s. 149-150.
Re.welle W„ Anderson K. J„ 1-lumphreys M. S. (1987) Empirical Testsand Theoretical Extensions of
Aro11sal-Based Theories of Personality. W: J. Strelau, 1-l. J. Eysenck (red.) Personality Dimensions
and Arousal, New York, Plenum Press, s. 17-36.
Revelle W„ 1-Iumphreys M. S„ Simon L., Gilliland K. (1980) 111e imeractive ejfect ofpersonality, time of
day, and cajfeine: A test oftlte aro11sal 111odel, „Journal of Experimental Psychology: General" 109,
s. 1-31.
Reykowski J. (1975) Osobowosc jako cemralny system reg11/acji i integracji czymwsci. W:
T. Tomaszewski (red.) Psyc/wlogia, Wnrszawa, PWN, s. 762-825.
Reykowski J. (1979) Motywacja, postmvy spoleczne a osobo1vosc, Wm·sz'!Wa, PWN.
Reynolds C. R„ Willson V. L. (1985) Metlwdologica/ and Statistical Advances in tlte Stttdy of Individual
Dijferences, New York, Plenum Press.
Reznick J. S„ Kagan J„ Snidman N„ Gersten M„ Baak K„ Rosenberg A. (1986) Inhibitt!d a1U/ 11ni11hibited
children: A fol/ow-up sltuly, „Child Dcvelopment" 57, s. 660-680.
Ribot Th. (1887) L'/ufrtfditt! psyc/wlogiqtte, Paris, Librairie Felix Alcan.
Ricciuti 1-l. N„ Breitmayer B. J. (1988) Observatio11al assessments of infa11t te111pera111ent in tlte 11awral
setting of the newbom 1111rse1y: Stability am/ relationsltip to perinatal staws, „Merrill-Palmer
Quarterly" 34, s. 281-299.
Richards M„ Eves F. F. (1991) Pe1:w11ality, temperament and the cardiac defe11se re5JJ011se, „Pcrsonality
and Individual Differences" 12, s. 999-1007.
Richman N„ Graham P. J. (1971) A behavioural screening q11estio1111aire for use 1vitlt 3-year-o/d children:
Preliminary findings, „Journal of Child Psychology and Psychiatry" 12, s. 5-33.
Richmond J. B„ Lustman L. Q. (1955) Individ11al dijfere11ces in the 11eonate, „Psychosomatic Medicine"
17, s. 269-280.
Ridgeway D„ Hare R. D. (1981) Se11satio11 seeki11g al/{/ psyc/wphysio/ogica/ responses to a11ditory
sti11111/atio11, „Psychophysiology" 18, s. 613-618.
Riese M. L. (1983) Assessment of be/U1vioral pattems in 11eo11ates, „Infant Bchavior and Development" 6,
s. 241-246.
Riese M. L. ( 1990) Neonatal temperament in mmwzygotic and dizygotic twin pairs, „Child Development"
61, s. 1230-1237.
Riese M. L., Wilson R. S„ Matheny A. P. Jr (1985) Mttltimetlwd assessment of te111pera111ent in 11vi11s:
Birth to six months, „Acta Geneticae Medicae et Gemcllologiae" 34, s. 15-31.
Ritter W„ Rotkin L„ Vaughan J. G. Jr (1980) 11te modality .1pecificity of the slow negative wave,
„Psychophysiology" 17, s. 222-227.
Roback A. A. (1931) The Psyclwlogy of Clwracter: Witlt a Sttrvey of Temperament, wyd. 3, London,
Kagan Paul, Trencl1, Trubner.
Robinson D. L. (1986) A co11111zentmy Oll Gray's critiq11e ofEysenck's theory, „Personalily and Individual
Differences" 7, s. 461-468.
Rocklin T„ Revelle W. (1981) 11te 111eas11re111e11t ofextraversio11: A co111pariso11 of the Eysenck Personality
/11vento1y wul the Eysenck Perso11ality Q11estio111U1ire, „British Journal of Social Psychology" 20,
s. 279-284.
Rose R. J„ Koskenvuo M„ Kaprio J„ Sarna S„ Langinvainio 1-1. (1988) S/l{lred genes, s/l{lred experiences,
am/ similarity of personality: Data ji·o111 14,288 ad11/t Fi1111ish co-t1vins, „Journal of Personality and
Social Psychology" 54, s. 161-171.
Roscnman R.1-l„ Rahe R. 1-1., Borhani N. 0„ Feinleib M. (1976) Heritability ofpersonality am/ behavior
pattem, „Acta Genelicac Medicac et Gemellologiae" 25, s. 221-224.
461
'''~·
 ·~''·
Rösler F. (1975) Die Abhängigkeit des Elektroe11cephalogra111111s von den l'ersä11/ichkeitsdime11sio11e11
E und N sensu Eyse11ck und 1111terschiedlich aktivierenden Situationen, .,Zeitschrift für experimentelle
und angewandte Psychologie" 22, s. 630-667.
Ross G. (1987) Te111pera111ent of prctcrm il((lmts: lts rc/ationship to perinatal factors and 011e-year
011tco111e, „Journal of Devclopmental and Behavioral Pediatrics" 8, s. 106-110.
Rostan L. (1824) Cours .:: ' Rlaire d'hygi"11e, wyd. 2, Paris, Hechel Jeune.
Roth K.. Eisenberg N .. Sell d. R. (1984) The re/atio11slrip r~f preter111 m1d.fitll-term i1({a11/s' te111pera-
111ent lo test-taking beliaviors and devclop111ental stat11s, •.Infant Behavior and Development" 7,
s. 495-505.
Rothbarl M. K. (l 981) Meas11re111ent lf te111pem111enl in infm1cy, „Child Devclopment" 52,
s. 569-578.
Rothbart M. K. ( 1982) The co11cept of dif.fic11/t te111pera111ent: A critical analysis of 1110111as, Chess, a111l
Korn, „Merrill-Palmer Quarterly" 28, s. 35-40.
Rothbart M. K. ( 1986) Longitudinal observalion r!f infalll temperament, „Developmental Psychology" 22,
s. 356-365.
Rothbmt M. K. (1988) 1l!111pera111ent and the develop111ent ofinhibited approach, „Chikl Development"
59, s. 1241-1250.
Rothbart M. K. (1989a) Te111pem111ent in Childhood: A Framework. W: G. A. Kohnstamm, J. E. Bates,
M. K. Rothbart (red.) Te111pera111e11t in Child/10od, Chichester, Wiley, s. 59-73.
Rothhart M. K. (1989b) Biological l'rocesses in Temperament. W: G. A. Kohnstamm, J. E. Bates,
M. K. Rothbart (red.) Te111pera111e11t in Childhood, Chichester, Wiley, s. 77-110.
Rothbarl M. K. ( l 989c) Temperament a11d Develop111e11t. W: G. A. Kohnstamm, J. E. Bates, M. K. Rothbarl
(red.) Te111pera111e11t in Child/10od, Chichester, Wiley, s. 187-247.
Rothbart M. K. (1991) Te111pera111e11t: A develop111enta/fra111ework. W: J. Strelau, A. Anglcitner (red.)
Explorations in Te111pera111e11t: Intematio11a/ 1'e1:~pectives 011 T/1eory and Meas11reme11t, New York,
Plenum Press, s. 61-74.
Rothbmt M. K„ Ahadi S. A. (1994) Temperament m1d the development of per.wmality, „Journal of
Abnormal Psychology" 103, s. 55-66.
Rothbart M. K„ Ahadi S. A .• Hershey K. L„ Fisher P. (1995) Temperament in children 4-7 years as
assessed in the Children 's Belwvior Q11esti01111aire. Nie opublikowany maszynopis, University of
Oregon, Eugene, Oregon.
Rothbarl M. K., Dcrryberry D. (1981) Deve/opment r~f llldividual Dif.ferences in Temperament. W:
M. E. Lamb, A. L. Brown (red.) Advances in Deve/op111e11tal l'sychology, l. 1, Hillsdale, NJ. Erlbaum,
s. 37-86.
Rothbart M. K., Derrybcrry D .• Posncr M. I. (1994a) A Psychobiologica/ Approach to the Develop111ent of
Te111pera111e11t. W: J. E. Bates, T. D. Wachs (red.) Temperament: Individual Differences at the
l11te1:face of Biology and Behavior, Washington, American Psychological Association, s. 83-116.
Rothbarl M. K.. Goldsmith H. H. (1985). Three approaclre.1· to the study of i11fa11t temperament,
„Developmental Review" 5, s. 237-260.
Rothbart M. K„ Hanson M . .J. ( 1983) A caregiver report comparison of te111pera111e11tal characteristics of
Downsyndrome and normal infants, „Developmcntal Psychology" 19, s. 766-769.
Rothbart M. K., Mauro J. A. (1990) Questionnaire Approaches to the St11dy r~f Infant Temperament. W:
.J. Colombo, J. Fagen (red.) lndivfrblal Dif.ferences in !nfancy: Reliability, Stability, Prediction,
Hillsdale, NJ, Erlbamn, s. 411-429.
Rothbart M. K„ Posner M. 1. (1985) Temperament mul the Development <?( Self-Reg11/atio11. W:
L. C. Hartlage, C. F. Telzrow (red.) The Ne11ropsychology of Individual Di.ffere11ces: A Develop111e11-
tal Pe1:fpective, New York, Plenum Press, s. 93-123.
Rothbarl M. K„ Posner M. I„ Rosicky J, (1994b) Orienting in normal a/I(/ pathological develop111e111,
„Developmental and Psychopathology" 6, s. 635-652.
Roller J. B. (1972) App/ications of a Social Lcaming Theory of Per.wmality, New York, Holt, Rinchart and
Winston.
Rowe D. C„ Plomin R. (1977) Te111pera111e11t in early clrildhood, „Journal of Personality Assessment" 41,
s. 150-156.
462
Royce .1. R. (1955) A factorial swdy of emotionality in the dog, „Psychological Monogrnphs" 69, nr 22.
Royce .1. R., Powcll A. (1983) 711eory <~( Persona/ity a11d llldividual Dif.ferences: Factors, Systems, rmd
Processes, Englewood ClilTs, NJ, P1·enlicc-Hall.
Rozdicstwienskaja W. J. ( 1955) Opyt opriedie/euija sily prociessa 111oz/J11idie11Ua osobie11110stija111.iego
irradiacii i koncientmcii \II zritie/110111 analizatorie, „Woprosy Psichologii" 1, s. 90-98.
Rozdiestwienska.ia W. 1. ( 1980) llldiwid11alnxie raz.licz.ija ralwtosposolmosti. Moskwa, Piedagogika.
Rozdiestwienskaja W. !., Golubiewa E. A„ Jcnnolajewa-Tomina L. B. (1969) Ob o/;szczem i parcialno111
faktomch sily 11ienl'l1<!i sistiemy. W: W. D. Niebylicyn (red.) Pro!J/emy d!ffierie11cial11oj psic/10fiziolo-
gii, t. 6, Moskwa, Proswieszczenije, s. 138-148.
Rubinstein S. L. ( 1946) O.rno111y obszczej psichologii, wyd. 2, Moskwa, Institut Filosofii Akadiemii Nauk
SSSR.
Ruch W. (1992) Pal'lov's type.1· <?( 11e1vo11s syste111, Eysenck's typo/ogy am/ the Hippocmtes-Galc11
te111pem111ents: An empirical exm11i11ation of the asserted correspondcnce <!f three te111pem111e11t
typologies. „Personality and Individual Differences" 12, s. 1259-1271.
Ruch W., Angleitncr A„ Strclnu J. (1991) The Stre/011Te111pem111ent111ventory-Revised (STl-R): Validity
st11dies, „European Journal of Pcrsonality" 5, s. 287-308.
Rllmelin G. (1890) Über die Te111pem111e11te, „Deutsche Rundschau" 64, s. 397-412.
Rundquist E. A. (1933) 111/rcritance <~f.11JOnta11eo11s activity in rats • . ..Journal ofComparative Psychology"
16, s. 415-438.
Rusalov V. M. (1972)Absolute Se11sitivity ofthe !lnalysers m1d Somatotype in Man. W: V. D. Nebylitsyn,
.1. A. Gray (r,cd.) Biologica/ Bases qflndividua/ Belravior, New York, Academh.: Press, s. 128-140.
Rusalov V. M. (1989a) Ol~jcct-rrlatcd mul c01111111micative aspects <~{ /1111111111 te111perame11/: A 11e11•
q11estio111wire f!{ the str11ct11re l!f te111pcrn111e11t, „Personality and Individual Differences" 10,
s. 817-827.
Rt1salov V. M. ( 1989b) 771e natural prereq11isites <~{ develop111e111 <f /11111u111 i11divid11ality, „Studia
Psychologioa" 31, s. 53-67.
Rusalow W. M. ( 1967) Mieid1u111a/izatol'llJ:jc mzliczija '" siensol'lloj cz1111'.1·t11'itielnosti, „Nowyje
Isslcdowanija w Piedagogiczeskich Naukach". 11, s. 76-81.
Rusalow W. M. (1974) l'olal'llo-a111plit11d11aja asi111111ietrija wyzwm111ych potiencialow W:
W. D. Niebylicyn (red.) l'rob/emy diffierie11cjalnoj psyclu~{iziologii: Elektrofiziologiczeskije is-
slcdowanija os1101v11yc/1 swojstw 11ienv11oj sistiemy, l. 8, Moskwa, Nauka, s. 34-53.
Rnsalow W. M. (1977) 0 prirodie obszczich i czastnyc/1 swojstw 11ie111111oj sistiemy czelowieka. W:
A. A. Smirnow (red.) l'sichologia i psiclupzio/ogia i11divid11alnyc/1 mzliczii, Moskwa, Piedagogika,
s. 108-116.
Rusalow W. M. (1979) llio/ogiczeskije o.mowy indiwid11al110-psic/10/ogiczeskich raz/iczii, Moskwa,
Nnuka.
Rusalow W. M. (1982) 0 wzai111ootnosze11ii swojstw tie111piera111ienta i ~ffiektiwnosti indiwid11a/110.i
i .1·ow111iest1u~; rli~jatie/11osti, „Psichologiczeskii Zurnal" 6, s. 50-59.
Rusalow W. M. (1985) 0 prirodie tie111piaa111ie11ta i Jego 111iestie 1v stmkt11rie i11diwid11a/11ych sll'r~jsM
czelowieka. „Woprosy Psichologii" 1, s. 19-32.
Rusalow W. M. (1986) Tieorieticzeskije problemy postrojenija specia/110J tieorii i11diwidua/nosti
cze/01viclw, „Psichologiczeskii Zurnal" 7, s. 23-35 .
Rnsalow W. M. (1989c) l'ricd111ict11yje i kom1111mikati11myje mpiekty tiempieramienta cze/owidw,
„Psichologiczeskii Zumal" 10, s. 10-21.
Rusalow W. M .. Parilis S. E. (1991) Tie111piern111ic11t i SWl!ieoi>raz!ie kog11itiw11oj sisliemy licz:nosti,
„Psichologiczeskii Zumal", 12, s. 118-123.
Rushton J. P.• Brninenl C. J„ Pressley M. (1983) Behaviora/ deve/op111e11t and co11s/111ct validity: 111e
princip/e qf aggregation, ,.Psychological Bulletin" 94, s. 18-38.
Russcll J. A., Mehrabi an A. ( 1977) Evidencefor a t/1ree:factor theory of emotions, „.Journal of Research in
Personality" 11, s. 273-294.
Russo M. F„ Stokes G. S„ Lahey B„ Christ M. A. G., McBurnctt K., Locher R„ Stouthammer-Locber M„
Green S. M. (1993) A Se11satio11 Seeking Scale for Childre11: F11rther refi11e111e11t and psyclwmetric
develop111e11t, „.Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment" 15, s. 69-86.
463
 Scherer K. R„ Ekman P. (red.) ( 1982) Hmulbook ofMetlwds in Nonverbal Behavior Research, Cambridge,
Ruttcr M. (1979) Protective Factors in Children 's Responses to Stress and Disadvantage. W: M. W. Kent,
Cambridge University Press.
J. E. Rolf (red.) Primmy Prevention of Psyclwpatlwlogy, t. 3, Hannover, NH, University Press of
Schmitz P. G. (1992) Personality, stress-reactions cmd disease, „Personality and Individual Differences"
New England, s. 49-74.
13, s. 683-691.
Ruttcr M. (1982) Temperamem: Concepts, /ssues and Problems. W: R. Porter, G. M. Collins (red.)
Schmitz P. G. (1993) Personality, Stress-Reactions, a1U/ Psyclwsomatic Co111plai11ts. W: G. L. Van Heck,
Te111pera111ental Differences in Iufams allll Young Children, Ciba Foundation Symposium 89,
P. Bonaiuto, I. J. Deary, W. Nowack (red.) Personality Psyclw/ogy in Europe, t. 4, Tilburg, Tilburg
London, Pitman, s. 1-19.
University Press, s. 321-343.
Rutter M. (1987) Temperament, personality a/U/ personality disorder, „British Journal of Psychiatry" 150,
Schneirla T. C. (1957) The Concept ofDevelopment in Comparative Psyclwlogy. W: D. B. Harris (red.)
s. 443-458.
The Concept of Development, Minneapolis, MN, University of Minnesota Press, s. 78-108.
Rutter M. (1991) Nalllre, mtrlllre, allll pschopatlwlogy: A new look at an o/d topic, „Development und
Sclmeirla T. C. (1959) An Evolutionary and Developmemal Theo1y of Biplwsic Processes U11der/yi11g
Psychoparhology" 3, s.125-136.
Approach and Witlmnval. W: M. J. Jones, (red.) Nebraska Symposion 011 Motivation, t. 7, Lincoln,
Rutter M., Birch H. G., Thomas A., Chcss S. (1964) Te111pera111ental clwracteristics in inftmcy and the later
NE, University of Nebraska Press, s. 1-42.
develop111e111 of belwvioural disorders, „British Journal of Psychiatry" 110, s. 651-661.
Schneirla T. C. (1965) Aspects of Stimulation a1U/ Orga11izatio11 in Approach-Witltdrawa/ Processes
Umlerlying Vertebrale Deve/op111ent. W: D. S. Lchrman, R. A. Hinde, E. Show (red.) Advmtces in the
Samarin J. A. (1954) Opyt ekspieri111ie111abw-psiclwlogiczeskogo izuczenija tipo/ogiczeskich osobiemws-
Study of Behavior, t. l, New York, Academic Press, s. 1-74.
tiej nienvnoj sistiemy 11 dietiej, „Izwiesrija Akadiemii Piedagogiczeskich Nauk RSFSR" 52,
Scholom A„ Zucker R. A., Stollak G. E. (1979) Re/ating ear/y child adj11st111ent to i11fa11t am/ pare/11
s. 81-140.
temperamem, „Journal of Abnormal Child Psychology" 7, s. 297-308.
Samcroff A. J„ Seifer R., Elias P. K. (1982) Sociocultural variability in infant temperament ratings,
Schönfeld K. (1962) Die Te111pemmentleltre in de11tsch:.pmcltige11 Ha11dscltr(fie11 des 15. Jahrlttmderts,
„Child Developmen!" 53, s. 164-173.
Heidelberg, A. Grosch.
Sanson A., Prior M., Garino E., Oberklaid F., Sewell J. (1987) The structure of infant te111pera111e111.
Schönpflug W. (1983) Coping Ejficiency am/ Situational De11w11ds. W: G. R. J. Hockey (red.) Stress and
Factor analysis of the Revised Iufant Temperament Questi01111arie, „Infant Behavior und Deve-
Fatigue in Human Performance, Chichester, Wiley, s. 299-329.
lopment" 10, s. 97-104.
Schönpflug W. (1986) Ejfort Regulation and Individual Differences in Ejfort Expe11dit11re. W:
Sanson A., Prior M., Kyrios M. (1990a) Ccmta111i11ation of 111ea.1·ures i11 te111pera111ent research,
G. R. J. Hockey, A. W. K. Gaillard, M. G. H. Coles (red.) Energetics and Human Infor111ation
„Merrill-Palmer Quarterly" 36, s. 179-192.
Processing, Dordrecht, Martinus Nijhoff Pnblishers, s. 271-283.
Sanson A., Prior M„ Kyrios M. (1990b) Further exploration of the link betll'een temperament and
Schönpflug W„ Battmann W. (1988) Tlte Costs ll/I{/ Benefits of Coping. W: S. Fisher, J. Reason (red.)
be/wvior problems: A reply to Bates, „Merrill-Palmer Quarterly" 36, s. 573-576.
Hcmdbook of Life Stress, Cognition allli Hea/tlt, Chichester, Wiley, s. 699-713.
Saudino K. J„ Eaton W. 0. (1995) Co11ti1111ity allll clumge in objectively assessed temperament:
Schoolcr C., Silverman J. (1971) Dijfere11ces between correlates of perceptual style mu/ Petrie task
A longit11dinal twin sttuly of activity /evel, „British Journal of Developmental Psychology" 13,
pelformance i11 cltronic and acute schizopltrenics, „Perceptual mtd Motor Skills" 32, s. 595-601.
s. 81-95.
Schulz P„ Schönptlng W. ( 1982) Regulatory Activity During States of Stress. W: H. W. Krohne, L. Laux
Saul L. J., Davis H., Davis P. A. (1937) Correlation between electroenceplwlograms and the psychological
(red.) Achievemeut, Stress, and Anxiety, Washington, Hemisphere, s. 51-73.
organization of the individual, „Transactions of the American Neurological Association" 63,
Schwartz M. (1978) Pltysio/ogical Psyclwlogy, Englewood Cliffs, NJ, Prentice-Hall.
s. 167-169.
Scott J. P., Fuller J. L. (1965) Ge11etics and the Social Behavior ofthe Dog, Chicago, Chicago University
Saul L. J„ Davis H., Davis P. A. (1949) Psychologie correlations ivith the electroencepha/ogra111,
Press.
„Psycliosomatic Medicine" 11, s. 361~376.
Segal N. L. (1990) The importa11ce of /IVin studies for individual differences researclt, „Journal of
Scarr S. (1992) Deve/opmental theoriesfor the 1990s: Development allll individual differences, „Child
Counseling and Development" 68, s. 612-622.
Development" 63, s. 1-19.
Selye H. (1956) The Stress of Life, New York, McGraw-Hill.
Scarr S., McCartney K. (1983) How people make thelr own e11viron111ents: A theo1y of genotype-
Selye H. (1975) Stress 1vithout Distress, New York, New American Librm·y.
-environment ejfects, „Child Development" 54, s. 424-435.
Scwell T. E., Thurman S. K„ Hntchins D. (1981) Temperament allli Cog11itive Sty/es in Academic
Scarr S„ Webber P. L., Weinberg R. A., Willig M. A. (1981) Personality rese111b/a11ce auumg adolescents
Ac/1ieveme11t of Low-Inco111e Black Presclwol Cltildreu. Referat wygloszony na The Annual Meeting
aud their parents in biologically related mu/ adaptive fa111ilies, „Journal of Personali1y and Social
of the American Educational Research Association, Los Angeles.
Psychology" 40, s. 885-898.
Shekim W. 0., Hodges K„ Horowitz E., Glaser R. D., Davis L., Bylund D. B. (1984) Psyclweducational
Schalling D„ Asberg M. ( 1985) Biological a1Ul P:.yclwlogical Correlates of /111p11/sive11ess am/ Monotony
mul impulsivity correlates ofplatelet MAO i1111ormal children, „Psychiatry Research" 11, s. 99-106.
Avoidmtce. W: J. Slrelau, F. H. Farley, A. Galc (red.) 711e Biologica/ Bases ofBehavior: Theories,
Shcldou W. H., Stevens S. S. (1942) 11te Varieties of Temperament: A Psycho/ogy of Constitllfional
Measure111e11t Techniques, and Develop111ent, t. 1, Washington, Hemisphcre, s. 181-194.
Dijferences, New York, Harper, Brothcrs.
Schalling D., Asberg M„ Edman G„ Orelund L. (1987) Marke1;1·for v11/uerability to psyclwpatlwlogy:
Sheldon W. H., Scevens S. S., Tuckcr W. B. (1940) 11ie Varieties ofH1111u111 Physique, New York, Harper,
Te111pera111e111 traits associated with platelet MAO activity, „Acta Psychiatrica Scandinavica" 76,
Brothers.
s. 172-182.
Shields J. (1962) Mo11ozygotic 1iPi11s: Brought up Apart allt/ Brought up Toget/ler, London, Oxford
Schalling D„ Edman G., Asberg M. (1983) 1111pu/sive Cognitive Style and Inability to To/erate Boredo111:
University Press.
Psyclwbiologica/ Studies ofTe111pera111e11tal Vulnerability. W: M. Zuckennan (red.) Biologica/ Bases
Shwalb B. J., Shwalb D. W., Shoji J. (1994) Struc111re a11d dime11sio11s ofmatemal perceptions oflapa11ese
<!f' Sensation Seeking, 1111pulsivity, and Anxiely, Hillsdale, NJ, Ei"lbaum, s. 123-145.
i11.ft111t tempera111e11t, „Developmcntal Psychology" 30, s. 131-141.
Schalling D„ Edman G., Asberg M„ Orcland L. (1988) Platelet MAO activity associated with impulsivify
Sigaud C. (1914) La forme ht1mai11, Paris, A. Maloine.
and aggressivity, „Personality and Individual DilTerences" 9, s. 597-605.
Simon T. R., Stacy A. W„ Sussman S„ DcntC. W. ( 1994)Se11sation seeki11g aJI(/ drug 11se a111011g high risk
Schaughency E. A„ Fagot B. I. (1993) The prediction of adj11st111ent at age 7fro111 activity at age 5, „Journal
Latino a11d Anglo adolescents, „Personality and Individual Differences" 17, s. 665-672.
of Abnormal Chile! Psychology" 21, s. 29-50.

464 465

'\1. . . .;
 . . .\c
Simonds J. F., Simonds M. P. ( 1982) N11rse1)' school children 's te111pera111e11t related to so:, birtli position,
mul socioeco110111ic status, „Journal of Pediatric Psychology" 7, s. 49-59.
Simonov P. V. (1984) The 11eed-i1!for111atio11al the01y of emotions, „International Journal of Psycho-
physiology" 1, s. 277-289.
Simonov P. V. (l 987) Individual Characteristics of Brain Li111bic Stmctures lntcractions as the Basis of
Pavlovia11/Eysenckia11 Typology. W: J. Strelau, H. J. Eyscnck (red.) Personality Di111e11sions and
Arousal, New York, Plenum Press, s. 123-132.
Slabach E. H., Morrow J., Wachs T. ( 1991) Questionnaire Mea.rnre111e11t of lnfa11/ and Child Temperament.
W: J. Strelau, A. Anglcitner (red.) f:..).p/orations in Tempera111e111: lntemational Pe1;vpectives 011
Theo1y and Measurement, New York, Plenum Press, s. 205-234.
Smedslund G. (l 995) Personality and v11/11erability to cancer a11<l heart disease: Re/afio11s to demographic
and /ife-style variables, „Personalily and Individual Diffcrcnces" 19, s. 691-697.
Smith B. D. (1983) Extraversion and e/ectrodermal activity: Arousal>ility and the inverted-U, „Pcrsonality
and Individual Diffcrences" 4, s. 411-420.
Smith B. D., Wilson R. J., Jones B. E. (1983) Extraversion and 11111/tiple levels of cq[fei11e-i11d11ced aro11sal:
Effects of overlwl>ituation and dislwbit11atio11, „Psychophysiology" 15, s. 29-34.
Smith H. C. (1949) Psychometrie checkv 011 hypotheses derived from Sheldon 's work 011 physiq11e and
te111perame111, „Journal of Personality" 17, s. 310-320.
Smith J., Prior M. (1995) Temperament and stress resi/ience in sc/100/-age children: A within-families
st11dy, „Journal of Amcrican Academy of Child and Adolcscent Psychiatry" 34, s. 168-179.
Snider J. G., Osgood C. E. (red.) (1969) Semantic D([ferellfia/ Tec/111iq11e, Chicago, Aldine.
~~ Sobolcwski A., Strelau J., Zawadzki B. (1999) Kwestio11ari11sz Zmian Zyciowych (KZZ): Po/ska adaptacja
,r-- lovestio11ari11sza „Recent Life Changes Q11estio1111aire" (RLCQ) R. H. Rahe'a, „Przcglqd Psycho-
logiczny" 42, s. 27-49.
Sokolov E. N. (1963) Perception and the Conditioned Re.flex, New York, MacMillan.
Sosnowski T. (1991) Wzorce a/ctywno.fri psyc/10fi?Jologicznej w warunkach /crätkotrwalego stresu
antycypacyjnego, Wroclaw, Ossolineum.
Sosnowski T., Bialski Y. (1992) Strive and retreat: Gray's theory o.f personality in questi01111aire
exami11atio11. Nie ~"""likowany maszynopis, Wydzial Psychologii Uniwersytetu Warszaw-
skiego.
Sosnowski T., Zimmer, K. (red.) (1993) Metody psychofiz,iologiczne w badaniac/1 psyc/10/ogicz11ych,
Warszawa, Wydawnictwo Naukowc PWN.
Sostek A. J., Sostck A. M., Murphy D. L., Martin E. B., Born W. S. (1981) Cord b/ood amine oxidase acti-
vities related to arousa/ and 1110torfimctio11i11g in /111ma1111ewbo111s, „Lifc Sciencc" 28, s. 2561-2568.
Sostck A. M„ Anders T. F. ( 1977) Relationships a111011g the Brazelton Neonatal Scale and the Baley Infant
Sca/e, and early temperament, „Child Dcvclopmcnt" 48, s. 320-323.
Soubrie P. (1986) Reco11ciling the role of central seroto11i11 11e11rons in animal and human belwvior,
,, „Bchavioral and Brain Scienccs" 9, s. 319-364.
! Soudijn K. A., Hutschemaekers G. J. M., Vijver F . .J. R. van de (l 990) C11lt11rc Conceptualisations. W: F . .J.
R. van de Vijver, G. J. M. Hutsehemackers (red.) The lnvestigation <if Cu/ture: Cr/l'rent ls.rnes in
C11/t11ral Psyc/10/ogy, Tilburg, Tilburg Univcrsily Press, s. 19-39.
Spencc J. T„ Spence K. W. (1966) The Motivationa/ Components of Manifest Anxiety: Drive mul Drive
Sti11111li. W: C. IJ Spiclbcrgcr (red.) Anxiety and Behavior, London, Academic Press, s. 291-326.
Spiclberger C. D., Gorsuch R. L., Lushene R. E. ( 1970) Manualfor the State-Trait A11xiety bzve11t01)', Palo
Allo, CA, Consulting Psychologists Press.
Staay F. J. van der, Kcrbusch S., Raaijmakcrs W. (1990) Genetic corre/otion in validating emotionality,
„Behavior Genctics" 20, s. 51-62.
Stacy A. W., Newcomb M. D., Bcntler P. M. (1993) Cognitive motivations and semation seeking
as long-term predictors of dri11ki11g problems, „Journal of Social and Clinical Psychology" 12,
s. 1-24.
Stein L. (1974) Norepi11ephri11e Reward Patlnvays: Ro/e in Self-Sti11111/atio11, Me11101y Co11so/idatio11 mui
Sc/1izophre11ia. W: J. K. Cole, T. B. Sondcrcgger (red.) Nebraska Symposium 011 Motivation, t. 31,
Lincoln, NE, Univcrsity of Nebraska Press, s. 113-161.
466
Stein L. (1978) Catecho/amines mui Opioid Peptides. W: M. A. Lipton, D. Mascio, K. F. Killman (red.)
Psyc/10plwrmaco/ogy: A Generation of Progress, New York, Raven Press, s. 569-581.
Stein L. (1983) The C/1e111ist1)• of Positive Reinforcement. W: M. Zuckcnnan (red.) Bio/ogical Bases of
Sensation Seeking, lmpu/sivity, <llllf Anxiety, Hillsdalc, NJ, Erlbaum, s. 151-175.
Stclmack R. M. (1981) The Psyclwphysio/ogy of Extraversion and Neuroticism. W: H. J. Eyscnck (red.)
A Model for Persona/ity, Berlin, Springer, s. 38-64.
Stclmack R. M. (J 990) Biologica/ bases <!f extravcrsio11: Psychophysiological evidence, „Journal or
Pcrsonality" 58, s. 293-311.
Stclmack R. M., Achorn E„ Michaud A. (l 977) Extraversion mul individual d([ferences in auditory evoked
response, „Psychophysiology" 14, s. 368-374.
Stclmack R. M., Bourgeois R. P., Chain J., Pickard C. W. (1979) Extraversion all{/ the arienting reaction
habituation rate to vis11al stimuli, „Journal of Research in Pcrsonalily" 13, s. 49-58.
Stclmack R. M., Campbell K. B. (1974) Extraversion muf a11ditory sensitivity to high mrd /owfreq11ency,
„Pcrccptual and Motor Skills" 38, s. 875-879.
Stclmack R. M., Gecn R. G. (1992) The Psychophysiology of Extraversion. W: A. Gate, M. W. Eysenck
(red.) Handbook of l11rlividual Diffcrences: Bio/ogica/ Perspectives, Chichcstcr. Wilcy, s. 227-254.
Stclmack R. M., Michaud-Achorn A. (1985) Extraversion, at1e11tio11, and /wbituation of the a11ditory
evoked response, „Journal of Research in Personality" 19, s. 416-428.
Stclmack R. M„ Stalikas A. (1991) Gofen and the hr1111011r t/ie01)• of te111perame11t, „Pcrsonality and
Individual Diffcrcnces" 12, s. 255-263.
Stclmack R. M., Wilson K. (1982) Extmversion and tlie effects o.ffreq11e11cy aml intensity 011 the a11dito1y
brainstem evoked response, „Personality and Individual Differences" 3, s. 373-380.
Stcnbcrg G. ( 1992) Personality a11<l the EEG: Aro11sa/ and emotiona/ aro11.m/Jility, „Pcrsonality and
Individual Differcnces" 13, s. 1097-1113.
Stenbcrg G. (1994) Extraversion m1d the P300 in a visrw/ class(ficatio11 task, „Pcrsonality and Individual
Diffcrcnccs" 16, s. 543-560.
Stcnbcrg G., Rosen !., Risbcrg J. (1988) Personality and a11g111e11ti11g/red11ci11g in visual mul m1ditory
evoked potentials, „Pcrsonality and Individual Diffcrenccs" 9, s. 571-579.
Stcnbcrg G., Rosen!., RisbergJ. (l990)Alte11tio11 and persona/ity in a11gme11ti11g/red11ci11g ofvisua/ evoked
potentia/s, „Pcrsonalily and Individual Diffcrcnces" 11, s. 1243-1254.
Stem .1. A. (1964) To111ards a deftnition ofpsychophysio/ogy, „Psychophysiology" l, s. 90-91.
Stern .J. A., Jancs C. L. (1973) Personality and Psyclwp/wtlwlogy. W: W. F. Prokasy, D. C. Raskin (red.)
Electrodermal Activity in Psychologica/ Research, New York, Acadcmic Press, s. 284-337.
Stern W. (1921) Differentielle Psychologie, wyd. 3, Leipzig, Johann Ambrosius Barth.
Sternberg J. (red.) (1982) liandboo/c of H11111a11 lntelligence, Cambridge, Cambridge University Press.
Stevcnson .1., Graham P. (1982) Te111pem111e11t: A Co11sideratio11 ofConcepts and Methods. W: R. Porter,
G. M. Collins (red.) Temperamcntal Differe11ces in l11fa11ts and Young Childrc11, Ciba Foundation,
Symposium 89, London, Pilman. s. 36-50.
Stevcnson-Hinde J ., Binde R. ( 1986) Changes i11 Associations Betwee11 Characteristics a11d I11teractim1s.
W: R. Plomin, J. Dunn (red.) The Sturly o.f Trmperament, C/1a11ges, Conti1111ities and Clw//enges,
Hillsdalc, NJ, Erlbaum, s. 115-129.
Stcvcnson-Hindc J., Stillwcll-Barnes R„ Zunz M. (1980) S1ibjective assessment of rhesus 111011keys over
Jour .1·uccessive years, „Primates" 21, s. 66-82.
St James-Roberts 1., Wolke D. {1986) Bases f<Jr a Socia//y Referenced Approach to Temperament. W:
G. A. Kohnstamm (red.) Te111pemr111c111 Discussed, Lisse, Swcts ancl Zeillinger, s. 17-26.
Stongh C., Brcbncr .1., Coopcr C. J. (1991) 111e R11sa/ov Structure of1'e111perame11t Q11estio1111aire (STQ):
Results.from A11straiit111 sample, „Pcrsonality and Individual Differences" 12, s. 1355-1357.
Strclau J. (1958) Problem parcja/11yc/1 typäw wyi,1·zej czy11110.fri nenvowej, „Psychologin Wychowawcza"
1, s. 244-251. '
Strelau J. (l 960) Prze111aga mchli1110.fri mwlizatora wzrokowego nad sluclwwym u cz/owieka, „Studia
Psychologiczne" 3, s. 181-198.
Strelau J. (1965) Problemy i metody badmi typ<iw 11klad1111envowego czlmvieka, Wroclaw, Ossolincum.
467
 Strclau J. ( 1967) Proba zastosowa11ia kwestionari11sza do bada11ia tempera111en11t (w 1if1,1ci11 pmvlowows-
kim), „Przegll1d Psychologiczny" 13, s. 40--51.
Strelau J. (1969) Te111perament i typ 11klad11 nenvowego, Warszawa, PWN.
Strclau J. (1972a) The Ge11eral and Partial Nervo11s System Types-Data and 11ieo1y. W: V. D. Nebylitsyn,
J. A. Gray (red.) Biologica/ Bases of Individ11a/ Belwvior, London, Academic Press, s. 62-73.
Strclau J. (1972b) A diagnosis of temperame11t by nonexperimental teclmiq11es. „Polish Psychological
Bulletin", 3, s. 97-105.
Strelau J. ( 1974) Temperament as a11 expressio11 of energy level all(/ te111pora/fea111res of behavior, „Polish
Psychological Bulletin" 5, s. 119-127.
. fü.rehm J, O~~.~a.LT.e!llPef{l111e1it, osobowosc, dzialanie, Wnrszawa, PWJ\!.. ,
Strelau J. (red.) (1985b) Te111p~r~111e11tal Bases of Behavior: Warsaw S111dfes 'an Individ11al Differences,
Lisse, Swets and Zeitlinger.
Strclau J. (1986) Stability Does not Mea11 Stability. W: G. A. Kohnstamm (red.) Te111perame11t Disc11-
ssed: Temperame11t and Developme11t i11 Infa11cy and Childlwod, Lisse, Swets and Zeitlinger,
s. 59-62.
Strclau J. (l 989a) buiividual Differe11ces in Tolera11ce to Stress: The Role ofReactivity. W: C. D. Spielberger,
I. G. Sarason, J. Su·eiau (red.) Stress all(/ AnYiety, t. 12, New York, Hemisphere, s. 155-166.
Strelan J. (1989b) Temperament Risk Factors i11 Childre11 a11d Adolesce11ts as S111died i11 Eastem E11rope.
W: W. B. Carey, S. C. McDevitt (red.) Clinlca/ wul Educational Applicatio11s of Temperame11t
Research, Lisse, Swcts and Zeitlinger, s. 65-77.
Strelau J. (1990) Rola tempera111e11t11 w rozwoj11 psychicz11ym, wyd. 2, Warszawa, WSiP.
Strelau J. (1992a) Bada11ia 11ad temperame11te111: Teor/a, diag11oza, zastosowania, Wnrszawa, Ossolineum.
Strelau J. (1992b) J11trod11ction: C11rre11t St11dies 011 A11xiety from the Perspective of Research Cond11cted
D11ri11g the Last Three Decades. W: D. G. Forgays, T. Sosnowski, K. Wrzesqiewski (red.) Anxiety:
Recent Developments ir1 Cognitive, Psyclwphysiologica/, and llealth Research, Washington,
Hemisphere, s. 1-10.
Strelau J. (1992c) Te111perwne11t c111d Gijiedness in Chi/dre11 afü/ Adolescents. W: F. Monf<s, W. Peters
(red.) Ta/e11t Jor the Future: Social and Pers01u1/ity Deve/opment of Gifted Chi/dre11, As-
sen/Maastricht, Van Gorcum, s. 73-86.
Strelau J. (1993) The Location of the Reg11/ati11e Theo1y of Temf}erml1ent (R11) Among Other
Temperament Theories. W: J. Hettema, !. J. Deary (red.) Fo11ndatio11s of Personality, Dordrecht,
Kluver Academic Publishers, s. 113-132.
Slrelau J. (1994a) Gerhard fleymans - Tlze Pioneer of Empirical Sllldies on Tempera111ell/. W: B. De
Raad, W. K. B. Hofstee, G. L. Van Heck (red.) Persona/ity Psyc/w/ogy in Europe, t. 5, Tilburg,
Tilburg University Press, s. 84-103.
Strelau J. (1994b) 111e Concepts of Arousal all(/ Arousability as Used in Temperament Swdies. W:
J. E. Bates, T. D. Wachs (red.) Temperamell/: Individual Dijfereuces at the /111e1/ace of Biology all(/
Behavior, Washington, Ameiican Psycbological Association, s. 117-141.
Strelau J. (l 995a) Theory wul research 011 inhibited and 1111illhibited te111peraments as a 11niq11e approach to
children 's tempera111ent, „Psychological Inquiry" 6, s. 339-343.
Strelau J. ( l 995b) Temperament Risk Factor: 11w Co11trib11tion ofTempernmellt to the Conseq11e11ces ofthe
Srate ofStress. W: S. E. Hobfoll, M. W. de Vries (red.) Ettre111e Stressand Com1111111ities: /111pac1 aud
Iuterve111io11, Dordrecht, Kluwer Academic Publishers, s. 63-81.
Strclau J. (1995c) Regulacyjna teoria temperame11111: z perspektywy 20 lat badwl. W: W. Lukaszewski
(red.) Kololovia Psychologiczue, t. 5, Warszawa, Instytyt Psychologii PAN, s. 11-21.
Strelau J. (1996n) 11ie regulative the01y of te111pera111e11t: C11rre11t status, „Personalily aml Individual
Differences" 20, s. 131-142.
Strelau J. (1996b) Temperament a stres: Temperament jako czy1111ik moderujc1cy stresory, sw11 i sk11tki
stresu oraz radzenie sobie ze strese111. W: !. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.) Cz/owiek IV sytuacji
stresu, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytelu Sh1skiego, s. 88-132.
Strelau J. (1998) Individ11al differeuces in te111pera111e/l/: Au iutemational perspective. W: J. G. Adair,
D. Belanger, K. L. Dion (red.) Advc111ces in psyclwlogica/ scieuce: Social, personal aud c11/t11ml
aspects, East Sussex, Psychology Press, s. 33-50.
468
Strelau J ., Angleitner A. ( 1991) Temperament Research: Same Divergences mui Similarities. W: J. Strelau,
A. Angleitner (red.) Explorations in Temperament: /11tematio11al Per~vectives 011 Theo1y cmd
Mea.rnrement, New York, Plenum Press, s. 1-12.
Strelau J ., Angleitner A. (1994) Cross-c11/111ra/ st11dies on temperament: Theoreticai co11sideratio11s {III(/
empirical sllldies based on the Pav/oviau Temperament Survey, „Personality and Invidivual
Diffcrences" 16, s. 331-342.
Strelau J., Anglcitner A., Bantchnann J., Ruch W. (1990a) The Strelcm Temperament lnventory- Revised
(STI-R): 111eoretical considerations and scale developmem, „European Journal of Personality" 4,
s. 209-235 .
Strelau J., Angleitner A., Newberry B. H. (1999) Tlw Pavlovian Temperament Survey (PTS): An
Iutemational llcmdbook. Göttingen: Hogrefe.
Strclau J., Angleitner A., Ruch W. (1990b) Strelcm 1'empera111ent/11ve11tory (ST/): General Review and
Studies Based 011 Genrum Samp/es. W: J. N. Butcher, C. D. Spielberger (red.) Adva11ces in Perso11ality
Assessment, t. 8, Hillsdale, NJ, Erlbaum, s. 187-241.
Strelau J., Eliasz A. (1994) Temperament Risk Facwrsfor Type A Belwvior Patterns in Adolescents. W:
W. B. Carey, S. C. McDevitt (red.) Prevention a11d Early Intervention: Individual Differences as Risk
Factors for the Me11tal llealth of Children, New York, Brunner/Mazel, s. 42-49.
Strelau J., Eysenck H. J. (red.) (1987) Personality Di111e11sio11s a11d Aro11sa/, New York, Plenum Press.
Strelau J., Kang !. S., Angleilner A. (1996) Cross-Cul/llra/ Studies 011Te111pemme11t:11ieoretical Basis a11d
Empirical Data. Nie opublikowany maszynopis, Wydzial Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Strelau J., Oniszczenko W., Zawadzki B. (1994) Genetyczne 11wanmkowa11ie i struklllra temperamemu
m/odzieiy i doroslych, Warszawa, Wydzial Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Strelau J., Plomin R. (1992) A Tale ofTwo 111eories ofTemperamell/. W: G. V. Caprara, G. L. Van Heck
(red.) Modem Personality Psyc/w/ogy: Critica/ Reviews mui New Directions, Hertfordshire,
Harvester Wheatshcaf, s. 327-351.
Strelau J ., Terelak J. ( 1974) The alpha ill(/ex i11 relation to temperamental traits, „Studia Psychologica" 16,
s. 40-50.
Strelau J., Zawadzki B. (1996) Temperament Dimensions as Re/ated to the Gicmt 111ree a11d the Big Five
Factors: A Psychometrie Approach. W: A. W. Bruszlinskij, T. N. Uszakowa (red.) Wladimir D.
Nieby/icyn: Zyz11' i naucznoje tworczestwo, Moskwa, Ladomir, s. 260-280.
Strelau J., Zawadzki B. (1997) Temperament and Personality: Eysenck's Three S11perfactors as Re/ated to
Te111perame11tal Dimensions. W: H. Nyborg (red.) 111e Scientific Stttdy of f/1mian Nature: Tribute to
Hans J. Eysenck's at Eighty, Oxford, Pergamon, s. 68-91.
Strelau J., Zawadzki B. (1998) Kwestio11ari11sz Te111pera111entu PTS. Podr1,1cz11ik, Wru·szawa, Pracownia
Test6w Psychologicznych PTP.
Strelau J., Zawadzki B., Angleitner A. (1995) Kwestionariusz Tempemme11111 PTS: Proba psyclwlogicznej
i11te171retacji podstawowyc/1cech11klad1111envo1vego wedlug Pmvlowa. „Studia Psychologiczne" 33,
s. 9-48.
Suomi S. J. (1987) Ge11etic mul Matemal Co11trib11tio11s to bulividual Differences in Rhesus Monkey
Biobe/wvioral Development. W: N. A. Krasnegor, E. M. Blass, M. A. Hofer, W. P. Smotherman (red.)
Perinatal Deve/op111e111: A Psyclwbiological Pen71ective, New York, J\.,,.,;„mic Press, s. 397-420.
SuperC. M., Harkness S. (1982) 11ie /11fa11t's Nic/1e in Rural Kenya cmd Metropolitan America. W: L. L.
Adler (red.) Cross-Cultural Research at Issue, New York, Academic Press, s. 47-55.
Super C. M., Harkness S. (1986) Temperament, Deve/opme11t, am/ C11/tttre. W: R. Plomin, J. Dunn (red.)
111e S111dy of Te111pera111e111: C/umges, Co11ti111lities mul Challenges, Hillsdale, NJ, Erlbaum,
s. 131-149.
Super C. M., Harkness S. (1994) Temperament mul the Deve/op111e111al Niche. W: W. B. Carey,
S. C. McDevitt (red.) Prevmtion am/ Early illterve11tio11: Individ11al Differences as Risk Factorsfor
the Mental flealth of Chi/dre11, New York, Brunner/Mazcl, s. 115-125.
Svrakic D. M., Whitehead C., Przybeck T. R., Cloninger R. (1993) Differential diagnosis ofpersonality
disorders by the seven-jl1ctor 111odel of te111pera111e111 am/ c/wracter, „Archives ol'General Psychiatry"
50, s. 991-999.
469
"!~.
 -A
Szczcpaniak P., Strelau J., Wrzesniewski K. ( 1996) Diagnoza sty/6w radze11ia sobie ze sti:esem za pomocq
polskiej wersji kwestionariusza CISS E11dlera i Parkera. „Przcglqd Psychologiczny" 39, s. 187-210.
Szwarc L. A. (1965) Skorost' wosstmwwlenija czmvst1vitie/11osti zrienija pos/e zritie/11ogo utomlenija
i posle zas1Vieta g/az kak pokazatieli labilnosti 11ienv11ych prociesso\V. W: B. M. Tieplow (red.)
Tipologiczeskije osobie1111osti wysszej 11ienv11oj diejatielnosti czelo1vieka, t. 4, Moskwa, Proswiesz-
ezenije, s. 141-146.
Talwar R., Nitz K., Lerner J. V„ Lerner R. M. (1991) The F1111ctio11al Sig11!fica11ce of Organismic
bulivid11ality: Tlre Sample Case o/Temperament. W: J. Strelau, A. Anglcitner (red.) Explorations in
Temperament: Intematio11a/ Perspectives on Tlreory a11d Meas11reme11t, New York, Plenum Press,
s. 29--42.
Tarter R. E., Laird S. B„ Kabene M., Bukstcin 0„ Kaminer Y. (1990) Dmg abuse severity in adolescents is
assosiated witlr a deviatio11 in te111pemme11t traits, „British Journal of Addietion" 85, s. 1501-1504.
Teilegen A. (1985) Stmcture of Mood anti Personality mul Their Releva11ce to Assessi11g A11xiety witlt a11
Emplrasis 011 Seif-Report. W: A. I-1. Tuma, J. D. Maser (red.) A11xiety a11d tlre Anxiety Disorders,
Hilsdale, NJ, Erlbaum, s. 681-706.
Teilegen A„ Lykken D. T„ BouchardT. J., JrWilcox K. .J„ Segni N. L., Rich S. (1988) Personalitysimilarity
in twins reared apart and togetlter, „Journal of Personality and Social Psychology" 54, s. 1031-1039.
Teplov B. M. (1936) 111e dependence of tlre absolute vi.mal t/ires/wld 011 tlte prese11ce of m1 additio11al
stimulus in the field ofvisio11, „Journal of General Psychology" 15, s. 3-12.
Teplov B. M. (1972) The Pro/Jlem of Types of I-111111a11 Higlter Nervous Activity a11d Met/wds of
Detem1i11i11g Tlrem. W: V. D. Nebylitsyn, J. A. Gray (red.) Biological Bases of I11divid11al Belwvior,
New York, Academic Press, s. 1-10.
Tieplow B. M. (1954) Opyt mzrabotki mietodik imcze11ija tipo/ogiczeskiclt rm:.liczij wysszej 11ie11v11oj
diejatielnosti cze/owieka, Wyklady na Sowieszczanii po woprosam psichologii (3-8 lipca 1953),
Moskwa, Akadiemija Piedagogiczeskich Nauk RSFSR s. 284-293.
Tieplow B. M. (1955) Ucze11ije o tipac/1 wysszej nienvnoj diejatielnosti i psiclwlogija, „Woprosy
Psiehologii" 1, s. 36--41.
Tieplow B. M. (1956). Niekoto1yje woprosy izuczenija obszcziclr tipow wysszej nienvuoj diejatiel11osti
czelowieka i iiwotuyclr. W: B. M. Tieplow (red.) Tipo/ogiczeskije osobiemwsti wysszej nienvnoj
diejatielnosti czelowieka, Moskwa, Akadiemija Picdagogiczeskich Nauk RSFSR, s. 5-123.
Tieplow B. M. (red.) (1956-1967) Tipologiczeskije osobiemwsti wysszej nienvnoj diejatie/nosti
czelmvieka, t. 1 (1956); t. 2 (1959); t. 3 (1963a), Moskwa, Akadiemija Piedagogiczeskich Nauk
RSFSR, t. 4 (1965); t. 5 (1967), Moskwa, Proswieszczenije.
Tieplow B. M. (1963) Nowyje da1111yje po iz11cze11U11 .nvojstw nierwnoj sistiemy cze/owieka. W:
B. M. Tieplow (red.) Tipologiczeskije osobie1111osti wysszeJ 11ierw11oj dieJatie/nosti czelowieka, l. 3,
Moskwa, Akadiemija Piedagogiczeskich Nauk RSFSR, s. 3--46.
Tieplow B. M. (1985) Izbra1111yje trudy, t. 1 i 2, Moskwa, Piedagogika.
Tieplow B. M„ Nicbylicyn W. D. (1963a) Izuczenije o.rnmvnych swojstw nienvnoj sistiemy i iclr znacze11Ue
dla psiclwlogii indiwid11a/11ych raz/iczij, „Woprosy Psichologii" 9, s. 38--47.
Tieplow B. M., Niebylicyn W. D. (1963b) Ekspierimientalm~je izuczenije swojstw 11ienvnoj sistiemy
11 czelowieka, „Zumal Wysszej Nerwnoj Dejaticlnosti" 13, s. 789-797.
Thatcher R. W., Walker R. A„ Giudice ( 1987) l-l11ma11 cerebral hemispheres develop at different rates and
ages, „Science" 236, s. 1110-1113.
Thomas A„ Chess S. (1957) An approach to tlie stlldy ofsources <!f individual d([fere11ces in c/1ild be/uzvior,
„Journal of Clinical and Experimental Psychopalhology and Quarterly Review of Psychiatry and
Neurology" 18 s. 347-357.
Thomas A„ C:hess S .. (J 977) Te111perame11t and Developme11t, New York, Bi~1~!ner/f1:1,i1z.i;l. .. )
Thomas A., Chess S. (1984) Genesis and evolution of behaviora/ disorders: From infancy to early adult
life, „American Journal of Psychiatry" 141, s. 1-9.
Thomas A„ Chess S. (19:'"; /ze Behavioral Study o/Tempera111e11t. W: J. Strelau, F. H. Farley, A. Gate
( 1985). 11ze Biological Bases of Personality a11d Behavior: Theories, Meas11re111e11t Techniques, and
Development, LI, Washington, I-Icmisphere, s. 213-225.
470
Thomas A., Chcss S. (1986) The New York Longitudi11al Study: From Infancy to Early Adult Life. W:
R. Plomin, J. Dunn (red.) The Study of Tempemment: C/umges, Contimtities and Challenges,
Hillsdalc, NJ, Erlbaum, s. 39-52.
Thomas A., Chess S., Birch H. G. (1968) Tempera111e11t and IJehavior Disorders in Clzildren, New York.
New York University Press.
Thomas A„ Chess S., Birch H. G„ Hertzig M. E., Korn S. (1963) Be/wvioral flldividuality in Early
Childlwod, New York, New York Univcrsity Press.
Thomas A„ Chess S., Korn S. J. 0982) The reality <~{ di[firnlt temperament, „Mcn'ill-Palmer Quarlcrly"
28, s. 1-20.
Thomas A., Mittelman M„ Chcss S„ Korn S. J „ Cohen J. ( 1982) A temperament q11estiomwire for car/y
adult, „Educalional and Psychological Measurcment" 42, s. 593-600.
Thomas C. B„ Grcenstreet R. L. (1973) Psyclwlogical characteristics in youth as predictors <!ffive disea.1·1·
states: Suicide, mellfal i//11ess, hyperte11sio11, coro11ary heart disease and t11mo11r, „John I-Iopkins
Mcdieal Journal" 132, s. 16--43.
Thompson R. F„ BergerT. W„ Berry S. D. (1980) lntroduction to the Anatomy, Plrysio/ogya11d Che111ist1y
o.f the Brain. W: M. C. Wittrock (red.) 11ie IJrain and Psyclwlogy, New York, Academic Press,
s. 3-32.
Thurstone L. L. (1951) 11ze dimensio11s of te111perame11t, „Psychometrica" 16, s. 11-20.
Thurstone L. L. (1953) Examiner Ma1111al for t/1e Thursto11e Te111pem111e11t Sc/1ed11/e, wyd. 2, Chicago,
Science Research Associales.
Tomaszewski T. (1963) Wstep do psyc/10/ogii, Warszawa. PWN.
Tomaszewski T. (1967) Aktyivno.fr' czlowieka. W: M. Maruszewski, J. Reykowski, T. Tomaszewski (red.)
Psyc/10/ogia Jako 11a11ka o czlowidw, Warszawa, Ksiqzka i Wiedza, s. 219-278.
Tomkins S. (1982)Affect Themy. W: P. Ekman (red.) E111otion in t/ze I-111111a11 Face, New York, Cambridge
University Press, s. 112-141.
Tooby .J„ Cosmides L. ( 1990) On the 1111iversality o.f h11111a11 nature and the 1111iq11eness of the individual:
111e role of genetics am/ adaptation, „Journal of Personality" 51, s. 17-67.
Torgersen A. M. (1985) Temperamelllal Differences in Infants mul 6-Year-Old Children: A Follow-Up
St11dy ofTwins. W: J. Strclau, F. I-1. Farley, A. Gale (red.) 11ze Biological Basesof Behavior: 111eories,
Meas11re111e11t Teclmiques, a11d Deve/op111e11t, t. 1, Washington, I-Iemispherc, s. 227-239.
Torgersen A. M. (1987) Lo11git11di11al research 011 te111perame11t in twins, „Acta Gcneticae Medicac et
Gemellologiae" 36, s. 145-154.
Triandis H. C. ( 1978) Some 1111iversals ofsocial behavior, „Personality and Social Psychology Bulletin" 4,
s. 1-16.
Triandis I-1. C., Lamberl W„ Bcrry J., Lonner W .• Heron A., Brislin R„ Draguns J. (red.) (1980-1981)
Handhook of Cross-C11lt11ra/ Psyc/10/ogy, l. 106, Boston, Allyn, Bacon.
Trzcinska M. (1996) Wplyw te111pera111e11t11 i stre.m na stan zdrowia. Adaptalja I11111e11tarza Zdrowia GIJQ
(General Healtlz Questiomwire - D. Goldberga). Nie opublikowana praca magisterska, Warszawa,
Wydzial Psychologii UW.
Tubman J. G„ Lerner R. M„ Lerner .J. V„ Eye A. von (1992) Te111pera111e11t a11d adj11st111e11t in yo1111g
adulthood: A 15-year 1011git11dinal analysis, „Ameriean Journal of Orthopsychiatry" 62, s. 564-574.
Tucker D. M„ Frederick S. L. (1989) E111otio11 and Brain Lateralizatio11. W: H. Wagner, T. Manstcad (red.)
Handbook of Psychophysiology: E111otio11 and Social Behaviour, London, Wiley, s. 27-70.
Tuma .J. M„ Elbert.J. C. (1990) Critical Jssues and C11rre11t Praclice in Personality Assess111e11t o/Childre11.
W: C. R. Reynolds, R. W. Kamphaus (red.) Handbook of Psychological mul Ed11catio11al Asse.1·s1111•11t
<~{ Children: Personality, Behavior, and Context, New York, Guilford Press. s.3-29.
Turpin G. (1986) Effects of stim11l11s intensity 011 a11tono111ic respmuling: Tlte problem of d![fere11tiati11g
orienting mui defense reflexes, „Psychophysiology" 23, s. 1-14.
Tyler L. E. (1965) The Psyc/10logy of I-111111a11 D([fcrences, wyd. 3, New York, Appleton-Century-Crol'ts.
Tzeng 0. C. S„ Ware R., Bharadw<ij N. (1991) Co111pariso11 between continuous bipolar and 11111/Jo/ar
ratings <f the Myers-Briggs Type Indicator, „Educational and Psychological Measurement" 51,
s. 681-690.
471

Umanskij L. l. (1958) Opyt ekJ]Jierimie11ta/11ogo iwczenija tipologiczeskich psobiemwstiej 11ienv11oj
sistiemy dietiej (11a igrowom mat/eriale), „Woprosy Psichologii" 4, s. 184-190.
Ursin H. (1980) Personality, Activatio11 am/ Somatic Heaith: A New PJyc/wsonwtic 111eory. W: S. Levine,
H. Ursin (red.) Copi11g am/ Health, New York, I'lenum Press, s. 259-279.
Uzgiris I., Hunt J. MeV. (1975) Assessment in Injli11cy, Urbana, IL, University of Illinois Press.
Vandenberg S. G. (1962) 11ie hereditary abilities study: Hereditmy co111pone11ts in a psychologica/ lest
battery, „American Journal of Human Genetics" 14, s. 220-237.
Van Heck G. L. (1988) Modes am/ models in anxiety. „Anxiety Research" l, s. 199-214
Vaughn B. E„ Bradley C. F„ Joffe L. S„ Seifer R„ Barglow P. (1987)Matemai clwracteristics measured
pre11atally are predictive of rati11gs of te111pera111c111 „diffic11/ty" 011 the Carey Iujli111 Te111pera111ent
Q11estio111wire, „Developmental Psychology" 23, s. 152-161.
Vaughn B. E„ Taraldson B. J„ Crichton L„ Egeland B. (1981) The assessment ofinfi.1111 temperament:
A critique of the Carey I11fa11t Temperament Questiomwire, „Infant Behavior and Development" 4,
s. 1-17.
Ventura J. N„ Stevenson M. B. (1986) Relations ofmother.1· muifathers reporls ofinfant te111pera111e111,
parents psyclw/ogical fimctioning, and j(1111ily clwmcteristics, „Merrill-Pahner Quarterly" 32,
s. 275-289.
Vernon P. E. (1979) Intellige11ce, Ileredity and E11viro11111ents, San Francisco, CA, Freeman.
Victor J. B„ Halverson C. F. Jr, Wampler K. S. (1988) Fa111ily-sc/woi context: Parent mui teacher
agree111e11t 011 child temperament, „Journal of Consulting and Clinical Psychology" 56, s. 573-577.
Vingerhoets A. J. J. M„ Berg M. P. van den, Kortekaas R. T. J„ Van Heck G. L„ Croon M. A. (1993)
Weeping: Associations with personality, coping, and subjective health stat11s, „Personality and
Individual Differences" 14, s. 185-190.
Viola M. (1906) L'antropometria co111e base di classijlcazione delle constit11zio11i individ11a/i, Torino,
Bocca.
Vitaliano P. P„ DeWolfe D. J„ Maiuro R. D„ Russo J„ Katon W. (1990) Appraised clumgeability of
a stressor as a 111odifier ofthe relationship betwee11 coping and depression: A lest of the hypothesis of
fit, „Journal of Personality and Social Psychology" 59, s. 582-592.
Vries M. W. de (1984) Te111pera111ent and infant mortality cmumg the Masai of East Africa, „American
Journal of Psychiatry" 141, s. 1189-1194.
Vries M. W. de (1987) Cry Babies, C11/111re, a1U/ Catastrophe: Infant Temperament a111011g the Masai. W:
N. Scheper-Hughes (red.) Child Surviva/, Dordrecht, D. Reidel, s. 165-185.
Vrics M. W. de (1994) Kids in Co11text: Te111pera111e11t in Cross-C11lt11ral Perspective. W: W. B. Carey,
S. C. McDevitt (red.) Prevention cmd Eariy J111e11'entio11: Individual Dijfere11ces as Risk FactorsftJr
the Me11tal Ilealth of Childre11, New York, Bmnner/Mazel, s. 126-148.
Vries M. W. de, Sameroff A. J. (1984) C11/t11re a1Ui te111pera111e11t: Infl11e11ces on infant te111pera111ent in
three East Africcm c11/111res, „Amcrican Journal of Orthopsychiatry" 54, s. 83-96.
Wachs T. (1983) The 11se cmd ab11se ofenviro11111ent in behavior-genetic research, „Chil<l Development"
54, s. 396-407.
Wachs T. D. (1992) 11ie Nature of N11rture, Newbury Park, CA, Sage.
Wachs T. D. (1994) Fit, Co11text, and the Transition Be11vee11 Te111pera111ent a11d Personality. W:
C. F. Halverson Jr, G. A. Kohnstamm, R. P. Martin (red.) 11ie Deve/opi11g Stmc111re of7'e111pera111e111
mu/ Personality jim11 lnfancy to Ad11ithood, Hillsdale, NJ, Erlbaum, s. 209-220.
Wachs T. D„ Gandour M. J. (1983) Te111pera111e111, e11viro11111e11t, and six-111onth cog11itive-intellect11al
develop111ents: A test of the orgc111is111ic specijicity hypothesis, „International Journal of ßehavioral
Development" 6, s. 135-152.
Waller N. G„ Kojetin B. A„ Bouchard T. J. Jr, Lykken D. T„ Teilegen A. (1990) Genetic mul
environmental injl11ences 011 religio11s interests, attit11des, a1U! va/11es: A sllldy of t1Vi11s reared apart
mui together, „Psychological Science" 1, s. 138-142.
Waller W. G„ Cooper R„ Aldridge V. J„ McCallun W. G„ Winter A. L. (1964) Contingent negative
variatio11: An e/ectric sign ofse11sori111otorassociation all(/ expectcmcy in the h11nu111 brain, „Nature",
203, s. 380-384.
472
'I
Watson D„ Clark L. A. (1984) Negative affectivity: The cfü1Jositio11 to experience 11egative e111otiona/
states, „Psychological Bulletin" 96, s. 465-490.
Watson D„ Clark L. A„ Tellegen A. (1988) Development a1U/ validation ofbrief111eps11res ofpositive mul
negative affect: The PANAS sca/es, „Journal of Personality and Social Psychology" 54,
s. !063-1070.
Watson D„ Teilegen A. (1985) To1Vard a consensua/ strnc111re of 111ood, „Psychological Bulletin" 98,
s. 219-235.
Weick K. E. (1970) The „Ess" in Stress. So111e Co11cept11al and Metlwdological Problems. W: J. E.
McGrath (red.) Social a/U/ Psyclw/ogica/ Factors in Stress, New York, Holt, Rinehart and Winston,
s. 287-347.
Wells W. D„ Siegel B. (1961) Stereotyped somatotypes, „Psychological Reports" 8, s. 77-78.
Wcnger M. A. (1938) So111e re/ationships bet1Vee11 11111sc11lar processes mul perso11ality a1U/ their
factorial ana/ysis, „Child Development" 9, s. 261-276.
Wenger M. A. (1941) The 111eas11re111ent of individual dij]erences in autmwmic ba/ance, „Psycho-
somatic Medicine" 3, s. 427-434.
Wenger M. A. (1943) A11 ate111pt to appmise individual dijfere11ces in level of 11111sc11/ar tensio11, „Journal
of Experimental Psychology" 32, s. 213-225.
Wenger M. A. (1947) Pre/i111inary s111dy of the significcmce of 111eas11res of a11tono111ic balance,
„Psychosomatic Medicine" 9, s. 301-309.
Wenger M. A. (1966) S111dies in a11tono111ic balance: A s1111111wry, „Psychophysiology" 2, s. 173-186.
Werft' J. J. van der (1985) Iley111ans' te111pem111e11tal dimensions in perso1wlity research, „Journal of
Research in Personality" 19, s. 279-287.
Werft' J. J. van der, Verster J. (1987) Iley111m1s' te111pera111e11tal di111ensions reco111p11ted, „Personality and
Individual Differences" 8, s. 271-276.
Werre P. F. (1986) Contingent Negative Variation: Relation to Perso11ality mul Modificatio11 by
Sti11111/ation and Sedatio11. W: J. Strelau, F. H. Farley, A. Gate (red.) 11ie Biological Bases of
Perso11ality all{/ Be/wvior: Psyclwphysiology, Pe1for111a11ce, and Applicatio11s, t. 2, Washington,
Hemisphere, s. 77-90.
Werre P. F. (1987) Extraversion-Introversion, Comi11ge11t Negative Variation, a11d Arousal. W: J. Strelau,
H. J. Eysenck (red.) Personality Dimensions all{/ Aro11sal, New York, Plenum Press, s. 59-76.
Werre P. F„ Faverey H. A„ Janssen R. H. C. (1975) Co11tingent negative variation all{/ perso11ality,
„Nederlands Tijdschrift foor de Psychologie" 30, s. 277-299.
Wcrre P. F„ Mattie H„ Fortgens C„ Berretty E. W„ Sluiter W. (1994) Interactio11 betwee11 extraversion c111d
drng-ind11ced conditio11s as indicated by rhe co11ti11gent negative variatio11, „Biological Psychology"
39, s. 45-56.
West S. G. (1986) Metlwdological developments i11 personality research: An introduction, „Journal of
Personality" 54, s. 1-17.
Wiersma E. ( 1906-1907) Die Sek111ulä1fl111ktion bei Psychosen, „Journal für Psychologie und Neurologie"
8, s. 1-24.
Wiggins J. S. (1968) Perso11ality struc/llre, „Annual Review of Psychology" 19, s. 293-350.
Wiggins J. S. ( 1973) Personality mul Predictio11: Principles of Perso11ality Assess111ent, Reading, Addison-
-Wesley.
Wiggins J. S„ Pincus A. L. (1992) Perso1wlity: Strnc111re and assess111e11t, „Annual Review of
Psychology" 43, s. 473-504.
Wiggins J. S„ Renner K. E„ Clore G. L., Rose R. J. ( 1971) The P.1yclwlogy of Persona/ity, Reading, MA,
Addison-Wesley.
Williams R. V. (1956) Bioche111ical lndivid11ality, New York, Wiley.
Wilson G. D. (1981) Personality and Social JJelwvio11r. W: H. J. Eysenck (red.);\ Modelfor Personality,
Berlin, Springer, s. 210-245.
Wilson G. D. ( 1990) Perso11ality, time of day a/U/ aro11sa/, „Pcrsonality and Individual Differences" 11,
s. 153-168.
Wilson G. D„ Barrel! P. T„ Gray J. A. ( 1989) I111111a11 reactions to re1Vard all(/ p11nish111ent: A q11estio111wire
exa111ill{1/ion of Gray's perso11ality theo1y, „British Journal of Psychology" 80, s. 509-515.
473
)~,
 'iillBlk
Wilson R. S., Brown A. M., Matheny A. P. Jr ( 1971) E111erge11ce allll persistence of belwvioral differences
i11 11Vi11S, „Child Development" 42, s. 1381-1398.
Wilson R. S., Malheny A. P. Jr (1983) Assess111e11t of te111pera111e11t in i1(fm1t 11Vi11s, „Developmenlal
Psychology" 19, s. 172-183.
Wilson R. S., Matheny A. P. Jr (1986) Belwvior-Genetics Research i11 /11fa111 Tc111pera111e11t: The Louisville
Twin St11dy, W: R. Plomin, J. Dunn (red.) The Study of Te111pera111e11t: Clumges, C0111i1111ities and
Clwllenges, Hillsdale, NJ. Erlbaum, s. 81-97.
Windholz G. (1987) Pavlov as a psyc/10/ogist: A reappraisal, „The Pavlovian Journal of Biological
Science" 22, s. 103-112.
Windle M. (1988) Psychometrie strategies of 111eas11re of te111pera111e11t: A 111etl10dological critique,
„International Journal of Behavioral Development" 11, s. 171--201.
Windle M. (1989a) Te111pera111e11t and perso11ality: A11 explorato1y i11teri11ve/lfo1y st11dy of tlte DOTS-R,
EASl-l/, and EPI, „Journal of Personality Assessment" 53, s. 487-501.
Windle M. (1989b) Predicti11g te111perame11t-111e11tal lzealth relatio11Ships: A covaria11ce stmct11re /atel/f
variable analysis, „Journal of Research in Personality" 23, s. 118-144.
Windle M. (1991) The difficult te111pera111ent in adolesce11ce: Associations with substance use, family
support, and problem behaviors, „Journal of Clinical Psychology" 47, s. 310-315.
Windle M. (1992) Te111pera111e11t a11d social s11pport in adolescence: lnterrelations witlz depressive
sy111pto111s mul delinquent belzavi01:v, „Journal of Youlh and Adolcscence" 21, s. 1-21.
Windle M. (1994) Te111pera111e11tal i11/zibitio11 and activation: Hor111011a/ mul psyc/10social correlates and
associated psychiatric disorders, „Pcrsonalily and Individual Diffcrcnces" 17, s. 61-70.
Windle M., Iwawaki S., Lerner R. M. (1987) Cross-c11/t11ral comparability of te111pera111e11t a111011g
.lapa11ese and A111erica11 early- a11d late-adolescents, „Journal of Adolescent Research" 2,
s. 423-446.
Windle M., Iwawaki S., Lerner R. M. (1988) Cross-cu/tural comparability of te111pera111e111 a111011g
.Tapanese and A111erica11 preschool c/1ildre11, „International Journal of Psychology" 23, s. 547-567.
Windle M., Lerner R. M. (1986) Reassessing tlze di111e11sio11s of te111pera111e111al individuality across the
l(fe-spm1: Tlze Revised Dimensions of Te111pera111e11t S11rvey (DOTS-R), „Journal of Adolescent
Research" !, s. 213-230.
Wittman P., Sheldon W. H., Katz C. J. (1948) A study ofthe relationship betwee11 co11stit11tio11al variations
and f1111da111e11tal psyclzotic behavior reactions, „Journal of Nervous and Mental Disease" 108,
s. 470-476.
Willrock M. C. (red.) (1980) The brai11 and psychology, New York 1 Academic Press.
Wright .T. C„ Mischei W. (1987) A co11ditio11al approach to dispositional constructs: The local
predictability ofsocial behavior, „Journal of Personalily and Social Psychology" 53, s. 1159-1177.
Wrze!iniewski K., Sosnowski T. (1987) Jmventarz Sta1111 i Cechy Lelw (JSCL). Polska adaptacja STAI.
Podrecznik, Warszawa, Wydawnictwo PTP.
Wund! W. (1887) Grwulziige der physiologischen Psychologie, l. 2, wyd. 3, Leipzig, Verlag von Wilhelm
Engelmann.
Yerkcs R. M., Dodson J. D. (1908) The relation of strengtlz <~{ sti11111lus to rapidity of habit-for111atio11,
„Journal of Comparative Neurology and Psychology" 18, s. 459-582.
Young .1. P. R., Lader M. H., Fenton G. W. ( 1971) The relationship of extraversio11 m1d neuroticism lo the
EEG, „Brilish Journal of Psychiatry" 119, s. 667-670.
Zapan G. ( 1974) Tlie te111perame11t syste111 m1d its diag11osis, „Revue Roumainc des Scicnces Socinles Serie
de Psychologie" 18, s. 109-117.
Zawndzki B. (1991) Te111perame111: Selekcja czy ko111pe11sacja? W: T. Tyszka (red.) Psyc/10/ogia i J7Jort,
Warszawa, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego, s. 85-112.
Zawadzki B., Slrelau J. (1995) Podstawy leoretyczne, konstmk<-:ia i 1v/as11o§ci psycho111et1yczne
imventarza „For111al11a Charakterystyka Zachowania - Kwestio11ari11sz Te111pera111ent11", „Studia
Psychologiczne" 33, s. 49-96.
474
Zawadzki B., Strelau J. ( 1997) Formalna Charakterystyka Zac/10 wania - Kwestio11ari11sz Tempera111e11t11
(FCZ-KT). Podrecznik, Warszawa, Pracownia Tesl6w Psychologicznych PTP.
Zawadzki B., Strelau J. (1999) Spoleczno-przedmiotowe zr6i11fco111a11ie te111pera111e11t11: Polska adapt<1<~ja
„Kwestio1wri11sza Stntktmy Te111pera111e11t11" Rusalowa, „Przegh1d Psychologiczny" 42, s. 7-25.
Zawadzki B., Szczepaniak P., Slrclau J. (1995). Diagnoza psychomet1ycz11a piqciu wielkich czy1111ik6w
osobowo.<ci: Adaptacja Kwestionariusza NEO-FF! Costy i McCrae do wor1111k6w polskiclz. „Studia
Psychologiczne" 33, s. 189-225.
Zondcnnan A. B., Cosla P. T. Jr, McCrae R. R. ( 1989) Deptessio11 as a riskfactorforcm1cer morbidity aml
mortality in a 11atio11ally representative sample, „Journal ofthc American Medien! Association" 262,
s. 1191-1195.
Zubek J. P. (red.) (1969) Se11so1y Deprivation: Fiftee11 Years of Research, New York, Aplleton-Century-
-Crofts.
Zuckerman M. ( 1960) 111e develop111e11t of an Affecl Adjective Check List for the 111eas11reme11t of anxicty,
„Journal of Consulling Psychology" 24, s. 457-462.
Zuckcrman M. (1964) Perceptual isolation as a stress sit11atio11: A review, „Archives of General
Psychialry" 11, s. 225-276.
Zuckerman M. (1969) Tlzeoretical Fomwlations. W: J. P. Zubek (red.) Sensory Deprivation: F(fteen Years
<!f Research, New York, Appleton-Cenlury-Crofls, s. 407-432.
Zuckerman M. ( 1971) Dimensions ofse11satio11 seeking, ,,Journal of Consulting and Clinical Psychology"
36, s. 45-52.
Zuckerman M. (1974) The Sensation Seeking Motive. W: B. A. Mahler (red.) Progress in Experimental
Personality Researclr, t. 7, New York, Academic Press. s. 80-148 .
Zuckerman M. (1979) Sensation Seeking: Beyond tlre Optimal Level of Arousal, Hillsdale, NJ, Erlbaum.
Zuckennan M. (red.) (1983a) Biological Bases <~{Sensation Seeking, I111p11/sivity, and An.tiety, Hillsdale,
NJ, Erlbaum .
Zuckennan M. (1983b) A Biological Tlzeory of Sensation Seeki11g. W: M. Zuckerman (red.) Biological
Bases of Sensation Seeking, lmpulsivity, mul Anxiety, Hillsdale, NJ, Erlbaum, s. 37-76.
Zuckerman M. (1984a) Sensation seeking: A comparative approac/1 to a lm111a11 trait, „Bchavioral and
Brain Scienccs" 7, s. 413-471.
Zuekennan M. (1984b) The neurobiology of some dimensions of personality, ,,Inlernalional Review of
Neurobiology", 25, s. 391-436.
Zuckerman M. (l 984c) Experience mrd desire: A new formal for sensation seeking scales, „Journal of
Behavioral Asscssmenl" 6, s. 101-114.
Zuckerman M. (1985) lliological Formdatio11s <~{ Se11satio11-Seeki11g Temperament. W: J. Strclau,
F. H. Farley, A. Gale (red.) The Biological Bases of Personality and Be/ravior: 11reorics,
Meas11reme11t Teclmiques, and Development, l. 1, Washington, Hemisphere, s. 97-112.
Zuckerman M. (1987a) !Jrain Monoamine Systems and Persona/ity. W: D. Heilhammer, I. Florin,
I-1. Weincr (red.) Neurobiological Approaclres to Brain Discase, Toronto, Hans Huber, s. 5-14.
Zuckerman M. (1987b) ls Sensation See/eing a Predisposing Tmit for Alco/10/ism? W: E. Gotheil,
K. A. Druley, S. Pashkey, S. P. Weinstein (red.) Stres.y mrd Addiction, New York, Brunner/Mazcl,
s. 283-301.
Zuckennan M. (1990) Tlre psyc/1oplrysiology of sensati011 seeking, „Journal of Pcrsonalily" 58,
s. 313-345.
Zuckcnnan M. (199la) Psyclrobiology of Personality, New York, Cambridge Univcrsity Press.
Zuckerman M. (1991b) Biotypes for Basic Persmrality Di111e11sio11s? „Tlze Twiliglrt Zone" Between
Genotype and Social Phenotype. W: J. Strelau, A. Angleilner (red.) Explorations in Temperament:
International Perspectives 011 Theory and Measurcment, New York, Plenum Press, s. 129-146.
Zuckerman M. (199lc) One Pers011's Stress is Another Persons Pleasure. W: C. D. Spielbcrgcr,
1. G. Sarason, Z. Kulcsar, G. L. Van Heck (red.) Stress and Emotion: Anxiety, Anger, and Crrriosity,
l. 14. Washington, Hemispherc, s. 31-45.
Zuckennan M. (1992) Wlrat is a basic factor and wlriclr factmov are basic? T11rtles all the way down,
„Personality and Individual Differenccs" 13, s. 675-681.
475
Zuckennan M. {1993) Personality from Top (Traits) to Bottom (Genetics) 1vith Stops at Each Level
Bet1veen. W: J. Hettema, I. J. Deary (red.) Fowulations of Personality, Dordrecht, Kluwer Academic
Publishers, s. 73-100. WYKAZ
Zuckerman M. (1994) Belwvioral EYpressions mul Biosocial Base.1· of Sensation Seeking, New York,
Cambridge University Press. NAJWAZNIEJSZYCH SKROTOW
Zuckennan M., Buchsbaum M. S., Murphy D. L. ( 1980) Sensation seeking mul its bio/ogical corre/ates,
„Psychological Bulletin" 88, s. 187-214. ,
Zuckerman M., Eysenck S. B. G., Eysenck H. J. (1978) Sensation seeking in England and America:
Cross-c11/1t1ral, age mul sex co111pariso11s, „Journal of Consulting and Clinical Psychology" 46,
s. 139-149.
Zuckennan M„ Kolin E. A., Price L., Zoob I. ( 1964) Development of a Sensation-Seeking Scale, „Journal
of Consulting Psychology" 28, s. 477-482.
Zuckerman M„ Kuhhnan D. M., Joireman J„ Teta P„ Kraft M. (1993) A comparison of three structural
111odelsforpersonality: The Big 11iree, the Big Five, mul the Altemative Five, „Journal of Personality
and Social Psychology" 65, s. 757-768.
Zuckerman M„ Kuhlman D. M„ Teta P., Joireman J„ Cmrnccia G. {1992) 111e development ofscalesfor
a Five Basic Personality Factor Q11estio11naire. Referat wygloszony na The Meeting of the Eastern 5-HIAA - kwas 5-hydroksyindolooctowy
Psychological Association, Boston, MA. 5-HT - scrotonina
Zuckennan M., Kuhlman D. M., Thornquis1 M., Kiers H. (1991) Five ( or three) robust q11estio111wire scale A - czynnik genetyczny addytywny
factors ofpersonality witlwut c11/111re, „Personality and Individual Differences" 12, s. 929-941. ACTH - kortykotropina
Zuckennan M., Murtaugh T., Siegel J. (1974) Sensation seeking and cortical a11g111enting-red11ci11g, AEP - usrednione potencjaly wywolane
„Psychophysiology" 11, s. 535-542. AIC - kryterium informacyjne Akaike
Zuckcrman M., Simons R. F., Como P. G. ( 1988) Sensation seeking a/UI sti11111/11s imensity as 111od11/ators of AUN - autonomiczny uklad nerwowy
cortical, cardiovasc11/ar, mul e/ectroder111al response: A cross-modality study, „Pcrsonality and BAS - behawioralny uklad aktywacyjny
Individual Differcnces" 9, s. 361-372. BBW - bodziec bezwarunkowy
BIS - behawioralny uklad hmnuj11cy
Zmudzki A. (1986) Poziom reaktywnosci a powodzenie 1v trakcie star/11 11 zawodnik61v 111 pod11osze11i11 BW - bodziec warunkowy
ciezar61v, Warszawa, Wydawnictwo lnstytutu Sportu. C - srodowisko wsp6lne
CHD - choroba wiencowa
CNV - negatywna fala oczekiwania
COMT - metylotransferaza katecholowa
CR - czas reakcji
CV A - aktywnosc sercowo-naczyniowa
D - czynnik genetyczny nieaddytywny
D4DR - gen dopaminowego receptora D4
DBI-1 - betahydroksylaza dopaminowa
DNA - kwas dezoksyrybonukleinowy
DOPA - dwuhydroksyfenyloalanina
DSM - Podrecwik dig11ostycz110-statystycz11y
zaburze1i psychicznych
DZ - dyzygotyczne (bli:tnii;ta)
E - srodowisko spccyficzne
EAS - emocjonalnosc, aktywnosc, towarzys-
kosc
EDA - aktywnosc elektrodcnnalna
EEG - elektroencefalogrnfia
EMG - elektromiografia
EP - potencjal wywolany
EPSP- potencjal postsynaptyczny pobudzaj11cy
F.RP - sytuacyjny potencjal wywolany
F/FLS -- uklad walki/ucicczki
GABA - kwas gamma-aminomaslowy
477
iMl............,
.„,••••••,}',
GFI - wskaznik dobroci dopasowania
h 2 - wsp6Jczynnik odziedziczalnosci
11;1 - odziedziczalnosc w szerokim rozumieniu
h~ - odziedziczalnosc w w11skim rozumieniu
HR - czcstosc skurcz6w serca
HV A - kwas homowanilinowy
LI. - ilornz inteligencji
IPSP - potencjal postsynaptyczny hamuj11cy
MAO - oksydaza monoaminowa
MHPG - 3-metoksy-4-hydroksyfenylglikol
MZ - monozygotyczne (bli:tnicta)
NYLS - New York Longitudinal Study
OUN - osrodkowy uklad nerwowy
OW - odruch warunkowy
P - fenotyp
PDR - reakcja wodzenia stroboskopowego
PEN - psychotycznosc, ekstrawersja, neuroty-
cznosc
PV A - zmiany pletysmograficzne
QTL - loci cechy ilosciowej
RNA - kwas rybonukleinowy
RSA - nieregularnosc zatokowa oddechowa
RTT - regulacyjna teoria tempermnentu
SCL - poziom konduktancji sk6ry
SCR - rcakcja konduktancji sk6ry
SES - status ekonomiczno-spoleczny
TCR - temperamentalny czynnik ryzyka
TSH - 1yreotropina
TUN - typ ukladu nerwowcgo
V" - wariancja genetyczna addytywna
V 0 - wariancja dominacji
VE - wariancja srodowiskowa
V"" - wariancja epistazy
V0 - wariancja genetyczna
VNA - wariancja genetyczna nieaddytywna
V„ - wariancja fenotypowa
 ,~,,

Narz~dzia psychomctryczne STQ-6(-12, -24) - Szwedzki Kwcslionariusz Tcmpcramcntn w wersjach dla dzieci 6-, 12-,
· i 24-micsiccznych ' .
TAB - Bateria Nam~dzi do Diagnozy Tcmperamenlu
AIM - Skala lnlcnsywn< ; Afektu
TAS Skala Aklywowalno5ci
APS - Skala Prcdyspozycji do Aklywacji
TBAQ - Kwcstionariusz Occny Zachowania Dzicci Zlobkowych
BBQ - Kwestionariusz Zachowan Nicmowlccych
TPQ - Tr6jwymiarowy Kwcslionariusz Osobowosci
BIS-10 - Skala lmpulsywnosci BmTalla
TTQ - Kwcstionariusz Tcmpcramenlu d!a Nauczycicli
BSQ - Kwcslionariusz Slylu Zachowania
TTQ-S - Skr6cona Wcrsja Kwcslionarinsza Tcmpcramentu d!a Nauczycic!i
CBQ -- Kwcstionariusz Zachowan Dzicci
TTS - Skala Tcmperamcnlu Dzieci Zlobkowych
CCTI - Koloradorski Inwenlarz Tempcrmncntu dla Dzicci
TTS - Skala Temperamcnlu Thurslone'a
DOTS-R - Zmodyfikowany Kwcslionariusz Wymiar6w Tcmpcramcnlu
EAS-TS - Kwestionariusz Tcmpcramcnlu EAS
EATQ - Kwcslionariusz Tetpperamentu dla Doraslaj11ccj Mlodziczy
EITQ - Kwcstionariusz Temperamenf'J dla M!odszych Nicmowlril
EPI - lnwcnlarz Osobowosci Eysencka
EPQ-J - Kweslionariusz Osobowosci Eysencka dla Dzicci
EPQ-R - Kweslionariusz Osobowosci Eysencka (zrcwidowany)
FCZ-KT - Formalna Charaklcrystyka Zachowania - Kwcslionariusz Tempcrnmenlu
FPI - Freiburgski lnwcntarz Osobowosci
· GWPQ - Kwestionariusz Osobowosci Graya-Wilsona
GZTS - Analiza Ten1pcramenl6w Guilforda-Zimmcrmana
16 - Kwcslionariusz Impulsywnosci dla Dzicci
17 - Kwcslionariusz Impulsywnosci
!BQ - Kwcstionariusz Zachowan Nicmowlccych
!BR - Rejeslr Zachowan Niemowli,;cych
ICQ - Kweslionariusz Charakteryslyk Niemowlccia
IVE - Kweslionariusz Impnlsywndsci - Ryzykanclwa -- Empalii
KPFB - Kweslionariusz Podobienstwa Fizycznego Blizniitl
KTS (ST!) - Kwestionariusz Tcmperamenlu Strelaua
KTS-Z - Zmodyfikowany Kweslionmiusz Temperamentu Strclaua (wb. PTS)
MBTI - Wskafoik Typu Meyersa-Briggsa
MCTQ - Kwcslionariusz Tempermnentu Dzicci w Wickt1 Szkolnym
MMPI - Minncsocki Wiclowymiarowy Inwcnlarz Osohowosci
MMQ - Kwestionariusz Mcdyczny Maudslcy
MPI - Inwcnlarz Osobowosci Maudslcy
NEO-FF! - Kwestionariusz Osobowosci NEO-FF!
NEO-PI - Kwestionariusz Osobowosci NEO
NEO-PI-R - Zrcwidowany Kwcslionariusz Osobowosci NEO
PAD - Skala Przyjcmnosci - Aklywacji - Dominacji
PFl6 - 16-czynnikowy Kwcslionariusz Osobowoki
PTQ - Kweslionariusz Tcmpcramcnlu dla Rodzic6w
PTS - Kwcstionariusz Tcmperamenlu PTS
RAS - Skala T!umienia - Wzmacniania
RITQ - Zrcwidowany Kweslionariusz Tempermncnlu dla Nicmowlrit
RS - Skala Reaktywnosci
SATI - Inwcnlarz Tcmperamentu Dzicci w Wiekt1 Szkolnym
SDMESCTE - Zeslaw Dyfcrencjal6w Semantycznych do Pomiaru Stmm Emocjonalncgo oraz Charak-
lerystycznych Emocji Rozumianych jako Ccchy
SITQ - Skr6cony Zrcwidowany Kwestionarinsz Tempcramenln dla Nicmowlrit
SSS - Skala Poszukiwania Doznan (wersja IV i V)
SSSC Skala Poszukiwania Doznan dla Dzicci
STAI - Jnwentarz Slann i Cechy Lckn
STQ (KST) - Kwestionariusz Slrnklury Tempcramcnln

478
 I~

Battmann W. 393, 394, 402, 404 Bossert S. 251

Baum A. 403 Bouchard T.J.Jr 192, 269, 296
INDEKS NAZWISK Bayarl F. S. 249
Bayles K. 301
Boudreault M. 358, 366
Bourgeois R. P. 220
Bayley N. 289, 303, 313, 343 Boutin P. 366, 373, 386
Bazylewicz T. F. 103, 234, 235 Bradshaw D. L. 72, 139
Beck L. H. 41 Brandt M. E. 238, 309
Beckman H. 258 Brandtstädter J. 251
Beebe G. W. 420 Brainerd C. J. 329
Behar L. 378 Braun C. 350
Beilharz R. G. 274 Braungurt J. M. 289, 290
Berg M. P. van den 404 Brazelton T. B. 116, 118, 128, 256
Berg P. T. van den 414 Brebner J. 178, 179
Bergeman C. S. 269, 279 Breitmayer B.J. 301
Berger T. W. 199, 207 Bridges F. A. 382
Bell I. R. 381 Brislin R. W. 356
Bemporad B. 243, 247 Broadhurst A. 273, 309
Ach N. 17 Arystoteles 18
Berlyne D. E. 149, 157, 165, 398 Broadhurst P.L. 61, 156
Achenbach T. M. 379 Asberg M. 83, 252, 255, 257
Bernier H. 373, 386 Broca P. 209
Achorn E. 236 Asch S.E. 40
Bernieri F. 293 Brodersen L. 249
Adams D. B. 161 Asendorpf J. B. 118
Berretty E. W. 239 Brody G. H. 377
Adcock C. 41, 55 Ashmun M. 17
Berry J. W. 356 Broll T. 400
Aggleton J. P. 207 Ashton C. H. 236
Berry P. 382 Brown A. 311
Aguilera N. 239 Ashton P. T. 323
BCITy s. D. 199, 207 Brown-Dolan A. 192
Ahadi S. A. 66, 128, 130, 133, 319, 358, 360 AttiliG.17 Brunean W. 236
Axia G. 358 Beiz B.J. 48
Akaike H. 284, 285 Brzezinski J. 312, 333, 336, 356
Bharadway N. 21
Akiskal H. S. 417 Brzozowski P. 84, 326
Bain A. 16 Bialski Y. 162
Aldwin C.M. 393, 399, 415 Brunia C. 1-1. M. 240
Bakulew A. N. 310 Billman J. 30 l, 302, 380
Akksandrowicz J. 416 Buchsbaum M. S. 58, 146, 167, 232-234, 237,
Ball D. 162, 295 Birch H. G. 44, 106, 299, 310, 364, 371
Allport F. H. 42, 54 245, 257, 309, 348
Allport G. W. 42-44, 46-49, 52-54, 62, 118, Ballantine J. 1-1. 371 Birman B. N. 93, 299, 310
Bukstein 0. 381
Ballenger J. C. 250, 254, 255, 258 Bishop D. V. M. 84, 91
135, 147, 191 Bulik C.M. 381
Balleyguier G. 17 Black F. W. 382
Allsopp J. F. 85, 329 Bullock W. A. 350
Baltez-Gotz B. 251 Blackson T.C. 381
Altridgc V.J. 233 Burchard E. M. L. 40
Bandura A. 60 Blennow G. 45
Amara! P. 217 Burisch M. 312, 333
Banks E. 358 Block 1-1. 40
Amelung M. 53, 83, 333, 350 Burke M. 377
Bantelmann J. 335 Block J. 71, 84, 91, 347
Ames L. B. 106, 128 Burstein N. D. 387
Barclay J.R. 390, 391 Block J. H. 347
Aminow N. A. 307 Busalow A.A. 310
Barglow P. 379 Bochnik H.J. 258
Amochaev A. 243 Buss A. H. 47-49, 53, 57, 61, 64-67, 106,
Baribeau-Braun J. 350 Boddy J. 162, 197, 204, 205, 209, 210
Amsel A. 157, 158 114-127, 135, 140, 145, 191, 193, 194, 259,
Barnes G. E. 146, 309, 326, 328, 335 Bodunov M. V. 175, 179, 185
Anastasi A. 75 260, 279, 314, 318, 326, 327, 333, 335, 341,
Barnetl D. W. 312 Bohlin G. 301, 313, 346 360, 399
Anderson K.J. 91, 218, 341
Barrat! E. S. 58, 173, 238, 309, 325, 328, 329, 335 Bolunan M. 257
Andersson T. 381 Buss D. M. 347, 409
Barrel K. C. 136 Bohnen N. 251 Butcher J. E. 347
Andraca l. de 234, 239
Barrel! P. 80, 84, 161, 356, 360, 361 Bolger N. 399, 403
Andres Pueyo A. 236
Barron A. P. 376 Boomsma D. l. 169, 223 Cadwell J. 316, 320, 385, 387
Andres T. F. 384
Bartussek D. 53, 83, 228, 229, 234, 251, 349, 350 Booth-Kewley S. 420 Cahill J. M. 241, 242
Andresen B. 173, 214, 358
Basan L. l. 299 Borges C. A. 41 Calesnick L. E. 403
Angleitncr A. 63, 65-67, 71, 75, 124, 178,
Borisowa M. N. 93, 97, 98, 174 Callaway E. 233
185-187, 222, 256, 283, 312, 328-330, 333, Bnstiaans J. 420
Bates G. W. 399 Borhani N. 0. 281, 327 Cameron J. R. 365
335, 340, 356-358, 361, 362
Bates J.E. 45, 60, 114, 118, 181, 193, 301, 302, Borkenau P. 262, 333 Campbell D. T. 312, 361
Anochin P. K. 175 - 179
315, 318, 321-323, 336, 343, 345. 358, 366, Born S. 256 Campbell K. B. 349, 350
Antonovsky A. 423
Bornstein M. H. 52 CamposJ. J. 43, 44,47, 49, 72, 106, 114-118, 126,
Arnold W. R. 223 367, 371, 379
Bosse R. 393, 415 135-140, 147, 148, 223, 245, 321

480
481

'"illllilillll1"'
 '~~

Camposano S. 236 Cosmides L. 193 Doelling J. L. 371 166, 169-171, 181, 185, 191-194, 196, 211,
Cannon W.B. 219 Costa P. T. Jr21, 64-67, 70, 71, 92, 193, 330, 420, Dollarei J. 60 212, 214, 217, 218, 221, 224, 226-229, 232,
Cantor N. 60 421 Donchin E. 234, 241 234, 238, 240, 241, 258, 260, 262, 275, 276,
Capcraa P. 358, 366 Cotc R. 358, 366, 373, 386 Dooren L.J.P. van 169 308, 315, 319, 326, 328, 329, 333-335, 337,
Caprara G. V. 58, 73 Council J. R. 380 Doorn C.D. 414 340, 341, 348-350, 356-358, 360, 361, 391.
Cardell C. D. 323 Cowcn E. 1. 376 Downey J. E. 213, 214 397, 398, 400, 411, 415, 418-422
Carcy G. 136, 279 Cowlcs M. P. 189, 309, 340 Drew D. 387, 389 Eyscnck M. W. 15, 53-55, 70, 73, 76- 79, 82,
CareyW. B.45, 111, 118, 223, 249, 313-315, 317, Cox D.N. 230 Drwal R. L. 84, 326, 356, 358 85-92, 156, 162, 163, 218, 232, 341, 356, 391,
318, 335, 336, 358, 360, 365, 371, 379, 381, Crichton L. 301 Dubos R. 106 398, 400
385, 390, 408, 409 Crook G. 58 Duckitt J. 400 Eyscnck S. B. G. 78, 80, 84-86, 90, 91, 169, 170,
Carelli M. G. 358 Croon M. A. 404 Duffy E. 157, 213 258, 282, 283, 315, 319, 326, 329, 333, 335.
Caron C. 373 Crow T. J. 253 Duke V. 153, 381 341, 356, 358, 360, 361
Carrillo-dc-la-Pena M. T. 352 Crowcll D. H. 247 Dunn .T. 74, 194
Carroccia G. 164 Cunninghmn C. C. 114 Dureski C. M. 302, 347 Fagot B. 1. 379
Carrol E.N. 167 Cupas M. 416 Fahrenberg J. 214, 215, 351
Carson D. K. 380 Cylawa J. 310 Earls F. 371, 376, 409, 414 Falconcr D. S. 265, ?.75, 276, 279, 280
Carver A. 162 Czeschlik T. 385 Easting G. 85, 319, 329 Falcndcr C.A. 43, 153
Cattcll R.B. 21, 48, 55, 63, 64, 75, 192, 227, 312, Czudnowskij W. E. 299 Eaton W.O. 66, 193, 301-303, 347 Falkicwicz L. 17
334, 337, 348, 388,400 Czuprikowa N. l. 235 Eaves L.J. 83, 91, 262, 275-277, 283, 284, 409, Farley F. H. 400
Chnin J. 220 410 Faulk D. M. 309
Chan K. B. 423 Dabbs J. M. Jr 248, 250 Eber H. W. 334 Faulk W. S. 238
Check Y.M. 312 Dailzman R.J. 168 Eckei K. 236 Favcry H. A. 238
Cherny S.S. 291 Daniels D. 380 Edclbrock C. S. 379 Feinleib M. 281, 327
Chcsncy G. L. 241 Danilova N. N. 189 Edman G. 83, 252, 255, 257 Fcij J. A. 25, 219, 222, 223, 414
Chess S. 44, 45, 47, 48, 60, 63, 74- 76, 105-119, Daruna J. H. 241, 242 Edwards A. L. 312, 333 Feldon J. 159
141, 146, 181, 245, 25<;' '".'), 292, 299, 310, Davidson L. L. 381 Edwards .1. A. 196, 260, 354 Fenton G. H. 229
311, 315-318, 320, 322, 323, 327, 335, 336, Davidson R. J. 243- 245 Egcland B. 301 Fcrnandcz P. 112
341, 343, 360, 363-372, 380, 382-385, 394, Davis C. 309 Ehmcr G. 236 Fcslinger L. 177
395, 408,409, 414 Davis C. L. 250 Eisenberg N. 384 Ficld T. 321, 322, 384
Child 1. L. 41 Davis F. C. 274 Ekman G. 40 Finn S.E. 53, 57, 61, 119, 120
Chippcrficld J. G. 303 Davis G. E. 403 Ekman P. 136, 140, 244 Fisher P. 133, 319
Ciarkowska W. 219-221 Davis H. 220, 226 ElbertJ.G. 312 Fiskc D.W. 64, 165, 312, 333, 361
Cicchctti D. 382 Davis N. 159 Elias P.K. 45 Fleg J. L. 420
Clapper R. L. 326 Davis P. A. 226 Eliasz A. 48, 49, 52, 63, 147, 181, 183, 188, 189, Flodcrirn-Myrhed B. 275, 276
Clnridgc G. 83, 146 Dawydowa A. N. 299 408, 414 Foersler F. 214
Clnrk L. A. 399, 400, 411 De Fries J.C. 120, 262, 269-271, 279, 289-291 Elgucla D. 236 Folkman S. 391, 394, 402, 415
Cloninger C. R. 147, 162, 163, 252, 253, 278, De Giovanni A. 17 Elliot T. K. 319 Forbcs E. V. 223
295 Dckel A. 381 Ellis M.V. 141, 143 Fortgci:is C. 239
Clore G. L. 48 DeLongis A. 415 Emde R.N. 143 Foüillcc A. 17
Coats A. C. 240 Dcmisch K. 258 Enunons R. A. 147 Fowlcs D. 160
Coe C. 249 Demisch L. 258 Empcdokles 16 Fowles D.C. 217, 220
Cohen J. 111, 327 Dent C. W. 381 Encller N. S. 53, 116 Fox B. 421
Coles M. G. H. 234 De Pascalis V. 189, 235-237, 242, 246, 247, 353 Enke W. 40 Fox M. 390
Collin C. 245 Dcrogatis L. R. 415 Eppinger H. 38, 212 Fox N. A. 244, 245
Commoncr B. 210 Derryberry D. 48, 106, 116-118, 127, 130-135, Epstcin S. 60, 295, 312, 343 Franke) K. A. 301
Corno P.G. 219, 351 162, 321, 333, 346 Escalona S. K. 106, 128 Frankcnhaeuser M. 392
Conners K. 379 DeWolfc D.J. 394 Eves F. F. 221, 222 Freedy J. R. 393
Conrad K. 36, 37 Diamond S. 15, 46-48, 53, 54, 61, 62, 75, 119, Etchebcrrigaray R. 236 Frcdrick S. L. 243
Coon H. 279 127, 193 Ewald G. 15, 18, 49 Frccland C. A. 301, 366
Coopcr C.J. 178 Diener E. 147, 325, 328, 335 Eye A. von 377 Frcixa i Baquc E. F. 218
Coopcr R. 233 Digman J. M. 63-65, 71 Eyscnck H. J. 15, 21, 24, 25, 40, 41, 43, 44, 48, Freud S. 16, 20, 105
Corcn S. 325, 328, 335 Dinczcva E. G. 239 53-55, 57, 58, 64, 65, 67, 70, 73-93, 98, 116, Friedensberg E. 188, 189, 302
Corlcy R.P. 291 DiTraglia G.M. 236, 241 117, 119, 123, 128, 146, 156, 157, 162-164, Friesen W. V. 244

482 483
Katz M. 58 Lagerspelz K. M. J. 274 MacAndrew C. lq2 Mehrabian A. 43, 44, 117, 146, 148-156, 326-
Kaye W. H. 381 Lagerspelz K. Y.H. 274 Macaskill G. T. 278 -328, 335, 381, 391, 403
Kedrsley R. B. 141 Laird S.B. 381 McCallnn W. G. 233 Mellinger G. D. 381
Keehn R. J. 420 Lakatta E. G. 420 McCartney K. 271, 293 Mendel G.J. 23
Kelly G. A. 58, 60 Lumb M. E. 136 McCanlley M:·H. 21 MerendaP.F. 17
Kendler K. S. 409, 410 Langinvainio H. 275-277 McClearn G.E. 192, 262, 269, 277, 279 Meyer 1-l. J. 116
Kerbusch S. 273 Larsen R. J. 147, 325, 328, 335 McCleary R. A. 157 Mezzih A. C. 258, 381
Ketelaar T. 147 Larson M. C. 249 McClowry S. G. 315, 317, 318, 321, 324, 377, 380 Michand A. 236
Keogh B.K. 118, 316, 320, 385, 387, 388, 390 Lanx L. 393 McCrae R. R. 21, 64-67, 70, 71, 92, 193, 330, 420, Michaud-Achorn A. 236
Kiers H. 65, 173, 336, 340 Lazarus R.S. 181, 391-394, 402-404, 415 421 Mierlin W. S. 46, 95, 175, 181, 299, 300
Kilpatrick D. G. 393 Lee C.L. 379 McDevitt S. C. 45, 11 l, 118, 223, 249, 301, 302, Miliare! D. W. 309
King D.S. 381 Le Gall R. 25 313-315, 317, 318, 335, 336, 358, 360, 365, Miller G.A. 60
Kinsbonrne M. 243, 247 Leighton E. 274 371, 379-381, 385, 390, 409 Miller N.E. 60, 158
Kirschbaum C. 251 Lejtes N. S. 46, 92, 94, 95, 174, 299, 300 McDongull W. 165 Mischei W. 187, 312
Kissen D. M. 418 Lelord G. 236 McGrath J. E. 393, 396 Mishkin M. 207
Klein H.A. 45, 371, 380 Lemcre F. 226 MacGregor D. 321, 382 Mittehnan M. 111, 327
Klineherg 0. 40 Leontiew A.N. 58, 60, 175, 177, 181 McGne M. 192, 269, 296 Moos R. I-1. 423
Kling M. 250 Lerner J. V. 45, 118, 323, 370, 371, 377, 390 McGnffin P. 294 Morgan A. I-1. 309
Klinteberg B. af 381, 392 Lerner R. M. 45, 67, 118, 314, 318, 323, 325, 333, McGuinness D. 224 Morrow J. 313
Klonowicz T. 181, 188, 221, 308, 406, 407 340, 360, 370, 371, 377, 390 Mackenzie S. A. 274 Moruzzi G. 81, 224, 226
Klnckhohn C. 356 Lesch K. P. 295 MucKinnon D. W. 78 Moselcy M. 387, 389
Knorring A. L. von 252, 257, 381 Le Senne R. 25 MacLennan J. 399 Moss I-l. A. 141
Knorring L. von 173, 185, 257, 258, 381 Lcshner A. l. 206 Macmann G.M. 312 Moss I-l. B. 381
Knolt J. R. 226, 240 Lester B. M. 118 McNeil T. F. 45, 313, 360 Mowrer 0. I-1. 157, 158
Kobasa S. C. 422 Leskr D. 17 Maddi S. R. 165 Mnlder R. T. 147
Kolm P. M. 189, 309, 326, 328, 335, 340, 349, 353, Lenba C. 165 Magoun I-I. W. 81, 224, 226 Milller W. 214
400, 414 Levenson M. R. 393, 415 Magnnsson D. 270, 381, 392 Mllndelein I-1. 407
Kohnstamm G.A. 15, 60, 63, 72, 118, 193, 357, Levey A. 349 Malhorta S. 372 Murphy D.L. 167, 252, 256, 257
360, 371 J_,evine S. 249, 273 Mullise L. P. 229 Murphy G. 165
Kojetin B. A. 296 Lewowicki T. 388 Malmo R. 157 Murtaugh T. 166, 237
Kok E. P. 310 Liaqg C. C. 358 Maltzman I. 149 Myers B. A. 382
Kolin E. A. 164 Lindhagen K. 313, 346 Mangan G. 30, 46, 93, 94, 99, 105, 307 Myers R. E. 243
Koopmans J.S. 169 Lindsley D. B. 157, 224, 225 Mangelsdorf S. 249 Myrtek M. 214, 220
Korns. 106, 108, 111, 112, 299, 323, 327, 364, 365 Lindzey G. 41, 48, 58 Manheimer D. A. 381
Kornblan B. W. 387 Lloyd J. E. M. 229 Marcovith S. 321, 383 Nagel K. 217
Kortekaas R. T.J. 404 Loehlin J.C. 47, 120, 138, 192, 262, 264-266, Marsh V. R. 236 Nagle R. 387, 389
Koskenvno M. 275-277 269-271, 275-278, 281, 282, 289, 297, Martin C. S. 381 Nahum l. V. 153, 381
Koslow S. H. 233 327 Martin E. B. 256 Nakaguwa J. K. 247
Kraft M. 164 Lohr F.J. 312 Martin N. G. 91, 193, 262, 275, 276, 278, 283, 293 Nakamura M. 239, 240
Krasnogorski N. !. 31, 32, 93 Lojkasek M. 321, 382 Martin R. P. 63, 66, 114, 118, 318, 320, 321, 385, Naveteur L. J. 218
Kretschmer E. 21, 33-40, SO, 299, 363 Lolas F. 234, 236, 238, 239, 245, 246 387-390 Neale M.C. 124, 284
Krijns P. W. 240 Lonnqvist J. 277 Martin S. 234, 236, 241 Neary R. S 219
Krneber A. L. 356 Losoya S. H. 72, 139 Mason S. T. 173, 185, 253 Nesselroade J. R. 194, 269, 279, 289, 291,
Kmhne H. W. 393, 422 Lonnsbnry M. L. 301 Malheny A. P. Jr 118, 143, 192, 289, 291, 303, 304, Netter P. 17, 185, "1" 260
Ksionzky S. 148 Low M.D. 240 311, 343, 381 Newberry B. I-1. 1b,, J.JG
Knhhnan D. M. 65, 164, 173, 336, 340 Lnndberg U. 396 Mattic I-1. 239 Nichols R. C. 47, 138, 262, 275, 276, 297'
Kulm T. S. 73, 76, 119 Lnshene R. E. 400 c,-:'.! lL
Malwiejew W. F. 104 Nicolson N. 251
Kniesar Z. 256 Lnstman L. Q. 106 Matysiak J. 61, 181, 183 Niebylicyn W.D. 30, 74, 92-99, 101-'.105
Kntor L. 256 Lykken D.T. 169, 192, 296 Mauro J. A. 127, 318, 320, 323, 340, 341 117, 128, 157, 174, 175, 181, 182,: 190
Kyrios M. 358, 359, 375, 376, 378, 409 Lyon M. E. 321 Maushammer C. 236, 238 232, 300, 307, 344, 348, 353~ 363;·3
Maziade M. 45, 118, 358, 366, 372-374, 386, 409 Nikiforowski P. M. 26 ..
Lader M. H. 229 Lang-Bielonogowa N. S. 93, 3 IO Medotl~Cooper B. 315, 317 Nitz K. 118, 370
Lafreniere K. 189, 340, 400 Lnkaszewski W. 58 Meehl P. E. 71 Norman W. T. 63-65, 337

486 487

I~
 ~11

Nosal C. S. 21 Piskard C. W. 220 Ribol Th. 17 Russo M.F. 316, 319, 336
Nugcnt J. K. 118 Plomin R. 47-49, 53, 61, 64-67, 74, 75, 106, Riccioni M. 153; 381 Ruller M. 45, 62, 262, 311, 371, 372, 409. 423
Nuss S.M. 118, 304 114-127, 135, 140, 145, 181, 186, 191-194, Ricciuti H. N." 301
223, 259, 260, 262, 264-267, 269-273, 277, Richards M. ·221, 222, 230 Samaly A. 243
Oberklaid F. 114, 318, 358, 359, 376 279-281, 287, 289, 290, 291, 293-295, 297, Richman N. 378 Samarin J. A. 299
Obuchowski K. 62 314, 318, 321, 326, 327, 333, 335, 341, 360, Richmond·J'. B. 106 Sameroff A.J. 45, 358
O'Connor K. P. 238, 355 367, 380, 399, 409 Ridgew~y D. 219, 223 Sanson A. 316, 318, 358, 376, 378, 379
O'Gorman J.G. 217, 228, 229 Plooij-van Gorsel P. C. 239 Riemann R. 312 Santon-Mohr L. 153
Olds J. 157, 167 Plutchik R. 136 Riese M. L. 288, 289, 301, 304 Saron C. D. 244
Olds M. 157, 167 Poche P. 382 Rieser-Danner L. A. 137, 139, 306, 312, 320, 322, Sarna S. 275, 276
Olejnik S. 388 Polich J. 234, 236, 241, 242 323, 334, 336, 343, 345 Salo S .. 153
Oleszkicwicz Z. 173, 358 Poortinga Y. H. 356 Risberg J. 237 Saul L.J. 226
Olson S. L. 301 Popper K. R. 73, 119 Ritter W. 239 Scafidi F. 321
Oltenacu E. A. 274 Posner M. I. 127, 130-132 Roback A. A. 15, 48, 53 Scarr S. 271, 277
Olweus D. 354, 355, 376 Post R. M. 250 Roberts R. 217 Schalling D. 83, 252, 255- 258
Oniszczcnko W. 125, 185, 262, 265, 266, 283. 314, Powell A. 53, 55 Robbins E. 141, 143 Schaufeli W. B. 42~
326, 330 Powell G. E. 104 Robinson D. L. 162, 163 Schaughency E. A. 379
O'Rcilly E. 43, 151 Power M. 58 Rocklin T. 91 Schilliiig E. A. 399
Orcland L. 252, 257, 381 Prell D. B. 80, 275 Rogucka E. 283 Schlosherg H. 274
Orlebeke J. F. 25, 219 Pressley M. 329 Rose R . .1. 48, 275, 276 Schmidt A. 89
Onnel J. 423 Pribram K. H. 60, 224 Rosen I. 237 Schmid! P. 421
Osborne Y.H. 381 Price L. 164 Rosenman R. H. 281, 327 Schmilz P. G. 422
Osgood C. E. 148 Price R. A. 277 Rosicky J. 131 Schneider H.J. 214
Oslendorf F. 63, 65, 67. 71, 330, 340 Prier B. 381 Röslcr F. 229 Schneirla T. C. l 06, 141, 168, 398
Owen M. J. 294 Prior M. R. 58, 65, 114, 118, 318, 358, 359, 375, Rosolack T. K. 67, 92 Scholom A. 380
Owen S. 159 376, 378, 409 Ross G. 384 Schönfeld K. 15
Prilchard W. S. 238, 309 Ross M. 153 Schönpflug W. 393, 394, 402, 404, 405, 407
Paget K. D. 387, 389 Prytulak S. 309 Rostan L. 33 Schooler C. 309
Panksepp J. 161, 173, 252, 253 Przybeck T. R. 147, 162 Roth K. 384 Schulz. P. 393
Parilis S. E. 178 Puccetli M. C. 422 Rothbarl M. K. 48, 49, 53, 60, 63, 65, 66, 106, Schwarlz P. 195
Parkes K. R. 403, 423 Pueschel S. M. 382 114, 116-118, 127-135, 137, 138, 163, Scol!J.P. 141
Parmar R. S. 323 Pullis M. 316, 320, 385, 387 181, 191, 193, 245, 247, 249, 301-306, Sebowa E. 46
Palton J. M. 58 Putnins A. L. 90 314, 315, 318-321, 323, 333-335, 340, Segal N. L. 192, 296
Patzke B. 258 341, 343, 345-347, 358, 360, 367, 371, Seifer R. 45, 379
Paunonen S. V. 333, 355 Rappaport N. B. 381 382, 383 Selg H. 214
Pawlowl. P. 21, 26-32, 46, 61, 80, 86, 87, 92-94, Raaijmakers W. 273 Rotkin L. 239 Seil E. R. 384
97, 101, 104, 128, 150, 156, 157, 167, 179, 180, Rahe R. H. 281, 327, 393, 396 Roller J. B. 60 Selye H. 206, 395
182, 183, 190, 194, 212. 242, 260, 306, 307, Raskin D. C. 149 Roux S. 236 Senulis J. A. 244
328, 363 Rasmuson I. 275, 276 Rowe D.C. 123, 125, 192, 314, 318 Sewell .1. 318
Pearson P. R. 85, 277, 319, 329 Rawicz-Szczerbo I. 92, 93, 97, 98, 174, 307 Rowlcy K. 162 Scwell T. E. 385
Pedersen N. L. 192, 269, 275, 276, 279, 283 Rawlins J. N. P. 159 Royce J.R. 53, 55, 141 Shekim W.O. 258
Pellegrini D. S. 393, 409, 423 Redmond D. E . .Ir 173, 253, 256 Rozdiestwienska W. I. 46, 92, 94, 101, 104. 174 Shcldon W.H. 35, 37-41, 363
Pers J. 236 Reed M. A. 134 Rubinow D. R. 250 Shields J. 277
Persson-Blennow I. 45, 313, 360 Reeves D. 114 Rubinstein S.L. 175, 177, 181 Shoij .1. 323
Pervin L. 270 Renner K. E. 48 RuchW.17,66, 124, 178, 179, 186, 187,222,256, Shwalb B.J. 323
Pervin L. A. 48, 53, 58, 61, 73 Rennie S. E. 380 258, 298, 328, 335, 340 Shwalb D. W. 323
Peters-Martin P. 118, 313 Resing W.C.M. 414 Riimelin G. 17 Sigaud C. 33
Pelrie A. 73, 146, 308, 309 ,„, Resnick H. S. 393 Rundquist E. A. 273, 274 Siegel B. 41
Pfeffer J. 58, 321 Relting G. M. 240 Rusalow W. M. 46-48, 99, 117. 146, 174-179, Siegel .1. 166, 237
Pickering A. D. 162 Revelle W. 91. 217, 218, 341 190, 243, 259, 260, 327, 328, 335, 353 Silvennan J. 146, 232, 234, 309
Pien D. L. 134 Reykowski J. 58, 60 Rushlon .1. P. 329 Simon L. 91, 218
Pincus A. L. 63 Reynolds C.R. 312, 333 RussellJ.A.148-151 Simon T. R. 38 l
Piperowa-Dalbokowa D. L. 239 Reznick .l.S. 48, 52, 142-145, 192, 248, 344 Russo J. 394 Simeonsson R. .1. 382, 383

488 489
Simonds J. F. 376 Strelau J. 15, 25, 28-32, 36, 37, 46, 48, 49, 52, 53, Tieplow B.M. 28,.130, 46, 74, 75, 92-102, 104, Walter W. G. 233
Simonds M. P. 376 59, 60, 63, 65-67, 70, 75,,93-95, 98, 99, 105. 116, 1v; 146. 151. 174. 115. 119. 182. Walters R. H. 60
Simonow P. W. 61, 177 101-105, 114, 116, 117, 120, 124, 126, 128, 190, 194, 224, 300, 307, 344, 348, 353 Watson D. 147, 399,400, 411
Simons R.F. 219, 351 140, 145, 147, 173--175, 178-180, 182-189, Tobin C. 301 Webber P. L. 277
Skinncr B. 58 l'H. 192, 194, 218, 221. 222. 224, 230, 236, Tomaszewski T. 181, 405 Weick K. E. 396
S1abach E. H. 313, 321, 323, 324, 336 237, 242, 243, 247, 256, 259, 260, 283, 302, Tomkins S. 136 Weinberg R. A. 277
Sluitcr W. 239 307, 308, 312, 325-328, 330, 333, 335, 317, Tooby J. 193 Wells W.D. 41
Smedslund G. 420 340, 341, 344, 348, 349. 353, 354, 356-358, Torgersen A. M. 110, 192, 289, 291- 293, 311 Weltzin T.E. 381
Smith A. D. 159 361-363, 367, 386, 388-393, 396-401, Tous Ral J. M. 236 Wenger M. A. 211-214
Smith B. D. 217, 218 404-409, 411-414, 416, 422 Triandis I-1.C. 193 Werft' J. J. van der 23, 25
Smith H. C. 41 Stringfidd S. 378 Trzci(Jska M. 416 Wernicke C. 209
Smith J. 409 Stripp A. 58 Tsaltas E. 159 Werre P.F. 238-240
Smith P. T. 157 Sullivan P. F. 381 Tubman J. G. 377 West S. G. 355
Snider .1. G. 148 Sulon J. 251 Tucker D. M. 37, 243 White V. 278
Snidman N. 141-143, 192, 248, 344, 381 Suomi S.J. 142 Tueting P. 233 Whitehead C. 147
Sobolewski A. 416 Super C. M. 60, 355, 357, 370 Tuma J. M. 312, 381 Wickens C. D. 241
Sokolow E. N. 220 Sussman S. 381 Turpin G. 220 Wiener S. G. 249
Sokolski K. 58 Svrakic D. M. 147, 162 Turriff S. 217 Wiersma E. 22-25, 76, 77, 127, 273, 324
Soong W. T. 358 Swift S.J. 240 Tyler L. E. 41 Wiggins J. S. 48, 58, 63, 65, 312, 329, 333
Sorbon D. 284 Szczepaniak P. 67, 404 Tzeng 0. C. S. 21 Willennan L. 277, 279, 289, 327
Sosnowski T. 162, 216, 219 Szibarowskaja G. A. 98 Williams H. S. 381
Sostek A.J. 256 Szlachta N. F. 98 Ullwer U. 350 Williams J. S. 277
Sostek A. M. 256, 384 Szmarc L. A. 102 Ulrich R. F. 379 Williams R. V. 106
Soubrie P. 252, 253 U manskij L. 1. 299 Wilson G.D. 88, 91, 161, 162, 217
Soudijn K. A. 355 Sliwi(Jska M. 325 Ursin 1-1. 396 Wilson R. J. 217, 304
Spcnce J. T. 157 Uzgiris 1. 384 Wilson R.S. 118, 311, 343
Spence K. W. 157 Takemoto-Chock N. K. 63 Willson V. L. 312, 333
Spielberg C. D. 400, 406 Tal A. 381 Van Aken M. A. G. 118 Winblad ß. 257
Spiro III A. 393, 415 Talwar R. 118, 370, 371 Vandenberg S.C. 277, 281 Windholz G. 29, 328
Spurzheim J. 16 Taraldson B. J. 301 Van Heck G. L. 58, 73, 215, 240, 404 Windle M. 45, 48, 67, 118, 124, 251, 312, 314, 318,
Staay F. J. van der 273 Tarter R. E. 381 Varma V. K. 372 320, 323, 327, 333, 334, 336, 340, 360, 366,
Stacy A. W. 381, 412 Tatsuoka M. M. 334 Vaughan J. G. Jr 239 371, 376, 381, 414
Stattin 1-1. 381, 392 Teglasi H. 317 Vaughn B. E. 301, 302, 379 Winter A. L. 233
Stein L. 165, 168, 252, 253, 255 Teilegen A. 64, 147, 192, 277, 296, 400 Vega-Lahr N. 321 Wisenbaker J. 66, 114
Stalikas A. 17, 298 Temoshok L. 421 Veight C. 416 Witting M. A. 277
Stcele T. 162 Teofrast 53 Ventura J.N. 376 Wittman P. 39
Stelmack R.M. 17, 54, 173, 217, 218, 220, 234, Terelak J. 230 Verma S. G. 372 Wittrock M.C. 196
236, 298, 309, 349, 350 Teta P. 164, 336 Vernon P. E. 42, 48 Wolke D. 301
Stenberg G. 136, 229, 231, 237 Thatcher R. W. 247 Verstcr J. 25 Work W.C. 376
Stenbcrg J. 48 Thivierge J. 358, 366, 373, 386 Vetter 1-I. 421 Wright J. C. 187
Stern J. A. 15, 20, 194, 218 Thoben A. S. 343 Victor J. B. 322 Wrzcfoiewski K. 162, 189, 404
Stern W. 53 Thomas A. 44, 45, 47, 49, 60, 63, 74-76, Vijver F. J. R. van de 355 Wundt W. 18-20, 24, 42, 47, 76, 86, 398
Stevens S. S. 37, 38 105-119, 141, 146, 181, 245, 259, 260, 292, Vingcrhoets A.J.J.M. 404 Wyman P. A. 376
Stcvenson J. 48, 124 299, 310, 311, 315-318, 320, 322, 323, 326, Viola M. 17
Stcvenson M. B. 376 327, 335, 336, 341, 343, 360, 363-372, 380, Vitaliano P. P. 394 Ye R. 133, 319
Stevenson-Hinde J. 60, 118, 142, 311 382-385, 390, 394, 395,408, 409, 414 Vogel W.I-1. 167 Young A.L. 153
Stigler J. W. 358 Thomas C. B. 48, 420 Vries M. W. de 358, 369, 370 Young J. P. R. 469
Stillwcll-Barnes R. 142 Thompson J. W. 236
St James-Roberts I. 301 Thompson R. F. 199, 207 Wachs T. 72, 118, 181, 267, 296, 313, 384 Zabski S. 390
Stollak G. E. 380 Thompson W. R. 262, 264, 274 Waldrop M. F. 347 Zapan G. 46, 48
Stoneman Z. 377 Thornquist M. 65, 173, 336, 340 Walker R. A. 247 Zawadzki B. 67, 70, 178, 179, 183-187, 189, 242,
Stough C. 178, 179 Thurman S. K. 385 Waller N. G. 296 283, 326-328, 330, 335, 340, 341, 362, 400,
Strasburger C. J. 251 Thurstone L. L. 230, 281, 324, 327, 334, 341 Walschburger P. 214 404,416

490 491

il~+
 ~!~
Zclazo P.-R. 141 128, 146, 162-174, 18!, 185, 191-196, 201,
Zimmer K. 217 203, 206, 218, 219, 222, 223, 230, 234, 236,
Zimmerman W. S. 48, 75, 324 237, 252-258, 262, 282, 283, 309, 327, 328,
Zirkel S. 60
Zondcnnan A. B. 421
335, 336, 340, 341, 349, 351, 352, 358,
363, 386, 391, 398. 400, 409, 412
360, INDEKS RZECZOWY
Zoob I. 164 Zuilcn R. W. van 219
Zubek J. P. 165 Zunz M. 142
Zucker R. A. 380
Zuckerman M. 17, 54, 65-67, 70, 91, 116, 117, Zmud7.ki A. 400, 401
Acctylocholina (ACh) 200, 201, 203, 204, 259
Adrcnalina (A) 200, 206, 247, 259
Aktomclr 124, 301, 302, 347, 348
Aktywacja (zob. lc:i Pobudzenic) 30, 75, 81-83,
85-87, 91, 98, 124. 126, 128, 136, 140,
149-151, 154-157, 164, 167, 171, 185, 186,
211, 212, 214-217, 222, 231, 234, 235, 238,
242, 251, 328. 348, 349, 391, 396, 400, 403,
406, 418
Aktywnosc 22, 25. 65-68, 95, 108, 122-127, 175,
176, 183-187, 231. 242, 243, 248, 292, 341,
403, 412, 418
Aktywnosc bioelektryczna m6zgu (EEG) 99, 100,
102, 103, 174, 180, 224, 225, 228-231, 244,
246, 247, 349, 350
Aktywnosc elcktrodcrmalna (EDA) 82, 100, 167,
168, 180, 202, 210-212, 215, 216, 218, 219,
406
- a ckslrawcrsja 217, 218
- a cmocjonalnosc ncgatywna 218
- a poszukiwanic doznall 218, 219
Aktywnosc fal alfa 103, 105
Aktywnosc sercowo-naczyniowa (CV A) 166, 216,
219-224
Aktywnosc uklad6w katccholaminowych (CSA)
171-173
Aktywowalnosc 30, 98, 128, 134, ISO, 155, 156,
243, 349, 396-398, 405
Amplituda polcncjal6w wywolanych 103, 146,
167, 174, 195, 232-237, 242-246, 309, 349,
351, 352
- a tcmpcrnment 234- 238
Analizn itcmmclryczna 312, 334, 335
Analiza Tempcrament6w Guilforda-Zimmcrmana
(GZTS) 66, 75, 230, 231, 324, 334
Arkusz Obscrwacji Strclaua 388
493
Asocjacja alleliczna 294, 295
Aulonomiczny uklad ncrwowy (AUN) 82, 87, 124,
186, 201, 203, 204, 209, 211, 214, 219, 248
- przywsp6lczulny 202, 203, 213, 214, 247
- wsp6lczulny 82, 143, 202, 203, 213, 214, 219
Badania mi~dzykulturowe 355, 356
- podcjscie spccyficznc 356, 357
- podcjscie uniwersalistycznc 356
Bateria Narz~dzi do Diagnozy Tcmperamcnlu
(TAB) 316, 320, 321. 324, 336, 337, 339
Balcria Narzi;dzi do Diagnozy Tcmpcramcntu
Dzicci (TABC) 388
Balcria Tcst6w Laboratoryjnych do Pomiaru Tcm-
peramcntu (LAB-TAB) 138, 304, 305
Bchawioralny uklad aktywacyjny (BAS) 62,
159-162, 208
Bchawioralny uklad hanmjqcy (BIS) 62, 159- 162,
207, 399
Biotonus 18
Bliini~ta
- dyzygotycznc (DZ) 123. 139, 143, 265-270,
275, 276. 278-282, 288, 289, 291-293. 296,
297, 330
- monozygotycznc (MZ) 123. 139, 143. 265-
-270, 275, 276, 278-282, 288, 289, 291-293,
296, 297, 330
- mclocly badania 266- 270
- - adopcyjna 266, 268, 269
- - adopcyjno-blizniacza 266, 269, 270, 282
- - por6wnawcza 266- 268
Blokowanic fal alfa 231
Bruzda srodkowa 208
Ccchy (wymiary) lcmperamcntu 52, 54. 60- 62,
78.120-123, 148, 176-178, 183-187. 189.

243, 245, 248, 250, 251, 259, 260, 288, 289,
300, 305, 337-341, 417, 418, 421, 422
pomiary 58, 161, 162, 177, 178, 186, 187
- stalosc 109
- status 49 - 52
Cerehrotonia 38, 39
Choleryk 17 - 19, 32
Cialo migdalowate 142, 215
16-czynnikowy Kwestionmiusz Osobowosci (PF! 6)
295, 312, 334, 400
Czynnosci (wg Tomaszewskiego) 181
- pomocnicze (CzP) 405, 407, 408
- zasadnicze (CzZ) 405, 408
Dqzenie - unikanie 65, 67, 241, 244, 245
Delinicje (pojo:cie) temperamenlu 19, 33, 35, 38, 41-
-55, 58, 59, 61, 107, 120, 121, 141, 149, 182
- Allporla 42, 43, 48
- Bussa i Plomina 47, 48
- Diamonda 46, 48
- Eliasza 48
- Goldsmitha i Camposa 44
- Kagana 48
- Mehrabiana 43, 44, 149
- Rothbarth 48
- Rusalowa 47, 48, 175
- Strelaua 48, 49
- Thomasa i Chess 44, 45, 47, 107
Diagnoza temperamentu 342- 347
- podejscie oparte na wielu metodach 343, 344
-,---- podcjscie wielouspektowc 342, 343
- procedury (Kagana) 143, 144
- w uji;ciu mio:dzykulturowym 355-362
Dobroc dopasowania 106, 109, 318, 364, 368-371
- wska:inik (GFI) 284, 285
Dominacja - uleglosc 150, 151, 155
Dopamina (DA) 131, 160, 168, 172, 200-202,
204, 205, 207, 253-258, 259
Dyferencjat semmltyczny 148, 149, 151
Dynamicznosc proces6w nerwowych 97, 98,
l00-103, 105
EAS (cmocjonalnosc, aktywnosc, towarzyskosc)
121-127, 279-281
biologiczne mechanizmy 123, 124
pomiar 124
Efekt kontrnstu 123
Ekstrawcrsja (ekstrawcrtyk) 20, 21, 25, 30, 63-67,
69, 76-79, 81-91, 123, 156-159, 162, 192,
211, 217, 218, 220-222, 226-231, 234-242,
245-248, 251, 254, 256, 258, 275-277, 341,
349-351, 398, 400, 414-416, 418, 419
494
Ekstrawcrsja-introwersja 76;81, 82, 85, 86, 241
Emocjonalnosc 22, 25, 65, 95, 121, 124, 126, 127,
136, 137, 145, 147, 175, 177, 215, 249, 397,
399, 402, 415, 416
Endorfiny 202
Ergicznosc 177, 179
Fenolyp 30, 141, 268
Filtrowanie (tlumienic) bodic6w - aktywowal-
nosc 149-152
Flegmatyk 17-19, 32
Fonnalna Charaklerystyka Zachowania - Kwcs-
tionariusz Tempermnenlll (FCZ-KT) 67 -69,
187, 189, 242, 283-287, 326, 328, 330-332,
362, 404, 416, 417
Freiburgski Inwentarz Osobowosci (FPI) 214, 251
Funkcja pierwotna 22, 25, 76
Funkcja wt6rna 22, 25, 76
Genetyka
- mendlowska 262
- zachowania (ilosciowa) 189, 261-263, 294
- - metody 266- 270
- molekularna 294
Genetyczna regulacju rozwoju 271 - 273
Genotyp 30, 270, 288
Genotyp - srodowisko
- interakcja 270
- korclacja 271
Hamowunie ocllronnc 27, 30, 86, 87, 96, 100, 103,
167, 211, 217, 232, 235-239
Hipokamp 82, 159, 207
Hipoteza inokulacji 419
Impulsywna, aspoleczna forma poszukiwania do-
znm1 173, 174
Impulsywnosc 25, 65, 84, 85, 91, 123, 125, 157,
158, 192, 214, 229, 230, 238, 242, 248, 251,
257, 258, 341, 350
Indcks alfä 82, 103, 226, 227, 231
Indywidualne wzorce rcakcji 107
Indywidualnosc ncurohormonalna 186
Introwersja (introwertyk) 20, 21, 25, 76, 78, 81, 82,
85, 86, 88-91, 157, 162, 211, 212, 217, 218,
220, 221, 227, 235, 236, 238-242, 251, 414,
419
Inwcntarz Osobowosci Eyscncka (EPI) 84, 123,
177, 230, 325, 334, 341, 350, 353, 399
Inwentarz Osobowosci Maudsley (MPI) 83, 230,
231, 325, 334
Inwcntarz Stanu i Cechy Lo:ku (STAI) 162, 251,
400, 406
,,,,,,
'i
Inwcntarz Temperq1nentu Dzieci w Wieku Szkol-
nym (SATI) 315, 318, 324, 336
Inwenturz Zdro~ia (GHQ-30) 416, 417
Inwenlarz Zdrowiu Psychicznego (MHI) 416,
417
lslola szara 161
.„.
Jakosc nastroju 108, 249
Jqdra
- przekafoikowe 208
-- tworu siatkowatcgo 208
- wewni;trzne 208
Ji1dro migdalowate 82, 160, 161, 207
Jqdro p6llezi1cc 160, 201
Kalifornijski Inwcntarz Osobowosci (CPI) 136
Kaprysnosc - trudnosc 367
Karolinskie Skale Osobowosci (KSP) 230, 256
Katecholmniny 168, 172, 173, 200, 201
Kinestetyczno-figuralny efekl nastcpczy 308
Koloradorski lnwentarz Tcmpernmcnlu dla Dzieci
(CCTI) 314, 318, 324, 336, 347
Kom6rka nerwowa (neuron) 196-202
biochcmia 199--202
- budowa 197
- fizjologia 198
Konccntracja na zadaniu (oricmacja zadaniowa)
387' 388, 390
Konccntrowulnosc 98
Koncepcja popularyzacji funkcjonalnej 212, 213
Koncepcja sok6w (humor6w) wg Hipokratesa 16
Koncepcja rcgulacji wysilku 407
Korn m6zgowa 131, 166, 204, 207 - 209
- asocjacyjna 208
Korlykotropina (ACTI-1) 205, 206, 419
Kortyzol 143, 206, 216, 247-251, 254, 259, 419
Kryterium informacyjne Akaike (AIC) 284, 285
Krzywa czasu reakcji 101
Kullurn 64, 65, 70, 71
Kwestionariusz Charakterystyki Nicmowlo:cia
(ICQ) 315, 318, 322, 366
Kwcstionariusz Clmrakterystyki Czasowej Zacho-
wania (KCCZ) 186
Kwcstionariusz hnpulsywnosci 17 85, 229, 258,
326, 328, 329, 335
Kwestionariusz Impulsywnosci dla Dzieci (16)
315, 319
Kwcslionariusz Impulsywnosci - Ryzykanctwa
- Empatii (IVE) 85, 258
Kweslionariusz Mcdyczny Maudsley (MMQ) 83,
84, 325
Kwcstionariusz Occny Zachowania Dzieci Zlob-
kowych (TBAQ) 138-140, 316, 321, 323, 335
495
·~,
Kwcstionariusz Osobowo§ci Eysencka (EPQ) 66,
84, 90, 92, 229, 241, 246, 250, 254-256, 325,
341
Kwestionariusz Osobowosci Eysencka (zrewido-
wany - EPQ-R) 58, 67 -69, 84, 92, 162, 251,
283, 284, 286, 287, 325, 326, 328, 330-332,
334, 341, 360,422
Kwestionariusz Osobowosci Eysencka dla Dzieci
(EPQ-J) 315, 335
Kwestionariusz Osobowo5ci Graya-Wilsona
(GWPQ) 161
Kwestionariusz Osobowosci i Strcsu 422
Kwestionariusz Osobowosci NEO (NEO-PI) 66,
70, 250, 251
Kwestionariusz Osobowosci NEO-FFI (NEO-FFI)
67-69, 295
Kwestionariusz Podobieilslwa Fizycznego Blifoiqt
(KPFB) 283
Kwestionariusz Radzenia Sobic ze Stresem (CISS)
404
Kwcstionariusz Struklury Temperamentu (STQ,
pol. KST) 177-179, 312, 327, 328, 335
Kwestionariusz Stylu Zachowania (BSQ) 314,
317, 322, 324, 335
Kwestionariusz Symptom6w Neurotycznych (S-11)
416, 417
Kweslionariusz Temperamcmu dla Dorastaji1cej
Mlodzic:i.y (EATQ) 326, 327, 335
Kwestionariusz Temperamcntu dla Mlodszych
Niemowh1t (EITQ) 315, 317, 335, 386
Kwestionariusz Tcmperamentu dla Nauczycicli
CITQ) 316, 317, 320, 335
Kwestionariusz Temperamentu dla Nicmowlqt
(ITQ) 313, 322, 369, 379
Kwcstionariu~z Tcmperamentu dla Rodzicöw
(PTQ) 315, 317, 319, 335, 372
Kwcslionariusz Temperamentu Dzieci w Wicku
Szkolnym (MCTQ) 315, 317, 324, 335, 385
Kwestionariusz Tcmperamentu EAS (EAS-TS)
66-69, 124, 125, 279, 281, 283, 284, 286. 287,
314, 318, 319, 326, Jl7, 330-332, 335, 359
Kwestionariu~z Tempermnentu EAS dla Dzieci
(EAS-TSC) 125
Kwcstionariusz Temperamcntu EASI (EASI-TS)
66, 123, 138, 279, 312, 322
Kwestionariusz Temr""'">1entu lYfS (PTS) 67 -69,
187, 246, 251, 283, 284, 286, 287, 312, 326,
328, 330-332, 353, 361, 362, 404
Kwcstionariusz Tcmperamcntu Strelaua (KTS,
ang. ST!) 186- 188, 221, 230, 23 l, 328, 335,
353, 401, 404
Kwcstionariusz Zachowail Dziccic<cych (CBQ)
133, 134, 314, 321, 335, 358
 .....*''

Kwcstionariusz Zachowml N;r-'·:,wlccych (BBQ) - rdze1\ 392 - a zaburzcnia psychiczne 90

Poziom konduktancji sk61y (SCL) 215, 218, 220
313, 347, 384 Negatywna fala oczekiwania (c'NV) 233, 234, 245, - a zachowan\a antyspolcczne 89, 90
Pozytywna i Negatywna Skala Afcktu 400
Kwcstionariusz Zachowm\ Niemowlccych (IBQ) 246 - a zachowania seksualne 88, 89 1'61lrnle m6zgowe
132, 138-140, 249, 315, 319, 321, 322, 324, -- a tcmpcramcnt 238 - 240 - a zachowanie 85 - 88 - asymctria 243-247
335, 345, 347, 358 Ncgatywny afckt 133 - biologicl\ne uwarunkowania 80-82 - - a stany emocjonalnc 244, 245
Kwcstionariusz Zmian Zycio.wych (KZZ) 416 Ncuropcptydy 202 - proccdury diagnozowania 83- 85 - jako markcr tempermnentu 245 - 247
K westionariuszc (inwentarzc) tcmpcramcntu 311, Ncuroprzckazniki (mcdiatory nerwowe) 172, 173, Pcrscweracja (PE) (pcrscweratywnosc) 184, 185, - lcwa 243- 247
312, 341 186, 195-197, 199-202, 204, 207, 248, 250, 187, 417, 418 - obri;cz 82
- adaptacja kulturowo-jczykowll 357 252-260 Pien m6zgu 160, 191, 203-205, 207 - prawa 243, 244, 246, 247
- dla mlodziczy i doroslych 324-332 - metabolity 253, 256 Plastyczno.4c cech tempcramentalnych 177, 179 Program LISREL 266, 284, 388
- dla niemowlqt i dzieci 313- 323 - monoaminowc 202, 253, 254, 259 Plat
Program Louisville 249, 289, 291. 303, 304, 343
- kategorie 334, 335 Neurotyc7.nosc (osoba neurotyczna) 25, 65, - cicmicniowy 208 Progrmn NYLS 106-109, 111-115, 118, 127,
- mierzone cechy 337 - 341 76-80, 82-84, 87-90, 157-159, 192, 214, - czolowy 208 310, 311, 317, 318, 320, 327, 364-366, 368,
- podstawy tcoretycznc 317 - 319. 327 - 329 215, 217, 222, 228-230, 237-240, 242, 245, -- potyliczny 208 369, 371, 372, 377, 378
- rzctclnosc i trafnosc 323, 324, 329, 330, 342, 246, 248, 251. 254, 256, 277. 278, 35 l, 397. - skroniowy 208 Pr6g reagownnin 108
348-354 399, 400, 402, 411, 414-418, 420, 422 Pobudzenie (zob. tcz Aktywacja) Przodom6zgowie 1 3 1
- strategie konstruowania 333- 337 - fizjologiczne podlo:i:e 82, 83 - fazowc 211, 216, 218-220, 223-225, 230, Przyjemnosc - przykrosc 149, 150
- - dedukcyjna 334-336 Niemiarowosc zatokowa oddechowa (RSA) 223 231, 238, 239, 353 Przysadka 142, 143, 205, 206, 247
-- - dedukcyjno-indukcyjna 334- 336 Nisza rozwojowa 271, 370 - korowc 82, 243 Psychotyczno.4c 67, 76, 78- 80, 83, 87 - 92, 146,
- - indukcyjna 334, 336 Noradrenalina(NE) 131, 143, 168, 172,200-207, podkorowe 131 238, 242, 246-248, 251, 254, 256, 258, 411,
- - w badaniach mii;dzykulturowych 357 - 362 243, 249, 253 - 255, 259 spontaniczne 211 419, 420
- - zewm;trzna 334 NYLS (zob. Program NYLS) toniczne 211. 216, 218, 219, 223-225, 231, - biologicznc korelaty 83
249, 353
Labilnosc proces6w nerwowych 97, 98, 102-105 Odziedziczalnosc 138, 263, 264, 272 Podatnosc Rdze1! przedlut.ony 204
Lek 68, 82, 87, 91, 126, 157, 159, 160, 163, 214, - ekstrawersji 275- 279 - na nudc (BS) 166 Renkcja konduktancji sk6ry (SCR) 216
230, 248, 251, 253, 406,414 - innych ccch tcmpermnentu 278- 288 - na roztargnienie 108 Rcnkcja ukladu krl}i.cnia 220
Libido 89, 143 - ncurotycznosci 277, 278 - na wanmkowanie 87 - obronna 220
Lista Objaw6w SCL-90 415 - oszacowanie 265, 266 Podwzg6rze 82, 142, 143, 161, 203, 205, 206, 208, - orientacyjna 220
Lista Przymiotnikowa Thayera 406 - r6Znicowa 297 215, 247 - zaskoczcnia 220
Lista Zachowa(1 Dziecka 379 - wskazniki 70, 265, 275, 276, 279, 280 Pole
Reakc:ja wodzenia stroboskopowego (PDR) 103,
Loci cechy ilosciowej (QTL) 294 - wsp6lc7.ytrnik (II') 47, 143, 169, 185, 263, 264, - czuciowe 208, 209 105
278- 280, 282, 291, 297 - ruchowc 208, 209 Reaktywnosc 128-130, 134, 135, 143, 182, 186,
Latwosc przystosowania 108, 249
- w szcrokim rozumieniu 264, 275, 278, 282 Polsko-Nicmiccki Program Badai\ Blifoh1t 188, 212, 399-402, 406, 407, 414
Mediatory nerwowe (zob. Neuroprzekai.niki) - w wqskim rozumieniu 264 (PNPBB) 283- 288, 295, 330- 333 - cmocjonalna 184-187, 243, 416-418
Oksydaza monoaminowa (MAO) 83, 168, 202, Postulat lekowy 81 Rejcstr Zachowan Niemowl<;!cych (lBR) 289, 290,
Mclancholik 17-19, 32
Metoda indukcji 94, 101 203, 255 - 258 Poszukiwanic doznml (wrai.c1\) 66, 164, 165- 168, 303, 313, 343
Metody pomiaru tempermnentu 110, 111, Osobowosc 173, 230, 237, 248, 251, 253, 257, 258, 271, Rozhmnowanic (Dis) 166
151-153, 298-400 - cechy (wymiary) 54-57, 59, 61, 63, 64, 147 282, 283, 335, 351, 352, 391, 398, 400, 403, R6wnowagn proces6w nerwowych (RWN) 28, 31,
- czynniki 55, 60 411, 414 32, 97, 98
- kweslionariusze (zob. Kwestionariuszc tempc-
- - wielka phttka (zob. Wielka ph1tka czyn- - biologiczny mechanizm 165 - 169 Ruchliwosc proces6w nerwowych (RPN) 28, 31,
ramentu)
nik6w osobowosci) korelaty bchawioralne 170-172 66, 97, 98, 100, 101, 104, 182, 186, 189, 246,
- obserwacja 298, 299
- definicje (poji;cie) 52-54, 57, 58, 60-62 - melody pomiaru 169,170 247, 251, 361, 388, 407
- - techniki zabnwowe 299, 300
- taksonomia 65, 71. 74, 80 - struktura 165,166 Rytmicznosc 69, 108, 340
- - w warunkach domowych 301, 302
- tcoric 58-60, 147 Poszukiwanie grozy i przyg6d 166
- - w wanmkach lnboratoryjnych 303- 306
- typy 420, 421 Potencjal postsynaptyczny Smnoopis 284, 288, 329-331, 406
- - z uzyciem skal ocen 302, 303
- - a sklonnosc do choroby nowotworowej - hamujl}cy (IPSP) 198, 199, 202 - zgodnosc z szacowaniem 332, 333
- psychofizjologiczne 307 - 309
i wic1\cowej 418-422 - pobudzajqcy (EPSP) 198, 199 Samoregulacja 128-132, 134, 135
- psychofizyczne 307
Otwartosc 64, 66, 71 Potencjaly wywolane (EP) (usrednionc polencjaly Sangwinik 17 - 19, 32
- wywiad 400, 401
Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobo- wywolane - AEP, sytuacyjne potencjaly wy- Serotonina 131, 201, 202, 204, 205, 207, 243, 257,
wosci (MMPI) 250, 251, 254, 312 PEN (psychotycznosc, ckstrawersja, introwersja) wolane - ERP) 82, 225, 231- 234, 242. 246, 259, 295
- a funkcjonowanie spoleczne 88 247 Siln afektu 147
Nadnercza 143, 205, 247, 392 - a poziom funkcjonowania 88 - amplituda (zob. Amplituda potenc:ja16w wywo- Siln proccsu hamowania (SPH) 28, 97, 189, 246,
- kora 206, 247, 392 - a wyniki w nauce 89 lanych) 247, 251, 361, 404
1

496 497

r

Sila procesu pobudzenia (SPP) 26, 27, 30, 66, 71,
96, 97, 100, 101, 103, 156, 189, 231, 242, 243,
246, 247, 251, 352, 353, 361, 388, 389, 404
Skala Aktywowalnosci (TAS) (Skala Filtrowania
Bodtc6w-SSS) 152, 153, 327, 328, 335, 403
Skala Codziennych Klopot6w 415
Skala do Pomiaru Tcmpenunentu Shcldona i Ste-
vensa 38, 39
Skala Filtrowania Stymulacji u Dzieci 152
Skala lmpulsywnosci Barrata (BIS-10) 325, 328,
329
Skala Intcligencji Wechslern WAIS 386
Skala lntensywnosci Afektu (AIM) 147, 325, 328,
335
Skala Occn Reaktywnosci (SOR) 302, 303
Skala Poszukiwania Doznaü (SSS) 66, 67, 169,
250, 251, 254, 327 -329, 335, 336, 351, 352,
360, 400
Skala Poszukiwania Doznaü dla Dzicci (SSSC)
316, 319, 336
Skala Prcdyspozycji do Aktywacji (APS) 325, 328,
335
Skala Przyjcmnosci - Aktywacji - Dominacji
(PAD) 152, 153, 326, 335
Skala Reaktywnosci (RS) 326, 328, 335, 353
Skala Rozwoju Psychicznego Niemowl.;;cia (!PDS)
384
Skala Tcmpenunentu Dzicci Zlobkowych (TTS)
223, 224, 249, 291, 316, 317, 322, 334, 343,
358, 378
Skala Tempcramentu Maiego Dziecka 138
Skala Temperamentu Mehrabiana (MTS) 328
Skala Tempcramentu Thurstonc' a (TTS) 230, 281,
282, 324, 327
Skala Tlumienia - Wzmacniania (RAS) 236, 326,
328, 335
Skr6cona Forma Profilu Osobowosci (EPP-S)
85
Skr6conu Wersja Kwcstionariusza Temperame-
ntu dla Nauczycicli (TTQ-S) 316, 320, 324,
335, 336, 385, 387
Skr6cony Zrcwidowany Kwestionariusz Tem-
pcrmnentu dla Nicmowh1t (SITQ) 316, 318,
336
Somatotonia 38, 39
Somatotyp 37, 40, 41
Spoidlo wielkie 208
Stalosc emocjonalna 64, 65, 69
Stanfordzki Test Osi11gni1,;c 388
Stoleczny Test Oshigni.,;c 388
Stres psychologiczny 248, 392, 393, 414, 416,
419-422
- nadmierny 395, 396, 408, 412, 414, 423
- przcwlekly 395, 423 , - biologiczm;podsiawy 142, 143, 159-161, 185 o
- radzenic sobie z nim 394, 401-408, 422
- skutki 394, 395, 422, 423
- stan 393, 395, 396, 399-401, 422
Stresory 393, 399, 406, 407, 415, 4'16, 422, 423
--- obicktywnc 415
- subicktywne 415
Styi dzialania 181, 186, 188, 405-407
- prostolinijny 186, 405, 407
- wsp01nagaji1cy 186, 405, 407
Styl poznawczy 178
Stymulacja sensoryczna 85 - 87
- g16d 87
- unikanie 87
Sumicnnosc 64-67, 70, 92
Synteza afferentna 176, 177
Szacowanie 284, 287, 320, 329-331
- zgodnosc mio:dzy szacowaniami 320- 322, 332
Szwcdzki Kwcstionariusz Tcmpcramcntu (STQ)
313
Srodowisko
-· chronii1ce przed zaburzcniami 410, 413
- dziclonc 265
- mii;dzyrodzinne 265
- nie dzielonc 265
- spccyficznc 265, 267, 275, 287
- sprzyjaji1cc zaburzeniom 410, 413
- wcwm1trzrodzinne 265
- wsp6lne 265, 267, 276
Sr6dm6zgowie 160, 205
Taksonomia 71
- morfologiczna 37, 38
- osobowosci (zob. Osobowosc)
Technika analizy struktury ukrytej 177
Temperament
- a dziedziczcnie 24
- a funkcjonowanie poznawczc w wieku niemo-
wli;cym 384
- a inteligencja 385- 387
- a nauka szkolna 383
- a ncuroprzekazniki 253 - 256
- a osil1gnii;cia szkolne 387 - 389
- a osobowosc 52 - 72
a strcs 395 -408
- a srodowisko 153, 154
- a wychowanie 24
- a wyuczalnosc 387
- a zaburzenia zachowania 111-113, 115
- a zachowanie 153, 154, 187-189
- a zdolnosci szkolne 389, 390
- agrcsywny 119
498
<4'•il''-·~)
- biologiczne n'tchanizmy 131-135, 186
- ccchy (zob. Cechy temperamcntu)
- ccrebrotoniczny 39
- cykloty11üczny 35, 40
- definicje (zob. Dcfinicjc lemperamcntu)
--"- · diagnoza (zob. Diagnoza tempcramcntu)
- iksotymiczny 36
- jako czynnik moderujqcy stan i skutki stresu
391-422
- kalegorie 108-110, 114, 141, 142, 311, 384
- korclaty biochcmiczne 247 - 260
- korelaty psychofizjologiczne 210- 247
- l.,:kliwy 119
- latwy 108, 109, 113, 317
- niezahamowany 142-145, 249, 343, 391
- poji;cie (zob. Dcfinicjc tcmperamentu)
pomiar (zob. tez Ccchy temperamentu)
- - metody (zob. Metody pomiaru tempera-
mcntu)
- - nmlcgo dziecka 137, 138
- - nicmowh\t 132, 133
- r6znice indywidualne 263 -270
- - wplyw czynnik6w genctycznych 263-265,
273, 274, 284, 285, 288-291, 296
- - wplyw czynnik6w srodowiskowych 265,
287-291, 296
- schizotymiczny 35, 40
- struktura 94, 95
- towarzyski 119
- trudny (zob. Temperament trudny)
- typologia (zob. Typologia temperamcntu)
- wiscerotymiczny 39
- wolno rozgrzewajqcy sii; 109, 317
- wplyw na zachowanie dziecka 364-391
- wymiary (zob. Cechy temperamcntu)
- zahmnowany 142-145, 215, 248, 249, 344, 391
Temperament trudny 108-114, 181, 258, 317,
364, 365, 376, 384, 387, 390,408
- a dobroc dopasowania 368 - 371
-- a poziom przystosowania 375- 381
- a zaburzenia psychicznc 371-375
- a zesp61 Downa 381 - 383
- poj~cie 365 - 367
Tempcramenlalny czynnik ryzyka (TCR) 188,
416-421
Teoria czynnosci 181
Teoria dziedzicznych ccch osobowosci 147
Tcoria jonowa 96, 97
Tcoria system6w funkcjonalnych 175 - 177, 179
Tcoric tcmpenuuentu
"- - behawioralno-genetyczna Bussa i Plomina
(EAS) 118- 127, 318
. . ,._,„
<?
".: \\
- Eliasza (transakc§j'qyl '
- cmocjonalna Goidsj\
135- 140 : : i : :.
- emocjonalna Mchrabiu
- funkcjonalno-systemowu::i<'"
174- 180
- intcrakcyjna Thomasa i Chesii
- konstytucjonalna Shcldona
- krytcria klasyfikacyjne 116 - 118
- ncuropsychologicznaGraya 146, 156-Hi~·.
- PEN Eysencka 73, 75-92, 185, 329
- poszukiwania doznaü Zuckermanll
164-174, 181, 185, 319
-- psychobiologiczna Kagana 118, 140-14
- rcgulacyjna Strelaun (RTI') 146,
180-190, 242, 302, 405, 407, 416, 417 ;
Rothban i Dcrryben-y' cgo (modcl rozwojo\
llll,127-135,319 ::.
- zorienlowanc na czlowicka doroslcgo 146;.\
- zoricntowanc na dziecko l 18
Test alra Cronbacha 287
Test Matryc Ravena 388
Test Osiqgnioec ln<'""''-lualnych 388
Test Woli - Ten.„~„„11cntu 213
Towarzyskosc 64-69, 84, 122-126, 229, 34li'
Tr6jwymiarowy Kwestionariusz Osobo · ·
(TPQ) 162, 295 · .
Tlun1icnic - wzmacnianic 146, 234-237; '.3
Typologia tcmperamcntn
- a wyniki ksztalcenia 390, 391
- Galcna 17, 29
- Hcymansa i Wiersmy 23, 127
- Hipokratcsa-Galena 17, 29
- Junga 20, 21
- Kanta 80
- konstytucjonalne 32-41
- - Kretschmern 33-37, 39, 40
- - Shcldona 37-39, 40, 41
- - Sigauda 33
- Wundta 19, 20
Typy ukladu ncrwowego (TUN) 26, 29,
92-96
- Iwanowa-Smolcnskiego 31, 93,94
- Krasnogorskicgo 31, 32, 93
- Pawlowa 26-30, 92, 94
Tyrozyna 200, 201
Ugodowosc 63-67, 70, 92
Uklad endokrynny (hon11onalny)
247, 248, 419
Uklad kary 253, 254
Uklad limbiczny 82, 87, 131, 142, 143, 167, 16.
186, 201, 202, 203, 206, 207, 243, 344, 419
499
 ~"i.

,,1:*
() „.
Uklad nagrody 252, 253
Uklad· ncrwowy
Wiclka pi111ka czynnik6w osobQwosci 63, 65 - 72,
.Jt So
164, 173, 192
- cechy (wlasciwosci) 93, 96, 98, 99, 101, 102, - a cechy lcmpcramcntu 66-69
104, 105, 300, 328 Wiclowymiarowy Kwcstionariusz 'Osobowosci
- - a badania gcnctyczne 98, 99 (MPQ) 38
- -- a zachowanic 103. Wiscerotonia 38, 39
- - badanie 95 - 99 Wrazliwosc sensoryczna (zmyslowa) 64, 94,
- - mctody diagozy 99 - 103 100-102, 184-187, 243, 418
- konccptualny 159, 161, 328 Wskafoik odzicdziczalnosci (zob. Odziedziczal-
- obwodowy 200, 202 nosc)
- - autonomiczny (zob. Autonomiczny uklad Wskaznik Typu Myersa-Briggsa (MBTI) 21,
ncrwowy) 241
- - somatyczny 202 Wytciona kontrola 135
- osrodkowy (OUN, ang. CNS) 26-29, 31, 83, Wytrzymalosc (WT) 96, 184-187, 242, 418
93-96, 104, 105, 159, 161, 174, 177, 186, Wzg6rzc 203, 208
203-209, 244, 248, 249, 252, 254
- silny (sila) 33, 96, 97, 99-104, 145, 150, 221, Zah;unowanie hchawioralne 251, 291
222,403 Zasada ncrwizmu 26
- slaby 100- 103, 146, 221 Zasicg uwagi i wytrwalosci 108
- typologia (zob. Typy ukladu ncrwowcgo) Zasoby 393, 394
Uklad ruchowy - gospodarowanic 402 404, 407
- accumbcns (i11dro p6ll•")nr~) 160 Zbliianie sie - wycofywanic 108, 112, 249, 292
- ogoniasly 160 Zcstaw Dyfcrencja16w Semantycznych do Pomia-
Uklad siatkowaty 81, 142, 143, 167, 204, 205, 207, ru Stanu Emocjonalnego oraz Charaktcrys-
208, 211, 350 tycznych Emocji Rozmnianych jako Ccchy
Uklad walki/ucicczki (F/FLS) 160, 161, 207 (SDMESCTE) 151, 153
Uklady aktywacyjne 172 Zmiany pletysmograficznc (PVA) 214, 215
Unikanie monotonii 257, 258 Zmodyfikowany Kwcstionariusz Tcmpcramcntu
Strelaua (KTS-Z) 66, 67, 187
Wagotonia 38, 212 Ztnodyfikowany Kwcstionariusz Wymiar6w Tcm-
Wariancja fcnotypowa 263-266, 272, 287 peramcntu (DOTS-R) 58, 67-69, 283, 284,
- gcnetyczna 263, 272, 290 286-288, 312, 314, 318, 322, 324, 325, 327,
- - addytywna 264, 267, 275, 278, 281, 330- 332, 336, 360, 371 " .
290 Zrewidowany Kweslionmiusz Osobowosci NEO
- - nieaddytywna 264, 267, 278, 280, 290 (NEO-PI-R) 70, 71
- -- - dominacji 264, 267 Zrewidowany Kwestionariusz Tcmpermncntu dla
- - - epistazy 264, 265 Niemowlql (RITQ) 315, 317, 318, 322, 324,
- srodowiskowa 263, 265, 272, 290 335, 343. 359
Warunkowanie 87, 90, 97, 100 Zwoje podstawy m6zgu 203, 208
- instrumentalne 88
klasyczne 88 Zwawosc (ZW) 67, 184, 185, 243, 418