ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Ο μυκηναϊκός κόσμος δεν πεθαίνει μονομιάς και με ένα χτύπημα, αλλά η αργή αποσύνθεσή του
απλώνεται σε ενάμιση αιώνα όπου τα βίαια επεισόδια εναλλάσσονται με περιόδους ηρεμίας, ακόμα και
ανασύνταξης. Ένα κύμα καταστροφών ρημάζει τα ανάκτορα που δε θα συνέλθουν ποτέ (13 ος αίωνας).
Ακολουθεί ένας περίπου αιώνας επιβίωσης κάτω από μεταναστεύσεις πληθυσμών, και σποραδικές λεηλασίες,
στα τέλη του 12ου αιώνας νέες καταστροφές και εγκαταλείψεις τοποθεσιών ακολουθούνται από μια αραίωση
του πληθυσμού. Τελικά ο μυκηναϊκός πολιτισμός σβήνει στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα.
Ερμηνείες:
1.Αθρόα εισβολή εξωτερικών εχθρών (κατακτητών)
2.Νικηφόρες επιδρομές γειτονικών κρατών (πόλεμος κυριαρχίας μεταξύ γειτόνων)
3.Εσωτερικές συγκρούσεις
4.Φυσική καταστροφή (σεισμός) και στη συνέχεια, τυχαία πυρκαγιά.
1. Η κατάρρευση του ανακτορικού συστήματος
Το πρώτο κύμα των καταστροφών στο χώρο της ηπειρωτικής Ελλάδας, στο τέλος του 12ου αιώνα
(ύστερη ελλαδική Γ2) πέφτει με ορμή στα ανάκτορα της Πύλου, των Μυκηνών, της Τίρυνθας και της Θήβας.
Ορχομενός, Γλας στη Βοιωτία, Κρίσα στη Φωικίδα, Μενελάιον στη Σπάρτη, εγκαταλείπονται χωρίς σημάδια
μαζικών καταστροφών. Τελικά έχουμε ίσως μισό αιώνα από αυξανόμενη ανασφάλεια , με σποραδικές
αιματοχυσίες που προμηνύουν τη γενική ανάφλεξη.
Συνολικά, γλίτωσαν Αθήνα, Ιωλκός, Ασίνη και Νιχώρια. Το ανάκτορο της Πύλου αφανίστηκε
ολοκληρωτικά και η τοποθεσία εγκαταλείφθηκε. Παράλληλα οι Μυκηναίοι προσφεύγουν στις αποικίες τους
στα δωδεκάνησα και τη Κύπρο.
Πάντως η απειλή δεν ήρθε απότομα, αυτό μαρτυρούν οχυρώσεις, στην Πύλο ολόκληρος ο τόπος
ετοιμάζεται για να αντιμετωπίσει έναν κίνδυνο που, στη συγκεκριμένη περίπτωση, έρχεται φανερά από τη
θάλασσα, η ταυτότητα των δολοφόνων παραμένει άγνωστη αλλά πέτυχαν τους σκοπούς τους.
Εισβολείς Δωριείς? Το ότι εμφανίστηκαν αντικείμενα βαρβαρικής κεραμικής, νέοι τύποι εγχειριδίων
και πόρπες κ.λ.π είναι επαρκή στοιχεία για να στηρίξουν τη θεωρία των Δωριέων εισβολέων? Όχι, καθώς τα
αντικείμενα ξένης προέλευσης υπήρχαν και από πριν και κανείς δεν μπορεί να ορίσει την ταυτότητά τους. Αν
υπήρχαν εισβολείς αυτοί δεν εγκαταστάθηκαν οπότε καταρρέει η κυρίευση της Πελοποννήσου από τους
Δωριείς. Είπαμε ότι μετά τις καταστροφές μερικές τοποθεσίες κατοικήθηκαν ξανά. Αν πάρουμε το ζήτημα της
γλώσσας και εκεί είναι μπαρούφα το θέμα καθώς π.χ στην Κρήτη και στη Ρόδο (ομιλείται η δωρική) δεν
υπήρξαν καταστροφές!
Εισβολείς «λαοί της θάλασσας»? Οι αναφορές των Αιγυπτίων για εισβολείς που κατατρόπωσαν είναι
υπερβολικές ως προς το μέγεθος της νίκης. Η αυτοκρατορία των Χετταίων καταρρέει κάτω από ακαθόριστες
συνθήκες περίπου την ίδια περίοδο. Γενικά η ανατολική Μεσόγειος συνταράσσεται από ταραχές. Υποθετική η
σύνδεση αυτών των αναταραχών με την Ελλάδα. Το μόνο που ενισχύει κάτι τέτοιο είναι οι Εκχές (Αχαιοί?) που
κατέφυγαν στην ανατολή, οι μετέπειτα Φιλισταίοι. Γιατί όμως αναγκάστηκαν να φύγουν?
Δεν μπορεί να σταθεί η θεωρία των εισβολέων γιατί: πώς γίνεται μια τεράστια εισβολή από βορά προς
νότο να συμβιβαστεί με την από θαλάσσης επίθεση στην Πύλο. Πώς μπόρεσαν οι υποανάπτυκτοι σε σχέση με
τους Μυκηναίους να συγκεντρώσουν τέτοιο στρατό ώστε να κατατροπώσουν αυτούς τους φοβερούς
πολεμιστές? Αποκλείεται να μπόρεσαν νομαδικές φυλές να προκάλεσαν τέτοιου μεγέθους καταστροφές.
Οπότε στρεφόμαστε προς την άποψη που υποστηρίζει των εμφυλίων πολέμων αλλά και αυτή η άποψη
έχει κενά: εφόσον λογικά θα επικρατούσε ο ένας από τους αντιπάλους γιατί κατέρρευσε το ανακτορικό
σύστημα? Αν θέσουμε σε αυτή την άποψη και την «λαϊκή επανάσταση» καλύπτει το πολιτικό οικονομικό
επίπεδο και το ζήτημα της πολιτιστικής συνέχειας. Έτσι και οι Δωριείς θα έμπαιναν στο παιχνίδι, θα
αποτελούσαν την απομυζούμενη κατώτερη κοινωνική τάξη, παρόλο όμως που οι πινακίδες δίνουν σημάδια για
μια «ειδική μυκηναϊκή» δεν είναι σίγουρο ότι πρόκειται για τη δωρική διάλεκτο, επίσης περιοχές που αργότερα
υπήρξαν κέντρα δωριέων ερημώθηκαν ολοσχερώς ήταν ακατοίκητα για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Τελειώνοντας αναφέρουμε την πιθανότητα μια απότομης μεγάλης κλιματολογικής αλλαγής (ψύχος) με
αποτέλεσμα τη σιτοδεία και λαϊκή επανάσταση (χρήση πόρπης). Όμως οι κλιματολόγοι δεν μπορούν να
απαντήσουν θετικά σε αυτό. Επίσης όσον αφορά σεισμό, όμως αν συνέβη θα συνέβηκε τοπικά και επίσης δεν
εξηγεί το γεγονός της εγκατάλειψης.
Ίσως θα ήταν καλός ο συνδυασμός όλων των παραπάνω
 2. Η αποσύνθεση του μυκηναϊκού πολιτισμού
1125/110 το αργότερο ο μυκηναϊκός πολιτισμός κρατιέται στα πόδια του.
1050, ο όρος υπομυκηναϊκός τείνει να εγκαταλειφθεί επειδή συνδέεται πολύ στενά με την κεραμική, αυτή η
ημερομηνία είναι το οριστικό τέλος.
Ο 12Ος αιώνας: η χαμένη ενότητα
Τελικά ο 12ος αιώνας δεν είναι αιώνας προϊούσης παρακμής. Ο μυκηναϊκός κόσμος τώρα είναι ένα
συνονθύλευμα μικρών εξασθενισμένων κρατών που το καθένα τραβάει το δρόμο του (χάθηκε η ενότητα και η
δυναμική της ανάπτυξης). Το δείχνει και η κεραμική. Οπότε δεν μπορούμε να ερευνήσουμε συνολικά αυτή την
περίοδο.
Στην Αττική για παράδειγμα κατέφυγαν οι βασιλείς από τη Μεσσηνία (θολωτοί τάφοι στην Περατή
ανατολικής αττικής με πλούσια κτερίσματα). Στην Πελοπόννησο υπάρχουν τόποι καταφύγια (Αρκαδία, Αχαΐα)
ενώ τμήματα της Μεσσηνίας, της Αργολίδας και της Λακωνίας δεν έχουν αγγιχτεί από τον όλεθρο. Στις
Κυκλάδες το βιοτικό επίπεδο δεν έχει χαμηλώσει παρ’ όλες τις σποραδικές εγκαταλείψεις, το ίδιο και στη
Θεσσαλία πριν την αργοπορημένη πτώση του ανακτόρου της Ιωλκού.
Στις ερειπωμένες περιοχές η ανάκαμψη είναι άνιση, κάποιες επιβιώνουν άλλες εγκαταλείπονται
οριστικά και οι τριγύρω επίσης οικισμοί εγκαταλείπονται, γενικά φαίνεται μια ερήμωση της υπαίθρου.
Επικρατεί χωρίς να είναι αντικειμενική η άποψη της «εξόδου» ως αιτία της πληθυσμιακής αραίωσης.
Παράδειγμα την Κύπρο όπου κατέφυγαν οι Μυκηναίοι και παρά τις δύο καταστροφές που υπέστη έπειτα είχε
μεγάλη ευμάρεια. Το ίδιο συμβαίνει και στα δυτικά. Επίσης δημιουργείται μια γραφή από τη γραμμική Β, η
λεγόμενη αρκαδοκυπριακή που θα παραμείνει σε χρήση μέχρι την κλασική περίοδο. Και στην ανατολή
συμβαίνει το ίδιο με τους φυγάδες Μυκηναίοι να εγκαθίστανται στις αποικίες τους. Εξακολουθεί το εμπόριο
στην περιφέρεια πλέον καθώς η κεντρική Ελλάδα έχει πλέον ένα ρόλο λιγότερο σημαντικό.
Η κοινωνία αλλάζει! Παράλληλα με τους συντηρητικούς που ήθελαν την αναβίωση του παλιού
συστήματος εμφανίζονται νέες στάσεις ζωής. Οι τάφοι είναι πλέον ατομικοί, σε ορισμένα μέρη εμφανίζεται η
καύση των νεκρών. Και δεν είναι αποτέλεσμα των Δωριέων, καθώς ο χάρτης κατανομής των κιβωτιόσχημων
τάφων δεν αντιστοιχεί διόλου με το χάρτη των καταστροφών του μυκηναϊκού κόσμου. Έπειτα σε αυτό τον
κόσμο δεν υπάρχουν τα δέοντα για να καλύψουν τα έξοδα των θολωτών τάφων.
Η ύστατη φάση 1125-1100 ως περίπου 1050 π.Χ
Στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα ξαναγίνονται καταστροφές, πάει και η Ιωλκός στη Θεσσαλία,
μετακινούνται Μυκηναίοι σε Κρήτη και Κύπρο και στο Ιόνιο. Καταστρέφονται τοποθεσίες άλλες από τις
οποίες ξανακατοικούνται και άλλες όχι. Το γεγονός είναι ότι όσο πλησιάζει ο 11ος αιώνας τόσο φαίνεται μια
δημογραφική αραίωση. Πρόκειται για το τέλος μια εποχής με τα καλά και τα κακά. Όλες πάντως οι μεταβολές
σε όλους τους τομείς θα συγκλίνουν με την πάροδο του χρόνου στη δημιουργία ενός ολοκαίνουριου
πολιτισμού. Επίσης να θυμηθούμε ότι αποκλείεται η επαφή με τον έξω κόσμο.

Β. Οι αποφασιστικές μεταβολές των «Σκοτεινών Αιώνων» (11ος και 10ος αιώνας)

Η δημογραφική αραίωση μπορεί να αποδοθεί σε ένα λοιμό αλλά πώς θα αποδειχτεί κάτι τέτοιο αφού
αυτή η περίοδος είναι και μακριά πανάθεμά την….Και πού βασίζονται τα συμπεράσματα, στους τάφους? Αυτό
δεν είναι και πολύ λογικό λόγω έλλειψης στοιχείων για ταφικά έθιμα αυτών των αιώνων. Στη φαινομενική
αυτή έρημο υπάρχουν μικρές ανθρώπινες νησίδες. Εκεί με πενιχρά μέσα αυτοί οι άνθρωποι θα στήσουν τις νέες
βάσεις της νέας ελληνικής κοινωνίας.
1.Πρωτογεωμετρική κεραμική και μεταλλουργία του σιδήρου
Χρήση διαβήτη και ταχύτερου τροχού φέρνουν την αποκλειστική γραμμική διακόσμηση των αγγείων
αλλά αυτό δε σημαίνει εθνολογική μεταβολή. Εμφανίζεται η σιδηρουργία. Το σίδερο δεν χρησιμοποιόταν πριν
γιατί το θεωρούσαν είδος πολυτελείας. Ξαφνικά στον 11ο αιώνα τα σιδερένια αντικείμενα αποτελούν το 80%
των μετάλλινων υλικών στους πρωτογεωμετρικούς τάφους. Φυσικά το σίδερο κατεργάζονται περιοχές της
ανατολικής ακτής της Ελλάδας που ίσως έχουν επαφές με την Κύπρο. Μόνο προς το τέλος του 10ου αιώνα
ολόκληρη η Ελλάδα περνάει πια στο στάδιο της μεταλλουργίας του σιδήρου.
Η χρήση του σιδήρου δεν είναι καθαρά πρόοδος αν αναλογιστούμε ότι υπάρχει έλλειψη χαλκού και
κασσίτερου καθώς έχουν σταματήσει οι επαφές με τον έξω κόσμο κι αν υπάρχουν θα είναι σπάνιες. Τα είδη
πολυτελείας λείπουν εντελώς από τους τάφους. Το σίδερο από την άλλη μεριά είναι άφθονο σε ολόκληρη την
ηπειρωτική Ελλάδα. Είναι λογικό λοιπόν να χρησιμοποιήθηκε ο σίδηρος όταν ήρθε η ανάγκη. Ακόμα και στο
τέλος του 9ου αιώνα που έχουμε συσσώρευση πλούτου και επανέρχεται ο ορείχαλκος εξακολουθούν να
χρησιμοποιούν το σίδηρο για τα καθημερινά και τον ορείχαλκο για είδη πολυτελείας.
2. Νεκροπόλεις και τα ταφικά έθιμα
Οι καύσεις των νεκρών αυξάνουν και μόνο τα παιδιά και τους κατώτερους θάβουν. Εξαίρεση η
περίπτωση στο Λευκαντί Ευβοίας. Σε αυτή την εποχή φτώχειας η περίπτωση του Λευκαντιού και η Κύπρος
όπου συναντάμε αυτή την εποχή πλούσιους θολωτούς τάφους. Περίπτωση πόρπης του Οφέλτα….
3. Κατοικία και τρόπος ζωής
Οι κατοικίες, απ’ ό,τι τουλάχιστον γνωρίζουμε, φέρουν επίσης σημάδια αλλαγής. Συχνά έχουν κωνικό
σχήμα, δεν χτίζονται με πέτρα, είναι αχυροκαλύβες στις περισσότερες των περιπτώσεων. Πρόκειται για
προσωρινές κατοικίες που συμβάλλουν στη δημιουργία της πολιτιστικής οπισοδρόμησης που χαρακτηρίζει
τους «σκοτεινούς αιώνες».
Από τα συγκεντρωμένα στοιχεία των μετακινήσεων –αποικισμός σε Ιωνία και τοποθεσίες στην
ηπειρωτική Ελλάδα εκμετάλλευσης σιδήρου και ασημιού δείχνουν ότι ορισμένες τοποθεσίες εξακολούθησαν
να κατοικούνται.
Μια ερμηνευτική θεωρία: ο βουκολισμός
Οι «σκοτεινοί αιώνες» είναι όχι μόνο ένα χάσμα στην ιστορία των Ελλήνων αλλά και μια λογική
ανακολουθία: πώς έγινε και αυτοί που χτίσανε κυκλώπεια τείχη και ανάκτορα να κατάντησαν έτσι και έπειτα
αυτοί οι ίδιοι της κατάντιας να έφτιαξαν τους ναούς των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων.
Το ότι έμειναν πολύ λίγοι και το μόνο που τους απασχολούσε ήταν η επιβίωση είναι πολύ
απλουστευτικό. Οκ, η αραίωση υπήρξε αλλά όχι και έτσι. Μια αρχαιολογικά κενή εποχή δεν είναι κατ’ ανάγκη
δημογραφικά άδεια. Οι Έλληνες του 12ου αιώνα αφού δεν είχαν επαρκές εργατικό δυναμικό για τα χωράφια
στράφηκαν στην κτηνοτροφία αλλά όχι και στον ολοκληρωτικό νομαδισμό. Εξ ου και ο νέος τύπος κατοικιών.
Γι αυτό υποστηρίζουν μερικοί μελετητές ότι διατηρήθηκαν τοπωνύμια σε περιοχές που φαντάζουν
εγκαταλελειμμένες για πολλές γενιές. Πράγματι υπάρχει και η μαρτυρία των αναθημάτων σε ιερές περιοχές τα
οποία απεικονίζουν ζώα. Και σαν επιστέγασμα έχουμε την αναφορά του Ομήρου για ήρωες-ιδιοκτήτες
μεγάλων κοπαδιών ζώων. Επίσης κατά την πρώτη εποχή του σιδήρου παρατηρούμε ότι στα αρχαιολογικά
ευρήματα λείπουν οι σπόροι δημητριακών (μόνο σπόροι λαχανικών για τη διατροφή των ζώων), η ελιά είτε
εξαφανίζεται είτε χρησιμοποιείται μόνο για ξυλεία (κτίσιμο, θέρμανση). Βέβαια υπάρχουν και περιοχές-
εξαιρέσεις (Αττική, Λευκαντί).
Για να ευσταθήσει καλύτερα αυτή η θεωρία πρέπει να εξεταστούν οι σχετικές κοινωνικές δομές των
«σκοτεινών αιώνων».
Κοινωνία «μεγάλων αντρών»?
Ο M.I.Finley έβλεπε στον Όμηρο και ειδικότερα στις περιγραφές των αριστοκρατικών οίκων της
Οδύσσειας (αρχοντικό της Πηνελόπης στην Ιθάκη, του Μενέλαου στη Σπάρτη, ή του Νηλέα στην Πύλο) μια
κοινωνία που κατά τη γνώμη αντιστοιχούσε μάλλον στους «σκοτεινούς αιώνες» παρά στις μυκηναϊκές
ακροπόλεις ή στην εποχή του μεγάλου δεύτερου αποικιστικού κύματος (τότε τοποθετείται χρονολογικά το
έπος). Πολεμήθηκε αυτή τη θεωρία καθώς τα ποιήματα απευθύνονταν σε ένα αριστοκρατικό κοινό που
νοσταλγούσε το παρελθόν. Ο B.Qviller εξετάζει την άποψη του παραπάνω γελοίου χεχεχε, με άλλη οπτική
γωνία.
Οι ομηρικοί βασιλιάδες λίγο μοιάζουν με βασιλιάδες. Στηρίζουν την εξουσία τους μόνο στην
προσωπική τους αξία και στη γενναιοδωρία τους. Αυτές οι κοινωνίες «μεγάλων αντρών» χαρακτηρίζονται από
πολιτική αστάθεια που οφείλεται 1.στην ελαστικότητα της κληρονομικής βασιλείας και 2.στην οικονομική
αποδιοργάνωση λόγω της γενναιοδωρίας και κατά συνέπεια του ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων αντρών
στο ποιος θα είναι ο κουλάτος-γενναιόδωρος… Και φυσικά επόμενο να δημιουργούνται εντάσεις όταν
απομυζούνται τα εσωτερικά μέσα για «γενναιοδωρία» και αναγκάζονται να λεηλατούν τους γείτονες για να
«σώσουν την υπόληψή τους». Φυσικά δεν είναι μόνο «μεγάλοι άντρες» που μοιράζουν δώρα καθώς μοιράζουν
και γη για να έχουν πιστούς συμμάχους στο εσωτερικό που οδήγησε μάλλον στη δημιουργία των συνθηκών της
πόλεις (αριστοκράτες-μεγάλοι γαιοκτήμονες).
Πάντως τίποτα δεν μπορεί να υποστηριχτεί με σιγουρία.

Γ. Η εξέλιξη προς την πόλη (9ος - 8ος αιώνας)

Η τομή ανάμεσα στον 10ο και στον 9ο αιώνα δεν μπορεί να χαραχτεί χωρίς χρονολογική αυθαιρεσία
μερικών δεκάδων ετών.
ΑΛΛΑΓΕΣ:
1. Αυξάνεται ο πληθυσμός.
2. Χτίζονται οι πρώτοι ναοί.
3. Ξαναρχίζει η μεταλλουργία του ορείχαλκου
 4. Τελειώνει η απομόνωση
5. Αποκτάται το αλφάβητο
Οι συνθήκες είναι ώριμες για το πέρασμα από την προϊστορία στην ιστορία.
1. Η φυσιογνωμία της Ελλάδας στον 9ο και 8ο αιώνα
Γύρω στο 900 αρχίζει η περίοδο που οι αρχαιολόγοι, με βάση τις τεχνοτροπίες των κεραμικών, ονομάζουν
Πρώιμη Γεωμετρική.
1.Τα κεραμικά καλύπτουν ανάγκες πολύ ευρύτερες και πιο εξειδικευμένες, διαδίδονται και κυκλοφορούν
παντού (έχουν σκηνές που μας φανερώνουν την αλλαγή στάσης στο θάνατο), π.χ Πίθοι πάνω από τους τάφους.
2.Καθιερώνεται η αγροτική οικονομία (εμφανίζονται πρώτες αποθήκες σιτηρών, αργαλειοί) που υποδηλώνει
μόνιμη εγκατάσταση.
3.Τα σπίτια μπορεί αν εξακολουθούν να είναι καλύβες αλλά έχουν καλή διοργάνωση, βρισκόμαστε όμως πολύ
μακριά από τα αστικά κέντρα και την αστική πολεοδομία.
4. Η δημογραφική ανάπτυξη είναι θεαματική ιδιαίτερα στον 8ο αιώνα που γίνεται η δεύτερη αποίκηση και
εμφανίζεται «στενότητα» χώρου.
5.Δίνεται το δικαίωμα της ταφής σε όλους σε αντίθεση με τους «σκοτεινού αιώνες» όπου ενταφιάζονταν οι
ισχυροί και οι κατώτεροι καίγονταν.Με αυτό ένας μελετητής (όνομαααα) θέλει να δείξει ότι η δημογραφική
αύξηση είναι απατηλή αλλά δε στέκει. Μπορεί οι «σκοτεινοί αιώνες» να μην ήταν έρημοι από άποψης
πληθυσμού αλλά μετέπειτα έχουμε αδιάσειστη δημογραφική αύξηση.
6.Θρησκεία= αναθήματα στους ιερούς τόπου, χτίζονται ειδικοί χώροι (οι πρώτοι ναοί), λατρείες απευθύνονται
και σε θεότητες και σε «ήρωες».

2. Η εμφάνιση των ναών

Η θρησκεία στον 11ο και στον 10ο αιώνα είναι για μας άγνωστη και μυστηριώδης. Κατά τον 9 ο και 8ο αιώνα
όμως ξεκαθαρίζονται τα πράγματα. Δημιουργούνται ειδικοί χώροι λατρείας. Αναπτύσσονται τα πρώτα μεγάλα
θρησκευτικά κέντρα της Ελλάδας (Ολυμπία, Δωδώνη, Δελφοί, Ηραίο Σάμου). Εμφανίζονται οι πρώτοι ναοί
μικρότεροι από τους μεταγενέστερους (τα χαρακτηριστικά τους…) Εξαίρεση το Ηραίο Σάμου.
Αυτό που εντυπωσιάζει είναι η ταυτόχρονη γέννεση όλων των κύριων λατρειών της κλασικής Ελλάδας.
Ναοί στο κέντρο των πολιχνών, διεθνή ιερά-ναοί, ναοί ορόσημα περιοχών κ.λ.π. Σε αυτούς τους ναούς τα
αναθήματα είναι πολλά σε ποσότητα και ποιότητα. Και στο σημείο αυτό βρίσκεται ακριβώς η αλλαγή του
αιώνα. Τα μετάλλινα αντικείμενα είναι από ορείχαλκου με τα συνακόλουθα συμπεράσματα. Πρόκειται λοιπόν
για μια σταδιακή ανάκτηση του χώρου και των θεών που είχαν εγκαταλειφθεί στα χρόνια της ανασφάλειας.
Έρχονται λοιπόν στην επιφάνεια δύο ζητήματα: 1.Η θρησκευτική συνέχεια και 2.Η ιδεολογική ανάκτηση
του παρελθόντος με τη λατρεία των «ηρώων».
3. Ποια θρησκευτική συνέχεια?
Εάν οι πινακίδες της γραμμικής Β δεν μας είχαν δώσει τα ονόματα ορισμένων από τους θεούς του
Ολύμπου, δεν θα είχαμε κανένα σίγουρο στοιχείο για να στηρίζουμε την άποψη μια θρησκευτικής συνέχειας
από τη μυκηναϊκή ως την αρχαϊκή εποχή. Από τη μια μεριά υπάρχει η άποψη ότι δεν έχουν καμιά σχέση τα
υπαίθρια και τα εντός του ανακτόρου ιερά με τους κλασικούς ναούς. Από την άλλη υπάρχει η άποψη της
απευθείας καταγωγής του κλασικού ναού από το ορθογώνιο μυκηναϊκό μέγαρο. (ίδιες διαστάσεις, ίδια
φυσιογνωμία, ίδια τοποθεσία κ.λ.π). Περνάει μια θρησκεία επικεντρωμένο στο χώρο του βασιλιά σε μια
θρησκεία πιο κοινωνικοποιημένη.
Για να κατανοήσουμε ότι οι ιστορικοί βρίσκονται χωρισμένοι στα δύο (αν και πρέπει να υπήρχε μια
θρησκευτική συνέχεια) πρέπει να δούμε και τον αντίλογο της θρησκευτικής συνέχειας. Οι ανασκαφές δείχνουν
ότι σχεδόν όλοι οι μεγάλοι ναοί είναι χτισμένοι πάνω σε μυκηναϊκό αρχαιολογικό υπόβαθρο. Περιπτώσεις
Ηραίου Αργολίδας, Ολυμπίας, Δελφών, Δήλου και άλλα φυσικά…όμως δεν υπάρχουν αποδείξεις που να
φανερώνουν ότι λατρεύονταν συνέχεια οι ίδιες θεότητες.
4. Οι λατρείες των ηρώων.
Γενικά εκατοντάδες τάφοι, που σε πολλές περιπτώσει ανάγονται στη Μέση Ελλαδική περίοδο, και που
είναι αμφίβολο αν οι Έλληνες του 8ου αιώνα αντιλαμβάνονται ότι δεν ανήκαν σε Μυκηναίους, γίνονται
αντικείμενα μια λατρείας που ξεφυτρώνει ξαφνικά και πρόκειται να διαρκέσει. Η λατρεία αυτή των «ηρώων»
έχει την εξήγησή της. Στους «σκοτεινούς αιώνες» οι Έλληνες ζούσαν μέσα στην ανασφάλεια, τώρα που
υπάρχει ευμάρεια και αυτή εξασφαλίζεται με την εδαφική εξασφάλιση, ο εθνικιστικός αυτός χειρισμός
προσδιορίζει την πορεία της εξέλιξης της πόλης με το να δηλώνει ποιοι είναι οι θεοί της, ποιοι οι δικοί της
ήρωες και κατά συνέπεια ποιο είναι το έδαφός της.
 Οι ιστορικές ερμηνείες διαφέρουν και πάλι. Ο Τέτοιος υποστηρίζει ότι επειδή δεν υπάρχουν ήρωες σε
δωρικές περιοχές (με υποτελείς αγροτικούς πληθυσμούς) η λατρεία των ηρώων σε περιοχές με ήρωες ενισχύει
τη θεσμοποιημένη σχέση του ελεύθερου αγρότη της νέας πόλης. Ο αποτέτοιος αντικρούει υποστηρίζοντας ότι
κάτι τέτοιο (η λατρεία των ηρώων) ενισχύει το δικαίωμα των αριστοκρατών να σφετερίζονται τη γη με τη
βοήθεια επινοημένων γενεαλογιών. Υπήρχαν όμως ελεύθεροι αγρότες, διαπιστώνουμε αργότερα την περίπτωση
του Σόλωνα... και διατηρούμε τις αμφιβολίες μας! Και τι γίνεται την περίπτωση του Άργους? Μήπως είναι τα
ομηρικά έπη η αιτία για τη λατρεία των προγόνων?
5. Τα ομηρικά έπη
Ο Όμηρος δεν είναι ιστορικός, είναι ποιητής και σκασίλα του για ιστορικές περιγραφές εποχών. Για τον
ιστορικό ο Όμηρος αποτελεί μια παγίδα γιατί ανακατεύει τις διαλέκτους (ιωνική με ψήγματα αιολικής), τα ήθη
και τις εποχές. Όμως του δίνουμε άφεση αμαρτιών καθώς το παρελθόν ακτινοβολεί και αιτιολογεί τις
κυριαρχίες του παρόντος.
Τα έπη του Ομήρου δεν σηματοδοτούν την αρχή αλλά το τέλος της εποχής του έπους, οι μελέτες
φιλολόγων φανερώνουν μια προφορική εποποιία αφάνταστα αρχαία, αυτοί οι φευγαλέοι άνθρωποι ποιμένες ή
όχι κατόρθωσαν να μεταβιβάσουν μια πολιτιστική κληρονομιά καθόλου ευκαταφρόνητη, ένα επιπλέον
επιχείρημα υπέρ της συνέχειας της μνήμης.
Διαπιστώνεται μια συντρέχουσα ανάγκη για ευρύτερη απαίτησης ανάκτησης του παρελθόντος από
κοινωνίες που αυτοδομούνται σταδιακά, μέρα με τη μέρα και το κύρος είναι απαραίτητο. Τέλος δεν θα
μπορούσαμε παρά να ερευνήσουμε και τη γραφή.
6. Η εφεύρεση της γραφής
Παντού, εκτός από την Κύπρο, άτυπο σύνορο του ελληνόφωνου κόσμου, η συλλαβική μυκηναϊκή
γραφή καταποντίστηκε αύτανδρη μαζί με τα ερείπια των ανακτόρων. Αποκλείεται η χρήση της κατά τα
«σκοτεινά χρόνια» εκτός από σπάνιες περιπτώσεις (περίπτωση Βελερεφόντη) Το αλφάβητο το είχαν ήδη από
τον 13ο αιώνα οι Χαναναίοι, μετά οι Εβραίοι και οι Φοίνικες κι όταν η Ελλάδα βγήκε από τη διεθνή
απομόνωση το πήραν από τους Φοίνικες. (μάλλον το πρώτο μισό του 8ου αιώνα ίσως και στο τέλος του 9ου
αιώνα).Πρέπει να αναλογιστούμε το ρόλο που έπαιξαν οι Ευβοείς ταξιδευτές στις εμπορικές συναλλαγές
ανατολής και δύσης ή ίσως οι Κρητικοί (σταυροδρόμι πολιτισμών) ή ακόμα και η Ιωνία.
΄Όμως το πραγματικό θέμα βρίσκεται αλλού. Πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι η εφεύρεση του
αλφάβητου παρά τον άμεσο και προέχοντα ρόλο της στον εμπορικό τομέα ανταποκρίνεται και σε άλλες
βαθύτερες ανάγκες και ιδιαίτερα σε εκείνη της γραφής της ποίησης. (όλη η πρώτη ελληνική γραμματεία
αποδίδεται με στίχους-ποίηση). Μάλλον στην αρχή χρησιμοποιήθηκε υιοθετήθηκε για εμπορική αποκλειστικά
φύση κι έπειτα επεκτάθηκε στις υπόλοιπές της χρήσεις.
Η γραφή δείχνει την καίρια αποτελεσματικότητά της στο επίπεδο της νόησης και των στάσεων που
αυτή υπαγορεύει. Συνοδεύει και διευκολύνει τη σύσταση του κράτους, των θεσμών και της θρησκευτικής
λατρείας. Για τον ανυπότακτο από τη φύση του πνεύμα του Έλληνα, η γραφή γίνεται το κίνητρο ακόμα
μεγαλύτερης ανεξαρτησίας και στηρίζει την τόσο νέα έννοια της ελευθερίας του πολίτη μέσα στη νέα πόλη.
Παραστέκει στη γέννηση της μαθηματικής και της φιλοσοφικής σκέψης. Και, από τη γραφή ξεκινάει η
κατάρτιση των αρχείων μιας πνευματικής κληρονομιάς, πάντοτε ζωντανής, ύστερα από χιλιάδες χρόνια.
7. Η σύσταση της πόλης-κράτους
Όλες αυτές οι παράλληλες διαδικασίες, η ανάπτυξη των μεγάλων θρησκευτικών κέντρων, η άνθηση του
έπους, η διάδοση της λατρείας των ηρώων, η εμφάνιση της γραφής συνιστούν το βάθος απ’ όπου θα αναδυθεί
το σπουδαιότερο πολιτικό και κοινωνικό φαινόμενο του τέλους της εποχής του σιδήρου: η εγκατάσταση
σταθερών καθεστώτων για πρώτη φορά ύστερα παό την πτώση των ανακτόρων, η εμφάνιση σε κάθε άκρη της
ελληνικής γης μικρο-κρατών υπερήφανων για την ανεξαρτησία τους, όπου –καινοτομία πέρα από κάθε
σύγκριση στον αρχαίο κόσμο – ένα μεγάλο μέρος του συνόλου συμμετέχει στο εξής στη λήψη των αποφάσεων
και στις δημόσιες υποθέσεις. Περνάμε από τη στενή κυριαρχία της αριστοκρατίας σε μια ευρύτερη ομάδα τους
πολίτες, όπου η καταγωγή είναι απαράβατος όρος για συμμετοχή και όπου η αναγωγή στο παρελθόν
νομιμοποιεί και την παλιά ιθύνουσα τάξη και τους νέους κατόχους της ιδιότητας του πολίτη.
Πώς έγινε η εξέλιξη? Ως προς τη χρονολογία ούτε αρχαιολογία, ούτε κείμενα δίνουν τίποτα. Ωστόσο η
ελληνική παράδοση ορίζει το 776 π.Χ, έτος της πρώτη Ολυμπιάδας για αρχή της δημιουργίας της πόλης-
κράτους. Σε γενικές γραμμές χρειάστηκε να συντρέξουν πολλοί λόγοι: σταθερές κοινότητες με δικές τους
αγροτικές εκτάσεις – αύξηση πληθυσμού – διεθνείς συγκοινωνίες – αποικισμός – οι πόλεις της ακτής της
Ανατολή ως πηγή έμπνευσης. Φυσικά η ελληνική πόλη – κράτος είχε από την αρχή το δικό της χαρακτηριστικό
γνώρισμα την «ισοτιμία» των πολιτών. Όλα αυτά δεν έγιναν από τη μια μέρα στην άλλη αλλά χρειάστηκε ο
απαιτούμενος χρόνος.
 Ποιοι είναι λοιπόν μέλη της πρώτης πόλης? Δηλαδή πότε αποχτήθηκε το πολύτιμο δικαίωμα του
πολίτη. Η αριστοκρατία ποτέ δεν έχασε την εξέχουσα θέση στα πολιτικά πράγματα της πόλης-κράτους, οι
πολίτες της Αθήνας π.χ τον 8ο αιώνα είναι σίγουρα, αν όχι άριστοι, πάντως αγαθοί και όχι κακοί. Μάλλον είναι
εκπρόσωποι της μεσαίας και μικρής ιδιοκτησίας, ο αγρότης-στρατιώτης-πολίτης.
Στη διάρκεια του 8ου αιώνα, είχαμε όλο διεκδικήσεις καθώς οι μικρής ιδιοκτησίας αγρότες αγανάκτησαν
επειδή τους απομυζούσαν οι αριστοκράτες και στο βάθος υπήρχε η απειλή της δουλείας. Στη αυγή του 6 ου
αιώνα η κατάσταση είναι πολύ τεταμένη ώστε χρειάζεται η σοφία του Σόλωνα.
Μάλλον πρόκειται για την εξέλιξη που βγήκε από τις αντιπαραθέσεις ανάμεσα στα αριστοκρατικά
πολιτικά ρεύματα που διατηρούσαν πελατειακές σχέσεις με τους αγρότες στη υπηρεσία τους στους οποίους
απένειμαν τον τίτλο του πολίτη ώστε να είναι πιστοί τους. Το πλήθος αυτό που αυξάνεται σταθερά και γίνεται ο
στρατός των οπλιτών γίνεται όλο και δύσκολο στο χειρισμό του. Έτσι σιγά – σιγά θα ροκανίσει τα πρωτοτόκια
των αριστοκρατών και θα αποχτήσει την ελευθερία του μέσα από τις πελατειακές αυτές σχέσεις.
Γιατί ο πόλεμος είναι σημαντικός για τη θεμελίωση της αρχαϊκής πόλης. Ακόμα από τον Όμηρο
αναφέρονται τέτοιες περιπτώσεις. Επίσης, η αρχαϊκή και η κλασική πόλη είναι κυριολεκτικά κτισμένη με βάση
την αρχή του αποκλεισμού. (αστικό κέντρο – καλλιεργήσιμη ύπαιθρος – περιθωριακές εκτάσεις που
προστατεύονται από συνοριακά ιερά), έχουμε παραδείγματα αυτού του πολέμου (1.Χαλκίδα-Ερέτρια για το
Λιλάντιο πεδίο, 2.Μεσσηνιακός πόλεμος – είλωτες, 3.Άργος – Ασίνη, καταστροφή του τελευταίου).
Και τι θέσεις είχαν οι τεχνίτες? Πολύ δύσκολα απαντάται αυτό το ερώτημα. Ορισμένοι έχαιραν
εκτίμησης στα έπη του Ομήρου. Το καθεστώς τους προβληματίζει ακόμα και στην κλασική εποχή όπου τους
συναντούμε άλλοτε ως πολίτες, άλλοτε ως μέτοικους και άλλοτε ως δούλους. Πάντως στα χρόνια των
εντάσεων η θέση τους παραμένει άγνωστη.