H üÊË„Á⁄U—H 17

üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃÊ
¬Œë¿UŒ, •ãflÿ •ÊÒ⁄U
‚ÊœÊ⁄UáÊ ÷Ê·Ê≈UË∑§Ê‚Á„Ã

ªËÃʬ˝‚, ªÊ⁄Uπ¬È⁄U
H
H
H
H
H
H
H
H

H
H
H
H
H
H
H
H
 ˙
üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
‡ÊÊSòÊÊ¢∑§Ê •fl‹UÊ∑§Ÿ •ÊÒ⁄U ◊„ʬÈL§·Ê¢∑§ fløŸÊ¢∑§Ê
üÊfláÊ ∑§⁄U∑§ ◊Ò¢ ß‚ ÁŸáʸÿ¬⁄U ¬„È°øÊ Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U◊¢
üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃÊ∑§ ‚◊ÊŸ ∑§ÀÿÊáÊ∑§ Á‹Uÿ ∑§Ê߸ ÷Ë
©¬ÿÊªË ª˝ãÕ Ÿ„Ë¢ „Ò– ªËÃÊ◊¢ ôÊÊŸÿÊª, äÿÊŸÿÊª,
∑§◊¸ÿÊª, ÷ÁQ ÿÊª •ÊÁŒ Á¡ÃŸ ÷Ë ‚ÊœŸ ’ËUÊÿ
ªÿ „Ò¢, ©Ÿ◊¢‚ ∑§Ê߸ ÷Ë ‚ÊœŸ •¬ŸË üÊhÊ, L§Áø
•ÊÒ⁄U ÿÊÇÿÃÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ∑§⁄UŸ‚ ◊ŸÈcÿ∑§Ê ‡ÊËÉÊ˝
∑§ÀÿÊáÊ „Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–
•Ã∞fl ©¬ÿ¸ÈQ ‚ÊœŸÊ¢∑§Ê ÃÕÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê
Ãûfl ⁄U„Sÿ ¡ÊŸŸ∑§ Á‹Uÿ ◊„ʬÈL§·Ê¢∑§Ê •ÊÒ⁄U ©Ÿ∑§
•÷Êfl◊¢ ©ëø∑§ÊÁ≈U∑§ ‚Êœ∑§Ê¢∑§Ê üÊhÊ-¬˝◊¬Ífl¸∑§ ‚¢ª
∑§⁄UŸ∑§Ë Áfl‡Ê· øc≈UÊ ⁄UπÃ „È∞ ªËÃÊ∑§Ê •Õ¸ •ÊÒ⁄U
÷Êfl‚Á„à ◊ŸŸ ∑§⁄UŸ ÃÕÊ ©‚∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •¬ŸÊ
¡ËflŸ ’ŸÊŸ∑§ Á‹Uÿ ¬˝ÊáÊ ¬ÿ¸ãà ¬˝ÿàŸ ∑§⁄UŸÊ
øÊÁ„ÿ–
 ˙
üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§Ë ◊Á„U◊Ê
flÊSÃfl◊¥ üÊË◊jªflŒỖªËÃÊ∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ flÊáÊËmÊ⁄UÊ fláʸŸ ∑§⁄UŸ∑§
Á‹ÿ Á∑§‚Ë∑§Ë ÷Ë ‚Ê◊âÿ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U ∞∑§ ¬⁄U◊
⁄U„USÿ◊ÿ ª˝ãÕ „ÒU– ß‚◊¥ ‚ê¬Íáʸ flŒÊ¥∑§Ê ‚Ê⁄U-‚Ê⁄U ‚¢ª˝„U Á∑§ÿÊ
ªÿÊ „Ò– ß‚∑§Ê ‚¢S∑Χà ßÃŸÊ ‚ÈãŒ⁄U •ÊÒ⁄U ‚⁄U‹ „ÒU Á∑§ ÕÊ«∏UÊ
•èÿÊ‚ ∑§⁄UŸ‚ ◊ŸÈcÿ ©U‚∑§Ê ‚„U¡ „UË ‚◊¤Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚∑§Ê
•Ê‡Êÿ ßÃŸÊ ªê÷Ë⁄U „ÒU Á∑§ •Ê¡ËflŸ ÁŸ⁄UãÃ⁄U •èÿÊ‚ ∑§⁄UÃ
⁄U„UŸ¬⁄U ÷Ë ©U‚∑§Ê •ãà Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ– ¬˝ÁÃÁŒŸ Ÿÿ-Ÿÿ ÷Êfl
©Uà¬ãŸ „UÊÃ ⁄U„UÃ „Ò¥U, ß‚‚ ÿ„U ‚ŒÒfl ŸflËŸ ’ŸÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU ∞fl¢
∞∑§Êª˝ÁøûÊ „UÊ∑§⁄ üÊhÊ-÷ÁQ§‚Á„Uà ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸ‚ ß‚∑§ ¬Œ-
¬Œ◊¥ ¬⁄U◊ ⁄U„USÿ ÷⁄UÊ „ÈU•Ê ¬˝àÿˇÊ ¬˝ÃËà „UÊÃÊ „ÒU– ÷ªflÊŸ˜∑§
ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U ◊◊¸∑§Ê fláʸŸ Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ß‚ ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥
Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, flÒ‚Ê •ãÿ ª˝ãÕÊ¥◊¥ Á◊‹ŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§
¬˝Êÿ— ª˝ãÕÊ¥◊¥ ∑ȧ¿-Ÿ-∑ȧ¿U ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ Áfl·ÿ Á◊‹Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU–
÷ªflÊŸ˜ÔŸ “üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃÊ” M§¬ ∞∑§ ∞‚Ê •ŸÈ¬◊ÿ ‡ÊÊSòÊ ∑§„UÊ
„ÒU Á∑§ Á¡‚◊¥ ∞∑§ ÷Ë ‡ÊéŒ ‚ŒÈ¬Œ‡Ê‚ πÊ‹Ë Ÿ„UË¥ „ÒU–
üÊËflŒ√ÿÊ‚¡ËŸ ◊„UÊ÷Ê⁄UÃ◊¥ ªËÃÊ¡Ë∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UŸ∑§ ©U¬⁄UÊãÃ
∑§„UÊ „ÒUó
ªËÃÊ ‚ȪËÃÊ ∑§Ã¸√ÿÊ Á∑§◊ãÿÒ— ‡ÊÊSòÊÁflSÃ⁄ÒU—–
ÿÊ Sflÿ¢ ¬kŸÊ÷Sÿ ◊Èπ¬kÊÁmÁŸ—‚ÎÃÊH
“ªËÃÊ ‚ȪËÃÊ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U
 [5]
¬…∏U∑§⁄U •Õ¸ •ÊÒ⁄U ÷Êfl‚Á„Uà •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ‹ŸÊ
◊ÈÅÿ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU, ¡Ê Á∑§ Sflÿ¢ üÊˬkŸÊ÷ ÁflcáÊÈ÷ªflÊŸ˜Ô∑§
◊ÈπÊ⁄UÁfl㌂ ÁŸ∑§‹Ë „ÈU߸ „ÒU; (Á»§⁄U) •ãÿ ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§ ÁflSÃÊ⁄U‚
ÄÿÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ „ÒU?” Sflÿ¢ üÊË÷ªflÊŸ˜ÔŸ ÷Ë ß‚∑§ ◊Ê„UÊàêÿ∑§Ê
fláʸŸ Á∑§ÿÊ „ÒU (•0 18 ‡‹Ê∑§ 68 ‚ 71 Ã∑§)–
ß‚ ªËÃʇÊÊSòÊ◊¥ ◊ŸÈcÿ◊ÊòÊ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, øÊ„U fl„U Á∑§‚Ë
÷Ë fláʸ, •ÊüÊ◊◊¥ ÁSÕà „UÊ; ¬⁄¢UÃÈ ÷ªflÊŸ˜Ô◊¥ üÊhÊ‹È •ÊÒ⁄U
÷ÁQ§ÿÈQ§ •fl‡ÿ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ •¬Ÿ ÷Q§Ê¥◊¥
„UË ß‚∑§Ê ¬˝øÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ ŒË „ÒU ÃÕÊ ÿ„U ÷Ë ∑§„UÊ
„ÒU Á∑§ SòÊË, flÒ‡ÿ, ‡Êͺ˝ •ÊÒ⁄U ¬Ê¬ÿÊÁŸ ÷Ë ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÊ∑§⁄U
¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ê ¬˝Êåà „UÊÃ „Ò¥U (•0 9 ‡‹Ê∑§ 32); •¬Ÿ-•¬Ÿ
SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÊZmÊ⁄UÊ ◊⁄UË ¬Í¡Ê ∑§⁄U∑§ ◊ŸÈcÿ ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ê ¬˝ÊåÃ
„UÊÃ „Ò¥U (•0 18 ‡‹Ê∑§ 46)óߟ ‚’¬⁄U ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸ‚ ÿ„UË
ôÊÊà „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥ ‚÷Ë∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU–
¬⁄UãÃÈ ©UQ§ ÁflcÊÿ∑§ ◊◊¸∑§Ê Ÿ ‚◊¤ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ’„ÈUÃ-‚
◊ŸÈcÿ, Á¡ã„UÊ¥Ÿ üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§Ê ∑§fl‹ ŸÊ◊◊ÊòÊ „UË ‚ÈŸÊ „ÒU, fl ∑§„U
ÁŒÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U Á∑§ ªËÃÊ ÃÊ ∑§fl‹ ‚¢ãÿÊÁ‚ÿÊ¥∑§ Á‹ÿ „UË „ÒU; fl
•¬Ÿ ’Ê‹∑§Ê¥∑§Ê ÷Ë ß‚Ë ÷ÿ‚ üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§Ê •èÿÊ‚ Ÿ„UË¥
∑§⁄UÊÃ Á∑§ ªËÃÊ∑§ ôÊÊŸ‚ ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô ‹«∏U∑§Ê ÉÊ⁄U ¿UÊ«∏U∑§⁄U ‚¢ãÿÊ‚Ë
Ÿ „UÊ ¡Êÿ; Á∑§ãÃÈ ©UŸ∑§Ê ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ◊Ê„U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
ˇÊÊòÊœ◊¸‚ Áfl◊Èπ „UÊ∑§⁄U Á÷ˇÊÊ∑§ •ãŸ‚ ÁŸflʸ„U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
ÃÒÿÊ⁄U „ÈU∞ •¡È¸ŸŸ Á¡‚ ¬⁄U◊ ⁄U„Sÿ◊ÿ ªËÃÊ∑§ ©U¬Œ‡Ê‚
•Ê¡ËflŸ ªÎ„USÕ◊¥ ⁄U„U∑§⁄U •¬Ÿ ∑§Ã¸√ÿ∑§Ê ¬Ê‹Ÿ Á∑§ÿÊ, ©U‚
ªËÃʇÊÊSòÊ∑§Ê ÿ„U ©U‹≈UÊ ¬Á⁄UáÊÊ◊ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU?
•Ã∞fl ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ê ©UÁøà „ÒU Á∑§
◊Ê„U∑§Ê àÿʪ∑§⁄U •ÁÇÊÿ üÊhÊ-÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ •¬Ÿ ’Ê‹∑§Ê¥∑§Ê
 [6]
•Õ¸ •ÊÒ⁄U ÷Êfl∑§ ‚Á„Uà üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§Ê •äÿÿŸ ∑§⁄UÊfl¥ ∞fl¢ Sflÿ¢
÷Ë ß‚∑§Ê ¬∆UŸ •ÊÒ⁄U ◊ŸŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ •ÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U
‚ÊœŸ ∑§⁄UŸ◊¥ Ãà¬⁄U „UÊ ¡Êÿ°; ÄÿÊ¥Á∑§ •Áà ŒÈ‹¸÷ ◊ŸÈcÿ∑§
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ¬˝Êåà „UÊ∑§⁄U •¬Ÿ •◊ÍÀÿ ‚◊ÿ∑§Ê ∞∑§ ˇÊáÊ ÷Ë
ŒÈ—π◊Í‹∑§ ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U ÷ÊªÊ¥∑§ ÷ÊªŸ◊¥ Ÿc≈U ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU–
üÊ˪ËÃÊ∑§ ¬˝œÊŸ Áfl·ÿ
üÊ˪ËÃÊ¡Ë◊¥ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ •¬ŸË ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ◊ÈÅÿ ŒÊ ◊ʪ¸
’ÃÊÿ „Ò¥Uó∞∑§ ‚Ê¢ÅÿÿÊª, ŒÍ‚⁄UÊ ∑§◊¸ÿÊª– ©UŸ◊¥ó
(1) ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕ¸ ◊ΪÃÎcáÊÊ∑§ ¡‹∑§Ë ÷Ê°Áà •ÕflÊ SflåŸ∑§Ë
‚ÎÁc≈U∑§ ‚ŒÎ‡Ê ◊ÊÿÊ◊ÿ „UÊŸ‚ ◊ÊÿÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ‚ê¬Íáʸ ªÈáÊ „UË
ªÈáÊÊ¥◊¥ ’øÃ „Ò¥U, ∞‚ ‚◊¤Ê∑§⁄U ◊Ÿ, ßÁãº˝ÿÊ¥ •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ
„UÊŸflÊ‹ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ◊¥ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊŸÊ
(•0 5 ‡‹Ê∑§ 8, 9) ÃÕÊ ‚fl¸√ÿÊ¬Ë ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
SflM§¬◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁŸàÿ ÁSÕà ⁄U„UÃ „ÈU∞ ∞∑§ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
flÊ‚ÈŒfl∑§ Á‚flÊ •ãÿ Á∑§‚Ë∑§ ÷Ë „UÊŸ¬Ÿ∑§Ê ÷Êfl Ÿ ⁄U„UŸÊ, ÿ„U
ÃÊ ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒU ÃÕÊó
(2) ‚’ ∑ȧ¿U ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U Á‚Áh-•Á‚Áh◊¥
‚◊àfl÷Êfl ⁄UπÃ „ÈU∞ •Ê‚ÁQ§ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§
÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ∑§fl‹ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ „UË Á‹ÿ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê •Êø⁄UáÊ
∑§⁄UŸÊ (•0 2 ‡‹Ê∑§ 48, •0 5 ‡‹Ê∑§ 10) ÃÕÊ üÊhÊ-
÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ‡Ê⁄UáÊ
„UÊ∑§⁄U ŸÊ◊, ªÈáÊ •ÊÒ⁄U ¬˝÷Êfl‚Á„Uà ©UŸ∑§ SflM§¬∑§Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U
Áøãß ∑§⁄UŸÊ (•0 6 ‡‹Ê∑§ 47), ÿ„U ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒU–
©UQ§ ŒÊŸÊ¥ ‚ÊœŸÊ¥∑§Ê ¬Á⁄UáÊÊ◊ ∞∑§ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl flÊSÃfl◊¥
•Á÷㟠◊ÊŸ ªÿ „Ò¥U (•0 5 ‡‹Ê∑§ 4, 5), ¬⁄UãÃÈ ‚ÊœŸ∑§Ê‹◊¥
•Áœ∑§Ê⁄UË-÷Œ‚ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ÷Œ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ŒÊŸÊ¥ ◊ʪ¸ Á÷ãŸ-
 [7]
Á÷㟠’ÃÊÿ ªÿ „Ò¥ (•03 ‡∂Ê∑§ 3)– ß‚Á‹ÿ ∞∑§ ¬ÈL§·
ŒÊŸÊ¥ ◊ʪÊZmÊ⁄UÊ ∞∑§ ∑§Ê‹◊¥ Ÿ„UË¥ ø‹ ‚∑§ÃÊ, ¡Ò‚ üÊ˪¢ªÔUʡˬ⁄U
¡ÊŸ∑§ ŒÊ ◊ʪ¸ „UÊÃ „ÈU∞ ÷Ë ∞∑§ ◊ŸÈcÿ ŒÊŸÊ¥ ◊ʪÊZmÊ⁄UÊ ∞∑§
∑§Ê‹◊¥ Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ÃÊ– ©UQ§ ‚ÊœŸÊ¥◊¥ ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê ‚ÊœŸ
‚¢ãÿÊ‚-•ÊüÊ◊◊¥ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ‚¢ãÿÊ‚-•ÊüÊ◊◊¥
∑§◊ÊZ∑§Ê SflM§¬‚ èÊË àÿʪ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê
‚ÊœŸ ‚÷Ë •ÊüÊ◊Ê¥◊¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ‚¢ãÿÊ‚∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ
„ÒU, ß‚Á‹ÿ ©U‚∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚-•ÊüÊ◊◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, ªÎ„USÕ◊¥
Ÿ„UË¥ ÃÊ ÿ„U ∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ŒÍ‚⁄U •äÿÊÿ◊¥ ‡‹Ê∑§
11 ‚ 30 Ã∑§ ¡Ê ‚Ê¢ÅÿÁŸc∆UÔUÊ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, ©U‚∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U ÷Ë ÷ªflÊŸ˜ŸÔ  ¡ª„U-¡ª„U •¡È¸Ÿ∑§Ê ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§Ë ÿÊÇÿÃÊ
ÁŒπÊÿË „ÒU– ÿÁŒ ªÎ„USÕ◊¥ ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U „UË Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ
ÃÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„UŸÊ ∑Ò§‚ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ? „UÊ°, ßßË
Áfl‡Ê·ÃÊ •fl‡ÿ „ÒU Á∑§ ‚Ê¢Åÿ◊ʪ¸∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄UË Œ„UÊÁ÷◊ÊŸ‚
⁄UÁ„Uà „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ¡’Ã∑§ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ •„¢U÷Êfl ⁄U„UÃÊ „ÒU,
Ã’Ã∑§ ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê ‚ÊœŸ ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤Ê◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ–
ß‚Ë‚ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê ∑§Á∆UŸ ’ÃÊÿÊ „ÒU (ªËÃÊ •0 5
‡‹Ê∑§ 6) ÃÕÊ ∑§◊¸ÿÊª ‚ÊœŸ◊¥ ‚Ȫ◊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©Uã„UÊ¥Ÿ
•¡È¸Ÿ∑§ ¬˝Áà ¡ª„U-¡ª„U ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ ÃÍ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄UÊ Áøãß
∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄U–
•Õ äÿÊŸ◊˜Ô
‡ÊÊãÃÊ∑§Ê⁄¢U ÷È¡ª‡ÊÿŸ¢ ¬kŸÊ÷¢ ‚È⁄U‡Ê¢
Áfl‡flÊœÊ⁄¢U ªªŸ‚ŒÎ‡Ê¢ ◊ÉÊfláÊZ ‡ÊÈ÷ÊXÔU◊˜Ô –
‹ˇ◊Ë∑§Êãâ ∑§◊‹ŸÿŸ¢ ÿÊÁªÁ÷äÿʸŸªêÿ¢
flãŒ ÁflcáÊÈ¢ ÷fl÷ÿ„⁄¢U ‚fl¸‹Ê∑Ò§∑§ŸÊÕ◊˜Ô H
 [8]
•Õ¸óÁ¡Ÿ∑§Ë •Ê∑ΧÁà •ÁÇÊÿ ‡ÊÊãà „ÒU, ¡Ê ‡Ê·ŸÊª∑§Ë
‡Êƒÿʬ⁄U ‡ÊÿŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ë ŸÊÁ÷◊¥ ∑§◊‹ „ÒU, ¡Ê
ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ÷Ë ß¸‡fl⁄U •ÊÒ⁄U ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô∑§ •ÊœÊ⁄U „Ò¥U, ¡Ê
•Ê∑§Ê‡Ê∑§ ‚ŒÎ‡Ê ‚fl¸òÊ √ÿÊåà „Ò¥U, ŸË‹ ◊ÉÊ∑§ ‚◊ÊŸ Á¡Ÿ∑§Ê fláʸ
„ÒU, •ÁÇÊÿ ‚ÈãŒ⁄U Á¡Ÿ∑§ ‚ê¬Íáʸ •¢ªÔU „Ò¥, ¡Ê ÿÊÁªÿÊ¥mÊ⁄UÊ äÿÊŸ
∑§⁄U∑§ ¬˝Êåà Á∑§ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U, ¡Ê ‚ê¬Íáʸ ‹Ê∑§Ê¥∑§ SflÊ◊Ë „Ò¥U, ¡Ê
¡ã◊-◊⁄UáÊM§¬ ÷ÿ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U, ∞‚ ‹ˇ◊ˬÁÃ,
∑§◊‹ŸòÊ ÷ªflÊŸ˜Ô üÊËÁflcáÊÈ∑§Ê ◊Ò¥ (Á‚⁄U‚) ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
ÿ¢ ’˝rÊÔÊ flL§áÊãº˝L§º˝◊L§Ã— SÃÈãflÁãà ÁŒ√ÿÒ— SÃflÒ-
fl¸ŒÒ— ‚ÊXÔU¬Œ∑˝§◊Ê¬ÁŸ·ŒÒªÊ¸ÿÁãà ÿ¢ ‚Ê◊ªÊ—–
äÿÊŸÊflÁSÕÃÃŒ˜ÔªÃŸ ◊Ÿ‚Ê ¬‡ÿÁãà ÿ¢ ÿÊÁªŸÊ
ÿSÿÊãâ Ÿ ÁflŒÈ— ‚È⁄UÊ‚È⁄UªáÊÊ ŒflÊÿ ÃS◊Ò Ÿ◊—H
•Õ¸ó’˝rÊÔÊ, flL§áÊ, ßãº˝, L§º˝ •ÊÒ⁄U ◊L§Œ˜ÔªáÊ ÁŒ√ÿ SÃÊòÊÊ¥mÊ⁄UÊ
Á¡Ÿ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ‚Ê◊flŒ∑§ ªÊŸflÊ‹ •¢ª, ¬Œ, ∑˝§◊ •ÊÒ⁄U
©U¬ÁŸ·ŒÊ¥∑§ ‚Á„Uà flŒÊ¥mÊ⁄UÊ Á¡Ÿ∑§Ê ªÊÿŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ÿÊªË¡Ÿ
äÿÊŸ◊¥ ÁSÕà ̘Ԫà „ÈU∞ ◊Ÿ‚ Á¡Ÿ∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ŒflÃÊ
•ÊÒ⁄U •‚È⁄UªáÊ (∑§Ê߸ ÷Ë) Á¡Ÿ∑§ •ãÃ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ, ©UŸ
(¬⁄U◊¬ÈL§· ŸÊ⁄UÊÿáÊ) Œfl∑§ Á‹ÿ ◊⁄UÊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU–
U
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
ŸÊ⁄UÊÿáÊ¢ Ÿ◊S∑Χàÿ Ÿ⁄¢U øÒfl Ÿ⁄UÙûÊ◊◊˜–
ŒflË¥ ‚⁄USflÃË¥ √ÿÊ‚¢ ÃÃÙ ¡ÿ◊ÈŒË⁄UÿØH

•Õ üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃÊ
[ÃûflÁflfløŸË∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U]
÷Ê·Ê≈UË∑§Ê‚Á„UÃ
•Õ ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 11 Ã∑§ ŒÙŸÙ¥ ‚ŸÊ•Ù¥∑§ ¬˝œÊŸ-
¬˝œÊŸ ‡ÊÍ⁄U-flË⁄UÙ¥∑§Ë ªáÊŸÊ •ı⁄U ‚Ê◊âÿ¸∑§Ê ∑§ÕŸ, (12ó19)
ŒÙŸÙ¥ ‚ŸÊ•Ù¥∑§Ë ‡Ê¢πäflÁŸ∑§Ê ∑§ÕŸ, (20ó27) •¡¸ÈŸmÊ⁄UÊ
‚ŸÊÁŸ⁄UˡÊáÊ∑§Ê ¬˝‚¢ªÔU, (28ó47) ◊Ù„U‚ √ÿÊåà „ÈU∞ •¡¸ÈŸ∑§
∑§Êÿ⁄UÃÊ, SŸ„U •ı⁄U ‡ÊÙ∑§ÿÈQ§ fløŸ–
[œÎÃ⁄UÊc≈˛U∑§Ê ÿÈh-Áflfl⁄UáÊ-Áfl·ÿ∑§ ¬˝‡Ÿ–]
œÎÃ⁄UÊc≈˛U ©UflÊø
œ◊¸ˇÊòÊ ∑ȧL§ˇÊòÊ ‚◊flÃÊ ÿÈÿÈà‚fl—–
◊Ê◊∑§Ê— ¬Êá«UflʇøÒfl Á∑§◊∑ȧfl¸Ã ‚Ü¡ÿH 1H
¬Œë¿UŒ—ó
œ◊¸ˇÊòÊ, ∑ȧL§ˇÊòÊ, ‚◊flÃÊ—, ÿÈÿÈà‚fl—,
◊Ê◊∑§Ê—, ¬Êá«UflÊ—, ø, ∞fl, Á∑§◊˜, •∑ȧfl¸Ã, ‚Ü¡ÿH 1H
•ãflÿ— ‡ÊéŒÊÕ¸— •ãflÿ— ‡ÊéŒÊÕ¸—
œÎÃ⁄UÊc≈UÔ˛U ’Ù‹ó
‚Ü¡ÿ = „U ‚¢¡ÿ! ÿÈÿÈà‚fl— = ÿÈh∑§Ë
œ◊¸ˇÊòÊ = œ◊¸÷ÁÍ ◊ ßë¿UÊflÊ‹
∑ȧL§ˇÊòÊ = ∑ȧL§ˇÊòÊ◊¥ ◊Ê◊∑§Ê— = ◊⁄U
‚◊flÃÊ— = ∞∑§ÁòÊà ø = •ı⁄U
10 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
∞fl =* Á∑§◊˜ = ÄÿÊ
¬Êá«UflÊ— = ¬Êá«ÈU∑§ ¬ÈòÊÙ¥Ÿ •∑ȧfl¸Ã = Á∑§ÿÊ?
[º˝ÊáÊÊøÊÿ¸∑§ ¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U ŒÈÿÊ̧œŸ∑§ ’ÊÃøËà •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸ∑§Ê fláʸŸ–]
‚Ü¡ÿ ©UflÊø
ŒÎc≈˜ÔflUÊ ÃÈ ¬Êá«UflÊŸË∑¢§ √ÿÍ…¢U ŒÈÿÙ¸œŸSÌʖ
•ÊøÊÿ¸◊Ȭ‚XÔUêÿ ⁄UÊ¡Ê fløŸ◊’˝flËØH 2H
ŒÎc≈˜UflÊ, ÃÈ , ¬Êá«UflÊŸË∑§◊˜ , √ÿÍ…◊˜ , ŒÈÿÙ¸œŸ—, ÃŒÊ,
•ÊøÊÿ¸◊˜ , ©U¬‚XÔUêÿ, ⁄UÊ¡Ê, fløŸ◊˜ , •’˝flËØH 2H
ß‚¬⁄U ‚¢¡ÿ ’Ù‹ó
ÃŒÊ =
©U‚ ‚◊ÿ ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔ Ê = Œπ∑§⁄U
⁄UÊ¡Ê =
⁄UÊ¡Ê ÃÈ = •ı⁄U
ŒÈÿÙ¸œŸ— =
ŒÈÿÙ¸œŸŸ •ÊøÊÿ¸◊˜ = º˝ÙáÊÊøÊÿ¸∑§
√ÿÍ…U◊˜ =
√ÿÍ„U⁄UøŸÊÿÈQ§ ©U¬‚XÔUêÿ = ¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U (ÿ„U)
¬Êá«UflÊŸË∑§◊˜ = {
¬Êá«UflÙ¥∑§Ë
‚ŸÊ∑§Ù
fløŸ◊˜
•’˝flËØ
=
=
fløŸ
∑§„UÊ–
[Áfl‡ÊÊ‹ ¬Êá«Ufl‚ŸÊ ŒÅÊŸ∑§ Á‹ÿ º˝ÊáÊÊøÊÿ¸‚ ŒÈÿÊ¸œŸ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]
¬‡ÿÒÃÊ¢ ¬Êá«ÈU¬ÈòÊÊáÊÊ◊ÊøÊÿ¸ ◊„ÃË¥ ø◊Í◊˜–
√ÿÍ…UÊ¢ º˝È¬Œ¬ÈòÊáÊ Ãfl Á‡ÊcÿáÊ œË◊ÃÊH 3H
¬‡ÿ, ∞ÃÊ◊˜ , ¬Êá«ÈU¬òÈ ÊÊáÊÊ◊˜ , •ÊøÊÿ¸, ◊„ÃË◊˜ , ø◊Í◊˜ ,
√ÿÍ…UÊ◊˜ , º˝È¬Œ¬ÈòÊáÊ, Ãfl, Á‡ÊcÿáÊ, œË◊ÃÊH 3H
•ÊøÊÿ¸
Ãfl
=
=
„U •ÊøÊÿ¸!
•Ê¬∑§ {
º˝È¬Œ¬ÈòÊ
º˝È¬Œ¬ÈòÊáÊ = œÎc≈UÔUlÈêŸmÊ⁄UÊ
œË◊ÃÊ
Á‡ÊcÿáÊ
=
=
’ÈÁh◊ÊŸ˜
Á‡Êcÿ
√ÿÍ…UÊ◊˜ = {
√ÿÍ„UÊ∑§Ê⁄U π«∏UË
∑§Ë „ÈU߸
* ÿ„Ê° “∞fl” ‡ÊéŒ ‚◊ÈëøÿÊÕ¸∑§ „Ë „Ò–
 •äÿÊÿ 1 11
¬Êá«ÈU¬ÈòÊÊáÊÊ◊˜ = ¬Êá«È-¬ÈòÊÙ¥∑§Ë ø◊Í◊˜ = ‚ŸÊ∑§Ù
∞ÃÊ◊˜ = ß‚
◊„UÃË◊˜ = ’«∏UË ÷Ê⁄UË ¬‡ÿ = ŒÁπÿ–
[¬Êá«Ufl‚ŸÊ∑§ ¬˝◊Èπ ÿÙhÊ•Ù¥∑§ ŸÊ◊–]
•òÊ ‡ÊÍ⁄UÊ ◊„UcflÊ‚Ê ÷Ë◊ʡȸŸ‚◊Ê ÿÈÁœ–
ÿÈÿȜʟ٠Áfl⁄UÊ≈U‡ø º˝È¬Œ‡ø ◊„UÊ⁄UÕ—H 4H
œÎc≈UÔU∑§ÃȇøÁ∑§ÃÊŸ— ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡‡ø flËÿ¸flÊŸ˜–
¬ÈL§Á¡à∑ȧÁãÃ÷Ù¡‡ø ‡ÊÒéÿ‡ø Ÿ⁄U¬ÈXÔUfl—H 5H
ÿÈœÊ◊ãÿȇø Áfl∑˝§Êãà ©UûÊ◊ı¡Ê‡ø flËÿ¸flÊŸ˜–
‚ı÷º˝Ù º˝ı¬Œÿʇø ‚fl¸ ∞fl ◊„UÊ⁄UÕÊ—H 6H
•òÊ, ‡ÊÍ⁄UÊ—, ◊„UcflÊ‚Ê—, ÷Ë◊ʡȸŸ‚◊Ê—, ÿÈÁœ,
ÿÈÿȜʟ—, Áfl⁄UÊ≈U—, ø, º˝È¬Œ—, ø, ◊„UÊ⁄UÕ—H 4H
œÎc≈UUÔ ∑§ÃÈ—, øÁ∑§ÃÊŸ—, ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡—, ø, flËÿ¸flÊŸ˜ ,
¬ÈL§Á¡àʘ , ∑ȧÁãÃ÷Ù¡—, ø, ‡ÊÒéÿ—, ø, Ÿ⁄U¬ÈXUÔ fl—H 5H
ÿÈœÊ◊ãÿÈ—, ø, Áfl∑˝§Êã×, ©UûÊ◊ı¡Ê—, ø, flËÿ¸flÊŸ˜ ,
‚ı÷º˝—, º˝ı¬ŒÿÊ—, ø, ‚fl¸, ∞fl, ◊„UÊ⁄UÕÊ—H 6H
•òÊ = ß‚ ‚ŸÊ◊¥ ø = •ı⁄U

{
◊„UcflÊ‚Ê— = ’«∏U-’«∏U
œŸÈ·Ù¥flÊ‹
Áfl⁄UÊ≈U—
ø
=
=
Áfl⁄UÊ≈
ÃÕÊ
ø = ÃÕÊ ◊„UÊ⁄UÕ— = ◊„UÊ⁄UÕË
ÿÈÁœ = ÿÈh◊¥ º˝È¬Œ— = ⁄UÊ¡Ê º˝È¬Œ,
÷Ë◊Ê¡¸ÈŸ‚◊Ê—= {
÷Ë◊ •ı⁄U
•¡¸ŸÈ ∑§ ‚◊ÊŸ
œÎc≈UUÔ ∑§ÃÈ—
ø
=
=
œÎc≈UUÔ ∑§ÃÈ
•ı⁄U
‡ÊÍ⁄UÊ— = ‡ÊÍ⁄U-flË⁄U øÁ∑§ÃÊŸ— = øÁ∑§ÃÊŸ
ÿÈÿȜʟ— = ‚ÊàÿÁ∑§ ø = ÃÕÊ
12 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
flËÿ¸flÊŸ˜ = ’‹flÊŸ˜ flËÿ¸flÊŸ˜ = ’‹flÊŸ˜
∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡— = ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡, ©UûÊ◊ı¡Ê— = ©UûÊ◊ı¡Ê,
¬ÈL§Á¡Ã˜
∑ȧÁãÃ÷Ù¡—
=
=
¬ÈL§Á¡Ã˜ ,
∑ȧÁãÃ÷Ù¡
‚ı÷º˝— = { ‚È÷º˝Ê¬ÈòÊ
•Á÷◊ãÿÈ
ø = •ı⁄U ø = ∞fl¢
Ÿ⁄U¬ÈXUÔ fl—
‡ÊÒéÿ—
=
=
◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ üÊc∆U
‡ÊÒéÿ,
º˝ı¬ŒÿÊ— =
{ º˝ı¬ŒË∑§ ¬Ê°øÙ¥
¬ÈòÊó(ÿ)
Áfl∑˝§Êã× = ¬⁄UÊ∑˝§◊Ë ‚fl¸, ∞fl = ‚÷Ë
ÿÈœÊ◊ãÿÈ— = ÿÈœÊ◊ãÿÈ ◊„UÊ⁄UÕÊ— = ◊„UÊ⁄UÕË
ø = ÃÕÊ (‚ÁãÃ) = „Ò¥U–
[•¬ŸË ‚ŸÊ∑§ ¬˝œÊŸ ‚ŸÊ-ŸÊÿ∑§Ù¥∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°Áà ¡ÊŸŸ∑§
Á‹ÿ º˝ÙáÊÊøÊÿ¸‚ ŒÈÿÙ¸œŸ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]
•S◊Ê∑¢§ ÃÈ ÁflÁ‡Êc≈UUÔ Ê ÿ ÃÊÁ㟒ٜ Ám¡ÙûÊ◊–
ŸÊÿ∑§Ê ◊◊ ‚ÒãÿSÿ ‚ÜôÊÊÕZ ÃÊã’˝flËÁ◊ ÃH 7H
•S◊Ê∑§◊˜ , ÃÈ , ÁflÁ‡Êc≈UUÔÊ—, ÿ, ÃÊŸ˜ , ÁŸ’Ùœ, Ám¡ÙûÊ◊,
ŸÊÿ∑§Ê—, ◊◊, ‚ÒãÿSÿ, ‚ÜôÊÊÕ¸◊˜ , ÃÊãʘ , ’˝flËÁ◊, ÃH 7H

Ám¡ÙûÊ◊ = „U ’˝ÊrÊÔáÊüÊc∆U! Ã = •Ê¬∑§Ë

•S◊Ê∑§◊˜ = •¬Ÿ ¬ˇÊ◊¥ ‚ÜôÊÊÕ¸◊˜ = ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË∑§ Á‹ÿ
ÃÈ = ÷Ë ◊◊ = ◊⁄UË
ÿ = ¡Ù ‚ÒãÿSÿ = ‚ŸÊ∑§ (¡Ù-¡Ù)
ÁflÁ‡Êc≈UUÔ Ê— = ¬˝œÊŸ
(‚ÁãÃ) = „Ò¥U, ŸÊÿ∑§Ê— = ‚ŸÊ¬Áà („Ò¥U),
ÃÊŸ˜ = ©UŸ∑§Ù (•Ê¬) ÃÊŸ˜ = ©UŸ∑§Ù
ÁŸ’Ùœ = ‚◊¤Ê ‹ËÁ¡ÿ– ’˝flËÁ◊ = ’ËÊÃÊ „Í°U–
 •äÿÊÿ 1 13
[©UŸ◊¥‚ ∑ȧ¿U∑§ ŸÊ◊ •ı⁄U ‚’ flË⁄UÙ¥∑§ ¬⁄UÊ∑˝§◊ ÃÕÊ ÿÈh-∑§ı‡Ê‹∑§Ê fláʸŸ–]
÷flÊã÷Ëc◊‡ø ∑§áʸ‡ø ∑Χ¬‡ø ‚Á◊ÁÃÜ¡ÿ—–
•‡flàÕÊ◊Ê Áfl∑§áʸ‡ø ‚ı◊ŒÁûÊSÃÕÒfl øH 8H
÷flÊãʘ, ÷Ëc◊—, ø, ∑§áʸ—, ø, ∑Χ¬—, ø, ‚Á◊ÁÃÜ¡ÿ—,
•‡flàÕÊ◊Ê, Áfl∑§áʸ—, ø, ‚ı◊ŒÁûÊ—, ÃÕÊ, ∞fl, øH 8H
∞∑§ ÃÙ Sflÿ◊˜ó
÷flÊŸ˜ = •Ê¬óº˝ÙáÊÊøÊÿ¸ ø = ÃÕÊ
ø = •ı⁄U ÃÕÊ = flÒ‚
÷Ëc◊— = Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊ ∞fl = „UË
ø = ÃÕÊ •‡flàÕÊ◊Ê = •‡flàÕÊ◊Ê,
∑§áʸ— = ∑§áʸ Áfl∑§áʸ— = Áfl∑§áʸ
ø = •ı⁄U ø = •ı⁄U
‚Á◊ÁÃÜ¡ÿ—
∑Χ¬—
=
=
‚¢ª˝Ê◊Áfl¡ÿË
∑Χ¬ÊøÊÿ¸
‚ı◊ŒÁûÊ— = {
‚Ù◊ŒûÊ∑§Ê ¬ÈòÊ
÷ÍÁ⁄UüÊflÊ
•ãÿ ø ’„Ufl— ‡ÊÍ⁄UÊ ◊ŒÕ¸ àÿQ§¡ËÁflÃÊ—–
ŸÊŸÊ‡ÊSòʬ˝„U⁄UáÊÊ— ‚fl¸ ÿÈhÁfl‡ÊÊ⁄UŒÊ—H 9H
•ãÿ, ø, ’„Ufl—, ‡ÊÍ⁄UÊ—, ◊ŒÕ¸, àÿQ§¡ËÁflÃÊ—,
ŸÊŸÊ‡ÊSòʬ˝„U⁄UáÊÊ—, ‚fl¸, ÿÈhÁfl‡ÊÊ⁄UŒÊ—H 9H
ÃÕÊó
•ãÿ = •ı⁄U ‡ÊÍ⁄UÊ— = ‡ÊÍ⁄UflË⁄U

{
ø = ÷Ë •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
◊ŒÕ¸ = ◊⁄U Á‹ÿ ŸÊŸÊ‡ÊSòÊ- = ‡ÊSòÊÊSòÊÙ¥‚
¬˝„U⁄UáÊÊ—

{
¡ËflŸ∑§Ë ‚È‚ÁÖ¡Ã (•ı⁄U)
àÿQ§¡ËÁflÃÊ— = •Ê‡ÊÊ àÿʪ ‚fl̧ = ‚’-∑§-‚’
ŒŸflÊ‹ ÿÈhÁfl‡ÊÊ⁄UŒÊ—= ÿÈh◊¥ øÃÈ⁄U
’„Ufl— = ’„ÈUÃ-‚ (‚ÁãÃ) = „Ò¥U–
14 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[ŒÈÿÙ¸œŸ∑§Ê ¬Êá«Ufl-‚ŸÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ •¬ŸË ‚ŸÊ∑§Ù •¡ÿ ’Ëʟʖ]
•¬ÿʸåâ ÃŒS◊Ê∑¢§ ’‹¢ ÷Ëc◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜–
¬ÿʸåâ ÁàflŒ◊Ã·Ê¢ ’‹¢ ÷Ë◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜H 10H
•¬ÿʸåÃ◊˜ , ÃØ , •S◊Ê∑§◊˜ , ’‹◊˜ , ÷Ëc◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜ ,
¬ÿʸåÃ◊˜ , ÃÈ , ߌ◊˜ , ∞Ã·Ê◊˜ , ’‹◊˜ , ÷Ë◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜H 10H
•ı⁄Uó

÷Ëc◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜= { ÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U - ÃÈ = •ı⁄U

mÊ⁄UÊ ⁄UÁˇÊà ÷Ë◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜ = ÷Ë◊mÊ⁄UÊ ⁄UÁˇÊÃ
•S◊Ê∑§◊˜ = „U◊Ê⁄UË ∞Ã·Ê◊˜ = ߟ ‹ÙªÙ¥∑§Ë
ÃØ = fl„ ߌ◊˜ = ÿ„U
’‹◊˜ = ‚ŸÊ ’‹◊˜ = ‚ŸÊ
•¬ÿʸåÃ◊˜ = {
‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
•¡ÿ „ÒU
¬ÿʸåÃ◊˜ = {
¡Ëß◊¥
‚Ȫ◊ „ÒU–
[‚’ flË⁄UÙ¥‚ ÷Ëc◊∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ŒÈÿÙ¸œŸ∑§Ê •ŸÈ⁄UÙœ–]
•ÿŸ·È ø ‚fl¸·È ÿÕÊ÷ʪ◊flÁSÕÃÊ—–
÷Ëc◊◊flÊÁ÷⁄UˇÊãÃÈ ÷flã× ‚fl¸ ∞fl Á„UH 11H
•ÿŸ·È , ø, ‚fl¸·È , ÿÕÊ÷ʪ◊˜ , •flÁSÕÃÊ—,
÷Ëc◊◊˜ , ∞fl, •Á÷⁄UˇÊãÃÈ , ÷flã×, ‚fl¸, ∞fl, Á„UH 11H
ø = ß‚Á‹ÿ ‚fl¸, ∞fl = ‚÷Ë
‚fl̧·È = ‚’ Á„U = ÁŸ—‚ãŒ„U
•ÿŸ·È = ◊ÙøÙZ¬⁄U ÷Ëc◊◊˜ = ÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U∑§Ë

¡ª„U {
ÿÕÊ÷ʪ◊˜ = •¬ŸË-•¬ŸË ∞fl = „UË

•flÁSÕÃÊ— = ÁSÕà ⁄U„UÃ „ÈU∞

÷flã× = •Ê¬‹Ùª
•Á÷⁄UˇÊãÃÈ = { ⁄U‚’ˇÊÊ ∑§⁄•Ù⁄U¥U–‚
 •äÿÊÿ 1 15
[ŒÈÿÙ¸œŸ∑§Ë ¬˝‚ãŸÃÊ∑§ Á‹ÿ ÷Ëc◊∑§ ª⁄U¡∑§⁄U ‡Ê¢π ’¡ÊŸ∑§Ê •ı⁄U ∑§ı⁄Ufl-
‚ŸÊ◊¥ ‡Ê¢π-ŸªÊ⁄U •ÊÁŒ ÁflÁ÷㟠’Ê¡Ù¥∑§ ∞∑§ ‚ÊÕ ’¡ ©U∆UŸ∑§Ê fláʸŸ–]
ÃSÿ ‚Ü¡Ÿÿã„U·Z ∑ȧL§flÎh— Á¬ÃÊ◊„U—–
Á‚¢„UŸÊŒ¢ ÁflŸlÙìÊÒ— ‡ÊWÔ¢U Œä◊ı ¬˝ÃʬflÊŸ˜H 12H
ÃSÿ, ‚Ü¡ŸÿŸ˜ , „U·¸◊˜ , ∑ȧL§flÎh—, Á¬ÃÊ◊„U—,
Á‚¢„UŸÊŒ◊˜ , ÁflŸl, ©UìÊÒ—, ‡ÊWÔ◊˜ , Œä◊ı, ¬˝ÃʬflÊŸ˜H 12H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U º˝ÙáÊÊøÊÿ¸‚ ∑§„UÃ „ÈU∞ ŒÈÿÙ¸œŸ∑§ fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄Uó
∑ȧL§flÎh—
= ∑§ı⁄UflÙ¥◊¥ flÎh ©UìÊÒ— = ©UìÊ Sfl⁄U‚
¬˝ÃʬflÊŸ˜
Á¬ÃÊ◊„U—
= ’«∏U ¬˝ÃʬË
= Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊Ÿ
Á‚¢„U ŸÊŒ◊˜ = {
Á‚¢„U∑§Ë Œ„UÊ«∏U-
∑§ ‚◊ÊŸ
ÃSÿ = {
©U‚ (ŒÈÿÙ¸œŸ)-
∑§ (NUŒÿ◊¥)
ÁflŸl
‡ÊWÔU◊˜
= ª⁄U¡∑§⁄U
= ‡Ê¢π
„U·¸◊˜ = „U·¸
‚Ü¡ŸÿŸ˜ = ©Uà¬ãŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ Œä◊ı = ’¡ÊÿÊ–
Ã× ‡ÊWÔUʇø ÷ÿ¸‡ø ¬áÊflÊŸ∑§ªÙ◊ÈπÊ—–
‚„U‚ÒflÊèÿ„Uãÿãà ‚ ‡ÊéŒSÃÈ◊È‹Ù˘÷flØH 13H
Ã×, ‡ÊWÔUÊ—, ø, ÷ÿ¸—, ø, ¬áÊflÊŸ∑§ªÙ◊ÈπÊ—,
‚„U‚Ê, ∞fl, •èÿ„UãÿãÃ, ‚—, ‡Ê錗, ÃÈ◊È‹—, •÷flØH 13H
Ã× =
ß‚∑§ ¬‡øÊØ ‚„U‚Ê = ∞∑§ ‚ÊÕ
‡ÊWÔUÊ— ‡Ê¢π = ∞fl = „UË
ø
÷ÿ¸—
•ı⁄U =
=
ŸªÊ⁄U
•èÿ„Uãÿãà = {
’¡ ©U∆U–
(©UŸ∑§Ê)
ø ÃÕÊ = ‚— = fl„U
¬áÊflÊŸ∑§-
ªÙ◊ÈπÊ— {
…UÙ‹, ◊ÎŒ¢ª
= •ı⁄U Ÿ⁄UÁ‚¢ÉÊ
•ÊÁŒ ’Ê¡
‡Ê錗
ÃÈ◊È‹—
•÷flØ
= ‡ÊéŒ
= ’«∏UÊ ÷ÿ¢∑§⁄U
= „ÈU•Ê–
16 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[∑˝§◊‡Ê— üÊË∑ΧcáÊ, •¡¸ÈŸ, ÷Ë◊‚Ÿ, ÿÈÁœÁc∆U⁄U, Ÿ∑ȧ‹, ‚„UŒfl ÃÕÊ ¬Êá«Ufl-‚ŸÊ∑§
•ãÿÊãÿ ‚◊Sà ÁflÁ‡Êc≈UU ÿÙhÊ•Ù¥mÊ⁄UÊ •¬Ÿ-•¬Ÿ ‡Ê¢πÙ¥∑§Ê ’¡ÊÿÊ ¡ÊŸÊ–]
Ã× ‡flÃÒ„¸UÿÒÿȸQ§ ◊„UÁà Sÿ㌟ ÁSÕÃı–
◊Êœfl— ¬Êá«Ufl‡øÒfl ÁŒ√ÿı ‡ÊWÔUı ¬˝Œä◊ÃÈ—H 14H
Ã×, ‡flÃÒ—, „ÿÒ—, ÿÈQ§, ◊„UÁÃ, Sÿ㌟, ÁSÕÃı,
◊Êœfl—, ¬Êá«Ufl—, ø, ∞fl, ÁŒ√ÿı, ‡ÊWÔUı, ¬˝Œä◊ÃÈ—H 14H
Ã× = ß‚∑§ •ŸãÃ⁄U ◊Êœfl— = üÊË∑ΧcáÊ ◊„UÊ⁄UÊ¡
‡flÃÒ— = ‚»§Œ ø = •ı⁄U
„UÿÒ— = ÉÊÙ«U∏Ù¥‚ ¬Êá«Ufl— = •¡Ȩ̀ŸŸ
ÿÈQ§ = ÿÈQ§ ∞fl = ÷Ë
◊„UÁà = ©UûÊ◊ ÁŒ√ÿı = •‹ıÁ∑§∑§
Sÿ㌟ = ⁄UÕ◊¥ ‡ÊWÔUÊÒ = ‡Ê¢π
ÁSÕÃı = ’Ò∆U „ÈU∞ ¬˝Œä◊ÃÈ— = ’¡Êÿ–
¬ÊÜø¡ãÿ¢ NU·Ë∑§‡ÊÙ ŒflŒûÊ¢ œŸÜ¡ÿ—–
¬ı᫲¢U Œä◊ı ◊„UʇÊWÔ¢U ÷Ë◊∑§◊ʸ flÎ∑§ÙŒ⁄U—H 15H
¬ÊÜø¡ãÿ◊˜, NU·Ë∑§‡Ê—, ŒflŒûÊ◊˜, œŸÜ¡ÿ—,
¬ı᫲◊˜ , Œä◊ı, ◊„UʇÊWÔ◊˜ , ÷Ë◊∑§◊ʸ, flÎ∑§ÙŒ⁄U—H 15H
©UŸ◊¥ó

NU·Ë∑§‡Ê— ={üÊË∑Î◊„Uʧ⁄UcáÊÊ¡Ÿ ÷Ë◊∑§◊ʸ = { ÷ÿÊŸ∑§

∑§◊¸flÊ‹
={
¬Ê¢ø¡ãÿ- flÎ∑§ÙŒ⁄U— = ÷Ë◊‚ŸŸ
¬ÊÜø¡ãÿ◊˜
ŸÊ◊∑§,
œŸÜ¡ÿ— = •¡Ȩ̀ŸŸ ¬ı᫲U◊˜ = ¬ı᫲U ŸÊ◊∑§
ŒflŒûÊ◊˜ = {
ŒflŒûÊ ◊„UʇÊWÔU◊˜
ŸÊ◊∑§ (•ı⁄U) Œä◊ı
= ◊„Uʇʢπ
= ’¡ÊÿÊ–
 •äÿÊÿ 1 17
•ŸãÃÁfl¡ÿ¢ ⁄UÊ¡Ê ∑ȧãÃˬÈòÊÙ ÿÈÁœÁc∆UU⁄U—–
Ÿ∑ȧ‹— ‚„UŒfl‡ø ‚ÈÉÊÙ·◊ÁáʬÈc¬∑§ıH 16H
•ŸãÃÁfl¡ÿ◊˜ , ⁄UÊ¡Ê, ∑ȧãÃˬÈòÊ—, ÿÈÁœÁc∆U⁄U—,
Ÿ∑ȧ‹—, ‚„UŒfl—, ø, ‚ÈÉÊÙ·◊ÁáʬÈc¬∑§ıH 16H
∑ȧãÃˬÈòÊ—= ∑ȧãÃˬÈòÊ ø = ÃÕÊ
⁄UÊ¡Ê = ⁄UÊ¡Ê ‚„UŒfl— = ‚„UŒfl Ÿ

{
ÿÈÁœÁc∆U⁄U—= ÿÈÁœÁc∆U⁄UŸ ‚ÈÉÊÙ· •ı⁄U
•ŸãÃÁfl¡ÿ◊˜ = {
•ŸãÃÁfl¡ÿ
ŸÊ◊∑§ (•ı⁄U)
‚ÈÉÊÙ·-
◊ÁáʬÈc¬∑§ı
= ◊ÁáʬÈc¬∑§
ŸÊ◊∑§ ‡Ê¢π
Ÿ∑ȧ‹— = Ÿ∑ȧ‹ (’¡Êÿ)–
∑§Ê‡ÿ‡ø ¬⁄U◊cflÊ‚— Á‡Êπá«UË ø ◊„UÊ⁄UÕ—–
œÎc≈UlÔ ÈêŸÙ Áfl⁄UÊ≈U‡ø ‚ÊàÿÁ∑§‡øʬ⁄UÊÁ¡Ã—H 17H
º˝È¬ŒÙ º˝ı¬Œÿʇø ‚fl¸‡Ê— ¬ÎÁÕflˬÃ–
‚ı÷º˝‡ø ◊„UÊ’Ê„ÈU— ‡ÊWÔUÊãŒä◊È— ¬ÎÕĬÎÕ∑˜§H 18H
∑§Ê‡ÿ—, ø, ¬⁄U◊cflÊ‚—, Á‡Êπá«UË, ø, ◊„UÊ⁄UÕ—,
œÎc≈Ul
Ô Èꟗ, Áfl⁄UÊ≈—, ø, ‚ÊàÿÁ∑§—, ø, •¬⁄UÊÁ¡Ã—H 17H
º˝È¬Œ—, º˝ı¬ŒÿÊ—, ø, ‚fl¸‡Ê—, ¬ÎÁÕflˬÃ,
‚ı÷º˝—, ø, ◊„UÊ’Ê„ÈU—, ‡ÊWÔUÊãʘ , Œä◊È—, ¬ÎÕ∑˜§, ¬ÎÕ∑˜§H 18H
¬⁄U◊cflÊ‚— = üÊc∆U œŸÈ·flÊ‹ ø = ÃÕÊ
∑§Ê‡ÿ— = ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡ Áfl⁄UÊ≈U— = ⁄UÊ¡Ê Áfl⁄UÊ≈U
ø = •ı⁄U ø = •ı⁄U
◊„UÊ⁄UÕ— = ◊„UÊ⁄UÕË •¬⁄UÊÁ¡Ã— = •¡ÿ
Á‡Êπá«UË = Á‡Êπá«UË ‚ÊàÿÁ∑§— = ‚ÊàÿÁ∑§,
ø = ∞fl¢ º˝È¬Œ— = ⁄UÊ¡Ê Œ˝È¬Œ
œÎc≈UÔUlÈꟗ = œÎc≈UÔUlÈêŸ ø = ∞fl¢
18 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

º˝ı¬ŒÿÊ— = { ¬Ê°º˝ıø¬ŒË∑ §
Ù¥ ¬ÈòÊ
¬ÎÁÕflˬÃ = „U ⁄UÊ¡Ÿ˜!

ø = •ı⁄U ‚fl¸‡Ê— = ‚’ •Ù⁄U‚

◊„UÊ’Ê„ÈU— = ’«∏UË ÷È¡ÊflÊ‹ ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§ = •‹ª-•‹ª

‚ı÷º˝—
{
‚È÷º˝Ê¬ÈòÊ
= •Á÷◊ãÿÈó
(ߟ ‚÷ËŸ)
‡ÊWÔUÊŸ˜
Œä◊È—
= ‡Ê¢πÔU
= ’¡Êÿ–
[¬Êá«Ufl-‚ŸÊ∑§Ë ÷ÿ¢∑§⁄U ‡Ê¢πÔU-äflÁŸ‚ •Ê∑§Ê‡Ê •ı⁄U ¬ÎâflË∑§ ªÍ°¡
©U∆UŸ ÃÕÊ ŒÈÿÙ¸œŸÊÁŒ∑§ √ÿÁÕà „UÙŸ∑§Ê fláʸŸ–]
‚ ÉÊÙ·Ù œÊø⁄UÊc≈˛U ÊáÊÊ¢ NUŒÿÊÁŸ √ÿŒÊ⁄UÿØ–
Ÿ÷‡ø ¬ÎÁÕflË¥ øÒfl ÃÈ◊È‹Ù √ÿŸÈŸÊŒÿŸ˜H 19H
‚—, ÉÊÙ·—, œÊø⁄UÊc≈˛UÊáÊÊ◊˜ , NUŒÿÊÁŸ, √ÿŒÊ⁄UÿØ,
Ÿ÷—, ø, ¬ÎÁÕflË◊˜ , ø, ∞fl, ÃÈ◊È‹—, √ÿŸÈŸÊŒÿŸ˜H 19H
ø = •ı⁄U ∞fl = ÷Ë
‚— = ©U‚ √ÿŸÈŸÊŒÿŸ˜ = ªÈ°¡ÊÃ „ÈU∞
ÃÈ◊È‹—
ÉÊÙ·—
Ÿ÷—
ø
=
=
=
=
÷ÿÊŸ∑§
‡Ê錟
•Ê∑§Ê‡Ê
•ı⁄U
œÊø⁄UÊc≈UÔ˛UÊáÊÊ◊˜ =

NUŒÿÊÁŸ
{ œÊø⁄UÊc≈U˛ÔUÙ¥∑§
ÿÊÁŸ •Ê¬∑§
¬ˇÊflÊ‹Ù¥∑§
= NUŒÿ
¬ÎÁÕflË◊˜ = ¬ÎâflË∑§Ù √ÿŒÊ⁄UÿØ = ÁflŒËáʸ ∑§⁄U ÁŒÿ–
[œÎÃ⁄Êc≈U¬Ô˛U ÈòÊÙ¥∑§Ù ÿÈh∑§ Á‹ÿ ÃÒÿÊ⁄U Œπ∑§⁄U •¡¸ÈŸ∑§Ê üÊË∑ΧcáÊ‚ •¬ŸÊ
⁄UÕ ŒÙŸÙ¥ ‚ŸÊ•Ù¥∑§ ’Ëø◊¥ ‹ ø‹Ÿ∑§ Á‹ÿ ∑§„UŸÊ–]
•Õ √ÿflÁSÕÃÊãŒÎc≈˜UflÊ œÊø⁄UÊc≈UU˛Ô Êã∑§Á¬äfl¡—–
¬˝flÎûÊ ‡ÊSòÊ‚ê¬ÊÃ œŸÈL§lêÿ ¬Êá«Ufl—H 20H
NU·Ë∑§‡Ê¢ ÃŒÊ flÊÄÿÁ◊Œ◊Ê„U ◊„UˬÃ–
 •äÿÊÿ 1 19
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
‚ŸÿÙL§÷ÿÙ◊¸äÿ ⁄UÕ¢ SÕʬÿ ◊˘ëÿÈÃH 21H
•Õ, √ÿflÁSÕÃÊãʘ , ŒÎc≈˜UflÔUÊ, œÊø⁄UÊc≈UÔ˛UÊŸ˜ , ∑§Á¬äfl¡—,
¬˝flÎûÊ, ‡ÊSòÊ‚ê¬ÊÃ, œŸÈ—, ©Ulêÿ, ¬Êá«Ufl—H 20H
NU·Ë∑§‡Ê◊˜ , ÃŒÊ, flÊÄÿ◊˜, ߌ◊˜, •Ê„U, ◊„UˬÃ,
‚ŸÿÊ—, ©U÷ÿÙ—, ◊äÿ, ⁄UÕ◊˜ , SÕʬÿ, ◊, •ëÿÈÃH 21H
◊„UˬÃ = „U ⁄UÊ¡Ÿ˜! ©Ulêÿ = ©U∆UÊ∑§⁄U

{
•Õ = ß‚∑§ ’ÊŒ NU·Ë∑§‡Ê
∑§Á¬äfl¡— = ∑§Á¬äfl¡ NU·Ë∑§‡Ê◊˜ = üÊË∑ΧcáÊ
¬Êá«Ufl— = •¡Ȩ̀ŸŸ ◊„UÊ⁄UÊ¡‚
√ÿflÁSÕÃÊŸ˜ = { ◊Ùøʸ ’Ê°œ∑§⁄U
«U≈U „ÈU∞
ߌ◊˜
flÊÄÿ◊˜
= ÿ„U
= fløŸ
={
œÎÃ⁄UÊc≈UÔ˛U- •Ê„U = ∑§„UÊó
œÊø⁄UÊc≈U˛ÔUÊŸ˜
‚ê’ÁãœÿÙ¥∑§Ù •ëÿÈà = „U •ëÿÈÃ!
ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔ Ê = Œπ∑§⁄U, ◊ = ◊⁄U
ÃŒÊ = ©U‚ ⁄UÕ◊˜ = ⁄UÕ∑§Ù
‡ÊSòÊ‚ê¬ÊÃ = { ‡ÊSòÊ ø‹Ÿ∑§Ë
ÃÒÿÊ⁄UË∑§
©U÷ÿÙ—
‚ŸÿÙ—
= ŒÙŸÙ¥
= ‚ŸÊ•Ù¥∑§
¬˝flÎûÊ = ‚◊ÿ ◊äÿ = ’Ëø◊¥
œŸÈ— = œŸÈ· SÕʬÿ = π«∏UÊ ∑§ËÁ¡ÿ–
[⁄UÕ∑§Ù fl„UË¥ π«∏U ⁄UπŸ∑§Ê ‚¢∑§Ã ∑§⁄U∑§ ‚’∑§Ù ŒπŸ∑§Ë ßë¿UÊ
¬˝∑§≈U ∑§⁄UŸÊ–]
ÿÊflŒÃÊÁãŸ⁄UˡÊ˘„¢U ÿÙŒ˜ÔœÈ∑§Ê◊ÊŸflÁSÕÃÊŸ˜–
∑Ò§◊¸ÿÊ ‚„U ÿÙh√ÿ◊ÁS◊ã⁄UáÊ‚◊Èl◊H 22H
ÿÊflØ , ∞ÃÊŸ˜ , ÁŸ⁄UˡÊ, •„◊˜ ,U ÿÙŒ˜ÔœÈ∑§Ê◊ÊŸ˜ , •flÁSÕÃÊŸ˜ ,
∑Ò§—, ◊ÿÊ, ‚„U, ÿÙh√ÿ◊˜ , •ÁS◊Ÿ˜ , ⁄UáÊ‚◊Èl◊H 22H
20 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•ı⁄Uó
ÿÊflØ = ¡’Ã∑§ (Á∑§) •ÁS◊Ÿ˜ = ß‚
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ⁄UáÊ‚◊Èl◊ = ÿÈhM§¬ √ÿʬÊ⁄U◊¥
•flÁSÕÃÊŸ˜ = {ÿÈh-ˇÊòÊ◊¥
«U≈U „ÈU∞
◊ÿÊ
∑Ò§—
=
=
◊ȤÊ
Á∑§Ÿ-Á∑§Ÿ∑§
ÿÙŒ˜ÔœÈ∑§Ê◊ÊŸ˜ = {ÿÈh∑§
•Á÷‹Ê·Ë ‚„U = ‚ÊÕ
{
{
ߟ Áfl¬ˇÊË ÿÈh ∑§⁄UŸÊ
∞ÃÊŸ˜ = ÿÙhÊ•Ù¥∑§Ù ÿÙÇÿ „ÒU
ÿÙh√ÿ◊˜ =
ÁŸ⁄UˡÊ = {÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U
Œπ ‹Í° (Á∑§)
(Ã’Ã∑§ ©U‚
π«∏UÊ ⁄UÁπÿ)–
ÿÙàSÿ◊ÊŸÊŸflˇÊ˘„¢U ÿ ∞Ã˘òÊ ‚◊ʪÃÊ—–
œÊø⁄UÊc≈UUÔ˛Sÿ ŒÈ’ȸhÿȸh Á¬˝ÿÁø∑§Ë·¸fl—H 23H
ÿÙàSÿ◊ÊŸÊŸ˜ , •flˇÊ, •„◊˜ , ÿ, ∞Ã, •òÊ, ‚◊ʪÃÊ—,
œÊø⁄UÊc≈USÔ˛U ÿ, ŒÈ’¸h
È —, ÿÈh, Á¬˝ÿÁø∑§Ë·¸fl—H 23H
•ı⁄Uó
ŒÈ’ȸh— = ŒÈ’Ȩ̀Áh ‚◊ʪÃÊ— = •Êÿ „Ò¥U
œÊø⁄UÊc≈U˛ÔUSÿ = ŒÈÿÙ¸œŸ∑§Ê (ߟ)
ÿÈh = ÿÈh◊¥
Á¬˝ÿÁø∑§Ë·¸fl—=
ÿ =
Á„Uà øÊ„UŸflÊ‹
¡Ù-¡Ù
ÿÙàSÿ◊ÊŸÊŸ˜ = { ÿÈ∑§⁄UhŸflÊ‹Ù¥∑§Ù
∞Ã = ÿ ⁄UÊ¡Ê‹Ùª •„U◊˜ = ◊Ò¥
•òÊ = ß‚ ‚ŸÊ◊¥ •flˇÊ = ŒπÍ°ªÊ–
[⁄UÕ∑§Ù ŒÙŸÙ¥ ‚ŸÊ•Ù¥∑§ ’Ëø◊¥ π«∏UÊ ∑§⁄U∑§ üÊË∑ΧcáÊ∑§Ê ÿÈh∑§ Á‹ÿ
∞∑§ÁòÊà ‚’ flË⁄UÙ¥∑§Ù ŒπŸ∑§ Á‹ÿ •¡¸ÈŸ‚ ∑§„UŸÊ–]
‚Ü¡ÿ ©UflÊø
∞fl◊ÈQ§Ù NU·Ë∑§‡ÊÙ ªÈ«UÊ∑§‡ÊŸ ÷Ê⁄UÖ
‚ŸÿÙL§÷ÿÙ◊¸äÿ SÕʬÁÿàflÊ ⁄UÕÙûÊ◊◊˜H 24H
 •äÿÊÿ 1 21
÷Ëc◊º˝Ùáʬ˝◊Èπ× ‚fl¸·Ê¢ ø ◊„UËÁˇÊÃÊ◊˜–
©UflÊø ¬ÊÕ¸ ¬‡ÿÒÃÊã‚◊flÃÊã∑ȧM§ÁŸÁÃH 25H
∞fl◊˜ , ©UQ§—, NU·Ë∑§‡Ê—, ªÈ«UÊ∑§‡ÊŸ, ÷Ê⁄UÃ,
‚ŸÿÙ—, ©U÷ÿÙ—, ◊äÿ, SÕʬÁÿàflÊ, ⁄UÕÙûÊ◊◊˜H 24H
÷Ëc◊º˝Ùáʬ˝◊Èπ×, ‚fl¸·Ê◊˜ , ø, ◊„UËÁˇÊÃÊ◊˜ ,
©UflÊø, ¬ÊÕ¸, ¬‡ÿ, ∞ÃÊãʘ , ‚◊flÃÊãʘ , ∑ȧM§Ÿ˜ , ßÁÃH 25H
‚¢¡ÿ ’Ù‹ó
÷Ê⁄Uà = „U œÎÃ⁄UÊc≈UÔ˛U! ø = ÃÕÊ
ªÈ«UÊ∑§‡ÊŸ = •¡È¸ŸmÊ⁄UÊ ‚fl¸·Ê◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
∞fl◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊„UËÁˇÊÃÊ◊˜ = ⁄UÊ¡Ê•Ù¥∑§ ‚Ê◊Ÿ
©UQ§— = ∑§„U „ÈU∞ ⁄UÕÙûÊ◊◊˜ = ©UûÊ◊ ⁄UÕ∑§Ù
SÕʬÁÿàflÊ = π«∏UÊ ∑§⁄U∑§
NU·Ë∑§‡Ê— = { ◊„UÊ⁄UÊ¡ ßÁÃ
üÊË∑ΧcáÊøãº˝Ÿ ©UflÊø
=
=
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
∑§„UÊ (Á∑§)
©U÷ÿÙ—
‚ŸÿÙ—
= ŒÙŸÙ¥
= ‚ŸÊ•Ù¥∑§
¬ÊÕ¸ = { „U ¬ÊÕ¸!
(ÿÈh∑§ Á‹ÿ)
◊äÿ = ’Ëø◊¥ ‚◊flÃÊŸ˜ = ¡È≈U „ÈU∞

{ ÷Ëc◊ •ı⁄U ∞ÃÊŸ˜

÷Ëc◊º˝ Ù áʬ˝ ◊ È π × = º˝ÙáÊÊøÊÿ¸∑§ ∑ȧM§Ÿ˜
‚Ê◊Ÿ ¬‡ÿ
=
=
=
ߟ
∑§ı⁄UflÙ¥∑§Ù
Œπ–
[Sfl¡Ÿ-‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù Œπ∑§⁄U •¡¸ÈŸ∑§ √ÿÊ∑ȧ‹ „UÙŸ∑§Ê ÃÕÊ •¡¸ÈŸ∑§
mÊ⁄UÊ •¬ŸË ‡ÊÙ∑§Ê∑ȧ‹ ÁSÕÁÃ∑§Ê fláʸŸ–]
ÃòÊʬ‡ÿÁàSÕÃÊã¬ÊÕ¸— Á¬ÃÎÎŸÕ Á¬ÃÊ◊„UÊŸ˜–
•ÊøÊÿʸã◊ÊÃÈ‹Êã÷˝ÊÃÎÎã¬ÈòÊÊã¬ıòÊÊã‚πË¥SÃÕÊH 26H
‡fl‡ÊÈ⁄UÊã‚ÈNUŒ‡øÒfl ‚ŸÿÙL§÷ÿÙ⁄UÁ¬–
22 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÃòÊ, •¬‡ÿàʘ , ÁSÕÃÊŸ˜ , ¬ÊÕ¸—, Á¬ÃÎΟ˜ , •Õ, Á¬ÃÊ◊„UÊŸ˜ ,
•ÊøÊÿʸŸ˜ , ◊ÊÃÈ‹ÊŸ˜, ÷˝ÊÃÎΟ˜ , ¬ÈòÊÊŸ˜ , ¬ÊÒòÊÊŸ˜ , ‚πËŸ˜ H 26H
ÃÕÊ ‡fl‡ÊÈ⁄UÊãʘ , ‚ÈNUŒ—, ø, ∞fl, ‚ŸÿÙ—, ©U÷ÿÙ—, •UÁ¬,
•Õ = ß‚∑§ ’ÊŒ ÷˝ÊÃÎΟ˜ = ÷ÊßÿÙ¥∑§Ù,
¬ÊÕ¸— = ¬ÎÕʬÈòÊ •¡¸ÈŸŸ ¬ÈòÊÊŸ˜ = ¬ÈòÊÙ¥∑§Ù,
ÃòÊ = ©UŸ ¬ıòÊÊŸ˜ = ¬ıòÊÙ¥∑§Ù
©U÷ÿÙ— = ŒÙŸÙ¥
∞fl = „UË ÃÕÊ = ÃÕÊ
‚ŸÿÙ— = ‚ŸÊ•Ù¥◊¥ ‚πËŸ˜ = Á◊òÊÙ¥∑§Ù,
ÁSÕÃÊŸ˜ = ÁSÕà ‡fl‡ÊÈ⁄UÊŸ˜ = ‚‚È⁄UÙ∑¥ §Ù
Á¬ÃÎΟ˜ = ÃÊ™§-øÊøÙ¥∑§Ù, ø = •ı⁄U
Á¬ÃÊ◊„UÊŸ˜ = ŒÊŒÙ¥-¬⁄UŒÊŒÙ¥∑§Ù, ‚ÈNUŒ— = ‚ÈNUŒÙ¥∑§Ù
•ÊøÊÿʸŸ˜ = ªÈL§•Ù¥∑§Ù, •Á¬ = ÷Ë
◊ÊÃÈ‹ÊŸ˜ = ◊Ê◊Ê•Ù¥∑§Ù, •¬‡ÿØ = ŒπÊ–
ÃÊã‚◊ˡÿ ‚ ∑§ıãÃÿ— ‚flʸã’ãœÍŸflÁSÕÃÊŸ˜H 27H
∑Χ¬ÿÊ ¬⁄UÿÊÁflc≈UÔUÙ Áfl·ËŒÁ㟌◊’˝flËØ–
ÃÊãʘ, ‚◊ˡÿ, ‚—, ∑§ıãÃÿ—, ‚flʸãʘ , ’ãœÍŸ˜ •flÁSÕÃÊŸ˜ ,H 27H
∑Χ¬ÿÊ, ¬⁄UÿÊ, •ÊÁflc≈UÔU—, Áfl·ËŒŸ˜, ߌ◊˜ , •’˝flËØ ,
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄Uó
ÃÊŸ˜ = ©UŸ ¬⁄UÿÊ = •àÿãÃ
•flÁSÕÃÊŸ˜ = ©U¬ÁSÕà ∑Χ¬ÿÊ = ∑§L§áÊÊ‚
‚flʸŸ˜ = ‚ê¬Íáʸ •ÊÁflc≈UÔU— = ÿÈQ§ „UÙ∑§⁄U
’ãœÍŸ˜ = ’ãœÈ•Ù¥∑§Ù
‚◊ˡÿ = Œπ∑§⁄U Áfl·ËŒŸ˜ = ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UÃ „UÈ∞
‚— = fl ߌ◊˜ = ÿ„U (fløŸ)
∑§ıãÃÿ— = ∑ȧãÃˬÈòÊ •¡¸ÈŸ •’˝flËØ = ’Ù‹–
 •äÿÊÿ 1 23
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
ŒÎc≈˜Ufl
Ô ÔU◊¢ Sfl¡Ÿ¢ ∑ΧcáÊ ÿÈÿÈà‚È¢ ‚◊ȬÁSÕÃ◊˜H 28H
‚ËŒÁãà ◊◊ ªÊòÊÊÁáÊ ◊Èπ¢ ø ¬Á⁄U‡ÊÈcÿÁÖ
fl¬Õȇø ‡Ê⁄UË⁄U ◊ ⁄UÙ◊„U·¸‡ø ¡ÊÿÃH 29H
ŒÎc≈ŨflÊ, ß◊◊˜ , Sfl¡Ÿ◊˜ , ∑ΧcáÊ, ÿÈÿàÈ ‚È◊˜ , ‚◊ȬÁSÕÃ◊˜H 28 H
‚ËŒÁãÃ, ◊◊, ªÊòÊÊÁáÊ, ◊Èπ◊˜ , ø, ¬Á⁄U‡ÊÈcÿÁÃ,
fl¬ÕÈ—, ø, ‡Ê⁄UË⁄U, ◊, ⁄UÙ◊„U·¸—, ø, ¡ÊÿÃH 29H
•¡¸ÈŸ ’Ù‹ó

∑ΧcáÊ = { „U ∑ΧcáÊ!,

(ÿÈh-ˇÊòÊ◊¥)
‚ËŒÁãà = { Á‡ÊÁÕ‹ „ÈU∞
¡Ê ⁄U„U „Ò¥U
ø = •ı⁄U
‚◊ȬÁSÕÃ◊˜ = «U≈U „ÈU∞ ◊Èπ◊˜ = ◊Èπ
ÿÈÿÈà‚È◊˜ = { ÿÈh∑§
•Á÷‹Ê·Ë ø
¬Á⁄U‡ÊÈcÿÁà =
=
‚ÍπÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU
ÃÕÊ
ß◊◊˜ = ß‚ ◊ = ◊⁄U
Sfl¡Ÿ◊˜ = { Sfl¡Ÿ- ‡Ê⁄UË⁄U
‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù fl¬ÕÈ—
=
=
‡Ê⁄UË⁄U◊¥
∑§ê¬
ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔ Ê = Œπ∑§⁄U ø = ∞fl¢
◊◊ = ◊⁄U ⁄UÙ◊„U·¸— = ⁄UÙ◊Ê¢ø
ªÊòÊÊÁáÊ = •¢ªUÔ ¡ÊÿÃ = „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU–
ªÊá«UËfl¢ d¢‚Ã „USÃÊûflÄøÒfl ¬Á⁄UŒsÔÃ–
Ÿ ø ‡ÊħŸÙêÿflSÕÊÃÈ¢ ÷˝◊ÃËfl ø ◊ ◊Ÿ—H 30H
ªÊá«UËfl◊˜ , d¢‚Ã, „USÃÊØ, àfl∑˜§, ø, ∞fl, ¬Á⁄UŒsÔÃ,
Ÿ, ø, ‡ÊħŸÙÁ◊, •flSÕÊÃÈ◊˜, ÷˝◊ÁÃ, ßfl, ø, ◊, ◊Ÿ—H 30H
24 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÃÕÊó
„USÃÊØ = „UÊÕ‚ ◊ = ◊⁄UÊ
ªÊá«UËfl◊˜ = ªÊá«UËfl œŸÈ· ◊Ÿ— = ◊Ÿ
d¢‚Ã
ø
=
=
Áª⁄U ⁄U„UÊ „ÒU
•ı⁄U
÷˝◊ÁÃ, ßfl = {
÷˝Á◊Ã-‚Ê „UÙ
⁄U„UÊ „ÒU,
àfl∑˜§ = àfløÊ (•Ã—) = ß‚Á‹ÿ (◊Ò¥)
∞fl = ÷Ë •flSÕÊÃÈ◊˜ = π«∏UÊ ⁄U„UŸ∑§Ù
¬Á⁄UŒsÔÃ = ’„ÈUà ¡‹ ⁄U„UË „ÒU ø = ÷Ë
ø = ÃÕÊ Ÿ ‡ÊħŸÙÁ◊ = ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „UÍ°–
[ÿÈh∑§ Áfl¬⁄UËà ¬Á⁄UáÊÊ◊∑§Ê fláʸŸ–]
ÁŸÁ◊ûÊÊÁŸ ø ¬‡ÿÊÁ◊ Áfl¬⁄UËÃÊÁŸ ∑§‡Êfl–
Ÿ ø üÊÿÙ˘ŸÈ¬‡ÿÊÁ◊ „UàflÊ Sfl¡Ÿ◊Ê„UflH 31H
ÁŸÁ◊ûÊÊÁŸ, ø, ¬‡ÿÊÁ◊, Áfl¬⁄UËÃÊÁŸ, ∑§‡Êfl,
Ÿ, ø, üÊÿ—, •ŸÈ¬‡ÿÊÁ◊, „UàflÊ, Sfl¡Ÿ◊˜ , •Ê„UflH
 31H
•ı⁄Uó
∑§‡Êfl
ÁŸÁ◊ûÊÊÁŸ
=
=
„U ∑§‡Êfl! (◊Ò¥)
‹ˇÊáÊÙ¥∑§Ù
Sfl¡Ÿ◊˜ = { Sfl¡Ÿ-
‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù
ø = ÷Ë „UàflÊ = ◊Ê⁄U∑§⁄U
Áfl¬⁄UËÃÊÁŸ = Áfl¬⁄UËà „UË üÊÿ— = ∑§ÀÿÊáÊ
¬‡ÿÊÁ◊ = Œπ ⁄U„UÊ „Í°U ø = ÷Ë
(ÃÕÊ) Ÿ = Ÿ„UË¥
•Ê„Ufl = ÿÈh◊¥ •ŸÈ¬‡ÿÊÁ◊ = ŒπÃÊ–
[•¡¸ÈŸ∑§Ë Áfl¡ÿ •ı⁄U ⁄UÊÖÿ-‚Èπ Ÿ øÊ„UŸ∑§Ë ÿÈÁQ§¬Íáʸ Œ‹Ë‹–]
Ÿ ∑§Êæ˜U ˇÊ Áfl¡ÿ¢ ∑ΧcáÊ Ÿ ø ⁄UÊÖÿ¢ ‚ÈπÊÁŸ ø–
Á∑¢§ ŸÙ ⁄UÊÖÿŸ ªÙÁfl㌠Á∑¢§ ÷٪ҡ˸ÁflÃŸ flÊH 32H
 •äÿÊÿ 1 25
Ÿ, ∑§Êæ˜U ˇÊ, Áfl¡ÿ◊˜ , ∑ΧcáÊ, Ÿ, ø, ⁄UÊÖÿ◊˜ , ‚ÈπÊÁŸ, ø,
Á∑§◊˜ , Ÿ—, ⁄UÊÖÿŸ, ªÙÁflãŒ, Á∑§◊˜ , ÷ÙªÒ—, ¡ËÁflÃŸ, flÊH 32H
•ı⁄Uó
∑ΧcáÊ = „U ∑ΧcáÊ! (◊Ò¥) ªÙÁfl㌠= „U ªÙÁflãŒ!
Ÿ = Ÿ (ÃÙ) Ÿ— = „U◊¥ (∞‚)
Áfl¡ÿ◊˜ = Áfl¡ÿ ⁄UÊÖÿŸ = ⁄UÊÖÿ‚
∑§Êæ˜U ˇÊ = øÊ„UÃÊ „Í°U Á∑§◊˜ = ÄÿÊ ¬˝ÿÙ¡Ÿ „ÒU
ø = •ı⁄U flÊ = •ÕflÊ (∞‚)
Ÿ = Ÿ
⁄UÊÖÿ◊˜ = ⁄UÊÖÿ ÷ÙªÒ— = ÷٪٥‚ (•ı⁄U)
ø = ÃÕÊ ¡ËÁflÃŸ = ¡ËflŸ‚ (÷Ë)
‚ÈπÊÁŸ = ‚ÈπÙ¥∑§Ù („UË)– Á∑§◊˜ = ÄÿÊ (‹Ê÷ „ÒU)?
ÿ·Ê◊Õ¸ ∑§Êæ˜U ÁˇÊâ ŸÙ ⁄UÊÖÿ¢ ÷٪ʗ ‚ÈπÊÁŸ ø–
à ß◊˘flÁSÕÃÊ ÿÈh ¬˝ÊáÊÊ¢SàÿÄàflÊ œŸÊÁŸ øH 33H
ÿ·Ê◊˜ , •Õ¸, ∑§Êæ˜U ÁˇÊÃ◊˜ , Ÿ—, ⁄UÊÖÿ◊˜ , ÷٪ʗ, ‚ÈπÊÁŸ, ø,
Ã, ß◊, •flÁSÕÃÊ—, ÿÈh, ¬˝ÊáÊÊŸ˜ , àÿÄàflÊ, œŸÊÁŸ, øH 33H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
Ÿ— = „U◊¥ ß◊ = ÿ ‚’
ÿ·Ê◊˜ = Á¡Ÿ∑§ œŸÊÁŸ = œŸ
•Õ¸ = Á‹ÿ ø = •ı⁄U
⁄UÊÖÿ◊˜
÷٪ʗ
=
=
⁄UÊÖÿ,
÷Ùª
¬˝ÊáÊÊŸ˜ = {¡ËflŸ (∑§Ë
•Ê‡ÊÊ)-∑§Ù
ø = •ı⁄U
‚ÈπÊÁŸ = ‚ÈπÊÁŒ àÿÄàflÊ = àÿʪ∑§⁄U
∑§Êæ˜U ÁˇÊÃ◊˜ = •÷Ëc≈UÔU „Ò¥U, ÿÈh = ÿÈh◊¥
Ã = fl („UË) •flÁSÕÃÊ— = π«∏U „Ò¥U–
26 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[•¡¸ÈŸmÊ⁄UÊ •ÊøÊÿʸÁŒ Sfl¡ŸÙ¥∑§Ê fláʸŸ ÃÕÊ ßŸ∑§Ù Ÿ ◊Ê⁄UŸ∑§Ë
ßë¿UÊ ¬˝∑§≈U ∑§⁄UŸÊ–]
•ÊøÊÿʸ— Á¬Ã⁄U— ¬ÈòÊÊSÃÕÒfl ø Á¬ÃÊ◊„UÊ—–
◊ÊÃÈ‹Ê— ‡fl‡ÊÈ⁄UÊ— ¬ıòÊÊ— ‡ÿÊ‹Ê— ‚ê’Á㜟SÃÕÊ H 34H
•ÊøÊÿʸ—, Á¬Ã⁄U—, ¬ÈòÊÊ—, ÃÕÊ, ∞fl, ø, Á¬ÃÊ◊„UÊ—,
◊ÊÃÈ‹Ê—, ‡fl‡ÊÈ⁄UÊ—, ¬ıòÊÊ—, ‡ÿÊ‹Ê—, ‚ê’Á㜟—, ÃÕÊH 34H
¡Ù Á∑§ó
•ÊøÊÿʸ— = ªÈL§¡Ÿ ‡fl‡ÊÈ⁄UÊ— = ‚‚È⁄U,
Á¬Ã⁄U— = ÃÊ™§-øÊø, ¬ıòÊÊ— = ¬ıòÊ,
¬ÈòÊÊ— = ‹«∏U∑§ ‡ÿÊ‹Ê— = ‚Ê‹
ø = •ı⁄U ÃÕÊ = ÃÕÊ
ÃÕÊ, ∞fl = ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U (•ı⁄U ÷Ë)
Á¬ÃÊ◊„UÊ—
◊ÊÃÈ‹Ê—
=
=
ŒÊŒ,
◊Ê◊,
‚ê’Á㜟— = {
‚ê’ãœË
‹Ùª („Ò¥U)–
∞ÃÊ㟠„UãÃÈÁ◊ë¿UÊÁ◊ ÉŸÃÙ˘Á¬ ◊œÈ‚ÍŒŸ–
•Á¬ òÊÒ‹ÙÄÿ⁄UÊÖÿSÿ „UÃÙ— Á∑¢§ ŸÈ ◊„UË∑ΧÃH 35H
∞ÃÊŸ˜ , Ÿ, „UãÃÈ◊˜ , ßë¿UÊÁ◊, ɟ×, •Á¬, ◊œÈ‚ÍŒŸ,
•Á¬, òÊÒ‹ÙÄÿ⁄UÊÖÿSÿ, „UÃÙ—, Á∑§◊˜ , ŸÈ , ◊„UË∑ΧÃH 35H
ß‚Á‹ÿó

◊œÈ‚ÍŒŸ = { „(◊ÈU ◊œÈ¤Ê)‚ÍŒŸ!

•Á¬
∞ÃÊŸ˜
=
=
÷Ë (◊Ò¥)
ߟ ‚’∑§Ù
ɟ× = ◊Ê⁄UŸ¬⁄U „UãÃÈ◊˜ = ◊Ê⁄UŸÊ
•Á¬ = ÷Ë (•ÕflÊ) Ÿ = Ÿ„UË¥
òÊÒ‹ÙÄÿ⁄UÊÖÿSÿ= { ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§Ù¥∑§ ßë¿UÊÁ◊
⁄UÊÖÿ∑§ ◊„UË∑ΧÃ
=
=
øÊ„UÃÊ; (Á»§⁄U)
¬ÎâflË∑§ Á‹ÿ (ÃÙ)
„UÃÙ— = Á‹ÿ ŸÈ Á∑§◊˜ = ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ „ÒU?
 •äÿÊÿ 1 27
[•ÊÃÃÊÿË „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ŒÈÿÙ¸œŸÊÁŒ Sfl¡ŸÙ¥∑§Ù ◊Ê⁄UŸ◊¥ ¬Ê¬∑§Ë ¬˝ÊÁåà •ı⁄U
‚Èπ ÃÕÊ ¬˝‚ãŸÃÊ∑§Ê •÷Êfl ’Ëʟʖ]
ÁŸ„Uàÿ œÊø⁄UÊc≈˛U Ê㟗 ∑§Ê ¬˝ËÁ× SÿÊîÊŸÊŒ¸Ÿ–
¬Ê¬◊flÊüÊÿŒS◊Êã„UàflÒÃÊŸÊÃÃÊÁÿŸ— H 36H
ÁŸ„Uàÿ, œÊø⁄UÊc≈˛UÊŸ˜, Ÿ—, ∑§Ê, ¬˝ËÁ×, SÿÊØ, ¡ŸÊŒ¸Ÿ,
¬Ê¬◊˜ , ∞fl, •ÊüÊÿØ , •S◊Êãʘ , „UàflÊ, ∞ÃÊŸ˜ , •ÊÃÃÊÁÿŸ—H 36H
¡ŸÊŒ¸Ÿ = „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ∞ÃÊŸ˜ = ߟ
œÊø⁄UÊc≈U˛ÔUÊŸ˜ = œÎÃ⁄UÊc≈UU˛∑Ô § ¬ÈòÊÙ¥∑§Ù •ÊÃÃÊÁÿŸ— = •ÊÃÃÊÁÿÿÙ¥∑§Ù
ÁŸ„Uàÿ = ◊Ê⁄U∑§⁄U „UàflÊ = ◊Ê⁄U∑§⁄U (ÃÙ)
Ÿ— = „U◊¥ •S◊ÊŸ˜ = „U◊¥
∑§Ê = ÄÿÊ ¬Ê¬◊˜ = ¬Ê¬
¬˝ËÁ× = ¬˝‚ãŸÃÊ ∞fl = „UË
SÿÊØ = „UÙªË? •ÊüÊÿØ = ‹ªªÊ–
ÃS◊ÊãŸÊ„Uʸ flÿ¢ „UãÃÈ¢ œÊø⁄UÊc≈˛ÊãSfl’ÊãœflÊŸ˜–
Sfl¡Ÿ¢ Á„U ∑§Õ¢ „UàflÊ ‚ÈÁπŸ— SÿÊ◊ ◊ÊœflH 37H
ÃS◊ÊØ , Ÿ, •„Uʸ—, flÿ◊˜ , „UãÃÈ◊˜ , œÊø⁄UÊc≈˛UÊãʘ , Sfl’ÊãœflÊŸ˜ ,
Sfl¡Ÿ◊˜ , Á„U, ∑§Õ◊˜ , „UàflÊ, ‚ÈÁπŸ—, SÿÊ◊, ◊ÊœflH 37H
ÃS◊ÊØ = •Ã∞fl Ÿ, •„Uʸ— = ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „Ò¥U;
◊Êœfl = „U ◊Êœfl! Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§
Sfl’ÊãœflÊŸ˜ = {
•¬Ÿ „UË
’Êãœfl
Sfl¡Ÿ◊˜ = {
•¬Ÿ „UË
∑ȧ≈ÈUê’∑§Ù
œÊø⁄UÊc≈U˛ÔUÊŸ˜ = {
œÎÃ⁄UÊc≈U˛ÔU∑§
¬ÈòÊÙ¥∑§Ù
„UàflÊ
∑§Õ◊˜
= ◊Ê⁄U∑§⁄U („U◊)
= ∑Ò§‚
„UãÃÈ◊˜ = ◊Ê⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚ÈÁπŸ— = ‚ÈπË
flÿ◊˜ = „U◊ SÿÊ◊ = „UÙ¥ª?
28 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[•¡¸ÈŸ∑§Ê ∑ȧ‹∑§ ŸÊ‡Ê •ı⁄U Á◊òʺ˝Ù„U‚ „UÙŸflÊ‹ ¬Ê¬‚ ’øŸ∑§ Á‹ÿ
ÿÈh Ÿ ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà ’Ëʟʖ]
ÿlåÿÃ Ÿ ¬‡ÿÁãà ‹Ù÷Ù¬„UÃø—–
∑ȧ‹ˇÊÿ∑Χ⠌ٷ¢ Á◊òʺ˝Ù„U ø ¬ÊÃ∑§◊˜H 38H
∑§Õ¢ Ÿ ôÊÿ◊S◊ÊÁ÷— ¬Ê¬ÊŒS◊ÊÁãŸflÌÃÃÈ◊˜–
∑ȧ‹ˇÊÿ∑Χ⠌ٷ¢ ¬˝¬‡ÿÁj¡¸ŸÊŒ¸ŸH 39H
ÿlÁ¬, ∞Ã, Ÿ, ¬‡ÿÁãÃ, ‹Ù÷Ù¬„UÃø—,
∑ȧ‹ˇÊÿ∑ΧÃ◊˜ , ŒÙ·◊˜ , Á◊òʺ˝Ù„U, ø, ¬ÊÃ∑§◊˜H 38H
∑§Õ◊˜ , Ÿ, ôÊÿ◊˜ , •S◊ÊÁ÷—, ¬Ê¬ÊØ , •S◊ÊØ , ÁŸflÌÃÃÈ◊˜ ,
∑ȧ‹ˇÊÿ∑ΧÃ◊˜ , ŒÙ·◊˜ , ¬˝¬‡ÿÁj—, ¡ŸÊŒ¸ŸH 39H
ÿlÁ¬ = ÿlÁ¬ ¡ŸÊŒ¸Ÿ = „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ!
‹Ù÷Ù¬„UÃø—= {‹Ù÷‚
÷˝c≈UÁøûÊ „ÈU∞
∑ȧ‹ˇÊÿ∑ΧÃ◊˜ = { ∑ȧ‹∑§ ŸÊ‡Ê‚
©Uà¬ãŸ
∞Ã = ÿ ‹Ùª ŒÙ·◊˜ = ŒÙ·∑§Ù
∑ȧ‹ˇÊÿ∑ΧÃ◊˜ = {∑ȧ‹∑§ ŸÊ‡Ê‚
©Uà¬ãŸ
¬˝¬‡ÿÁj— = ¡ÊŸŸflÊ‹
•S◊ÊÁ÷— = „U◊‹ÙªÙ¥∑§Ù
ŒÙ·◊˜ = ŒÙ·∑§Ù •S◊ÊØ = ß‚
ø = •ı⁄U ¬Ê¬ÊØ = ¬Ê¬‚
Á◊òʺ˝Ù„U = {
Á◊òÊÙ¥‚ Áfl⁄Ùœ
∑§⁄UŸ◊¥
ÁŸflÌÃÃÈ◊˜ = „U≈UŸ∑§ Á‹ÿ
∑§Õ◊˜ = ÄÿÙ¥
¬ÊÃ∑§◊˜ = ¬Ê¬∑§Ù Ÿ = Ÿ„UË¥
Ÿ
¬‡ÿÁãÃ
= Ÿ„UË¥
= ŒπÃ, (ÃÙ ÷Ë)
ôÊÿ◊˜ {
= ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸÊ
øÊÁ„Uÿ?
[∑ȧ‹-ŸÊ‡Ê‚ ©Uà¬ãŸ „UÙŸflÊ‹ ŒÙ·Ù¥∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ fláʸŸ–]
∑ȧ‹ˇÊÿ ¬˝áʇÿÁãà ∑ȧ‹œ◊ʸ— ‚ŸÊßʗ–
œ◊¸ Ÿc≈U ∑ȧ‹¢ ∑ΧàSŸ◊œ◊Ù¸˘Á÷÷flàÿÈÃH 40H
 •äÿÊÿ 1 29
∑ȧ‹ˇÊÿ, ¬˝áʇÿÁãÃ, ∑ȧ‹œ◊ʸ—, ‚ŸÊßʗ,
œ◊¸, Ÿc≈UÔU, ∑ȧ‹◊˜ , ∑ΧàSŸ◊˜ , •œ◊¸—, •Á÷÷flÁàÊ, ©UÃH 40H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
∑ȧ‹ˇÊÿ = ∑ȧ‹∑§ ŸÊ‡Ê‚ ∑ΧàSŸ◊˜ =
‚ê¬Íáʸ
‚ŸÊßʗ = ‚ŸÊß ∑ȧ‹◊˜ =
∑ȧ‹◊¥
∑ȧ‹œ◊ʸ— = ∑ȧ‹œ◊¸ •œ◊¸— ¬Ê¬ =
¬˝áʇÿÁãà = Ÿc≈U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U, ©Uà ÷Ë =
œ◊¸
Ÿc≈UUÔ
=
=
œ◊¸∑§
ŸÊ‡Ê „UÙ ¡ÊŸ¬⁄U
•Á÷÷flÁà = {
’„ÈUà »Ò§‹
¡ÊÃÊ „ÒU–
•œ◊ʸÁ÷÷flÊà∑ΧcáÊ ¬˝ŒÈcÿÁãà ∑ȧ‹ÁSòÊÿ—–
SòÊË·È ŒÈc≈UÔUÊ‚È flÊcáÊÿ ¸ ¡ÊÿÃ fláʸ‚VÔU⁄U—H 41H
•œ◊ʸÁ÷÷flÊØ , ∑ΧcáÊ, ¬˝ŒÈcÿÁãÃ, ∑ȧ‹ÁSòÊÿ—,
SòÊË·È , ŒÈc≈UÔUÊ‚È , flÊcáÊ¸ÿ, ¡ÊÿÃ, fláʸ‚VÔU⁄U—H 41H
ÃÕÊó
∑ΧcáÊ = „U ∑ΧcáÊ! flÊcáÊ¸ÿ = „U flÊcáÊ¸ÿ!
•œ◊ʸÁ÷÷flÊØ = {¬Ê¬∑§ •Áœ∑§
’…∏U ¡ÊŸ‚ SòÊË·È = ÁSòÊÿÙ¥∑§
∑ȧ‹ÁSòÊÿ— = ∑ȧ‹∑§Ë ÁSòÊÿÊ° ŒÈc≈UUÔ Ê‚È = ŒÍÁ·Ã „UÙ ¡ÊŸ¬⁄U

{
•àÿãà ŒÍÁ·Ã
¬˝ŒÈcÿÁãà = „UÙ ¡ÊÃË „Ò¥U fláʸ‚VÔU⁄U— = fláʸ‚¢∑§⁄U
(•ı⁄U) ¡ÊÿÃ = ©Uà¬ãŸ „UÙÃÊ „ÒUó
‚VÔU⁄UÙ Ÿ⁄U∑§ÊÿÒfl ∑ȧ‹ÉŸÊŸÊ¢ ∑ȧ‹Sÿ ø–
¬ÃÁãà Á¬Ã⁄UÙ sÔ·Ê¢ ‹ÈåÃÁ¬á«UÙŒ∑§Á∑˝§ÿÊ—H 42H
‚VÔU⁄U—, Ÿ⁄U∑§Êÿ, ∞fl, ∑ȧ‹ÉŸÊŸÊ◊˜ , ∑ȧ‹Sÿ, ø,
¬ÃÁãÃ, Á¬Ã⁄U—, Á„U, ∞·Ê◊˜ , ‹ÈåÃÁ¬á«UÙŒ∑§Á∑˝§ÿÊ—H 42H
30 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•ı⁄U fl„Uó

{
‚VÔU⁄U— =
fláʸ‚¢∑§⁄U Á∑˝§ÿÊflÊ‹
∑ȧ‹ÉŸÊŸÊ◊˜ =
∑ȧ‹ÉÊÊÁÃÿÙ¥∑§Ù Á∑˝§ÿÊ— = •ÕʸØ üÊÊh
ø =
•ı⁄U •ı⁄U ì¸áÊ‚
∑ȧ‹Sÿ =
∑ȧ‹∑§Ù fl¢ÁøÃ
Ÿ⁄U∑§Êÿ = {
Ÿ⁄U∑§◊¥ ‹
¡ÊŸ∑§ Á‹ÿ ∞·Ê◊˜ = ߟ∑§
∞fl = „UË („UÙÃÊ „ÒU) Á¬Ã⁄U— = Á¬Ã⁄U‹Ùª

¡‹∑§Ë
{
‹Èåà „ÈU߸
‹ÈåÃÁ¬á«UÙŒ∑§-= Á¬á«U •ı⁄U
Á„U
¬ÃÁãÃ
= ÷Ë
= {
•œÙªÁÃ∑§Ù
¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
ŒÙ·Ò⁄UÃÒ— ∑ȧ‹ÉŸÊŸÊ¢ fláʸ‚VÔU⁄U∑§Ê⁄U∑Ò§—–
©Uà‚ÊlãÃ ¡ÊÁÃœ◊ʸ— ∑ȧ‹œ◊ʸ‡ø ‡ÊʇflÃÊ—H 43H
ŒÙ·Ò—, ∞ÃÒ—, ∑ȧ‹ÉŸÊŸÊ◊˜ , fláʸ‚VÔU⁄U∑§Ê⁄U∑Ò§—,
©Uà‚ÊlãÃ, ¡ÊÁÃœ◊ʸ—, ∑ȧ‹œ◊ʸ—, ø, ‡ÊʇflÃÊ—H 43H
•ı⁄Uó
∞ÃÒ— = ߟ ∑ȧ‹œ◊ʸ— = ∑ȧ‹-œ◊¸
fláʸ‚VÔU⁄U∑§Ê⁄U∑Ò§— = fláʸ‚¢∑§ÔU⁄U∑§Ê⁄U∑§ ø = •ı⁄U
ŒÙ·Ò— = ŒÙ·Ù¥‚
∑ȧ‹ÉŸÊŸÊ◊˜ = ∑ȧ‹ÉÊÊÁÃÿÙ¥∑§ ¡ÊÁÃœ◊ʸ— = ¡ÊÁÃ-œ◊¸
‡ÊʇflÃÊ— = ‚ŸÊß ©Uà‚ÊlãÃ = Ÿc≈U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
©Uà‚ãŸ∑ȧ‹œ◊ʸáÊÊ¢ ◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ¡ŸÊŒ¸Ÿ–
Ÿ⁄U∑§˘ÁŸÿâ flÊ‚Ù ÷flÃËàÿŸÈ‡ÊÈüÊÈ◊H 44H
©Uà‚ãŸ∑ȧ‹œ◊ʸáÊÊ◊˜ , ◊ŸÈcÿÊáÊÊ◊˜ , ¡ŸÊŒ¸Ÿ,
Ÿ⁄U∑§, •ÁŸÿÃ◊˜ , flÊ‚—, ÷flÁÃ, ßÁÃ, •ŸÈ‡ÊÈüÊÈ◊H 44H
 •äÿÊÿ 1 31
ÃÕÊó
¡ŸÊŒ¸Ÿ = „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! •ÁŸÿÃ◊˜ = •ÁŸÁ‡øà ∑§Ê‹Ã∑§

{
Á¡Ÿ∑§Ê Ÿ⁄U∑§ = Ÿ⁄U∑§◊¥
©Uà‚ãŸ∑ȧ‹- = ∑ȧ‹-œ◊¸ flÊ‚— = flÊ‚
œ◊ʸáÊÊ◊˜ Ÿc≈U „UÙ ªÿÊ ÷flÁà = „UÙÃÊ „ÒU,
„ÒU, (∞‚) ßÁà = ∞‚Ê („U◊)
◊ŸÈcÿÊáÊÊ◊˜ = ◊ŸÈcÿÙ¥∑§Ê •ŸÈ‡ÊÈüÊÈ◊ = ‚ÈŸÃ •Êÿ „Ò¥U–
[⁄UÊÖÿ •ı⁄U ‚ÈπÊÁŒ ‹Ù÷‚ Sfl¡ŸÙ¥∑§Ù ◊Ê⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§Ë „ÈU߸ ÿÈh∑§Ë
ÃÒÿÊ⁄UË∑§Ù ◊„UÊŸ˜ ¬Ê¬∑§Ê •Ê⁄Uê÷ ’Ã‹ÊŸÊ ∞fl¢ •¡¸ÈŸ∑§Ê ŒÈÿÙ¸œŸÊÁŒmÊ⁄UÊ
•¬Ÿ ◊Ê⁄U ¡ÊŸ∑§Ù üÊc∆U ’Ëʟʖ]
•„UÙ ’à ◊„Uà¬Ê¬¢ ∑§ÃÈZ √ÿflÁ‚ÃÊ flÿ◊˜–
ÿº˝ÊÖÿ‚Èπ‹Ù÷Ÿ „UãÃÈ¢ Sfl¡Ÿ◊ÈlÃÊ—H 45H
•„UÙ, ’Ã, ◊„Uàʘ , ¬Ê¬◊˜ , ∑§Ãȸ◊˜ , √ÿflÁ‚ÃÊ—, flÿ◊˜,
ÿØ , ⁄ÊÖÿ‚Èπ‹Ù÷Ÿ, „UãÃÈ◊˜ , Sfl¡Ÿ◊˜ , ©UlÃÊ—H 45H
•„UÙ = „UÊ! √ÿflÁ‚ÃÊ— = ÃÒÿÊ⁄U „UÙ ªÿ „Ò¥U,
’à = ‡ÊÙ∑§! ÿØ = ¡Ù

flÿ◊˜

◊„UØ
{ „U◊‹Ùª
= (’ÈÁh◊ÊŸ˜
„UÙ∑§⁄U ÷Ë)
= ◊„UÊŸ˜
⁄UÊÖÿ‚Èπ‹Ù÷Ÿ =

Sfl¡Ÿ◊˜
{
⁄UÊÖÿ •ı⁄U
‚Èπ∑§ ‹Ù÷‚

= Sfl¡ŸÙ¥∑§Ù
¬Ê¬◊˜ = ¬Ê¬ „UãÃÈ◊˜ = ◊Ê⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
∑§Ãȸ◊˜ = ∑§⁄UŸ∑§Ù ©UlÃÊ— = ©Ulà „UÙ ªÿ „Ò¥U–
ÿÁŒ ◊Ê◊¬˝ÃË∑§Ê⁄U◊‡ÊSòÊ¢ ‡ÊSòʬÊáÊÿ—–
œÊø⁄UÊc≈UÔ˛UÊ ⁄UáÊ „UãÿÈSÃã◊ ˇÊ◊Ã⁄¢U ÷flØH 46H
ÿÁŒ, ◊Ê◊˜ , •¬˝ÃË∑§Ê⁄U◊˜ , •‡ÊSòÊ◊˜ , ‡ÊSòʬÊáÊÿ—,
œÊø⁄UÊc≈UÔ˛UÊ—, ⁄UáÊ, „UãÿÈ—, ÃØ , ◊, ˇÊ◊Ã⁄◊˜ , ÷flØH 46H
32 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÿÁŒ = ÿÁŒ ⁄UáÊ = ⁄UáÊ◊¥
◊Ê◊˜ = ◊È¤Ê „UãÿÈ— = ◊Ê⁄U «UÊ‹¥ (ÃÙ)
•‡ÊSòÊ◊˜ = ‡ÊSòÊ⁄UÁ„Uà (∞fl¢) ÃØ = fl„U (◊Ê⁄UŸÊ ÷Ë)
•¬˝ÃË∑§Ê⁄U◊˜ = {
‚Ê◊ŸÊ Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ù
◊ = ◊⁄U Á‹ÿ

‡ÊSòʬÊáÊÿ— = {‡ÊSòÊ „UÊÕ◊¥

Á‹ÿ „ÈU∞
ˇÊ◊Ã⁄U◊˜ = {•Áœ∑§
∑§ÀÿÊáÊ-∑§Ê⁄U∑§
œÊø⁄UÊc≈UÔ˛ Ê— = œÎÃ⁄UÊc≈UÔ˛U∑§ ¬ÈòÊ ÷flØ = „U٪ʖ
[ÿÈh Ÿ ∑§⁄UŸ∑§Ê ÁŸ‡øÿ ∑§⁄U∑§ ‡ÊÙ∑§ÁŸ◊ÇŸ •¡¸ÈŸ∑§ ‡ÊSòÊàÿʪ¬Ífl¸∑§
⁄UÕ¬⁄U ’Ò∆U ¡ÊŸ∑§Ë ’Êà ∑§„U∑§⁄U ‚¢¡ÿmÊ⁄UÊ •äÿÊÿ‚◊ÊÁåÖ]
‚Ü¡ÿ ©UflÊø
∞fl◊ÈÄàflʡȸŸ— ‚æ˜UÅÿ ⁄UÕÙ¬SÕ ©U¬ÊÁfl‡ÊØ–
Áfl‚ÎÖÿ ‚‡Ê⁄¢U øʬ¢ ‡ÊÙ∑§‚¢ÁflÇŸ◊ÊŸ‚—H 47H
∞fl◊˜ , ©UÄàflÊ, •¡È¸Ÿ—, ‚æ˜UÅÿ, ⁄UÕÙ¬SÕ, ©U¬ÊÁfl‡ÊØ,
Áfl‚ÎÖÿ, ‚‡Ê⁄◊˜ , øʬ◊˜ , ‡ÊÙ∑§‚¢ÁflÇŸ◊ÊŸ‚—H 47H
‚¢¡ÿ ’Ù‹ Á∑§ó
‚æ˜U Åÿ = ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ ‚‡Ê⁄U◊˜ = ’ÊáÊ‚Á„UÃ
‡ÊÙ∑§‚¢ÁflÇŸ-
◊ÊŸ‚—
= {
‡ÊÙ∑§‚ ©UÁmÇŸ
◊ŸflÊ‹Ê
øʬ◊˜
Áfl‚ÎÖÿ
= œŸÈ·∑§Ù
= àÿʪ∑§⁄U
•¡¸ÈŸ—
∞fl◊˜
= •¡Ȩ̀Ÿ
= ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
⁄UÕÙ¬SÕ = {
⁄UÕ∑§ Á¬¿U‹
÷ʪ◊¥
©UÄàflÊ = ∑§„U∑§⁄U ©U¬ÊÁfl‡ÊØ = ’Ò∆U ªÿÊ–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ˘¡¸ÈŸÁfl·ÊŒÿÙªÙ ŸÊ◊ ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—H 1H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•Õ ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 10 Ã∑§ •¡¸ÈŸ∑§Ë ∑§Êÿ⁄UÃÊ∑§ Áfl·ÿ◊¥
üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ∑§Ê ‚¢flÊŒ, (11ó30) ‚Ê¢ÅÿÿÙª∑§Ê Áfl·ÿ,
(31ó38) ˇÊÊòÊœ◊¸∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ∑§Ê
ÁŸM§¬áÊ, (39ó53) ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª∑§Ê Áfl·ÿ, (54ó72)
ÁSÕ⁄U’ÈÁh ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ •ı⁄U ©U‚∑§Ë ◊Á„U◊Ê–
[‚¢¡ÿmÊ⁄UÊ •¡¸ÈŸ∑§ Áfl·ÊŒ∑§Ê fláʸŸ–]
‚Ü¡ÿ ©UflÊø
â ÃÕÊ ∑Χ¬ÿÊÁflc≈U◊üÊȬÍáÊʸ∑ȧ‹ˇÊáÊ◊˜–
Áfl·ËŒãÃÁ◊Œ¢ flÊÄÿ◊ÈflÊø ◊œÈ‚ÍŒŸ—H 1H
Ã◊˜ , ÃÕÊ, ∑Χ¬ÿÊ, •ÊÁflc≈U◊˜ , •üÊȬÍáÊʸ∑ȧ‹ˇÊáÊ◊˜ ,
Áfl·ËŒãÃ◊˜ , ߌ◊˜ , flÊÄÿ◊˜ , ©UflÊø, ◊œÈ‚ÍŒŸ—H 1H
‚¢¡ÿ ’Ù‹ Á∑§ó
ÃÕÊ
∑Χ¬ÿÊ
= ©U‚ ¬˝∑§Ê⁄U
= ∑§L§áÊÊ‚
Ã◊˜ ={ ©U¬˝Á‚à •¡¸ÈŸ∑§
={
•ÊÁflc≈U◊˜ = √ÿÊåà (•ı⁄U) ÷ªflÊŸ˜
◊œÈ‚ÍŒŸ—

∑ȧ‹ˇÊáÊ◊˜ {
•Ê°‚È•Ù¥‚ ¬Íáʸ
•üÊȬÍáÊʸ- = ÃÕÊ √ÿÊ∑ȧ‹
ŸòÊÙ¥flÊ‹
Áfl·ËŒãÃ◊˜ = ‡ÊÙ∑§ÿÈQ§
ߌ◊˜
flÊÄÿ◊˜
©UflÊø
◊œÈ‚ŒÍ ŸŸ
= ÿ„U
= fløŸ
= ∑§„UÊ–
[üÊË∑ΧcáÊmÊ⁄UÊ •¡¸ÈŸ∑§ ◊Ù„U •ı⁄U ∑§Êÿ⁄UÃÊÿÈQ§ Áfl·ÊŒ∑§Ë ÁŸãŒÊ ∞fl¢ ©U‚
ÿÈh∑§ Á‹ÿ ©Uà‚ÊÁ„Uà ∑§⁄UŸÊ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
∑ȧÃSàflÊ ∑§‡◊‹Á◊Œ¢ Áfl·◊ ‚◊ȬÁSÕÃ◊˜–
•ŸÊÿ¸¡Èc≈U◊SflÇÿ¸◊∑§ËÌÃ∑§⁄U◊¡È¸Ÿ H 2H
34 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
∑ȧ×, àflÊ, ∑§‡◊‹◊˜ , ߌ◊˜ , Áfl·◊, ‚◊ȬÁSÕÃ◊˜ ,
•ŸÊÿ¸¡Èc≈UUÔ ◊˜, •SflÇÿ¸◊˜ , •∑§ËÌÃ∑§⁄U◊˜ , •¡È¸Ÿ H 2H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ÈŸ! (ÿ×) = ÄÿÙ¥Á∑§
àflÊ

Áfl·◊
= ÃȤÊ
(ß‚)
= •‚◊ÿ◊¥
{
Ÿ ÃÙ ÿ„U üÊc∆UÔU
•ŸÊÿ¸¡Èc≈U◊˜ = ¬ÈL§·Ù¥mÊ⁄UÊ
•ÊøÁ⁄Uà „ÒU,
ߌ◊˜
∑§‡◊‹◊˜
= ÿ„U
= ◊Ù„U
•SflÇÿ¸◊˜ = {
Ÿ Sflª¸∑§Ù
ŒŸflÊ‹Ê „ÒU •ı⁄U
∑ȧ× = Á∑§‚ „UÃÈ‚
‚◊ȬÁSÕÃ◊˜ = ¬˝Êåà „ÈU•Ê?
•∑§ËÌÃ∑§⁄U◊˜ = {
Ÿ ∑§ËÌÃ∑§Ù
∑§⁄UŸfl Ê‹Ê „UË „ÒU–

Ä‹Òéÿ¢ ◊Ê S◊ ª◊— ¬ÊÕ¸ ŸÒÃûflƒÿȬ¬lÃ–

ˇÊȺ˝¢ NUŒÿŒı’¸Àÿ¢ àÿÄàflÙÁûÊc∆UÔU ¬⁄ãìH 3H
Ä‹Òéÿ◊˜ , ◊Ê, S◊, ª◊—, ¬ÊÕ¸, Ÿ, ∞ÃØ, àflÁƒÊ, ©U¬¬lÃ,
ˇÊȺ˝◊˜ , NUŒÿŒı’¸Àÿ◊˜ , àÿÄàflÊ, ©UÁûÊc∆U, ¬⁄ãìH 3H
ß‚Á‹ÿó

¬ÊÕ¸ = „U •¡È¸Ÿ! ¬⁄ãì = „U ¬⁄¢Uì!

Ä‹Òéÿ◊˜ = Ÿ¬È¢‚∑§ÃÊ∑§Ù
◊Ê, S◊, ª◊— = ◊à ¬˝Êåà „UÙ,
àflÁÿ = ÃȤÊ◊¥
ˇÊȺ˝◊˜ ,
= {
NUŒÿ∑§Ë ÃÈë¿U
NUŒÿŒı’¸Àÿ◊˜ ŒÈ’¸‹ÃÊ∑§Ù
∞ÃØ = ÿ„U àÿÄàflÊ = àÿʪ∑§⁄

{
Ÿ, ©U¬¬lÃ = ©UÁøà Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ
¬«∏UÃË–
©UÁûÊc∆U = {
ÿÈh∑§ Á‹ÿ
π«∏UÊ „UÙ ¡Ê–
 •äÿÊÿ 2 35
[•¡¸ÈŸ∑§Ê ÷Ëc◊-º˝ÙáÊ •ÊÁŒ ¬ÍÖÿ ªÈL§¡ŸÙ¥∑§Ù ◊Ê⁄UŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ
Á÷ˇÊÊãŸmÊ⁄UÊ ÁŸflʸ„U üÊc∆U ’Ëʟʖ]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
∑§Õ¢ ÷Ëc◊◊„¢U ‚æ˜U Åÿ º˝ÙáÊ¢ ø ◊œÈ‚ÍŒŸ–
ß·ÈÁ÷— ¬˝Áà ÿÙàSÿÊÁ◊ ¬Í¡Ê„UʸflÁ⁄U‚ÍŒŸH 4H
∑§Õ◊˜ , ÷Ëc◊◊˜ , •„◊˜ , ‚æ˜UÅÿ , º˝ÙáÊ◊˜ , ø, ◊œÈ‚ÍŒŸ,
ß·ÈÁ÷—, ¬˝ÁÃ, ÿÙàSÿÊÁ◊, ¬Í¡Ê„UÊÒ¸, •Á⁄U‚ÍŒŸH 4H
Ã’ •¡¸ÈŸ ’Ù‹ Á∑§ó
◊œÈ‚ÍŒŸ = „U ◊œÈ‚ÍŒŸ! º˝ÙáÊ◊˜ = º˝ÙáÊÊøÊÿ¸∑§
•„U◊˜
‚æ˜U Åÿ
=
=
◊Ò¥
⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥
¬˝Áà ÿÙàSÿÊÁ◊= {
ÁflL§h
‹«∏°UªÊ?
∑§Õ◊˜ = Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U (ÿ×) = ÄÿÙ¥Á∑§
ß·ÈÁ÷— = ’ÊáÊÙ¥‚ •Á⁄U‚ÍŒŸ = „U •Á⁄U‚ÍŒŸ!
÷Ëc◊◊˜ = ÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U (Ãı) = fl ŒÙŸÙ¥ „UË
ø = •ı⁄U ¬Í¡Ê„Uı¸ = ¬Í¡ŸËÿ „Ò¥U–
ªÈM§Ÿ„UàflÊ Á„U ◊„UÊŸÈ÷ÊflÊŸ˜
üÊÿÙ ÷ÙQÈ¢§ ÷Òˇÿ◊¬Ë„U ‹Ù∑§–
„UàflÊÕ¸∑§Ê◊Ê¢SÃÈ ªÈM§ÁŸ„ÒUfl
÷ÈÜ¡Ëÿ ÷ÙªÊãL§Áœ⁄U¬˝ÁŒÇœÊŸ˜H 5H
ªÈM§Ÿ˜ , •„UàflÊ, Á„,U ◊„UÊŸÈ÷ÊflÊŸ˜ , üÊÿ—, ÷ÙQȧ◊˜ ,
÷Òˇÿ◊˜ , •Á¬, ß„,U ‹Ù∑§, „UàflÊ, •Õ¸∑§Ê◊ÊŸ˜ , ÃÈ ,
ªÈM§Ÿ˜ , ß„U, ∞fl,U ÷ÈÜ¡Ëÿ, ÷ÙªÊãʘ , L§Áœ⁄U¬˝ÁŒÇœÊŸ˜H 5H
ß‚Á‹ÿ ߟó
◊„UÊŸÈ÷ÊflÊŸ˜ = ◊„UÊŸÈ÷Êfl ß„U = ß‚
ªÈM§Ÿ˜ = ªÈL§¡ŸÙ¥∑§Ù ‹Ù∑§ = ‹Ù∑§◊¥
•„UàflÊ = Ÿ ◊Ê⁄U∑§⁄U (◊Ò¥) ÷Òˇÿ◊˜ = Á÷ˇÊÊ∑§Ê •UãU Ÿ
36 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•Á¬ = ÷Ë (•Á¬) = ÷Ë
÷ÙQȧ◊˜ = πÊŸÊ ß„U = ß‚ ‹Ù∑§◊¥
üÊÿ— ={∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§
(‚◊¤ÊÃÊ „Í°U)–
L§Áœ⁄U¬˝ÁŒÇœÊŸ˜
•Õ¸∑§Ê◊ÊŸ˜
=
=
L§Áœ⁄U‚ ‚Ÿ „ÈU∞
•Õ¸ •ı⁄U ∑§Ê◊M§¬
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ÷٪ʟ˜ , ∞fl = ÷٪٥∑§Ù „UË
ªÈM§Ÿ˜ = ªÈL§¡ŸÙ¥∑§Ù ÃÈ = ÃÙ
„UàflÊ = ◊Ê⁄U∑§⁄U ÷ÈÜ¡Ëÿ = ÷٪ͰªÊ–
[ÿÈh ∑§⁄UŸ ÿÊ Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¡¸ÈŸ∑§Ê ‚¢‡Êÿ–]
Ÿ øÒÃÁmk— ∑§Ã⁄UãŸÙ ª⁄UËÿÙ-
ÿmÊ ¡ÿ◊ ÿÁŒ flÊ ŸÙ ¡ÿÿÈ—–
ÿÊŸfl „UàflÊ Ÿ Á¡¡ËÁfl·Ê◊-
SÃ˘flÁSÕÃÊ— ¬˝◊Èπ œÊø⁄UÊc≈˛UÊ—H 6H
Ÿ, ø, ∞ÃØ , Áflk—, ∑§Ã⁄Ø , UŸ—, ª⁄UËÿ—, ÿØ ,
flÊ, ¡ÿ◊, ÿÁŒ, flÊ, Ÿ—, ¡ÿÿÈ—, ÿÊŸ˜ , ∞fl, „UàflÊ, Ÿ,
Á¡¡ËÁfl·Ê◊—, Ã, •flÁSÕÃÊ—, ¬˝◊Èπ, œÊø⁄UÊc≈UÔ˛UÊ—H 6H
•ı⁄U „U◊ó
∞ÃØ
ø
=
=
ÿ„U
÷Ë
ÿØ , flÊ = { •ÕflÊ (ÿ„U ÷Ë
Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ Á∑§)
Ÿ = Ÿ„UË¥ ¡ÿ◊ ©Uã„¥U „U◊ ¡ËÃ¥ª
=
Áflk— = ¡ÊŸÃ (Á∑§) ÿÁŒ, flÊ ÿÊ =

Ÿ—
{„U◊Ê⁄U Á‹ÿ (ÿÈh
= ∑§⁄UŸÊ •ı⁄U Ÿ
∑§⁄UŸÊóߟ)
Ÿ—
¡ÿÿÈ—
ÿÊŸ˜
„UàflÊ
=
„U◊∑§Ù (fl)
=
¡ËÃ¥ª– (•ı⁄U)
=
Á¡Ÿ∑§Ù
=
◊Ê⁄U∑§⁄U („U◊)
∑§Ã⁄UØ
ª⁄UËÿ—
= ŒÙŸÙ¥◊‚¥  ∑§ıŸ-‚Ê
= üÊc∆U „ÒU
Ÿ, Á¡¡ËÁfl·Ê◊—= {
¡ËŸÊ ÷Ë
Ÿ„UË¥ øÊ„UÃ,
 •äÿÊÿ 2 37
Ã = fl
¬˝◊π
È  = {
„◊Ê⁄U ‚Ê◊Ÿ
∞fl = {
„UË („U◊Ê⁄U
•Êà◊Ëÿ)
◊È∑§Ê’‹◊¥

œÊø⁄UÊc≈UÔ˛UÊ— = œÎÃ⁄UÊc≈UÔ˛U∑§ ¬ÈòÊ •flÁSÕÃÊ— = π«∏U „Ò¥U–

[◊Ê„U •ÊÒ⁄U ∑§Êÿ⁄UÃÊM§¬ ŒÊ·Ê¥∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ÷ªflÊŸ˜∑§ ‡Ê⁄UáÊ
„UÊ∑§⁄U ©UŸ‚ ∑§ÀÿÊáʬ˝Œ ©U¬Œ‡Ê-„UÃÈ •¡È¸Ÿ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]
∑§Ê¬¸áÿŒÙ·Ù¬„UÃSfl÷Êfl—
¬Îë¿UÊÁ◊ àflÊ¢ œ◊¸‚ê◊Í…UøÃÊ—–
ÿë¿˛Uÿ— SÿÊÁãŸÁ‡øâ ’˝ÍÁ„U Ãã◊
Á‡ÊcÿSÃ˘„¢U ‡ÊÊÁœ ◊Ê¢ àflÊ¢ ¬˝¬ãŸ◊˜H 7H
∑§Ê¬¸áÿŒÙ·Ù¬„UÃSfl÷Êfl—, ¬Îë¿UÊÁ◊, àflÊ◊˜ , œ◊¸‚ê◊Í…UøÃ Ê—,
ÿØ , üÊUÿ—, SÿÊØ , ÁŸÁ‡øÃ◊˜ , ’˝ÍÁ„U, ÃØ , ◊, Á‡Êcÿ—,
Ã, •„U◊˜ ,U ‡ÊÊÁœ, ◊Ê◊˜ , àflÊ◊˜ , ¬˝¬ãŸ◊˜H 7H
ß‚Á‹ÿó

{
∑§Ê¬¸áÿ- ∑§Êÿ⁄UÃÊM§¬ SÿÊØ = „UÙ,
ŒÙ·Ù¬„UÃ- = ŒÙ·‚ ©U¬„Uà ÃØ = fl„U
Sfl÷Êfl— „ÈU∞ Sfl÷Êfl- ◊ = ◊⁄U Á‹ÿ
flÊ‹Ê (ÃÕÊ)
’˝ÍÁ„U = {
∑§Á„ÿ;

àflÊ◊˜
{
œ◊¸∑§ Áfl·ÿ◊¥
œ◊¸‚ê◊Í…UøÃÊ— = ◊ÙÁ„UÃÁøûÊ
„ÈU•Ê (◊Ò¥)
= •Ê¬‚
•„U◊˜
Ã
Á‡Êcÿ—
(ÄÿÙ¥Á∑§)
= ◊Ò¥
= •Ê¬∑§Ê
= Á‡Êcÿ „ÍU° (ß‚Á‹ÿ)
¬Îë¿UÊÁ◊ = ¬Í¿UÃÊ „Í°U (Á∑§) àflÊ◊˜ = •Ê¬∑§
ÿØ = ¡Ù (‚ÊœŸ) ¬˝¬ãŸ◊˜ = ‡Ê⁄UáÊ „ÈU∞
ÁŸÁ‡øÃ◊˜ = ÁŸÁ‡øà ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
üÊÿ— = ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ ‡ÊÊÁœ = Á‡ÊˇÊÊ ŒËÁ¡ÿ–
38 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[•¡È¸Ÿ∑§Ê ÁòÊ‹Ê∑§Ë∑§ ÁŸc∑§á≈U∑§ ⁄UÊÖÿ∑§Ê ÷Ë ‡ÊÊ∑§ÁŸflÎÁûÊ◊¥ ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ
◊ÊŸ∑§⁄U flÒ⁄UÊÇÿ∑§Ê ÷Êfl ¬˝ŒÌ‡Êà ∑§⁄UŸÊ–]
Ÿ Á„U ¬˝¬‡ÿÊÁ◊ ◊◊ʬŸÈlÊŒ˜
ÿë¿UÙ∑§◊Èë¿UÙ·áÊÁ◊Áãº˝ÿÊáÊÊ◊˜ –
•flÊåÿ ÷Í◊Êfl‚¬àŸ◊Îh¢-
⁄UÊÖÿ¢ ‚È⁄UÊáÊÊ◊Á¬ øÊÁœ¬àÿ◊˜H 8H
Ÿ, Á„U, ¬˝¬‡ÿÊÁ◊, ◊◊, •¬ŸÈlÊØ , ÿØ , ‡ÊÊ∑§◊˜ ,
©Uë¿UÙcÊáÊ◊˜ , ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊˜ , •flÊåÿ, ÷Í◊ÊÒ, •‚¬àŸ◊˜ ,
´§h◊˜ , ⁄UÊÖÿ◊˜ , ‚È⁄UÊáÊÊ◊˜ , •Á¬, ø, •ÊÁœ¬àÿ◊˜H 8H
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ (ÃØ) = ©U‚ (©U¬Êÿ)-∑§Ù
÷Í◊ı = ÷ÍÁ◊◊¥ Ÿ = Ÿ„UË¥
•‚¬àŸ◊˜ = ÁŸc∑§á≈U∑§, ¬˝¬‡ÿÊÁ◊ = ŒπÃÊ „Í°U ,
´§h◊˜ = œŸœÊãÿ-‚ê¬ãŸ ÿØ = ¡Ù
⁄UÊÖÿ◊˜ = ⁄UÊÖÿ∑§Ù ◊◊ = ◊⁄UË
ø = •ı⁄U
‚È⁄UÊáÊÊ◊˜ = ŒflÃÊ•Ù¥∑§ ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊˜ = ßÁãº˝ÿÙ¢∑§
•ÊÁœ¬àÿ◊˜ = SflÊ◊ˬŸ∑§Ù ©Uë¿Ê·áÊ◊˜ = ‚ÈπÊŸflÊ‹
•flÊåÿ = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U ‡ÊÙ∑§◊˜ = ‡ÊÙ∑§∑§Ù
•Á¬ = ÷Ë (◊Ò¥) •¬ŸÈlÊØ = ŒÍ⁄U ∑§⁄U ‚∑§ –
[(‚¢¡ÿmÊ⁄UÊ flÌáÊÃ) •¡¸ÈŸ∑§Ê ÿÈh Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§„U∑§⁄U øȬ „UÙŸÊ
ÃÕÊ ÷ªflÊŸ˜∑§Ê ◊È‚∑§⁄UÊ∑§⁄U ’Ù‹ŸÊ–]
‚Ü¡ÿ ©UflÊø
∞fl◊ÈÄàflÊ NU·Ë∑§‡Ê¢ ªÈ«UÊ∑§‡Ê— ¬⁄ãì–
Ÿ ÿÙàSÿ ßÁà ªÙÁflãŒ◊ÈÄàflÊ ÃÍcáÊË¥ ’÷Ífl „UH 9H
∞fl◊˜ , ©UÄàflÊ, NU·Ë∑§‡Ê◊˜ , ªÈ«UÊ∑§‡Ê—, ¬⁄ãì,
Ÿ, ÿÙàSÿ, ßÁÃ, ªÙÁflãŒ◊˜ , ©UÄàflÊ, ÃÍcáÊË◊˜ , ’÷Ífl, „UH 9H
 •äÿÊÿ 2 39
‚¢¡ÿ ’Ù‹ó
¬⁄ãì
ªÈ«UÊ∑§‡Ê—
= „U ⁄UÊ¡Ÿ˜!
{
= ÁŸº˝Ê∑§Ù
ªÙÁflãŒ◊˜ = { üÊ˪ÙÁflãŒ,
÷ªflÊŸ˜‚
¡ËßflÊ‹ •¡¸ŸÈ Ÿ, ÿÙàSÿ = “ÿÈh Ÿ„UË¥ ∑§M°§ªÊ”

NU·Ë∑§‡Ê◊˜

∞fl◊˜
{
•ãÃÿʸ◊Ë
= üÊË∑ΧcáÊ
◊„UÊ⁄UÊ¡∑§ ¬˝ÁÃ
= ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
ßÁÃ
„U
©UÄàflÊ
ÃÍcáÊË◊˜
=
=
=
=
ÿ„U
S¬c≈UÔU
∑§„U∑§⁄U
øȬ
©UÄàflÊ = ∑§„U∑§⁄U (Á»§⁄U) ’÷Ífl = „UÙ ªÿ–
Ã◊ÈflÊø NU·Ë∑§‡Ê— ¬˝„U‚ÁãŸfl ÷Ê⁄UÖ
‚ŸÿÙL§÷ÿÙ◊¸äÿ Áfl·ËŒãÃÁ◊Œ¢ flø—H 10H
Ã◊˜ , ©UflÊø, NU·Ë∑§‡Ê—, ¬˝„U‚Ÿ˜ , ßfl, ÷Ê⁄UÃ,
‚ŸÿÙ—, §©U÷ÿÙ—, ◊äÿ, Áfl·ËŒãÃ◊˜ , ߌ◊˜ , flø—H 10H
©U‚∑§ ¬‡øÊØó
÷Ê⁄Uà {
= „U ÷⁄UÃfl¢‡ÊË
œÎÃ⁄UÊc≈UÔ˛U!
◊äÿ
Áfl·ËŒãÃ◊˜
=
=
’Ëø◊¥
‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UÃ „ÈU∞

NU·Ë∑§‡Ê—

©U÷ÿÙ—
{
•ãÃÿʸ◊Ë
= üÊË∑ΧcáÊ
◊„UÊ⁄UÊ¡
= ŒÙŸÙ¥
Ã◊˜
¬˝„U‚Ÿ˜ , ßfl
ߌ◊˜
flø—
=
=
=
=
©U‚ •¡¸ÈŸ∑§Ù
„°U‚Ã „ÈU∞-‚
ÿ„U
fløŸ
‚ŸÿÙ— = ‚ŸÊ•Ù¥∑§ ©UflÊø = ’Ù‹–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ê •¡¸ÈŸ∑§ ¬˝Áà ©U¬Œ‡Ê ¬˝Ê⁄Uê÷–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
•‡ÊÙëÿÊŸãfl‡ÊÙøSàfl¢ ¬˝ôÊÊflʌʢ‡ø ÷Ê·‚–
ªÃÊ‚ÍŸªÃÊ‚Í¢‡ø ŸÊŸÈ‡ÊÙøÁãà ¬Áá«UÃÊ—H 11H
•‡ÊÙëÿÊŸ˜ , •ãfl‡ÊÙø—, àfl◊˜, ¬˝ôÊÊflʌʟ˜ , ø ÷Ê·‚,
ªÃÊ‚ÍŸ˜ , •ªÃÊ‚ÍŸ,˜ ø, Ÿ, •ŸÈ‡ÊÙøÁãÃ, ¬Áá«UÃÊ—H 11H
40 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U •¡¸ÈŸ!ó
àfl◊˜ = ÃÍ

{
Ÿ ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UŸ-
•‡ÊÙëÿÊŸ˜ = ÿÙÇÿ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§
Á‹ÿ
ªÃÊ‚ÍŸ˜

ø
=

=
{ Á¡Ÿ∑§ ¬˝ÊáÊ
ø‹ ªÿ „Ò¥U,
©UŸ∑§ Á‹ÿ
•ı⁄U
•ãfl‡ÊÙø— = ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU
ø = •ı⁄U
{
¬˝ôÊÊflʌʟ˜ = ¬Áá«UÃÙ¥∑§-‚
fløŸÙ¥∑§Ù
•ªÃÊ‚ÍŸ˜

¬Áá«UÃÊ—
=

=
{ Á¡Ÿ∑§ ¬˝ÊáÊ
Ÿ„UË¥ ªÿ „Ò¥,
©UŸ∑§ Á‹ÿ (÷Ë)
¬Áá«UáŸ
÷Ê·‚ = ∑§„UÃÊ „ÒU; (¬⁄¢UÃ)È Ÿ, •ŸÈ‡ÊÙøÁãà = ‡ÊÙ∑§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÖ
[•Êà◊Ê∑§Ë ÁŸàÿÃÊ •ı⁄U ÁŸÌfl∑§Ê⁄UÃÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–]
Ÿ àflflÊ„¢U ¡ÊÃÈ ŸÊ‚¢ Ÿ àfl¢ Ÿ◊ ¡ŸÊÁœ¬Ê—–
Ÿ øÒfl Ÿ ÷ÁflcÿÊ◊— ‚fl¸ flÿ◊× ¬⁄U◊˜H 12H
Ÿ, ÃÈ , ∞fl, •„◊˜ ,U¡ÊÃÈ , Ÿ,•Ê‚◊˜ , Ÿ, àfl◊˜ , Ÿ, ß◊ , ¡ŸÊÁœ¬Ê—,
Ÿ, ø, ∞fl, Ÿ, ÷ÁflcÿÊ◊—, ‚fl¸, flÿ◊˜ , •Ã—, ¬⁄U◊˜H 12H
Ÿ = Ÿ ß◊ = ÿ
ÃÈ = ÃÙ ¡ŸÊÁœ¬Ê— = ⁄UÊ¡Ê‹Ùª
(∞fl◊˜) = ∞‚Ê Ÿ = Ÿ„UË¥
∞fl = „UË („ÒU Á∑§) (•Ê‚Ÿ˜) = Õ
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ø = •ı⁄U
¡ÊÃÈ = Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ Ÿ = Ÿ
Ÿ = Ÿ„UË¥ (∞fl◊˜) = ∞‚Ê
•Ê‚◊˜ = ÕÊ (•ÕflÊ) ∞fl § „Ë („Ò Á∑§)
àfl◊˜ = ÃÍ
Ÿ = Ÿ„UË¥ •Ã— = ß‚‚
(•Ê‚Ë—) = ÕÊ (•ÕflÊ) ¬⁄U◊˜ = •Êª
 •äÿÊÿ 2 41
flÿ◊˜ = „U◊ Ÿ = Ÿ„UË¥
‚fl̧ = ‚’ ÷ÁflcÿÊ◊— = ⁄U„¥Uª–
ŒÁ„UŸÙ˘ÁS◊ãÿÕÊ Œ„U ∑§ı◊Ê⁄¢U ÿıflŸ¢ ¡⁄UÊ–
ÃÕÊ Œ„UÊãÃ⁄U¬˝ÊÁåÜ˸⁄USÃòÊ Ÿ ◊ÈsÔÁÃH 13H
ŒÁ„UŸ—, •ÁS◊Ÿ˜ , ÿÕÊ, Œ„U, ∑§ÊÒ◊Ê⁄U◊˜ , ÿÊÒflŸ◊˜ , ¡⁄UÊ,
ÃÕÊ, Œ„UÊãÃ⁄U¬˝ÊÁå×, œË⁄U—, ÃòÊ, Ÿ, ◊ÈsÔÁÃH 13H
Á∑¢§ÃÈó
ÿÕÊ =¡Ò‚ ÃÕÊ = flÒ‚ „UË
ŒÁ„UŸ—
•ÁS◊Ÿ˜
=
=
¡ËflÊà◊Ê∑§Ë
ß‚ {
Œ„UÊãÃ⁄U¬˝ÊÁå×= •ãÿ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë
¬˝ÊÁåà „UÙÃË „ÒU;
Œ„U =Œ„U◊¥ ÃòÊ = ©U‚ Áfl·ÿ◊¥
∑§ı◊Ê⁄U◊˜ =’Ê‹∑§¬Ÿ, œË⁄U— = œË⁄U ¬ÈL§·
ÿıflŸ◊˜ =¡flÊŸË (•ı⁄U)
¡⁄UÊ = {
flÎhÊflSÕÊ
(„UÙÃË „ÒU)
Ÿ, ◊ÈsÔÁà {
= ◊ÙÁ„UÃ Ÿ„UË¥
„UÙÃÊ–
[‚◊Sà ÷٪٥∑§Ù •ÁŸàÿ ’ËÊ∑§⁄U ‚Èπ-ŒÈ—πÊÁŒ mãmÙ¥∑§Ù ‚„UŸ
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ–]
◊ÊòÊÊS¬‡ÊʸSÃÈ ∑§ıãÃÿ ‡ÊËÃÙcáÊ‚ÈπŒÈ—πŒÊ—–
•Êª◊ʬÊÁÿŸÙ˘ÁŸàÿÊSÃÊ¢ÁSÃÁÃˇÊSfl ÷Ê⁄UÃH 14H
◊ÊòÊÊS¬‡Êʸ—, ÃÈ , ∑§ÊÒãÃÿ, ‡ÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—πŒÊ—,
•Êª◊ʬÊÁÿŸ—, •ÁŸàÿÊ—, ÃÊŸ˜ , ÁÃÁÃˇÊSfl, ÷Ê⁄UÃH 14H
∑§ıãÃÿ = „U ∑ȧãÃˬÈòÊ! ÃÈ = ÃÙ
‡ÊËÃÙcáÊ-
{
‚ŒË¸-ª◊˸ •ı⁄U
‚ÈπŒÈ—πŒÊ— = ‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ù
ŒŸflÊ‹
•Êª◊ʬÊÁÿŸ— =
{ ©Uà¬ÁûÊ-
ÁflŸÊ‡Ê‡ÊË‹
(•ı⁄U)
{
◊ÊòÊÊS¬‡Êʸ— = ßÁãº˝ÿ •ı⁄U
Áfl·ÿÙ¥∑§ ‚¢ÿÙª
•ÁŸàÿÊ— = { •ÁŸàÿ „Ò¥U,
(ß‚Á‹ÿ)
42 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
÷Ê⁄Uà = „U ÷Ê⁄UÃ! ÁÃÁÃˇÊSfl = ‚„UŸ ∑§⁄U–
ÃÊŸ˜ = ©UŸ∑§Ù (ÃÍ)
[©UQ§ ‚„UŸ‡ÊË‹ÃÊ∑§Ù ◊ÙˇÊ¬˝ÊÁåÃ◊¥ „ÃÈ ’Ëʟʖ]
ÿ¢ Á„U Ÿ √ÿÕÿãàÿÃ ¬ÈL§·¢ ¬ÈL§··¸÷–
‚◊ŒÈ—π‚Èπ¢ œË⁄¢U ‚Ù˘◊ÎÃàflÊÿ ∑§À¬ÃH 15H
ÿ◊˜ , Á„U, Ÿ, √ÿÕÿÁãÃ, ∞Ã, ¬ÈL§·◊˜ , ¬ÈL§··¸÷,
‚◊ŒÈ—π‚Èπ◊˜ , œË⁄U◊˜, ‚—, •◊ÎÃàflÊÿ, ∑§À¬ÃH 15H
Á„U
¬ÈL§··¸÷
= ÄÿÙ¥Á∑§
= „U ¬ÈL§·üÊc∆U! ∞Ã =
{ ÿ (ßÁãº˝ÿ
•ı⁄U Áfl·ÿÙ¥∑§

‚◊ŒÈ—π‚Èπ◊˜= ‚◊ÊŸ

ÿ◊˜
{
ŒÈ—π-‚Èπ∑§Ù

‚◊¤ÊŸflÊ‹
= Á¡‚
Ÿ √ÿÕÿÁãà =
‚— =
{
‚¢ÿÙª)
√ÿÊ∑ȧ‹ Ÿ„UË¥
∑§⁄UÃ,
fl„U
œË⁄U◊˜ = œË⁄U •◊ÎÃàflÊÿ = ◊ÙˇÊ∑§
¬ÈL§·◊˜ = ¬ÈL§·∑§Ù ∑§À¬Ã = ÿÙÇÿ „UÙÃÊ „ÒU–
[‚Ø •ı⁄U •‚Ø∑§Ê ‹ˇÊáÊ–]
ŸÊ‚ÃÙ ÁfllÃ ÷ÊflÙ ŸÊ÷ÊflÙ ÁfllÃ ‚×–
©U÷ÿÙ⁄UÁ¬ ŒÎc≈UÙ˘ãÃSàflŸÿÙSÃûflŒÌ‡ÊÁ÷—H 16H
Ÿ, •‚×, ÁfllÃ, ÷Êfl—, Ÿ, •÷Êfl—, ÁfllÃ, ‚×,
©U÷ÿÊ—, •Á¬, ŒÎc≈UUÔ —, •ã×, ÃÈ , •ŸÿÊ—, ÃûflŒÁ‡Ê¸Á÷—H 16H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó

•‚× {
= •‚Ø (flSÃÈ)
∑§Ë (ÃÙ)
ÁfllÃ
ÃÈ
=
=
„ÒU
•ı⁄U
÷Êfl— = ‚ûÊÊ ‚× = ‚Ø∑§Ê
Ÿ = Ÿ„UË¥ •÷Êfl— = •÷Êfl
 •äÿÊÿ 2 43
Ÿ = Ÿ„UË¥ •Á¬ = „UË
ÁfllÃ {
= „ÒU– •ã× = Ãûfl

•ŸÿÙ—
(ß‚ ¬˝∑§Ê⁄)
= ߟ {
ÃûflŒÌ‡ÊÁ÷— = ÃûflôÊÊŸË
¬ÈL§·Ù¥mÊ⁄UÊ
©U÷ÿÙ— = ŒÙŸÙ¥∑§Ê ŒÎc≈U— = ŒπÊ ªÿÊ „ÒUó
[‚Ø •ı⁄U •‚Ø flSÃÈ∑§ SflM§¬∑§Ê ÁŸM§¬áÊ ∞fl¢ •¡¸ÈŸ∑§Ù ÿÈh
∑§⁄UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ–]
•ÁflŸÊÁ‡Ê ÃÈ ÃÁmÁh ÿŸ ‚fl¸Á◊Œ¢ ÃÃ◊˜–
ÁflŸÊ‡Ê◊√ÿÿSÿÊSÿ Ÿ ∑§Á‡øà∑§Ãȸ◊„¸UÁÃH 17H
•ÁflŸÊÁ‡Ê, ÃÈ, ÃØ , ÁflÁh, ÿŸ˜ , ‚fl¸◊˜ , ߌ◊˜ , ÃÃ◊˜,
ÁflŸÊ‡Ê◊˜ , •√ÿÿSÿ, •Sÿ, Ÿ, ∑§Á‡øØ , ∑§Ãȸ◊˜, •„¸UÁÃH 17H
ß‚ ãÿÊÿ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄Uó
•ÁflŸÊÁ‡Ê =ŸÊ‡Ê⁄UÁ„Uà ÃÃ◊˜ = √ÿÊåà „ÒU–
ÃÈ =ÃÙ (ÃÍ) •Sÿ = ß‚
ÃØ =©U‚∑§Ù •√ÿÿSÿ = •ÁflŸÊ‡ÊË∑§Ê
ÁflÁh =¡ÊŸ, ÁflŸÊ‡Ê◊˜ = ÁflŸÊ‡Ê
ÿŸ =Á¡‚‚ ∑§Ãȸ◊˜ = ∑§⁄UŸ◊ ¥
ߌ◊˜ =ÿ„U
‚fl¸◊˜ {
= ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜
(ŒÎ‡ÿflª¸)
∑§Á‡øØ
Ÿ, •„¸UÁÃ
= ∑§Ù߸ ÷Ë
= ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
•ãÃflãà ß◊ Œ„UÊ ÁŸàÿSÿÙQ§Ê— ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊ—–
•ŸÊÁ‡ÊŸÙ˘¬˝◊ÿSÿ ÃS◊ÊlÈäÿSfl ÷Ê⁄UÃH 18H
•ãÃflã×, ß◊, Œ„UÊ—, ÁŸàÿSÿ, ©UQ§Ê—, ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊ—,
•ŸÊÁ‡ÊŸ—, •¬˝◊ÿSÿ, ÃS◊ÊØ , ÿÈäÿSfl, ÷Ê⁄UÃH 18H
•ı⁄U ß‚ó
•ŸÊÁ‡ÊŸ— = ŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃ, ÁŸàÿSÿ = ÁŸàÿSflM§¬
•¬˝◊ÿSÿ = •¬˝◊ÿ , ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊ— = ¡ËflÊà◊Ê∑§
44 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ß◊ = ÿ ‚’ ÃS◊ÊØ = ß‚Á‹ÿ
Œ„UÊ—
•ãÃflã×
=
=
‡Ê⁄UË⁄U
ŸÊ‡ÊflÊŸ˜
÷Ê⁄Uà = {
„U ÷⁄UÃfl¢‡ÊË
•¡¸ÈŸ! (ÃÍ)
©UQ§Ê— = ∑§„U ªÿ „Ò¥U– ÿÈäÿSfl = ÿÈh ∑§⁄U–
[•Êà◊Ê∑§Ù ◊⁄UŸ ÿÊ ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ê ‚◊¤ÊŸflÊ‹Ù¥∑§Ù •ôÊÊŸË ’Ëʟʖ]
ÿ ∞Ÿ¢ flÁûÊ „UãÃÊ⁄¢U ÿ‡øÒŸ¢ ◊ãÿÃ „UÃ◊˜–
©U÷ı Ãı Ÿ Áfl¡ÊŸËÃÙ ŸÊÿ¢ „UÁãà Ÿ „UãÿÃH 19H
ÿ—, ∞Ÿ◊˜ , flÁûÊ, „ãÃÊ⁄U◊˜ , ÿ—, ø, ∞Ÿ◊˜ , ◊ãÿÃ, „UÃ◊˜,
©U÷ÊÒ ÃÊÒ, Ÿ, Áfl¡ÊŸË×, Ÿ, •ÿ◊˜ , „UÁãÃ, Ÿ, „UãÿÃH 19H
•ı⁄Uó
ÿ— = ¡Ù ©U÷ı = ŒÙŸÙ¥ „UË
∞Ÿ◊˜ = ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù Ÿ = Ÿ„UË¥
„UãÃÊ⁄U◊˜
flÁûÊ
=
=
◊Ê⁄UŸflÊ‹Ê
‚◊¤ÊÃÊ „ÒU {
Áfl¡ÊŸË× = ¡ÊŸÃ;
(ÄÿÙ¥Á∑§)
ø
ÿ—
=
=
ÃÕÊ
¡Ù
•ÿ◊˜ {
= ÿ„U •Êà◊Ê
(flÊSÃfl◊¥)
∞Ÿ◊˜ = ß‚∑§Ù Ÿ = Ÿ (ÃÙ Á∑§‚Ë∑§Ù)
„UÃ◊˜ = ◊⁄UÊ „UÁãà = ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU (•ı⁄U)
◊ãÿÃ = ◊ÊŸÃÊ „ÒU, Ÿ = Ÿ (Á∑§‚Ë∑§ mÊ⁄UÊ)
Ãı = fl „UãÿÃ = ◊Ê⁄UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[¡ã◊ÊÁŒ ¿U— Áfl∑§Ê⁄UÙ¥‚ ⁄UÁ„Uà •Êà◊SflM§¬∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–]
Ÿ ¡ÊÿÃ Á◊˝ÿÃ flÊ ∑§ŒÊÁø-
ãŸÊÿ¢ ÷ÍàflÊ ÷ÁflÃÊ flÊ Ÿ ÷Íÿ—–
•¡Ù ÁŸàÿ— ‡ÊʇflÃÙ˘ÿ¢ ¬È⁄UÊáÊÙ-
Ÿ „UãÿÃ „Uãÿ◊ÊŸ ‡Ê⁄UË⁄UH 20H
 •äÿÊÿ 2 45
Ÿ, ¡ÊÿÃ, Á◊˝ÿÃ, flÊ, ∑§ŒÊÁøØ , Ÿ, •ÿ◊˜,
÷ÍàflÊ, ÷ÁflÃÊ, flÊ, Ÿ, ÷Íÿ—, •¡—, ÁŸàÿ—,
‡Êʇfl×, •ÿ◊˜, ¬È⁄UÊáÊ—, Ÿ, „UãÿÃ, „Uãÿ◊ÊŸ, ‡Ê⁄UË⁄UH 20H
•ÿ◊˜
∑§ŒÊÁøØ
=
=
ÿ„U •Êà◊Ê
Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë
÷ÁflÃÊ = { „U„Ò–ÙŸ(ÄÿÙ¥
flÊ‹Ê („UË)
緤)
Ÿ = Ÿ (ÃÙ) •ÿ◊˜ =
ÿ„U
¡ÊÿÃ = ¡ã◊ÃÊ „ÒU •¡— =
•¡ã◊Ê,
flÊ = •ı⁄U ÁŸàÿ— =
ÁŸàÿ,
Ÿ = Ÿ ‡Êʇfl× =
‚ŸÊß (•ı⁄U)
Á◊˝ÿÃ = ◊⁄UÃÊ („UË) „ÒU ¬È⁄UÊáÊ— =
¬È⁄UÊß („Ò);
flÊ = ÃÕÊ ‡Ê⁄UË⁄U =
‡Ê⁄UË⁄U∑§
Ÿ
÷ÍàflÊ
=
=
Ÿ (ÿ„U)
©Uà¬ãŸ „UÙ∑§⁄U
„Uãÿ◊ÊŸ {
= ◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë
(ÿ„U)
Ÿ = Ÿ„UË¥
÷Íÿ— = Á»§⁄U „UãÿÃ = ◊Ê⁄UÊ ¡ÊÃÊ–
[•Êà◊ÃûflÁflØ Á∑§‚Ë∑§Ù ÷Ë ◊Ê⁄UŸ ÿÊ ◊⁄UflÊŸflÊ‹Ê Ÿ„UË¥ „UÙÃÊóÿ„U ∑§ÕŸ–]
flŒÊÁflŸÊÁ‡ÊŸ¢ ÁŸàÿ¢ ÿ ∞Ÿ◊¡◊√ÿÿ◊˜–
∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·— ¬ÊÕ¸ ∑¢§ ÉÊÊÃÿÁà „UÁãà ∑§◊˜H 21H
flŒ, •ÁflŸÊÁ‡ÊŸ◊˜ , ÁŸàÿ◊˜ , ÿ—, ∞Ÿ◊˜ , •¡◊˜ , •√ÿÿ◊˜ ,
∑§Õ◊˜ ‚—, ¬ÈL§·—, ¬ÊÕ¸, ∑§◊˜ , ÉÊÊÃÿÁÃ, „UÁãÃ, ∑§◊˜H 21H
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÎÕʬÈòÊ •¡Ȩ̀Ÿ! •¡◊˜ = •¡ã◊Ê (•ı⁄U)
ÿ— = ¡Ù •√ÿÿ◊˜ = •√ÿÿ
¬ÈL§·— = ¬ÈL§· flŒ = ¡ÊŸÃÊ „ÒU,
∞Ÿ◊˜ = ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù ‚— = fl„U (¬ÈL§·)
•ÁflŸÊÁ‡ÊŸ◊˜ = ŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃ, ∑§Õ◊˜ = ∑Ò§‚
ÁŸàÿ◊˜ = ÁŸàÿ, ∑§◊˜ = Á∑§‚∑§Ù
46 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÉÊÊÃÿÁà = ◊⁄UflÊÃÊ „Ò (•ı⁄U) ∑§◊˜ = Á∑§‚∑§Ù
(∑§Õ◊˜) = ∑Ò§‚ „UÁãà = ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU?
[◊ŸÈcÿ∑§ ∑§¬«∏U ’Œ‹Ÿ∑§Ê ©UŒÊ„U⁄UáÊ ŒÃ „ÈU∞ ‡Ê⁄UË⁄UÊãÃ⁄U-¬˝ÊÁåÃ∑§Ê Ãûfl
‚◊¤ÊÊŸÊ–]
flÊ‚Ê¢Á‚ ¡ËáÊʸÁŸ ÿÕÊ Áfl„UÊÿ
ŸflÊÁŸ ªÎˆÔUÊÁà Ÿ⁄UÙ˘¬⁄UÊÁáÊ–
ÃÕÊ ‡Ê⁄UË⁄UÊÁáÊ Áfl„UÊÿ ¡ËáÊʸ-
ãÿãÿÊÁŸ ‚¢ÿÊÁà ŸflÊÁŸ Œ„UËH 22H
flÊ‚Ê¢Á‚, ¡ËáÊʸÁŸ, ÿÕÊ, Áfl„UÊÿ, ŸflÊÁŸ, ªÎˆUÔ ÊÁÃ,
Ÿ⁄U—, •¬⁄UÊÁáÊ, ÃÕÊ, ‡Ê⁄UË⁄UÊÁáÊ, Áfl„UÊÿ, ¡ËáÊʸÁŸ,
•ãÿÊÁŸ, ‚¢ÿÊÁÃ, ŸflÊÁŸ, Œ„UËH 22H
•ı⁄U ÿÁŒ ÃÍ ∑§„U Á∑§ ◊Ò¥ ÃÙ ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥∑§ ÁflÿÙª∑§Ê ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UÃÊ
„UÍ° ÃÙ ÿ„U ÷Ë ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ó
ÿÕÊ = ¡Ò‚ ÃÕÊ = flÒ‚ „UË
Ÿ⁄U— = ◊ŸÈcÿ Œ„UË = ¡ËflÊà◊Ê
¡ËáÊʸÁŸ = ¬È⁄UÊŸ ¡ËáÊʸÁŸ = ¬È⁄UÊŸ
flÊ‚Ê¢Á‚ = flSòÊÙ¥∑§Ù ‡Ê⁄UË⁄UÊÁáÊ = ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥∑§Ù
Áfl„UÊÿ = àÿʪ∑§⁄U Áfl„UÊÿ = àÿʪ∑§⁄U
•¬⁄UÊÁáÊ = ŒÍ‚⁄U •ãÿÊÁŸ = ŒÍ‚⁄U
ŸflÊÁŸ = Ÿÿ (flSòÊÙ¥∑§Ù) ŸflÊÁŸ = Ÿÿ (‡Ê⁄UË⁄UÙ∑¥ §Ù)
ªÎˆÔUÊÁà = ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ‚¢ÿÊÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[•Êà◊Ãûfl∑§Ù •ë¿Ul, •ŒÊsÔ, •Ä‹l •ı⁄U •‡ÊÙcÿ ÃÕÊ ÁŸàÿ,
‚fl¸ªÃ, SÕÊáÊÈ , •ø‹, ‚ŸÊß, •√ÿQ§, •Áøãàÿ ∞fl¢ ÁŸÌfl∑§Ê⁄U
∑§„U∑§⁄U ©U‚∑§ Á‹ÿ ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸÊ •ŸÈÁøà ’Ëʟʖ]
ŸÒŸ¢ Á¿UãŒÁãà ‡ÊSòÊÊÁáÊ ŸÒŸ¢ Œ„UÁà ¬Êfl∑§—–
Ÿ øÒŸ¢ Ä‹Œÿãàÿʬ٠Ÿ ‡ÊÙ·ÿÁà ◊ÊL§Ã—H 23H
 •äÿÊÿ 2 47
Ÿ, ∞Ÿ◊˜ , Á¿UãŒÁãÃ, ‡ÊSòÊÊÁáÊ, Ÿ, ∞Ÿ◊˜ , Œ„UÁÃ, ¬Êfl∑§—,
Ÿ, ø, ∞Ÿ◊˜ , Ä‹ŒÿÁãÃ, •Ê¬—, Ÿ, ‡ÊÊ·ÿÁÃ, ◊ÊL§Ã—H 23H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó
∞Ÿ◊˜ = ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù ∞Ÿ◊˜ = ß‚∑§Ù
‡ÊSòÊÊÁáÊ = ‡ÊSòÊ •Ê¬— = ¡‹
Ÿ = Ÿ„UË¥ Ÿ = Ÿ„UË¥
Á¿UãŒÁãà = ∑§Ê≈U ‚∑§Ã, Ä‹ŒÿÁãà = ª‹Ê ‚∑§ÃÊ
∞Ÿ◊˜ = ß‚∑§Ù ø = •ı⁄U
¬Êfl∑§— = •Êª ◊ÊL§Ã— = flÊÿÈ
Ÿ = Ÿ„UË¥ Ÿ = Ÿ„UË¥
Œ„UÁà = ¡‹Ê ‚∑§ÃË, ‡ÊÙ·ÿÁà = ‚ÈπÊ ‚∑§ÃÊ–
•ë¿UlÙ˘ÿ◊ŒÊsÔÙ˘ÿ◊Ä‹lÙ˘‡ÊÙcÿ ∞fl ø–
ÁŸàÿ— ‚fl¸ªÃ— SÕÊáÊÈ⁄Uø‹Ù˘ÿ¢ ‚ŸÊß—H 24H
•ë¿Ul—, •ÿ◊˜ , •ŒÊsÔ—, •ÿ◊˜ , •Ä‹l—, •‡ÊÊcÿ—, ∞fl,ø,
ÁŸàÿ—, ‚fl¸ªÃ—, SÕÊáÊÈ—, •ø‹—, •ÿ◊˜ , ‚ŸÊß—H 24H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
•ÿ◊˜ = ÿ„U •Êà◊Ê •ÿ◊˜ = ÿ„U •Êà◊Ê
•ë¿Ul— = •ë¿Ul „ÒU; ÁŸàÿ— = ÁŸàÿ
•ÿ◊˜ = ÿ„U •Êà◊Ê ‚fl¸ªÃ— = ‚fl¸√ÿʬË,
•ŒÊsÔ— = •ŒÊsÔ, •ø‹— = •ø‹,
•Ä‹l—
ø
=
=
•Ä‹l
•ı⁄U
SÕÊáÊÈ— ={ÁSÕ⁄U ⁄U„UŸflÊ‹Ê,
(•ı⁄U)
∞fl = ÁŸ—‚¢Œ„U
•‡ÊÙcÿ— = •‡ÊÙcÿ „ÒU (ÃÕÊ) ‚ŸÊß— = ‚ŸÊß „ÒU–
•√ÿQ§Ù˘ÿ◊ÁøãàÿÙ˘ÿ◊Áfl∑§ÊÿÙ¸˘ÿ◊ÈëÿÃ–
ÃS◊ÊŒfl¢ ÁflÁŒàflÒŸ¢ ŸÊŸÈ‡ÊÙÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H 25H
•√ÿQ§—, •ÿ◊˜ , •Áøãàÿ—, •ÿ◊˜ , •Áfl∑§Êÿ¸—, •ÿ◊˜ , ©UëÿÃ,
ÃS◊ÊØ , ∞fl◊˜ , ÁflÁŒàflÊ, ∞Ÿ◊˜ , Ÿ, •ŸÈ‡ÊÊÁøÃÈ◊˜ , •„¸Á‚H 25H
48 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•ı⁄Uó
•ÿ◊˜ = ÿ„U •Êà◊Ê ∞Ÿ◊˜ = ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù
•√ÿQ§— = •√ÿQ§ „ÒU, ∞fl◊˜ = ©U¬ÿȸQ§ ¬˝∑§Ê⁄U‚
•ÿ◊˜ = ÿ„U •Êà◊Ê ÁflÁŒàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U (ÃÍ)

(•ı⁄U){
•Áøãàÿ— = •Áøãàÿ „ÒU, •ŸÈ‡ÊÙÁøÃÈ◊˜ = ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸ∑§

{
•ÿ◊˜ = ÿ„U •Êà◊Ê ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU,
•Áfl∑§Êÿ¸— = Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„Uà Ÿ, •„¸UÁ‚ = •ÕʸØ ÃȤÊ,
©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸÊ
ÃS◊ÊØ = ß‚‚ („U •¡¸ŸÈ !) ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU–
[•Êà◊Ê∑§Ù ¡ã◊Ÿ-◊⁄UŸflÊ‹Ê ◊ÊŸŸ¬⁄U ÷Ë ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë •ÁŸàÿÃÊ∑§Ù
‚◊¤Ê∑§⁄U ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ê ÁŸ·œ–]
•Õ øÒŸ¢ ÁŸàÿ¡Êâ ÁŸàÿ¢ flÊ ◊ãÿ‚ ◊ÎÃ◊˜–
ÃÕÊÁ¬ àfl¢ ◊„UÊ’Ê„UÙ ŸÒfl¢ ‡ÊÙÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H 26H
•Õ, ø, ∞Ÿ◊˜ , ÁŸàÿ¡ÊÃ◊˜ , ÁŸàÿ◊˜ , flÊ, ◊ãÿ‚, ◊ÎÃ◊˜ ,
ÃâÊÊÁ¬, àfl◊˜ , ◊„UÊ’Ê„UÊ, Ÿ, ∞fl◊˜ , ‡ÊÊÁøÃÈ◊˜ , •„¸UÁ‚H 26H
•Õ = Á∑¢§ÃÈ ◊ÎÃ◊˜ = ◊⁄UŸflÊ‹Ê
ø = ÿÁŒ ◊ãÿ‚ = ◊ÊŸÃÊ „ÒU,
àfl◊˜ = ÃÍ ÃÕÊÁ¬ = ÃÙ ÷Ë
∞Ÿ◊˜ = ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù ◊„UÊ’Ê„UÙ = „U ◊„UÊ’Ê„UÙ! (ÃÍ)
ÁŸàÿ¡ÊÃ◊˜ = ‚ŒÊ ¡ã◊ŸflÊ‹Ê ∞fl◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
flÊ = ÃÕÊ ‡ÊÙÁøÃÈ◊˜ = ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ù
ÁŸàÿ◊˜ = ‚ŒÊ Ÿ, •„¸UÁ‚ = ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU–
¡ÊÃSÿ Á„U œ˝ÈflÙ ◊ÎàÿÈœ˝È¸fl¢ ¡ã◊ ◊ÎÃSÿ ø–
ÃS◊ÊŒ¬Á⁄U„UÊÿ¸˘Õ¸ Ÿ àfl¢ ‡ÊÙÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H 27H
¡ÊÃSÿ, Á„U, œ˝Èfl—, ◊ÎàÿÈ—, œ˝Èfl◊˜, ¡ã◊, ◊ÎÃSÿ, ø, ÃS◊ÊØ ,
•¬Á⁄U„UÊÿ¸, •Õ¸, Ÿ, àfl◊˜, ‡ÊÊÁøÃÈ◊˜ , •„¸UÁ‚H 27H
 •äÿÊÿ 2 49

Á„U

¡ÊÃSÿ
=

=
{ ÄÿÙ¥Á∑§ (ß‚
◊ÊãÿÃÊ∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U)
¡ã◊ „ÈU∞∑§Ë
¡ã◊
œ˝Èfl◊˜
ÃS◊ÊØ
•¬Á⁄U„UÊÿ¸
=
=
=
=
¡ã◊
ÁŸÁ‡øà „ÒU–
ß‚‚ (÷Ë ß‚)
Á’ŸÊ ©U¬ÊÿflÊ‹
◊ÎàÿÈ— = ◊ÎàÿÈ •Õ¸ = Áfl·ÿ◊¥
œ˝Èfl— = ÁŸÁ‡øà „ÒU àfl◊˜ = ÃÍ
ø = •ı⁄U ‡ÊÙÁøÃÈ◊˜ = ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ù
◊ÎÃSÿ = ◊⁄U „ÈU∞∑§Ê Ÿ, •„¸UÁ‚ = ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU–
•√ÿQ§ÊŒËÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ √ÿQ§◊äÿÊÁŸ ÷Ê⁄UÖ
•√ÿQ§ÁŸœŸÊãÿfl ÃòÊ ∑§Ê ¬Á⁄UŒflŸÊH 28H
•√ÿQ§ÊŒËÁŸ, ÷ÍÃÊÁŸ, √ÿQ§◊äÿÊÁŸ, ÷Ê⁄UÃ,
•√ÿQ§ÁŸœŸÊÁŸ, ∞fl, ÃòÊ, ∑§Ê, ¬Á⁄UŒflŸÊH 28H
•ı⁄U ÿ ÷Ëc◊ÊÁŒ∑§Ù¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ◊ÊÿÊ◊ÿ „UÙŸ‚ •ÁŸàÿ „Ò¥U, ß‚‚ ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥∑§
Á‹ÿ ÷Ë ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà Ÿ„UË¥; ÄÿÙ¥Á∑§ó
÷Ê⁄UÃ
÷ÍÃÊÁŸ
= „U •¡¸ÈŸ!
= ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊáÊË
√ÿQ§◊äÿÊÁŸ = { ’Ëø◊ ¥ „UË, ¬˝∑§≈U
„Ò¥U; (Á»§⁄U)
{
•√ÿQ§ÊŒËÁŸ = ¡ã◊‚ ¬„U‹
•¬˝∑§≈U Õ (•ı⁄U) ÃòÊ = ∞‚Ë ÁSÕÁÃ◊¥

{
◊⁄UŸ∑§ ’ÊŒ
•√ÿQ§- ÷Ë •¬˝∑§≈U ∑§Ê = ÄÿÊ
ÁŸœŸÊÁŸ, ∞fl= „UÙ ¡ÊŸflÊ‹
„Ò¥U, (∑§fl‹) ¬Á⁄UŒflŸÊ = ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸÊ „ÒU?
[•Êà◊Ãûfl∑§ º˝c≈UÊÔU , flQ§Ê •ı⁄U üÊÙÃÊ∑§Ë ŒÈ‹¸÷ÃÊ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
•Ê‡øÿ¸flଇÿÁà ∑§Á‡øŒŸ-
◊ʇøÿ¸flmŒÁà ÃÕÒfl øÊãÿ—–
•Ê‡øÿ¸flìÊÒŸ◊ãÿ— oÎáÊÙÁÃ
üÊÈàflÊåÿŸ¢ flŒ Ÿ øÒfl ∑§Á‡øØH 29H
50 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•Ê‡øÿ¸flØ , ¬‡ÿÁÃ, ∑§Á‡øØ , ∞Ÿ◊˜ , •Ê‡øÿ¸flØ , flŒÁÃ,
ÃÕÊ, ∞fl, ø, •ãÿ—, •Ê‡øÿ¸flØ , ø, ∞Ÿ◊˜ , •ãÿ—,
oÎáÊÊÁÃ, üÊÈàflÊ, •Á¬, ∞Ÿ◊˜ , flŒ , Ÿ, ø, ∞fl, ∑§Á‡øØH 29H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ! ÿ„U •Êà◊Ãûfl ’«∏UÊ ª„UŸ „ÒU, ß‚Á‹ÿó

∑ Á‡øØ = { ∑§Ù߸ ∞∑§ ø= ÃÕÊ

∞Ÿ◊˜
◊„UʬÈL§· „UË
= ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù
•ãÿ— = {
ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ù߸,
(•Áœ∑§Ê⁄UË ¬ÈL§·
•Ê‡øÿ¸flØ = •Ê‡øÿ¸∑§Ë ÷Ê°Áà „UË)
¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU ∞Ÿ◊˜ = ß‚
ø = •ı⁄U •Ê‡øÿ¸flØ = •Ê‡øÿ¸∑§Ë ÷Ê°ÁÃ
ÃÕÊ = flÒ‚ oÎáÊÙÁà = ‚ÈŸÃÊ „ÒU
∞fl = „UË ø = •ı⁄U

{
ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ù߸ ∑§Á‡øØ = ∑§Ù߸-∑§Ù߸ (ÃÙ)
•ãÿ— = ◊„UʬÈL§· „UË üÊÈàflÊ = ‚ÈŸ∑§⁄U
(ß‚∑§ Ãûfl∑§Ê) •Á¬ = ÷Ë
∞Ÿ◊˜ = ß‚∑§Ù
•Ê‡øÿ¸flØ = •Ê‡øÿ¸∑§Ë ÷Ê°Áà Ÿ, ∞fl = Ÿ„UË¥
flŒÁà = fláʸŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU flŒ = ¡ÊŸÃÊ–
[•Êà◊Ãûfl ‚fl¸ÕÊ •fläÿ „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬˝ÊáÊË∑§ Á‹ÿ ‡ÊÙ∑§
∑§⁄UŸ∑§Ê ÁŸ·œ–]
Œ„UË ÁŸàÿ◊fläÿÙ˘ÿ¢ Œ„U ‚fl¸Sÿ ÷Ê⁄UÖ
ÃS◊Êà‚flʸÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ Ÿ àfl¢ ‡ÊÙÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H 30H
Œ„UË, ÁŸàÿ◊˜ , •fläÿ—, •ÿ◊˜ , Œ„U, ‚fl¸Sÿ, ÷Ê⁄UÃ,
ÃS◊ÊØ , ‚flʸÁáÊ, ÷ÍÃÊÁŸ, Ÿ, àfl◊˜ , ‡ÊÊÁøÃÈ◊˜ , •„¸UÁ‚H 30H
 •äÿÊÿ 2 51
÷Ê⁄Uà = „U •¡¸ÈŸ! ÃS◊ÊØ = ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ
•ÿ◊˜ = ÿ„U ‚flʸÁáÊ = ‚ê¬Íáʸ
Œ„UË
‚fl¸Sÿ
=
=
•Êà◊Ê
‚’∑§
÷ÍÃÊÁŸ {
= ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§
Á‹ÿ
Œ„U = ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥◊¥ àfl◊˜ = ÃÍ
ÁŸàÿ◊˜ = ‚ŒÊ „UË ‡ÊÙÁøÃÈ◊˜ = ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ù
•fläÿ— = •fläÿ „ÒU* Ÿ, •„¸UÁ‚ = ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ˇÊÊòÊœ◊¸∑§Ë ŒÎÁc≈U‚ ÿÈh∑§Ù •¡¸ÈŸ∑§Ê Sflœ◊¸ ’ËÊ∑§⁄U ©U‚∑§ àÿʪ∑§Ù
‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ •ŸÈÁøà Á‚h ∑§⁄UŸÊ–
Sflœ◊¸◊Á¬ øÊflˇÿ Ÿ Áfl∑§Áê¬ÃÈ◊„¸UÁ‚–
œêÿʸÁh ÿÈhÊë¿˛UÿÙ˘ãÿàˇÊÁòÊÿSÿ Ÿ ÁfllÃH 31H
Sflœ◊¸◊˜ , •Á¬, ø, •flˇÿ, Ÿ, Áfl∑§Áê¬ÃÈ◊˜ , •„¸UÁ‚
œêÿʸØ , Á„U, ÿÈhÊØ , üÊÿ—, •ãÿØ , ˇÊÁòÊÿSÿ, Ÿ, ÁfllÃH 31H
ø =ÃÕÊ Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§
Sflœ◊¸◊˜ =•¬Ÿ œ◊¸∑§Ù ˇÊÁòÊÿSÿ = ˇÊÁòÊÿ∑§ Á‹ÿ
•flˇÿ =Œπ∑§⁄U œêÿʸØ = œ◊¸ÿÈQ§
•Á¬ =÷Ë (ÃÍ) ÿÈhÊØ = ÿÈh‚ (’…∏U∑§⁄U)
Áfl∑§Áê¬ÃÈ◊˜ =÷ÿ ∑§⁄UŸ- •ãÿØ = ŒÍ‚⁄UÊ (∑§Ù߸)

{ {
= ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄UË
ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥, „ÒU üÊÿ—
Ÿ, •„¸UÁ‚ = ÿÊŸË ÃȤÊ, ∑§Ã¸√ÿ
÷ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ, Ÿ = Ÿ„UË¥
øÊÁ„Uÿ; ÁfllÃ = „ÒU–
ÿŒÎë¿UÿÊ øÙ¬¬ãŸ¢ Sflª¸mÊ⁄U◊¬ÊflÎÃ◊˜–
‚ÈÁπŸ— ˇÊÁòÊÿÊ— ¬ÊÕ¸ ‹÷ãÃ ÿÈh◊ˌ·Ê◊˜H 32H

* Á¡‚∑§Ê flœ Ÿ„Ë¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§–

52 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÿŒÎë¿UÿÊ, ø, ©U¬¬ãŸ◊˜, Sflª¸mÊ⁄U◊˜, •¬ÊflÎÃ◊˜,
‚ÈÁπŸ—, ˇÊÁòÊÿÊ—, ¬ÊÕ¸, ‹÷ãÃ, ÿÈh◊˜, ߸ŒÎ‡Ê◊˜H 32H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! ߸ŒÎ‡Ê◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
ÿŒÎë¿UÿÊ = •¬Ÿ-•Ê¬ ÿÈh◊˜ = ÿÈh∑§Ù
©U¬¬ãŸ◊˜ = ¬˝Êåà „ÈU∞ ‚ÈÁπŸ— = ÷ÊÇÿflÊŸ˜
ø
•¬ÊflÎÃ◊˜
=
=
•ı⁄U
πÈ‹ „ÈU∞
ˇÊÁòÊÿÊ— = {
ˇÊÁòÊÿ‹Ùª,
(„UË)
Sflª¸mÊ⁄U◊˜ = Sflª¸∑§ mÊ⁄UM§¬ ‹÷ãÃ = ¬ÊÃ „Ò¥U–
•Õ øûflÁ◊◊¢ œêÿZ ‚æU˜ ª˝Ê◊¢ Ÿ ∑§Á⁄UcÿÁ‚–
Ã× Sflœ◊Z ∑§ËÏà ø Á„UàflÊ ¬Ê¬◊flÊåSÿÁ‚H 33H
•Õ, øØ , àfl◊˜ , ß◊◊˜ , œêÿ¸◊˜ , ‚æ˜U ª˝Ê◊◊˜ , Ÿ, ∑§Á⁄UcÿÁ‚,
Ã×, Sflœ◊¸◊˜ , ∑§ËÌÃ◊˜ , ø, Á„UàflÊ, ¬Ê¬◊˜ , •flÊåSÿÁ‚H 33H
•Õ = Á∑¢§ÃÈ Ã× = ÃÙ
øØ = ÿÁŒ Sflœ◊¸◊˜ = Sflœ◊¸
àfl◊˜ = ÃÍ ø = •ı⁄U
ß◊◊˜ = ß‚ ∑§ËÌÃ◊˜ = ∑§ËÌÃ∑§Ù
œêÿ¸◊˜ = œ◊¸ÿÈQ§ Á„UàflÊ = πÙ∑§⁄U
‚æ˜U ª˝Ê◊◊˜ = ÿÈh∑§Ù ¬Ê¬◊˜ = ¬Ê¬∑§Ù
Ÿ = Ÿ„UË¥
∑§Á⁄UcÿÁ‚ = ∑§⁄UªÊ •flÊåSÿÁ‚ = ¬˝Êåà „U٪ʖ
•∑§ËÏà øÊÁ¬ ÷ÍÃÊÁŸ ∑§ÕÁÿcÿÁãà Ã˘√ÿÿÊ◊˜–
‚ê÷ÊÁflÃSÿ øÊ∑§ËÌÃ◊¸⁄UáÊÊŒÁÃÁ⁄UëÿÃH 34H
•∑§ËÌÃ◊˜ , ø, •Á¬, ÷ÍÃÊÁŸ, ∑§ÕÁÿcÿÁãÃ, Ã, •√ÿÿÊ◊˜ ,
‚ê÷ÊÁflÃSÿ, ø, •∑§ËÌ×, ◊⁄UáÊÊØ , •ÁÃÁ⁄UëÿÃH 34H
ø
÷ÍÃÊÁŸ
= ÃÕÊ
= ‚’ ‹Ùª
•√ÿÿÊ◊˜ = { ’„È⁄U„UŸUÃfl∑§Ê‹Ã∑§
Ê‹Ë
Ã = Ã⁄UË •∑§ËÌÃ◊˜ = •¬∑§ËÌÃ∑§Ê
 •äÿÊÿ 2 53
•Á¬ = ÷Ë •∑§ËÌ× = •¬∑§ËÌÃ
∑§ÕÁÿcÿÁãà = ∑§ÕŸ ∑§⁄¥Uª
ø = •ı⁄U ◊⁄UáÊÊØ = ◊⁄UáÊ‚ (÷Ë)
{
‚ê÷ÊÁflÃSÿ = ◊ÊŸŸËÿ ¬ÈL§·-
∑§ Á‹ÿ •ÁÃÁ⁄UëÿÃ = ’…∏U∑§⁄U „ÒU–
÷ÿʺ˝áÊʌȬ⁄Uâ ◊¢SÿãÃ àflÊ¢ ◊„UÊ⁄UÕÊ—–
ÿ·Ê¢ ø àfl¢ ’„ÈU◊ÃÙ ÷ÍàflÊ ÿÊSÿÁ‚ ‹ÊÉÊfl◊˜H 35H
÷ÿÊØ , ⁄UáÊÊØ, ©U¬⁄UÃêʘ, ◊¢SÿãÃ, àflÊ◊˜ , ◊„UÊ⁄UÕÊ—,
ÿ·Ê◊˜ , ø, àfl◊˜ , ’„ÈU◊×, ÷ÍàflÊ, ÿÊSÿÁ‚, ‹ÊÉÊfl◊˜H 35H
ø = •ı⁄U ◊„UÊ⁄UÕÊ— = ◊„UÊ⁄UÕË ‹Ùª
ÿ·Ê◊˜ = Á¡Ÿ∑§Ë (ŒÎÁc≈U◊)¥
àfl◊˜ = ÃÍ (¬„U‹) àflÊ◊˜ = ÃȤÊ
’„ÈU◊× = ’„ÈUà ‚ê◊ÊÁŸÃ ÷ÿÊØ = ÷ÿ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
÷ÍàflÊ = „UÙ∑§⁄U (•’) ⁄UáÊÊØ = ÿÈh‚
‹ÊÉÊfl◊˜ = ‹ÉÊÈÃÊ∑§Ù ©U¬⁄UÃ◊˜ = „U≈UÊ „UÈ•Ê
ÿÊSÿÁ‚ = ¬˝Êåà „UÙªÊ, (fl) ◊¢SÿãÃ = ◊ÊŸ¥ª–
•flÊëÿflʌʢ‡ø ’„ÍUãflÁŒcÿÁãà ÃflÊÁ„UÃÊ—–
ÁŸãŒãÃSÃfl ‚Ê◊âÿZ ÃÃÙ ŒÈ—πÃ⁄¢U ŸÈ Á∑§◊˜H 36H
•flÊëÿflʌʟ˜ , ø, ’„ÍUŸ˜ , flÁŒcÿÁãÃ, Ãfl, •Á„UÃÊ—,
ÁŸãŒã×, Ãfl, ‚Ê◊âÿ¸◊˜ , Ã×, ŒÈ—ÅÊÃ⁄U◊˜ , ŸÈ , Á∑§◊˜H 36H
Ãfl = Ã⁄U ’„ÍŸ˜ = ’„ÈUÃ-‚
•Á„UÃÊ—
Ãfl
=
=
flÒ⁄UË ‹Ùª
Ã⁄U
•flÊëÿflʌʟ˜ = {
Ÿ ∑§„UŸÿÙÇÿ
fløŸ
‚Ê◊âÿ¸◊˜ = ‚Ê◊âÿ¸∑§Ë
ÁŸãŒã× {
= ÁŸãŒÊ ∑§⁄UÃ
„ÈU∞ (ÃȤÊ)
ø
flÁŒcÿÁãÃ
= ÷Ë
= ∑§„¥Uª;
54 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
Ã× = ©U‚‚ ŸÈ = •ı⁄U
ŒÈ—πÃ⁄U◊˜ = •Áœ∑§ ŒÈ—π Á∑§◊˜ = ÄÿÊ „UÙªÊ?
[ß‚ ‹Ù∑§ •ı⁄U ¬⁄U‹Ù∑§óŒÙŸÙ¥◊¥ ‹Ê÷¬˝Œ ’ËÊ∑§⁄U •¡¸ÈŸ∑§Ù ÿÈh∑§
Á‹ÿ ÃÒÿÊ⁄U „UÙŸ∑§Ë •ÊôÊÊ ŒŸÊ–]
„UÃÙ flÊ ¬˝ÊåSÿÁ‚ SflªZ Á¡àflÊ flÊ ÷Ùˇÿ‚ ◊„UË◊˜–
ÃS◊ÊŒÈÁûÊc∆U ∑§ıãÃÿ ÿÈhÊÿ ∑ΧÃÁŸ‡øÿ—H 37H
„U×, flÊ, ¬˝ÊåSÿÁ‚, Sflª¸◊˜ , Á¡àflÊ, flÊ, ÷Êˇÿ‚, ◊„UË◊˜ ,
ÃS◊ÊØ , ©UÁûÊc∆U, ∑§ÊÒãÃÿ, ÿÈhÊÿ, ∑ΧÃÁŸ‡øÿ—H 37H
flÊ = ÿÊ (ÃÙ ÃÍ ÿÈh◊)¥ ÷Ùˇÿ‚ = ÷ÙªªÊ–
„U× = ◊Ê⁄UÊ ¡Ê∑§⁄U ÃS◊ÊØ = ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ
Sflª¸◊˜ = Sflª¸∑§Ù ∑§ıãÃÿ = „U •¡¸ÈŸ! (ÃÍ)
¬˝ÊåSÿÁ‚ = ¬˝Êåà „UÙªÊ ÿÈhÊÿ = ÿÈh∑§ Á‹ÿ
flÊ = •ÕflÊ (‚¢ª˝Ê◊◊¥) ∑ΧÃÁŸ‡øÿ— = ÁŸ‡øÿ ∑§⁄U∑§
Á¡àflÊ = ¡ËÃ∑§⁄U
◊„UË◊˜ = ¬ÎâflË∑§Ê ⁄UÊÖÿ ©UÁûÊc∆U = π«∏UÊ „UÙ ¡Ê–
[ÿÈhÊÁŒ ‚◊Sà ‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uà ∑§◊ÙZ∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
÷Ë ¬Ê¬‚ ÁŸÌ‹åà ⁄U„UŸ∑§Ê ©U¬Êÿó‚◊àfl–]
‚ÈπŒÈ—π ‚◊ ∑ΧàflÊ ‹Ê÷Ê‹Ê÷ı ¡ÿÊ¡ÿı–
ÃÃÙ ÿÈhÊÿ ÿÈÖÿSfl ŸÒfl¢ ¬Ê¬◊flÊåSÿÁ‚H 38H
‚ÈπŒÈ—π, ‚◊, ∑ΧàflÊ, ‹Ê÷Ê‹Ê÷ÊÒ, ¡ÿÊ¡ÿÊÒ,
Ã×, ÿÈhÊÿ, ÿÈÖÿSfl, Ÿ, ∞fl◊˜ , ¬Ê¬◊˜ , •flÊåSÿÁ‚H 38H
ÿÁŒ ÃȤÊ Sflª¸ ÃÕÊ ⁄UÊÖÿ∑§Ë ßë¿UÊ Ÿ „UÙ ÃÙ ÷Ëó
¡ÿÊ¡ÿı = ¡ÿ-¬⁄UÊ¡ÿ ∑ΧàflÊ = ‚◊¤Ê∑§⁄U,
{
‹Ê÷Ê‹Ê÷ı = ‹Ê÷-„UÊÁŸ
(•ı⁄U)
Ã×
ÿÈhÊÿ
= ©U‚∑§ ’ÊŒ
= ÿÈh∑§ Á‹ÿ
‚ÈπŒÈ—π = ‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ù
‚◊ = ‚◊ÊŸ ÿÈÖÿSfl = ÃÒÿÊ⁄U „UÙ ¡Ê,
 •äÿÊÿ 2 55

∞fl◊˜
{
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
= (ÿÈh
∑§⁄UŸ‚ ÃÍ)
¬Ê¬◊˜
Ÿ
= ¬Ê¬∑§Ù
= Ÿ„UË¥
•flÊåSÿÁ‚ = ¬˝Êåà „U٪ʖ
[∑§◊¸’㜟٥∑§Ù ∑§Ê≈UŸ◊¥ „UÃÈ , ∑§◊¸ÿÙªÁfl·ÿ∑§ ’ÈÁh∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ¬˝SÃÊflŸÊ–]
∞·Ê Ã˘Á÷Á„UÃÊ ‚Êæ˜U Åÿ ’ÈÁhÿÙ¸ª Áàfl◊Ê¢ oÎáÊÈ–
’ÈhKÊ ÿÈQ§Ù ÿÿÊ ¬ÊÕ¸ ∑§◊¸’㜢 ¬˝„UÊSÿÁ‚H 39H
∞·Ê, Ã, •Á÷Á„UÃÊ, ‚Êæ˜UÅÿ, ’ÈÁh—, ÿÊª, ÃÈ , ß◊Ê◊˜ , oÎáÊÈ ,
’ÈhKÊ, ÿÈQ§—, ÿÿÊ, ¬ÊÕ¸, ∑§◊¸’ãœ◊˜ , ¬˝„UÊSÿÁ‚H 39H
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! ÿÙª =∑§◊¸ÿÙª∑§ Áfl·ÿ◊¥
∞·Ê = ÿ„U oÎáÊÈ =‚ÈŸó
’ÈÁh— = ’ÈÁh ÿÿÊ =Á¡‚
Ã = Ã⁄U Á‹ÿ ’ÈhKÊ =’ÈÁh‚
‚Êæ˜U Åÿ = { ôÊÊŸÿÙª∑§,
Áfl·ÿ◊¥ *
ÿÈQ§—
∑§◊¸’ãœ◊˜
=
=
ÿÈQ§ „ÈU•Ê (ÃÍ)
∑§◊ÊZ∑§ ’㜟∑§Ê
•Á÷Á„UÃÊ
ÃÈ
ß◊Ê◊˜
=
=
=
∑§„UË ªÿË
•ı⁄U (•’ ÃÍ)
ß‚∑§Ù
¬˝„UÊSÿÁ‚

[∑§◊¸ÿÙª∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê fláʸŸ–]

{
÷‹Ë÷Ê°Áà àÿʪ
= ŒªÊ ÿÊŸË ‚fl¸ÕÊ
Ÿc≈UUÔ ∑§⁄U «UÊ‹ªÊ–

Ÿ„UÊÁ÷∑˝§◊ŸÊ‡ÊÙ˘ÁSà ¬˝àÿflÊÿÙ Ÿ ÁfllÃ–

SflÀ¬◊åÿSÿ œ◊¸Sÿ òÊÊÿÃ ◊„UÃÙ ÷ÿÊØH 40H
Ÿ, ß„, •Á÷∑˝§◊ŸÊ‡Ê—, •ÁSÃ, ¬˝àÿflÊÿ—, Ÿ, ÁfllÃ,
SflÀ¬◊˜ , •Á¬, •Sÿ, œ◊¸Sÿ, òÊÊÿÃ, ◊„U×, ÷ÿÊØH 40H
•ı⁄Uó
ß„U = ß‚ ∑§◊¸ÿÙª◊¥ Ÿ = Ÿ„UË¥
{
•Á÷∑˝§◊ŸÊ‡Ê—= •Ê⁄Uê÷∑§Ê •ÕʸØ
’Ë¡∑§Ê ŸÊ‡Ê •ÁSà = „ÒU (•ı⁄U)
* •äÿÊÿ 3 ‡‹UÊ∑§ 3 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¢ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
56 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

¬˝àÿflÊÿ— {
= ©U‹≈UÊ »§‹M§¬ SflÀ¬◊˜ = ÕÙ«∏UÊ-‚Ê

Ÿ
ŒÙ· (÷Ë)
= Ÿ„UË¥
•Á¬ = {
÷Ë (‚ÊœŸ
¡ã◊-◊ÎàÿÈM§¬)
ÁfllÃ = „ÒU, (’ÁÀ∑§) ◊„U× = ◊„UÊŸ˜
•Sÿ = ß‚ ∑§◊¸ÿÙªM§¬ ÷ÿÊØ = ÷ÿ‚
œ◊¸Sÿ = œ◊¸∑§Ê òÊÊÿÃ = ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU–
[ÁŸ‡øÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh∑§Ê •ı⁄U •√ÿfl‚ÊÿË ‚∑§Ê◊ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ë ’ÈÁhÿÙ¥∑§Ê ÷ŒÁŸM§¬áÊ–]
√ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh⁄U∑§„U ∑ȧL§ŸãŒŸ–
’„ÈU‡ÊÊπÊ sÔŸãÃʇø ’ÈhÿÙ˘√ÿfl‚ÊÁÿŸÊ◊˜H 41H
√ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê, ’ÈÁh—, ∞∑§Ê, ß„U, ∑ȧL§ŸãŒŸ,
’„UȇÊÊπÊ—, Á„U, •ŸãÃÊ—, ø, ’Èhÿ—, •√ÿfl‚ÊÁÿŸÊ◊˜H 41H
•ı⁄Uó

{
∑ȧL§ŸãŒŸ = „U •¡¸ÈŸ! •ÁSÕ⁄U ÁfløÊ⁄UflÊ‹
ß„U = ß‚ ∑§◊¸ÿÙª◊¥ •√ÿfl‚ÊÁÿŸÊ◊˜= Áflfl∑§„UËŸ
‚∑§Ê◊ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§Ë
√ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê= ÁŸ‡øÿÊÁà◊∑§Ê ’Èhÿ— = ’ÈÁhÿÊ°
’ÈÁh— = ’ÈÁh Á„U = ÁŸ‡øÿ „UË
’„ÈU‡ÊÊπÊ— = ’„ÈUà ÷ŒÙ¥flÊ‹Ë
∞∑§Ê = ∞∑§ „UË ø = •ı⁄U
(÷flÁÃ) = „UÙÃË „ÒU; (Á∑¢§ÃÈ) •ŸãÃÊ— = •Ÿãà („UÙÃË „ÒU)¥ –
[Sflª¸¬⁄UÊÿáÊ ‚∑§Ê◊ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§ Sfl÷Êfl∑§Ê fláʸŸ–]
ÿÊÁ◊◊Ê¢ ¬ÈÁc¬ÃÊ¢ flÊø¢ ¬˝flŒãàÿÁfl¬Á‡ø×–
flŒflÊŒ⁄UÃÊ— ¬ÊÕ¸ ŸÊãÿŒSÃËÁà flÊÁŒŸ—H 42H
∑§Ê◊Êà◊ÊŸ— Sflª¸¬⁄UÊ ¡ã◊∑§◊¸»§‹¬˝ŒÊ◊˜–
Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·’„ÈU‹Ê¢ ÷ÙªÒ‡flÿ¸ªÁâ ¬˝ÁÃH 43H
÷ÙªÒ‡flÿ¸¬˝‚Q§ÊŸÊ¢ ÃÿʬNUÃøÂÊ◊˜–
√ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh— ‚◊Êœı Ÿ ÁflœËÿÃH 44H
 •äÿÊÿ 2 57
ÿÊ◊˜ , ß◊Ê◊˜ , ¬ÈÁc¬ÃÊ◊˜ , flÊø◊˜ , ¬˝flŒÁãÃ, •Áfl¬Á‡ø×,
flŒflÊŒ⁄UÃÊ—, ¬ÊÕ¸, Ÿ, •ãÿØ , •ÁSÃ, ßÁÃ, flÊÁŒŸ—H 42H
∑§Ê◊Êà◊ÊŸ—, Sflª¸¬⁄UÊ—, ¡ã◊∑§◊¸»§‹¬˝ŒÊ◊˜ ,
Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·’„ÈU‹Ê◊˜ , ÷ÊªÒ‡flÿ¸ªÁÃ◊˜ , ¬˝ÁÃH 43H
÷ÊªÒ‡flÿ¸¬˝‚Q§ÊŸÊ◊˜, ÃÿÊ, •¬NUÃøÂÊ◊˜ ,
√ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê, ’ÈÁh—, ‚◊ÊœÊÒ, Ÿ, ÁflœËÿÃH 44H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸ = „U •¡¸ÈŸ! ÿÊ◊˜ = Á¡‚
{
∑§Ê◊Êà◊ÊŸ— = ¡Ù ÷٪٥◊¥ Ãã◊ÿ
„UÙ ⁄U„U „Ò¥U, ¬ÈÁc¬ÃÊ◊˜ = ÁŒπÊ™§
{
¬ÈÁc¬Ã ÿÊŸË

{
¡Ù ∑§◊¸»§‹∑§ ‡ÊÙ÷ÊÿÈQ§
flŒflÊŒ⁄UÃÊ— = ¬˝‡Ê¢‚∑§ flŒ- flÊø◊˜ = flÊáÊË∑§Ù
flÊÄÿÙ¥◊¥ „UË ¬˝ËÁÃ
⁄UπÃ „ÒU¢,
¬˝flŒÁãà {
= ∑§„UÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U
(¡Ù Á∑§)

{ {
Á¡Ÿ∑§Ë ’ÈÁh◊¥ ¡ã◊∑§◊¸»§‹- ¡ã◊M§¬ ∑§◊¸-
Sflª¸ „UË ¬⁄U◊ ¬˝ŒÊ◊˜ = »§‹ ŒŸflÊ‹Ë
Sflª¸¬⁄UÊ— = ¬˝Êåÿ flSÃÈ „ÒU (∞fl¢)

•ãÿØ
(•ı⁄U ¡Ù Sflª¸-
‚ ’…∏U∑§⁄U)
{
= ŒÍ‚⁄UË (∑§Ù߸
{
÷Ùª ÃÕÊ
÷ÙªÒ‡flÿ¸ªÁâ ¬˝ÁÃ= ∞‡flÿ¸∑§Ë
¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ

{
flSÃÈ „UË) ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
Ÿ = Ÿ„UË¥ Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·- ’„ÈUÃ-‚Ë
=
•ÁSà = „ÒUó ’„ÈU‹Ê◊˜ Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ê fláʸŸ
ßÁà = ∞‚Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „ÒU,
flÊÁŒŸ— = ∑§„UŸflÊ‹ „Ò¥Uó ÃÿÊ = ©U‚ flÊáÊËmÊ⁄UÊ
•Áfl¬Á‡ø× = fl •Áflfl∑§Ë¡Ÿ
ß◊Ê◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë {
•¬NUÃøÂÊ◊˜ = Á¡Ÿ∑§Ê ÁøûÊ
„U⁄U Á‹ÿÊ ªÿÊ „ÒU,
58 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

{
¡Ù ÷Ùª •ı⁄U √ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê= ÁŸ‡øÿÊÁà◊∑§Ê
÷ÙªÒ‡flÿ¸- ∞‡flÿ¸◊¥ •àÿãà ’ÈÁh— = ’ÈÁh
=
¬˝‚Q§ÊŸÊ◊˜ •Ê‚Q§ „Ò¥U, ©UŸ
¬ÈL§·Ù¥∑§Ë Ÿ = Ÿ„UË¥
‚◊Êœı = ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÁflœËÿÃ = „UÙÃË–
[•¡¸ÈŸ∑§Ù ÁŸc∑§Ê◊Ë •ı⁄U •Êà◊‚¢ÿ◊Ë „UÙŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ–]
òÊÒªÈáÿÁfl·ÿÊ flŒÊ ÁŸSòÊÒªÈáÿÙ ÷flʡȸŸ–
ÁŸm¸ãmÙ ÁŸàÿ‚ûflSÕÙ ÁŸÿÙ¸ªˇÊ◊ •Êà◊flÊŸ˜H 45H
òÊÒªÈáÿÁfl·ÿÊ—, flŒÊ—, ÁŸSòÊÒªÈáÿ—, ÷fl, •¡È¸Ÿ,
ÁŸm¸ãm—, ÁŸàÿ‚ûflSÕ—, ÁŸÿÊ¸ªˇÊ◊—, •Êà◊flÊŸ˜H 45H
•ı⁄Uó
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ÈŸ! ÁŸm¸ãm— {
= „U·¸-‡ÊÙ∑§ÊÁŒ
flŒÊ— {
= flŒ (©U¬ÿȸQ§ mãmÙ¥‚ ⁄UÁ„UÃ
¬˝∑§Ê⁄U‚)
{
ÁŸàÿflSÃÈ

{
ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§ ÁŸàÿ‚ûflSÕ—= ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
∑§Êÿ¸M§¬ ‚◊Sà ÁSÕÃ,
òÊÒªÈáÿÁfl·ÿÊ—= ÷٪٥ ∞fl¢ ©UŸ∑§
‚ÊœŸÙ¥∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ
∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U;
(ß‚Á‹ÿ ÃÍ)
{
ÿÙª1 ˇÊ◊∑§Ù2
ÁŸÿÙ¸ªˇÊ◊— = Ÿ øÊ„UŸflÊ‹Ê
•ı⁄U

{
©UŸ ÷٪٥ ∞fl¢
ÁŸSòÊÒªÈáÿ— = ©UŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥◊¥ {
•Êà◊flÊŸ˜ = Sflʜ˟ •ã×-
∑§⁄UáÊflÊ‹Ê
•Ê‚ÁQ§„UËŸ, ÷fl = „UÙ–
[’˝rÊÔôÊ ’˝ÊrÊÔáÊ∑§ Á‹ÿ flŒÙQ§ ∑§◊¸»§‹M§¬ ‚Èπ÷Ùª∑§Ë
•¬˝ÿÙ¡ŸËÿÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿÊflÊŸÕ¸ ©UŒ¬ÊŸ ‚fl¸Ã— ‚êå‹ÈÃÙŒ∑§–
ÃÊflÊã‚fl¸·È flŒ·È ’˝ÊrÊÔáÊSÿ Áfl¡ÊŸÃ—H 46H
1-•¬˝ÊåÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ŸÊ◊ ““ÿÊª”” „Ò– 2-¬˝Êåà flSÃÈ∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§Ê ŸÊ◊ ““ˇÊ◊”” „Ò–
 •äÿÊÿ 2 59
ÿÊflÊŸ˜ , •âʸ—, ©UŒ¬ÊŸ, ‚fl¸Ã—, ‚êå‹ÈÃÊŒ∑§,
ÃÊflÊŸ˜ , ‚fl¸·È , flŒ·È , ’˝ÊrÊÔáÊSÿ, Áfl¡ÊŸÃ—H 46H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
‚fl¸Ã— = ‚’ •Ù⁄‚ (•ÁSÃ) = ⁄U„UÃÊ „ÒU,
{
‚êå‹ÈÃÙŒ∑§ = ¬Á⁄U¬Íáʸ
¡‹Ê‡Êÿ∑§ Áfl¡ÊŸÃ—
{
(’˝rÊÔ∑§Ù)
= Ãûfl‚
(¬˝ÊåÃ ‚ÁÃ) = {
¬˝Êåà „UÙ
¡ÊŸ¬⁄U ’˝ÊrÊÔáÊSÿ
¡ÊŸŸflÊ‹
= ’˝ÊrÊÔáÊ∑§Ê
©UŒ¬ÊŸ {
= ¿UÙ≈U ¡‹Ê‡Êÿ◊¥
(◊ŸÈcÿ∑§Ê)
‚fl̧·È
flŒ· È
= ‚◊SÃ
= flŒÙ¥◊¥
ÿÊflÊŸ˜
•Õ¸—
= Á¡ÃŸÊ
= ¬˝ÿÙ¡Ÿ
ÃÊflÊŸ˜ {
= ©UÃŸÊ („UË ¬˝ÿÙ¡Ÿ
⁄U„U ¡ÊÃÊ „ÒU)–
[‚ÍòÊM§¬‚ ∑§◊¸ÿÙª∑§ SflM§¬∑§Ê fláʸŸ–]
∑§◊¸áÿflÊÁœ∑§Ê⁄USÃ ◊Ê »§‹·È ∑§ŒÊøŸ–
◊Ê ∑§◊¸»§‹„UÃÈ÷͸◊ʸ Ã ‚XÔUÙ˘Sàfl∑§◊¸ÁáÊH 47H
∑§◊¸ÁáÊ, ∞fl, •Áœ∑§Ê⁄U—, Ã, ◊Ê, »§‹·È , ∑§ŒÊøŸ,
◊Ê, ∑§◊¸»§‹„UÃÈ—, ÷Í—, ◊Ê, Ã, ‚XÔU—, •SÃÈ , •∑§◊¸ÁáÊH 47H
ß‚‚ó
Ã
∑§◊¸ÁáÊ
= Ã⁄UÊ
= ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ◊¥ {
∑ ◊¸»§‹„UÃÈ— = ∑§◊ÊZ∑§
»§‹∑§Ê „UÃÈ
∞fl = „UË ◊Ê,÷Í— = ◊à „UÙ (ÃÕÊ)
•Áœ∑§Ê⁄U— {
= •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU Ã = Ã⁄UË

»§‹·È
(©U‚∑§)
= »§‹Ù¥◊¥ {
•∑§◊¸ÁáÊ = ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ◊¥
(÷Ë)
∑§ŒÊøŸ = ∑§÷Ë ‚XÔU— = •Ê‚ÁQ§
◊Ê {
= Ÿ„UË¥–
(ß‚Á‹ÿ ÃÍ)
◊Ê
•SÃÈ
=Ÿ
= „UÙ–
60 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[ÿÙª∑§Ë ¬Á⁄U÷Ê·ÊM§¬◊¥ ‚◊àfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿÙªSÕ— ∑ȧL§ ∑§◊ʸÁáÊ ‚XÔ¢U àÿÄàflÊ œŸ¢¡ÿ–
Á‚hKÁ‚hKÙ— ‚◊Ù ÷ÍàflÊ ‚◊àfl¢ ÿÙª ©UëÿÃH 48H
ÿÊªSÕ—, ∑ȧL§, ∑§◊ʸÁáÊ, ‚XÔU◊˜ , àÿÄàflÊ, œŸÜ¡ÿ,
Á‚hKÁ‚hKÊ—, ‚◊—, ÷ÍàflÊ, ‚◊àfl◊˜ , ÿÊª—, ©UëÿÃH 48H
œŸÜ¡ÿ
‚XÔU◊˜
= „U œŸ¢¡ÿ!
= ÃÍ •Ê‚ÁQ§∑§Ù
ÿÙªSÕ— {
= ÿÙª◊¥ ÁSÕÃ
„ÈU•Ê
àÿÄàflÊ = àÿʪ∑§⁄U (ÃÕÊ) ∑§◊ʸÁáÊ = ∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÙZ∑§Ù
{
Á‚hKÁ‚hKÙ—= Á‚Áh •ı⁄U
•Á‚Áh◊¥
∑ȧL§
‚◊àfl◊˜
= ∑§⁄U,
= ‚◊àfl* („UË)
‚◊— = ‚◊ÊŸ ’ÈÁhflÊ‹Ê ÿÙª— = ÿÙª
÷ÍàflÊ = „UÙ∑§⁄U ©UëÿÃ = ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU–
[‚◊àfl ’ÈÁh∑§Ë •¬ˇÊÊ ‚∑§Ê◊ ∑§◊ÙZ∑§Ù •àÿãà ÃÈë¿U •ı⁄U »§‹
øÊ„UŸflÊ‹Ù¥∑§Ù •àÿãà ŒËŸ ’Ëʟʖ]
ŒÍ⁄UáÊ sÔfl⁄¢U ∑§◊¸ ’ÈÁhÿÙªÊhŸ¢¡ÿ–
’Èhı ‡Ê⁄UáÊ◊Áãflë¿U ∑Χ¬áÊÊ— »§‹„UÃfl—H 49H
ŒÍ⁄UáÊ, Á„U, •fl⁄U◊˜ , ∑§◊¸, ’ÈÁhÿÊªÊØ , œŸ¢¡ÿ,
’ÈhÊÒ, ‡Ê⁄UáÊ◊˜ , •Áãflë¿U, ∑Χ¬áÊÊ—, »§‹„UÃfl—H 49H
ß‚ ‚◊àflM§¬ó
’ÈÁhÿÙªÊØ = ’ÈÁhÿÙª‚ ‡Ê⁄UáÊ◊˜ = ⁄UˇÊÊ∑§Ê ©U¬Êÿ

{
∑§◊¸ = ‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ …Í°U…∏U •ÕʸØ
ŒÍ⁄UáÊ = •àÿãà („UË) •Áãflë¿U = ’ÈÁhÿÙª∑§Ê
•fl⁄U◊˜ = ÁŸêŸ üÊáÊË∑§Ê „ÒU– „UË •ÊüÊÿ
(•Ã—) = ß‚Á‹ÿ ª˝„UáÊ ∑§⁄U;
œŸ¢¡ÿ = „U œŸ¢¡ÿ! (ÃÍ)
’Èhı = ‚◊’ÈÁh◊¥ („UË) Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§
* ¡Ê ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§◊¸ Á∑§ÿÊ ¡Êÿ, ©‚∑§ ¬Íáʸ „ÊŸ •ÊÒ⁄U Ÿ „ÊŸ◊¢ ÃÕÊ ©‚∑§ »§‹U◊¢
‚◊÷Êfl ⁄U„Ÿ∑§Ê ŸÊ◊ ““‚◊àfl”” „Ò–
 •äÿÊÿ 2 61

» ‹„UÃfl— {
= »§‹∑§ „UÃÈ
’ŸŸflÊ‹
∑Χ¬áÊÊ— = •àÿãà ŒËŸ „Ò¥U–

[‚◊àfl ’ÈÁhÿÈQ§ ¬ÈL§·∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê ∑§⁄U •¡¸ÈŸ∑§Ù ∑§◊¸ÿÙª∑§ •ŸÈc∆UÊŸ∑§Ë

•ÊôÊÊ ŒŸÊ ÃÕÊ ‚◊÷Êfl∑§Ê »§‹ •ŸÊ◊ÿ-¬Œ∑§Ë ¬˝ÊÁåà ’Ëʟʖ]
’ÈÁhÿÈQ§Ù ¡„UÊÃË„U ©U÷ ‚È∑ΧÌÈc∑ΧÃ–
ÃS◊ÊlÙªÊÿ ÿÈÖÿSfl ÿÙª— ∑§◊¸‚È ∑§ı‡Ê‹◊˜H 50H
’ÈÁhÿÈQ§—, ¡„UÊÁÃ, ß„U, ©U÷, ‚È∑ΧÌÈc∑ΧÃ,
ÃS◊ÊØ ÿÊªÊÿ, ÿÈÖÿSfl, ÿÊª—, ∑§◊¸‚È , ∑§Ê҇ʋ◊˜H 50H
•ı⁄Uó

’ÈÁhÿÈQ§— = { ‚◊’È ÁhÿÈQ§

(¬ÈL§·)
ÿÙªÊÿ
ÿÈÖÿSfl
= ‚◊àflM§¬ ÿÙª◊¥
= ‹ª ¡Ê, (ÿ„U)
‚È∑ΧÌÈc∑ΧÃ = ¬Èáÿ •ı⁄U ¬Ê¬ ÿÙª—
©U÷ = ŒÙŸÙ¥∑§Ù {
= ‚◊àflM§¬ ÿÙª
(„UË)
ß„U = ß‚Ë ‹Ù∑§◊¥ ∑§◊¸‚È = ∑§◊ÙZ◊¥

{ {
àÿʪ ŒÃÊ „ÒU, ∑ȧ‡Ê‹ÃÊ „ÒU
¡„UÊÁà = •ÕʸØ ©UŸ‚ ◊ÈQ§ ∑ ı‡Ê‹◊˜ =
•ÕʸØÔ
„UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∑§◊¸’㜟‚
ÃS◊ÊØ = ß‚‚ (ÃÍ) ¿ÍU≈UŸ∑§Ê ©U¬Êÿ „ÒU–
∑§◊¸¡¢ ’ÈÁhÿÈQ§Ê Á„U »§‹¢ àÿÄàflÊ ◊ŸËÁ·áÊ—–
¡ã◊’ãœÁflÁŸ◊ȸQ§Ê— ¬Œ¢ ªë¿UãàÿŸÊ◊ÿ◊˜H 51H
∑§◊¸¡◊˜ , ’ÈÁhÿÈQ§Ê—, Á„U, »§‹◊˜ , àÿÄàflÊ, ◊ŸËÁcÊáÊ—,
¡ã◊’ãœÁflÁŸ◊ȸQ§Ê—, ¬Œ◊˜ , ªë¿UÁãÃ, •ŸÊ◊ÿ◊˜H 51H
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ »§‹◊˜ = »§‹∑§Ù
’ÈÁhÿÈQ§Ê— = ‚◊’ÈÁh‚ ÿÈQ§ àÿÄàflÊ = àÿʪ∑§⁄U

{
◊ŸËÁ·áÊ— = ôÊÊŸË¡Ÿ ¡ã◊M§¬-
¡ã◊’ãœ- = ’㜟‚
∑ ◊¸¡◊˜ = {
∑§◊ÙZ‚ ©Uà¬ãŸ
„UÙŸflÊ‹ ÁflÁŸ◊ȸQ§Ê— ◊ÈQ§ „UÙ
62 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•ŸÊ◊ÿ◊˜ = ÁŸÌfl∑§Ê⁄U ¬Œ◊˜ = ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù
ªë¿UÁãà = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃ „Ò –¥
[flÒ⁄UÊÇÿmÊ⁄UÊ ’ÈÁh∑§ ‡ÊÈh, Sflë¿U •ı⁄U ÁŸ‡ø‹ „UÙ ¡ÊŸ¬⁄U
¬⁄U◊Êà◊¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿŒÊ Ã ◊Ù„U∑§Á‹‹¢ ’ÈÁh√ÿ¸ÁÃÃÁ⁄UcÿÁÖ
ÃŒÊ ªãÃÊÁ‚ ÁŸfl¸Œ¢ üÊÙÃ√ÿSÿ üÊÈÃSÿ øH 52H
ÿŒÊ, Ã, ◊Ê„U∑§Á‹‹◊˜, ’ÈÁh—, √ÿÁÃÃÁ⁄UcÿÁÃ,
ÃŒÊ, ªãÃÊÁ‚, ÁŸfl¸Œ◊˜ , üÊÊÃ√ÿSÿ, üÊÈÃSÿ, øH 52H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó
ÿŒÊ = Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ üÊÈÃSÿ = ‚ÈŸ „ÈU∞
Ã = Ã⁄UË ø = •ı⁄U

{
’ÈÁh— = ’ÈÁh ‚ÈŸŸ◊¥ •ÊŸflÊ‹
{
◊Ù„U∑§Á‹‹◊˜ = ◊Ù„UM§¬
Œ‹Œ‹∑§Ù
üÊÙÃ√ÿSÿ = (ß‚ ‹Ù∑§ •ı⁄U
¬⁄U‹Ù∑§‚ê’ãœË
{
√ÿÁÃÃÁ⁄UcÿÁÃ= ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
¬Ê⁄U ∑§⁄U ¡ÊÿªË, ÁŸfl¸Œ◊˜
‚÷Ë ÷٪٥‚)
= flÒ⁄UÊÇÿ∑§Ù
ÃŒÊ = ©U‚ ‚◊ÿ (ÃÍ) ªãÃÊÁ‚ = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÿªÊ–
üÊÈÁÃÁfl¬˝ÁìãŸÊ Ã ÿŒÊ SÕÊSÿÁà ÁŸ‡ø‹Ê–
‚◊ÊœÊflø‹Ê ’ÈÁhSÃŒÊ ÿÙª◊flÊåSÿÁ‚H 53H
üÊÈÁÃÁfl¬˝ÁìãŸÊ, Ã, ÿŒÊ, SÕÊSÿÁÃ, ÁŸ‡ø‹Ê,
‚◊ÊœÊÒ, •ø‹Ê, ’ÈÁh—, ÃŒÊ, ÿÊª◊˜ , •flÊåSÿÁ‚H 53H
•ı⁄Uó

{
÷Ê°ÁÃ-÷Ê°ÁÃ∑§ ÿŒÊ = ¡’
üÊÈÁÃÁfl¬˝ÁìãŸÊ= fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸŸ‚ ‚◊Êœı = ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
ÁfløÁ‹Ã „ÈU߸ ÁŸ‡ø‹Ê = •ø‹ (•ı⁄U)
Ã = Ã⁄UË •ø‹Ê = ÁSÕ⁄U
’ÈÁh— = ’ÈÁh SÕÊSÿÁà = ∆U„U⁄U ¡ÊÿªË,
 •äÿÊÿ 2 63

{
ÃŒÊ = Ã’ (ÃÍ) ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÿªÊ
•flÊåSÿÁ‚ = •ÕÊ¸Ã˜Ô Ã⁄UÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê‚
ÿÙª◊˜ = ÿÙª∑§Ù ÁŸàÿ ‚¢ÿÙª „UÙ ¡ÊÿªÊ–
[ÁSÕ⁄U’ÈÁh ¬ÈL§·∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¡¸ÈŸ∑§ øÊ⁄U ¬˝‡Ÿ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
ÁSÕì˝ôÊSÿ ∑§Ê ÷Ê·Ê ‚◊ÊÁœSÕSÿ ∑§‡Êfl–
ÁSÕÜ˗ Á∑¢§ ¬˝÷Ê·à Á∑§◊Ê‚Ëà fl˝¡Ã  Á∑§◊˜H 54H
ÁSÕì˝ôÊSÿ, ∑§Ê, ÷Ê·Ê, ‚◊ÊÁœSÕSÿ, ∑§‡Êfl,
ÁSÕÜ˗, Á∑§◊˜ , ¬˝÷Ê·Ã, Á∑§◊˜ , •Ê‚ËÃ, fl˝¡Ã, Á∑§◊˜H 54H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜∑ fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U •¡¸ÈŸŸ ¬Í¿UÊó
∑§‡Êfl = „U ∑§‡Êfl! ÁSÕÜ˗ = ÁSÕ⁄U’ÈÁh ¬ÈL§·
‚◊ÊÁœSÕSÿ = ‚◊ÊÁœ◊¥ ÁSÕà Á∑§◊˜ = ∑Ò§‚

{
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝Êåà ¬˝÷Ê·à = ’Ù‹ÃÊ „ÒU,
ÁSÕì˝ôÊSÿ = „ÈU∞ ÁSÕ⁄U’ÈÁh Á∑§◊˜ = ∑Ò§‚
¬ÈL§·∑§Ê •Ê‚Ëà = ’Ò∆UÃÊ „ÒU (•ı⁄U)
∑§Ê = ÄÿÊ Á∑§◊˜ = ∑Ò§‚
÷Ê·Ê = ‹ˇÊáÊ „ÒU? (fl„U) fl˝¡à = ø‹ÃÊ „ÒU?
[¬„U‹ ¬˝‡Ÿ∑§Ê ©UûÊ⁄U ŒÃ „ÈU∞ ÁSÕ⁄U’ÈÁh ¬ÈL§·∑§Ù ‚◊Sà ∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥‚
⁄UÁ„Uà ÃÕÊ •Êà◊Ê◊¥ „UË ‚¢ÃÈc≈UÔU ’Ëʟʖ]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
¬˝¡„UÊÁà ÿŒÊ ∑§Ê◊Êã‚flʸã¬ÊÕ¸ ◊ŸÙªÃÊŸ˜–
•Êà◊ãÿflÊà◊ŸÊ ÃÈc≈UÔU— ÁSÕì˝ôÊSÃŒÙëÿÃH 55H
¬˝¡„UÊÁÃ, ÿŒÊ, ∑§Ê◊ÊŸ˜ , ‚flʸŸ˜ , ¬ÊÕ¸, ◊ŸÊªÃÊŸ˜,
•Êà◊ÁŸ, ∞fl, •Êà◊ŸÊ, ÃÈc≈U—, ÁSÕì˝ôÊ—, ÃŒÊ, ©UëÿÃH 55H
©U‚∑§ ¬‡øÊØ üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
¬ÊÕ¸ = „U •¡È¸Ÿ! ÿŒÊ {
= Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥
(ÿ„U ¬ÈL§·)
64 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
◊ŸÙªÃÊŸ˜ = ◊Ÿ◊¥ ÁSÕà ∞fl = „UË
‚flʸŸ˜ = ‚ê¬Íáʸ ÃÈc≈U— = ‚¢ÃÈc≈U ⁄U„UÃÊ „ÒU,
∑§Ê◊ÊŸ˜ = ∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥∑§Ù
¬˝¡„UÊÁà {
= ÷‹Ë÷Ê°Áà àÿʪ
ŒÃÊ „ÒU (•ı⁄U)
ÃŒÊ {
= ©U‚ ∑§Ê‹◊¥
(fl„U)
•Êà◊ŸÊ = •Êà◊Ê‚ ÁSÕì˝ôÊ— = ÁSÕì˝ôÊ
•Êà◊ÁŸ = •Êà◊Ê◊¥ ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[ÁSÕ⁄U’ÈÁh ¬ÈL§·∑§Ù ŒÈ—πÙ¥◊¥ •ŸÈÁmÇŸ, ‚ÈπÙ¥◊¥ ÁŸ—S¬Î„U •ı⁄U ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷∑§Ë
¬˝ÊÁåÃ◊¥ „U·¸-‡ÊÙ∑§ÊÁŒ mãmÙ¥‚ ⁄UÁ„Uà ∑§„U∑§⁄U ŒÍ‚⁄U ¬˝‡Ÿ∑§Ê ©UûÊ⁄U ŒŸÊ–]
ŒÈ—πcflŸÈÁmÇŸ◊ŸÊ— ‚Èπ·È ÁflªÃS¬Î„U—–
flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§Ùœ— ÁSÕÃœË◊ȸÁŸL§ëÿÃH 56H
ŒÈ—π·È , •ŸÈÁmÇŸ◊ŸÊ—, ‚Èπ·È , ÁflªÃS¬Î„U—,
flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§Êœ—, ÁSÕÜ˗, ◊ÈÁŸ—, ©UëÿÃH 56H
ÃÕÊó

{
= ŒÈ—πÙ¥∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ

{
ŒÈ—π·È Á¡‚∑§ ⁄Uʪ,
„UÙŸ¬⁄U flËÃ⁄Uʪ- ÷ÿ •ı⁄U ∑˝§Ùœ

{
Á¡‚∑§ ◊Ÿ◊¥ ÷ÿ∑˝§Ùœ— = Ÿc≈U „UÙ ªÿ „Ò¥U,
•ŸÈÁmÇŸ◊ŸÊ—= ©Umª Ÿ„UË¥ (∞‚Ê)
„UÙÃÊ,
‚Èπ· È = ‚ÈπÙ¥∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥ ◊ÈÁŸ— = ◊ÈÁŸ

{
¡Ù ‚fl¸ÕÊ ÁSÕÜ˗ = ÁSÕ⁄U’ÈÁh
ÁflªÃS¬Î„U— = ÁŸ—S¬Î„U „ÒU
(ÃÕÊ) ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ÿ— ‚fl¸òÊÊŸÁ÷SŸ„USÃûÊà¬˝Êåÿ ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷◊˜–
ŸÊÁ÷ŸãŒÁà Ÿ mÁc≈U ÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁc∆UUÃÊH 57H
ÿ—, ‚fl¸òÊ, •ŸÁ÷SŸ„U—, ÃØ , ÃØ, ¬˝Êåÿ, ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷◊˜ ,
Ÿ, •Á÷ŸãŒÁÃ, Ÿ, mÁc≈U, ÃSÿ, ¬˝ôÊÊ, ¬˝ÁÃÁc∆UÃÊH 57H
 •äÿÊÿ 2 65
•ı⁄Uó
ÿ— =
¡Ù ¬ÈL§· Ÿ =Ÿ
‚fl¸òÊ
•ŸÁ÷SŸ„U—
=
‚fl¸òÊ
=
SŸ„U⁄UÁ„UÃ „ÈU•Ê
•Á÷ŸãŒÁà {
= ¬˝‚㟠„UÙÃÊ „ÒU
(•ı⁄U)
ÃØ, ÃØ =
©U‚-©U‚ Ÿ =Ÿ
mÁc≈U = m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
{
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷◊˜ = ‡ÊÈ÷ ÿÊ •‡ÊÈ÷ ÃSÿ
(flSÃÈ)-∑§Ù ¬˝ôÊÊ
= ©U‚∑§Ë
= ’ÈÁh
¬˝Êåÿ = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U ¬˝ÁÃÁc∆UÃÊ = ÁSÕ⁄U „ÒU–
[ÃË‚⁄U ¬˝‡Ÿ∑§ ©UûÊ⁄U◊¥ ∑§¿ÈU∞∑§Ê ©UŒÊ„U⁄UáÊ ŒÃ „ÈU∞ ßÁãº˝ÿ-ÁŸª˝„U∑§Ë ’Êà ∑§„UŸÊ–]
ÿŒÊ ‚¢„U⁄UÃ øÊÿ¢ ∑ͧ◊Ù¸˘XÔUÊŸËfl ‚fl¸‡Ê—–
ßÁãº˝ÿÊáÊËÁãº˝ÿÊÕ¸èÿSÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁc∆UÃÊH 58H
ÿŒÊ, ‚¢„U⁄UÃ, ø, •ÿ◊˜ , ∑ͧ◊¸—, •XÔUÊÁŸ, ßfl, ‚fl¸‡Ê—,
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ßÁãº˝ÿÊÕ¸èÿ—, ÃSÿ, ¬˝ôÊÊ, ¬˝ÁÃÁc∆UÃÊH 58H
ø
∑ͧ◊¸—
= •ı⁄U
= ∑§¿ÈU•Ê
ßÁãº˝ÿÊÕ¸èÿ— = { ßÁãº˝
ÿÙ¥∑§
Áfl·ÿÙ¥‚
‚fl¸‡Ê— = {
‚’ •Ù⁄U‚ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ = ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù

{
(•¬Ÿ) ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
•¢ªÔUÊÁŸ = •¢ªÙÔ ¥∑§Ù ‚¢„U⁄UÃ = „U≈UÊ ‹ÃÊ „ÒU,
ßfl {
= ¡Ò‚ (‚◊≈U ‹ÃÊ
„ÒU, flÒ‚ „UË) ÃSÿ
(Ã’)
= ©U‚∑§Ë
¬˝ôÊÊ = ’ÈÁh
ÿŒÊ
•ÿ◊˜
= ¡’
= ÿ„U ¬ÈL§·
¬˝ÁÃÁc∆UÃÊ = {
ÁSÕ⁄U „ÒU (∞‚Ê
‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ)–
[ßÁãº˝ÿÙ¥mÊ⁄UÊ „U∆U¬Ífl¸∑§ Áfl·ÿÙ¥∑§Ê ª˝„UáÊ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ Áfl·ÿÙ¥∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ
„UÙŸ¬⁄U ÷Ë ⁄Uʪ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ Ÿ „UÙŸ∑§Ê •ı⁄U ¬⁄U◊Êà◊Œ‡Ê¸Ÿ‚ „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
Áfl·ÿÊ ÁflÁŸfløãÃ ÁŸ⁄UÊ„UÊ⁄USÿ ŒÁ„UŸ—–
⁄U‚fl¡Z ⁄U‚Ù˘åÿSÿ ¬⁄¢U ŒÎc≈˜UflÔUÊ ÁŸfløÃH 59H
66 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
Áfl·ÿÊ—, ÁflÁŸfløãÃ, ÁŸ⁄UÊ„UÊ⁄USÿ, ŒÁ„UŸ—,
⁄U‚fl¡¸◊˜ , ⁄U‚—, •Á¬, •Sÿ, ¬⁄U◊˜ , ŒÎc≈˜UflÊ, ÁŸfløÃH 59H
ÿlÁ¬ó

{
(ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ)
ÁŸ⁄UÊ„UÊ⁄USÿ = Áfl·ÿÙ¥∑§Ù ª˝„UáÊ
⁄U‚fl¡¸◊˜ {
= •Ê‚ÁQ§ ÁŸflÎûÊ
Ÿ„UË¥ „UÙÃË–
Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ •Sÿ {
= ß‚ ÁSÕì˝ôÊ
ŒÁ„UŸ— {
= ¬ÈL§·∑§ (÷Ë
∑§fl‹) ⁄U‚—
¬ÈL§·∑§Ë (ÃÙ)
= •Ê‚ÁQ§
Áfl·ÿÊ— = Áfl·ÿ (ÃÙ) •Á¬ = ÷Ë
¬⁄U◊˜ = ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê

{
ÁŸflÎûÊ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U, ŒÎc≈˜UflÊ = ‚ÊˇÊÊà∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§
ÁflÁŸfløãÃ = (¬⁄¢UÃÈ ©UŸ◊¥
⁄U„UŸflÊ‹Ë)
ÁŸfløÃ {
= ÁŸflÎûÊ „UÙ
¡ÊÃË „ÒU–
[ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë ¬˝’‹ÃÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–]
ÿÃÃÙ sÔÁ¬ ∑§ıãÃÿ ¬ÈL§·Sÿ Áfl¬Á‡ø×–
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬˝◊ÊÕËÁŸ „U⁄UÁãà ¬˝‚÷¢ ◊Ÿ—H 60H
ÿÃ×, Á„U, •Á¬, ∑§ÊÒãÃÿ, ¬ÈL§·Sÿ, Áfl¬Á‡ø×,
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ¬˝◊ÊÕËÁŸ, „U⁄UÁãÃ, ¬˝‚÷◊˜ , ◊Ÿ—H 60H
•ı⁄Uó
∑§ıãÃÿ = „U •¡¸ÈŸ! ÿÃ× = ÿàŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞

{
•Ê‚ÁQ§∑§Ê Áfl¬Á‡ø× = ’ÈÁh◊ÊŸ˜
Á„U = ŸÊ‡Ê Ÿ ¬ÈL§·Sÿ = ¬ÈL§·∑§
„UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊Ÿ— = ◊Ÿ∑§Ù
¬˝◊ÊÕËÁŸ {
= ÿ ¬˝◊ÕŸ-
Sfl÷ÊflflÊ‹Ë
•Á¬
¬˝‚÷◊˜
=
=
÷Ë
’‹ÊØ
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ = ßÁãº˝ÿÊ° „U⁄UÁãà = „U⁄U ‹ÃË „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 2 67
[◊Ÿ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù ‚¢ÿ◊¬Ífl¸∑§ ÷ªflà¬⁄UÊÿáÊ ∑§⁄UŸ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ ÃÕÊ
ßÁãº˝ÿÁfl¡ÿË ¬ÈL§·∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
ÃÊÁŸ ‚flʸÁáÊ ‚¢ÿêÿ ÿÈQ§ •Ê‚Ëà ◊à¬⁄U—–
fl‡Ê Á„U ÿSÿÁãº˝ÿÊÁáÊ ÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁc∆UÃÊH 61H
ÃÊÁŸ, ‚flʸÁáÊ, ‚¢ÿêÿ, ÿÈQ§—, •Ê‚ËÃ, ◊à¬⁄U—,
fl‡Ê, Á„U, ÿSÿ, ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ÃSÿ, ¬˝ôÊÊ, ¬˝ÁÃÁc∆UÃÊH 61H
ß‚Á‹ÿ ‚Êœ∑§∑§Ù øÊÁ„Uÿ Á∑§ fl„Uó
ÃÊÁŸ = ©UŸ Á„U =
ÄÿÙ¥Á∑§
‚flʸÁáÊ {
= ‚ê¬Íáʸ
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù
ÿSÿ
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ
=
Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ë
=
ßÁãº˝ÿÊ°
‚¢ÿêÿ = fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ fl‡Ê =
fl‡Ê◊¥ („UÙÃË „Ò)¥ ,
ÿÈQ§— {
= ‚◊ÊÁ„Uà ÁøûÊ
„ÈU•Ê
ÃSÿ
¬˝ôÊÊ
=
©U‚Ë∑§Ë
=
’ÈÁh
◊à¬⁄U—
•Ê‚ËÃ
= ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÙ∑§⁄U
= äÿÊŸ◊¥ ’Ò∆;
¬˝ÁÃÁc∆UÃÊ = {
ÁSÕ⁄U „UÙ
¡ÊÃË „ÒU–
[Áfl·ÿÙ¥∑§ Áøãß‚ •Ê‚ÁQ§ •ÊÁŒ •ÔflªÈáÊÙ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ •ı⁄U
•œ—¬ÃŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
äÿÊÿÃÙ Áfl·ÿÊã¬È¢‚— ‚XÔUSÃ·Í¬¡ÊÿÃ–
‚XÔUÊà‚Ü¡ÊÿÃ ∑§Ê◊— ∑§Ê◊Êà∑˝§ÙœÙ˘Á÷¡ÊÿÃH 62H
äÿÊÿ×, Áfl·ÿÊŸ˜ , ¬¢È‚—, ‚XÔU—, Ã·È , ©U¬¡ÊÿÃ,
‚XÔUÊØ , ‚Ü¡ÊÿÃ, ∑§Ê◊—, ∑§Ê◊ÊØ , ∑˝§Êœ—, •Á÷¡ÊÿÃH 62H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ! ◊Ÿ‚Á„Uà ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ Ÿ „UÙŸ‚
◊Ÿ∑§ mÊ⁄UÊ Áfl·ÿÙ¥∑§Ê Áøãß „UÙÃÊ „UÒ •ı⁄Uó
Áfl·ÿÊŸ˜ = Áfl·ÿÙ¥∑§Ê ©U¬¡ÊÿÃ = „UÙ ¡ÊÃË „ÒU,
äÿÊÿ× = Áøãß ∑§⁄UŸfl Ê‹ ‚XÔUÊØ = •Ê‚ÁQ§‚
¬¢È‚— = ¬ÈL§·∑§Ë
Ã·È
‚XÔU—
=
=
©UŸ Áfl·ÿÙ¥◊¥ ∑ Ê◊—
•Ê‚ÁQ§ {
= (©UŸ Áfl·ÿÙ¥∑§Ë)
∑§Ê◊ŸÊ
68 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

‚¢¡ÊÿÃ {
= ©Uà¬ãŸ „UÙÃË „ÒU ∑˝§Ùœ—
(•ı⁄U)
= ∑˝§Ùœ

∑ Ê◊ÊØ {
= ∑§Ê◊ŸÊ (◊¥ ÁflÉŸ
¬«∏UŸ)-‚ •Á÷¡ÊÿÃ = ©Uà¬ãŸ „UÙÃÊ „ÒU–
∑˝§ÙœÊjflÁà ‚ê◊Ù„U— ‚ê◊Ù„UÊàS◊ÎÁÃÁfl÷˝◊—–
S◊ÎÁÃ÷¢̋‡ÊÊŒ˜ ’ÈÁhŸÊ‡ÊÙ ’ÈÁhŸÊ‡ÊÊà¬˝áʇÿÁÃH 63H
∑˝§ÊœÊØ , ÷flÁÃ, ‚ê◊Ê„U—, ‚ê◊Ê„UÊØ , S◊ÎÁÃÁfl÷˝◊—,
S◊ÎÁÃ÷˝¢‡ÊÊØ , ’ÈÁhŸÊ‡Ê—, ’ÈÁhŸÊ‡ÊÊØ , ¬˝áʇÿÁÃH 63H
•ı⁄Uó

{
∑˝§ÙœÊØ =∑˝§Ùœ‚ ’ÈÁh •ÕʸØ
‚ê◊Ù„U— =•àÿãà ◊Í…∏U÷Êfl ’ÈÁhŸÊ‡Ê— = ôÊÊŸ-‡ÊÁQ§∑§Ê
÷flÁà =©Uà¬ãŸ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, ŸÊ‡Ê „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU
‚ê◊Ù„UÊØ =◊Í…U∏÷Êfl‚ (•ı⁄U)
{
{
S◊ÎÁÃÁfl÷˝◊— = S◊ÎÁÃ◊¥ ÷˝◊ „UÙ ’ÈÁh∑§Ê ŸÊ‡Ê
¡ÊÃÊ „ÒU, „UÙ ¡ÊŸ‚ (ÿ„U
’ÈÁhŸÊ‡ÊÊØ =
¬ÈL§· •¬ŸË
{
S◊ÎÁÃ÷˝¢‡ÊÊØ = S◊ÎÁÃ◊¥ ÷˝◊
„UÙ ¡ÊŸ‚
ÁSÕÁÂ)
¬˝áʇÿÁà = Áª⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU–
[⁄Uʪ-m·‚ ⁄UÁ„Uà „UÙ∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ù ¬˝‚ÊŒ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ, ©U‚‚
‚◊Sà ŒÈ—πÙ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ÃÕÊ ‡ÊËÉÊ˝ „UË ©U‚∑§Ë ’ÈÁh ÁSÕ⁄U „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ
∑§⁄UÃ „ÈU∞ øıÕ ¬˝‡Ÿ∑§Ê ©UûÊ⁄U ŒŸÊ–]
⁄Uʪm·ÁflÿÈQÒ§SÃÈ Áfl·ÿÊÁŸÁãº˝ÿÒ‡ø⁄UŸ˜–
•Êà◊fl‡ÿÒÌflœÿÊà◊Ê ¬˝‚ÊŒ◊Áœªë¿UÁÃH 64H
⁄Uʪm·ÁflÿÈQÒ§—, ÃÈ, Áfl·ÿÊŸ˜, ßÁãº˝ÿÒ—, ø⁄UŸ˜ ,
•Êà◊fl‡ÿÒ—, ÁflœÿÊà◊Ê, ¬˝‚ÊŒ◊˜ , •Áœªë¿UÁÃH 64H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ •Êà◊fl‡ÿÒ— = •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ {
{
•¬Ÿ •œËŸ ∑§Ë „ÈU߸
ÁflœÿÊà◊Ê = Á∑§ÿ „ÈU∞ •ã×- ⁄Uʪm·ÁflÿÈQÒ§— = ⁄Uʪ-m·‚ ⁄UÁ„UÃ
∑§⁄UáÊflÊ‹Ê ‚Êœ∑§ ßÁãº˝ÿÒ— = ßÁãº˝ÿÙ¥mÊ⁄UÊ
 •äÿÊÿ 2 69
Áfl·ÿÊŸ˜ = Áfl·ÿÙ¢◊¥ ¬˝‚ÊŒ◊˜ = ¬˝‚ãŸÃÊ∑§Ù

{
Áflø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ
ø⁄UŸ˜ = „UÈ•Ê (•ã×-
∑§⁄UáÊ∑§Ë) •Áœªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
¬˝‚ÊŒ ‚fl¸ŒÈ—πÊŸÊ¢ „UÊÁŸ⁄USÿÙ¬¡ÊÿÃ–
¬˝‚ãŸøÂ٠sÔʇÊÈ ’ÈÁh— ¬ÿ¸flÁÃc∆UÔUÃH 65H
¬˝‚ÊŒ, ‚fl¸ŒÈ—πÊŸÊ◊˜ , „UÊÁŸ—, •Sÿ, ©U¬¡ÊÿÃ,
¬˝‚ãŸø—, Á„U, •Ê‡ÊÈ , ’ÈÁh—, ¬ÿ¸flÁÃc∆UÃH 65H
•ı⁄Uó
¬˝‚ÊŒ = { (•ã×∑§⁄U áÊ∑§Ë) ’ÈÁh—
¬˝‚ãŸÃÊ „UÙŸ¬⁄U •Ê‡ÊÈ
= ’ÈÁh
= ‡ÊËÉÊ˝
•Sÿ = ß‚∑§

{
‚fl¸ŒÈ—πÊŸÊ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ŒÈ—πÙ¥∑§Ê „UË (‚’ •Ù⁄U‚
„UÊÁŸ— = •÷Êfl Á„U = „U≈U∑§⁄U ∞∑§

{
©U¬¡ÊÿÃ = „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU
(•ı⁄U ©U‚)
¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË)

¬˝‚ãŸø— = {
∑§◊¸ÿÙªË∑§Ë {
¬˝‚ãŸ-ÁøûÊflÊ‹ ¬ÿ¸flÁÃc∆UÃ = ÷‹Ë÷Ê°Áà ÁSÕ⁄U
„UÙ ¡ÊÃË „ÒU–
[•ÿÈQ§ ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ üÊc∆U ’ÈÁh, ÷ªflÁìÊãß, ‡ÊÊÁãà •ı⁄U ‚Èπ∑§
•÷Êfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ŸÊÁSà ’ÈÁh⁄UÿÈQ§Sÿ Ÿ øÊÿÈQ§Sÿ ÷ÊflŸÊ–
Ÿ øÊ÷Êflÿ× ‡ÊÊÁãÃ⁄U‡ÊÊãÃSÿ ∑ȧ× ‚Èπ◊˜H 66H
Ÿ, •ÁSÃ, ’ÈÁh—, •ÿÈQ§Sÿ, Ÿ, ø, •ÿÈQ§Sÿ, ÷ÊflŸÊ,
Ÿ, ø, •÷Êflÿ×, ‡ÊÊÁã×, •‡ÊÊãÃSÿ, ∑ȧ×, ‚Èπ◊˜H 66H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸó

•ÿÈQ§Sÿ
{
Ÿ ¡ËÃ „ÈU∞ ◊Ÿ ’ÈÁh—
= •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥flÊ‹ {
= ( ÁŸ‡øÿÊÁà◊∑§Ê)
’ÈÁh
¬ÈL§·◊¥ Ÿ = Ÿ„UË¥
70 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•ÁSà = „UÙÃË ‡ÊÊÁã× = ‡ÊÊÁãÃ
ø = •ı⁄U (©U‚) Ÿ {
= Ÿ„UË¥ (Á◊‹ÃË)
{
•ÿÈQ§Sÿ = •ÿÈQ§ ◊ŸÈcÿ∑§ (•ı⁄U)

÷ÊflŸÊ
(•ã×∑§⁄UáÊ◊¥)
= ÷ÊflŸÊ (÷Ë) {
•‡ÊÊãÃSÿ = ‡ÊÊÁãÃ⁄UÁ„UÃ
◊ŸÈcÿ∑§Ù
Ÿ = Ÿ„UË¥ („UÙÃË) ‚Èπ◊˜ = ‚Èπ
ø = ÃÕÊ
{
•÷Êflÿ× = ÷ÊflŸÊ„UËŸ
◊ŸÈcÿ∑§Ù
∑ȧ× = { ∑Ò‚∑§ÃÊ
§‚ (Á◊‹
„ÒU)?
[flÊÿÈ •ı⁄U Ÿı∑§Ê∑§ ŒÎc≈UUÔÊãÃmÊ⁄UÊ ◊Ÿ∑§ ‚¢ÿÙª‚ ßÁãº˝ÿ∑§Ù ’ÈÁh∑§Ê
„U⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ’Ëʟʖ]
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ Á„U ø⁄UÃÊ¢ ÿã◊ŸÙ˘ŸÈ ÁflœËÿÃ–
ÃŒSÿ „U⁄UÁà ¬˝ôÊÊ¢ flÊÿȟʸflÁ◊flÊê÷Á‚H 67H
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊˜ , Á„U, ø⁄UÃÊ◊˜, ÿØ , ◊Ÿ—, •ŸÈ , ÁflœËÿÃ,
ÃØ , •Sÿ, „U⁄UÁÃ, ¬˝ôÊÊ◊˜ , flÊÿÈ—, ŸÊfl◊˜ , ßfl, •ê÷Á‚H 67H
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ÿ— = ◊Ÿ
ßfl = ¡Ò‚ ÿØ = Á¡‚ (ßÁãº˝ÿ∑§)
•ê÷Á‚ {
= ¡‹◊¥
(ø‹ŸflÊ‹Ë)
•ŸÈ
ÁflœËÿÃ
=
=
‚ÊÕ
⁄U„UÃÊ „ÒU,
ŸÊfl◊˜
flÊÿÈ—
= ŸÊfl∑§Ù
= flÊÿÈ
ÃØ = { fl„U (∞∑§ „UË
ßÁãº˝ÿ)
„U⁄UÁÃ {
= „U⁄U ‹ÃË „ÒU, (flÒ‚
„UË) •Sÿ {
= ß‚ (•ÿÈQ§
ø⁄UÃÊ◊˜ {
= Áfl·ÿÊ¥◊¥ ¬ÈL§·)-∑§Ë
Áflø⁄UÃË „ÈU߸
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊˜ = ßÁãº˝ÿÙ¥◊¥‚
¬˝ôÊÊ◊˜ {
= ’ÈÁh∑§Ù („U⁄U
‹ÃË „ÒU)–
[ÁSÕ⁄U’ÈÁh ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊÙ¥◊¥ ßÁãº˝ÿÁŸª˝„U∑§Ë ¬˝œÊŸÃÊ–]
ÃS◊ÊlSÿ ◊„UÊ’Ê„UÙ ÁŸªÎ„UËÃÊÁŸ ‚fl¸‡Ê—–
ßÁãº˝ÿÊáÊËÁãº˝ÿÊÕ¸èÿSÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁc∆UÃÊH 68H
 •äÿÊÿ 2 71
ÃS◊ÊØ , ÿSÿ, ◊„UÊ’Ê„UÊ, ÁŸªÎ„UËÃÊÁŸ, ‚fl¸‡Ê—,
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ßÁãº˝ÿÊÕ¸èÿ—, ÃSÿ, ¬˝ôÊÊ, ¬˝ÁÃÁc∆UÃÊH 68H
ÃS◊ÊØ = ß‚Á‹ÿ ‚fl¸‡Ê— = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U
◊„UÊ’Ê„UÙ = „U ◊„UÊ’Ê„UÙ! ÁŸªÎ„UËÃÊÁŸ = ÁŸª˝„U ∑§Ë „ÈU߸ „Ò¥U,
ÿSÿ = Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ë ÃSÿ = ©U‚Ë∑§Ë
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ = ßÁãº˝ÿÊ° ¬˝ôÊÊ = ’ÈÁh
ßÁãº˝ÿÊÕ¸èÿ— = ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ Áfl·ÿÙ¥‚ ¬˝ÁÃÁc∆UÃÊ = ÁSÕ⁄U „ÒU–
[‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§ Á‹ÿ ’˝rÊÔÊŸãŒ∑§Ù •ı⁄U ÃûflflûÊÊ ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ
Áfl·ÿ‚Èπ∑§Ù ⁄UÊÁòÊ∑§ ‚◊ÊŸ ’Ëʟʖ]
ÿÊ ÁŸ‡ÊÊ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ÃSÿÊ¢ ¡ÊªÌà ‚¢ÿ◊Ë–
ÿSÿÊ¢ ¡Êª˝Áà ÷ÍÃÊÁŸ ‚Ê ÁŸ‡ÊÊ ¬‡ÿÃÙ ◊ÈŸ—H 69H
ÿÊ, ÁŸ‡ÊÊ, ‚fl¸èÊÍÃÊŸÊ◊˜ , ÃSÿÊ◊˜ , ¡ÊªÌÃ, ‚¢ÿ◊Ë,
ÿSÿÊ◊˜ , ¡Êª˝ÁÃ, ÷ÍÃÊÁŸ, ‚Ê, ÁŸ‡ÊÊ, ¬‡ÿ×, ◊ÈŸ— H 69H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó

{
‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥-
∑§ Á‹ÿ
÷ÍÃÊÁŸ = ‚’ ¬˝ÊáÊË

ÿÊ = ¡Ù ¡Êª˝˝Áà = ¡ÊªÃ „Ò¥U,

ÁŸ‡ÊÊ = ⁄UÊÁòÊ∑§ (‚◊ÊŸ „ÒU),

{ {
©U‚ ÁŸàÿ (¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
¬‡ÿ× = Ãûfl∑§Ù)
ÃSÿÊ◊˜ = ôÊÊŸSflM§¬
¬⁄U◊ÊŸãŒ∑§Ë ¡ÊŸŸflÊ‹
¬˝ÊÁåÃ◊¥ ◊ÈŸ— = ◊ÈÁŸ∑§ Á‹ÿ
‚¢ÿ◊Ë = ÁSÕì˝ôÊ ÿÙªË
¡ÊªÌà = ¡ÊªÃÊ „ÒU (•ı⁄U) ‚Ê = fl„U

{
Á¡‚ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜
ÿSÿÊ◊˜ = ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§
‚Èπ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥
ÁŸ‡ÊÊ {
= ⁄UÊÁòÊ∑§ (‚◊ÊŸ
„ÒU)–
72 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[‚◊Ⱥ˝∑§ ŒÎc≈UÊÔU ãÂ ôÊÊŸË ◊„UʬÈL§·Ù¥∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•Ê¬Íÿ¸◊ÊáÊ◊ø‹¬˝ÁÃc∆¢-U
‚◊Ⱥ˝◊ʬ— ¬˝Áfl‡ÊÁãà ÿmØ–
Ãmà∑§Ê◊Ê ÿ¢ ¬˝Áfl‡ÊÁãà ‚fl¸
‚ ‡ÊÊÁãÃ◊ÊåŸÙÁà Ÿ ∑§Ê◊∑§Ê◊ËH 70H
•Ê¬Íÿ¸◊ÊáÊ◊˜ , •ø‹¬˝ÁÃc∆U◊˜ , ‚◊Ⱥ˝◊˜ , •Ê¬—, ¬˝Áfl‡ÊÁãÃ, ÿmØ ,
ÃmØ , ∑§Ê◊Ê—, ÿ◊˜ , ¬˝Áfl‡ÊÁãÃ, ‚fl¸, ‚—, ‡ÊÊÁãÃ◊˜ , •ÊåŸÊÁÃ, Ÿ, ∑§Ê◊∑§Ê◊ËH 70H
•ı⁄Uó
ÿmØ {
= ¡Ò‚ (ŸÊŸÊ ∑§Ê◊Ê— = ÷Ùª

{
ŸÁŒÿÙ¥∑§ ) Á¡‚ ÁSÕì˝ôÊ
•Ê¬— = ¡‹ (¡’) ¬ÈL§·◊¥ (Á∑§‚Ë
{
•Ê¬Íÿ¸◊ÊáÊ◊˜ = ‚’ •Ù⁄U‚
¬Á⁄U¬Íáʸ,
ÿ◊˜ = ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê Áfl∑§Ê⁄U
©Uà¬ãŸ Á∑§ÿ
•ø‹¬˝ÁÃc∆U◊˜= •ø‹ {
¬˝ÁÃc∆UÊflÊ‹
Á’ŸÊ „UË)
¬˝Áfl‡ÊÁãà = ‚◊Ê ¡ÊÃ „Ò¥U,

{
‚◊Ⱥ˝◊¥ (©U‚∑§Ù ‚— = fl„UË ¬ÈL§·
‚◊Ⱥ˝◊˜ = ÁfløÁ‹Ã Ÿ ‡ÊÊÁãÃ◊˜ = ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù
∑§⁄UÃ „ÈU∞ „UË) •ÊåŸÙÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU,
¬˝Áfl‡ÊÁãà = ‚◊Ê ¡ÊÃ „Ò¥U,
ÃmØ = flÒ‚ „UË
∑ Ê◊∑§Ê◊Ë = ÷٪٥∑§Ù{
øÊ„UŸflÊ‹Ê
‚fl̧ = ‚’ Ÿ = Ÿ„UË¥–
[∑§Ê◊ŸÊ, S¬Î„UÊ, ◊◊ÃÊ •ı⁄U •„¢U∑§Ê⁄UÊÁŒ‚ ⁄UÁ„Uà „UÙ∑§⁄U Áflø⁄UŸflÊ‹
¬ÈL§·∑§Ù ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
Áfl„UÊÿ ∑§Ê◊Êãÿ— ‚flʸã¬È◊Ê¢‡ø⁄UÁà ÁŸ—S¬Î„U—–
ÁŸ◊¸◊Ù ÁŸ⁄U„UVÔUÊ⁄U— ‚ ‡ÊÊÁãÃ◊Áœªë¿UÁÃH 71H
Áfl„UÊÿ, ∑§Ê◊ÊŸ˜ , ÿ—, ‚flʸŸ˜ , ¬È◊ÊŸ˜ , ø⁄UÁÃ, ÁŸ—S¬Î„U—,
ÁŸ◊¸◊—, ÁŸ⁄U„VÔUÊ⁄U—, ‚—, ‡ÊÊÁãÃ◊˜, •Áœªë¿UÁÃH 71H
 •äÿÊÿ 2 73
ÄÿÙ¥Á∑§ó
ÿ— =¡Ù ÁŸ—S¬Î„U— = S¬Î„UÊ⁄UÁ„Uà „ÈU•Ê
¬È◊ÊŸ˜ =¬ÈL§· ø⁄UÁà = Áflø⁄UÃÊ „ÒU,
‚flʸŸ˜ =‚ê¬Íáʸ ‚— = fl„UË
∑§Ê◊ÊŸ˜ =∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥∑§Ù ‡ÊÊÁãÃ◊˜ = ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù
Áfl„UÊÿ =àÿʪ∑§⁄U

{
ÁŸ◊¸◊— =◊◊ÃÊ⁄UÁ„UÃ, ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU
ÁŸ⁄U„VÔUÊ⁄U— {
= •„¢∑§Ê⁄U⁄UÁ„UÃ
(•ı⁄U)
•Áœªë¿UÁà = •ÕʸØ fl„U
‡ÊÊÁãÃ∑§Ù ¬˝Êåà „ÒU–
[’˝ÊrÊÔË ÁSÕÁÃ∑§ ◊Ê„UÊàêÿ∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ •äÿÊÿ∑§Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U–]
∞·Ê ’˝ÊrÊÔË ÁSÕÁ× ¬ÊÕ¸ ŸÒŸÊ¢ ¬˝Êåÿ Áfl◊ÈsÁÔ Ã–
ÁSÕàflÊSÿÊ◊ãÃ∑§Ê‹˘Á¬ ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊Îë¿UÁÃH 72H
∞·Ê, ’˝ÊrÊÔË, ÁSÕÁ×, ¬ÊÕ¸, Ÿ, ∞ŸÊ◊˜ , ¬˝Êåÿ, ÁflêÊÈsÔÁÃ,
ÁSÕàflÊ, •SÿÊ◊˜ , •ãÃ∑§Ê‹, •Á¬, ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊˜ , ´§ë¿UÁÃH 72H
¬ÊÕ¸
∞·Ê
= „U •¡¸ÈŸ!
= ÿ„U {
Ÿ, Áfl◊ÈsÔÁà = ◊ÙÁ„Uà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ
(•ı⁄U)
’˝ÊrÊÔË = {
’˝rÊÔ∑§Ù ¬˝ÊåÃ
¬ÈL§·∑§Ë
•ãÃ∑§Ê‹ = •ãÃ∑§Ê‹◊¥
•Á¬ = ÷Ë

ÁSÕÁ× = ÁSÕÁà „ÒU;

•SÿÊ◊˜ {
= ß‚ ’˝ÊrÊÔË
ÁSÕÁÃ◊¥
∞ŸÊ◊˜ = ß‚∑§Ù ÁSÕàflÊ = ÁSÕà „UÙ∑§⁄U
¬˝Êåÿ {
= ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊˜ = ’˝rÊÔÊŸãŒ∑§Ù
(ÿÙªË ∑§÷Ë) ´§ë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊÊ¡¸ÈŸ‚¢flÊŒ ‚Êæ˜U ÅÿÿÙªÙ ŸÊ◊ ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—H 2H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•Õ ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó 1 ‚ 8 Ã∑§ ôÊÊŸÿÙª •ı⁄U
ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •ŸÊ‚Q§÷Êfl‚ ÁŸÿà ∑§◊¸
∑§⁄UŸ∑§Ë üÊc∆UÃÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ, (9ó16) ÿôÊÊÁŒ ∑§◊¸
∑§⁄UŸ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ, (17ó24) ôÊÊŸflÊŸ˜
•ı⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§ Á‹ÿ ÷Ë ‹Ù∑§‚¢ª˝„UÊÕ¸ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§Ë
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ, (25ó35) •ôÊÊŸË •ı⁄U ôÊÊŸflÊŸ˜∑§ ‹ˇÊáÊ
ÃÕÊ ⁄Uʪ-m·‚ ⁄UÁ„Uà „UÙ∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝⁄UáÊÊ,
(36ó43) ∑§Ê◊∑§ ÁŸ⁄UÙœ∑§Ê Áfl·ÿ–

[ôÊÊŸ •ı⁄U ∑§◊¸∑§Ë üÊc∆UÃÊ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¡¸ÈŸ∑§Ë ‡Ê¢∑§Ê fl ÷ªflÊŸ˜‚

•¬ŸÊ ∞∑§ÊÁãÃ∑§ üÊÿ—‚ÊœŸ ’Ëʟ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊøó
ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSÃ ◊ÃÊ ’ÈÁh¡¸ŸÊŒ¸Ÿ–
ÃÁà∑¢§ ∑§◊¸ÁáÊ ÉÊÙ⁄U ◊Ê¢ ÁŸÿÙ¡ÿÁ‚ ∑§‡ÊflH 1H
ÖÿÊÿ‚Ë, øØ , ∑§◊¸áÊ—, Ã, ◊ÃÊ, ’ÈÁh—, ¡ŸÊŒ¸Ÿ,
ÃØ , Á∑§◊˜ , ∑§◊¸ÁáÊ, ÉÊÙ⁄U, ◊Ê◊˜ , ÁŸÿÙ¡ÿÁ‚, ∑§‡ÊflH 1H
ß‚¬⁄U •¡¸ÈŸŸ ¬˝‡Ÿ Á∑§ÿÊ Á∑§ó
¡ŸÊŒ¸Ÿ = „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ÃØ = ÃÙ Á»§⁄U
øØ = ÿÁŒ ∑§‡Êfl = „U ∑§‡Êfl!
Ã = •Ê¬∑§Ù ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ
∑§◊¸áÊ— = ∑§◊¸∑§Ë •¬ˇÊÊ ÉÊÙ⁄U = ÷ÿ¢∑§⁄U
’ÈÁh— = ôÊÊŸ ∑§◊¸ÁáÊ = ∑§◊¸◊¥
ÖÿÊÿ‚Ë = üÊc∆U Á∑§◊˜ = ÄÿÙ¥
◊ÃÊ = ◊Êãÿ „ÒU ÁŸÿÙ¡ÿÁ‚ = ‹ªÊÃ „Ò¥U?
 •äÿÊÿ 3 75
√ÿÊÁ◊üÊáÊfl flÊÄÿŸ ’ÈÁh¢ ◊Ù„Uÿ‚Ëfl ◊–
ÃŒ∑¢§ flŒ ÁŸÁ‡øàÿ ÿŸ üÊÿÙ˘„U◊ÊåŸÈÿÊ◊˜H 2H
√ÿÊÁ◊üÊáÊ, ßfl, flÊÄÿŸ, ’ÈÁh◊˜ , ◊Ù„UÿÁ‚, ßfl, ◊
ÃØ , ∞∑§◊˜ , flŒ, ÁŸÁ‡øàÿ, ÿŸ, üÊÿ—, •„U◊˜ , •ÊåŸÈÿÊ◊˜H 2H
ÃÕÊ •Ê¬ó
√ÿÊÁ◊üÊáÊ, ßfl = Á◊‹ „ÈU∞-‚ ÃØ = ©U‚
flÊÄÿŸ = fløŸÙ¥‚ ∞∑§◊˜ = ∞∑§ ’ÊÃ∑§Ù
◊ = ◊⁄UË ÁŸÁ‡øàÿ = ÁŸÁ‡øà ∑§⁄U∑§
’ÈÁh◊˜ = ’ÈÁh∑§Ù flŒ = ∑§Á„Uÿ,
ÿŸ = Á¡‚‚

{
◊ÊŸÙ ◊ÙÁ„Uà •„U◊˜ = ◊Ò¥
◊Ù„UÿÁ‚, ßfl = ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U üÊÿ— = ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ù
(ß‚Á‹ÿ) •ÊåŸÈÿÊ◊˜ = ¬˝Êåà „UÙ ¡Ê™°§–
[•Áœ∑§Ê⁄UË-÷Œ‚ ŒÙ ÁŸc∆UÊ•Ù¥∑§Ê fláʸŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
‹Ù∑§˘ÁS◊ÁãmÁflœÊ ÁŸc∆UÊ ¬È⁄UÊ ¬˝ÙQ§Ê ◊ÿÊŸÉÊ–
ôÊÊŸÿÙªŸ ‚Êæ˜UÅÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸ÿÙªŸ ÿÙÁªŸÊ◊˜H 3H
‹Ù∑§, •ÁS◊Ÿ˜ , ÁmÁflœÊ, ÁŸc∆UÊ, ¬È⁄UÊ, ¬˝ÙQ§Ê, ◊ÿÊ, •ŸÉÊ,
ôÊÊŸÿÙªŸ, ‚Êæ˜UÅÿÊŸÊ◊˜ , ∑§◊¸ÿÙªŸ, ÿÙÁªŸÊ◊˜H 3H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑ΧcáÊ ◊„UÊ⁄UÊ¡ ’Ù‹ó
•ŸÉÊ = „U ÁŸc¬Ê¬! ÁmÁflœÊ = ŒÙ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
•ÁS◊Ÿ˜ = ß‚ ÁŸc∆UÊ = ÁŸc∆UÊ*
‹Ù∑§ = ‹Ù∑§◊¥ ◊ÿÊ = ◊⁄U mÊ⁄UÊ

* ‚ÊœŸ∑§Ë ¬Á⁄U¬Ä§fl •flSÕÊ •ÕʸØ ¬⁄UÊ∑§Êc∆UÊ∑§Ê ŸÊ◊ “ÁŸc∆UÊ” „Ò–

76 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
1
¬È⁄UÊ = ¬„U‹ ôÊÊŸÿÙªŸ {
= ôÊÊŸÿÙª‚
¬˝ÙQ§Ê = {
∑§„UË ªÿË „ÒU– (•ı⁄U)
(©UŸ◊¥‚)
ÿÙÁªŸÊ◊˜ = {
ÿÙÁªÿÙ¥∑§Ë
(ÁŸc∆UÔUÊ)
2
‚Êæ˜UÅÿÊŸÊ◊˜ = { ‚Êæ˜∑§Ë U(ÁŸc∆U
ÅÿÿÙÁªÿÙ¥- ∑ ◊¸ÿÙªŸ
Ê ÃÙ) {
= ∑§◊¸ÿÙª‚
(„UÙÃË „ÒU)–
[Á∑§‚Ë ÷Ë ÁŸc∆UÊ∑§Ë Á‚Áh-„UÃÈ ∑§◊ÙZ∑§Ê SflM§¬‚ àÿʪ ∑§⁄UŸ∑§Ê ÁŸ·œ–]
Ÿ ∑§◊¸áÊÊ◊ŸÊ⁄Uê÷ÊãŸÒc∑§êÿZ ¬ÈL§·Ù˘‡ŸÈÃ–
Ÿ ø ‚ããÿ‚ŸÊŒfl Á‚Áh¢ ‚◊Áœªë¿UÁÃH 4H
Ÿ, ∑§◊¸áÊÊ◊˜ , •ŸÊ⁄Uê÷ÊØ , ŸÒc∑§êÿ¸◊˜ , ¬ÈL§·—, •‡ŸÈÃ,
Ÿ, ø, ‚ããÿ‚ŸÊØ , ∞fl, Á‚Áh◊˜ , ‚◊Áœªë¿UÁÃH 4H
¬⁄¢UÃÈ Á∑§‚Ë ÷Ë ◊ʪ¸∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ∑§◊ÙZ∑§Ù SflM§¬‚ àÿʪŸ∑§Ë
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ó
¬ÈL§·—
Ÿ
=
=
◊ŸÈcÿ
Ÿ (ÃÙ) { ÿÊŸË ÿÙª-
ÁŸc∆UÊ∑§Ù
∑§◊¸áÊÊ◊˜ = ∑§◊ÙZ∑§Ê •‡ŸÈÃ = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU
•ŸÊ⁄Uê÷ÊØ = •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿ Á’ŸÊ ø = •ı⁄U
ŸÒc∑§êÿ¸◊˜ = ÁŸc∑§◊¸ÃÊ∑§Ù3 Ÿ =Ÿ
1- ◊ÊÿÊ‚ ©à¬ãŸ „È∞ ‚ê¬Íáʸ ªÈáÊ „Ë ªÈáÊÊ¢◊¢ ’⁄UÃÃ „Ò¢, ∞‚ ‚◊¤Ê∑§⁄U ÃÕÊ ◊Ÿ,
ßÁãŒ˝ÿ •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „ÊŸflÊ‹UË ‚ê¬Íáʸ Á∑˝§ÿÊ•Ê¢◊¢ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ‚ ⁄UÁ„à „Ê∑§⁄U
‚fl¸√ÿÊ¬Ë ‚ÁëøŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¢ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕà ⁄U„Ÿ∑§Ê ŸÊ◊ ““ôÊÊŸÿÊª”” „Ò,
ß‚Ë∑§Ê “‚¢ãÿÊ‚”, “‚Ê¢ÅÿÿÊª” ßàÿÊÁŒ ŸÊ◊Ê¢‚ ∑§„Ê „Ò–
2- »§‹U •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁħÃ∑§Ê àÿʪ∑§⁄U ÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ∑§fl‹U ÷ªflŒÕ¸ ‚◊àfl’ÈÁh‚
∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÊª” „Ò, ß‚Ë∑§Ê “‚◊àflÿÊª”, ’ÈÁhÿÊª”, “∑§◊¸ÿÊª”,
“Ìո∑§◊¸”, “◊ŒÕ¸∑§◊¸”, “◊à∑§◊¸” ßàÿÊÁŒ ŸÊ◊Ê¢‚ ∑§„Ê „Ò–
3- Á¡‚ •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Êåà „È∞ ¬ÈL§·∑§ ∑§◊¸ •∑§◊¸ „Ê ¡ÊÃ „Ò¥U •ÕʸØ »§‹ ©à¬ãŸ
Ÿ„Ë¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã, ©‚ •flSÕÊ∑§Ê ŸÊ◊ “ÁŸc∑§◊¸ÃÊ” „Ò–U
 •äÿÊÿ 3 77

∞fl {
‚ããÿ‚ŸÊØ , = (∑§◊ÙZ∑§ ∑§fl‹)
àÿʪ◊ÊòÊ‚ {
‚Ê¢ÅÿÁŸc∆UÊ∑§Ù
(„UË)
Á‚Áh◊˜ = Á‚Áh ÿÊŸË ‚◊Áœªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[ˇÊáÊ◊ÊòÊ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ∑§◊ÙZ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ •‚ê÷fl ’Ëʟʖ]
Ÿ Á„U ∑§Á‡øàˇÊáÊ◊Á¬ ¡ÊÃÈ ÁÃc∆Uàÿ∑§◊¸∑ΧØ–
∑§Êÿ¸Ã sÔfl‡Ê— ∑§◊¸ ‚fl¸— ¬˝∑ΧÁáҪȸáÊÒ—H 5H
Ÿ, Á„U, ∑§Á‡øØ , ˇÊáÊ◊˜ , •Á¬, ¡ÊÃÈ , ÁÃc∆UÁÃ, •∑§◊¸∑ΧØ ,
∑§Êÿ¸Ã, Á„U, •fl‡Ê—, ∑§◊¸, ‚fl¸—, ¬˝∑ΧÁáҗ, ªÈáÊÒ—H 5H
ÃÕÊ ‚fl¸ÕÊ ∑§◊ÙZ∑§Ê SflM§¬‚ àÿʪ „UÙ ÷Ë Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊó
Á„U
∑§Á‡øØ
=
=
ÁŸ—‚ãŒ„U
∑§Ù߸ ÷Ë (◊ŸÈcÿ)
‚fl¸— {
= ‚Ê⁄UÊ ◊ŸÈcÿ-
‚◊ÈŒÊÿ
¡ÊÃÈ = Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§Ê‹◊¥
ˇÊáÊ◊˜ = ˇÊáÊ◊ÊòÊ ¬˝∑ΧÁáҗ = ¬˝∑§Î ÁáÁŸÃ
•Á¬ = ÷Ë ªÈáÊÒ— = ªÈáÊÙ¥mÊ⁄UÊ
•∑§◊¸∑ΧØ = Á’ŸÊ ∑§◊¸ Á∑§ÿ •fl‡Ê— = ¬⁄Ufl‡Ê „ÈU•Ê
Ÿ = Ÿ„UË¥ ∑§◊¸ = ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
ÁÃc∆UÁÃ
Á„U
=
=
⁄U„UÃÊ;
ÄÿÙ¥Á∑§
∑§Êÿ¸Ã {
= ’Êäÿ Á∑§ÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒU–
[∑§fl‹ ™§¬⁄U‚ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë Á∑˝§ÿÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ Áfl·ÿ-ÁøãÃ∑§ ◊ŸÈcÿ∑§Ù
Á◊âÿÊøÊ⁄UË ’Ëʟʖ]
∑§◊¸Áãº˝ÿÊÁáÊ ‚¢ÿêÿ ÿ •ÊSÃ ◊Ÿ‚Ê S◊⁄UŸ˜–
ßÁãº˝ÿÊÕʸÁãfl◊Í…UÊà◊Ê Á◊âÿÊøÊ⁄U— ‚ ©UëÿÃH 6H
∑§◊¸Áãº˝ÿÊÁáÊ, ‚¢ÿêÿ, ÿ—, •ÊSÃ, ◊Ÿ‚Ê, S◊⁄UŸ˜ ,
ßÁãº˝ÿÊÕʸŸ˜ , Áfl◊Í…UÊà◊Ê, Á◊âÿÊøÊ⁄U—, ‚—, ©UëÿÃH 6H
78 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ß‚Á‹ÿó
ÿ— = ¡Ù ßÁãº˝ÿÊÕʸŸ˜ =
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ Áfl·ÿÙ¥∑§Ê
Áfl◊Í…UÊà◊Ê = ◊Í…∏U’ÈÁh ◊ŸÈcÿ S◊⁄UŸ˜ =
Áøãß ∑§⁄UÃÊ

{
‚◊Sà ßÁãº˝ÿÙ¢- •ÊSÃ =
⁄U„UÃÊ „ÒU,
∑ ◊¸Áãº˝ÿÊÁáÊ= ∑§Ù („U∆U¬Ífl¸∑§ ‚— =
fl„U

‚¢ÿêÿ
™§¬⁄U‚)
= ⁄UÙ∑§∑§⁄U {
Á◊âÿÊøÊ⁄U— = Á◊âÿÊøÊ⁄UË
•ÕʸØ Œê÷Ë
◊Ÿ‚Ê = ◊Ÿ‚ (©UŸ) ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[◊Ÿ‚ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê ‚¢ÿ◊ ∑§⁄U∑§ •ŸÊ‚Q§÷Êfl‚ ∑§◊¸ ∑§⁄ŸflÊ‹∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
ÿÁSàflÁãº˝ÿÊÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ÁŸÿêÿÊ⁄U÷Ã˘¡È¸Ÿ–
∑§◊¸Áãº˝ÿÒ— ∑§◊¸ÿÙª◊‚Q§— ‚ ÁflÁ‡ÊcÿÃH 7H
ÿ—, ÃÈ , ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ◊Ÿ‚Ê, ÁŸÿêÿ, •Ê⁄U÷Ã, •¡Ȩ̀Ÿ,
∑§◊¸Áãº˝ÿÒ—, ∑§◊¸ÿÙª◊˜, •‚Q§—, ‚—, ÁflÁ‡ÊcÿÃH 7H
ÃÈ = Á∑¢§ÃÈ •‚Q§— = •ŸÊ‚Q§ „ÈU•Ê
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ÈŸ! ∑§◊¸Áãº˝ÿÒ— = ‚◊Sà ßÁãº˝ÿÙ¥mÊ⁄UÊ
ÿ— = ¡Ù (¬ÈL§·) ∑§◊¸ÿÙª◊˜ = ∑§◊¸ÿÙª∑§Ê
◊Ÿ‚Ê = ◊Ÿ‚ •Ê⁄U÷Ã = •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ = ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù ‚— = fl„UË
ÁŸÿêÿ = fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ ÁflÁ‡ÊcÿÃ = üÊc∆U „ÒU–
[∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊ÙZ∑§Ê ∑§⁄UŸÊ üÊc∆U ÃÕÊ ∑§◊ÙZ∑§ Á’ŸÊ
‡Ê⁄UË⁄UÁŸflʸ„U •‚ê÷fl ’ËÊ∑§⁄U ÁŸ—SflÊÕ¸ •ı⁄U •ŸÊ‚Q§÷Êfl‚ ÁflÁ„UÃ
∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ–]
ÁŸÿâ ∑ȧL§ ∑§◊¸ àfl¢ ∑§◊¸ ÖÿÊÿÙ sÔ∑§◊¸áÊ—–
‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊÁ¬ ø Ã Ÿ ¬˝Á‚Œ˜ÔäÿŒ∑§◊¸áÊ—H 8H
ÁŸÿÃ◊˜ , ∑ȧL§, ∑§◊¸, àfl◊˜ , ∑§◊¸, ÖÿÊÿ—, Á„U, •∑§◊¸áÊ—,
‡Ê⁄ËU⁄UÿÊòÊÊ, •Á¬, ø, Ã, Ÿ, ¬˝Á‚Œ˜ÔäÿØ , •∑§◊¸áÊ—H 8H
 •äÿÊÿ 3 79
ß‚Á‹ÿó
àfl◊˜ = ÃÍ ÖÿÊÿ— = üÊc∆U „ÒU
ÁŸÿÃ◊˜ = ‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uà ø = ÃÕÊ
∑§◊¸ = ∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸ •∑§◊¸áÊ— = ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ‚
∑ȧL§ = ∑§⁄U; Ã = Ã⁄UÊ
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊ = ‡Ê⁄UË⁄U-ÁŸflʸ„U
•∑§◊¸áÊ— {
= ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ∑§Ë
•¬ˇÊÊ
•Á¬
Ÿ
=
=
÷Ë
Ÿ„UË¥
∑§◊¸ = ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ ¬˝Á‚ŒỖäÿØ = Á‚h „U٪ʖ
ÿôÊÊÕʸà∑§◊¸áÊÙ˘ãÿòÊ ‹Ù∑§Ù˘ÿ¢ ∑§◊¸’㜟—–
ÃŒÕZ ∑§◊¸ ∑§ıãÃÿ ◊ÈQ§‚XÔU— ‚◊Êø⁄UH 9H
ÿôÊÊÕʸØ , ∑§◊¸áÊ—, •ãÿòÊ, ‹Ù∑§—, •ÿ◊˜ , ∑§◊¸’㜟—,
Ìո◊˜ , ∑§◊¸, ∑§ıãÃÿ, ◊ÈQ§‚XÔU—, ‚◊Êø⁄UH 9H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ! ’㜟∑§ ÷ÿ‚ ÷Ë ∑§◊ÙZ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥
„UÒ; ÄÿÙ¥Á∑§ó

ÿôÊÊÕʸØ {
= ÿôÊ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ
Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§ıãÃÿ =
(ß‚Á‹ÿ)
„U •¡È¸Ÿ! (ÃÍ)
∑§◊¸áÊ— = ∑§◊ÙZ‚ •ÁÃÁ⁄UQ§ ◊ÈQ§‚XÔU— ={ •Ê‚ÁQ§‚ ⁄UÁ„UÃ
•ãÿòÊ {
= ŒÍ‚⁄U ∑§◊ÙZ◊¥
(‹ªÊ „U• È Ê „UË) Ìո◊˜ ={
„UÙ∑§⁄U
©U‚ ÿôÊ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ
•ÿ◊˜ = ÿ„U („UË ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ)
‹Ù∑§— = ◊ŸÈcÿ-‚◊ÈŒÊÿ ∑§◊¸ = ∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸
∑§◊¸’㜟— = ∑§◊ÙZ‚ ’°œÃÊ „ÒU– ‚◊Êø⁄U = ∑§⁄U–
[¬˝¡Ê¬ÁÃ∑§Ë •ÊôÊÊ „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§◊ÙZ∑§Ë •fl‡ÿ∑§Ã¸√ÿÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚„UÿôÊÊ— ¬˝¡Ê— ‚Îc≈˜Ufl
Ô Ê ¬È⁄UÙflÊø ¬˝¡Ê¬Á×–
•ŸŸ ¬˝‚Áflcÿäfl◊· flÙ˘ÁSàflc≈UÔU∑§Ê◊œÈ∑˜§H 10H
80 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
‚„UÿôÊÊ—, ¬˝¡Ê—, ‚Îc≈˜UflÊ, ¬È⁄UÊ, ©UflÊø, ¬˝¡Ê¬Á×,
•ŸŸ, ¬˝‚Áflcÿäfl◊˜ , ∞·—, fl—, •SÃÈ, ßc≈UÔU∑§Ê◊œÈ∑˜§ÔH 10H
ÃÕÊ ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ÃÍ ¬Ê¬∑§Ù ÷Ë ¬˝Êåà „UÙªÊ; ÄÿÙ¥Á∑§ó
¬˝¡Ê¬Á×
¬È⁄UÊ
=
=
¬˝¡Ê¬Áà ’˝rÊÔÊŸ
∑§À¬∑§ •ÊÁŒ◊¥ {
¬˝‚Áflcÿäfl◊˜ = flÎÁh∑§Ù ¬˝ÊåÃ
„UÙ•Ù (•ÊÒ⁄U)
‚„UÿôÊÊ— = ÿôÊ‚Á„UÃ ∞·— = ÿ„U ÿôÊ
¬˝¡Ê— = ¬˝¡Ê•Ù¥∑§Ù fl— = ÃÈ◊‹ÙªÙ¥∑§Ù
‚Îc≈˜Ufl
Ô UÔ Ê = ⁄Uø∑§⁄U (©UŸ‚)
©UflÊø
(ÿÍÿ◊˜)
=
=
∑§„UÊ (Á∑§)
ÃÈ◊‹Ùª {
ßc≈UÔU∑§Ê◊œÈ∑˜§Ô = ßÁë¿Uà ÷Ùª
¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê
•ŸŸ = ß‚ ÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ •SÃÈ = „UÙ–
ŒflÊã÷ÊflÿÃÊŸŸ Ã ŒflÊ ÷ÊflÿãÃÈ fl—–
¬⁄US¬⁄¢U ÷Êflÿã× üÊÿ— ¬⁄U◊flÊåSÿÕH 11H
ŒflÊŸ˜ , ÷ÊflÿÃ, •ŸŸ, Ã, ŒflÊ—, ÷ÊflÿãÃÈ , fl—,
¬⁄S¬⁄U◊˜ , ÷Êflÿã×, üÊÿ—, ¬⁄U◊˜ , •flÊåSÿÕH 11H
ÃÕÊ ÃÈ◊‹Ùªó
•ŸŸ
ŒflÊŸ˜
=
=
ß‚ ÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ
ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù
(∞fl◊˜) = { ß‚(ÁŸ—SflÊÕ¸
¬˝∑§Ê⁄U
÷Êfl‚)
÷Êflÿà = ©UãŸÃ ∑§⁄UÙ (•ı⁄U) ¬⁄US¬⁄U◊˜ = ∞∑§-ŒÍ‚⁄U∑§Ù
Ã = fl ÷Êflÿã× = ©UãŸÃ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
ŒflÊ— = ŒflÃÊ (ÿÍÿ◊˜) = ÃÈ◊‹Ùª
fl— = ÃÈ◊‹ÙªÙ¥∑§Ù ¬⁄U◊˜ = ¬⁄U◊
üÊÿ— = ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ù
÷ÊflÿãÃÈ = ©UãŸÃ ∑§⁄¥– •flÊåSÿÕ = ¬˝Êåà „UÙ ¡Ê•Ùª–
 •äÿÊÿ 3 81
ßc≈UUÔ Êã÷ÙªÊÁã„U flÙ ŒflÊ ŒÊSÿãÃ ÿôÊ÷ÊÁflÃÊ—–
ÃÒŒ¸ûÊÊŸ¬˝ŒÊÿÒèÿÙ ÿÙ ÷ÈæU˜ Q§§ SÃŸ ∞fl ‚—H 12H
ßc≈UÔUÊŸ˜ , ÷٪ʟ˜ , Á„U, fl—, ŒflÊ—, ŒÊSÿãÃ, ÿôÊ÷ÊÁflÃÊ—,
ÃÒ—, ŒûÊÊŸ˜ , •¬˝ŒÊÿ, ∞èÿ—, ÿ—, ÷ÈæU˜ Q§, SÃŸ—, ∞fl, ‚—H 12H
ÃÕÊó

ÿôÊ÷ÊÁflÃÊ— = { ÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ

’…∏UÊÿ „ÈU∞
ÃÒ— {
= ©UŸ ŒflÃÊ•Ù¥∑§
mÊ⁄UÊ
ŒflÊ— = ŒflÃÊ ŒûÊÊŸ˜ = ÁŒÿ „ÈU∞ ÷٪٥∑§Ù
fl— {
= ÃÈ◊‹ÙªÙ¥∑§Ù
(Á’ŸÊ ◊Ê° ª „UË)
ÿ—
∞èÿ—
= ¡Ê ¬ÈL§·
= ßUŸ∑§Ù
ßc≈UÊŸ˜
÷٪ʟ˜
= ßÁë¿UÃ
= ÷Ùª
•¬˝ŒÊÿ {
= Á’ŸÊ ÁŒÿ
(Sflÿ◊˜)
Á„U = ÁŸ‡øÿ „UË ÷Èæ˜U Q§ = ÷ÙªÃÊ „ÒU,
‚— = fl„U
ŒÊSÿãÃ {
= ŒÃ ⁄U„¥Uª–
(ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U)
SÃŸ—
∞fl
= øÙ⁄U
= „UË „ÒU–
[ÿôÊÁ‡Êc≈U-•ãŸ‚ ‚’ ¬Ê¬Ù¥∑§Ê ŸÊ‡Ê •ı⁄U ÿôÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ù ¬Ê¬Ë
’Ëʟʖ]
ÿôÊÁ‡Êc≈UUÔ ÊÁ‡ÊŸ— ‚ãÃÙ ◊ÈëÿãÃ ‚fl¸Á∑§ÁÀ’·Ò—–
÷ÈÜ¡Ã Ã àflÉÊ¢ ¬Ê¬Ê ÿ ¬øãàÿÊà◊∑§Ê⁄UáÊÊØH 13H
ÿôÊÁ‡Êc≈UÔUÊÁ‡ÊŸ—, ‚ã×, ◊ÈëÿãÃ, ‚fl¸Á∑§ÁÀ’·Ò—,
÷ÈÜ¡Ã, Ã, ÃÈ , •ÉÊ◊˜ , ¬Ê¬Ê—, ÿ, ¬øÁãÃ, •Êà◊∑§Ê⁄UáÊÊØH 13H
∑§Ê⁄UáÊ Á∑§ó

ÿôÊÁ‡Êc≈UUÔÊÁ‡ÊŸ— = { ÿôÊ‚ ’ø „ÈU∞ ‚fl¸Á∑§ÁÀ’·Ò— = ‚’ ¬Ê¬Ù¥‚

‚ã×
•ãŸ∑§Ù πÊŸflÊ‹
= üÊc∆U ¬ÈL§·
◊ÈëÿãÃ {
= ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U
(•ı⁄U)
82 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÿ
¬Ê¬Ê—
= ¡Ù
= ¬Ê¬Ë‹Ùª
¬øÁãà {
= (•ãŸ) ¬∑§ÊÃ
„Ò¥U,
Ã = fl

{
•¬ŸÊ ‡Ê⁄UË⁄U ÃÈ = ÃÙ
•Êà◊∑§Ê⁄UáÊÊØ= ¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸ∑§ •ÉÊ◊˜ = ¬Ê¬∑§Ù („UË)
Á‹ÿ „UË ÷È¢¡Ã = πÊÃ „Ò¥U–
[‚ÎÁc≈Uø∑˝§∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄U ‚fl¸√ÿÊ¬Ë ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù ÿôÊM§¬ ‚ÊœŸ◊¥ ÁŸàÿ
¬˝ÁÃÁc∆Uà ’Ëʟʖ]
•ãŸÊjflÁãà ÷ÍÃÊÁŸ ¬¡¸ãÿʌ㟂ê÷fl—–
ÿôÊÊjflÁà ¬¡¸ãÿÙ ÿôÊ— ∑§◊¸‚◊Èjfl—H 14H
∑§◊¸ ’˝rÊÔÙjfl¢ ÁflÁh ’˝rÊÔÊˇÊ⁄U‚◊Èjfl◊˜–
ÃS◊Êà‚fl¸ªÃ¢ ’˝rÊÔ ÁŸàÿ¢ ÿôÊ ¬˝ÁÃÁc∆UÃ◊˜H 15H
•ãŸÊØ , ÷flÁãÃ, ÷ÍÃÊÁŸ, ¬ÖʸãÿÊØ, •ãŸ‚ê÷fl—,
ÿôÊÊØ , ÷flÁÃ, ¬¡¸ãÿ—, ÿôÊ—, ∑§◊¸‚◊Èjfl—H 14H
∑§◊¸, ’˝rÊÔÙjfl◊˜ , ÁflÁh, ’˝rÊÔ, •ˇÊ⁄U‚◊Èjfl◊˜ ,
ÃS◊ÊØ , ‚fl¸ªÃ◊˜ , ’˝rÊÔ , ÁŸàÿ◊˜ , ÿôÊ, ¬˝ÁÃÁc∆UÃ◊˜H 15H
ÄÿÙ¥Á∑§ó

{
÷ÍÃÊÁŸ = ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊáÊË ÁflÁ„Uà ∑§◊ÙZ‚
•ãŸÊØ = •ãŸ‚ ∑ ◊¸‚◊Èjfl— = ©Uà¬ãŸ „UÙŸflÊ‹Ê
÷flÁãà = ©Uà¬ãŸ „UÙÃ „Ò¥U, „ÒU–
•ãŸ‚ê÷fl— = •ãŸ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ
∑§◊¸ ={ ∑§◊¸‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù
¬¡¸ãÿÊØ = { flÎÁc≈U‚
(„UÊÃË „ÒU)
’˝rÊÔÙjfl◊˜ ={
(ÃÍ)
flŒ‚ ©à¬ãŸ
¬¡¸ãÿ— = flÎÁc≈U (•ı⁄U)
ÿôÊÊØ = ÿôÊ‚ ’˝rÊÔ = flŒ∑§Ù
÷flÁÃ
ÿôÊ—
=
=
„UÙÃË „ÒU (•ı⁄U)
ÿôÊ
•ˇÊ⁄U‚◊Èjfl◊˜ = { •ÁflŸÊ‡ÊË
¬⁄U◊Êà◊Ê‚
 •äÿÊÿ 3 83

ÁflÁh
©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê
= ¡ÊŸ–
’˝rÊÔ {
= ¬⁄U◊ •ˇÊ⁄U
¬⁄U◊Êà◊Ê
ÃS◊ÊØ {
= ß‚‚ (Á‚h
„UÙÃÊ „ÒU Á∑§)
ÁŸàÿ◊˜
ÿôÊ
= ‚ŒÊ „UË
= ÿôÊ◊¥
‚fl¸ªÃ◊˜ = ‚fl¸√ÿÊ¬Ë ¬˝ÁÃÁc∆UÃ◊˜ = ¬˝ÁÃÁc∆Uà „ÒU–
[‚ÎÁc≈UÔUø∑˝§∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U Ÿ ’⁄UßflÊ‹∑§Ë ÁŸãŒÊ–]
∞fl¢ ¬˝flÌÃâ ø∑˝¢§ ŸÊŸÈfløÿÃË„U ÿ—–
•ÉÊÊÿÈÁ⁄UÁãº˝ÿÊ⁄UÊ◊Ù ◊ÙÉÊ¢ ¬ÊÕ¸ ‚ ¡ËflÁÃH 16H
∞fl◊˜ , ¬˝flÌÃÃ◊˜ , ø∑˝§◊˜ , Ÿ, •ŸÈfløÿÁÃ, ß„U, ÿ—,
•ÉÊÊÿÈ—, ßÁãº˝ÿÊ⁄UÊ◊—, ◊ÙÉÊ◊˜ , ¬ÊÕ¸, ‚—, ¡ËflÁÃH 16H
¬ÊÕ¸
ÿ—
= „U ¬ÊÕ¸!
= ¡Ù ¬ÈL§· { •¬Ÿ ∑§Ã¸√ÿ∑§Ê
¬Ê‹Ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ,
ß„U = ß‚ ‹Ù∑§◊¥ ‚— = fl„U
∞fl◊˜Ô {
= ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
(¬⁄Uê¬⁄UÊ‚
{
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ
ßÁãº˝ÿÊ⁄UÊ◊— = ÷٪٥◊¥ ⁄U◊áÊ
¬˝flÌÃÃ◊˜ = ¬˝øÁ‹Ã ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
ø∑˝§◊˜ = ‚ÎÁc≈Uø∑˝§∑§ •ÉÊÊÿÈ— = ¬Ê¬ÊÿÈ (¬ÈL§·)
Ÿ, •ŸÈfløÿÁÃ= {
•ŸÈ∑ͧ‹ Ÿ„UË¥
’⁄UÃÃÊ •ÕʸØ
◊ÙÉÊ◊˜
¡ËflÁÃ
= √ÿÕ¸ („UË)
= ¡ËÃÊ „ÒU–
[•Êà◊ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ∑§Ã¸√ÿ∑§ •÷Êfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿSàflÊà◊⁄UÁÃ⁄Ufl SÿÊŒÊà◊ÃÎåÇø ◊ÊŸfl—–
•Êà◊ãÿfl ø ‚ãÃÈc≈UUÔ SÃSÿ ∑§ÊÿZ Ÿ ÁfllÃH 17H
ÿ—, ÃÈ , •Êà◊⁄UÁ×, ∞fl, SÿÊØ , •Êà◊ÃÎå×, ø, ◊ÊŸfl—,
•Êà◊ÁŸ, ∞fl, ø, ‚ãÃÈc≈UÔU—, ÃSÿ, ∑§Êÿ¸◊˜ , Ÿ, ÁfllÃH 17H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ ◊ÊŸfl— = ◊ŸÈcÿ

ÿ— = ¡Ù
•Êà◊⁄UÁ×, ∞fl= {
•Êà◊Ê◊¥ „UË
⁄U◊áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
84 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ø = •ı⁄U SÿÊØ = „UÙ,
•Êà◊ÃÎå× = •Êà◊Ê◊¥ „UË ÃÎåà ÃSÿ = ©U‚∑§ Á‹ÿ
ø = ÃÕÊ ∑§Êÿ¸◊˜ = ∑§Ù߸ ∑§Ã¸√ÿ
•Êà◊ÁŸ ∞fl = •Êà◊Ê◊¥ „UË Ÿ = Ÿ„UË¥
‚ãÃÈc≈UUÔ — = ‚¢ÃÈc≈UUÔ ÁfllÃ = „ÒU–
[∑§◊¸ ∑§⁄UŸ •ı⁄U Ÿ ∑§⁄UŸ◊¥ ôÊÊŸË∑§ ¬˝ÿÙ¡Ÿ∑§Ê •÷Êfl–]
ŸÒfl ÃSÿ ∑ΧÃŸÊÕÙ¸ ŸÊ∑ΧÃŸ„U ∑§‡øŸ–
Ÿ øÊSÿ ‚fl¸÷ÍÃ·È ∑§Á‡øŒÕ¸√ÿ¬ÊüÊÿ—H 18H
Ÿ, ∞fl, ÃSÿ, ∑ΧÃŸ, •Õ¸—, Ÿ, •∑ΧÃŸ, ß„U, ∑§‡øŸ,
Ÿ, ø, •Sÿ, ‚fl¸÷ÍÃ·È , ∑§Á‡øØ , •Õ¸√ÿ¬ÊüÊÿ—H 18H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
ÃSÿ
ß„U
=
=
©U‚ (◊„UʬÈL§·∑§Ê)
ß‚ Áfl‡fl◊¥
∞fl {
= „UË (∑§Ù߸ ¬˝ÿÙ¡Ÿ
⁄U„UÃÊ „ÒU)
Ÿ = Ÿ (ÃÙ) ø = ÃÕÊ
∑ΧÃŸ
∑§‡øŸ
=
=
∑§◊¸ ∑§⁄UŸ‚
∑§Ù߸ {
‚fl¸÷ÍÃ·È = ‚ê¬Íáʸ
¬˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥ (÷Ë)
•Õ¸— {
= ¬˝ÿÙ¡Ÿ (⁄U„UÃÊ
„ÒU) (•ı⁄U)
•Sÿ = ß‚∑§Ê
∑§Á‡øØ = Á∑¢§Áøã◊ÊòÊ ÷Ë
Ÿ = Ÿ •Õ¸√ÿ¬ÊüÊÿ— = SflÊÕ¸∑§Ê ‚ê’ãœ
•∑ΧÃŸ = ∑§◊ÙZ∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ Ÿ = Ÿ„UË¥ (⁄U„UÃÊ)–
[ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸∑§Ê »§‹ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ¬˝ÊÁåà ’ËÊ∑§⁄U •¡¸ÈŸ∑§Ù •ŸÊ‚Q§
÷Êfl‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ–]
ÃS◊ÊŒ‚Q§— ‚Ãâ ∑§ÊÿZ ∑§◊¸ ‚◊Êø⁄U–
•‚Q§Ù sÔÊø⁄Uã∑§◊¸ ¬⁄U◊ÊåŸÙÁà ¬ÍL§·—H 19H
ÃS◊ÊØ , •‚Q§—, ‚ÃÃ◊˜ , ∑§Êÿ¸◊˜ , ∑§◊¸, ‚◊Êø⁄U,
•‚Q§—, Á„U, •Êø⁄UŸ˜ , ∑§◊¸, ¬⁄U◊˜ , •ÊåŸÙÁÃ, ¬ÍL§·—H 19H
 •äÿÊÿ 3 85
ÃS◊ÊØ
‚ÃÃ◊˜
= ß‚Á‹ÿ (ÃÍ)
= ÁŸ⁄UãÃ⁄U
•‚Q§— {
= •Ê‚ÁQ§‚ ⁄UÁ„UÃ
„UÙ∑§⁄U
•‚Q§— {
= •Ê‚ÁQ§‚ ⁄UÁ„UÃ
„UÙ∑§⁄U (‚ŒÊ) ∑§◊¸ = ∑§◊¸
∑§Êÿ¸◊˜ , ∑§◊¸ = ∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸∑§Ù •Êø⁄UŸ˜ = ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
‚◊Êø⁄U = {
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
∑§⁄UÃÊ ⁄U„U–
¬ÍL§·—
¬⁄U◊˜
=
=
◊ŸÈcÿ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ •ÊåŸÙÁà = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[¡Ÿ∑§ÊÁŒ∑§ ŒÎc≈UÔUÊãÂ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝⁄UáÊÊ–]
∑§◊¸áÊÒfl Á„U ‚¢Á‚Áh◊ÊÁSÕÃÊ ¡Ÿ∑§ÊŒÿ—–
‹Ê∑§‚æ˜UÔ ª˝„U◊flÊÁ¬ ‚꬇ÿã∑§Ãȸ◊„¸UÁ‚H 20H
∑§◊¸áÊÊ, ∞fl, Á„U, ‚¢Á‚Áh◊˜ , •ÊÁSÕÃÊ—, ¡Ÿ∑§ÊŒÿ—,
‹Ù∑§‚æU˜ª˝„U◊˜ , ∞fl, •Á¬, ‚꬇ÿŸ˜ , ∑§Ãȸ◊˜ , •„¸UÁ‚H 20H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄Uó

¡Ÿ∑§ÊŒÿ— = { ¡Ÿ∑§ÊÁŒ ‹Ù∑§‚æ˜UÔ ª˝„U◊˜= ‹Ù∑§‚¢ª˝„U∑§Ù

ôÊÊŸË¡Ÿ ÷Ë ‚꬇ÿŸ˜ = ŒπÃ „ÈU∞
∑§◊¸áÊÊ = { (•Ê‚ÁQ§ ⁄UÁ„UÃ) •Á¬ = ÷Ë (ÃÍ)
∑§◊¸mÊ⁄UÊ ∑§Ãȸ◊˜ = ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§Ù
∞fl = „UË ∞fl = „UË

{
‚¢Á‚Áh◊˜ = ¬⁄U◊Á‚Áh∑§Ù ÿÙÇÿ „ÒU •ÕʸØ
•ÊÁSÕÃÊ— = ¬˝Êåà „ÈU∞ Õ– •„¸UÁ‚ = ÃȤÊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ
Á„U = ß‚Á‹ÿ (ÃÕÊ) „UË ©UÁøÃ „ÒU–
[üÊc∆U ¬ÈL§·∑§ •Êø⁄UáÊ ¬˝◊ÊáÊSflM§¬ ◊ÊŸ ¡ÊŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿlŒÊø⁄UÁà üÊc∆USÃûÊŒflÃ⁄UÙ ¡Ÿ—–
‚ ÿà¬˝◊ÊáÊ¢ ∑ȧL§Ã ‹Ù∑§SÃŒŸÈfløÃH 21H
86 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÿØ , ÿØ , •Êø⁄UÁÃ, üÊc∆U—, ÃØ , ÃØ , ∞fl, ßÃ⁄U—,¡Ÿ—,
‚—, ÿØ , ¬˝◊ÊáÊ◊˜ , ∑ȧL§Ã, ‹Ù∑§—, ÃØ , •ŸÈfløÃH 21H
ÄÿÙ¢Á∑§ó
üÊc∆U— = üÊc∆U ¬ÈL§· ÿØ = ¡Ù ∑ȧ¿U
ÿØ , ÿØ = ¡Ù-¡Ù ¬˝◊ÊáÊ◊˜ = ¬˝◊ÊáÊ
•Êø⁄UÁà = •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ∑ȧL§Ã = ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU,
ßÃ⁄U—
¡Ÿ—
=
=
•ãÿ
¬ÈL§· (÷Ë)
‹Ù∑§— {
= ‚◊Sà ◊ŸÈcÿ-
‚◊ÈŒÊÿ
ÃØ , ÃØ = flÒ‚Ê-flÒ‚Ê ÃØ = ©U‚Ë∑§
∞fl {
= U „UË (•Êø⁄UáÊ
‚—
∑§⁄UÃ „Ò¥U)–
= fl„U
•ŸÈfløÃ {
= •ŸÈ‚Ê⁄U ’⁄Uß
‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU–
[Sflÿ¢ •¬ŸÊ ŒÎc≈UÔUÊãà ŒÃ „ÈU∞ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ‚ ‹Ê÷ •ı⁄U ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ‚
„UÊÁŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
Ÿ ◊ ¬ÊÕʸÁSà ∑§Ã¸√ÿ¢ ÁòÊ·È ‹Ù∑§·È Á∑¢§øŸ–
ŸÊŸflÊåÃ◊flÊåÃ√ÿ¢ flø ∞fl ø ∑§◊¸ÁáÊH 22H
Ÿ, ◊, ¬ÊÕ¸, •ÁSÃ, ∑§Ã¸√ÿ◊˜ , ÁòÊ·È , ‹Ù∑§·È , Á∑¢§øŸ,
Ÿ, •ŸflÊåÃ◊˜ , •flÊåÃ√ÿ◊˜ , flÃ̧, ∞fl, ø, ∑§◊¸ÁáÊH 22H
ß‚Á‹ÿó
¬ÊÕ¸ = „U •¡¸ÈŸ! Ÿ = Ÿ (∑§Ù߸ ÷Ë)
◊
ÁòÊ·È
=
=
◊ȤÊ (ߟ)
ÃËŸÙ¥ {
•flÊåÃ√ÿ◊˜ = ¬˝Êåà ∑§⁄UŸÿÙÇÿ
(flSÃÈ)
‹Ù∑§·È
Ÿ
=
=
‹Ù∑§Ù¥◊¥
Ÿ ÃÙ {
•ŸflÊåÃ◊˜ = •¬˝Êåà „ÒU,
(ÃÙ ÷Ë ◊Ò¥)
Á∑¢øŸ = ∑ȧ¿U
∑§Ã¸√ÿ◊˜ = ∑§Ã¸√ÿ ∑§◊¸ÁáÊ = ∑§◊¸◊¥
•ÁSà = „ÒU ∞fl = „UË
ø = •ı⁄U flÃ̧ = ’⁄UÃÃÊ „Í°U–
 •äÿÊÿ 3 87
ÿÁŒ sÔ„¢U Ÿ flÃ¸ÿ¢ ¡ÊÃÈ ∑§◊¸áÿÃÁãº˝Ã—–
◊◊ flà◊ʸŸÈfløãÃ ◊ŸÈcÿÊ— ¬ÊÕ¸ ‚fl¸‡Ê—H 23H
ÿÁŒ, Á„U, •„U◊˜ , Ÿ, flÃ¸ÿ◊˜ , ¡ÊÃÈ , ∑§◊¸ÁáÊ, •ÃÁãº˝Ã—,
◊◊, flà◊¸, •ŸÈfløãÃ, ◊ŸÈcÿÊ—, ¬ÊÕ¸, ‚fl¸‡Ê—H 23H

{
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ’⁄UÃÍ° (ÃÙ ’«∏UË
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! flÃ̧ÿ◊˜ = „UÊÁŸ „UÙ ¡Êÿ;
ÿÁŒ = ÿÁŒ ÄÿÙ¥Á∑§)
¡ÊÃÈ = ∑§ŒÊÁøØ ◊ŸÈcÿÊ— = ◊ŸÈcÿ
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ‚fl¸‡Ê— = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
•ÃÁãº˝Ã— = ‚ÊflœÊŸ „UÙ∑§⁄U ◊◊ = ◊⁄U („UË)
∑§◊¸ÁáÊ = ∑§◊ÊZ◊¥ flà◊¸ = ◊ʪ¸∑§Ê
Ÿ = Ÿ •ŸÈfløãÃ = •ŸÈ‚⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥ U–
©Uà‚ËŒÿÈÁ⁄U◊ ‹Ù∑§Ê Ÿ ∑ȧÿÊZ ∑§◊¸ øŒ„U◊˜–
‚¢∑§⁄USÿ ø ∑§Ãʸ SÿÊ◊Ȭ„UãÿÊÁ◊◊Ê— ¬˝¡Ê—H 24H
©Uà‚ËŒÿÈ—, ß◊, ‹Ù∑§Ê—, Ÿ, ∑ȧÿʸ◊˜ , ∑§◊¸, øØ , •„U◊˜ ,
‚¢∑§⁄USÿ, ø, ∑§Ãʸ, SÿÊ◊˜ , ©U¬„UãÿÊ◊˜ , ß◊Ê—, ¬˝¡Ê—H 24H
ß‚Á‹ÿó
øØ = ÿÁŒ ø =
•ı⁄U (◊Ò¥)
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ‚¢∑§⁄USÿ =
‚¢∑§⁄UÃÊ∑§Ê
∑§◊¸ = ∑§◊¸ ∑§Ãʸ =
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
Ÿ = Ÿ SÿÊ◊˜ =
„UÙ™°§ (ÃÕÊ)
∑ȧÿʸ◊˜ = ∑§M°§ (ÃÙ) ß◊Ê— ß‚=
ß◊ = ÿ ¬˝¡Ê— =
‚◊Sà ¬˝¡Ê∑§Ù
‹Ù∑§Ê—
©Uà‚ËŒÿÈ—
=
=
‚’ ◊ŸÈcÿ
Ÿc≈U-÷˝c≈U „UÙ ¡Êÿ°
©U¬„UãÿÊ◊˜
’ŸÍ°– {
= Ÿc≈UÔU ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
88 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ÷Ë ‹Ù∑§-‚¢ª˝„UÊÕ¸ Sflÿ¢ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ •ı⁄U ŒÍ‚⁄UÙ¥‚
∑§⁄UflÊŸ∑§Ê ÁflœÊŸ–]
‚Q§Ê— ∑§◊¸áÿÁflmÊ¢‚Ù ÿÕÊ ∑ȧfl¸Áãà ÷Ê⁄UÖ
∑ȧÿʸÁmmÊ¢SÃÕÊ‚Q§Á‡ø∑§Ë·È¸‹Ù¸∑§‚æ˜U ª˝„U◊˜ H 25H
‚Q§Ê—, ∑§◊¸ÁáÊ, •ÁflmÊ¢‚—, ÿÕÊ, ∑ȧfl¸ÁãÃ, ÷Ê⁄UÃ,
∑ȧÿʸØ , ÁflmÊŸ˜ , ÃÕÊ, •‚Q§—, Áø∑§Ë·¸È—, ‹Ù∑§‚æ˜U ª˝„U◊˜H 25H
ß‚Á‹ÿó
÷Ê⁄Uà =„U ÷Ê⁄UÃ! ÁflmÊŸ˜ = ÁflmÊŸ˜ (÷Ë)
∑§◊¸ÁáÊ =∑§◊¸◊¥ ‹Ù∑§‚æ˜U ª˝„U◊˜ = ‹Ù∑§-‚¢ª˝„U
‚Q§Ê— =•Ê‚Q§ „ÈU∞
•ÁflmÊ¢‚— =•ôÊÊŸË¡Ÿ Áø∑§Ë·È¸— {
= ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ
ÿÕÊ {
= Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÈU•Ê

∑ȧfl¸ÁãÃ
(∑§◊¸)
= ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
ÃÕÊ {
= ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
(∑§◊¸)
•‚Q§— = •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„Uà ∑ȧÿʸØ = ∑§⁄U–
Ÿ ’ÈÁh÷Œ¢ ¡ŸÿŒôÊÊŸÊ¢ ∑§◊¸‚ÁXÔUŸÊ◊˜–
¡Ù·ÿà‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ÁflmÊãÿÈQ§— ‚◊Êø⁄UŸ˜H 26H
Ÿ, ’ÈÁh÷Œ◊˜ , ¡ŸÿØ , •ôÊÊŸÊ◊˜ , ∑§◊¸‚ÁXÔUŸÊ◊˜ ,
¡Ù·ÿØ , ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ, ÁflmÊŸ˜ , ÿÈQ§—, ‚◊Êø⁄UŸ˜H 26H
ÃÕÊó

{ {
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ∑ ◊¸‚ÁXÔUŸÊ◊˜ = ‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ∑§◊ÊZ-
ÿÈQ§— = SflM§¬◊¥ •≈U‹ ◊¥ •Ê‚ÁQ§flÊ‹
ÁSÕà „ÈU∞ •ôÊÊŸÊ◊˜ = •ôÊÊÁŸÿÙ¥∑§Ë

ÁflmÊŸ˜ {
(øÊÁ„Uÿ Á∑§ fl„U) {
= ôÊÊŸË ¬ÈL§·∑§Ù ’ÈÁh÷Œ◊˜ = ’ÈÁh◊¥ ÷˝◊ •ÕʸØ
∑§◊ÊZ◊¥ •üÊhÊ
 •äÿÊÿ 3 89

{ ©U(Á∑¢à¬ãŸ§ÃÈ Sflÿ◊˜
{
Ÿ ∑§⁄U– ÷‹Ë÷Ê°Áà ∑§⁄UÃÊ
Ÿ, ¡ŸÿØ =
) ‚◊Êø⁄UŸ˜ = „ÈU•Ê (©UŸ‚ ÷Ë
‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ = {
‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uà flÒ‚ „UË)
‚◊Sà ∑§◊¸ ¡Ù·ÿØ = ∑§⁄UflÊfl–
[◊Í…U ¬ÈL§·∑§Ê ‹ˇÊáÊ–]
¬˝∑ΧÃ— Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ ªÈáÊÒ— ∑§◊ʸÁáÊ ‚fl¸‡Ê—–
•„UVÔUÊ⁄UÁfl◊Í…UÊà◊Ê ∑§Ãʸ„UÁ◊Áà ◊ãÿÃH 27H
¬˝∑ΧÃ—, Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ, ªÈáÊÒ—, ∑§◊ʸÁáÊ, ‚fl¸‡Ê—,
•„VÔUÊ⁄UÁfl◊Í…UÊà◊Ê, ∑§Ãʸ, •„U◊˜, ßÁÃ, ◊ãÿÃH 27H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ! flÊSÃfl◊¥ó

{
∑§◊ʸÁáÊ = ‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸ Á¡‚∑§Ê •ã×-
‚fl¸‡Ê— = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ •„VÔUÊ⁄U- = ∑§⁄UáÊ •„¢∑§ÔÊ⁄U‚
Áfl◊Í…UÊà◊Ê ◊ÙÁ„Uà „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU,
¬˝∑ΧÃ— = ¬˝∑§Î ÁÃ∑§ ∞‚Ê •ôÊÊŸË
ªÈáÊÒ— = ªÈáÊÙ¥mÊ⁄UÊ •„U◊˜ , ∑§Ãʸ = “◊Ò¥ ∑§Ãʸ „ÍU°”
{
Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ = Á∑§ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U
(ÃÙ ÷Ë)
ßÁÃ
◊ãÿÃ
=
=
∞‚Ê
◊ÊŸÃÊ „ÒU–
[∑§◊ʸ‚Q§ ¡Ÿ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ë •¬ˇÊÊ ‚Ê¢ÅÿÿÊªË∑§Ë Áfl‹ˇÊáÊÃÊ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ]
ÃûflÁflûÊÈ ◊„UÊ’Ê„UÙ ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ʪÿÙ—–
ªÈáÊÊ ªÈáÊ·È fløãà ßÁà ◊àflÊ Ÿ ‚îÊÃH 28H
ÃûflÁflØ , ÃÈ, ◊„UÊ’Ê„UÙ, ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ʪÿÙ—,
ªÈáÊÊ—, ªÈáÊ·È , fløãÃ, ßÁÃ, ◊àflÊ, Ÿ, ‚îÊÃH 28H
ÃÈ
◊„UÊ’Ê„UÙ
= ¬⁄¢UÃÈ
= „U ◊„UÊ’Ê„UÙ! Áfl÷ʪÿÙ— {
ªÈáÊ∑§◊¸- = ªÈáÊÁfl÷ʪ •ı⁄U
∑§◊¸Áfl÷ʪ∑§*
* ÁòʪÈáÊÊà◊∑§ ◊ÊÿÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ¬Ê°ø ◊„Ê÷Íà •ÊÒ⁄U ◊Ÿ, ’ÈÁh •„¢∑§Ê⁄U ÃÕÊ ¬Ê°ø
ôÊÊŸÁãŒ˝ÿÊ°, ¬Ê°ø ∑§◊¸ÁãŒ˝ÿÊ° •ÊÒ⁄U ‡ÊéŒÊÁŒ ¬Ê°ø Áfl·ÿóߟ ‚’∑§ ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ê ŸÊ◊
“ªÈáÊÁfl÷ʪ” „Ò •ÊÒ⁄U ߟ∑§Ë ¬⁄US¬⁄U∑§Ë øc≈UÊ•Ê¢∑§Ê ŸÊ◊ “∑§◊¸Áfl÷ʪ” „Ò–
90 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

{
Ãûfl∑§Ù * fløãÃ = ’⁄Uà ⁄U„U „Ò¥U
ÃûflÁflØ = ¡ÊŸŸflÊ‹Ê ßÁà = ∞‚Ê
ôÊÊŸÿÙªË ◊àflÊ = ‚◊¤Ê∑§⁄U (©UŸ◊¥)
ªÈáÊÊ—
ªÈáÊ·È
= ‚ê¬Íáʸ ªÈáÊ („UË)
= ªÈáÊÙ¥◊¥
Ÿ, ‚îÊÃ {
= •Ê‚Q§ Ÿ„UË¥
„UÙÃÊ–
[ôÊÊŸË∑§ Á‹ÿ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§Ù ∑§◊ÙZ‚ ÁfløÁ‹Ã ∑§⁄UŸ∑§Ê ÁŸ·œ–]
¬˝∑ΧÃªÈ¸áÊ‚ê◊Í…UÊ— ‚îÊãÃ ªÈáÊ∑§◊¸‚È–
ÃÊŸ∑ΧàSŸÁflŒÙ ◊ãŒÊã∑ΧàSŸÁfl㟠ÁfløÊ‹ÿØH 29H
¬˝∑ΧÃ—, ªÈáÊ‚ê◊Í…Ê—, ‚îÊãÃ, ªÈáÊ∑§◊¸‚È,
ÃÊŸ˜ , •∑ΧàSŸÁflŒ—, ◊ãŒÊŸ˜ , ∑ΧàSŸÁflØ , Ÿ, ÁfløÊ‹ÿÃH
˜ 29H
•ı⁄Uó
¬˝∑ΧÃ— = ¬˝∑§Î ÁÃ∑§
•∑ΧàSŸÁflŒ— = { ¬Í‚◊¤ÊŸ
áʸÃÿÊ Ÿ

{
ªÈáÊÙ¥‚ •àÿãà flÊ‹
ªÈáÊ‚ê◊Í…Ê— = ◊ÙÁ„Uà „ÈU∞ ◊ãŒÊŸ˜ = { ◊㌒ÈÁh
◊ŸÈcÿ •ôÊÊÁŸÿÙ¥∑§Ù
{
ªÈáÊ∑§◊¸‚È = ªÈáÊÙ¥◊¥ •ı⁄U
‚îÊãÃ
∑§◊ÊZ◊¥
= •Ê‚Q§ ⁄U„UÃ „Ò¥U,
∑Î àSŸÁflØ {
= ¬ÍáʸÃÿÊ
¡ÊŸŸflÊ‹Ê ôÊÊŸË
ÃÊŸ˜ = ©UŸ Ÿ, ÁfløÊ‹ÿØ = ÁfløÁ‹Ã Ÿ ∑§⁄U–
[•¡¸ÈŸ∑§Ù •Ê‡ÊÊ, ◊◊ÃÊÁŒ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ∑§⁄U ÷ªflŒ¬¸áÊ ’ÈÁh‚ ÿÈh
∑§⁄UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ–]
◊Áÿ ‚flʸÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ‚ããÿSÿÊäÿÊà◊øÂʖ
ÁŸ⁄UʇÊËÌŸ◊¸◊Ù ÷ÍàflÊ ÿÈäÿSfl ÁflªÃÖfl⁄U—H 30H
◊Áÿ, ‚flʸÁáÊ, ∑§◊ʸÁáÊ, ‚ããÿSÿ, •äÿÊà◊øÂÊ,
ÁŸ⁄UʇÊË—, ÁŸ◊¸◊—, ÷ÍàflÊ, ÿÈäÿSfl, ÁflªÃÖfl⁄U—H 30H
* ©¬ÿȸħà “ªÈáÊÁfl÷ʪ” •ÊÒ⁄U “∑§◊¸Áfl÷ʪ” ‚ •Êà◊Ê∑§Ê ¬ÎÕ∑˜§ •ÕʸØ ÁŸ‹¸U¬
¡ÊŸŸÊ „Ë ßŸ∑§Ê Ãûfl ¡ÊŸŸÊ „Ò–
 •äÿÊÿ 3 91
ß‚Á‹ÿ „U •¡¸ÈŸ! ÃÍó

{
◊È¤Ê •ãÃÿʸ◊Ë ÁŸ⁄UʇÊË— = •Ê‡ÊÊ⁄UÁ„UÃ,
•äÿÊà◊øÃ‚Ê = ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ‹ª
„ÈU∞ ÁøûÊmÊ⁄UÊ
ÁŸ◊¸◊— {
= ◊◊ÃÊ⁄UÁ„UÃ
(•ı⁄U)
‚flʸÁáÊ = ‚ê¬Íáʸ
∑§◊ʸÁáÊ = ∑§◊ÙZ∑§Ù ÁflªÃÖfl⁄U— = ‚¢Ãʬ⁄UÁ„UÃ
◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥ ÷ÍÍàflÊ = „UÙ∑§⁄U
‚ããÿSÿ = •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ ÿÈäÿSfl = ÿÈh ∑§⁄U–
[÷ªflØ-Á‚hÊãÃ∑§ •ŸÈ∑ͧ‹ ’⁄Uß‚ ◊ÈÁQ§–]
ÿ ◊ ◊ÃÁ◊Œ¢ ÁŸàÿ◊ŸÈÁÃc∆UÁãà ◊ÊŸflÊ—–
üÊhÊflãÃÙ˘Ÿ‚ÍÿãÃÙ ◊ÈëÿãÃ Ã˘Á¬ ∑§◊¸Á÷—H 31H
ÿ, ◊, ◊Ã◊˜ , ߌ◊˜ , ÁŸàÿ◊˜ , •ŸÈÁÃc∆UÁãÃ, ◊ÊŸflÊ—,
üÊhÊflã×, •Ÿ‚Íÿã×, ◊ÈëÿãÃ, Ã, •Á¬, ∑§◊¸Á÷—H 31H
•ı⁄U „ •¡¸ÈŸ!ó
ÿ = ¡Ù ∑§Ù߸ ◊Ã◊˜ = ◊Ã∑§Ê
◊ÊŸflÊ— = ◊ŸÈcÿ ÁŸàÿ◊˜ = ‚ŒÊ
•Ÿ‚Íÿã× = {
ŒÙ·ŒÎÁc≈U‚
⁄UÁ„UÃ (•ı⁄U)
•ŸÈÁÃc∆UÁãÃ
Ã
=
=
•ŸÈ‚⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò ¥ U,
fl
üÊhÊflã× = üÊhÊÿÈQ§ „UÙ∑§⁄U •Á¬ = ÷Ë
◊ = ◊⁄U ∑§◊¸Á÷— = ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ‚
ߌ◊˜ = ß‚ ◊ÈëÿãÃ = ¿ÍU≈U ¡ÊÃ „Ò¥U–
[÷ªflØ-Á‚hÊãÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U Ÿ ’⁄Uß‚ ¬ÃŸ–]
ÿ àflÃŒèÿ‚ÍÿãÃÙ ŸÊŸÈÁÃc∆UUÔ Áãà ◊ ◊Ã◊˜–
‚fl¸ôÊÊŸÁfl◊Í…UÊ¢SÃÊÁãflÁh Ÿc≈UÊŸø—H 32H
ÿ, ÃÈ , ∞ÃØ , •èÿ‚Íÿã×, Ÿ, •ŸÈÁÃc∆UUÔ ÁãÃ, ◊, ◊Ã◊˜ ,
‚fl¸ôÊÊŸÁfl◊Í…UÊŸ˜ , ÃÊŸ˜ , ÁflÁh, Ÿc≈UÊŸ˜ , •ø—H 32H
92 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ
{
Ÿ, •ŸÈÁÃc∆UÁãÃ= •ŸÈ‚Ê⁄U Ÿ„Ë¥
ÿ {
= ¡Ù ◊ŸÈcÿ
(◊ȤÊ◊¥) ÃÊŸ˜
ø‹Ã „Ò¥U,
= ©UŸ
{
•èÿ‚Íÿã× = ŒÙ·Ê⁄Ù¬áÊ •ø— = ◊ÍπÙZ∑§Ù (ÃÍ)

◊
∑§⁄UÃ „ÈU∞
= ◊⁄U {
‚fl¸ôÊÊŸÁfl◊Í…UÊŸ˜= ‚ê¬Íáʸ ôÊÊŸÙ¥◊¥
◊ÙÁ„UÃ (•ı⁄U)
∞ÃØ = ß‚ Ÿc≈UUÔ ÊŸ˜ = Ÿc≈UÔU „ÈU∞ („UË)
◊Ã◊˜ = ◊Ã∑§ ÁflÁh = ‚◊¤Ê–
[SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÙZ∑§Ë øc≈UÔUÊ◊¥ ¬˝∑ΧÁÃ∑§Ë ¬˝’‹ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚ŒÎ‡Ê¢ øc≈UÔUÃ SflSÿÊ— ¬˝∑ΧÃôÊʸŸflÊŸÁ¬–
¬˝∑ΧÁâ ÿÊÁãà ÷ÍÃÊÁŸ ÁŸª˝„U— Á∑¢§ ∑§Á⁄UcÿÁÃH 33H
‚ŒÎ‡Ê◊˜, øc≈UÔÃ, SflSÿÊ—, ¬˝∑ΧÃ—, ôÊÊŸflÊŸ˜, •Á¬,
¬˝∑§Î ÁÃ◊˜ , ÿÊÁãÃ, ÷ÍÃÊÁŸ, ÁŸª˝„U—, Á∑§◊˜ , ∑§Á⁄UcÿÁÃH 33H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
÷ÍÃÊÁŸ = ‚÷Ë ¬˝ÊáÊË SflSÿÊ— = •¬ŸË
¬˝∑ΧÁÃ◊˜ = ¬˝∑§Î ÁÃ∑§Ù ¬˝∑ΧÃ— = ¬˝∑§Î ÁÃ∑§
‚ŒÎ‡Ê◊˜ = •ŸÈ‚Ê⁄U

{ {
¬˝Êåà „UÙÃ „ÒU¥ •ÕʸØ øc≈UÔUÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
ÿÊÁãà = •¬Ÿ Sfl÷Êfl∑§ øc≈UUÔ Ã = (Á»§⁄U ß‚◊¥
¬⁄Ufl‡Ê „UÈ∞ ∑§◊¸ Á∑§‚Ë∑§Ê)
∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÁŸª˝„U— = „U∆U
ôÊÊŸflÊŸ˜ = ôÊÊŸflÊŸ˜ Á∑§◊˜ = ÄÿÊ
•Á¬ = ÷Ë ∑§Á⁄UcÿÁà = ∑§⁄ªÊ?
[⁄Uʪ-m·∑§ fl‡Ê◊¥ Ÿ „UÙŸ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ–]
ßÁãº˝ÿSÿÁãº˝ÿSÿÊÕ¸ ⁄Uʪm·ı √ÿflÁSÕÃı–
ÃÿÙŸ¸ fl‡Ê◊ʪë¿UûÊı sÔSÿ ¬Á⁄U¬ÁãÕŸıH 34H
 •äÿÊÿ 3 93
ßÁãº˝ÿSÿ, ßÁãº˝ÿSÿ, •Õ¸, ⁄Uʪm·ı, √ÿflÁSÕÃı,
ÃÿÙ—, Ÿ, fl‡Ê◊˜ , •Êªë¿UØ , Ãı, Á„U, •Sÿ, ¬Á⁄U¬ÁãÕŸıH 34H
ß‚Á‹ÿ ◊ŸÈcÿ∑§Ù øÊÁ„Uÿ Á∑§ó
ßÁãº˝ÿSÿ,= ßÁãº˝ÿ-ßÁãº˝ÿ∑§ fl‡Ê◊˜ = fl‡Ê◊¥
ßÁãº˝ÿSÿ Ÿ = Ÿ„UË¥

{
•Õ¸◊¥ •ÕʸØ •Êªë¿UØ = „UÙŸÊ øÊÁ„Uÿ;
•Õ¸ = ¬˝àÿ∑§ ßÁãº˝ÿ∑§ Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§
Áfl·ÿ◊¥ Ãı = fl ŒÙŸÙ¥ („UË)
⁄Uʪm·ı = ⁄Uʪ •ı⁄U m·
•Sÿ =
ß‚∑§
{
√ÿflÁSÕÃı = {
Á¿U¬ „ÈU∞ ÁSÕà (∑§ÀÿÊáÊ◊ʪ¸◊¥)

ÃÿÙ—
„Ò¥U– (◊ŸÈcÿ∑§Ù)
= ©UŸ ŒÙŸÙ¥∑§
¬Á⁄U¬ÁãÕŸı = {
ÁflÉŸ ∑§⁄UŸflÊ‹
◊„UÊŸ˜ ‡ÊòÊÈ „Ò¥U–
[Sflœ◊¸¬Ê‹Ÿ‚ ∑§ÀÿÊáÊ •ı⁄U ¬⁄Uœ◊¸‚ „UÊÁŸ–]
üÊÿÊãSflœ◊Ù¸ ÁflªÈáÊ— ¬⁄Uœ◊ʸàSflŸÈÁc∆UÃÊØ–
Sflœ◊¸ ÁŸœŸ¢ üÊÿ— ¬⁄Uœ◊Ù¸ ÷ÿÊfl„U—H 35H
üÊÿÊŸ˜, Sflœ◊¸—, ÁflªÈáÊ—, ¬⁄Uœ◊ʸØ , SflŸÈÁc∆UÃÊØ
Sflœ◊¸, ÁŸœŸ◊˜ , üÊÿ—, ¬⁄Uœ◊¸—, ÷ÿÊfl„U—H 35H
ß‚Á‹ÿ ©UŸ ŒÙŸÙ¥∑§Ù ¡ËÃ∑§⁄U ‚ÊflœÊŸ „UÈ•Ê Sflœ◊¸∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄U;
ÄÿÙ¥Á∑§ó

{
•ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U Sflœ◊¸ = •¬Ÿ œ◊¸◊¥ (ÃÙ)
SflŸÈÁc∆UÃÊØ = •Êø⁄UáÊ◊¥ ÁŸœŸ◊˜ = ◊⁄UŸÊ (÷Ë)

¬⁄Uœ◊ʸØ =
‹Êÿ „ÈU∞
ŒÍ‚⁄U∑§ œ◊¸‚
üÊÿ— ={∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§
„ÒU (•ı⁄U)
ÁflªÈáÊ— = ªÈáÊ⁄UÁ„Uà (÷Ë) ¬⁄Uœ◊¸— = ŒÍ‚⁄U∑§Ê œ◊¸
Sflœ◊¸—
üÊÿÊŸ˜
=
=
•¬ŸÊ œ◊¸
•Áà ©UûÊ◊ „ÒU–
÷ÿÊfl„U— {
= ÷ÿ∑§Ù ŒŸflÊ‹Ê
„ÒU–
94 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[’‹ÊØ ◊ŸÈcÿ∑§Ù ¬Ê¬◊¥ ¬˝flÎûÊ ∑§ıŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU? ß‚ Áfl·ÿ◊¥ •¡¸ÈŸ∑§Ê ¬˝‡Ÿ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
•Õ ∑§Ÿ ¬˝ÿÈQ§Ù˘ÿ¢ ¬Ê¬¢ ø⁄UÁà ¬ÍL§·—–
•ÁŸë¿UãŸÁ¬ flÊcáÊ¸ÿ ’‹ÊÁŒfl ÁŸÿÙÁ¡Ã—H 36H
•Õ, ∑§Ÿ, ¬˝ÿÈQ§—, •ÿ◊˜ , ¬Ê¬◊˜ , ø⁄ÁÃ, ¬ÍL§·—,
•ÁŸë¿UŸ˜ , •Á¬, flÊcáÊ̧ÿ, ’‹ÊØ , ßfl, ÁŸÿÙÁ¡Ã—H 36H
ß‚¬⁄U •¡¸ÈŸŸ ¬Í¿UÊ Á∑§ó
flÊcáÊ¸ÿ = „U ∑ΧcáÊ! (ÃÙ) ÁŸÿÙÁ¡Ã— =‹ªÊÿ „ÈU∞∑§Ë
•Õ = Á»§⁄U ßfl =÷Ê°ÁÃ
•ÿ◊˜ = ÿ„U ∑§Ÿ =Á∑§‚‚
¬ÍL§·— = ◊ŸÈcÿ (Sflÿ◊˜) ¬˝ÿÈQ§— =¬˝Á⁄Uà „UÙ∑§⁄U
•ÁŸë¿UŸ˜ = Ÿ øÊ„UÃÊ „UÈ•Ê ¬Ê¬◊˜ =¬Ê¬∑§Ê
•Á¬
’‹ÊØ
=
=
÷Ë
’‹ÊØ
ø⁄UÁÃ {
= •Êø⁄Uá Ê
∑§⁄UÃÊ „ÒU?
[’‹ÊØ ¬Ê¬ ∑§⁄UÊŸ◊¥ ∑§Ê◊M§¬ „UÃÈ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
∑§Ê◊ ∞· ∑˝§Ùœ ∞· ⁄U¡ÙªÈáÊ‚◊Èjfl—–
◊„Uʇʟ٠◊„UʬÊå◊Ê ÁflŒ˜ÔäÿŸÁ◊„U flÒÁ⁄UáÊ◊˜H 37H
∑§Ê◊—, ∞·—, ∑˝§Ùœ—, ∞·—, ⁄U¡ÙªÈáÊ‚◊Èjfl—,
◊„Uʇʟ—, ◊„UʬÊå◊Ê, ÁflÁh, ∞Ÿ◊˜ , ß„U, flÒÁ⁄UáÊ◊˜H 37H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË∑ΧcáÊ ◊„UÊ⁄UÊ¡ ’Ù‹, „U •¡¸ÈŸ!ó

{
⁄¡ÙªÈáÊ‚◊Èjfl—= ⁄U¡ÙªÈáÊ‚
©Uà¬U㟠„ÈU•Ê
∑˝§Ùœ—
∞·—
= ∑˝§Ùœ „ÒU,
= ÿ„U
∞·—
∑§Ê◊—
= ÿ„U
= ∑§Ê◊ („UË)
◊„Uʇʟ— {
= ’„ÈUà πÊŸflÊ‹Ê
•ÕʸØ ÷٪٥‚
 •äÿÊÿ 3 95

{ ∑§÷Ë Ÿ •ÉÊÊŸ- ß„U

flÊ‹Ê (•ı⁄U)
= ß‚ Áfl·ÿ◊¥

◊„UʬÊå◊Ê = ’«∏UÊ ¬Ê¬Ë „ÒU, flÒÁ⁄UáÊ◊˜ = flÒ⁄UË

∞Ÿ◊˜ = ß‚∑§Ù („UË) ÃÍ ÁflÁh = ¡ÊŸ–
[∑§Ê◊M§¬ flÒ⁄UË‚ ôÊÊŸ …U∑§Ê „ÈU•Ê „ÒU, ß‚ Áfl·ÿ∑§Ê ŒÎc≈UÊÔU ãÃÙ¥‚Á„Uà fláʸŸ–]
œÍ◊ŸÊÁfl˝ÿÃ flÁ±Ÿÿ¸ÕÊŒ‡ÊÙ¸ ◊‹Ÿ ø–
ÿÕÙÀ’ŸÊflÎÃÙ ª÷¸SÃÕÊ ÃŸŒ◊ÊflÎÃ◊˜H 38H
œÍ◊Ÿ, •ÊÁfl˝ÿÃ, flÁ±Ÿ—, ÿÕÊ, •ÊŒ‡Ê¸—, ◊‹Ÿ, ø,
ÿÕÊ, ©UÀ’Ÿ, •ÊflÎ×, ª÷¸—, ÃÕÊ, ÃŸ, ߌ◊˜, •ÊflÎÃ◊˜H 38H
ÿÕÊ =Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿÕÊ = Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U
œÍ◊Ÿ =œÈ∞°‚ ©UÀ’Ÿ = ¡⁄U‚
flÁ±Ÿ— =•ÁÇŸ ª÷¸— = ª÷¸
ø =•ı⁄U •ÊflÎ× = …U∑§Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU,
◊‹Ÿ =◊Ò‹‚ ÃÕÊ = flÒ‚ „UË
•ÊŒ‡Ê¸— =Œ¬¸áÊ ÃŸ = ©U‚ ∑§Ê◊∑§ mÊ⁄UÊ
•ÊÁfl˝ÿÃ {
= …U∑§Ê ¡ÊÃÊ „ÒU
(ÃÕÊ)
ߌ◊˜
•ÊflÎÃ◊˜
=
=
ÿ„U (ôÊÊŸ)
…U∑§Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU–
•ÊflÎâ ôÊÊŸ◊ÃŸ ôÊÊÁŸŸÙ ÁŸàÿflÒÁ⁄UáÊÊ–
∑§Ê◊M§¬áÊ ∑§ıãÃÿ ŒÈc¬Í⁄UáÊÊŸ‹Ÿ øH 39H
•ÊflÎÃ◊˜ , ôÊÊŸ◊˜ , ∞ÃŸ, ôÊÊÁŸŸ—, ÁŸàÿflÒÁ⁄UáÊÊ,
∑§Ê◊M§¬áÊ, ∑§ıãÃÿ, ŒÈc¬Í⁄UáÊ, •Ÿ‹Ÿ, øH 39H
ø
∑§ıãÃÿ
= •ı⁄
= „U •¡¸ÈŸ!
•Ÿ‹Ÿ {
= •ÁÇŸ∑§
(‚◊ÊŸ ∑§÷Ë)
∞ÃŸ = ß‚ ŒÈc¬Í⁄UáÊ = Ÿ ¬Íáʸ „UÙŸflÊ‹
96 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
∑§Ê◊M§¬áÊ = ∑§Ê◊M§¬ ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ
ôÊÊÁŸŸ— = ôÊÊÁŸÿÙ¥∑§
{
ÁŸàÿflÒÁ⁄UáÊÊ = ÁŸàÿ flÒ⁄UË∑§ mÊ⁄UÊ •ÊflÎÃ◊˜
(◊ŸÈcÿ∑§Ê)
= …U∑§Ê „UÈ•Ê „ÒU–

[∑§Ê◊∑§ flÊ‚SÕÊŸÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]

ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ◊ŸÙ ’ÈÁh⁄USÿÊÁœc∆UÊŸ◊ÈëÿÃ–
∞ÃÒÌfl◊Ù„Uÿàÿ· ôÊÊŸ◊ÊflÎàÿ ŒÁ„UŸ◊˜H 40H
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ◊Ÿ—, ’ÈÁh—, •Sÿ, •Áœc∆UÊŸ◊˜ , ©UëÿÃ,
∞ÃÒ—, Áfl◊Ù„UÿÁÃ, ∞·—, ôÊÊŸ◊˜ , •ÊflÎàÿ, ŒÁ„UŸ◊˜H 40H
ÃÕÊó

{
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ = ßÁãº˝ÿÊ° ߟ ◊Ÿ, ’ÈÁh
◊Ÿ— = ◊Ÿ (•ı⁄U) ∞ÃÒ— = •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§
’ÈÁh— = ’ÈÁhó(ÿ ‚’) mÊ⁄UÊ „UË
•Sÿ = ß‚∑§ ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ∑§Ù
•Áœc∆UÊŸ◊˜ = flÊ‚SÕÊŸ •ÊflÎàÿ = •Êë¿UÊÁŒÃ ∑§⁄U∑§
©UëÿÃ = ∑§„U ¡ÊÃ „Ò¥U– ŒÁ„UŸ◊˜ = ¡ËflÊà◊Ê∑§Ù
∞·— = ÿ„U ∑§Ê◊ Áfl◊Ù„UÿÁà = ◊ÙÁ„Uà ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
[ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ ∑§Ê◊∑§Ù ◊Ê⁄UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ–]
ÃS◊ÊûflÁ◊Áãº˝ÿÊáÿÊŒı ÁŸÿêÿ ÷⁄U÷¸÷–
¬Êå◊ÊŸ¢ ¬˝¡Á„U sÔŸ¢ ôÊÊŸÁflôÊÊŸŸÊ‡ÊŸ◊˜H 41H
ÃS◊ÊØ , àfl◊˜ , ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, •ÊŒı, ÁŸÿêÿ, ÷⁄U÷¸÷,
¬Êå◊ÊŸ◊˜ , ¬˝¡Á„U, Á„U, ∞Ÿ◊˜, ôÊÊŸÁflôÊÊŸŸÊ‡ÊŸ◊˜H 41H
ÃS◊ÊØ = ß‚Á‹ÿ •ÊŒı = ¬„U‹
÷⁄U÷¸÷ = „U •¡¸ÈŸ! ßÁãº˝ÿÊÁáÊ = ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù
àfl◊˜ = ÃÍ ÁŸÿêÿ = fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§
 •äÿÊÿ 3 97
∞Ÿ◊˜ = ß‚
{
¬Êå◊ÊŸ◊˜ = ◊„UÊŸ˜ ¬Ê¬Ë
∑§Ê◊∑§Ù

{
ôÊÊŸÁflôÊÊŸ- ôÊÊŸ •ı⁄U Á„U = •fl‡ÿ „UË
ŸÊ‡ÊŸ◊˜ = ÁflôÊÊŸ∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸflÊ‹
¬˝¡Á„U
«UÊ‹–{
= ’‹¬Ífl¸∑§ ◊Ê⁄U

[ßÁãº˝ÿ, ◊Ÿ •ı⁄U ’ÈÁh‚ ÷Ë •Êà◊Ê∑§Ë •Áà üÊc∆UÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]

ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬⁄UÊáÿÊ„ÈUÁ⁄UÁãº˝ÿèÿ— ¬⁄¢U ◊Ÿ—–
◊Ÿ‚SÃÈ ¬⁄UÊ ’ÈÁhÿÙ¸ ’Èh— ¬⁄UÃSÃÈ ‚—H 42H
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ¬⁄UÊÁáÊ, •Ê„ÈU—, ßÁãº˝ÿèÿ—, ¬⁄U◊˜ , ◊Ÿ—,
◊Ÿ‚—, ÃÈ , ¬⁄UÊ, ’ÈÁh—, ÿ—, ’Èh—, ¬⁄U×, ÃÈ , ‚—H 42H
•ı⁄U ÿÁŒ ÃÍ ‚◊¤Ê Á∑§ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù ⁄UÙ∑§∑§⁄U ∑§Ê◊M§¬ flÒ⁄UË∑§Ù ◊Ê⁄UŸ∑§Ë
◊⁄UË ‡ÊÁQ§ Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÙ Ã⁄UË ÿ„U ÷Í‹ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ó

ßÁãº˝ÿÊÁáÊ {
= ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù
(SÕÍ‹ ‡Ê⁄UË⁄U‚)
◊Ÿ‚—
ÃÈ
=
=
◊Ÿ‚
÷Ë

{
¬⁄U ÿÊŸË üÊc∆U, ¬⁄UÊ = ¬⁄U
¬⁄UÊÁáÊ = ’‹flÊŸ˜ •ı⁄U ’ÈÁh— = ’ÈÁh „ÒU
‚͡◊ ÃÈ = •ı⁄U
•Ê„ÈU— = ∑§„UÃ „Ò¥U; ÿ— = ¡Ù
ßÁãº˝ÿèÿ— = ߟ ßÁãº˝ÿÙ¥‚ ’Èh— = ’ÈÁh‚ (÷Ë)
¬⁄U◊˜ = ¬⁄U ¬⁄U× = •àÿãà ¬⁄U „ÒU,
◊Ÿ— = ◊Ÿ „ÒU, ‚— = fl„U (•Êà◊Ê) „ÒU–
[’ÈÁh‚ ¬⁄U •Êà◊Ê∑§Ù ¡ÊŸ∑§⁄U ’ÈÁhmÊ⁄UÊ ◊Ÿ∑§Ê ‚¢ÿ◊ ∑§⁄U∑§ ∑§Ê◊∑§Ù
◊Ê⁄UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ ŒÃ „ÈU∞ •äÿÊÿ∑§Ë ‚◊ÊÁåÖ]
∞fl¢ ’Èh— ¬⁄¢U ’ÈŒ˜äflÊ ‚¢SÃèÿÊà◊ÊŸ◊Êà◊ŸÊ–
¡Á„U ‡ÊòÊÈ¢ ◊„UÊ’Ê„UÙ ∑§Ê◊M§¬¢ ŒÈ⁄UÊ‚Œ◊˜H 43H
98 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
∞fl◊˜, ’Èh—, ¬⁄U◊˜, ’ÈŒ˜äflÊ, ‚¢SÃèÿ, •Êà◊ÊŸ◊˜, •Êà◊ŸÊ,
¡Á„U, ‡ÊòÊÈ◊˜, ◊„UÊ’Ê„UÙ, ∑§Ê◊M§¬◊˜, ŒÈ⁄UÊ‚Œ◊˜H 43H
∞fl◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •Êà◊ÊŸ◊˜ = ◊Ÿ∑§Ù
’Èh— = ’ÈÁh‚ ‚¢SÃèÿ = fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§

{ {
¬⁄U •ÕʸØ ‚͡◊ ◊„UÊ’Ê„UÙ = „U ◊„UÊ’Ê„UÙ!
¬⁄U◊˜ = ’‹flÊŸ˜ •ı⁄U (ÃÍ ß‚)
•àÿãà üÊc∆U ∑§Ê◊M§¬◊˜ = ∑§Ê◊M§¬
•Êà◊Ê∑§Ù ŒÈ⁄UÊ‚Œ◊˜ = ŒÈ¡¸ÿ
’ÈŒ˜äflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U (•ı⁄U) ‡ÊòÊÈ◊˜ = ‡ÊòÊÈ∑§Ù
•Êà◊ŸÊ = ’ÈÁh∑§ mÊ⁄UÊ ¡Á„U = ◊Ê⁄U «UÊ‹–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ∑§◊¸ÿÙªÙ
ŸÊ◊ ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—H 3H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•Õ øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 18 Ã∑§ ‚ªÈáÊ ÷ªflÊŸ˜∑§Ê ¬˝÷Êfl
•ı⁄U ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª∑§Ê Áfl·ÿ, (19ó23) ÿÙªË ◊„UÊà◊Ê
¬ÈL§·Ù¥∑§ •Êø⁄UáÊ •ı⁄U ©UŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê, (24ó32) »§‹‚Á„UÃ
¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ÿôÊÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ, (33ó42) ôÊÊŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê–

[∑§◊¸ÿÙª∑§Ë ¬⁄Uê¬⁄UÊ •ı⁄U ’„ÈUà ∑§Ê‹‚ ©U‚∑§ ‹Èåì˝Êÿ „UÙ ¡ÊŸ∑§Ê

∑§ÕŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
ß◊¢ ÁflflSflÃ ÿÙª¢ ¬˝ÙQ§flÊŸ„U◊√ÿÿ◊˜–
ÁflflSflÊã◊Ÿfl ¬˝Ê„U ◊ŸÈÁ⁄UˇflÊ∑§fl˘’˝flËØH 1H
ß◊◊˜ , ÁflflSflÃ, ÿÙª◊˜ , ¬˝ÙQ§flÊŸ˜, •„U◊˜ , •√ÿÿ◊˜ ,
ÁflflSflÊŸ˜ , ◊Ÿfl, ¬˝Ê„U, ◊ŸÈ—, ߡflÊ∑§fl, •’˝flËØH 1H
ß‚∑§ ¬‡øÊØ üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹, „U •¡¸ÈŸ!ó

•„U◊˜
ß◊◊˜
= ◊ÒŸ¥ 
= ß‚ {
ÁflflSflÊŸ˜ = ‚Íÿ¸Ÿ (•¬Ÿ ¬ÈòÊ
flÒflSflÃ)
•√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË ◊Ÿfl = ◊ŸÈ‚
¬˝Ê„U = ∑§„UÊ (•ı⁄U)
ÿÙª◊˜ = ÿÙª∑§Ù ◊ŸÈ— = ◊ŸÈŸ (•¬Ÿ ¬ÈòÊ)
ÁflflSflÃ = ‚Íÿ‚ ¸  ߡflÊ∑§fl = ⁄UÊ¡Ê ßˇflÊ∑ȧ‚
¬˝ÙQ§flÊŸ˜ = ∑§„UÊ ÕÊ, •’˝flËØ = ∑§„UÊ–
∞fl¢ ¬⁄Uê¬⁄Uʬ˝ÊåÃÁ◊◊¢ ⁄UÊ¡·¸ÿÙ ÁflŒÈ—–
‚ ∑§Ê‹Ÿ„U ◊„UÃÊ ÿÙªÙ Ÿc≈U— ¬⁄ãìH 2H
100 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
∞fl◊˜ , ¬⁄Uê¬⁄Uʬ˝ÊåÃ◊˜ , ß◊◊˜ , ⁄UÊ¡·¸ÿ—, ÁflŒÈ—,
‚—, ∑§Ê‹Ÿ, ß„U, ◊„UÃÊ, ÿÙª—, Ÿc≈U—, ¬⁄ãìH 2H
¬⁄ãì =
„U ¬⁄ãì •¡¸ÈŸ! ‚— = fl„U
∞fl◊˜ =
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿÙª— = ÿÙª
¬⁄Uê¬⁄Uʬ˝ÊåÃ◊˜=
¬⁄Uê¬⁄UÊ‚ ¬˝Êåà ◊„UÃÊ = ’„ÈUÃ
ß◊◊˜ =
ß‚ ÿÙª∑§Ù ∑§Ê‹Ÿ = ∑§Ê‹‚
⁄UÊ¡·¸ÿ— ⁄UÊ¡Ì·ÿÙ¢Ÿ
=
ÁflŒÈ— {
= ¡ÊŸÊ,
(Á∑¢§ÃÈ ©U‚∑§ ’ÊŒ)
ß„U
Ÿc≈U—
= ß‚ ¬ÎâflË‹Ù∑§◊¥
= ‹Èåì˝Êÿ „UÙ ªÿÊ–
[¬È⁄UÊß ÿÙª∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
‚ ∞flÊÿ¢ ◊ÿÊ Ã˘l ÿÙª— ¬˝ÙQ§— ¬È⁄UÊß—–
÷Q§Ù˘Á‚ ◊ ‚πÊ øÁà ⁄U„USÿ¢ sÔÃŒÈûÊ◊◊˜H 3H
‚—, ∞fl, •ÿ◊˜, ◊ÿÊ, Ã, •l, ÿÙª—, ¬˝ÙQ§—, ¬È⁄UÊß—,
÷Q§—, •Á‚, ◊, ‚πÊ, ø, ßÁÃ, ⁄U„USÿ◊˜ , Á„U, ∞ÃØ , ©UûÊ◊◊˜H 3H
(àfl◊˜) = ÃÍ •l = •Ê¡
◊ = ◊⁄UÊ ◊ÿÊ = ◊ÒŸ¥ 
÷Q§— = ÷Q§ Ã = ÃȤÊ∑§Ù
ø = •ı⁄U ¬˝ÙQ§— = ∑§„UÊ „ÒU;
‚πÊ = Á¬˝ÿ ‚πÊ Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§
•Á‚ = „ÒU, ∞ÃØ = ÿ„U
ßÁà = ß‚Á‹ÿ ©UûÊ◊◊˜ = ’«∏UÊ „UË ©UûÊ◊
‚—, ∞fl = fl„UË

{
•ÿ◊˜ = ÿ„U ⁄U„USÿ „ÒU •ÕʸØ
¬È⁄UÊß— = ¬È⁄UÊß ⁄U„USÿ◊˜ = ªÈåà ⁄UπŸÿÙÇÿ
ÿÙª— = ÿÙª Áfl·ÿ „ÒU–
 •äÿÊÿ 4 101
[üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜∑§Ê ¡ã◊ •ÊœÈÁŸ∑§ ◊ÊŸ∑§⁄U •¡¸ÈŸ∑§Ê ¬˝‡Ÿ ∑§⁄UŸÊ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
•¬⁄¢U ÷flÃÙ ¡ã◊ ¬⁄¢U ¡ã◊ ÁflflSfl×–
∑§Õ◊ÃÁm¡ÊŸËÿÊ¢ àfl◊ÊŒı ¬˝ÙQ§flÊÁŸÁÃH 4H
•¬⁄U◊˜ , ÷fl×, ¡ã◊, ¬⁄U◊˜ , ¡ã◊, ÁflflSfl×,
∑§Õ◊˜ , ∞ÃØ , Áfl¡ÊŸËÿÊ◊˜ , àfl◊˜ , •ÊŒı, ¬˝ÙQ§flÊŸ˜ ßÁÃH 4H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§ fløŸ ‚ÈãÊ∑§⁄U •¡È¸Ÿ ’Ê‹, „U ÷ªflŸ˜!
÷fl× = •Ê¬∑§Ê ßÁà = ß‚ ’ÊÃ∑§Ê
¡ã◊ = ¡ã◊ (ÃÊ) ∑§Õ◊˜ = ∑Ò§‚
•¬⁄U◊˜ = •flʸøËŸó•÷Ë
„UÊ‹∑§Ê „ÒU (•ÊÒ⁄U) Áfl¡ÊŸËÿÊêʘ = ‚◊¤ÊÍ° (Á∑§)
ÁflflSfl× = ‚Íÿ¸∑§Ê àfl◊˜ = •Ê¬„UËŸ
¡ã◊ = ¡ã◊

{ {
’„ÈUà ¬È⁄UÊŸÊ „ÒU •ÊŒÊÒ = ∑§À¬∑§ •ÊÁŒ◊¥
•ÕʸØ ∑§À¬∑§ (‚Íÿ‚ ¸ )
¬⁄U◊˜ =
•ÊÁŒ◊¥ „UÊ øÈ∑§Ê ∞ÃØ = ÿ„U ÿÊª
ÕÊ; (Ã’ ◊Ò¥) ¬˝ÊQ§flÊŸ˜ = ∑§„UÊ ÕÊ?
[üÊË÷ªflÊŸ˜mÊ⁄UÊ •¬Ÿ •ı⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ’„ÈUà ¡ã◊ √ÿÃËà „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
’„ÍÁŸ ◊ √ÿÃËÃÊÁŸ ¡ã◊ÊÁŸ Ãfl øʡȸŸ–
ÃÊãÿ„¢U flŒ ‚flʸÁáÊ Ÿ àfl¢ flàÕ ¬⁄ãìH 5H
’„ÍUÁŸ, ◊, √ÿÃËÃÊÁŸ, ¡ã◊ÊÁŸ, Ãfl, ø, •¡È¸Ÿ,
ÃÊÁŸ, •„U◊˜ , flŒ , ‚flʸÁáÊ, Ÿ, àfl◊˜ , flàÕ, ¬⁄ãìH 5H
ß‚¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
¬⁄UUãì = „U ¬⁄Uãì ◊ = ◊⁄U
•¡¸ÈŸ = •¡¸ÈŸ! ø = •ı⁄U
102 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
Ãfl = Ã⁄U àfl◊˜ = ÃÍ
’„ÍUÁŸ = ’„ÈUÃ-‚ Ÿ = Ÿ„UË¥
¡ã◊ÊÁŸ = ¡ã◊
√ÿÃËÃÊÁŸ = „UÙ øÈ∑§ „Ò¥U– flàÕ = ¡ÊŸÃÊ, (Á∑¢§ÃÈ)
ÃÊÁŸ = ©UŸ •„U◊˜ = ◊Ò¥
‚flʸÁáÊ = ‚’∑§Ù flŒ = ¡ÊŸÃÊ „°ÍU–
[üÊË÷ªflÊŸ˜∑§ ¡ã◊∑§Ë •‹ıÁ∑§∑§ÃÊ–]
•¡Ù˘Á¬ ‚ãŸ√ÿÿÊà◊Ê ÷ÍÃÊŸÊ◊ˇfl⁄UÙ˘Á¬ ‚Ÿ˜–
¬˝∑Î Áâ SflÊ◊Áœc∆UÊÿ ‚ê÷flÊêÿÊà◊◊ÊÿÿÊH 6H
•¡—, •Á¬, ‚Ÿ˜ , •√ÿÿÊà◊Ê, ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , ߸‡fl⁄U—, •Á¬, ‚Ÿ˜ ,
¬˝∑ΧÁÃ◊˜ , SflÊ◊˜ , •Áœc∆UÊÿ, ‚ê÷flÊÁ◊, •Êà◊◊ÊÿÿÊH 6H
ÃÕÊ ◊⁄UÊ ¡ã◊ ¬˝Ê∑Χà ◊ŸÈcÿÙ¥∑§ ‚ŒÎ‡Ê Ÿ„UË¥ „ÒUó
(•„U◊˜) = ◊Ò¥ •Á¬ = ÷Ë
•¡— = •¡ã◊Ê (•ı⁄U) SflÊ◊˜ = •¬ŸË
•√ÿÿÊà◊Ê = •ÁflŸÊ‡ÊËSflM§¬ ¬˝∑ΧÁÃ◊˜ = ¬˝∑§Î ÁÃ∑§Ù
‚Ÿ˜ = „UÙÃ „ÈU∞ •Áœc∆UÊÿ = •œËŸ ∑§⁄U∑§
•Á¬ = ÷Ë (ÃÕÊ)
÷ÍÃÊŸÊ◊˜
߸‡fl⁄U—
= ‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ê
= ߸‡fl⁄U
•Êà◊◊ÊÿÿÊ = •¬ŸË{
ÿÙª◊ÊÿÊ‚
‚Ÿ˜ = „UÙÃ „ÈU∞ ‚ê÷flÊÁ◊ = ¬˝∑§≈U „UÙÃÊ „Í°U–
[üÊË÷ªflÊŸ˜∑§ •flÃÊ⁄U ‹Ÿ∑§ ‚◊ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿŒÊ ÿŒÊ Á„U œ◊¸Sÿ Ç‹ÊÁŸ÷¸flÁà ÷Ê⁄UÖ
•èÿÈàÕÊŸ◊œ◊¸Sÿ ÃŒÊà◊ÊŸ¢ ‚ΡÊêÿ„U◊˜H 7H
ÿŒÊ, ÿŒÊ, Á„U, œ◊¸Sÿ, Ç‹ÊÁŸ—, ÷flÁÃ, ÷Ê⁄UÃ,
•èÿÈàÕÊŸ◊˜ , •œ◊¸Sÿ, ÃŒÊ, •Êà◊ÊŸ◊˜, ‚ΡÊÁ◊, •„U◊˜H 7H
 •äÿÊÿ 4 103
÷Ê⁄Uà = „U ÷Ê⁄UÃ! ÃŒÊ =Ã’-Ã’
ÿŒÊ, ÿŒÊ = ¡’-¡’ Á„U =„UË
œ◊¸Sÿ = œ◊¸∑§Ë •„U◊˜ =◊Ò¥
Ç‹ÊÁŸ— = „UÊÁŸ (•ı⁄U) •Êà◊ÊŸ◊˜ =•¬Ÿ M§¬∑§Ù

{
•œ◊¸Sÿ = •œ◊¸∑§Ë ⁄UøÃÊ „Í°U •ÕʸØ
‚ΡÊÁ◊ = ‚Ê∑§Ê⁄UM§¬‚
•èÿÈàÕÊŸ◊˜ = flÎÁh ‹ÙªÙ¥∑§ ‚ê◊Èπ
÷flÁà = „UÙÃË „ÒU, ¬˝∑§≈U „UÙÃÊ „Í°U–
[üÊË÷ªflÊŸ˜∑§ •flÃÊ⁄U ‹Ÿ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬Á⁄UòÊÊáÊÊÿ ‚ʜ͟ʢ ÁflŸÊ‡ÊÊÿ ø ŒÈc∑ΧÃÊ◊˜–
œ◊¸‚¢SÕʬŸÊÕʸÿ ‚ê÷flÊÁ◊ ÿȪ ÿȪH 8H
¬Á⁄UòÊÊáÊÊÿ, ‚ʜ͟Ê◊˜ , ÁflŸÊ‡ÊÊÿ, ø, ŒÈc∑ΧÃÊ◊˜ ,
œ◊¸‚¢SÕʬŸÊÕʸÿ, ‚ê÷flÊÁ◊, ÿȪ, ÿȪH 8H
ÄÿÙ¥Á∑§ó

{
‚ʜ͟Ê◊˜ = ‚ÊœÈ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ê œ◊¸‚¢SÕʬ- œ◊¸∑§Ë •ë¿UË
¬Á⁄UòÊÊáÊÊÿ = ©UhÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ ŸÊÕʸÿ = Ã⁄U„‚ SÕʬŸÊ
ŒÈc∑ΧÃÊ◊˜ = {
¬Ê¬∑§◊¸
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
(◊Ò¥)
{
ÁflŸÊ‡ÊÊÿ = ÁflŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ ÿȪ, ÿȪ = ÿȪ-ÿȪ◊¥

ø
Á‹ÿ
= •ı⁄U {
‚ê÷flÊÁ◊ = ¬˝∑§≈U „UÈ•Ê
∑§⁄UÃÊ „°Í–
[üÊË÷ªflÊŸ˜∑§ ¡ã◊-∑§◊ÙZ∑§Ù ÁŒ√ÿ ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹–]
¡ã◊ ∑§◊¸ ø ◊ ÁŒ√ÿ◊fl¢ ÿÙ flÁûÊ Ãûfl×–
àÿÄàflÊ Œ„¢U ¬ÈŸ¡¸ã◊ ŸÒÁà ◊Ê◊Áà ‚Ù˘¡È¸ŸH 9H
104 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
¡ã◊, ∑§◊¸, ø, ◊, ÁŒ√ÿ◊˜ , ∞fl◊˜ , ÿ—, flÁûÊ, Ãûfl×,
àÿÄàflÊ, Œ„U◊˜ , ¬ÈŸ—, ¡ã◊, Ÿ, ∞ÁÃ, ◊Ê◊˜ , ∞ÁÃ, ‚—, •¡¸ÈŸH 9H
ß‚Á‹ÿó
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ÈŸ! flÁûÊ = ¡ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU,
◊ = ◊⁄U ‚— = fl„U
¡ã◊ = ¡ã◊ Œ„U◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù
ø = •ı⁄U àÿÄàflÊ = àÿʪ∑§⁄U
∑§◊¸ = ∑§◊¸ ¬ÈŸ— = Á»§⁄U

ÁŒ√ÿ◊˜

∞fl◊˜
=

=
{ ÁŒ√ÿ •ÕʸØ
ÁŸ◊¸‹ •ı⁄U
•‹ıÁ∑§∑§ „Ò¥Uó
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
¡ã◊

Ÿ, ∞ÁÃ
=

{
¡ã◊∑§Ù

= ¬˝Êåà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ,

(Á∑¢§ÃÈ)
ÿ— = ¡Ù ◊ŸÈcÿ ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ („UË)
Ãûfl× = Ãûfl‚* ∞Áà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[üÊË÷ªflÊŸ˜∑§ •ÊÁüÊà „UÙŸ∑§Ê »§‹ ÷ªflà¬˝ÊÁåÖ]
flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§ÙœÊ ◊ã◊ÿÊ ◊Ê◊ȬÊÁüÊÃÊ—–
’„UflÙ ôÊʟì‚Ê ¬ÍÃÊ ◊jÊfl◊ʪÃÊ—H 10H
flËÃ⁄Uʪ÷ÿ∑˝§ÙœÊ—, ◊ã◊ÿÊ—, ◊Ê◊˜ , ©U¬ÊÁüÊÃÊ—,
’„Ufl—, ôÊʟì‚Ê, ¬ÍÃÊ—, ◊jÊfl◊˜ , •ÊªÃÊ—H 10H

* ‚fl¸‡ÊÁħÃ◊ÊŸ˜ ‚ÁëøŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê •¡, •ÁflŸÊ‡ÊË •ÊÒ⁄U ‚fl¸÷ÍÃÊ¢∑§

¬⁄U◊ªÁà ÃÕÊ ¬⁄U◊ •ÊüÊÿ „Ò¥U, fl ∑§fl‹U œ◊¸∑§Ê SÕʬŸ ∑§⁄UŸ •ÊÒ⁄U ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ©hÊ⁄U
∑§⁄UŸ∑§ Á‹Uÿ „Ë •¬ŸË ÿÊª◊ÊÿÊ‚ ‚ªÈáÊM§¬ „Ê∑§⁄U ¬˝∑§≈U „ÊÃ „Ò¥U, ß‚Á‹Uÿ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§
‚◊ÊŸ ‚ÈNUŒ˜Ô , ¬˝◊Ë •ÊÒ⁄U ¬ÁÃìÊflŸ ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ê߸ Ÿ„Ë¥ „Ò, ∞‚Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U ¡Ê ¬ÈL§·
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê •Ÿãÿ ¬˝◊‚ ÁŸ⁄UãÃ⁄U Áøãß ∑§⁄UÃÊ „È•Ê •Ê‚ÁÄÃ⁄UÁ„à ‚¢‚Ê⁄U◊¢ ’⁄UÃÃÊ
„Ò, fl„Ë ©Ÿ∑§Ê Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „Ò–
 •äÿÊÿ 4 105
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ! ¬„U‹ ÷Ëó

{
flËÃ⁄Uʪ- Á¡Ÿ∑§ ⁄Uʪ, ÷ÿ ◊Ê◊˜ = ◊⁄U
÷ÿ∑˝§ÙœÊ— •ı⁄U ∑˝§Ùœ ©U¬ÊÁüÊÃÊ— = •ÊÁüÊà ⁄U„UŸflÊ‹
=
‚fl¸ÕÊ Ÿc≈UÔU „UÙ ’„Ufl—
ªÿ Õ (•ı⁄U) {
= ’„ÈUÃ-‚ ÷Q§
(©U¬ÿȸQ§)
ôÊʟì‚Ê = ôÊÊŸM§¬ ì‚

{
¡Ê ◊ȤÊ◊¥ •Ÿãÿ ¬ÍÃÊ— = ¬ÁflòÊ „UÙ∑§⁄U
◊ã◊ÿÊ— = ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ÁSÕà ◊jÊfl◊˜ = ◊⁄U SflM§¬∑§Ù
⁄U„UÃ Õ, (∞‚) •ÊªÃÊ— = ¬˝Êåà „UÙ øÈ∑§ „Ò¥U–
[üÊË÷ªflÊŸ˜∑§Ê •¬ŸÊ ÷¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ù ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷¡Ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿ ÿÕÊ ◊Ê¢ ¬˝¬lãÃ ÃÊ¢SÃÕÒfl ÷¡Êêÿ„U◊˜–
◊◊ flà◊ʸŸÈfløãÃ ◊ŸÈcÿÊ— ¬ÊÕ¸ ‚fl¸‡Ê—H 11H
ÿ, ÿÕÊ, ◊Ê◊˜ , ¬˝¬lãÃ, ÃÊŸ˜ , ÃÕÊ, ∞fl, ÷¡ÊÁ◊, •„U◊˜ ,
◊◊˜ , flà◊¸, •ŸÈfløãÃ, ◊ŸÈcÿÊ—, ¬ÊÕ¸, ‚fl¸‡Ê—H 11H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
¬ÊÕ¸
ÿ
=
=
„U •¡¸ÈŸ!
¡Ù ÷Q§
÷¡ÊÁ◊ {
= ÷¡ÃÊ „Í°U;
(ÄÿÙ¥Á∑§)
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ ◊ŸÈcÿÊ— = ‚÷Ë ◊ŸÈcÿ
ÿÕÊ = Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚fl¸‡Ê— = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
¬˝¬lãÃ = ÷¡Ã „Ò¥U, ◊◊ = ◊⁄U („UË)
•„U◊˜ = ◊Ò¥ (÷Ë) flà◊¸ = ◊ʪ¸∑§Ê
ÃÊŸ˜
ÃÕÊ, ∞fl
=
=
©UŸ∑§Ù
©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
•ŸÈfløãÃ {
= •ŸÈ‚⁄UáÊ
∑§⁄UÃ „Ò¥U–
[ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê ‹ıÁ∑§∑§ »§‹ ‡ÊËÉÊ˝ ¬˝Êåà „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
∑§ÊæU˜ ˇÊã× ∑§◊¸áÊÊ¢ Á‚Áh¢ ÿ¡ãà ߄U ŒflÃÊ—–
ÁˇÊ¬˝¢ Á„U ◊ÊŸÈ· ‹Ù∑§ Á‚Áh÷¸flÁà ∑§◊¸¡ÊH 12H
106 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
∑§Êæ˜UˇÊã×, ∑§◊¸áÊÊ◊˜ , Á‚Áh◊˜ , ÿ¡ãÃ, ß„U, ŒflÃÊ—,
ÁˇÊ¬˝◊˜ , Á„U, ◊ÊŸÈ·, ‹Ù∑§, Á‚Áh—, ÷flÁÃ, ∑§◊¸¡ÊH 12H
¡Ù ◊ȤÊ Ãûfl‚ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ „Ò¥U, fló
ß„U
◊ÊŸÈ·
ß‚=
=
◊ŸÈcÿ-
ÿ¡ãÃ = { ¬Í∑§⁄U¡ÃŸ „ÒÁ∑§ÿÊ
¥U;
‹Ù∑§ =
‹Ù∑§◊¥ Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ (©UŸ∑§Ù)
∑§◊¸áÊÊ◊˜
Á‚Áh◊˜
=
∑§◊ÙZ∑§
=
»§‹∑§Ù
∑ ◊¸¡Ê = {
∑§◊ÙZ‚ ©Uà¬ãŸ
„UÙŸflÊ‹Ë
∑ Êæ˜UˇÊã× {
= øÊ„UŸflÊ‹
(‹Ùª)
Á‚Áh—
ÁˇÊ¬˝◊˜
= Á‚Áh
= ‡ÊËÉÊ˝
ŒflÃÊ— = ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ê ÷flÁà = Á◊‹ ¡ÊÃË „ÒU–
[øÊ⁄UÙ¥ fláÊÙZ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§⁄UŸ◊¥ ÷ªflÊŸ˜∑§ •∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
øÊÃÈfl¸áÿZ ◊ÿÊ ‚Îc≈UÔ¢U ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ʪ‡Ê—–
ÃSÿ ∑§Ãʸ⁄U◊Á¬ ◊Ê¢ ÁflŒ˜Ôäÿ∑§Ãʸ⁄U◊√ÿÿ◊˜H 13H
øÊÃÈfl¸áÿ¸◊˜ , ◊ÿÊ, ‚Îc≈UÔU◊˜ , ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ʪ‡Ê—,
ÃSÿ, ∑§Ãʸ⁄U◊˜ , •Á¬, ◊Ê◊˜ , ÁflÁh, •∑§Ãʸ⁄U◊˜ , •√ÿÿ◊˜H 13H
ÃÕÊ „U •¡¸ÈŸ!ó

{ { ©U∑§◊¸‚ (‚Î)-∑§ÊÁc≈U⁄øŸÊÁŒ-
’˝ÊrÊÔáÊ, ˇÊÁòÊÿ,
ÃSÿ =
flÒ‡ÿ •ı⁄U ‡Êͺ˝
øÊÃÈfl¸áÿ¸◊˜ =
ߟ øÊ⁄U fláÊÙZ- ∑§Ãʸ⁄U◊˜ = ∑§Ãʸ „UÙŸ¬⁄U
∑§Ê ‚◊Í„U, •Á¬ = ÷Ë
ªÈáÊ∑§◊¸- =
Áfl÷ʪ‡Ê— { ªÈáÊ •ı⁄U ∑§◊ÙZ∑§
Áfl÷ʪ¬Ífl¸∑§
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ

◊ÿÊ
‚Îc≈U◊˜
=
= {
◊⁄U mÊ⁄UÊ
⁄UøÊ ªÿÊ „ÒU–
(ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U)
•√ÿÿ◊˜
{•ÁflŸÊ‡ÊË
= ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù
(ÃÍ flÊSÃfl◊¥)
 •äÿÊÿ 4 107
•∑§Ãʸ⁄U◊˜ = •∑§Ãʸ („UË) ÁflÁh = ¡ÊŸ–
[üÊË÷ªflÊŸ˜∑§ ∑§◊ÙZ∑§Ë ÁŒ√ÿÃÊ •ı⁄U ©UŸ∑§ ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹–]
Ÿ ◊Ê¢ ∑§◊ʸÁáÊ Á‹ê¬Áãà Ÿ ◊ ∑§◊¸»§‹ S¬Î„UÊ –
ßÁà ◊Ê¢ ÿÙ˘Á÷¡ÊŸÊÁà ∑§◊¸Á÷Ÿ¸ ‚ ’äÿÃH 14H
Ÿ, ◊Ê◊˜ , ∑§◊ʸÁáÊ, Á‹ê¬ÁãÃ, Ÿ, ◊, ∑§◊¸»§‹, S¬Î„UÊ,
ßÁÃ, ◊Ê◊˜ , ÿ—, •Á÷¡ÊŸÊÁÃ, ∑§◊¸Á÷—, Ÿ, ‚—, ’äÿÃH 14H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
∑§◊¸»§‹ = ∑§◊ÙZ∑§ »§‹◊¥ ÿ— = ¡Ù
◊ = ◊⁄UË ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ
S¬Î„UÊ
Ÿ
=
=
S¬Î„UÊ
Ÿ„UË¥ „ÒU, (ß‚Á‹ÿ) {
•Á÷¡ÊŸÊÁà = Ãûfl‚ ¡ÊŸ
‹ÃÊ „ÒU,
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ ‚— = fl„U (÷Ë)
∑§◊ʸÁáÊ = ∑§◊¸ ∑§◊¸Á÷— = ∑§◊ÙZ‚
Ÿ, Á‹ê¬Áãà = Á‹åà Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃó
 Ÿ = Ÿ„UË¥
ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ’äÿÃ = ’°œÃÊ–
[¬Ífl¸¡ ◊È◊ÈˇÊÈ•Ù¥∑§Ë ÷Ê° Áà ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ–]
∞fl¢ ôÊÊàflÊ ∑Χâ ∑§◊¸ ¬ÍflÒ¸⁄UÁ¬ ◊È◊ÈˇÊÈÁ÷—–
∑ȧL§ ∑§◊Ò¸fl ÃS◊Êûfl¢ ¬ÍflÒ¸— ¬Ífl¸Ã⁄¢U ∑ΧÃ◊˜H 15H
∞fl◊˜ , ôÊÊàflÊ, ∑ΧÃ◊˜ , ∑§◊¸, ¬ÍflÒ¸—, •Á¬, ◊È◊ÈˇÊÈÁ÷—,
∑ȧL§, ∑§◊¸, ∞fl, ÃS◊ÊØ , àfl◊˜ , ¬ÍflÒ¸—, ¬Ífl¸Ã⁄U◊˜ , ∑ΧÃ◊˜H 15H
ÃÕÊó
¬ÍflÒ¸— = ¬Ífl¸∑§Ê‹∑§ ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U („UË)
◊È◊ÈˇÊÈÁ÷— = ◊È◊ˇÈ ÊÈ•Ù¥Ÿ ∑§◊¸ = ∑§◊¸
•Á¬ = ÷Ë ∑ΧÃ◊˜ = Á∑§ÿ „Ò¥U–
∞fl◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÃS◊ÊØ = ß‚Á‹ÿ
108 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
àfl◊˜ = ÃÍ (÷Ë) ∑§◊¸ = ∑§◊ÙZ∑§Ù
¬ÍflÒ¸— = ¬Ífl¸¡Ù¥mÊ⁄UÊ
{
¬Ífl¸Ã⁄U◊˜ , ∑ΧÃ◊˜ =
‚ŒÊ‚ Á∑§ÿ
¡ÊŸflÊ‹
∞fl
∑ȧL§
= „UË
= ∑§⁄U
[∑§◊¸ •ı⁄U •∑§◊¸∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹–]
Á∑¢§ ∑§◊¸ Á∑§◊∑§◊¸Áà ∑§flÿÙ˘åÿòÊ ◊ÙÁ„UÃÊ—–
ÃûÊ ∑§◊¸ ¬˝flˇÿÊÁ◊ ÿÖôÊÊàflÊ ◊Ùˇÿ‚˘‡ÊÈ÷ÊØH 16H
Á∑§◊˜ , ∑§◊¸, Á∑§◊˜ , •∑§◊¸, ßÁÃ, ∑§flÿ—, •Á¬, •òÊ, ◊ÙÁ„UÃÊ—,
ÃØ , Ã, ∑§◊¸, ¬˝flˇÿÊÁ◊, ÿØ , ôÊÊàflÊ, ◊Ùˇÿ‚, •‡ÊÈ÷ÊØH 16H
¬⁄¢UÃÈó
∑§◊¸ =∑§◊¸ ÃØ = fl„U
Á∑§◊˜ =ÄÿÊ „ÒU? (•ı⁄U) ∑§◊¸ = ∑§◊¸-Ãûfl (◊Ò¥)
•∑§◊¸ =•∑§◊¸ Ã = ÃȤÊ
Á∑§◊˜
ßÁÃ
=
=
ÄÿÊ „ÒU?ó
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U (ß‚∑§Ê) {
¬˝flˇÿÊÁ◊ = ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
‚◊¤ÊÊ∑§⁄U ∑§„Í°UªÊ,
•òÊ =ÁŸáʸÿ ∑§⁄UŸ◊¥ ÿØ = Á¡‚
∑§flÿ— =’ÈÁh◊ÊŸ˜ ¬ÈL§· ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U (ÃÍ)
•Á¬ =÷Ë
{
•‡ÊÈ÷ÊØ = •‡ÊÈ÷‚ •ÕʸØ
◊ÙÁ„UÃÊ— {
= ◊ÙÁ„Uà „UÙ ¡ÊÃ „ÒU¥–
(ß‚Á‹ÿ) ◊Ùˇÿ‚
∑§◊¸’㜟‚
= ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÿªÊ–
[∑§◊¸, •∑§◊¸ •ÊÒ⁄U Áfl∑§◊¸∑§ SflM§¬∑§Ù ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝⁄UáÊÊ–]
∑§◊¸áÊÙ sÔÁ¬ ’Ùh√ÿ¢ ’Ùh√ÿ¢ ø Áfl∑§◊¸áÊ—–
•∑§◊¸áʇø ’Ùh√ÿ¢ ª„UŸÊ ∑§◊¸áÊÙ ªÁ×H 17H
∑§◊¸áÊ—, Á„U, •Á¬, ’Ùh√ÿ◊˜ , ’Ùh√ÿ◊˜ , ø, Áfl∑§◊¸áÊ—,
•∑§◊¸áÊ—, ø, ’Ùh√ÿ◊˜ , ª„UŸÊ, ∑§◊¸áÊ—, ªÁ×H 17H
 •äÿÊÿ 4 109
∑§◊¸áÊ—
•Á¬
=
∑§◊¸∑§Ê (SflM§¬)
=
÷Ë {
Áfl∑§◊¸áÊ— = Áfl∑§◊¸∑§Ê
(SflM§¬ ÷Ë)
’Ùh√ÿ◊˜ ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ
=
ø =
•ı⁄U ’Ùh√ÿ◊˜ = ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ;
{
•∑§◊¸áÊ— = •∑§◊¸∑§Ê
(SflM§¬ ÷Ë)
Á„U
∑§◊¸áÊ—
=
=
ÄÿÙ¥Á∑§
∑§◊¸∑§Ë
’Ùh√ÿ◊˜ = ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ; ªÁ× = ªÁÃ
ø = ÃÕÊ ª„UŸÊ = ª„UŸ „ÒU–
[∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ •ı⁄U •∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹–]
∑§◊¸áÿ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿŒ∑§◊¸ÁáÊ ø ∑§◊¸ ÿ—–
‚ ’ÈÁh◊Êã◊ŸÈcÿ·È ‚ ÿÈQ§— ∑ΧàSŸ∑§◊¸∑ΧØH 18H
∑§◊¸ÁáÊ, •∑§◊¸, ÿ—, ¬‡ÿØ , •∑§◊¸ÁáÊ, ø, ∑§◊¸, ÿ—,
‚—, ’ÈÁh◊ÊŸ˜ , ◊ŸÈcÿ·È , ‚—, ÿÈQ§—, ∑ΧàSŸ∑§◊¸∑§Î ØH 18H
ÿ— = ¡Ù ◊ŸÈcÿ ‚— = fl„U
∑§◊¸ÁáÊ = ∑§◊¸◊¥ ◊ŸÈcÿ·È = ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥
•∑§◊¸
¬‡ÿØ
=
=
•∑§◊¸
ŒπÃÊ „ÒU {
’ÈÁh◊ÊŸ˜ = ’ÈÁh◊ÊŸ˜ „Ò
(•ı⁄U)
ø = •ı⁄U ‚— = fl„U
ÿ— = ¡Ù ÿÈQ§— = ÿÙªË
•∑§◊¸ÁáÊ
∑§◊¸
=
=
•∑§◊¸◊¥
∑§◊¸ (ŒπÃÊ „ÒU),
∑Î àSŸ∑§◊¸∑ΧØ= {
‚◊Sà ∑§◊ÙZ∑§Ù
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU–

[∑§Ê◊ŸÊ •ı⁄U ‚¢∑§À¬⁄UÁ„Uà •Êø⁄UáÊflÊ‹ ôÊÊŸË∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]

ÿSÿ ‚fl¸ ‚◊Ê⁄Uê÷Ê— ∑§Ê◊‚VÔUÀ¬flÌ¡ÃÊ—–
ôÊÊŸÊÁÇŸŒÇœ∑§◊ʸáÊ¢ Ã◊Ê„ÈU— ¬Áá«Uâ ’ȜʗH 19H
110 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÿSÿ, ‚fl¸, ‚◊Ê⁄Uê÷Ê—, ∑§Ê◊‚VÔUÀ¬flÌ¡ÃÊ—,
ôÊÊŸÊÁÇŸŒÇœ∑§◊ʸáÊ◊˜ , Ã◊˜ , •Ê„ÈU—, ¬Áá«UÃ◊˜ , ’ȜʗH 19H
•ÊÒ⁄U „ •¡È¸Ÿ!ó

{
ÿSÿ = Á¡‚∑§ ôÊÊŸÊÁÇŸŒÇœ- Á¡‚∑§ ‚◊SÃ
‚fl̧ = {
‚ê¬Íáʸ
(‡ÊÊSòÊ‚ê◊Ã)
∑§◊ʸáÊ◊˜ = ∑§◊¸ ôÊÊŸM§¬
•ÁÇŸ∑§ mÊ⁄UÊ
‚◊Ê⁄Uê÷Ê— = ∑§◊¸ ÷S◊ „UÊ ªÿ „Ò¥U,
Ã◊˜ = ©U‚ ◊„UʬÈL§·∑§Ê
∑ Ê◊‚VÔUÀ¬- =
flÌ¡ÃÊ— {
Á’ŸÊ ∑§Ê◊ŸÊ ’Ȝʗ
•ÊÒ⁄U ‚¢∑§À¬∑§ ¬Áá«UÃ◊˜
„UÊÃ „Ò¥U (ÃÕÊ) •Ê„ÈU—
= ôÊÊŸË¡Ÿ (÷Ë)
= ¬Áá«UÃ
= ∑§„UÃ „Ò¥U–
[»§‹Ê‚ÁQ§∑§Ù àÿʪ∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
àÿÄàflÊ ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔ¢U ÁŸàÿÃÎåÃÙ ÁŸ⁄UÊüÊÿ—–
∑§◊¸áÿÁ÷¬˝flÎûÊÙ˘Á¬ ŸÒfl Á∑§ÁÜøà∑§⁄UÙÁà ‚—H 20H
àÿÄàflÊ, ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔU◊˜ , ÁŸàÿÃÎå×, ÁŸ⁄UÊüÊÿ—,
∑§◊¸ÁáÊ, •Á÷¬˝flÎûÊ—, •Á¬, Ÿ, ∞fl, Á∑¢§ÁøØ , ∑§⁄UÙÁÃ,‚—H 20H
•ı⁄U ¡Ù ¬ÈL§·ó

{ {
‚◊Sà ∑§◊ÙZ◊¥ ÁŸàÿÃÎå× = ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
∑ ◊¸»§‹Ê‚XÔU◊˜= •ı⁄U ©UŸ∑§ ÁŸàÿ ÃÎåà „ÒU,
»§‹◊¥ •Ê‚ÁQ§- ‚— = fl„U
∑§Ê (‚fl¸ÕÊ) ∑§◊¸ÁáÊ = ∑§◊ÙZ◊¥
àÿÄàflÊ = àÿʪ ∑§⁄U∑§
{
•Á÷¬˝flÎûÊ— = ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ

{ ‚¢‚Ê⁄U∑§
ÁŸ⁄UÊüÊÿ— = •ÊüÊÿ‚ ⁄UÁ„UÃ
„UÙ ªÿÊ „ÒU (•ı⁄U) •Á¬
’⁄UÃÃÊ „ÈU•Ê

= ÷Ë (flÊSÃfl◊¥)
 •äÿÊÿ 4 111
Á∑¢§ÁøØ = ∑ȧ¿U Ÿ = Ÿ„UË¥
∞fl = ÷Ë ∑§⁄UÙÁà = ∑§⁄UÃÊ–
[∑§fl‹ ‡Ê⁄UË⁄-‚ê’ãœË ∑§◊¸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‚¢ãÿÊ‚Ë∑§Ù ¬Ê¬ Ÿ ‹ªŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÁŸ⁄UʇÊËÿ¸ÃÁøûÊÊà◊Ê àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„U—–
‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸ ∑ȧfl¸ãŸÊåŸÙÁà Á∑§ÁÀ’·◊˜H 21H
ÁŸ⁄UʇÊË—, ÿÃÁøûÊÊà◊Ê, àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„U—,
‡ÊÊ⁄UË⁄U◊˜ , ∑§fl‹◊˜ , ∑§◊¸ , ∑ȧfl¸Ÿ˜ , Ÿ, •ÊåŸÙÁÃ, Á∑§ÁÀ’·◊˜H 21H
•ı⁄Uó

{
Á¡‚∑§Ê •ã×- ÁŸ⁄UʇÊË— = •Ê‡ÊÊ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§·
∑§⁄UáÊ •ı⁄U ∑§fl‹◊˜ = ∑§fl‹
ÿÃÁøûÊÊà◊Ê= ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ ‚Á„Uà ‡ÊÊ⁄UË⁄U◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄U-‚ê’ãœË
‡Ê⁄UË⁄U ¡ËÃÊ „ÈU•Ê
„ÒU (•ı⁄U) ∑§◊¸ = ∑§◊¸

{
Á¡‚Ÿ ‚◊Sà ∑ȧfl¸Ÿ˜ = ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê (÷Ë)
àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„U—= ÷٪٥∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë∑§Ê Á∑§ÁÀ’·◊˜ = ¬Ê¬∑§Ù
¬Á⁄Uàÿʪ ∑§⁄U Ÿ = Ÿ„UË¥
ÁŒÿÊ „ÒU, (∞‚Ê) •ÊåŸÙÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ–
[ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª∑§ ‚Êœ∑§∑§ ‹ˇÊáÊ •ı⁄U ∑§◊ÙZ‚ Ÿ ’°œŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷‚ãÃÈc≈UÙ mãmÊÃËÃÙ Áfl◊à‚⁄U—–
‚◊— Á‚hÊflÁ‚hı ø ∑ΧàflÊÁ¬ Ÿ ÁŸ’äÿÃH 22H
ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷‚ãÃÈc≈UÔU—, mãmÊÃË×, Áfl◊à‚⁄U—,
‚◊—, Á‚hı, •Á‚hı, ø, ∑ΧàflÊ, •Á¬, Ÿ, ÁŸ’äÿÃH 22H
•ı⁄Uó

{ {
¡Ù Á’ŸÊ ßë¿UÊ∑§ Á¡‚◊¥ ߸cÿʸ∑§Ê
ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷- •¬Ÿ-•Ê¬ ¬˝Êåà Áfl◊à‚⁄U— =
= ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl
‚ãÃÈc≈UUÔ — „ÈU∞ ¬ŒÊÕ¸◊¥ ‚ŒÊ
‚¢ÃÈc≈U ⁄U„UÃÊ „ÒU, „UÙ ªÿÊ „ÒU,
112 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

{ { ‚◊∑§◊¸ÿ⁄U٪˄UŸflÊ‹Ê
¡Ù „U·¸-‡ÊÙ∑§
‚◊— =
mãmÊÃË× = •ÊÁŒ mãmÙ¥‚
‚fl¸ÕÊ •ÃËà „UÙ (∑§◊¸)
ªÿÊ „ÒUó(∞‚Ê) ∑ΧàflÊ = ∑§⁄UÃÊ „UÈ•Ê
Á‚hı = Á‚Áh •Á¬ = ÷Ë (©UŸ‚)
ø = •ı⁄U Ÿ = Ÿ„UË¥
•Á‚hı = •Á‚Áh◊¥ ÁŸ’äÿÃ = ’°œÃÊ–
[ÿôÊÊÕ¸ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ôÊÊŸË∑§ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸ Ÿc≈U „UÙ ¡ÊŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ªÃ‚XÔUSÿ ◊ÈQ§Sÿ ôÊÊŸÊflÁSÕÃø—–
ÿôÊÊÿÊø⁄U× ∑§◊¸ ‚◊ª˝¢ ¬˝Áfl‹ËÿÃH 23H
ªÃ‚XÔUSÿ, ◊ÈQ§Sÿ, ôÊÊŸÊflÁSÕÃø—,
ÿôÊÊÿ, •Êø⁄U×, ∑§◊¸, ‚◊ª˝◊˜, ¬˝Áfl‹ËÿÃH 23H
ÄÿÙ¥Á∑§ó

{
Á¡‚∑§Ë •Ê‚ÁQ§
ªÃ‚XÔUSÿ = ‚fl¸ÕÊ Ÿc≈U „UÙ
ªÿË „ÒU,
ÿôÊÊÿ {
= ÿôÊ‚ê¬ÊŒŸ∑§
Á‹ÿ (∑§◊¸)

◊ÈQ§Sÿ
{
¡Ù Œ„UÊÁ÷◊ÊŸ
= •ı⁄U ◊◊ÃÊ‚
⁄UÁ„UÃ „UÙ ªÿÊ „ÒU,
•Êø⁄U× {
= ∑§⁄UŸflÊ‹
◊ŸÈcÿ∑§

{
Á¡‚∑§Ê ÁøûÊ ‚◊ª˝◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
ôÊÊŸÊflÁSÕÃ- ÁŸ⁄UãÃ⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê- ∑§◊¸ = ∑§◊¸

{
ø— = ∑§ ôÊÊŸ◊¥ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
ÁSÕà ⁄U„UÃÊ „ÒUó ¬˝Áfl‹ËÿÃ = Áfl‹ËŸ „UÙ
(∞‚ ∑§fl‹) ¡ÊÃ „Ò¥U–
[’˝rÊÔ-ÿôÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
’˝rÊÔʬ¸áÊ¢ ’˝rÊÔ „UÁfl’˝¸rÊÊÔÇŸı ’˝rÊÔáÊÊ „ÈUÃ◊˜–
’˝rÊÔÒfl ÃŸ ªãÃ√ÿ¢ ’˝rÊÔ∑§◊¸‚◊ÊÁœŸÊH 24H
 •äÿÊÿ 4 113
’˝rÊÔ, •¬¸áÊ◊˜ , ’˝rÊÔ, „UÁfl—, ’˝rÊÊÔÇŸı, ’˝rÊÔáÊÊ, „ÈUÃ◊˜,
’˝rÊÔ, ∞fl, ÃŸ, ªãÃ√ÿ◊˜ , ’˝rÊÔ∑§◊¸‚◊ÊÁœŸÊH 24H
©UŸ ÿôÊ∑§ Á‹ÿ •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·Ù¥◊¥‚ ∑§Ù߸ ÃÙ
ß‚ ÷Êfl‚ ÿôÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U Á∑§ó

•¬¸áÊ◊˜ =
{
(Á¡‚ ÿôÊ◊¥)
•¬¸áÊ •ÕʸØ
dÈflÊ •ÊÁŒ
(÷Ë)
„ÈUÃ◊˜

ÃŸ
{
•Ê„ÈUÁà ŒŸÊM§¬
= Á∑˝§ÿÊ (÷Ë
’˝rÊÔ „ÒU)-
= ©U‚
’˝rÊÔ
„UÁfl—
= ’˝rÊÔ „ÒU (•ı⁄U)
{
= „UflŸ Á∑§ÿ ¡ÊŸ
ÿÙÇÿ º˝√ÿ (÷Ë)
’˝rÊÔ∑§◊¸-
‚◊ÊÁœŸÊ
{
’˝rÊÔ∑§◊¸◊¥ ÁSÕÃ
= ⁄U„UŸflÊ‹
ÿÙªËmÊ⁄UÊ

{
¬˝Êåà Á∑§ÿ
’˝rÊÔ = ’˝rÊÔ „ÒU (ÃÕÊ) ªãÃ√ÿ◊˜ = ¡ÊŸÿÙÇÿ
’˝rÊÔáÊÊ {
= ’˝rÊÔM§¬ ∑§Ãʸ∑§
mÊ⁄UÊ ’˝rÊÔ
(»§‹ ÷Ë)
= ’˝rÊÔ
’˝rÊÊÇŸı = ’˝rÊÔM§¬ •ÁÇŸ◊¥ ∞fl = „UË „ÒU–
[Œfl-ÿôÊ •ı⁄U ôÊÊŸ-ÿôÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ŒÒfl◊flʬ⁄U ÿôÊ¢ ÿÙÁªŸ— ¬ÿȸ¬Ê‚Ã–
’˝rÊÔÊÇŸÊfl¬⁄U ÿôÊ¢ ÿôÊŸÒflÙ¬¡ÈuÔUÁÃH 25H
ŒÒfl◊˜ , ∞fl, •¬⁄U, ÿôÊ◊˜ , ÿÙÁªŸ—, ¬ÿȸ¬Ê‚Ã,
’˝rÊÔÊÇŸı, •¬⁄U, ÿôÊ◊˜ , ÿôÊŸ, ∞fl, ©U¬¡ÈuUÔ ÁÃH 25H
•ı⁄Uó
•¬⁄U = ŒÍ‚⁄U ÿôÊ◊˜ = ÿôÊ∑§Ê
ÿÙÁªŸ— = ÿ٪ˡŸ ∞fl = „UË
ŒÒfl◊˜ {
= ŒflÃÊ•Ù¥∑§
¬Í¡ŸM§¬ {Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U
¬ÿȸ¬Ê‚Ã = ÷‹Ë÷Ê°Áà •ŸÈc∆UÊŸ
114 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•ÊÒ⁄U ÿôÊŸ = ÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ
•¬⁄U = •ãÿ (ÿ٪ˡŸ) ∞fl = „UË

{
¬⁄U’˝rÊÔ ÿôÊ◊˜ = •Êà◊M§¬ ÿôÊ∑§Ê
¬⁄U◊Êà◊ÊM§¬
’˝rÊÔÊÇŸı =
•ÁÇŸ◊¥
(•÷ŒŒ‡Ê¸ŸM§¬) {
©U¬¡ÈuUÔ Áà = „UflŸ* Á∑§ÿÊ
∑§⁄UÃ „Ò¥U–
[ßÁãº˝ÿ‚¢ÿ◊M§¬ ÿôÊ •ı⁄U Áfl·ÿ„UflŸM§¬ ÿôÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊÙòÊʌ˟ËÁãº˝ÿÊáÿãÿ ‚¢ÿ◊ÊÁÇŸ·È ¡È±flÁÖ
‡ÊéŒÊŒËÁãfl·ÿÊŸãÿ ßÁãº˝ÿÊÁÇŸ·È ¡È±flÁÃH 26H
üÊÙòÊÊŒËÁŸ, ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, •ãÿ, ‚¢ÿ◊ÊÁÇŸ·È , ¡È±flÁÃ,
‡ÊéŒÊŒËŸ˜ , Áfl·ÿÊŸ˜ , •ãÿ, ßÁãº˝ÿÊÁÇŸ·È , ¡È±flÁÃH 26H
•ãÿ =•ãÿ (ÿ٪ˡŸ) ‡ÊéŒÊŒËŸ˜ = ‡ÊéŒÊÁŒ
üÊÙòÊÊŒËÁŸ =üÊÙòÊ •ÊÁŒ Áfl·ÿÊŸ˜ = ‚◊Sà Áfl·ÿÙ¥∑§Ù
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ
‚¢ÿ◊ÊÁÇŸ·È
=
=
‚◊Sà ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù
‚¢ÿ◊M§¬ •ÁÇŸÿÙ¥◊¥ {
ßÁãº˝ÿÊÁÇŸ·È= ßÁãº˝ÿM§¬
•ÁÇŸÿÙ¥◊¥
¡È±flÁà {
= „UflŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ
•ãÿ
„Ò¥U (•ı⁄U)
= ŒÍ‚⁄U (ÿ٪ˋ٪)
¡È±flÁà {
= „UflŸ Á∑§ÿÊ
∑§⁄UÃ „Ò¥U–
[•ã×∑§⁄UáÊ-‚¢ÿ◊M§¬ ÿôÊ–]
‚flʸáÊËÁãº˝ÿ∑§◊ʸÁáÊ ¬˝ÊáÊ∑§◊ʸÁáÊ øʬ⁄U–
•Êà◊‚¢ÿ◊ÿÙªÊÇŸı ¡È±flÁà ôÊÊŸŒËÁ¬ÃH 27H
‚flʸÁáÊ, ßÁãº˝ÿ∑§◊ʸÁáÊ, ¬˝ÊáÊ∑§◊ʸÁáÊ, ø, •¬⁄U,
•Êà◊‚¢ÿ◊ÿÙªÊÇŸı, ¡È±flÁÃ, ôÊÊŸŒËÁ¬ÃH 27H
* ¬⁄U’˝rÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¢ ôÊÊŸmÊ⁄UÊ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕà „ÊŸÊ „Ë ’˝rÊM§¬ •ÁÇŸ◊¢ ÿôÊ∑§
mÊ⁄UÊ ““ÿôÊ∑§Ê „flŸ”” ∑§⁄UŸÊ „Ò–
 •äÿÊÿ 4 115
•¬⁄U = ŒÍ‚⁄U (ÿ٪ˡŸ) ôÊÊŸŒËÁ¬Ã = ôÊÊŸ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ
‚flʸÁáÊ,
{
=
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë ‚ê¬Íáʸ
ßÁãº˝ÿ∑§◊ʸÁáÊ
ø =
Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù
•ı⁄U ÿÙªÊÇŸı {
•Êà◊‚¢ÿ◊-= •Êà◊‚¢ÿ◊-
ÿÙªM§¬ •ÁÇŸ◊¥
¬˝ÊáÊ∑§◊ʸÁáÊ = ¬˝ÊáÊÙ¥∑§Ë ‚◊SÃ
Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù {
¡È±flÁà = „UflŸ Á∑§ÿÊ
∑§⁄UÃ „Ò¥U* –
[º˝√ÿÿôÊ, ìÿôÊ, ÿÙªÿôÊ •ı⁄U SflÊäÿÊÿM§¬ ôÊÊŸÿôÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
º˝√ÿÿôÊÊSìÙÿôÊÊ ÿÙªÿôÊÊSÃÕʬ⁄U–
SflÊäÿÊÿôÊÊŸÿôÊʇø ÿÃÿ— ‚¢Á‡ÊÃfl˝ÃÊ—H 28H
º˝√ÿÿôÊÊ—, ìÙÿôÊÊ—, ÿÙªÿôÊÊ—, ÃÕÊ, •¬⁄U,
SflÊäÿÊÿôÊÊŸÿôÊÊ—, ø, ÿÃÿ—, ‚¢Á‡ÊÃfl˝ÃÊ—H 28H
•¬⁄U = ∑§ß¸ ¬ÈL§· ÿÙªÿôÊÊ— {
= ÿÙªM§¬ ÿôÊ
º˝√ÿÿôÊÊ—
{
º˝√ÿ-‚ê’ãœË
= ÿôÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹ „ÒU¥,
(Á∑§ÃŸ „UË)
ø
∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U
= •ı⁄U {
(Á∑§ÃŸ „UË)
{
‚¢Á‡ÊÃfl˝ÃÊ— = •Á„¢U‚ÊÁŒ ÃˡáÊ
ìÙÿôÊÊ— {
= ìSÿÊM§¬ ÿôÊ
∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U ÿÃÿ—
fl˝ÃÙ¥‚ ÿÈQ§
= ÿàŸ‡ÊË‹ ¬ÈL§·

ÃÕÊ {
= ÃÕÊ
(ŒÍ‚⁄U Á∑§ÃŸ „UË)
SflÊäÿÊÿôÊÊŸÿôÊÊ—= ôÊÊŸÿôÊ
{
SflÊäÿÊÿM§¬

∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U–
[ÿôÊM§¬‚ øÃÈÌflœ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊∑§Ê ∑§ÕŸ •ı⁄U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÿôÊ
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
•¬ÊŸ ¡ÈuÔÁà ¬˝ÊáÊ¢ ¬˝ÊáÊ˘¬ÊŸ¢ ÃÕʬ⁄U–
¬˝ÊáÊʬʟªÃË L§Œ˜äflÊ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄UÊÿáÊÊ—H 29H
* ‚ÁëøŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Á‚flÊ •ãÿ Á∑§‚Ë∑§Ê ÷Ë Ÿ Áøãß ∑§⁄UŸÊ „Ë ©Ÿ
‚’∑§Ê ““„flŸ ∑§⁄UŸÊ”” „Ò–
116 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•¬⁄U ÁŸÿÃÊ„UÊ⁄UÊ— ¬˝ÊáÊÊã¬˝ÊáÊ·È ¡ÈuÔUÁÖ
‚fl¸˘åÿÃ ÿôÊÁflŒÙ ÿôÊˇÊÁ¬Ã∑§À◊·Ê—H 30H
•¬ÊŸ, ¡ÈuUÔ ÁÃ, ¬˝ÊáÊ◊˜ , ¬˝ÊáÊ, •¬ÊŸ◊˜ , ÃÕÊ, •¬⁄U,
¬˝ÊáÊʬʟªÃË, L§Œ˜äflÊ, ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄UÊÿáÊÊ—H 29H
•¬⁄U, ÁŸÿÃÊ„UÊ⁄UÊ—, ¬˝ÊáÊÊŸ˜ , ¬˝ÊáÊ·È, ¡ÈuÔUÁÃ,
‚fl¸, •Á¬, ∞Ã, ÿôÊÁflŒ—, ÿôÊˇÊÁ¬Ã∑§À◊·Ê—H 30H
•ı⁄Uó

•¬⁄U =
{ ŒÍ‚⁄U
(Á∑§ÃŸ „UË
ÿ٪ˡŸ)
{ ¬˝¬ÈÊLáÊÊÿÊ◊¬⁄U
¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄UÊÿáÊÊ—=
§·
ÊÿáÊ

¬˝ÊáÊʬʟªÃË={ ¬Ê̋áÊ •ı⁄U •¬ÊŸ∑§Ë

•¬ÊŸ = •¬ÊŸflÊÿÈ◊¥ ªÁÃ∑§Ù
¬˝ÊáÊ◊˜ = ¬˝ÊáÊflÊÿÈ∑§Ù L§Œ˜äÔ flÊ = ⁄UÙ∑§∑§⁄U
¡È±flÁà = „UflŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ¬˝ÊáÊÊŸ˜ = ¬˝ÊáÊÙ¥∑§Ù
ÃÕÊ = { flÒ‚ „UË ¬˝ÊáÊ·È = ¬˝ÊáÊÙ¥◊¢ („UË)

¬˝ÊáÊ =
(•ãÿ ÿ٪ˡŸ)
¬˝ÊáÊflÊÿÈ◊¥
¡È±flÁà = {
„UflŸ Á∑§ÿÊ
∑§⁄UÃ „Ò¥U–

•¬ÊŸ◊˜ =
{ •¬ÊŸflÊÿÈ∑§Ù
(„UflŸ ∑§⁄UÃ
∞Ã = ÿ
‚fl¸, •Á¬ = ‚÷Ë (‚Êœ∑§)

•¬⁄U ={
„Ò¥U ÃÕÊ)
•ãÿ
(Á∑§ÃŸ „UË)
ÿôÊˇÊÁ¬Ã- =
∑§À◊·Ê— {
ÿôÊÙ¥mÊ⁄UÊ ¬Ê¬Ù¥∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄U
ŒŸflÊ‹ (•ı⁄U)
ÁŸÿÃÊ„UÊ⁄UÊ—= { {
ÁŸÿÁ◊à •Ê„UÊ⁄U* ÿôÊÙ¥∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹
ÿôÊÁflŒ— =
∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U–

* ªËÃÊ •äÿÊÿ 6 ‡‹UÊ∑§ 17 ◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–

 •äÿÊÿ 4 117
[ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ù ‚ŸÊß ’˝rÊÔ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ∑§ÕŸ •ı⁄U Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ë ÁŸãŒÊ–]
ÿôÊÁ‡Êc≈UÔUÊ◊ÎÃ÷È¡Ù ÿÊÁãà ’˝rÊÔ ‚ŸÊß◊˜–
ŸÊÿ¢ ‹Ù∑§Ù˘SàÿÿôÊSÿ ∑ȧÃÙ˘ãÿ— ∑ȧL§‚ûÊ◊H 31H
ÿôÊÁ‡Êc≈UÔUÊ◊ÎÃ÷È¡—, ÿÊÁãÃ, ’˝rÊÔ, ‚ŸÊß◊˜ ,
Ÿ, •ÿ◊˜ , ‹Ù∑§—, •ÁSÃ, •ÿôÊSÿ, ∑ȧ×, •ãÿ—, ∑ȧL§‚ûÊ◊H 31H
•ı⁄Uó
∑ȧL§‚ûÊ◊ = „U ∑ȧL§üÊc∆U •¡¸ŸÈ !
•ÿôÊSÿ
{ ÿôÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹
= ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ

{
ÿôÊ‚ ’ø „ÈU∞
•◊ÎÃ∑§Ê •ŸÈ÷fl (ÃÙ)
ÿôÊÁ‡Êc≈UUÔÊ◊ÎÃ÷È¡—=
∑§⁄UŸflÊ‹ •ÿ◊˜ = ÿ„U

‚ŸÊß◊˜ = ‚ŸÊß
(ÿ٪ˡŸ) ‹Ù∑§— {
= ◊ŸÈcÿ‹Ù∑§ ÷Ë
(‚ÈπŒÊÿ∑§)
’˝rÊÔ {
= ¬⁄U’˝rÊÔ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
Ÿ
•ÁSÃ
= Ÿ„UË¥
= „ÒU, (Á»§⁄U)
•ãÿ— = ¬⁄U‹Ù∑§
ÿÊÁãà {
= ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U
(•ı⁄U)
∑ȧ× ={ ∑Ò§‚ (‚ÈπŒÊÿ∑§
„UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU)?
[‚÷Ë ÿôÊ Á∑˝§ÿÊmÊ⁄UÊ ‚ê¬ÊÁŒÃ „UÙŸÿÙÇÿ ’Ëʟʖ]
∞fl¢ ’„ÈUÁflœÊ ÿôÊÊ ÁflÃÃÊ ’˝rÊÔáÊÙ ◊Èπ–
∑§◊¸¡ÊÁãflÁh ÃÊã‚flʸŸfl¢ ôÊÊàflÊ Áfl◊Ùˇÿ‚H 32H
∞fl◊˜, ’„ÈUÁflœÊ—, ÿôÊÊ—, ÁflÃÃÊ—, ’˝rÊÔáÊ—, ◊Èπ,
∑§◊¸¡ÊŸ˜ , ÁflÁh, ÃÊŸ˜ , ‚flʸŸ˜ , ∞fl◊˜ , ôÊÊàflÊ, Áfl◊Ùˇÿ‚H 32H

∞fl◊˜ = { ß‚(•ı⁄U¬˝∑÷Ë)§Ê⁄U ’„ÈUÁflœÊ—

ÿôÊÊ—
= ’„ÈUà Ã⁄U„U∑§
= ÿôÊ
118 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
’˝rÊÔáÊ— = flŒ∑§Ë ÁflÁh = ¡ÊŸ,
◊Èπ = flÊáÊË◊¥
ÁflÃÃÊ— {
= ÁflSÃÊ⁄U‚ ∑§„U
ªÿ „Ò¥U–
∞fl◊˜ = { ß‚(Ãûfl‚¬˝∑§Ê⁄U)

{
ÃÊŸ˜ = ©UŸ ¡ÊŸ∑§⁄U
‚flʸŸ˜ = ‚’∑§Ù (ÃÍ) (©UŸ∑§ •ŸÈc∆UÊŸ-

{
◊Ÿ, ßÁãº˝ÿ •ı⁄U ôÊÊàflÊ = mÊ⁄UÊ ÃÍ
∑ ◊¸¡ÊŸ˜ = ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë Á∑˝§ÿÊ- ∑§◊¸’㜟‚
mÊ⁄UÊ ‚ê¬ãŸ ‚fl¸ÕÊ)
„UÙŸflÊ‹ Áfl◊Ùˇÿ‚ = ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÿªÊ–
[º˝√ÿÿôÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸÿôÊ∑§ üÊc∆Uàfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊÿÊãº˝√ÿ◊ÿÊlôÊÊÖôÊÊŸÿôÊ— ¬⁄Uãì–
‚flZ ∑§◊ʸÁπ‹¢ ¬ÊÕ¸ ôÊÊŸ ¬Á⁄U‚◊ÊåÿÃH 33H
üÊÿÊŸ˜ , º˝√ÿ◊ÿÊØ , ÿôÊÊØ , ôÊÊŸÿôÊ—, ¬⁄ãì,
‚fl¸◊˜ , ∑§◊¸, •Áπ‹◊˜ , ¬ÊÕ¸, ôÊÊŸ, ¬Á⁄U‚◊ÊåÿÃH 33H
•ı⁄Uó
¬⁄ãì, ¬ÊÕ¸ =„U ¬⁄¢Uì •¡Ȩ̀Ÿ! •Áπ‹◊˜ =
ÿÊflã◊ÊòÊ
º˝√ÿ◊ÿÊØ =º˝√ÿ◊ÿ ‚fl¸◊˜ =
‚ê¬Íáʸ
ÿôÊÊØ =ÿôÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ =
∑§◊¸
ôÊÊŸÿôÊ— =ôÊÊŸÿôÊ ôÊÊŸ =
ôÊÊŸ◊¥
üÊÿÊŸ˜ {
= •àÿãà üÊc∆U „ÒU
(ÃÕÊ) {
¬Á⁄U‚◊ÊåÿÃ = ‚◊Êåà „UÙ
¡ÊÃ „Ò¥U–
[ÃûflôÊÊŸ-„UÃÈ ôÊÊŸflÊŸÙ¥∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ¡ÊŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÃÁmÁh ¬˝ÁáʬÊÃŸ ¬Á⁄U¬˝‡ŸŸ ‚flÿÊ–
©U¬ŒˇÿÁãà Ã ôÊÊŸ¢ ôÊÊÁŸŸSÃûflŒÌ‡ÊŸ—H 34H
 •äÿÊÿ 4 119
ÃØ , ÁflÁh, ¬˝ÁáʬÊÃŸ, ¬Á⁄U¬˝‡ŸŸ, ‚flÿÊ,
©U¬ŒˇÿÁãÃ, Ã, ôÊÊŸ◊˜ , ôÊÊÁŸŸ—, ÃûflŒÌ‡ÊŸ—H 34H

{ {
©U‚ ôÊÊŸ∑§Ù ¬Á⁄U¬˝‡ŸŸ= ‚⁄U‹ÃʬÍfl¸∑§
ÃØ = (ÃÍ ÃûflŒ‡Ê˸ ¬˝‡Ÿ ∑§⁄UŸ‚
ôÊÊÁŸÿÙ¥∑§ Ã = fl

ÁflÁh =
¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U)
‚◊¤Ê, (©UŸ∑§Ù)
{
¬⁄U◊Êà◊Ãûfl-
ÃûflŒÌ‡ÊŸ— = ∑§Ù ÷‹Ë-

{
÷‹Ë÷Ê°Áà ÷Ê°Áà ¡ÊŸŸflÊ‹
Œá«UflØ-
¬˝ÁáʬÊÃŸ =
¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UŸ‚,
(©UŸ∑§Ë)
ôÊÊÁŸŸ— = { ôÊÊŸË ◊„UÊà◊Ê
(ÃȤÊ ©U‚)

‚flÿÊ =
{ ‚flÊ ∑§⁄UŸ‚
•ı⁄U ∑§¬≈U
¿UÙ«∏U∑§⁄U
ôÊÊŸ◊˜
©U¬ŒˇÿÁãÃ
= ÃûflôÊÊŸ∑§Ê
= ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄¥Uªó
[ÃûflôÊÊŸ∑§Ê »§‹–]
ÿÖôÊÊàflÊ Ÿ ¬ÈŸ◊Ù¸„U◊fl¢ ÿÊSÿÁ‚ ¬Êá«Ufl–
ÿŸ ÷ÍÃÊãÿ‡Ê·áÊ º˝ˇÿSÿÊà◊ãÿÕÙ ◊ÁÿH 35H
ÿØ , ôÊÊàflÊ, Ÿ, ¬ÈŸ—, ◊Ù„U◊˜ , ∞fl◊˜ , ÿÊSÿÁ‚, ¬Êá«Ufl,
ÿŸ, ÷ÍÃÊÁŸ, •‡Ê·áÊ, º˝ˇÿÁ‚, •Êà◊ÁŸ, •ÕÙ, ◊ÁÿH 35H
Á∑§ó
ÿØ = Á¡‚∑§Ù Ÿ = Ÿ„UË¥
ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U ÿÊSÿÁ‚ = ¬Ê̋åà „UÙªÊ (ÃÕÊ)
¬ÈŸ— = Á»§⁄U (ÃÍ) ¬Êá«Ufl = „U •¡¸ÈŸ!
∞fl◊˜
◊Ù„U◊˜
=
=
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
◊Ù„U∑§Ù
ÿŸ {
= Á¡‚ ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ
(ÃÍ)
120 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
÷ÍÃÊÁŸ
•‡Ê·áÊ
•Êà◊ÁŸ
= ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ù
{
= ÁŸ—‡Ê· ÷Êfl‚
(¬„U‹)
= •¬Ÿ◊1¥ (•ı⁄U)
◊Áÿ
{◊ȤÊ
= ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥

•ÕÙ = ¬Ë¿U º˝ˇÿÁ‚ = ŒπªÊ2 –

[ôÊÊŸM§¬ Ÿı∑§ÊmÊ⁄UÊ •ÁÇÊÿ ¬Ê¬Ë∑§Ê ©UhÊ⁄U–]
•Á¬ øŒÁ‚ ¬Ê¬èÿ— ‚fl¸èÿ— ¬Ê¬∑ΧûÊ◊—–
‚flZ ôÊÊŸå‹flŸÒfl flÎÁ¡Ÿ¢ ‚ãÃÁ⁄UcÿÁ‚H 36H
•Á¬, øØ , •Á‚, ¬Ê¬èÿ—, ‚fl¸èÿ—, ¬Ê¬∑ΧûÊ◊—,
‚fl¸◊˜ , ôÊÊŸå‹flŸ, ∞fl, flÎÁ¡Ÿ◊˜ , ‚ãÃÁ⁄UcÿÁ‚H 36H
øØ =
ÿÁŒ (ÃÍ •ãÿ) ôÊÊŸå‹flŸ = ôÊÊŸM§¬ Ÿı∑§ÊmÊ⁄UÊ
‚fl¸èÿ— =
‚’ ∞fl = ÁŸ—‚ãŒ„U
¬Ê¬èÿ— =
¬ÊÁ¬ÿÙ¥‚ ‚fl¸◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
•Á¬ =
÷Ë flÎÁ¡Ÿ◊˜ = ¬Ê¬-‚◊Ⱥ‚ ˝ 
¬Ê¬∑ΧûÊ◊— = {
•Áœ∑§ ¬Ê¬

•Á‚
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
= „ÒU, (ÃÙ ÷Ë ÃÍ) {
‚ãÃÁ⁄UcÿÁ‚ = ÷‹Ë÷Ê°Áà Ã⁄U
¡ÊÿªÊ–
[ôÊÊŸ∑§Ù •ÁÇŸ∑§Ë ÷Ê°Áà ∑§◊ÙZ∑§Ù ÷S◊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ’Ëʟʖ]
ÿÕҜʢÁ‚ ‚Á◊hÙ˘ÁÇŸ÷¸S◊‚Êà∑ȧL§Ã˘¡È¸Ÿ–
ôÊÊŸÊÁÇŸ— ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ÷S◊‚Êà∑ȧL§Ã ÃÕÊH 37H
ÿÕÊ, ∞œÊ¢Á‚, ‚Á◊h—, •ÁÇŸ—, ÷S◊‚ÊØ , ∑ȧL§Ã, •¡¸ÈŸ,
ôÊÊŸÊÁÇŸ—, ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ, ÷S◊‚ÊØ , ∑ȧL§Ã, ÃÕÊH 37H
1- ªËÃÊ •äÿÊÿ 6 ‡‹UÊ∑§ 29 ◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
2- ªËÃÊ •äÿÊÿ 6 ‡‹UÊ∑§ 30 ◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
 •äÿÊÿ 4 121
ÄÿÙ¥Á∑§ó
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ÈŸ! ∑ȧL§Ã = ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU,
ÿÕÊ = ¡Ò‚ ÃÕÊ = flÒ‚ „UË
‚Á◊h— = ¬˝ÖflÁ‹Ã ôÊÊŸÊÁÇŸ— = ôÊÊŸM§¬ •ÁÇŸ
•ÁÇŸ— = •ÁÇŸ ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ = ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÙZ∑§Ù
∞œÊ¢Á‚ = ßZœŸÙ¥∑§Ù ÷S◊‚ÊØ = ÷S◊◊ÿ
÷S◊‚ÊØ = ÷S◊◊ÿ ∑ȧL§Ã = ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU–
[ôÊÊŸ∑§Ë •ÁÇÊÿ ¬ÁflòÊÃÊ •ı⁄U ‡ÊÈhÊã×∑§⁄UáÊ ∑§◊¸ÿÙªË∑§Ù •¬Ÿ-•Ê¬
ÃûflôÊÊŸ∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
Ÿ Á„U ôÊÊŸŸ ‚ŒÎ‡Ê¢ ¬ÁflòÊÁ◊„U ÁfllÃ–
ÃàSflÿ¢ ÿÙª‚¢Á‚h— ∑§Ê‹ŸÊà◊ÁŸ ÁflãŒÁÃH 38H
Ÿ, Á„U, ôÊÊŸŸ, ‚ŒÎ‡Ê◊˜ , ¬ÁflòÊ◊˜ , ß„U, ÁfllÃ,
ÃØ , Sflÿ◊˜ , ÿÙª‚¢Á‚h—, ∑§Ê‹Ÿ, •Êà◊ÁŸ, ÁflãŒÁÃH 38H
ß‚Á‹ÿó
ß„U = ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ∑§Ê‹Ÿ = Á∑§ÃŸ „UË ∑§Ê‹‚
ôÊÊŸŸ
‚ŒÎ‡Ê◊˜
¬ÁflòÊ◊˜
=
=
=
ôÊÊŸ∑§
‚◊ÊŸ
¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê {
∑§◊¸ÿÙª∑§ mÊ⁄UÊ
ÿÙª‚¢Á‚h— = ‡ÊÈhÊã×∑§⁄UáÊ
„UÈ•Ê ◊ŸÈcÿ
Á„U = { ÁŸ—‚ãŒ„U
(∑ȧ¿U ÷Ë)
Sflÿ◊˜ = {
•¬Ÿ-•Ê¬
(„UË)
Ÿ = Ÿ„UË¥
ÁfllÃ = „ÒU– •Êà◊ÁŸ = •Êà◊Ê◊¥
ÃØ = ©U‚ ôÊÊŸ∑§Ù ÁflãŒÁà = ¬Ê ‹ÃÊ „ÒU–
[ôÊÊŸ∑§ ¬ÊòÊ∑§Ê •ı⁄U ôÊÊŸ‚ ¬⁄U◊-‡ÊÊÁãÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊhÊflÊ°À‹÷Ã ôÊÊŸ¢ Ãà¬⁄U— ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ—–
ôÊÊŸ¢ ‹éäflÊ ¬⁄UÊ¢ ‡ÊÊÁãÃ◊Áø⁄UáÊÊÁœªë¿UÁÃH 39H
122 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
üÊhÊflÊŸ˜, ‹÷Ã, ôÊÊŸ◊˜ , Ãà¬⁄U—, ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ—,
ôÊÊŸ◊˜ , ‹éäflÊ, ¬⁄UÊ◊˜ , ‡ÊÊÁãÃ◊˜ , •Áø⁄UáÊ, •Áœªë¿UÁÃH 39H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó
‚¢ÿÃÁãº˝ÿ— = Á¡ÃÁãº˝ÿ, ‹éäflÊ = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U (fl„U)
Ãà¬⁄U—

ôÊÊŸ◊˜
{
= ‚ÊœŸ¬⁄UÊÿáÊ
(•ı⁄U)
üÊhÊflÊŸ˜ = üÊhÊflÊŸ˜ ◊ŸÈcÿ
= ôÊÊŸ∑§Ù
•Áø⁄áÊ
{
Á’ŸÊ Áfl‹ê’∑§ó
= Ãà∑§Ê‹ „UË
(÷ªflà¬˝ÊÁåÃM§¬)

‹÷Ã {
= ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU
(ÃÕÊ)
¬⁄UÊ◊˜ = ¬⁄U◊
‡ÊÊÁãÃ◊˜ = ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù
ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ∑§Ù •Áœªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[•ôÊ •ı⁄U ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê •üÊhÊ‹È ¬ÈL§·∑§Ë ÁŸãŒÊ–]
•ôʇøÊüÊgœÊŸ‡ø ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê ÁflŸ‡ÿÁÖ
ŸÊÿ¢ ‹Ù∑§Ù˘ÁSà Ÿ ¬⁄UÙ Ÿ ‚Èπ¢ ‚¢‡ÊÿÊà◊Ÿ—H 40H
•ôÊ—, ø, •üÊgœÊŸ—, ø, ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê, ÁflŸ‡ÿÁÃ,
Ÿ, •ÿ◊˜ , ‹Ù∑§—, •ÁSÃ, Ÿ, ¬⁄U—, Ÿ, ‚Èπ◊˜ , ‚¢‡ÊÿÊà◊Ÿ—H 40H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó
•ôÊ— =
Áflfl∑§„UËŸ Ÿ = Ÿ
ø =
•ı⁄U •ÿ◊˜ = ÿ„U
•üÊgœÊŸ— =
üÊhÊ⁄UÁ„Uà ‹Ù∑§— = ‹Ù∑§
‚¢‡ÊÿÊà◊Ê =
‚¢‡ÊÿÿÈQ§ ◊ŸÈcÿ •ÁSà = „ÒU,

{
¬⁄U◊ÊÕ¸‚ •fl‡ÿ
ÁflŸ‡ÿÁà = ÷˝c≈U „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU
(∞‚)
Ÿ
¬⁄U—
ø
=
=
=
Ÿ
¬⁄U‹Ù∑§ „ÒU
•ı⁄U
{
‚¢‡ÊÿÊà◊Ÿ— = ‚¢‡ÊÿÿÈQ§
◊ŸÈcÿ∑§ Á‹ÿ
Ÿ
‚Èπ◊˜
=
=
Ÿ
‚Èπ („UË „ÒU)–
 •äÿÊÿ 4 123
[‚¢‡Êÿ⁄UÁ„Uà ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙªË∑§Ë ∑§◊¸’㜟‚ ◊ÈÁQ§–]
ÿÙª‚ããÿSÃ∑§◊ʸáÊ¢ ôÊÊŸ‚ÁÜ¿UU㟂¢‡Êÿ◊˜–
•Êà◊flãâ Ÿ ∑§◊ʸÁáÊ ÁŸ’äŸÁãà œŸ¢¡ÿH 41H
ÿÙª‚ããÿSÃ∑§◊ʸáÊ◊˜ , ôÊÊŸ‚ÁÜ¿UU㟂¢‡Êÿ◊˜,
•Êà◊flãÃ◊˜ , Ÿ, ∑§◊ʸÁáÊ, ÁŸ’äŸÁãÃ, œŸÜ¡ÿH 41H
•ı⁄Uó
œŸÜ¡ÿ = „U œŸ¢¡ÿ! (∞‚)

{ {
Á¡‚Ÿ ∑§◊¸ÿÊª∑§Ë fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞
ÿÊª- ÁflÁœ‚ ‚◊Sà •Êà◊flãÃ◊˜ = •ã×∑§⁄UáÊflÊ‹
‚UããÿSÃ- = ∑§◊Ê∑Z §Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ¬ÈL§·∑§Ê
∑§◊ʸáÊ◊˜ •¬¸áÊ ∑§⁄U ÁŒÿÊ
„ÒU (•ÊÒ⁄U) ∑§◊ʸÁáÊ = ∑§◊¸
ôÊÊŸ‚ÁÜ¿UãŸ-
‚¢‡Êÿ◊˜ {
Á¡‚Ÿ Áflfl∑§mÊ⁄UÊ
= ‚◊Sà ‚¢‡ÊÿÊ¥∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU,
Ÿ = Ÿ„UË¥

ÁŸ’äŸÁãà = ’Ê°œÃ–
[ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÊª◊¥ ÁSÕà „UÊ∑§⁄U ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ]
ÃS◊ÊŒôÊÊŸ‚ê÷Íâ NUàSÕ¢ ôÊÊŸÊÁ‚ŸÊà◊Ÿ—–
Á¿UûflÒŸ¢ ‚¢‡Êÿ¢ ÿÙª◊ÊÁÃc∆UUÙÔ ÁûÊc∆U ÷Ê⁄UÃH 42H
ÃS◊ÊØ , •ôÊÊŸ‚ê÷ÍÃ◊˜ , NUàSÕ◊˜ , ôÊÊŸÊÁ‚ŸÊ, •Êà◊Ÿ—,
Á¿UûflÊ, ∞Ÿ◊˜ , ‚¢‡Êÿ◊˜ , ÿÙª◊˜ , •ÊÁÃc∆U, ©UÁûÊc∆U, ÷Ê⁄UÃH 42H
ÃS◊ÊØ = ß‚Á‹ÿ •ôÊÊŸ‚ê÷ÍÃ◊˜= •ôÊÊŸ¡ÁŸÃ
÷Ê⁄Uà {
= „U ÷⁄UÃfl¢‡ÊË
•¡¸ÈŸ! (ÃÍ)
•Êà◊Ÿ—
‚¢‡Êÿ◊˜
= •¬Ÿ
= ‚¢‡Êÿ∑§Ê
NUàSÕ◊˜
∞Ÿ◊˜
= NUŒÿ◊¥ ÁSÕÃ
= ß‚ {
ôÊÊŸÊÁ‚ŸÊ = Áflfl∑§ôÊÊŸM§¬
ËflÊ⁄UmÊ⁄UÊ
124 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
Á¿UûflÊ

ÿÙª◊˜
= ¿UŒŸ ∑§⁄U∑§

{
= ‚◊àflM§¬
∑§◊¸ÿÙª◊¥
•ÊÁÃc∆U

©UÁûÊc∆U
{
ÁSÕÃ „UÙ ¡Ê
= (•ı⁄U ÿÈh∑§
Á‹ÿ)
= π«∏UÊ „UÙ ¡Ê–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ôÊÊŸ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ÿÙªÙ
ŸÊ◊ øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—H 4H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—

•Õ ¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 6 Ã∑§ ‚Ê¢ÅÿÿÙª •ı⁄U ÁŸc∑§Ê◊
∑§◊¸ÿÙª∑§Ê ÁŸáʸÿ, (7ó12) ‚Ê¢ÅÿÿÙªË •ı⁄U ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙªË∑§
‹ˇÊáÊ •ı⁄U ©UŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê, (13ó26) ôÊÊŸÿÙª∑§Ê Áfl·ÿ,
(27ó29) ÷ÁQ§‚Á„Uà äÿÊŸÿÙª∑§Ê fláʸŸ–

[‚Ê¢ÅÿÿÙª •ı⁄U ∑§◊¸ÿÙª∑§Ë üÊc∆UUÃÊ∑§ ‚ê’ãœ◊¥ •¡¸ÈŸ∑§Ê ¬˝‡Ÿ–]

•¡È¸Ÿ ©UflÊø
‚ããÿÊ‚¢ ∑§◊¸áÊÊ¢ ∑ΧcáÊ ¬ÈŸÿÙ¸ª¢ ø ‡Ê¢‚Á‚–
ÿë¿˛Uÿ ∞ÃÿÙ⁄U∑¢§ Ãã◊ ’˝ÁÍ „U ‚ÈÁŸÁ‡øÃ◊˜H 1H
‚ããÿÊ‚◊˜ , ∑§◊¸áÊÊ◊˜ , ∑ΧcáÊ, ¬ÈŸ—, ÿÙª◊˜ , ø, ‡Ê¢‚Á‚,
ÿØ, üÊÿ—, ∞ÃÿÙ—, ∞∑§◊˜ , ÃØ , ◊, ’ÍÁ˝ „U, ‚ÈÁŸÁ‡øÃ◊˜H 1H
ÃଇøÊØ •¡¸ÈŸ ’Ù‹ó

∑ΧcáÊ = „U ∑ΧcáÊ! (•Ê¬) ÿØ = ¡Ù

∑§◊¸áÊÊ◊˜ = ∑§◊ÙZ∑§ ∞∑§◊˜ = ∞∑§
‚ããÿÊ‚◊˜ = ‚¢ãÿÊ‚∑§Ë ◊ = ◊⁄U Á‹ÿ
ø = •ı⁄U
¬ÈŸ— = Á»§⁄U ‚ÈÁŸÁ‡øÃ◊˜ = ÷‹Ë÷Ê°Áà ÁŸÁ‡øÃ
ÿÙª◊˜ = ∑§◊¸ÿÙª∑§Ë üÊÿ— {
= ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§
‡Ê¢‚Á‚ {
= ¬˝‡Ê¢‚Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
(ß‚Á‹ÿ) ÃØ
‚ÊœŸ („UÙ),
= ©U‚∑§Ù
∞ÃÿÙ— = ߟ ŒÙŸÙ¥◊¥‚ ’˝ÍÁ„U = ∑§Á„Uÿ–
126 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚∑§Ë •¬ˇÊÊ ÁŸc∑§Ê◊-∑§◊¸ÿÙª∑§Ë üÊc∆UÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
‚ããÿÊ‚— ∑§◊¸ÿÙª‡ø ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UÊflÈ÷ı–
ÃÿÙSÃÈ ∑§◊¸‚ããÿÊ‚Êà∑§◊¸ÿÙªÙ ÁflÁ‡ÊcÿÃH 2H
‚ããÿÊ‚—, ∑§◊¸ÿÙª—, ø, ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄Uı, ©U÷ı,
ÃÿÙ—, ÃÈ , ∑§◊¸‚ããÿÊ‚ÊØ , ∑§◊¸ÿÙª—, ÁflÁ‡ÊcÿÃH 2H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹, „U •¡¸ÈŸ!ó
‚ããÿÊ‚— ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚1
= ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ
ø =
•ı⁄U ÃÿÙ— = ©UŸ ŒÙŸÙ¥◊¥ (÷Ë)
∑§◊¸ÿÙª— ∑§◊¸ÿÙª2 (ÿ)
= ∑§◊¸‚ããÿÊ‚ÊØ= ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚‚
©U÷ı =
ŒÙŸÙ¥ („UË)
{
∑§◊¸ÿÙª— = ∑§◊¸ÿÙª (‚ÊœŸ◊¥
{
ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄Uı= ¬⁄U◊ ∑§ÀÿÊáÊ∑§
∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U,
‚Ȫ◊ „UÙŸ‚)
ÁflÁ‡ÊcÿÃ = üÊc∆U „ÒU–
[∑§◊¸ÿÙª∑§Ê ◊„Uûfl–]
ôÊÿ— ‚ ÁŸàÿ‚ããÿÊ‚Ë ÿÙ Ÿ mÁc≈U Ÿ ∑§Êæ˜U ˇÊÁÖ
ÁŸm¸ãmÙ Á„U ◊„UÊ’Ê„UÙ ‚Èπ¢ ’ãœÊà¬˝◊ÈëÿÃH 3H
ôÊÿ—, ‚—, ÁŸàÿ‚ããÿÊ‚Ë, ÿ—, Ÿ, mÁc≈UÔU, Ÿ, ∑§Êæ˜UˇÊÁÃ,
ÁŸm¸ãm—, Á„U, ◊„UÊ’Ê„UÙ, ‚Èπ◊˜ , ’ãœÊØ , ¬˝◊ÈëÿÃH 3H
ß‚Á‹ÿó
◊„UÊ’Ê„UÙ
ÿ—
= „U •¡È¸Ÿ!
= ¡Ù ¬ÈL§·
mÁc≈U {
= m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU
(•ı⁄U)
Ÿ = Ÿ (Á∑§‚Ë‚) Ÿ = Ÿ (Á∑§‚Ë∑§Ë)

1-•ÕʸØ ◊Ÿ, ßÁãŒ˝ÿÊ¢ •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „ÊŸflÊ‹U ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZU◊¢ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê àÿʪ–
2-•ÕʸØ ‚◊àfl’ÈÁh‚ ÷ªflŒÕ¸ ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§⁄UŸÊ–
 •äÿÊÿ 5 127

{
∑ Êæ˜UˇÊÁà = •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ
∑§⁄UÃÊ „ÒU,
ÁŸm¸ãm— {
= ⁄Uʪ-m·ÊÁŒ mãmÙ¥‚
⁄UÁ„Uà (¬ÈL§·)
‚— = fl„U ∑§◊¸ÿÙªË ‚Èπ◊˜ = ‚Èπ¬Ífl∑¸ §
ÁŸàÿ‚ããÿÊ‚Ë= ‚ŒÊ ‚¢ãÿÊ‚Ë („UË) ’ãœÊØ = ‚¢‚Ê⁄U’㜟‚
ôÊÿ— = ‚◊¤ÊŸÿÙÇÿ „ÒU;
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ¬˝◊ÈëÿÃ = ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[»§‹◊¥ ‚Ê¢ÅÿÿÙª •ı⁄U ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª∑§Ë ∞∑§ÃÊ–]
‚Êæ˜U ÅÿÿÙªı ¬ÎÕÇ’Ê‹Ê— ¬˝flŒÁãà Ÿ ¬Áá«UÃÊ—–
∞∑§◊åÿÊÁSÕ× ‚êÿªÈ÷ÿÙÌflãŒÃ »§‹◊˜H 4H
‚ÊæU˜ÅÿÿÙªı, ¬ÎÕ∑˜§, ’Ê‹Ê—, ¬˝flŒÁãÃ, Ÿ, ¬Áá«UÃÊ—,
∞∑§◊˜ , •Á¬, •ÊÁSÕ×, ‚êÿ∑˜§, ©U÷ÿÙ—, ÁflãŒÃ, »§‹◊˜H 4H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ! ©U¬ÿȸQ§ó

{
‚Êæ˜ ÅÿÿÙªı = ‚¢ãÿÊ‚ •ı⁄U
∑§◊¸ÿÙª∑§Ù
∞∑§◊˜
•Á¬
= ∞∑§◊¥
= ÷Ë
’Ê‹Ê— = ◊Íπ¸‹Ùª
{
‚êÿ∑˜§ = ‚êÿ∑˜§ ¬˝∑§Ê⁄U‚
¬ÎÕ∑˜§ = {
¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§
(»§‹ ŒŸflÊ‹)
•ÊÁSÕ× ÁSÕà (¬ÈL§·)

¬˝flŒÁãà = ∑§„UÃ „Ò¥U ©U÷ÿÙ— = ŒÙŸÙ¥∑§

٠= ٠(緤)
¬Áá«UÃÊ— = ¬Áá«UáŸ
»§‹◊˜ ={»§‹M§¬
(¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù)
(Á„U) = ÄÿÙ¥Á∑§ (ŒÙŸÙ¥◊‚¥ ) ÁflãŒÃ = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
ÿà‚Êæ˜U ÅÿÒ— ¬˝ÊåÿÃ SÕÊŸ¢ ÃlÙªÒ⁄UÁ¬ ªêÿÃ–
∞∑¢§ ‚Êæ˜U Åÿ¢ ø ÿÙª¢ ø ÿ— ¬‡ÿÁà ‚ ¬‡ÿÁÃH 5H
ÿØ , ‚Êæ˜U ÅÿÒ—, ¬˝ÊåÿÃ, SÕÊŸ◊˜ , ÃØ , ÿÙªÒ—, •Á¬, ªêÿÃ,
∞∑§◊˜ , ‚Êæ˜U Åÿ◊˜ , ø, ÿÙª◊˜ , ø, ÿ—, ¬‡ÿÁÃ, ‚—, ¬‡ÿÁÃH 5H
128 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÃÕÊó
‚Êæ˜U ÅÿÒ— = ôÊÊŸÿÙÁªÿÙ¥mÊ⁄UÊ ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§·
ÿØ = ¡Ù ‚Êæ˜U Åÿ◊˜ = ôÊÊŸÿÙª
SÕÊŸ◊˜ = ¬⁄U◊œÊ◊ ø = •ı⁄U
¬˝ÊåÿÃ
ÿÙªÒ—
=
=
¬˝Êåà Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
∑§◊¸ÿÙÁªÿÙ¥mÊ⁄UÊ {
ÿÙª◊˜ = ∑§◊¸ÿÙª∑§Ù
(»§‹M§¬◊¥)
•Á¬ = ÷Ë ∞∑§◊˜ = ∞∑§
ÃØ = fl„UË ¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU;
ªêÿÃ = ¬˝Êåà Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ ‚—, ø = fl„UË (ÿÕÊÕ¸)
„ÒU– (ß‚Á‹ÿ) ¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU–
[∑§◊¸ÿÙª∑§ Á’ŸÊ ‚Ê¢ÅÿÿÙª∑§ ‚ÊœŸ◊¥ ∑§Á∆UŸÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚ããÿÊ‚SÃÈ ◊„UÊ’Ê„UÙ ŒÈ—π◊ÊåÃÈÈ◊ÿ٪×–
ÿÙªÿÈQ§Ù ◊ÈÁŸ’˝¸rÊÔ ŸÁø⁄UáÊÊÁœªë¿UÁÃH 6H
‚ããÿÊ‚—, ÃÈ , ◊„UÊ’Ê„UÙ, ŒÈ—π◊˜ , •ÊåÃÈ◊˜ , •ÿ٪×,
ÿÙªÿÈQ§—, ◊ÈÁŸ—, ’˝rÊÔ, ŸÁø⁄UáÊ, •Áœªë¿UÁÃH 6H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ •ÊåÃÈ◊˜ = ¬˝Êåà „UÙŸÊ
◊„UÊ’Ê„UÙ
= „U •¡¸ÈŸ! ŒÈ—π◊˜ = ∑§Á∆UŸ „ÒU (•ı⁄U)
•ÿ٪× = ∑§◊¸ÿÙª∑§ Á’ŸÊ ◊ÈÁŸ— {
= ÷ªflàSflM§¬∑§Ù

{
‚¢ãÿÊ‚ •ÕʸØ ◊ŸŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
◊Ÿ, ßÁãº˝ÿ •ı⁄U ÿÙªÿÈQ§— = ∑§◊¸ÿÙªË
‚ããÿÊ‚— = ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÙŸflÊ‹ ’˝rÊÔ = ¬⁄U’r˝ ÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÙZ◊¥ ŸÁø⁄UáÊ = ‡ÊËÉÊ˝ „UË
∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê àÿʪ •Áœªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[∑§◊¸ÿÙªË∑§Ë ÁŸÌ‹åÃÃÊ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
ÿÙªÿÈQ§Ù Áfl‡ÊÈhÊà◊Ê ÁflÁ¡ÃÊà◊Ê Á¡ÃÁãº˝ÿ—–
‚fl¸÷ÍÃÊà◊÷ÍÃÊà◊Ê ∑ȧfl¸ãŸÁ¬ Ÿ Á‹åÿÃH 7H
 •äÿÊÿ 5 129
ÿÙªÿÈQ§—, Áfl‡ÊÈhÊà◊Ê, ÁflÁ¡ÃÊà◊Ê, Á¡ÃÁãº˝ÿ—,
‚fl¸÷ÍÃÊà◊÷ÍÃÊà◊Ê, ∑ȧfl¸Ÿ˜ , •Á¬, Ÿ, Á‹åÿÃH 7H
ÃÕÊó

{
ÁflÁ¡ÃÊà◊Ê = Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ

{
‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ê
•¬Ÿ fl‡Ê◊¥ „ÒU, ‚fl¸÷ÍÃÊà◊-= •Êà◊M§¬ ¬⁄U◊Êà◊Ê
÷ÍÃÊà◊Ê „UË Á¡‚∑§Ê •Êà◊Ê
{
Á¡ÃÁãº˝ÿ— = ¡Ù Á¡ÃÁãº˝ÿ
(∞fl◊˜) ÿÙªÿÈQ§— =
„ÒU (∞‚Ê)
∑§◊¸ÿÙªË (∑§◊¸)
Áfl‡ÊÈhÊà◊Ê = {
Áfl‡ÊÈh •ã×- ∑ȧfl¸Ÿ˜
∑§⁄UáÊflÊ‹Ê „ÒU •Á¬
=
=
∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
÷Ë
(•ı⁄U) Ÿ, Á‹åÿÃ = Á‹åà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–
[‚Ê¢ÅÿÿÙªË∑§ •∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê ÁŸŒ¸‡Ê–]
ŸÒfl Á∑§ÁÜøà∑§⁄UÙ◊ËÁà ÿÈQ§Ù ◊ãÿà ÃûflÁflØ–
¬‡ÿÜoÎáflãS¬Î‡ÊÁÜ¡ÉÊ˝ãŸ‡Ÿãªë¿UãSfl¬Ü‡fl‚Ÿ˜H 8H
¬˝‹¬Áãfl‚ΡãªÎ±áÊãŸÈÁã◊·ÁãŸÁ◊·ãŸÁ¬ –
ßÁãº˝ÿÊáÊËÁãº˝ÿÊÕ¸·È fløãà ßÁà œÊ⁄UÿŸ˜H 9H
Ÿ, ∞fl, Á∑§ÁÜøØ , ∑§⁄UÙÁ◊, ßÁÃ, ÿÈQ§—, ◊ãÿÃ, ÃûflÁflØ ,
¬‡ÿŸ˜ , oÎáflŸ˜ , S¬Î‡ÊŸ˜ , Á¡ÉÊ˝Ÿ˜ , •‡ŸŸ˜ , ªë¿UŸ,˜ Sfl¬Ÿ˜,
‡fl‚Ÿ˜ , ¬˝‹¬Ÿ˜ , Áfl‚ΡŸ˜ , ªÎˆÔUŸ˜ , ©UÁã◊·Ÿ˜ , ÁŸÁ◊·Ÿ˜ , •Á¬,
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ßÁãº˝ÿÊÕ¸·È , fløãÃ, ßÁÃ, œÊ⁄UÿŸ˜H 8-9H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó

ÃûflÁflØ {
= Ãûfl∑§Ù
¡ÊŸŸflÊ‹Ê
oÎáÔ flŸ˜
S¬Î‡ÊŸ˜
=
=
‚ÈŸÃÊ „ÈU•Ê,
S¬‡Ê¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê,
ÿÈQ§— = ‚Ê¢ÅÿÿÙªË (ÃÙ) Á¡ÉÊ˝Ÿ˜ = ‚Í°ÉÊÃÊ „ÈU•Ê,
¬‡ÿŸ˜ = ŒπÃÊ „ÈU•Ê, •‡ŸŸ˜ = ÷Ù¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê,
130 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ªë¿UŸ˜ = ª◊Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê, ßÁãº˝ÿÊÁáÊ = ‚’ ßÁãº˝ÿÊ°
Sfl¬Ÿ˜ = ‚ÙÃÊ „ÈU•Ê, ßÁãº˝ÿÊÕ¸·È = •¬Ÿ-•¬Ÿ •ÕÙZ◊¥
‡fl‚Ÿ˜ = ‡flÊ‚ ‹ÃÊ „ÈU•Ê, fløãÃ = ’⁄Uà ⁄U„UË „Ò¥Uó
¬˝‹¬Ÿ˜ = ’Ù‹ÃÊ „ÈU•Ê, ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
Áfl‚ΡŸ˜ = àÿʪÃÊ „ÈU•Ê, œÊ⁄UÿŸ˜ = ‚◊¤Ê∑§⁄U
ªÎˆUÔ Ÿ˜ ={ ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
(ÃÕÊ)
∞fl
ßÁÃ
=
=
ÁŸ—‚ãŒ„U
∞‚Ê
©UÁã◊·Ÿ˜ ={ •Ê°πÙ¥∑§Ù πÙ‹ÃÊ ◊ãÿà = ◊ÊŸ (Á∑§ ◊Ò¥)
(•ı⁄U) Á∑¢§ÁøØ = ∑ȧ¿U ÷Ë
ÁŸÁ◊·Ÿ˜ = ◊Í°ŒÃÊ „ÈU•Ê Ÿ = Ÿ„UË¥
•Á¬ = ÷Ë, ∑§⁄UÙÁ◊ = ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
[÷ªflŒ¬¸áÊ ’ÈÁh‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ë •ı⁄U ∑§◊¸¬˝œÊŸ ∑§◊¸ÿÙªË∑§Ë
¬˝‡Ê¢‚Ê ∑§⁄U∑§ ∑§◊¸ÿÙÁªÿÙ¥∑§ ∑§◊ÙZ∑§Ù •Êà◊‡ÊÈÁh◊¥ „UÃÈ ’Ëʟʖ]
’˝rÊÔáÿÊœÊÿ ∑§◊ʸÁáÊ ‚XÔU¢ àÿÄàflÊ ∑§⁄UÙÁà ÿ—–
Á‹åÿÃ Ÿ ‚ ¬Ê¬Ÿ ¬k¬òÊÁ◊flÊê÷‚ÊH 10H
’˝rÊÔÁáÊ, •ÊœÊÿ, ∑§◊ʸÁáÊ, ‚XÔU◊˜ , àÿÄàflÊ, ∑§⁄UÙÁÃ, ÿ—,
Á‹åÿÃ, Ÿ, ‚—, ¬Ê¬Ÿ, ¬k¬òÊ◊˜ , ßfl, •ê÷‚ÊH 10H
¬⁄¢UÃÈ „U •¡¸ÈŸ! Œ„UÊÁ÷◊ÊÁŸÿÙ¥mÊ⁄UÊ ÿ„U ‚ÊœŸ „UÙŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU •ı⁄U
ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª ‚Ȫ◊ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ó
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· ∑§⁄UÙÁà = ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
∑§◊ʸÁáÊ = ‚’ ∑§◊ÙZ∑§Ù ‚— = fl„U ¬ÈL§·
’˝rÊÔÁáÊ = ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ •ê÷‚Ê = ¡‹‚
•ÊœÊÿ {
= •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§
(•ı⁄U)
¬k¬òÊ◊˜
ßfl
=
=
∑§◊‹∑§ ¬ûÊ∑§Ë
÷Ê°ÁÃ
‚XÔU◊˜ = •Ê‚ÁQ§∑§Ù ¬Ê¬Ÿ = ¬Ê¬‚
àÿÄàflÊ = àÿʪ∑§⁄U (∑§◊¸) Ÿ, Á‹åÿÃ = Á‹åà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–
 •äÿÊÿ 5 131
∑§ÊÿŸ ◊Ÿ‚Ê ’ÈŒ˜ÔäÿÊ ∑§fl‹ÒÁ⁄UÁãº˝ÿÒ⁄UÁ¬–
ÿÙÁªŸ— ∑§◊¸ ∑ȧfl¸Áãà ‚XÔ¢U àÿÄàflÊà◊‡ÊÈhÿH 11H
∑§ÊÿŸ, ◊Ÿ‚Ê, ’ÈŒ˜äÔ ÿÊ, ∑§fl‹Ò—, ßÁãº˝ÿÒ—, •Á¬,
ÿÙÁªŸ—, ∑§◊¸, ∑ȧfl¸ÁãÃ, ‚XÔU◊˜ , àÿÄàflÊ, •Êà◊‡ÊÈhÿH 11H
ß‚Á‹ÿó
ÿÙÁªŸ— = ∑§◊¸ÿÙªË •Á¬ = ÷Ë
(◊◊àfl’ÈÁh⁄UÁ„UÃ) ‚XÔU◊˜ = •Ê‚ÁQ§∑§Ù
∑§fl‹Ò— = ∑§fl‹ àÿÄàflÊ = àÿʪ∑§⁄U
ßÁãº˝ÿÒ—
◊Ÿ‚Ê
= ßÁãº˝ÿ,
= ◊Ÿ, {
•Êà◊‡ÊÈhÿ = •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë
‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ
’ÈŒäỖ ÿÊ = ’ÈÁh (•ı⁄U) ∑§◊¸ = ∑§◊¸
∑§ÊÿŸ = ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ ∑ȧfl¸Áãà = ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
[∑§◊¸»§‹∑§ àÿʪ‚ ‡ÊÊÁãà •ı⁄U ∑§Ê◊ŸÊ‚ ’㜟–]
ÿÈQ§— ∑§◊¸»§‹¢ àÿÄàflÊ ‡ÊÊÁãÃ◊ÊåŸÙÁà ŸÒÁc∆U∑§Ë◊˜–
•ÿÈQ§— ∑§Ê◊∑§Ê⁄UáÊ »§‹ ‚Q§Ù ÁŸ’äÿÃH 12H
ÿÈQ§—, ∑§◊¸»§‹◊˜ , àÿÄàflÊ, ‡ÊÊÁãÃ◊˜ , •ÊåŸÙÁÃ, ŸÒÁc∆U∑§Ë◊˜ ,
•ÿÈQ§—, ∑§Ê◊∑§Ê⁄UáÊ, »§‹, ‚Q§—, ÁŸ’äÿÃH 12H
ß‚Ë‚ó
ÿÈQ§— =∑§◊¸ÿÙªË •ÿÈQ§— = ‚∑§Ê◊¬ÈL§·
∑§◊¸»§‹◊˜
àÿÄàflÊ
=
=
∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ê
àÿʪ ∑§⁄U∑§
∑§Ê◊∑§Ê⁄UáÊ ={∑§Ê◊ŸÊ∑§Ë
¬˝⁄ UáÊÊ‚
ŸÒÁc∆U∑§Ë◊˜ =÷ªflà¬˝ÊÁåÃM§¬
‡ÊÊÁãÃ◊˜ =‡ÊÊÁãÃ∑§Ê »§‹ = »§‹◊¥
•ÊåŸÊÁà {
= ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU
(•ı⁄U)
‚Q§—
ÁŸ’äÿÃ
= •Ê‚Q§ „UÙ∑§⁄U
= ’°œÃÊ „ÒU–
132 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[‚Ê¢ÅÿÿÙªË∑§Ë ÁSÕÁÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ‚ããÿSÿÊSÃ ‚Èπ¢ fl‡ÊË–
ŸflmÊ⁄U ¬È⁄U Œ„UË ŸÒfl ∑ȧfl¸ãŸ ∑§Ê⁄UÿŸ˜H 13H
‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ, ◊Ÿ‚Ê, ‚ããÿSÿ, •ÊSÃ, ‚Èπ◊˜ , fl‡ÊË,
ŸflmÊ⁄U, ¬È⁄U, Œ„UË, Ÿ, ∞fl, ∑ȧfl¸Ÿ˜ , Ÿ, ∑§Ê⁄UÿŸ˜H 13H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó

{ {
•ã×∑§⁄UáÊ ŸflmÊ⁄U = ŸflmÊ⁄UÊ¥flÊ‹
Á¡‚∑§ fl‡Ê◊¥ „Ò, ‡Ê⁄UË⁄UM§¬
fl‡ÊË = ∞‚Ê ‚Ê¢Åÿ- ¬È⁄U = ÉÊ⁄U◊¥
ÿÙª∑§Ê •Êø⁄UáÊ ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ = ‚’ ∑§◊ÙZ∑§Ù
∑§⁄UŸflÊ‹Ê ◊Ÿ‚Ê = ◊Ÿ‚
Œ„UË = ¬ÈL§· ‚ããÿSÿ = àÿʪ∑§⁄U
Ÿ = Ÿ
{
{
∑ȧfl¸Ÿ˜ = ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •ÊŸãŒ¬Ífl¸∑§
(•ı⁄U) ‚Èπ◊˜ = (‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
Ÿ = Ÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
∑§Ê⁄UÿŸ˜ = ∑§⁄UflÊÃÊ „ÈU•Ê SflM§¬◊¥)
∞fl = „UË •ÊSÃ = ÁSÕà ⁄U„UÃÊ „ÒU–
[¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ •÷Êfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
Ÿ ∑§Ãθàfl¢ Ÿ ∑§◊ʸÁáÊ ‹Ù∑§Sÿ ‚ΡÁà ¬˝÷È—–
Ÿ ∑§◊¸»§‹‚¢ÿÙª¢ Sfl÷ÊflSÃÈ ¬˝fløÃH 14H
Ÿ, ∑§Ã¸Îàfl◊˜ , Ÿ, ∑§◊ʸÁáÊ, ‹Ù∑§Sÿ, ‚ΡÁÃ, ¬˝÷È—,
Ÿ, ∑§◊¸»§‹‚¢ÿÙª◊˜ , Sfl÷Êfl—, ÃÈ , ¬˝fløÃH 14H
•ı⁄Uó
¬˝÷È— = ¬⁄U◊‡ fl⁄U Ÿ = Ÿ (ÃÙ)
‹Ù∑§Sÿ = ◊ŸÈcÿÙ¥∑§ ∑§ÃÎ̧àfl◊˜ = ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ë,
 •äÿÊÿ 5 133
Ÿ =Ÿ ‚ΡÁà = ⁄UøŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
∑§◊ʸÁáÊ = ∑§◊ÙZ∑§Ë (•ı⁄U) ÃÈ = Á∑¢§ÃÈ
Ÿ =Ÿ
{
∑ ◊¸»§‹‚¢ÿÙª◊˜= ∑§◊¸»§‹∑§
‚¢ÿÙª∑§Ë („UË)
Sfl÷Êfl—
¬˝fløÃ
= SÔfl÷Êfl („UË)
= ’⁄UÃ ⁄U„UÊ „ÒU–
[¬⁄U◊Êà◊Ê Á∑§‚Ë∑§ ¬Ê¬-¬Èáÿ∑§Ù ª˝„UáÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, ß‚ Áfl·ÿ◊¥ ∑§ÕŸ–]
ŸÊŒûÊ ∑§SÿÁøà¬Ê¬¢ Ÿ øÒfl ‚È∑Χâ Áfl÷È—–
•ôÊÊŸŸÊflÎâ ôÊÊŸ¢ ÃŸ ◊ÈsÔÁãà ¡ãÃfl—H 15H
Ÿ, •ÊŒûÊ, ∑§SÿÁøØ , ¬Ê¬◊˜ , Ÿ, ø, ∞fl, ‚È∑ΧÃ◊˜ , Áfl÷È—,
•ôÊÊŸŸ, •ÊflÎÃ◊˜ , ôÊÊŸ◊˜ , ÃŸ, ◊ÈsÁÔ ãÃ, ¡ãÃfl—H 15H
•ı⁄Uó
Áfl÷È— {
= ‚fl¸√ÿʬË
¬⁄U◊‡fl⁄U (÷Ë)
•ÊŒûÊ = { ª˝(Á∑¢„Uá§ÊÃÈ)∑§⁄UÃÊ „ÒU;
Ÿ =Ÿ •ôÊÊŸŸ =•ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ
∑§SÿÁøØ = Á∑§‚Ë∑§ ôÊÊŸ◊˜ =ôÊÊŸ
¬Ê¬◊˜ = ¬Ê¬∑§◊¸∑§Ù •ÊflÎÃ◊˜ =…U∑§Ê „ÈU•Ê „ÒU,
ø = •ı⁄U ÃŸ =©U‚Ë‚
Ÿ
‚È∑ΧÃ◊˜
= Ÿ (Á∑§‚Ë∑§)
= ‡ÊÈ÷∑§◊¸∑§Ù
¡ãÃfl— = {
‚’ •ôÊÊŸË
◊ŸÈcÿ
∞fl = „UË ◊ÈsÁÔ ãà = ◊ÙÁ„Uà „UÙ ⁄U„U „Ò–¥
[‚Íÿ¸∑§ ŒÎc≈UÊãÂ ôÊÊŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
ôÊÊŸŸ ÃÈ ÃŒôÊÊŸ¢ ÿ·Ê¢ ŸÊÁ‡ÊÃ◊Êà◊Ÿ—–
Ã·Ê◊ÊÁŒàÿflÖôÊÊŸ¢ ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁà Ãà¬⁄U◊˜H 16H
ôÊÊŸŸ, ÃÈ , ÃØ , •ôÊÊŸ◊˜ , ÿ·Ê◊˜ , ŸÊÁ‡ÊÃ◊˜ , •Êà◊Ÿ—,
Ã·Ê◊˜ , •ÊÁŒàÿflØ , ôÊÊŸ◊˜ , ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁÃ, Ãà¬⁄U◊˜H 16H
134 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÃÈ =¬⁄¢UÃÈ Ã·Ê◊˜ = ©UŸ∑§Ê (fl„U)
ÿ·Ê◊˜ =Á¡Ÿ∑§Ê ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ
ÃØ =fl„U •ÊÁŒàÿflØ = ‚Íÿ¸∑§ ‚ŒÎ‡Ê
•ôÊÊŸ◊˜
•Êà◊Ÿ—
ôÊÊŸŸ
=
=
=
•ôÊÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
ÃûflôÊÊŸmÊ⁄UÊ
Ãà¬⁄U◊˜
©U‚
{
= ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
ŸÊÁ‡ÊÃ◊˜ = {
Ÿc≈U ∑§⁄U ÁŒÿÊ
ªÿÊ „ÒU, {
¬˝∑§Ê‡ÊÿÁà = ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄U
ŒÃÊ „ÒU*–
[ôÊÊŸÿÙª∑§ ∞∑§Êãà ‚ÊœŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÃŒ˜’ÈhÿSÃŒÊà◊ÊŸSÃÁãŸc∆UÊSÃà¬⁄UÊÿáÊÊ— –
ªë¿Uãàÿ¬ÈŸ⁄UÊflÎÁû¢Ê ôÊÊŸÁŸœÍ¸Ã∑§À◊·Ê—H 17H
ÃŒ˜’Èhÿ—, ÃŒÊà◊ÊŸ—, ÃÁãŸc∆UÊ—, Ãà¬⁄UÊÿáÊÊ—,
ªë¿UÁãÃ, •¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊ◊˜, ôÊÊŸÁŸœÍ¸Ã∑§À◊·Ê—H 17H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó

ÃŒÊà◊ÊŸ— = { Á¡Ÿ∑§Ê ◊Ÿ ú˝¬Í Ãà¬⁄UÊÿáÊÊ—

„UÙ ⁄U„UÊ „ÒU,
= Ãà¬⁄UÊÿáÊ ¬ÈL§·

ÃŒ˜’Èhÿ—
{
Á¡Ÿ∑§Ë ’ÈÁh
= ú˝Í¬ „UÙ ⁄U„UË „ÒU
(•ı⁄U)
ôÊÊŸÁŸœÍ¸Ã-
∑§À◊·Ê—
U
= {
ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ
¬Ê¬⁄UÁ„Uà „UÙ∑§⁄

{
{
‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ •¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊ∑§Ù
¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË •¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊ◊˜ = •ÕʸØ ¬⁄U◊
ÃÁãŸc∆UÊ— = Á¡Ÿ∑§Ë ÁŸ⁄UãÃ⁄U ªÁÃ∑§Ù
∞∑§Ë÷Êfl‚
ÁSÕÁà „ÒU, (∞‚) ªë¿UÁãà = ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–

* •ÕʸØ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬∑§Ê ‚ÊˇÊÊØ ∑§⁄UÊÃÊ „Ò–

 •äÿÊÿ 5 135
[ôÊÊŸË ◊„UʬÈL§·Ù¥∑§Ë ‚◊ŒÎÁc≈U •ı⁄U ÁSÕÁÃ∑§Ê ÃÕÊ ©UŸ∑§Ù ¬⁄U◊ªÁà ¬˝ÊåÃ
„UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÁfllÊÁflŸÿ‚ê¬ãŸ ’˝ÊrÊÔáÊ ªÁfl „UÁSÃÁŸ–
‡ÊÈÁŸ øÒfl ‡fl¬Ê∑§ ø ¬Áá«UÃÊ— ‚◊ŒÌ‡ÊŸ—H 18H
ÁfllÊÁflŸÿ‚ê¬ãŸ, ’˝ÊrÊÔáÊ, ªÁfl, „UÁSÃÁŸ,
‡ÊÈÁŸ, ø, ∞fl, ‡fl¬Ê∑§, ø, ¬Áá«UÃÊ—, ‚◊ŒÌ‡ÊŸ—H 18H
∞‚ fló
¬Áá«UÃÊ— = ôÊÊŸË¡Ÿ „UÁSÃÁŸ = „UÊÕË,
ÁfllÊÁflŸÿ-
‚ê¬ãŸ
= { ÁfllÊ •ı⁄U
ÁflŸÿÿÈQ§
‡ÊÈÁŸ
ø
=
=
∑ȧûÊ
•ı⁄U
’˝ÊrÊÔáÊ = ’˝ÊrÊÔáÊ◊¥ ‡fl¬Ê∑§ = øÊá«UÊ‹◊¥ (÷Ë)
ø = ÃÕÊ ‚◊ŒÌ‡ÊŸ— = ‚◊Œ‡Ê˸ 1
ªÁfl = ªı, ∞fl = „UË („UÙÃ „Ò¥U)–
ß„ÒUfl ÃÒÁ¡¸Ã— ‚ªÙ¸ ÿ·Ê¢ ‚Êêÿ ÁSÕâ ◊Ÿ—–
ÁŸŒÙ¸·¢ Á„U ‚◊¢ ’˝rÊÔ ÃS◊ÊŒ˜’˝rÊÔÁáÊ Ã ÁSÕÃÊ—H 19H
ß„U, ∞fl, ÃÒ—, Á¡Ã—, ‚ª¸—, ÿ·Ê◊˜ , ‚Êêÿ, ÁSÕÃ◊˜ , ◊Ÿ—,
ÁŸŒÙ¸·◊˜ , Á„U, ‚◊◊˜ , ’˝rÊÔ, ÃS◊ÊØ , ’˝rÊÔÁáÊ, Ã, ÁSÕÃÊ—H 19H
ß‚Á‹ÿó
ÿ·Ê◊˜
◊Ÿ—
=
=
Á¡Ÿ∑§Ê
◊Ÿ
ß„ U= { ß‚•flSÕÊ◊
¡ËÁflÃ
¥
‚Êêÿ = ‚◊÷Êfl◊¥ ∞fl = „UË
ÁSÕÃ◊˜ = ÁSÕà „ÒU, ‚ª¸— = ‚ê¬Íáʸ ‚¢‚Ê⁄U

ÃÒ— = ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ

Á¡Ã— = {
¡ËÃ Á‹ÿÊ
ªÿÊ „ÒU;2
1-ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ªËÃÊ 6– 32 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
2-•ÕʸØ fl ¡ËÃ „È∞ „Ë ‚¢‚Ê⁄U‚ ◊Èħà „Ò ¢–
136 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ÃS◊ÊØ = ß‚‚
’˝rÊÔ {
= ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ Ã = fl

ÁŸŒÙ¸·◊˜
¬⁄U◊Êà◊Ê
= ÁŸŒÙ¸· (•ı⁄U)
’˝rÊÔÁáÊ {
= ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ („UË)
‚◊◊˜ = ‚◊ „ÒU, ÁSÕÃÊ— = ÁSÕà „Ò¥U–
Ÿ ¬˝NUcÿÁà¬˝ÿ¢ ¬˝Êåÿ ŸÙÁm¡à¬˝Êåÿ øÊÁ¬˝ÿ◊˜–
ÁSÕ⁄U’ÈÁh⁄U‚ê◊Í…UÙ ’˝rÊÔÁflŒ˜’˝rÊÔÁáÊ ÁSÕ×H 20H
Ÿ, ¬˝NUcÿØ , Á¬˝ÿ◊˜ , ¬˝Êåÿ, Ÿ, ©UÁm¡Ø , ¬˝Êåÿ, ø, •Á¬˝ÿ◊˜,
ÁSÕ⁄U’ÈÁh—, •‚ê◊Í…U—, ’˝rÊÔÁflØ , ’˝rÊÔÁáÊ, ÁSÕ×H 20H
•ı⁄U ¡Ù ¬ÈL§·ó
Á¬˝ÿ◊˜ = Á¬˝ÿ∑§Ù ÁSÕ⁄U’ÈÁh— = ÁSÕ⁄U’ÈÁh
¬˝Êåÿ = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U •‚ê◊Í…U— = ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„UÃ
Ÿ ¬˝NUcÿØ = „UÌ·Ã Ÿ„UË¥ „UÙ ’˝rÊÔÁflØ = ’˝rÊÔflûÊÊ ¬ÈL§·
ø
•Á¬˝ÿ◊˜
¬˝Êåÿ
=
=
=
•ı⁄U
•Á¬˝ÿ∑§Ù
¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U
’˝rÊÔÁáÊ
{
‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
= ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
(∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁŸàÿ)
Ÿ, ©UÁm¡Ø = ©UÁmÇŸ Ÿ „UÙ, (fl„U) ÁSÕ× = ÁSÕà „ÒU–
[•ˇÊÿ •ÊŸãŒ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ‚ÊœŸ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
’ÊsÔS¬‡Ê¸cfl‚Q§Êà◊Ê ÁflãŒàÿÊà◊ÁŸ ÿà‚Èπ◊˜–
‚ ’˝rÊÔÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê ‚Èπ◊ˇÊÿ◊‡ŸÈÃH 21H
’ÊsÔS¬‡Ê¸·È , •‚Q§Êà◊Ê, ÁflãŒÁÃ, •Êà◊ÁŸ, ÿØ, ‚Èπ◊˜,
‚—, ’˝rÊÔÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê, ‚Èπ◊˜ , •ˇÊÿ◊˜ , •‡ŸÈÃH 21H
•ı⁄Uó
’ÊsÔS¬‡Ê¸·È = ’Ê„U⁄U∑§ Áfl·ÿÙ¥◊¥ (‚Êœ∑§)
{
•‚Q§Êà◊Ê = •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„UÃ
•ã×∑§⁄UáÊflÊ‹Ê •Êà◊ÁŸ = •Êà◊Ê◊¥ (ÁSÕÃ)
 •äÿÊÿ 5 137

{
{
ÿØ = ¡Ù (äÿÊŸ¡ÁŸÃ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
‚ÊÁûfl∑§) ¬⁄U’r˝ ÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
’˝rÊÔÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê= äÿÊŸM§¬ ÿÙª◊¥
‚Èπ◊˜ = •ÊŸãŒ „ÒU; •Á÷ãŸ÷Êfl‚
(ÃØ) = ©U‚∑§Ù ÁSÕà ¬ÈL§·
ÁflãŒÁà {
= ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU; •ˇÊÿ◊˜
(ÃŒŸãÃ⁄U) ‚Èπ◊˜
=
=
•ˇÊÿ
•ÊŸãŒ∑§Ê
‚— = fl„U •‡ŸÈÃ = •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÒU–

[Áfl·ÿ-÷ÊªÊ¥∑§Ë ÁŸãŒÊ–]
ÿ Á„U ‚¢S¬‡Ê¸¡Ê ÷ÙªÊ ŒÈ—πÿÙŸÿ ∞fl Ã–
•ÊlãÃflã× ∑§ıãÃÿ Ÿ Ã·È ⁄U◊Ã ’Èœ—H 22H
ÿ, Á„U, ‚¢S¬‡Ê¸¡Ê—, ÷٪ʗ, ŒÈ—πÿÙŸÿ—, ∞fl, Ã,
•ÊlãÃflã×, ∑§ıãÃÿ, Ÿ, Ã·È , ⁄U◊Ã, ’Èœ—H 22H
•ı⁄Uó

ÿ { ¡ÙÃÕÊ(ÿ) ßÁãº˝ÿ ŒÈ∞fl—πÿÙŸÿ—, ={ ŒÈ„U—Ãπ∑È „Ò¥U §(•ı⁄U

=
„UË
)
‚¢S¬‡Ê¸¡Ê— = {
÷٪ʗ
Áfl·ÿÙ¥∑§ ‚¢ÿÙª‚
{
•ÊÁŒ-•ãÃflÊ‹
©Uà¬ãŸ „UÙŸflÊ‹ •ÊlãÃflã× = •ÕÊ¸Ã˜Ô •ÁŸàÿ
= ‚’ ÷Ùª „Ò¥U, „Ò¥U– (ß‚Á‹ÿ)

{
fl (ÿlÁ¬ ∑§ıãÃÿ = „U •¡¸ÈŸ!
Ã = Áfl·ÿË ¬ÈL§·Ù¥∑§Ù ’Èœ—
‚ÈπM§¬ ÷Ê‚Ã „Ò¥U
= { ’ÈÁh◊ÊŸ˜ Áflfl∑§Ë
¬ÈL§·
ÃÙ ÷Ë) Ã·È = ©UŸ◊¥
Ÿ = Ÿ„UË¥
Á„U = ÁŸ—‚ãŒ„U ⁄U◊Ã = ⁄U◊ÃÊ–
138 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[∑§Ê◊-∑˝§Ùœ∑§ flª∑§Ù ‚„UŸ ∑§⁄U ‚∑§ŸflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ù ÿÙªË •ı⁄U ‚ÈπË
’Ëʟʖ]
‡ÊÄŸÙÃË„ÒUfl ÿ— ‚Ù…È¢U ¬˝ÊćÊ⁄UË⁄UÁfl◊ÙˇÊáÊÊØ–
∑§Ê◊∑˝§ÙœÙjfl¢ flª¢ ‚ ÿÈQ§— ‚ ‚ÈπË Ÿ⁄U—H 23H
‡ÊÄŸÙÁÃ, ß„U, ∞fl, ÿ—, ‚Ù…ÈU◊˜ , ¬˝Ê∑˜§Ô, ‡Ê⁄UË⁄UÁfl◊ÙˇÊáÊÊØ ,
∑§Ê◊∑˝§ÙœÙjfl◊˜ , flª◊˜ , ‚—, ÿÈQ§—, ‚—, ‚ÈπË, Ÿ⁄U—H 23H
ÿ— = ¡Ù ‚Êœ∑§ flª◊˜ = flª∑§Ù
ß„ {U = ß‚ ◊ŸÈcÿ- ‚Ù…ÈU◊˜ = ‚„UŸ ∑§⁄UŸ◊¥
‡Ê⁄UË⁄U◊¥, ‡ÊħŸÙÁà {
= ‚◊Õ¸ „UÙ
{
‡Ê⁄UË⁄UÁfl◊ÙˇÊáÊÊØ= ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê
„UÙŸ‚ ‚—
¡ÊÃÊ „ÒU,
= fl„UË
¬˝Ê∑˜§Ô = ¬„U‹-¬„U‹ Ÿ⁄U— = ¬ÈL§·
∞fl = „UË ÿÈQ§— = ÿÙªË „ÒU (•ı⁄U)
∑ Ê◊∑˝§ÙœÙjfl◊˜= { ∑§Ê◊-∑˝§Ùœ‚
©Uà¬ãŸ „UÙŸflÊ‹
‚—
‚ÈπË
= fl„UË
= ‚ÈπË „ÒU–
[‚Ê¢ÅÿÿÙªË∑§Ë •ÁãÃ◊ ÁSÕÁà •ı⁄U ÁŸflʸáÊ’˝rÊÔ∑§Ù ¬˝Êåà ôÊÊŸË
◊„UʬÈL§·Ù¥∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿÙ˘ãׂÈπÙ˘ãÃ⁄UÊ⁄UÊ◊SÃÕÊãÃÖÿÙ¸ÁÃ⁄Ufl ÿ—–
‚ ÿÙªË ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ¢ ’˝rÊÔ÷ÍÃÙ˘Áœªë¿UÁÃH 24H
ÿ—, •ãׂÈπ—, •ãÃ⁄UÊ⁄UÊ◊—, ÃÕÊ, •ãÃÖÿÙ¸Á×,∞fl, ÿ—,
‚—, ÿÙªË, ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊˜ , ’˝rÊÔ÷Í×, •Áœªë¿UÁÃH 24H
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· ÃÕÊ = ÃÕÊ
∞fl = ÁŸ‡øÿ ∑§⁄U∑§ ÿ— = ¡Ù
{
•ãׂÈπ— = •ãÃ⁄UÊà◊Ê◊¥ „UË
‚ÈπflÊ‹Ê „ÒU, {
•ãÃÖÿÙ¸Á× = •Êà◊Ê◊¥ „UË
ôÊÊŸflÊ‹Ê „ÒU,
{
•ãÃ⁄UÊ⁄UÊ◊— = •Êà◊Ê◊¥ „UË ⁄U◊áÊ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU ‚— = fl„U
 •äÿÊÿ 5 139

{
‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ÿÙªË = ‚Ê¢ÅÿÿÙªË
’˝rÊÔ÷Í× = ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
‚ÊÕ ∞∑§Ë÷Êfl- ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊˜ = ‡ÊÊãà ’˝rÊÔ∑§Ù
∑§Ù ¬˝Êåà •Áœªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
‹÷ãÃ ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊ηÿ— ˇÊËáÊ∑§À◊·Ê—–
Á¿UãŸmÒœÊ ÿÃÊà◊ÊŸ— ‚fl¸÷ÍÃÁ„UÃ ⁄UÃÊ—H 25H
‹÷ãÃ, ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊˜ , ´§·ÿ—, ˇÊËáÊ∑§À◊·Ê—,
Á¿UãŸmҜʗ, ÿÃÊà◊ÊŸ—, ‚fl¸÷ÍÃÁ„UÃ, ⁄UÃÊ—H 25H
•ı⁄Uó

{
{
Á¡Ÿ∑§ ‚’ Á¡Ÿ∑§Ê ¡ËÃÊ
ˇÊËáÊ∑§À◊·Ê— = ¬Ê¬ Ÿc≈U „UÙ „ÈU•Ê ◊Ÿ
ªÿ „Ò¥U, ÿÃÊà◊ÊŸ— = ÁŸ‡ø‹÷Êfl‚

Á¿UãŸmҜʗ =
{ Á¡Ÿ∑§ ‚’ ‚¢‡Êÿ
ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ÁŸflÎûÊ
„UÙ ªÿ „Ò¥U, ´§·ÿ—
¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
ÁSÕÃ „ÒU, (fl)
= ’˝rÊÔflûÊÊ ¬ÈL§·
‚fl¸÷ÍÃÁ„UÃ = { ¡Ù ‚ê¬Íáʸ
¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ Á„UÃ◊¥ ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊˜ = ‡ÊÊãà ’˝rÊÔ∑§Ù
⁄UÃÊ— = ⁄Uà „Ò¥U (•ı⁄U) ‹÷ãÃ = ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
∑§Ê◊∑˝§ÙœÁflÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÿÃËŸÊ¢ ÿÃøÂÊ◊˜–
•Á÷ÃÙ ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ¢ fløÃ ÁflÁŒÃÊà◊ŸÊ◊˜H 26H
∑§Ê◊∑˝§ÙœÁflÿÈQ§ÊŸÊ◊˜ , ÿÃËŸÊ◊˜ , ÿÃøÂÊ◊˜ ,
•Á÷×, ’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊˜ , fløÃ, ÁflÁŒÃÊà◊ŸÊ◊˜H 26H
•ı⁄Uó

ÁflÿÈQ§ÊŸÊ◊˜ {
∑ Ê◊∑˝§Ùœ- = ∑§Ê◊-∑˝§Ùœ‚
⁄UÁ„UÃ, {
ÿÃøÂÊ◊˜ = ¡ËÃ „ÈU∞
ÁøûÊflÊ‹,
140 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

{
¬⁄U’˝rÊÔ •Á÷× = ‚’ •Ù⁄U‚
ÁflÁŒÃÊà◊ŸÊ◊˜ = ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê
‚ÊˇÊÊà∑§Ê⁄U
Á∑§ÿ „ÈU∞ {
’˝rÊÔÁŸflʸáÊ◊˜ = ‡ÊÊãà ¬⁄U’˝rÊÔ
¬⁄U◊Êà◊Ê („UË)
ÿÃËŸÊ◊˜ {
= ôÊÊŸË ¬ÈL§·Ù¥∑§
Á‹ÿ fløÃ = ¬Á⁄U¬Íáʸ „Ò¥U–
[»§‹‚Á„Uà äÿÊŸÿÊª∑§Ê ‚¢ÁˇÊåà fláʸŸ–]
S¬‡Êʸã∑ΧàflÊ ’Á„U’ʸsÊÔ ¢‡øˇÊȇøÒflÊãÃ⁄U ÷˝ÈflÙ—–
¬˝ÊáÊʬʟı ‚◊ı ∑ΧàflÊ ŸÊ‚ÊèÿãÃ⁄UøÊÁ⁄UáÊıH 27H
ÿÃÁãº˝ÿ◊ŸÙ’ÈÁh◊ȸÁŸ◊Ù¸ˇÊ¬⁄UÊÿáÊ— –
ÁflªÃë¿UÊ÷ÿ∑˝§ÙœÙ ÿ— ‚ŒÊ ◊ÈQ§ ∞fl ‚—H 28H
S¬‡ÊʸŸ˜ , ∑ΧàflÊ, ’Á„U—, ’ÊsÔÊŸ˜ , øˇÊÈ—, ø, ∞fl, •ãÃ⁄U, ÷˝ÈflÙ—,
¬˝ÊáÊʬʟı, ‚◊ı, ∑ΧàflÊ, ŸÊ‚ÊèÿãÃ⁄UøÊÁ⁄UáÊıH 27H
ÿÃÁãº˝ÿ◊ŸÙ’ÈÁh—, ◊ÈÁŸ—, ◊ÙˇÊ¬⁄UÊÿáÊ—,
ÁflªÃë¿UÊ÷ÿ∑˝§Ùœ—, ÿ—, ‚ŒÊ, ◊ÈQ§—, ∞fl, ‚—H 28H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó

’ÊsÔÊŸ˜ = ’Ê„U⁄U∑§ ÷˝ÈflÙ— = ÷Î∑ȧ≈UË∑§

S¬‡ÊʸŸ˜

’Á„U—
{
Áfl·ÿ÷٪٥∑§Ù
= (Ÿ Áøãß
∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê)
= ’Ê„U⁄U
•ãÃ⁄U {
{
= ’Ëø◊¥ (ÁSÕÃ

ŸÊ‚ÊèÿãÃ⁄UøÊÁ⁄UáÊı =
∑§⁄U∑§ ÃÕÊ)
ŸÊÁ‚∑§Ê◊¥
Áflø⁄UŸfl Ê‹
∞fl
∑ΧàflÊ
= „UË
= ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U
¬˝ÊáÊʬʟı = { ¬˝ÊáÊ •ı⁄U
•¬ÊŸflÊÿÈ∑§Ù
ø = •ı⁄U ‚◊ı = ‚◊
øˇÊÈ— = ŸòÊÙ¥∑§Ë ŒÎÁc≈UUÔ ∑§Ù ∑ΧàflÊ = ∑§⁄U∑§
 •äÿÊÿ 5 141

ÿÃÁãº˝ÿ-
◊ŸÙ’ÈÁh—
=
{
Á¡‚∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ°,
◊Ÿ •ı⁄U ’ÈÁh
¡ËÃË „ÈU߸
„Ò¥U,(∞‚Ê)
ÁflªÃë¿UÊ-
÷ÿ∑˝§Ùœ—
‚—
{
ßë¿UÊ, ÷ÿ •ı⁄U
= ∑˝§Ùœ‚ ⁄UÁ„Uà „UÙ
ªÿÊ „ÒU,
= fl„U
ÿ— = ¡Ù ‚ŒÊ = ‚ŒÊ
◊ÙˇÊ¬⁄UÊÿáÊ— = ◊ÙˇÊ¬⁄UÊÿáÊ ◊ÈQ§— = ◊ÈQ§
◊ÈÁŸ— = ◊ÈÁŸ* ∞fl = „UË „ÒU–
[¬˝÷Êfl‚Á„Uà ¬⁄U◊‡fl⁄∑§Ê ¡ÊŸŸ‚ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃU–]
÷ÙQ§Ê⁄¢U ÿôÊì‚Ê¢ ‚fl¸‹Ù∑§◊„U‡fl⁄U◊˜–
‚ÈNUŒ¢ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ôÊÊàflÊ ◊Ê¢ ‡ÊÊÁãÃ◊Îë¿UÁÃH 29H
÷ÙQ§Ê⁄U◊˜, ÿôÊì‚Ê◊˜, ‚fl¸‹Ù∑§◊„‡U fl⁄U◊˜ ,
‚ÈNUŒ◊˜, ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜, ôÊÊàflÊ, ◊Ê◊˜, ‡ÊÊÁãÃ◊˜, ´§ë¿UÁÃH 29H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ! ◊⁄UÊ ÷Q§ó
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
{
‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
{
ÿôÊì‚Ê◊˜ = ‚’ ÿôÊ •ı⁄U
÷Íì˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ê

÷ÙQ§Ê⁄U◊˜
ì٥∑§Ê
= ÷ÙªŸflÊ‹Ê, ‚ÈNUŒ◊˜
{
‚ÈNUŒ˜ •ÕʸØ
= SflÊÕ¸⁄UÁ„Uà ŒÿÊ‹È
•ı⁄U ¬˝◊ Ë, (∞‚Ê)

{
‚ê¬Íáʸ ‹Ù∑§Ù¥∑§ ôÊÊàflÊ = Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U
‚fl¸‹Ù∑§◊„U‡fl⁄U◊˜= ߸‡fl⁄UÙ¥∑§Ê ÷Ë ‡ÊÊÁãÃ◊˜ = ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù
߸‡fl⁄U (ÃÕÊ) ´§ë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ∑§◊¸‚ããÿÊ‚ÿÙªÙ
ŸÊ◊ ¬Üø◊Ù˘äÿÊÿ—H 5H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
* ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊ŸŸ ∑§⁄UŸflÊ‹UÊ–
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—

•Õ ·c∆UÙ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 4 Ã∑§ ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª∑§Ê Áfl·ÿ
•ı⁄U ÿÙªÊM§…∏U ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ, (5ó10) •Êà◊ÙhÊ⁄U∑§ Á‹ÿ
¬̋⁄UáÊÊ •ı⁄U ÷ªflà¬˝ÊÁåÃflÊ‹ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ, (11ó32) ÁflSÃÊ⁄U‚
äÿÊŸÿÙª∑§Ê Áfl·ÿ, (33ó36) ◊Ÿ∑§ ÁŸª˝„U∑§Ê Áfl·ÿ,
(37ó47) ÿÙª÷˝c≈UÔU ¬ÈL§·∑§Ë ªÁÃ∑§Ê Áfl·ÿ •ı⁄U äÿÊŸÿÙªË∑§Ë
◊Á„U◊Ê–
[ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙªË∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
•ŸÊÁüÊ× ∑§◊¸»§‹¢ ∑§ÊÿZ ∑§◊¸ ∑§⁄UÙÁà ÿ—–
‚ ‚ããÿÊ‚Ë ø ÿÙªË ø Ÿ ÁŸ⁄UÁÇŸŸ¸ øÊÁ∑˝§ÿ—H 1H
•ŸÊÁüÊ×, ∑§◊¸»§‹◊˜ , ∑§Êÿ¸◊˜ , ∑§◊¸, ∑§⁄UÙÁÃ, ÿ—,
‚—, ‚ããÿÊ‚Ë, ø, ÿÙªË, ø, Ÿ, ÁŸ⁄UÁÇŸ—, Ÿ, ø, •Á∑˝§ÿ—H 1H
©U‚∑§ ¬‡øÊØ üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹, „U •¡¸ÈŸ!ó

ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· ø = •ı⁄U (∑§fl‹)

∑§◊¸»§‹◊˜
•ŸÊÁüÊ×
∑§Êÿ¸◊˜
∑§◊¸
=
=
=
=
∑§◊¸»§‹∑§Ê
•ÊüÊÿ Ÿ ‹∑§⁄U
∑§⁄UŸÿ ÙÇÿ
∑§◊¸
ÁŸ⁄UÁÇŸ—

Ÿ
{•ÁÇŸ∑§Ê àÿʪ
= ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
(‚¢ãÿÊ‚Ë)
= Ÿ„UË¥ „ÒU
∑§⁄UÙÁà = ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ø = ÃÕÊ (∑§fl‹)
‚—
‚ããÿÊ‚Ë
ø
ÿÙªË
=
=
=
=
fl„U
‚¢ãÿÊ‚Ë
ÃÕÊ
ÿÙªË „ÒU;
•Á∑˝§ÿ—

Ÿ
{Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ê àÿʪ
= ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
(ÿÙªË)
= Ÿ„UË¥ „ÒU–
 •äÿÊÿ 6 143
[‚¢ãÿÊ‚ •ı⁄U ∑§◊¸ÿÙª∑§Ë ∞∑§ÃÊ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
ÿ¢ ‚ããÿÊ‚Á◊Áà ¬˝Ê„ÈUÿÙ¸ª¢ â ÁflÁh ¬Êá«Ufl–
Ÿ sÔ‚ããÿSÂVÔUÀ¬Ù ÿÙªË ÷flÁà ∑§‡øŸH 2H
ÿ◊˜, ‚ããÿÊ‚◊˜ , ßÁÃ, ¬˝Ê„ÈU—, ÿÙª◊˜ , Ã◊˜ , ÁflÁh,¬Êá«Ufl,
Ÿ, Á„U, •‚ããÿS¢∑§À¬—, ÿÙªË, ÷flÁÃ, ∑§‡øŸH 2H
ß‚Á‹ÿó
¬Êá«Ufl = „U •¡¸ÈŸ! Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§
ÿ◊˜
‚ããÿÊ‚◊˜
=
=
Á¡‚∑§Ù
‚¢ãÿÊ‚1 ‚VÔUÀ¬— {
•‚UããÿSÃ- = ‚¢∑§À¬Ù¥∑§Ê àÿʪ
Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
ßÁà = ∞‚Ê
¬˝Ê„ÈU— = ∑§„UÃ „Ò¥U, ∑§‡øŸ = ∑§Ù߸ ÷Ë ¬ÈL§·
Ã◊˜ = ©U‚Ë∑§Ù (ÃÍ) ÿÙªË = ÿÙªË
ÿÙª◊˜ = ÿÙª2 Ÿ = Ÿ„UË¥
ÁflÁh = ¡ÊŸ– ÷flÁà = „UÙÃÊ–
[∑§◊¸ÿÙª∑§ ‚ÊœŸ∑§Ê fláʸŸ–]
•ÊL§L§ˇÊÙ◊ȸŸÿÙ¸ª¢ ∑§◊¸ ∑§Ê⁄UáÊ◊ÈëÿÃ–
ÿÙªÊM§…USÿ ÃSÿÒfl ‡Ê◊— ∑§Ê⁄UáÊ◊ÈëÿÃH 3H
•ÊL§L§ˇÊÙ—, ◊ÈŸ—, ÿÙª◊˜ , ∑§◊¸, ∑§Ê⁄UáÊ◊˜ , ©UëÿÃ,
ÿÙªÊM§…USÿ, ÃSÿ, ∞fl, ‡Ê◊—, ∑§Ê⁄UáÊ◊˜ , ©UëÿÃH 3H
•ı⁄Uó
ÿÙª◊˜ = ÿÙª◊¥
{
•ÊL§L§ˇÊÙ— = •ÊM§…∏U „UÙŸ∑§Ë
ßë¿UÊflÊ‹
◊ÈŸ—
{
◊ŸŸ‡ÊË‹ ¬ÈL§·∑§
= Á‹ÿ
(ÿÙª∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥ )

1-2-ªËÃÊ •äÿÊÿ 3 ‡‹UÊ∑§ 3 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¢ ß‚∑§Ê πÈ‹UÊ‚Ê •Õ¸ Á‹UπÊ „Ò–
144 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

∑ ◊¸ {
= ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ ÿÙªÊM§…USÿ = ÿÙªÊM§…∏U ¬ÈL§·∑§Ê

∑§Ê⁄UáÊ◊˜
∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ „UË
= „UÃÈ
‡Ê◊— {
= ¡Ù ‚fl¸‚∑¢ §À¬Ù¥-
∑§Ê •÷Êfl „ÒU,

©UëÿÃ

ÃSÿ
{∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU
= (•ÊÒ⁄U ÿÙªÊM§…∏U
„UÙ ¡ÊŸ¬⁄U)
= ©U‚
(‚—), ∞fl = fl„UË (∑§ÀÿÊáÊ◊)¥
∑§Ê⁄UáÊ◊˜
©UëÿÃ
= „UÃÈ
= ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[ÿÙªÊM§…∏U ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿŒÊ Á„U ŸÁãº˝ÿÊÕ¸·È Ÿ ∑§◊¸SflŸÈ·îÊÃ–
‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ããÿÊ‚Ë ÿÙªÊM§…USÃŒÙëÿÃH 4H
ÿŒÊ, Á„U, Ÿ, ßÁãŒ˝ÿÊÕ¸·È , Ÿ, ∑§◊¸‚È , •ŸÈ·îÊÃ,
‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ããÿÊ‚Ë, ÿÙªÊM§…—, ÃŒÊ, ©UëÿÃH 4H
ÿŒÊ = Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ •ŸÈ·îÊÃ = •Ê‚Q§ „UÙÃÊ „ÒU,
Ÿ = Ÿ (ÃÙ) ÃŒÊ = ©U‚ ∑§Ê‹◊¥
{
ßÁãº˝ÿÊÕ¸·È = ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ ÷٪٥◊¥
Ÿ =Ÿ
(•ı⁄U)
‚ÛÿÊ‚Ë {
‚fl¸‚VÔUÀ¬- = ‚fl¸‚¢∑§À¬Ù¥∑§Ê
àÿÊªË ¬ÈL§·
∑§◊¸‚È = ∑§◊ÙZ◊¥ ÿÙªÊM§…— = ÿÙªÊM§…∏U
Á„U = „UË ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[◊ŸÈcÿ∑§Ù ÿÙªÊM§…∏UÊflSÕÊ ¬˝Êåà ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ©Uà‚ÊÁ„Uà ∑§⁄UŸÊ •ı⁄U
∑§Ã¸√ÿÁŸM§¬áÊ–]
©Uh⁄UŒÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢ ŸÊà◊ÊŸ◊fl‚ÊŒÿØ–
•Êà◊Òfl sÔÊà◊ŸÙ ’ãœÈ⁄UÊà◊Òfl Á⁄U¬È⁄UÊà◊Ÿ—H 5H
©Uh⁄UØ , •Êà◊ŸÊ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , Ÿ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , •fl‚ÊŒÿØ ,
•Êà◊Ê, ∞fl, Á„U, •Êà◊Ÿ—, ’ãœÈ—, •Êà◊Ê, ∞fl, Á⁄U¬—È , •Êà◊Ÿ—H 5H
 •äÿÊÿ 6 145
•ı⁄U ÿ„U ÿÙªÊM§…∏UÃÊ ∑§ÀÿÊáÊ◊¥ „UÃÈ ∑§„UË „ÒU, ß‚Á‹ÿ
◊ŸÈcÿ∑§Ù øÊÁ„Uÿ Á∑§ó
•Êà◊ŸÊ = •¬Ÿ mÊ⁄UÊ •Êà◊Ê = •Ê¬
•Êà◊ÊŸ◊˜ = {
•¬ŸÊ (‚¢‚Ê⁄U-
‚◊Ⱥ‚ ˝ )
∞fl
•Êà◊Ÿ—
= „UË ÃÙ
= •¬ŸÊ
©Uh⁄UØ = ©UhÊ⁄U ∑§⁄U (•ı⁄U)
•Êà◊ÊŸ◊˜ = {
•¬Ÿ∑§Ù
(•œÙªÁÃ◊¥)
’ãœÈ—
•Êà◊Ê
= Á◊òÊ „ÒU (•ı⁄U)
= •Ê¬
Ÿ =Ÿ
•fl‚ÊŒÿØ = «UÊ‹; ∞fl = „UË
Á„ U= {
ÄÿÙ¥Á∑§
(ÿ„U ◊ŸÈcÿ)
•Êà◊Ÿ—
Á⁄U¬È—
= •¬ŸÊ
= ‡ÊòÊÈ „ÒU–
[•Ê¬ „UË •¬ŸÊ Á◊òÊ „ÒU •ı⁄U •Ê¬ „UË •¬ŸÊ ‡ÊòÊÈ „ÒU, ß‚ ¬ÍflÙ¸Q§
⁄U„USÿ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
’ãœÈ⁄UÊà◊Êà◊ŸSÃSÿ ÿŸÊà◊ÒflÊà◊ŸÊ Á¡Ã—–
•ŸÊà◊ŸSÃÈ ‡ÊòÊÈàfl flÃ¸ÃÊà◊Òfl ‡ÊòÊÈflØH 6H
’ãœÈ—, •Êà◊Ê, •Êà◊Ÿ—, ÃSÿ, ÿŸ, •Êà◊Ê, ∞fl, •Êà◊ŸÊ, Á¡Ã—,
•ŸÊà◊Ÿ—, ÃÈ , ‡ÊòÊÈàfl, flÃ¸Ã, •Êà◊Ê, ∞fl, ‡ÊòÊÈflØH 6H
ÿŸ = Á¡‚ ∞fl = „UË
•Êà◊ŸÊ = ¡ËflÊà◊ÊmÊ⁄UÊ ’ãœÈ— = Á◊òÊ „ÒU;
•Êà◊Ê {
= ◊Ÿ•ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥- ÃÈ = •ı⁄U

{
‚Á„Uà ‡Ê⁄UË⁄U Á¡‚∑§ mÊ⁄UÊ ◊Ÿ
Á¡Ã— = ¡ËÃÊ „ÈU•Ê „ÒU, ÃÕÊ ßÁãº˝ÿÙ¥-
ÃSÿ = ©U‚ •ŸÊà◊Ÿ— = ‚Á„Uà ‡Ê⁄UË⁄U Ÿ„Ë¥
•Êà◊Ÿ— {
= ¡ËflÊà◊Ê∑§Ê
(ÃÙ fl„U)
¡ËÃÊ ªÿÊ „ÒU,
©U‚∑§ Á‹ÿ (fl„U)
•Êà◊Ê = •Ê¬ •Êà◊Ê = •Ê¬
146 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
∞fl = „UË ‡ÊòÊÈàfl = ‡ÊòÊÈÃÊ◊¥
‡ÊòÊÈflØ = ‡ÊòÊÈ∑§ ‚ŒÎ‡Ê flÃ̧à = ’⁄UÃÃÊ „ÒU–

[‡Ê⁄UË⁄U, ◊Ÿ, ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§Ù ¡Ëß∑§Ê »§‹–]

Á¡ÃÊà◊Ÿ— ¬˝‡ÊÊãÃSÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚◊ÊÁ„U×–
‡ÊËÃÙcáÊ‚ÈπŒÈ—π·È ÃÕÊ ◊ʟʬ◊ÊŸÿÙ—H 7H
Á¡ÃÊà◊Ÿ—, ¬˝‡ÊÊãÃSÿ, ¬⁄U◊Êà◊Ê, ‚◊ÊÁ„U×,
‡ÊËÃÙcáÊ‚ÈπŒÈ—π·È , ÃÕÊ, ◊ʟʬ◊ÊŸÿÙ—H 7H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó

‡ÊËÃÙcáÊ-
‚ÈπŒÈ—π·È
ÃÕÊ
= {
‚⁄UŒË-ª⁄U◊Ë •ı⁄U
‚Èπ-ŒÈ—πÊÁŒ◊¥ Á¡ÃÊà◊Ÿ—
= ÃÕÊ
{
Sflʜ˟
= •Êà◊ÊflÊ‹
¬ÈL§·∑§ (ôÊÊŸ◊)¥
¬⁄U◊Êà◊Ê = {
‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
{
◊ʟʬ◊ÊŸÿÙ—= ◊ÊŸ •ı⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê

{
•¬◊ÊŸ◊¥ ‚êÿ∑˜§Ô ¬˝∑§Ê⁄U‚
ÁSÕà „Ò¥U •ÕʸØ

{
Á¡‚∑§ •ã×- ‚◊ÊÁ„U× = ©U‚∑§ ôÊÊŸ◊¥
¬˝‡ÊÊãÃSÿ = ∑§⁄UáÊ∑§Ë flÎÁûÊÿÊ° ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Á‚flÊ
÷‹Ë÷Ê°Áà ‡ÊÊãà •ãÿ ∑ȧ¿U „ÒU „UË
„Ò¥U, (∞‚) Ÿ„UË¥–
[¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§·Ù¥∑§ ‹ˇÊáÊ •ı⁄U ◊„Uûfl∑§Ê fláʸŸ–]
ôÊÊŸÁflôÊÊŸÃÎåÃÊà◊Ê ∑ͧ≈USÕÙ ÁflÁ¡ÃÁãº˝ÿ—–
ÿÈQ§ ßàÿÈëÿÃ ÿÙªË ‚◊‹Ùc≈UÔUʇ◊∑§ÊÜøŸ—H 8H
ôÊÊŸÁflôÊÊŸÃÎåÃÊà◊Ê, ∑ͧ≈USÕ—, ÁflÁ¡ÃÁãº˝ÿ—,
ÿÈQ§—, ßÁÃ, ©UëÿÃ, ÿÙªË, ‚◊‹Ùc≈UUÔ Ê‡◊∑§ÊÜøŸ—H 8H
 •äÿÊÿ 6 147
•ı⁄Uó

ÃÎåÃÊà◊Ê {
ôÊÊŸÁflôÊÊŸ- Á¡‚∑§Ê •ã×-
= ∑§⁄UáÊ ôÊÊŸ- ‚◊‹Ùc≈UÔUʇ◊-
ÁflôÊÊŸ‚ ÃÎåà „ÒU, ∑§ÊÜøŸ—
=
{
Á¡‚∑§ Á‹ÿ
Á◊^ÔUË, ¬àÕ⁄U
•ı⁄U ‚Èfláʸ
∑ͧ≈USÕ— = {
Á¡‚∑§Ë ÁSÕÁÃ
Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„Uà „ÒU, ÿÙªË =
‚◊ÊŸ „ÒU¥, (fl„U)
ÿÙªË
ÿÈQ§— {
= ÿÈQ§ •ÕʸØ

{
Á¡‚∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ°
ÁflÁ¡ÃÁãº˝ÿ— = ÷‹Ë÷Ê°Áà ¡ËÃË ßÁÃ
„ÈU߸ „Ò¥U (•ı⁄U) ©UëÿÃ
÷ªflà¬˝Êåà „ÒU,
= ∞‚
= ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
‚ÈNUÁã◊òÊÊÿȸŒÊ‚ËŸ◊äÿSÕmcÿ’ãœÈ·È –
‚ÊœÈcflÁ¬ ø ¬Ê¬·È ‚◊’ÈÁhÌflÁ‡ÊcÿÃH 9H
‚ÈNUÁã◊òÊÊÿȸŒÊ‚ËŸ◊äÿSÕmcÿ’ãœÈ·È,
‚ÊœÈ·È , •Á¬, ø, ¬Ê¬·È, ‚◊’ÈÁh—, ÁflÁ‡ÊcÿÃH 9H

{
‚ÈNUŒ1˜ Á◊òÊ, flÒ⁄UË, ¬Ê¬·È = ¬ÊÁ¬ÿÙ¥◊¥
‚ÈNUÁã◊òÊÊÿȨ̀ŒÊ‚ËŸ- ©UŒÊ‚ËŸ2, •Á¬ = ÷Ë
◊äÿSÕ- = ◊äÿSÕ3,
mcÿ’ãœÈ·È mcÿ •ı⁄U
’ãœÈªáÊÙ¥◊¥,
‚◊’ÈÁh— {
= ‚◊ÊŸ ÷Êfl
⁄UπŸflÊ‹Ê
‚ÊœÈ·È = œ◊ʸà◊Ê•Ù¥◊¥
ø = •ı⁄U ÁflÁ‡ÊcÿÃ = •àÿãà üÊc∆U „ÒU–

1-SflÊÕ¸⁄UÁ„à ‚’∑§Ê Á„à ∑§⁄UŸflÊ‹UÊ–

2-¬ˇÊ¬ÊÃ⁄UÁ„Ö
3-ŒÊŸÊ¢ •Ê⁄U∑§Ë ÷‹UÊ߸ øÊ„ŸflÊ‹UÊ–
148 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[äÿÊŸÿÙª∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝⁄UáÊÊ–]
ÿÙªË ÿÈÜ¡Ëà ‚ÃÃ◊Êà◊ÊŸ¢ ⁄U„UÁ‚ ÁSÕ×–
∞∑§Ê∑§Ë ÿÃÁøûÊÊà◊Ê ÁŸ⁄UʇÊË⁄U¬Á⁄Uª˝„U—H 10H
ÿÙªË, ÿÈÜ¡ËÃ, ‚ÃÃ◊˜ , •Êà◊ÊŸ◊˜ , ⁄U„UÁ‚, ÁSÕ×,
∞∑§Ê∑§Ë, ÿÃÁøûÊÊà◊Ê, ÁŸ⁄UʇÊË—, •¬Á⁄Uª˝„U—H 10H
ß‚Á‹ÿ ©UÁøà „ÒU Á∑§ó

{
◊Ÿ •ı⁄U ∞∑§Ê∑§Ë =•∑§‹Ê „UË
ßÁãº˝ÿÙ¥‚Á„Uà ⁄U„UÁ‚ =∞∑§Êãà SÕÊŸ◊¥
ÿÃÁøûÊÊà◊Ê =
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù fl‡Ê◊¥ ÁSÕ× =ÁSÕà „UÙ∑§⁄U
⁄UπŸflÊ‹Ê, •Êà◊ÊŸ◊˜ =•Êà◊Ê∑§Ù
ÁŸ⁄UʇÊË—
•¬Á⁄Uª˝„U—
=
=
•Ê‡ÊÊ⁄UÁ„Uà (•ı⁄U)
‚¢ª˝„U⁄UÁ„UÃ
‚ÃÃ◊˜ {
= ÁŸ⁄UãÃ⁄U
(¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥)
ÿÙªË = ÿÙªË ÿÈÜ¡Ëà = ‹ªÊfl–
[äÿÊŸÿÙª∑§ Á‹ÿ •Ê‚Ÿ-SÕʬŸ∑§Ë ÁflÁœ–]
‡ÊÈøı Œ‡Ê ¬˝ÁÃc∆UÊåÿ ÁSÕ⁄U◊Ê‚Ÿ◊Êà◊Ÿ—–
ŸÊàÿÈÁë¿˛Uâ ŸÊÁßËø¢ øÒ‹ÊÁ¡Ÿ∑ȧ‡ÊÙûÊ⁄U◊˜H 11H
‡ÊÈøı, Œ‡Ê, ¬˝ÁÃc∆UÊåÿ, ÁSÕ⁄U◊˜ , •Ê‚Ÿ◊˜ , •Êà◊Ÿ—,
Ÿ, •àÿÈÁë¿˛UÃ◊˜ , Ÿ, •ÁßËø◊˜ , øÒ‹ÊÁ¡Ÿ∑ȧ‡ÊÙûÊ⁄U◊˜H 11H
∑Ò§‚ Á∑§ó
‡ÊÈøı = ‡ÊÈh Ÿ =Ÿ
Œ‡Ê {
= ÷ÍÁ◊◊,¥ (Á¡‚∑§
™§¬⁄U ∑˝§◊‡Ê—)
•àÿÈÁë¿U˛Ã◊˜ = {
’„ÈUÃ ™°§øÊ „ÒU
(•ı⁄U)
øÒ‹ÊÁ¡Ÿ-
{
∑ȧ‡ÊÊ, ◊Ϊ¿UÊ‹Ê
∑ȧ‡ÊÙûÊ⁄U◊˜ = •ı⁄U flSòÊ Á’¿U
„Ò¥U, (¡Ù)
Ÿ
•ÁßËø◊˜ =
=Ÿ
{
’„ÈUÃ ŸËøÊ,
(∞‚)
 •äÿÊÿ 6 149
•Êà◊Ÿ— = •¬Ÿ ÁSÕ⁄U◊˜ = ÁSÕ⁄U
•Ê‚Ÿ◊˜ = •Ê‚Ÿ∑§Ù ¬˝ÁÃc∆UÊåÿ = SÕʬŸ ∑§⁄U∑§ ó
[•Ê‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆U∑§⁄U ÿÙª∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§ÕŸ–]
ÃòÊÒ∑§Êª˝¢ ◊Ÿ— ∑ΧàflÊ ÿÃÁøûÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿ—–
©U¬Áfl‡ÿÊ‚Ÿ ÿÈÜÖÿÊlÙª◊Êà◊Áfl‡ÊÈhÿH 12H
ÃòÊ, ∞∑§Êª˝◊˜, ◊Ÿ—, ∑ΧàflÊ, ÿÃÁøûÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿ—,
©¬Áfl‡ÿ, •Ê‚Ÿ, ÿÈÜÖÿÊØ , ÿÙª◊˜ , •Êà◊Áfl‡ÊÈhÿH 12H
•ı⁄Uó
ÃòÊ = ©U‚ ◊Ÿ— = ◊Ÿ∑§Ù
•Ê‚Ÿ = •Ê‚Ÿ¬⁄U ∞∑§Êª˝◊˜ = ∞∑§Êª˝
©U¬Áfl‡ÿ = ’Ò∆U∑§⁄U ∑ΧàflÊ = ∑§⁄U∑§

{ {
ÁøûÊ •ı⁄U •Êà◊Áfl‡ÊÈhÿ = •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë
ÿÃÁøûÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿ—= ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ
Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù ÿÙª◊˜ = ÿÙª∑§Ê
fl‡Ê◊¥ ⁄UπÃ „ÈU∞ ÿÈÜÖÿÊØ = •èÿÊ‚ ∑§⁄U–
[äÿÊŸÿÙª∑§Ë ÁflÁœ–]
‚◊¢ ∑§ÊÿÁ‡Ê⁄UÙª˝Ëfl¢ œÊ⁄UÿãŸø‹¢ ÁSÕ⁄U—–
‚ê¬˝ˇÿ ŸÊÁ‚∑§Êª˝¢ Sfl¢ ÁŒ‡Ê‡øÊŸfl‹Ù∑§ÿŸ˜H 13H
‚◊◊˜ , ∑§ÊÿÁ‡Ê⁄UÙª˝Ëfl◊˜ , œÊ⁄UÿŸ˜ , •ø‹◊˜ , ÁSÕ⁄U—,
‚ê¬˝ˇÿ, ŸÊÁ‚∑§Êª˝◊˜ , Sfl◊˜ , ÁŒ‡Ê—, ø, •Ÿfl‹Ù∑§ÿŸ˜H 13H
©U‚∑§Ë ÁflÁœ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒU Á∑§ó

∑ ÊÿÁ‡Ê⁄UÙª˝Ëfl◊˜= { ∑§ÊÿÊ, œÊ⁄UÿŸ˜

Á‚⁄U
ø
•ı⁄U ª‹∑§Ù
=
=
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§
•ı⁄U
‚◊◊˜ = ‚◊ÊŸ (∞fl◊˜) ÁSÕ⁄U— = ÁSÕ⁄U „UÙ∑§⁄U,
•ø‹◊˜ = •ø‹ Sfl◊˜ = •¬ŸË
150 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

{
ŸÊÁ‚∑§Êª˝◊˜ = ŸÊÁ‚∑§Ê∑§
•ª˝÷ʪ¬⁄U
ÁŒ‡Ê— = ÁŒ‡ÊÊ•Ù¥∑§Ù

‚ê¬˝ˇÿ {
= ŒÎÁc≈U ¡◊Ê∑§⁄U, •Ÿfl‹Ù∑§ÿŸ˜= Ÿ ŒπÃÊ
(•ãÿ) „ÈU•Êó {
¬˝‡ÊÊãÃÊà◊Ê ÁflªÃ÷Ë’˝¸rÊÔøÊÁ⁄Ufl˝Ã ÁSÕ×–
◊Ÿ— ‚¢ÿêÿ ◊ÁìÊûÊÙ ÿÈQ§ •Ê‚Ëà ◊à¬⁄U—H 14H
¬˝‡ÊÊãÃÊà◊Ê, ÁflªÃ÷Ë—, ’˝rÊÔøÊÁ⁄Ufl˝Ã, ÁSÕ×,
◊Ÿ—, ‚¢ÿêÿ, ◊ÁëøûÊ—, ÿÈQ§—, •Ê‚ËÃ, ◊à¬⁄U—H 14H
’˝rÊÔøÊÁ⁄Ufl˝Ã = ’˝rÊÔøÊ⁄UË∑§ fl˝Ã◊¥ ◊Ÿ— = ◊Ÿ∑§Ù
ÁSÕ× = ÁSÕà ‚¢ÿêÿ = ⁄UÙ∑§∑§⁄U
ÁflªÃ÷Ë— = ÷ÿ⁄UÁ„Uà (ÃÕÊ) ◊ÁìÊûÊ— {
= ◊ȤÊ◊¥ ÁøûÊflÊ‹Ê
{
¬˝‡ÊÊãÃÊà◊Ê = ÷‹Ë÷Ê°Áà ‡ÊÊãÃ
•ã×∑§⁄UáÊflÊ‹Ê ◊à¬⁄U—
(•ı⁄U)
= ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÙ∑§⁄U
ÿÈQ§— = ‚ÊflœÊŸ ÿÙªË •Ê‚Ëà = ÁSÕà „UÙfl–
[äÿÊŸÿÙª∑§Ê »§‹–]
ÿÈÜ¡ãŸfl¢ ‚ŒÊà◊ÊŸ¢ ÿÙªË ÁŸÿÃ◊ÊŸ‚—–
‡ÊÊÁãâ ÁŸflʸáʬ⁄U◊Ê¢ ◊à‚¢SÕÊ◊Áœªë¿UÁÃH 15H
ÿÈÜ¡Ÿ˜ , ∞fl◊˜ , ‚ŒÊ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , ÿÙªË, ÁŸÿÃ◊ÊŸ‚—,
‡ÊÊÁãÃ◊˜ , ÁŸflʸáʬ⁄U◊Ê◊˜ , ◊à‚¢SÕÊ◊˜ , •Áœªë¿UÁÃH 15H

ÿÙªË
∞fl◊˜
◊ŸflÊ‹Ê
= ÿÙªË
{
ÁŸÿÃ◊ÊŸ‚— = fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞

= ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
‚ŒÊ

ÿÈÜ¡Ÿ˜
{ÁŸ⁄UãÃ⁄U (◊ȤÊ
= ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§
SflM§¬◊¥)
= ‹ªÊÃÊ „ÈU•Ê
•Êà◊ÊŸ◊˜ = •Êà◊Ê∑§Ù ◊à‚¢SÕÊ◊˜ = ◊ȤÊ◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ë
 •äÿÊÿ 6 151

{
ÁŸflʸáʬ⁄U◊Ê◊˜= ¬⁄U◊ÊŸãŒ∑§Ë
¬⁄UÊ∑§Êc∆UÊM§¬
‡ÊÊÁãÃ◊˜ = ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù
•Áœªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[äÿÊŸÿÙª∑§ Á‹ÿ ©U¬ÿÈQ§ •Ê„UÊ⁄U-Áfl„UÊ⁄U ÃÕÊ ‡ÊÿŸÊÁŒ ÁŸÿ◊ •ı⁄U
©UŸ∑§ »§‹∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
ŸÊàÿ‡ŸÃSÃÈ ÿÙªÙ˘ÁSà Ÿ øÒ∑§ÊãÃ◊Ÿ‡ŸÃ—–
Ÿ øÊÁà Sfl埇ÊË‹Sÿ ¡Êª˝ÃÙ ŸÒfl øʡȸŸH 16H
Ÿ, •ÁÃ, •‡ŸÃ—, ÃÈ , ÿÙª—, •ÁSÃ, Ÿ, ø, ∞∑§ÊãÃ◊˜ , •Ÿ‡ŸÃ—,
Ÿ, ø, •ÁÃ, Sfl埇ÊË‹Sÿ, ¡Êª˝Ã—, Ÿ, ∞fl, ø, •¡¸ÈŸH 16H
¬⁄¢UÃÈó
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ŸÈ ! (ÿ„U) ø = ÃÕÊ
ÿÙª— = ÿÙª Ÿ =Ÿ
Ÿ = Ÿ •ÁÃ = ’„ÈUÃ
ÃÈ
•ÁÃ
=
=
ÃÙ
’„ÈUÃ {
Sfl埇ÊË‹Sÿ = ‡ÊÿŸ ∑§⁄UŸ∑§
Sfl÷ÊflflÊ‹∑§Ê
•‡ŸÃ— = πÊŸflÊ‹∑§Ê ø = •ı⁄U
ø = •ı⁄U Ÿ = Ÿ (‚ŒÊ)
Ÿ = Ÿ ¡Êª˝Ã— = ¡ÊªŸflÊ‹∑§Ê
∞∑§ÊãÃ◊˜ = Á’‹∑ȧ‹ ∞fl = „UË
•Ÿ‡ŸÃ— = Ÿ πÊŸflÊ‹∑§Ê •ÁSà = Á‚h „UÙÃÊ „ÒU–
ÿÈQ§Ê„UÊ⁄UÁfl„UÊ⁄USÿ ÿÈQ§øc≈USÿ ∑§◊¸‚È–
ÿÈQ§SflåŸÊfl’ÙœSÿ ÿÙªÙ ÷flÁà ŒÈ—π„UÊH 17H
ÿÈQ§Ê„UÊ⁄UÁfl„UÊ⁄USÿ, ÿÈQ§øc≈UÔUSÿ, ∑§◊¸‚È ,
ÿÈQ§SflåŸÊfl’ÙœSÿ, ÿÙª—, ÷flÁÃ, ŒÈ—π„UÊH 17H
ÿ„Uó
ŒÈ—π„UÊ {
= ŒÈ—πÙ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ÿÙª—
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
= ÿÙª (ÃÙ)
152 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

{
ÿÕÊÿÙÇÿ (•ı⁄U)
ÿÈQ§Ê„UÊ⁄U-

{
= •Ê„UÊ⁄U-Áfl„UÊ⁄U ÿÕÊÿÙÇÿ ‚ÙŸ
Áfl„UÊ⁄USÿ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê, ÿÈQ§SflåŸÊfl-= ÃÕÊ ¡ÊªŸ-
∑§◊¸‚È = ∑§◊ÊZ◊¥ ’ÙœSÿ flÊ‹∑§Ê
{
ÿÈQ§øc≈UUÔ Sÿ = ÿÕÊÿÙÇÿ øc≈UÔUÊ
∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê ÷flÁà =
(„UË Á‚h)
„UÙÃÊ „ÒU–
[äÿÊŸÿÙª∑§ •ÁãÃ◊ ÁSÕÁÃ∑§Ù ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§·Ù¥∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿŒÊ ÁflÁŸÿâ ÁøûÊ◊Êà◊ãÿflÊflÁÃc∆UÃ–
ÁŸ—S¬Î„U— ‚fl¸∑§Ê◊èÿÙ ÿÈQ§ ßàÿÈëÿÃ ÃŒÊH 18H
ÿŒÊ, ÁflÁŸÿÃ◊˜ , ÁøûÊ◊˜ , •Êà◊ÁŸ, ∞fl, •flÁÃc∆UÃ,
ÁŸ—S¬Î„U—, ‚fl¸∑§Ê◊èÿ—, ÿÈQ§—, ßÁÃ, ©UëÿÃ, ÃŒÊH 18H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿÙª∑§ •èÿÊ‚‚ó

ÁflÁŸÿÃ◊˜ {
= •àÿãà fl‡Ê◊¥
Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê
ÃŒÊ = ©U‚ ∑§Ê‹◊¥

ÁøûÊ◊˜ = ÁøûÊ ‚fl¸∑§Ê◊èÿ— = ‚ê¬Íáʸ ÷٪٥‚

ÿŒÊ = Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ ÁŸ—S¬Î„U— = S¬Î„UÊ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§·
•Êà◊ÁŸ = ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
∞fl = „UË ÿÈQ§— = ÿÙªÿÈQ§ „ÒU,
•flÁÃc∆UÃ {
= ÷‹Ë÷Ê°Áà ÁSÕÃ
„UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU,
ßÁÃ
©UëÿÃ
= ∞‚Ê
= ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[ŒË¬∑§ ŒÎc≈UÔUÊãÂ ÿÙªË∑§ ÁøûÊ∑§Ë ÁSÕÁÃ∑§Ê fláʸŸ–]
ÿÕÊ ŒË¬Ù ÁŸflÊÃSÕÙ ŸXUÔ Ã ‚Ù¬◊Ê S◊ÎÃÊ–
ÿÙÁªŸÙ ÿÃÁøûÊSÿ ÿÈÜ¡ÃÙ ÿÙª◊Êà◊Ÿ—H 19H
ÿÕÊ, ŒË¬—, ÁŸflÊÃSÕ—, Ÿ, ßXÔUÃ, ‚Ê, ©U¬◊Ê, S◊ÎÃÊ,
ÿÙÁªŸ—, ÿÃÁøûÊSÿ, ÿÈܡ×, ÿÙª◊˜ , •Êà◊Ÿ—H 19H
 •äÿÊÿ 6 153
ÿÕÊ = Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©U¬◊Ê = ©U¬◊Ê

ÁSÕÃ{
ÁŸflÊÃSÕ— = flÊÿÈ⁄UÁ„Uà SÕÊŸ◊¥ •Êà◊Ÿ—
ÿÙª◊˜
=
=
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
äÿÊŸ◊¥
ŒË¬— = ŒË¬∑§ ÿÈܡ× = ‹ª „ÈU∞
Ÿ, ßXÔUÃ = {
ø‹Êÿ◊ÊŸ Ÿ„UË¥
„UÙÃÊ,
ÿÙÁªŸ—
ÿÃÁøûÊSÿ
=
=
ÿÙªË∑§
¡ËÃ „ÈU∞ ÁøûÊ∑§Ë
‚Ê = flÒ‚Ë „UË S◊ÎÃÊ = ∑§„UË ªÿË „ÒU–
[äÿÊŸÿÙª∑§ mÊ⁄UÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿòÊÙ¬⁄U◊Ã ÁøûÊ¢ ÁŸL§h¢ ÿÙª‚flÿÊ–
ÿòÊ øÒflÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢ ¬‡ÿãŸÊà◊ÁŸ ÃÈcÿÁÃH 20H
ÿòÊ, ©U¬⁄U◊Ã, ÁøûÊ◊˜ , ÁŸL§h◊˜ , ÿÙª‚flÿÊ,
ÿòÊ, ø, ∞fl, •Êà◊ŸÊ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , ¬‡ÿŸ˜ , •Êà◊ÁŸ, ÃÈcÿÁÃH 20H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó
ÿÙª‚flÿÊ =ÿÙª∑§ •èÿÊ‚‚ •Êà◊ŸÊ = ‚͡◊ ’ÈÁhmÊ⁄UÊ
ÁŸL§h◊˜ =ÁŸL§h •Êà◊ÊŸ◊˜ = ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
ÁøûÊ◊˜ =ÁøûÊ
ÿòÊ =Á¡‚ •flSÕÊ◊¥
¬‡ÿŸ˜ = { ‚ÊˇÊÊØ ∑§⁄UÃÊ
©U¬⁄U◊Ã {
= ©U¬⁄UÊ◊ „UÙ
¡ÊÃÊ „ÒU •Êà◊ÁŸ
„ÈU•Ê
= { ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
ø = •ı⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥

ÿòÊ
{
Á¡‚ •flSÕÊ◊¥
= (¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
äÿÊŸ‚ ‡ÊÈh „ÈUß)¸
∞fl
ÃÈcÿÁÃ
= „UË
= ‚¢ÃcÈ ≈UUÔ ⁄U„UÃÊ „ÒUó
‚Èπ◊ÊàÿÁãÃ∑¢§ ÿûÊŒ˜’ÈÁhª˝ÊsÔ◊ÃËÁãº˝ÿ◊˜–
flÁûÊ ÿòÊ Ÿ øÒflÊÿ¢ ÁSÕÇø‹Áà Ãûfl×H 21H
154 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
‚Èπ◊˜, •ÊàÿÁãÃ∑§◊˜ , ÿØ , ÃØ , ’ÈÁhª˝ÊsÔ◊˜ , •ÃËÁãº˝ÿ◊˜ ,
flÁûÊ, ÿòÊ, Ÿ, ø, ∞fl, •ÿ◊˜, ÁSÕ×, ø‹ÁÃ, Ãûfl×H 21H
ÃÕÊó
•ÃËÁãº˝ÿ◊˜ = ßÁãº˝ÿÙ¥‚ •ÃËà flÁûÊ =
•ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÒU

ÿØ
{
∑§fl‹ ‡ÊÈh „ÈU߸
’ÈÁhª˝ÊsÔ◊˜ = ‚͡◊ ’ÈÁhmÊ⁄UÊ
ª˝„UáÊ ∑§⁄UŸÿ ÙÇÿ
= ¡Ù
ø
(ÿòÊ)
ÁSÕ×
•ÿ◊˜
=
•ı⁄U
Á¡‚ •flSÕÊ◊¥
=
=
ÁSÕÃ
=
ÿ„U (ÿÙªË)
•ÊàÿÁãÃ∑§◊˜ = •ŸãÃ
‚Èπ◊˜ = •ÊŸãŒ „ÒU;
Ãûfl× {
= ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
SflM§¬‚
ÃØ
ÿòÊ
= ©U‚∑§Ù
= Á¡‚ •flSÕÊ◊¥
Ÿ, ∞fl, ø‹ÁÃ= ÁfløÁ‹Ã{
„UÙÃÊ „UË Ÿ„UËó
¥
ÿ¢ ‹éäflÊ øʬ⁄¢U ‹Ê÷¢ ◊ãÿÃ ŸÊÁœ∑¢§ Ã×–
ÿÁS◊ÁãSÕÃÙ Ÿ ŒÈ—πŸ ªÈL§áÊÊÁ¬ ÁfløÊÀÿÃH 22H
ÿ◊˜ , ‹éäflÊ, ø, •¬⁄U◊˜ , ‹Ê÷◊˜ , ◊ãÿÃ, Ÿ, •Áœ∑§◊˜ , Ã×,
ÿÁS◊Ÿ˜ , ÁSÕ×, Ÿ, ŒÈ—πŸ, ªÈL§áÊÊ, •Á¬, ÁfløÊÀÿÃH 22H
•ı⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ¬˝ÊÁåÃM§¬ó
ÿ◊˜
‹Ê÷◊˜
=
=
Á¡‚
‹Ê÷∑§Ù
ø = { •ı⁄U (¬⁄U◊Êà◊-
¬˝ÊÁåÃM§¬)
‹éäflÊ =¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U ÿÁS◊Ÿ˜ Á¡‚ •flSÕÊ◊¥
=
Ã× =©U‚‚ ÁSÕ× =
ÁSÕà (ÿÙªË)
•Áœ∑§◊˜ =•Áœ∑§ ªÈL§áÊÊ =
’«∏U ÷Ê⁄UË
•¬⁄U◊˜ = {
ŒÍ‚⁄UÊ
(∑ȧ¿U ÷Ë ‹Ê÷)
ŒÈ—πŸ
•Á¬
=
ŒÈ—π‚
=
÷Ë

Ÿ, ◊ãÿÃ = Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃÊ {

Ÿ, ÁfløÊÀÿÃ = ø‹Êÿ◊ÊŸ Ÿ„UË¥
„UÙÃÊó
 •äÿÊÿ 6 155
[Ãà¬⁄UÃʬÍfl¸∑§ äÿÊŸÿÙª∑§ •ŸÈc∆UÊŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
â ÁfllÊŒ˜ŒÈ—π‚¢ÿÙªÁflÿÙª¢ ÿÙª‚ÁÜôÊÃ◊˜–
‚ ÁŸ‡øÿŸ ÿÙQ§√ÿÙ ÿÙªÙ˘ÁŸÌflááÊøÂÊH 23H
Ã◊˜, ÁfllÊØ , ŒÈ—π‚¢ÿÙªÁflÿÙª◊˜, ÿÙª‚ÁÜôÊÃ◊˜,
‚—, ÁŸ‡øÿŸ, ÿÙQ§√ÿ—, ÿÙª—, •ÁŸÌflááÊøÂÊH 23H
•ı⁄U ¡Ùó

{
ŒÈ—π‚¢ÿÙª- ŒÈ—πM§¬ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ÿÙª— = ÿÙª

{
= ‚¢ÿÙª‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU Ÿ ©U∑§ÃÊÿ „ÈU∞
ÁflÿÙª◊˜
(ÃÕÊ) •ÕʸØ œÒÿ¸ •ı⁄U
•ÁŸÌflááÊøÃ‚Ê =
{
ÿÙª‚ÁÜôÊÃ◊˜ = Á¡‚∑§Ê ŸÊ◊
ÿÙª „ÒU,
©Uà‚Ê„UÿÈQ§
ÁøûÊ‚
Ã◊˜ = ©U‚∑§Ù
ÁfllÊØ = ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÁŸ‡øÿŸ = ÁŸ‡øÿ¬Ífl¸∑§
‚— = fl„U ÿÙQ§√ÿ— = ∑§⁄UŸÊ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU–
[•÷ŒM§¬‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ äÿÊŸ∑§Ë ÁflÁœ–]
‚VÔUÀ¬¬˝÷flÊã∑§Ê◊Ê¢SàÿÄàflÊ ‚flʸŸ‡Ê·Ã—–
◊Ÿ‚ÒflÁãº˝ÿª˝Ê◊¢ ÁflÁŸÿêÿ ‚◊ãÃ×H 24H
‚VÔUÀ¬¬˝÷flÊŸ˜ , ∑§Ê◊ÊŸ˜ , àÿÄàflÊ, ‚flʸŸ˜ , •‡Ê·Ã—,
◊Ÿ‚Ê, ∞fl, ßÁãº˝ÿª˝Ê◊◊˜ , ÁflÁŸÿêÿ, ‚◊ãÃ×H 24H
ß‚Á‹ÿ ◊ŸÈcÿ∑§Ù øÊÁ„Uÿ Á∑§ó

‚VÔU§À¬¬˝÷flÊŸ˜={‚¢©Uà∑¬ãŸ§À¬‚„UÙŸflÊ‹Ë ◊Ÿ‚Ê = ◊Ÿ∑§ mÊ⁄UÊ

ßÁãº˝ÿª˝Ê◊◊˜ = {
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§
‚flʸŸ˜ = ‚ê¬Íáʸ ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù
∑§Ê◊ÊŸ˜ = ∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥∑§Ù ‚◊ãÃ×, ∞fl = ‚÷Ë •Ù⁄U‚
•‡Ê·Ã—
àÿÄàflÊ
= ÁŸ—‡Ê·M§¬‚ ÁflÁŸÿêÿ = ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
= àÿʪ∑§⁄U (•ı⁄U) ⁄UÙ∑§∑§⁄Uó {
156 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
‡ÊŸÒ— ‡ÊŸÒL§¬⁄U◊Œ˜’ÈŒ˜ÔäÿÊ œÎÁê΄UËÃÿÊ–
•Êà◊‚¢SÕ¢ ◊Ÿ— ∑ΧàflÊ Ÿ Á∑§ÁÜøŒÁ¬ ÁøãÃÿÃH ˜ 25H
‡ÊŸÒ—, ‡ÊŸÒ—, ©U¬⁄U◊Ø, ’ÈŒ˜ÔäÿÊ, œÎÁê΄UËÃÿÊ,
•Êà◊‚¢SÕ◊˜ , ◊Ÿ—, ∑ΧàflÊ, Ÿ, Á∑¢§ÁøØ , •Á¬, ÁøãÃÿØH 25H

{ ∑˝§◊-∑˝§◊‚ •Êà◊‚¢SÕ◊˜ = ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÁSÕÃ

‡ÊŸÒ—, ‡ÊŸÒ— = (•èÿÊ‚ ∑§⁄UÃÊ

{
„ÈU•Ê) ∑§⁄U∑§
©U¬⁄U◊Ø = { ©U¬⁄UÁÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ
„UÙ (ÃÕÊ)
∑ΧàflÊ = (¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
Á‚flÊ •ı⁄U)
œÎÁê΄UËÃÿÊ = œÒÿ¸ÿÈQ§ Á∑§ÁÜøØ = ∑ȧ¿U
’ÈŒäỖ ÿÊ = ’ÈÁh∑§ mÊ⁄UÊ •Á¬ = ÷Ë
◊Ÿ— = ◊Ÿ∑§Ù Ÿ, ÁøãÃÿØ = Áøãß Ÿ ∑§⁄U–

[◊Ÿ∑§Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë Ã⁄U»§ ‹ªÊŸ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ–]

ÿÃÙ ÿÃÙ ÁŸ‡ø⁄UÁà ◊Ÿ‡øÜø‹◊ÁSÕ⁄U◊˜–
ÃÃSÃÃÙ ÁŸÿêÿÒÃŒÊà◊ãÿfl fl‡Ê¢ ŸÿØH 26H
ÿ×, ÿ×, ÁŸ‡ø⁄UÁÃ, ◊Ÿ—, øÜø‹◊˜ , •ÁSÕ⁄U◊˜,
Ã×, Ã×, ÁŸÿêÿ, ∞ÃØ , •Êà◊ÁŸ, ∞fl, fl‡Ê◊˜ , ŸÿØH 26H
¬⁄¢UÃÈ Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ fl‡Ê◊¥ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê „UÙ, ©U‚∑§Ù øÊÁ„Uÿ Á∑§ó

{
∞ÃØ = ÿ„U Á¡‚-Á¡‚
•ÁSÕ⁄U◊˜ = {
ÁSÕ⁄U Ÿ ⁄U„UŸfl Ê‹Ê ÿ×, ÿ× = (‡ÊéŒÊÁŒ
(•ı⁄U) Áfl·ÿ∑§
øÜø‹◊˜ = ø¢ø‹ ÁŸÁ◊ûÊ‚ ‚¢‚Ê⁄U◊)¥
◊Ÿ— = ◊Ÿ ÁŸ‡ø⁄UÁà = Áflø⁄UÃÊ „ÒU,
 •äÿÊÿ 6 157

Ã×, Ã× {
= ©U‚-©U‚
(Áfl·ÿ‚)
•Êà◊ÁŸ
∞fl
= ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
= „UË

ÁŸÿêÿ
{⁄UÙ∑§∑§⁄U ÿÊŸË
= „U≈UÊ∑§⁄U ß‚
’Ê⁄U-’Ê⁄U
fl‡Ê◊˜
ŸÿØ
= ÁŸL§h
= ∑§⁄U–
[äÿÊŸÿÙª‚ ©UûÊ◊ •ı⁄U •àÿãà ‚Èπ∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
¬˝‡ÊÊãÃ◊Ÿ‚¢ sÔŸ¢ ÿÙÁªŸ¢ ‚Èπ◊ÈûÊ◊◊˜–
©U¬ÒÁà ‡ÊÊãÃ⁄U¡‚¢ ’˝rÊÔ÷ÍÃ◊∑§À◊·◊˜H 27H
¬˝‡ÊÊãÃ◊Ÿ‚◊˜ , Á„U, ∞Ÿ◊˜ , ÿÙÁªŸ◊˜ , ‚Èπ◊˜ , ©UûÊ◊◊˜,
©U¬ÒÁÃ, ‡ÊÊãÃ⁄U¡‚◊˜ , ’˝rÊÔ÷ÍÃ◊˜ , •∑§À◊·◊˜H 27H
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ∞Ÿ◊˜ = ß‚
{
¬˝‡ÊÊãÃ◊Ÿ‚◊˜ = Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ ÷‹Ë
¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊÊãà „ÒU,
{
•∑§À◊·◊˜ = ¡Ù ¬Ê¬‚ ⁄UÁ„UÃ
„ÒU (•ı⁄U)
’˝rÊÔ÷ÍÃ◊˜

ÿÙÁªŸ◊˜
{‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
= ’˝rÊÔ∑§ ‚ÊÕ
∞∑§Ë÷Êfl „ÈU∞
= ÿÙªË∑§Ù

{
Á¡‚∑§Ê ⁄U¡ÙªÈáÊ
‡ÊÊãÃ⁄U¡‚◊˜ = ‡ÊÊãà „UÙ ªÿÊ „ÒU,
(∞‚)
©UûÊ◊◊˜
‚Èπ◊˜
©U¬ÒÁÃ
= ©UûÊ◊
= •ÊŸãŒ
= ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
ÿÈÜ¡ãŸfl¢ ‚ŒÊà◊ÊŸ¢ ÿÙªË ÁflªÃ∑§À◊·—–
‚ÈπŸ ’˝rÊÔ‚¢S¬‡Ê¸◊àÿãâ ‚Èπ◊‡ŸÈÃH 28H
ÿÈÜ¡Ÿ˜ , ∞fl◊˜ , ‚ŒÊ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , ÿÙªË, ÁflªÃ∑§À◊·—,
‚ÈπŸ, ’˝rÊÔ‚¢S¬‡Ê¸◊˜ , •àÿãÃ◊˜ , ‚Èπ◊˜ , •‡ŸÈÃH 28H
•ı⁄U fl„Uó
ÁflªÃ∑§À◊·— = ¬Ê¬⁄UÁ„Uà ∞fl◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
ÿÙªË = ÿÙªË ‚ŒÊ = ÁŸ⁄UãÃ⁄U
158 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

•Êà◊ÊŸ◊˜ {
= •Êà◊Ê∑§Ù
(¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥)
’˝rÊÔ‚¢S¬‡Ê¸◊˜ {
= ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë
¬˝ÊÁåÃM§¬
•àÿãÃ◊˜ = •ŸãÃ
ÿÈÜ¡Ÿ˜ = ‹ªÊÃÊ „ÈU•Ê ‚Èπ◊˜ = •ÊŸãŒ∑§Ê
‚ÈπŸ = ‚Èπ¬Ífl∑¸ § •‡ŸÈÃ = •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
[‚Ê¢ÅÿÿÙªË∑§ √ÿfl„UÊ⁄U∑§Ê‹∑§Ë ÁSÕÁÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚fl¸÷ÍÃSÕ◊Êà◊ÊŸ¢ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ øÊà◊ÁŸ–
߸ˇÊÃ ÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê ‚fl¸òÊ ‚◊Œ‡Ê¸Ÿ—H 29H
‚fl¸÷ÍÃSÕ◊˜ , •Êà◊ÊŸ◊˜ , ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ, ø, •Êà◊ÁŸ,
߸ˇÊÃ, ÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê, ‚fl¸òÊ, ‚◊Œ‡Ê¸Ÿ—H 29H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó

{
‚fl¸√ÿÊ¬Ë •Ÿãà •Êà◊ÊŸ◊˜ = •Êà◊Ê∑§Ù
øß◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚
ÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê = ÁSÕÁÃM§¬ ÿÙª‚ {
‚fl¸÷ÍÃSÕ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥◊¥
ÁSÕÃ
ÿÈQ§ •Êà◊ÊflÊ‹Ê ø = •ı⁄U
(ÃÕÊ) ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ = ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ù
‚fl¸òÊ = ‚’◊¥ •Êà◊ÁŸ {
= •Êà◊Ê◊¥
{
‚◊Œ‡Ê¸Ÿ— = ‚◊÷Êfl‚
ŒπŸflÊ‹Ê ÿÙªË ß¸ˇÊÃ
(∑§ÁÀ¬Ã)
= ŒπÃÊ „ÒU–
[‚fl¸òÊ ÷ªflg‡Ê¸Ÿ∑§Ê »§‹–]
ÿÙ ◊Ê¢ ¬‡ÿÁà ‚fl¸òÊ ‚flZ ø ◊Áÿ ¬‡ÿÁÖ
ÃSÿÊ„¢U Ÿ ¬˝áʇÿÊÁ◊ ‚ ø ◊ Ÿ ¬˝áʇÿÁÃH 30H
ÿ—, ◊Ê◊˜, ¬‡ÿÁÃ, ‚fl¸òÊ, ‚fl¸◊˜ , ø, ◊Áÿ, ¬‡ÿÁÃ,
ÃSÿ, •„U◊˜ , Ÿ, ¬˝áʇÿÊÁ◊, ‚—, ø, ◊, Ÿ, ¬˝áʇÿÁÃH 30H
 •äÿÊÿ 6 159
•ı⁄Uó
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· ¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU,
‚fl¸òÊ = ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ÃSÿ = ©U‚∑§ Á‹ÿ

◊Ê◊˜

¬‡ÿÁÃ
{
‚’∑§ •Êà◊M§¬
= ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§Ù
„UË (√ÿʬ∑§)
= ŒπÃÊ „ÒU
•„U◊˜ = ◊Ò¥
{
Ÿ, ¬˝áʇÿÊÁ◊= •ŒÎ‡ÿ Ÿ„UË¥
ø
„UÙÃÊ
= •ı⁄U
ø = •ı⁄U ‚— = fl„U
‚fl¸◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ù ◊ = ◊⁄U Á‹ÿ
◊Áÿ {
= ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§
•ãê¸Ã * {
Ÿ,¬˝áʇÿÁà = •ŒÎ‡ÿ Ÿ„UË¥
„UÙÃÊ–
[÷ÁQ§mÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜∑§Ù ¬˝Êåà „ÈU∞ ÃÕÊ ‚Ê¢ÅÿÿÙªmÊ⁄UÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝ÊåÃ
„ÈU∞ ¬ÈL§·Ù¥∑§ ‹ˇÊáÊ •ı⁄U ◊„Uûfl∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–]
‚fl¸÷ÍÃÁSÕâ ÿÙ ◊Ê¢ ÷¡àÿ∑§àfl◊ÊÁSÕ×–
‚fl¸ÕÊ flø◊ÊŸÙ˘Á¬ ‚ ÿÙªË ◊Áÿ fløÃH 31H
‚fl¸÷ÍÃÁSÕÃ◊˜ , ÿ—, ◊Ê◊˜ , ÷¡ÁÃ, ∞∑§àfl◊˜ , •ÊÁSÕ×,
‚fl¸ÕÊ, flø◊ÊŸ—, •Á¬, ‚—, ÿÙªË, ◊Áÿ, fløÃH 31H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄Uó
ÿ—
∞∑§àfl◊˜
= ¡Ù ¬ÈL§·
= ∞∑§Ë÷Êfl◊¥
◊Ê◊˜ = { ◊ÈflÊ‚È¤Ê ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
Œfl ∑§Ù
•ÊÁSÕ× = ÁSÕà „UÙ∑§⁄U ÷¡Áà = ÷¡ÃÊ „ÒU,
‚fl¸÷ÍÃÁSÕÃ◊˜ = {
‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥◊¥
•Êà◊M§¬‚ ÁSÕÃ
‚—
ÿÙªË
= fl„U
= ÿÙªË
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 9 ‡‹UÊ∑§ 6 ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
160 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
‚fl¸ÕÊ = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥ („UË)
flø◊ÊŸ— = ’⁄UÃÃÊ „ÈU•Ê
•Á¬ = ÷Ë fløÃ = ’⁄UÃÃÊ „ÒU–
•Êà◊ı¬êÿŸ ‚fl¸òÊ ‚◊¢ ¬‡ÿÁà ÿÙ˘¡È¸Ÿ–
‚Èπ¢ flÊ ÿÁŒ flÊ ŒÈ—π¢ ‚ ÿÙªË ¬⁄U◊Ù ◊×H 32H
•Êà◊ı¬êÿŸ, ‚fl¸òÊ, ‚◊◊˜ , ¬‡ÿÁÃ, ÿ—, •¡¸ÈŸ,
‚Èπ◊˜ , flÊ, ÿÁŒ, flÊ, ŒÈ—π◊˜ , ‚—, ÿÙªË, ¬⁄U◊—, ◊×H 32H
•ı⁄Uó
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ÈŸ! ÿÁŒ, flÊ = •ÕflÊ
ÿ—
•Êà◊ı¬êÿŸ
‚fl¸òÊ
‚◊◊˜
=
=
=
=
¡Ù ÿÙªË
•¬ŸË ÷Ê°Áà *
‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥◊¥
‚◊
ŒÈ—π◊˜

‚—
{
ŒÈ—π∑§Ù (÷Ë
= ‚’◊¥ ‚◊
ŒπÃÊ „ÒU),
= fl„U
¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU ÿÙªË = ÿÙªË
flÊ = •ı⁄U ¬⁄U◊— = ¬⁄U◊ üÊc∆U
‚Èπ◊˜ = ‚Èπ ◊× = ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU–
[◊Ÿ∑§Ë ø¢ø‹ÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •¡¸ÈŸ∑§Ê ‚◊àflÿÙª∑§Ë ÁSÕ⁄UÃÊ∑§Ù •ı⁄U
◊Ÿ∑§ ÁŸª˝„U∑§Ù •àÿãà ∑§Á∆UŸ ◊ÊŸŸÊ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
ÿÙ˘ÿ¢ ÿÙªSàflÿÊ ¬˝ÙQ§— ‚ÊêÿŸ ◊œÈ‚ÍŒŸ–
∞ÃSÿÊ„¢U Ÿ ¬‡ÿÊÁ◊ øÜø‹àflÊÁàSÕÁâ ÁSÕ⁄UÊ◊˜H 33H
* ¡Ò‚ ◊ŸÈcÿ •¬Ÿ ◊SÃ∑§, „ÊÕ, ¬Ò⁄U •ÊÒ⁄U ªÈŒÊÁŒ∑§Ê¢∑§ ‚ÊÕ ’˝ÊrÊáÊ, ˇÊÁòÊÿ,
‡ÊÍŒ˝ •ÊÒ⁄U ê‹Uë¿UÊÁŒ∑§Ê¢∑§Ê-‚Ê ’Ãʸfl ∑§⁄UÃÊ „È•Ê ÷Ë ©Ÿ◊¢ •Êà◊÷Êfl •ÕʸØ •¬ŸÊ¬Ÿ
‚◊ÊŸ „ÊŸ‚, ‚Èπ •ÊÒ⁄U ŒÈ—π∑§Ê ‚◊ÊŸ „Ë ŒπÃÊ „Ò, flÒ‚ „Ë ‚’ ÷ÍÃÊ¢◊¢ ŒπŸÊ
““•¬ŸË ÷Ê°UÁÔ” ‚◊ ŒπŸÊ „Ò–
 •äÿÊÿ 6 161
ÿ—, •ÿ◊˜, ÿÙª—, àflÿÊ, ¬˝ÙQ§—, ‚ÊêÿŸ, ◊œÈ‚ÍŒŸ,
∞ÃSÿ, •„U◊˜ , Ÿ, ¬‡ÿÊÁ◊, øÜø‹àflÊØ , ÁSÕÁÃ◊˜ ,ÁSÕ⁄UÊ◊˜H 33H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§ flÊÄÿÙ¥∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U •¡¸ÈŸ ’Ù‹ó

◊œÈ‚ÍŒŸ = „U ◊œÈ‚ÍŒŸ! øÜø‹àflÊØ = ø¢ø‹ „UÙŸ‚

ÿ— = ¡Ù •„U◊˜ = ◊Ò¥
•ÿ◊˜ = ÿ„U ∞ÃSÿ = ß‚∑§Ë
ÿÙª— = ÿÙª ÁSÕ⁄UÊ◊˜ = ÁŸàÿ
àflÿÊ = •Ê¬Ÿ ÁSÕÁÃ◊˜ = ÁSÕÁÃ∑§Ù
‚ÊêÿŸ = ‚◊÷Êfl‚ Ÿ = Ÿ„UË¥
¬˝ÙQ§— = ∑§„UÊ „ÒU, (◊Ÿ∑§) ¬‡ÿÊÁ◊ = ŒπÃÊ „Í°U–

øÜø‹¢ Á„U ◊Ÿ— ∑ΧcáÊ ¬˝◊ÊÁÕ ’‹flŒ˜ŒÎ…U◊˜–

ÃSÿÊ„¢U ÁŸª˝„¢U ◊ãÿ flÊÿÙÁ⁄Ufl ‚ÈŒÈc∑§⁄U◊˜H 34H
øÜø‹◊˜ , Á„U, ◊Ÿ—, ∑ΧcáÊ, ¬˝◊ÊÁÕ, ’‹flØ , ŒÎ…U◊˜ ,
ÃSÿ, •„U◊˜ , ÁŸª˝„U◊˜ , ◊ãÿ, flÊÿÙ—, ßfl, ‚ÈŒÈc∑§⁄U◊˜H 34H

Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ (•Ã—) = ß‚Á‹ÿ

∑ΧcáÊ = „U üÊË∑ΧcáÊ! ÃSÿ = ©U‚∑§Ê
(ÿ„U) ÁŸª˝„U◊˜ = fl‡Ê◊¥ ∑§⁄UŸÊ
◊Ÿ— = ◊Ÿ •„U◊˜ = ◊Ò¥
øÜø‹◊˜ = ’«∏UÊ ø¢ø‹,
¬˝◊ÊÁÕ {
= ¬˝◊ÕŸ
Sfl÷ÊflflÊ‹Ê,
flÊÿÙ—
ßfl
=
=
flÊÿÈ∑§Ù ⁄UÙ∑§Ÿ∑§Ë
÷Ê°ÁÃ
ŒÎ…U◊˜ = ’«∏UÊ ŒÎ…U∏ (•ı⁄U) ‚ÈŒÈc∑§⁄U◊˜ = •àÿãà ŒÈc∑§⁄
’‹flØ = ’‹flÊŸ˜ „ÒU– U◊ãÿ = ◊ÊŸÃÊ „Í°U–
162 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[•èÿÊ‚ •ı⁄U flÒ⁄UÊÇÿ‚ ◊Ÿ fl‡Ê◊¥ „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
•‚¢‡Êÿ¢ ◊„UÊ’Ê„UÙ ◊ŸÙ ŒÈÌŸª˝„¢U ø‹◊˜–
•èÿÊ‚Ÿ ÃÈ ∑§ıãÃÿ flÒ⁄UÊÇÿáÊ ø ªÎsÔÃH 35H
•‚¢‡Êÿ◊˜ , ◊„UÊ’Ê„UÙ, ◊Ÿ—, ŒÈÌŸª˝„U◊˜ , ø‹◊˜ ,
•èÿÊ‚Ÿ, ÃÈ , ∑§ıãÃÿ, flÒ⁄UÊÇÿáÊ, ø, ªÎsÔÃH 35H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
◊„UÊ’Ê„UÙ =„U ◊„UÊ’Ê„UÙ! ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ
•‚¢‡Êÿ◊˜
◊Ÿ—
=
=
ÁŸ—‚ãŒ„U
◊Ÿ
∑§ıãÃÿ {
= „U ∑ȧãÃˬÈòÊ •¡¸ŸÈ !
(ÿ„U)
ø‹◊˜ =ø¢ø‹ (•ı⁄U) •èÿÊ‚Ÿ = •èÿÊ‚*
ø = •ı⁄
ŒÈÌŸª˝„U◊˜ {
= ∑§Á∆UŸÃÊ‚ fl‡Ê◊¥ flÒ⁄UÊÇÿáÊ
„UÙŸflÊ‹Ê „ÒU; ªÎsÃÔ 
= flÒ⁄UÊÇÿ‚
= fl‡Ê◊¥ „UÙÃÊ „ÒU–
[◊Ÿ∑§ fl‡Ê◊¥ Ÿ ∑§⁄UŸ¬⁄U ÿÙª∑§Ë ŒÈc¬˝ÊåÿÃÊ∑§Ê •ı⁄U fl‡Ê◊¥
„UÙŸ¬⁄U ¬˝Êåà „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•‚¢ÿÃÊà◊ŸÊ ÿÙªÙ ŒÈc¬˝Ê¬ ßÁà ◊ ◊Á×–
fl‡ÿÊà◊ŸÊ ÃÈ ÿÃÃÊ ‡ÊÄÿÙ˘flÊåÃÈ◊ȬÊÿ×H 36H
•‚¢ÿÃÊà◊ŸÊ, ÿÙª—, ŒÈc¬˝Ê¬—, ßÁÃ, ◊, ◊Á×,
fl‡ÿÊà◊ŸÊ, ÃÈ , ÿÃÃÊ, ‡ÊÄÿ—, •flÊåÃÈ◊˜ , ©U¬Êÿ×H 36H
ÄÿÙ¥Á∑§ó

{
Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ fl‡Ê◊¥ ÿÙª—
•‚¢ÿÃÊà◊ŸÊ = Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê Ÿ„UË¥ ŒÈc¬˝Ê¬—
„ÒU, ∞‚ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ÃÈ
= ÿÙª
= ŒÈc¬˝Êåÿ „ÒU
= •ı⁄U
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 12 ‡‹UÊ∑§ 9 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¢ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
 •äÿÊÿ 6 163

fl‡ÿÊà◊ŸÊ = { fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ •flÊåÃÈ◊˜

◊ŸflÊ‹
= ¬˝Êåà „UÙŸÊ

ÿÃÃÊ = { ¬˝ÿàŸ‡ÊË‹ ‡ÊÄÿ— = ‚„U¡ „ÒUó

¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ßÁà = ÿ„U
©U¬Êÿ× = { ‚ÊœŸ‚ ◊ = ◊⁄UÊ
(©U‚∑§Ê) ◊Á× = ◊à „ÒU–
[ÿÙª÷˝c≈UÔU ¬ÈL§·∑§Ë ªÁÃ∑§ ‚ê’ãœ◊¥ •¡¸ÈŸ∑§Ê ¬˝‡Ÿ •ı⁄U ©U‚∑§
©U÷ÿ÷˝c≈UÔU „UÙŸ∑§Ë ‡Ê¢∑§Ê–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
•ÿÁ× üÊhÿÙ¬ÃÙ ÿÙªÊìÊÁ‹Ã◊ÊŸ‚—–
•¬˝Êåÿ ÿÙª‚¢Á‚Áh¢ ∑§Ê¢ ªÁâ ∑ΧcáÊ ªë¿UÁÃH 37H
•ÿÁ×, üÊhÿÊ, ©U¬×, ÿÙªÊØ , øÁ‹Ã◊ÊŸ‚—,
•¬˝Êåÿ, ÿÙª‚¢Á‚Áh◊˜ , ∑§Ê◊˜ , ªÁÃ◊˜ , ∑ΧcáÊ, ªë¿UÁÃH 37H
ß‚¬⁄U •¡¸ÈŸ ’Ù‹ó
∑ΧcáÊ = „U üÊË∑ΧcáÊ!
{
üÊhÿÊ, ©U¬×= ¡Ê ÿÊª◊¥ üÊhÊ
⁄UπŸflÊ‹Ê „ÒU; Á∑¢§ÃÈ
{
ÿÙª∑§Ë Á‚Áh∑§Ù
ÿÙª‚¢Á‚Áh◊˜= •ÕʸØ ÷ªflØ-
‚ÊˇÊÊà∑§Ê⁄U∑§Ù

•ÿÁ×
{
‚¢ÿ◊Ë Ÿ„UË¥ „ÒU,
= (ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ
•ãÃ∑§Ê‹◊¥)
•¬˝Êåÿ
∑§Ê◊˜
= Ÿ ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U
= Á∑§‚

{
Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ ÿÙª‚
ÿÙªÊØ- ªÁÃ◊˜
= ÁfløÁ‹Ã „UÙ = ªÁÃ∑§Ù
øÁ‹Ã◊ÊŸ‚— ªÿÊ „ÒU, (∞‚Ê
‚Êœ∑§ ÿÙªË) ªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
∑§ÁìÊãŸÙ÷ÿÁfl÷˝c≈UÔUÁ‡¿UãŸÊ÷˝Á◊fl Ÿ‡ÿÁÖ
•¬˝ÁÃc∆UÙ ◊„UÊ’Ê„UÙ Áfl◊Í…UÙ ’˝rÊÔáÊ— ¬ÁÕH 38H
164 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
∑§ÁìÊØ , Ÿ, ©÷ÿÁfl÷˝c≈UUÔ—, Á¿UãŸÊ÷˝◊˜ , ßfl, Ÿ‡ÿÁÃ,
•¬˝ÁÃc∆U—, ◊„UÊ’Ê„UÙ, Áfl◊Í…—, ’˝rÊÔáÊ—, ¬ÁÕH 38H
•ı⁄Uó
◊„UÊ’Ê„UÙ
∑§ÁìÊØ
=
=
„U ◊„UÊ’Ê„UÙ! Á¿UãŸÊ÷˝◊˜ =
ÄÿÊ (fl„U) { Á¿ãŸ-Á÷ãŸ
’ÊŒ‹∑§Ë
’˝rÊÔáÊ— = ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ ßfl ÷Ê°Áà =
¬ÁÕ = ◊ʪ¸◊¥
{
ŒÙŸÙ¥ •Ù⁄U‚ ÷˝c≈UUÔ
©U÷ÿÁfl÷˝c≈UÔU— =
„UÙ∑§⁄U
Áfl◊Í…U—
•¬˝ÁÃc∆U— = •ÊüÊÿ⁄UÁ„Uà ¬ÈL§· „UÙ ¡ÊÃÊ? {
= ◊ÙÁ„Uà (•ı⁄U) Ÿ, Ÿ‡ÿÁà = Ÿc≈U ÃÙ Ÿ„UË¥

[‚¢‡ÊÿÁŸflÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •¡¸ÈŸ∑§Ë ÷ªflÊŸ˜‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]

∞Ãã◊ ‚¢‡Êÿ¢ ∑ΧcáÊ ¿UûÊÈ◊„¸USÿ‡Ê·Ã—–
àflŒãÿ— ‚¢‡ÊÿSÿÊSÿ ¿UûÊÊ Ÿ sÔȬ¬lÃH 39H
∞ÃØ , ◊, ‚¢‡Êÿ◊˜ , ∑ΧcáÊ, ¿UûÊÈ◊˜ , •„¸UÁ‚, •‡Ê·Ã—,
àflŒãÿ—, ‚¢‡ÊÿSÿ, •Sÿ, ¿UûÊÊ, Ÿ, Á„U, ©U¬¬lÃH 39H
∑ΧcáÊ =„U üÊË∑ΧcáÊ! Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§
◊
∞ÃØ
=
=
◊⁄U
ß‚
àflŒãÿ— = {
•Ê¬∑§ Á‚flÊ
ŒÍ‚⁄UÊ
‚¢‡Êÿ◊˜ =‚¢‡Êÿ∑§Ù •Sÿ = ß‚
•‡Ê·Ã— =‚ê¬ÍáʸM§¬‚ ‚¢‡ÊÿSÿ = ‚¢‡Êÿ∑§Ê
¿UûÊÈ◊˜ {
= ¿UŒŸ ∑§⁄UŸ∑§ ¿UûÊÊ = ¿UŒŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê

•„¸UÁ‚
Á‹ÿ (•Ê¬ „UË)
= ÿÙÇÿ „Ò¥; {
Ÿ, ©U¬¬lÃ = Á◊‹ŸÊ ‚ê÷fl
Ÿ„UË¥ „ÒU–
[•¡¸ÈŸ∑§Ë ‡Ê¢∑§Ê∑§ ©UûÊ⁄U◊¥ ÿÙª÷˝c≈UÔU ¬ÈL§·∑§Ë ŒÈª¸ÁÃ∑§Ê ÁŸ·œ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
¬ÊÕ¸ ŸÒfl„U ŸÊ◊ÈòÊ ÁflŸÊ‡ÊSÃSÿ ÁfllÃ–
Ÿ Á„U ∑§ÀÿÊáÊ∑Χà∑§Á‡øŒ˜ŒÈª¸Áâ ÃÊà ªë¿UÁÃH 40H
 •äÿÊÿ 6 165
¬ÊÕ¸, Ÿ, ∞fl, ß„U, Ÿ, •◊ÈòÊ, ÁflŸÊ‡Ê—, ÃSÿ, ÁfllÃ,
Ÿ, Á„U, ∑§ÀÿÊáÊ∑ΧØ , ∑§Á‡øØ , ŒÈª¸ÁÃ◊˜ , ÃÊÃ, ªë¿UÁÃH 40H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! ÃÊà = „U åÿÊ⁄U!

{
ÃSÿ = ©U‚ ¬ÈL§·∑§Ê •Êà◊ÙhÊ⁄U∑§
Ÿ = Ÿ (ÃÙ) Á‹ÿ •ÕʸØ
ß„U = ß‚ ‹Ù∑§◊¥ ∑ ÀÿÊáÊ∑ΧØ = ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§
ÁflŸÊ‡Ê— = ÁflŸÊ‡Ê Á‹ÿ ∑§◊¸
ÁfllÃ = „UÙÃÊ „ÒU (•ı⁄U) ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
Ÿ = Ÿ
•◊ÈòÊ = ¬⁄U‹Ù∑§◊¥ ∑§Á‡øØ = ∑§Ù߸ ÷Ë ◊ŸÈcÿ
∞fl = „UË; ŒÈª¸ÁÃ◊˜ = ŒÈª¸ÁÃ∑§Ù
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ Ÿ, ªë¿UÁà = ¬˝Êåà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–
[ÿÙª÷˝c≈U ¬ÈL§·Ù¥∑§Ù Sflª¸‹Ù∑§ •ı⁄U ¬ÁflòÊ œŸflÊŸ˜∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ¡ã◊ ¬˝ÊåÃ
„UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬˝Êåÿ ¬Èáÿ∑ΧÃÊ¢ ‹Ù∑§ÊŸÈÁ·àflÊ ‡ÊʇflÃË— ‚◊Ê—–
‡ÊÈøËŸÊ¢ üÊË◊ÃÊ¢ ª„U ÿÙª÷˝c≈UÙ˘Á÷¡ÊÿÃH 41H
¬˝Êåÿ, ¬Èáÿ∑ΧÃÊ◊˜ , ‹Ù∑§ÊŸ˜ , ©UÁ·àflÊ, ‡ÊʇflÃË—, ‚◊Ê—,
‡ÊÈøËŸÊ◊˜ , üÊË◊ÃÊ◊˜ , ª„U, ÿÙª÷˝c≈U—Ô , •Á÷¡ÊÿÃH 41H
Á∑¢§ÃÈ fl„Uó
ÿÙª÷˝c≈UÔU— = ÿÙª÷˝c≈U ¬ÈL§· ¬˝Êåÿ
{
= ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U,
(©UŸ◊¥)
¬Èáÿ∑ΧÃÊ◊˜ = ¬ÈáÿflÊŸÙ¥∑§ ‡ÊʇflÃË— = ’„ÈUÃ

‹Ù∑§ÊŸ˜
{
‹Ù∑§Ù¥∑§Ù •ÕʸØ ‚◊Ê—
= SflªÊ¸ÁŒ ©UûÊ◊
‹Ù∑§Ù¥∑§Ù
©UÁ·àflÊ
= fl·ÙZÃ∑§
{
= ÁŸflÊ‚ ∑§⁄U∑§
(Á»§⁄U)
166 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
‡ÊÈøËŸÊ◊˜ = ‡ÊÈh •Êø⁄UáÊflÊ‹ ª„U = ÉÊ⁄U◊¥
üÊË◊ÃÊ◊˜ = üÊË◊ÊŸ˜ ¬ÈL§·Ù¥∑§ •Á÷¡ÊÿÃ = ¡ã◊ ‹ÃÊ „ÒU–
[flÒ⁄UÊÇÿflÊŸ˜ ÿÙª÷˝c≈UÙ¥∑§Ê ôÊÊŸflÊŸ˜ ÿÙÁªÿÙ¥∑§ ÉÊ⁄UÙ¥◊¥ ¡ã◊ •ı⁄U ¬Ífl¸Œ„U∑§
’ÈÁhÿÙª∑§Ù •ŸÊÿÊ‚ „UË ¬˝Êåà „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•ÕflÊ ÿÙÁªŸÊ◊fl ∑ȧ‹ ÷flÁà œË◊ÃÊ◊˜–
∞ÃÁh ŒÈ‹¸÷Ã⁄¢U ‹Ù∑§ ¡ã◊ ÿŒËŒÎ‡Ê◊˜H 42H
•ÕflÊ, ÿÙÁªŸÊ◊˜ , ∞fl, ∑ȧ‹, ÷flÁÃ, œË◊ÃÊ◊˜ ,
∞ÃØ , Á„U, ŒÈ‹¸÷Ã⁄U◊˜ , ‹Ù∑§, ¡ã◊, ÿØ , ߸ŒÎ‡Ê◊˜H 42H

{ {
•ÕflÊ ÷flÁà = ¡ã◊ ‹ÃÊ „ÒU–
•ÕflÊ = (flÒ ⁄U
Ê ÇÿflÊŸ˜ ¬È
L §· (¬⁄¢UÃÈ)
©UŸ ‹Ù∑§Ù¥◊¥ Ÿ ߸ŒÎ‡Ê◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê
¡Ê∑§⁄U) ÿØ = ¡Ù
∞ÃØ = ÿ„U
œË◊ÃÊ◊˜ = ôÊÊŸflÊŸ˜ ¡ã◊ = ¡ã◊ „ÒU, (‚Ù)
ÿÙÁªŸÊ◊˜ = ÿÙÁªÿÙ¥∑§ ‹Ù∑§ = ‚¢‚Ê⁄U◊¥
∞fl = „UË Á„U = ÁŸ—‚ãŒ„U
∑ȧ‹ = ∑ȧ‹◊¥ ŒÈ‹¸÷Ã⁄U◊˜ = •àÿãà ŒÈ‹÷¸ „ÒU–
ÃòÊ Ã¢ ’ÈÁh‚¢ÿÙª¢ ‹÷Ã ¬ıfl¸ŒÁ„U∑§◊˜–
ÿÃÃ ø ÃÃÙ ÷Íÿ— ‚¢Á‚hı ∑ȧL§ŸãŒŸH 43H
ÃòÊ, Ã◊˜ , ’ÈÁh‚¢ÿÙª◊˜ , ‹÷Ã, ¬ıfl¸ŒÁ„U∑§◊˜,
ÿÃÃ, ø, Ã×, ÷Íÿ—, ‚¢Á‚hı, ∑ȧL§ŸãŒŸH 43H
•ı⁄U fl„U ¬ÈL§·ó
ÃòÊ
Ã◊˜
= fl„UÊ°
= ©U‚
{
¬ıfl¸ŒÁ„U∑§◊˜ = ¬„‹ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥
‚¢ª˝„U Á∑§ÿ „ÈU∞
 •äÿÊÿ 6 167

{ {
’ÈÁh∑§ ‚¢ÿÊª∑§Ù Ã× = ©U‚∑§ ¬˝÷Êfl‚
•ÕʸØ ‚◊’ÈÁh- (fl„U)
’ÈÁh‚¢ÿÙª◊˜ = M§¬ ÿÙª∑§ ÷Íÿ— = Á»§⁄U

{
‚¢S∑§Ê⁄UÙ¥∑§Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë
(•ŸÊÿÊ‚ „UË) ‚¢Á‚hı = ¬˝ÊÁåÃM§¬ Á‚Áh∑§
‹÷Ã = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU Á‹ÿ (¬„U‹‚
ø = •ı⁄U ÷Ë ’…∏U∑§⁄U)
∑ȧL§ŸãŒŸ = „U ∑ȧL§ŸãŒŸ! ÿÃÃ = ¬˝ÿàŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
[¬ÁflòÊ œÁŸÿÙ¥∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ¡ã◊ ‹ŸflÊ‹ ÿÙª÷˝c≈UÔUÙ¥∑§Ê ÷Ë ¬ÍflʸèÿÊ‚∑§
’‹‚ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë •Ù⁄U •Ê∑§Ì·Ã Á∑§ÿ ¡ÊŸ∑§Ê ÃÕÊ ÿÙª∑§Ë Á¡ôÊÊ‚Ê∑§
◊„Uûfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬ÍflʸèÿÊ‚Ÿ ÃŸÒfl ÁOÔUÿÃ sÔfl‡ÊÙ˘Á¬ ‚—–
Á¡ôÊÊ‚È⁄UÁ¬ ÿÙªSÿ ‡Ê錒˝rÊÔÊÁÃfløÃH 44H
¬ÍflʸèÿÊ‚Ÿ, ÃŸ, ∞fl, ÁOÔUÿÃ, Á„U, •fl‡Ê—, •Á¬, ‚—,
Á¡ôÊÊ‚È—, •Á¬, ÿÙªSÿ, ‡Ê錒˝rÊÔ, •ÁÃfløÃH 44H
•ı⁄Uó

‚—

•fl‡Ê—
{
fl„U (üÊË◊ÊŸÙ¥∑§
= ÉÊ⁄U◊¥ ¡ã◊
‹Ÿfl Ê‹Ê ÿÙª÷˝c≈UUÔ)
= ¬⁄Uʜ˟ „ÈU•Ê
ÁOÔUÿÃ

ÿÙªSÿ
= { •Ê∑§Ì·Ã Á∑§ÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒU, (ÃÕÊ)
= { ‚◊’ÈÁhM§¬
ÿÙª∑§Ê
•Á¬ = ÷Ë Á¡ôÊÊ‚È—
= Á¡ôÊÊ‚È
ÃŸ = ©U‚ •Á¬ = ÷Ë
¬ÍflʸèÿÊ‚Ÿ = ¬„U‹∑ § •èÿÊ‚‚
∞fl = „UË
{
flŒ◊¥ ∑§„U „ÈU∞
‡Ê錒˝rÊÔ = ‚∑§Ê◊ ∑§◊ÙZ∑§
»§‹∑§Ù
Á„U = {
ÁŸ—‚ãŒ„U
(÷ªflÊŸ˜∑§Ë •Ù⁄U) ¡ÊÃÊ „ÒU–{
•ÁÃfløÃ = ©UÀ‹¢ÉÊŸ ∑§⁄U
168 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[ÿÙÁªÿÙ¥∑§ ∑ȧ‹◊¥ ¡ã◊ ‹ŸflÊ‹ ÿÙª÷˝c≈U∑§Ù ¬⁄U◊ªÁà ¬˝Êåà „UÙŸ∑§Ê
∑§ÕŸ–]
¬˝ÿàŸÊlÃ◊ÊŸSÃÈ ÿÙªË ‚¢‡ÊÈhÁ∑§ÁÀ’·—–
•Ÿ∑§¡ã◊‚¢Á‚hSÃÃÙ ÿÊÁà ¬⁄UÊ¢ ªÁÃ◊˜H 45H
¬˝ÿàŸÊØ , ÿÃ◊ÊŸ—, ÃÈ , ÿÙªË, ‚¢‡ÊÈhÁ∑§ÁÀ’·—,
•Ÿ∑§¡ã◊‚¢Á‚h—, Ã×, ÿÊÁÃ, ¬⁄UÊ◊˜ , ªÁÃ◊˜H 45H
ÃÈ =¬⁄¢UÃÈ ¡ã◊◊¥ ‚¢Á‚h
¬˝ÿàŸÊØ =¬˝ÿàŸ¬Ífl∑¸ § „UÙ∑§⁄U
ÿÃ◊ÊŸ—
ÿÙªË
=
=
•èÿÊ‚ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê
ÿÙªË (ÃÙ)
‚¢‡ÊÈhÁ∑§ÁÀ’·—= { ‚ê¬Íáʸ ¬Ê¬Ù¥‚
⁄UÁ„UÃ „UÙ

{
Á¬¿U‹ •Ÿ∑§
•Ÿ∑§¡ã◊‚¢Á‚h—= ¡ã◊Ù¥∑§ ‚¢S∑§Ê⁄U-
’‹‚ ß‚Ë
Ã× =
¬⁄UÊ◊˜ , ªÁÃ◊˜ =
ÿÊÁÃ =
Á»§⁄U Ãà∑§Ê‹ „UË
¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ù
¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[ÿÙªË∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê ∑§ÕŸ •ı⁄U ÿÙªË ’ŸŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ–]
ìÁSflèÿÙ˘Áœ∑§Ù ÿÙªË ôÊÊÁŸèÿÙ˘Á¬ ◊ÃÙ˘Áœ∑§—–
∑§Ì◊èÿ‡øÊÁœ∑§Ù ÿÙªË ÃS◊ÊlÙªË ÷flʡȸŸH 46H
ìÁSflèÿ—, •Áœ∑§—, ÿÙªË, ôÊÊÁŸèÿ—, •Á¬, ◊×, •Áœ∑§—,
∑§Ì◊èÿ—, ø, •Áœ∑§—, ÿÙªË, ÃS◊ÊØ , ÿÙªË, ÷fl, •¡¸ÈŸH 46H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
ÿÙªË = ÿÙªË ◊× = ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU
ìÁSflèÿ— = ìÁSflÿÙ¥‚ ø = •ı⁄U
•Áœ∑§—
ôÊÊÁŸèÿ—
=
=
üÊc∆U „ÒU,
‡ÊÊSòÊôÊÊÁŸÿÙ¥‚
∑ Ì◊èÿ— {
= ‚∑§Ê◊ ∑§◊¸
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥‚ ÷Ë
•Á¬ = ÷Ë ÿÙªË = ÿÙªË
•Áœ∑§— = üÊc∆UU •Áœ∑§— = üÊc∆U „ÒU;
 •äÿÊÿ 6 169
ÃS◊ÊØ = ß‚‚ ÿÙªË = ÿÙªË
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ÈŸ! (ÃÍ) ÷fl = „UÙ–
[‚’ ÿÙÁªÿÙ¥◊¥‚ •Ÿãÿ ¬˝◊‚ üÊhʬÍfl¸∑§ ÷ªflÊŸ˜∑§Ê ÷¡Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹ ÿÙªË∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
ÿÙÁªŸÊ◊Á¬ ‚fl¸·Ê¢ ◊Œ˜ªÃŸÊãÃ⁄UÊà◊ŸÊ–
üÊhÊflÊã÷¡Ã ÿÙ ◊Ê¢ ‚ ◊ ÿÈQ§Ã◊Ù ◊×H 47H
ÿÙÁªŸÊ◊˜ , •Á¬, ‚fl¸·Ê◊˜ , ◊Œ˜ª Ô ÃŸ, •ãÃ⁄UÊà◊ŸÊ,
üÊhÊflÊŸ˜ , ÷¡Ã, ÿ—, ◊Ê◊˜ , ‚—, ◊, ÿÈQ§Ã◊—, ◊×H 47H
•ÊÒ⁄U „U åÿÊ⁄U!ó
‚fl¸·Ê◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù (ÁŸ⁄UãÃ⁄U)
ÿÙÁªŸÊ◊˜ = ÿÙÁªÿÙ¥◊¥ ÷¡Ã = ÷¡ÃÊ „ÒU,
•Á¬ = ÷Ë ‚— = fl„U ÿÙªË
ÿ— = ¡Ù ◊ = ◊ȤÊ
üÊhÊflÊŸ˜ = üÊhÊflÊŸ˜ ÿÙªË
◊Œ˜ÔªÃŸ = ◊ȤÊ◊¥ ‹ª „ÈU∞ ÿÈQ§Ã◊— = ¬⁄U◊üÊc∆UUÔ
•ãÃ⁄UÊà◊ŸÊ = •ãÃ⁄UÊà◊Ê‚ ◊× = ◊Êãÿ „ÒU–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ •Êà◊‚¢ÿ◊ÿÙªÙ
ŸÊ◊ ·c∆UÙ˘äÿÊÿ—H 6H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•Õ ‚åÃ◊Ù˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 7 Ã∑§ ÁflôÊÊŸ‚Á„Uà ôÊÊŸ∑§Ê Áfl·ÿ,
(8ó12) ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÙZ◊¥ ∑§Ê⁄UáÊM§¬‚ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë √ÿʬ∑§ÃÊ∑§Ê
∑§ÕŸ, (13ó19) •Ê‚È⁄UË Sfl÷ÊflflÊ‹Ù¥∑§Ë ÁŸãŒÊ •ı⁄U ÷ªfljQ§Ù¥∑§Ë
¬˝‡Ê¢‚Ê, (20ó23) •ãÿ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê Áfl·ÿ,
(24ó30) ÷ªflÊŸ˜∑§ ¬˝÷Êfl •ı⁄U SflM§¬∑§Ù Ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹Ù¥∑§Ë
ÁŸãŒÊ •ı⁄U ¡ÊŸŸflÊ‹Ù¥∑§Ë ◊Á„U◊Ê–

[‚◊ª˝M§¬∑§Ê fláʸŸ ‚ÈŸŸ∑§ Á‹ÿ •¡¸ÈŸ∑§ ¬˝Áà ÷ªflÊŸ˜∑§Ë •ÊôÊÊ–]

üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
◊ƒÿÊ‚Q§◊ŸÊ— ¬ÊÕ¸ ÿÙª¢ ÿÈÜ¡ã◊ŒÊüÊÿ—–
•‚¢‡Êÿ¢ ‚◊ª˝¢ ◊Ê¢ ÿÕÊ ôÊÊSÿÁ‚ Ãë¿ÎUáÊÈH 1H
◊Áÿ, •Ê‚Q§◊ŸÊ—, ¬ÊÕ¸, ÿÙª◊˜ , ÿÈÜ¡Ÿ˜ , ◊ŒÊüÊÿ—,
•‚¢‡Êÿ◊˜ , ‚◊ª˝◊˜ , ◊Ê◊˜ , ÿÕÊ, ôÊÊSÿÁ‚, ÃØ , oÎáÊÈH 1H
ß‚∑§ ¬‡øÊØ üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó

{
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! ‚ê¬Íáʸ Áfl÷ÍÁÃ,
◊Áÿ,
= {
•Ÿãÿ ¬˝◊‚
•Ê‚Q§◊ŸÊ— ◊ȤÊ◊¥ •Ê‚Q§ÁøûÊ
‚◊ª˝◊˜ = ’‹, ∞‡flÿʸÁŒ
ªÈáÊÙ¥‚ ÿÈQ§,
(ÃÕÊ •Ÿãÿ ÷Êfl‚) ‚’∑§ •Êà◊M§¬
{
◊ŒÊüÊÿ— = ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ
„UÙ∑§⁄U
◊Ê◊˜
•‚¢‡Êÿ◊˜
=
=
◊ȤÊ∑§Ù
‚¢‡Êÿ⁄UÁ„UÃ
ÿÙª◊˜ = ÿÙª◊¥ ôÊÊSÿÁ‚ = ¡ÊŸªÊ,
ÿÈÜ¡Ÿ˜ = ‹ªÊ „ÈU•Ê (ÃÍ) ÃØ = ©U‚∑§Ù
ÿÕÊ = Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚ oÎáÊÈ = ‚ÈŸ–
 •äÿÊÿ 7 171
[ÁflôÊÊŸ‚Á„Uà ôÊÊŸ∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ •ı⁄U
©U‚∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
ôÊÊŸ¢ Ã˘„¢U ‚ÁflôÊÊŸÁ◊Œ¢ flˇÿÊêÿ‡Ê·Ã—–
ÿÖôÊÊàflÊ Ÿ„U ÷ÍÿÙ˘ãÿÖôÊÊÃ√ÿ◊flÁ‡ÊcÿÃH 2H
ôÊÊŸ◊˜, Ã, •„U◊˜ , ‚ÁflôÊÊŸ◊˜ , ߌ◊˜ , flˇÿÊÁ◊, •‡Ê·Ã—,
ÿØ , ôÊÊàflÊ, Ÿ, ß„U, ÷Íÿ—, •ãÿØ , ôÊÊÃ√ÿ◊˜ , •flÁ‡ÊcÿÃH 2H
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U
Ã = Ã⁄U Á‹ÿ ß„U = ‚¢‚Ê⁄U◊¥
ߌ◊˜ = ß‚ ÷Íÿ— = Á»§⁄U
‚ÁflôÊÊŸ◊˜ = ÁflôÊÊŸ‚Á„Uà •ãÿØ = •ı⁄U ∑ȧ¿U ÷Ë
ôÊÊŸ◊˜ = ÃûflôÊÊŸ∑§Ù ôÊÊÃ√ÿ◊˜ = ¡ÊŸŸÿÙÇÿ
•‡Ê·Ã— = ‚ê¬ÍáʸÃÿÊ
flˇÿÊÁ◊
ÿØ
=
=
∑§„Í°UªÊ,
Á¡‚∑§Ù {
Ÿ, •flÁ‡ÊcÿÃ = ‡Ê· Ÿ„UË¥ ⁄U„U
¡ÊÃÊ–
[÷ªflàSflM§¬∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸflÊ‹∑§Ë ŒÈ‹¸÷ÃÊ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ‚„Ud·È ∑§Á‡ølÃÁà Á‚hÿ–
ÿÃÃÊ◊Á¬ Á‚hÊŸÊ¢ ∑§Á‡øã◊Ê¢ flÁûÊ Ãûfl×H 3H
◊ŸÈcÿÊáÊÊ◊˜ , ‚„Ud·È , ∑§Á‡øØ , ÿÃÁÃ, Á‚hÿ,
ÿÃÃÊ◊˜ , •Á¬, Á‚hÊŸÊ◊˜ , ∑§Á‡øØ , ◊Ê◊˜ , flÁûÊ, Ãûfl×H 3H
¬⁄¢UÃÈó
‚„Ud·È = „U¡Ê⁄UÙ¥ ÿÃÃÊ◊˜ = ÿàŸ ∑§⁄UŸflÊ‹
◊ŸÈcÿÊáÊÊ◊˜ = ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ Á‚hÊŸÊ◊˜ = ÿÙÁªÿÙ¥◊¥
∑§Á‡øØ = ∑§Ù߸ ∞∑§ •Á¬ = ÷Ë
Á‚hÿ = ◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ∑§Á‡øØ = ∑§Ù߸ ∞∑§
ÿÃÁÃ {
= ÿàŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU
(•ı⁄U ©UŸ) ◊Ê◊˜
(◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÙ∑§⁄U)
= ◊ȤÊ∑§Ù
172 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

Ãûfl× {
= Ãûfl‚ •ÕʸØ
ÿÕÊÕ¸M§¬‚
flÁûÊ = ¡ÊŸÃÊ „ÒU–

[•¬⁄UÊ •ı⁄U ¬⁄UÊ ¬˝∑ΧÁÃ∑§ SflM§¬∑§Ê fláʸŸ–]

÷ÍÁ◊⁄UÊ¬Ù˘Ÿ‹Ù flÊÿÈ— π¢ ◊ŸÙ ’ÈÁh⁄Ufl ø–
•„UVÔUÊ⁄U ßÃËÿ¢ ◊ Á÷ãŸÊ ¬˝∑§Î ÁÃ⁄Uc≈UœÊH 4H
•¬⁄UÿÁ◊ÃSàflãÿÊ¢ ¬˝∑ΧÁâ ÁflÁh ◊ ¬⁄UÊ◊˜–
¡Ëfl÷ÍÃÊ¢ ◊„UÊ’Ê„UÙ ÿÿŒ¢ œÊÿ¸Ã ¡ªÃ˜H 5H
÷ÍÁ◊—, •Ê¬—, •Ÿ‹—, flÊÿÈ—, π◊˜, ◊Ÿ—, ’ÈÁh—, ∞fl, ø,
•„VÔUÊ⁄U—, ßÁÃ, ßÿ◊˜, ◊, Á÷ãŸÊ, ¬˝∑ΧÁ×, •c≈UœÊH 4H
•¬⁄UÊ, ßÿ◊˜ , ß×, ÃÈ , •ãÿÊ◊˜ , ¬˝∑ΧÁÃ◊˜ , ÁflÁh, ◊, ¬⁄UÊ◊˜ ,
¡Ëfl÷ÍÃÊ◊˜ , ◊„UÊ’Ê„UÙ, ÿÿÊ, ߌ◊˜ , œÊÿ¸Ã, ¡ªÃ˜H 5H
¬⁄¢UÃÈ „U •¡¸ÈŸ!ó
÷ÍÁ◊— = ¬ÎâflË, ◊ = ◊⁄UË
•Ê¬— = ¡‹, ¬˝∑ΧÁ× = ¬˝∑ΧÁà „ÒU–
•Ÿ‹—
flÊÿÈ—
π◊˜
◊Ÿ—
=
=
=
=
•ÁÇŸ,
flÊÿÈ,
•Ê∑§Ê‡Ê,
◊Ÿ,
ßÿ◊˜

ÃÈ
{ÿ„U
= (•Ê∆U ¬˝∑§Ê⁄U∑§
÷ŒÙ¥flÊ‹Ë)
= ÃÙ
’ÈÁh—
ø
•„VÔUÊ⁄U—
∞fl
=
=
=
=
’ÈÁh
•ı⁄U
•„¢∑§ÔUÊ⁄U
÷Ëó
•¬⁄UÊ

◊„UÊ’Ê„UÊ
{•¬⁄UÊ •ÕʸØ ◊⁄UË
= ¡«∏U ¬˝∑ΧÁà „ÒU
(•ı⁄U)
= „U ◊„UÊ’Ê„UÙ!
ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ß× = ß‚‚
ßÿ◊˜ = ÿ„U •ãÿÊ◊˜ = ŒÍ‚⁄UË∑§Ù,
•c≈UUœÊ = •Ê∆U ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÿÿÊ = Á¡‚‚
Á÷ãŸÊ = Áfl÷ÊÁ¡Ã ߌ◊˜ = ÿ„U (‚ê¬Íáʸ)
 •äÿÊÿ 7 173
¡ªÃ˜ = ¡ªÃ˜ ¡Ëfl÷ÍÃÊ◊˜ = ¡ËflM§¬Ê
œÊÿ¸Ã {
= œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒU,
¬⁄UÊ◊˜
¬˝∑ΧÁÃ◊˜
=
=
¬⁄UÊ •ÕʸØ øß
¬˝∑§Î ÁÃ
◊ = ◊⁄UË ÁflÁh = ¡ÊŸ–
[©UQ§ ŒÙŸÙ¥ ¬˝∑ΧÁÃÿÙ¥∑§Ù ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ •ı⁄U •¬Ÿ∑§Ù
◊„UÊ∑§Ê⁄UáÊ ’Ëʟʖ]
∞ÃlÙŸËÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ‚flʸáÊËàÿȬœÊ⁄Uÿ–
•„¢U ∑ΧàSŸSÿ ¡ªÃ— ¬˝÷fl— ¬˝‹ÿSÃÕÊH 6H
∞ÃlÙŸËÁŸ, ÷ÍÃÊÁŸ, ‚flʸÁáÊ, ßÁÃ, ©U¬œÊ⁄Uÿ,
•„U◊˜, ∑ΧàSŸSÿ, ¡ªÃ—, ¬˝÷fl—, ¬˝‹ÿ—, ÃÕÊH 6H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ! ÃÍó
ßÁà ∞‚Ê= ∑ΧàSŸSÿ = ‚ê¬Íáʸ
©U¬œÊ⁄Uÿ =
‚◊¤Ê (Á∑§) ¡ªÃ— = ¡ªÃ˜∑§Ê
‚flʸÁáÊ =
‚ê¬Íáʸ ¬˝÷fl— = ¬˝÷fl
÷ÍÃÊÁŸ ÷Íà = ÃÕÊ = ÃÕÊ

{
ߟ ŒÙŸÙ¥
∞ÃlÙŸËÁŸ = ¬˝∑ΧÁÃÿÙ¥‚ „UË

{
¬˝‹ÿ „Í°U
©Uà¬ãŸ „UÙŸflÊ‹ (•ÕʸØ ‚ê¬Íáʸ
¬˝‹ÿ— =
„Ò¥U (•ı⁄U) ¡ªÃ˜∑§Ê ◊Í‹
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ∑§Ê⁄UáÊ „Í°U–)
[•¬Ÿ SflM§¬∑§Ë √ÿʬ∑§ÃÊ∑§Ê fláʸŸ–]
◊ûÊ— ¬⁄UÃ⁄¢U ŸÊãÿÁà∑§ÁÜøŒÁSà œŸÜ¡ÿ–
◊Áÿ ‚fl¸Á◊Œ¢ ¬˝Ùâ ‚ÍòÊ ◊ÁáʪáÊÊ ßflH 7H
◊ûÊ—, ¬⁄UÃ⁄U◊˜ , Ÿ, •ãÿØ , Á∑§ÁÜøØ , •ÁSÃ, œŸÜ¡ÿ,
◊Áÿ, ‚fl¸◊˜ , ߌ◊˜ , ¬˝ÙÃ◊˜ , ‚ÍòÊ, ◊ÁáʪáÊÊ—, ßÔflH 7H
174 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ß‚Á‹ÿó
œŸÜ¡ÿ = „U œŸ¢¡ÿ! ߌ◊˜ = ÿ„U
◊ûÊ— = ◊Ȥʂ ‚fl¸◊˜ = ‚ê¬Íáʸ (¡ªÃ˜)
•ãÿØ = Á÷㟠ŒÍ‚⁄UÊ ‚ÍòÊ = ‚ÍòÊ◊¥ (‚ÍòÊ∑§)
Á∑§ÁÜøØ = ∑§Ù߸ ÷Ë ◊ÁáʪáÊÊ— = ◊ÁáÊÿÙ¥∑§
¬⁄UÃ⁄U◊˜ = ¬⁄U◊ (∑§Ê⁄UáÊ) ßfl = ‚ŒÎ‡Ê
Ÿ = Ÿ„UË¥ ◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥
•ÁSà = „ÒU– ¬˝ÙÃ◊˜ = ªÈ°ÕÊ „ÈU•Ê „ÒU–
[⁄U‚ÊÁŒM§¬‚ ¡‹ÊÁŒ◊¥ •¬ŸË √ÿʬ∑§ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
⁄U‚Ù˘„U◊å‚È ∑§ıãÃÿ ¬˝÷ÊÁS◊ ‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ÿÙ—–
¬˝áÊfl— ‚fl¸flŒ·È ‡Ê錗 π ¬ıL§·¢ ŸÎ·ÈH 8H
⁄U‚—, •„U◊˜ , •å‚È , ∑§ıãÃÿ, ¬˝÷Ê, •ÁS◊, ‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ÿÙ—,
¬˝áÊfl—, ‚fl¸flŒ·È , ‡Ê錗, π, ¬ıL§·◊˜ , ŸÎ·ÈH 8H
∑Ò§‚ Á∑§ó
∑§ıãÃÿ =
„U •¡È¸Ÿ! •ÁS◊ = „Í°U ,
•„U◊˜ =
◊Ò¥ ‚fl¸flŒ·È = ‚ê¬Íáʸ flŒÙ¥◊¥
•å‚È =
¡‹◊¥ ¬˝áÊfl— = •Ù¥∑§Ê⁄U („Í°U),
⁄U‚— =
⁄U‚ („Í°U), π = •Ê∑§Ê‡Ê◊¥
{
‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ÿÙ— = øãº˝◊Ê •ı⁄U
‚Íÿ◊¸ ¥
‡Ê錗
ŸÎ·È
=
=
‡ÊéŒ (•ı⁄U)
¬ÈL§·Ù¥◊¥
¬˝÷Ê = ¬˝∑§Ê‡Ê ¬ıL§·◊˜ = ¬ÈL§·àfl („Í°U)–
[ªãœÊÁŒM§¬‚ ¬ÎâflË •ÊÁŒ◊¥ •¬ŸË √ÿʬ∑§ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬ÈáÿÙ ªãœ— ¬ÎÁÕ√ÿÊ¢ ø Ã¡‡øÊÁS◊ Áfl÷Êfl‚ı–
¡ËflŸ¢ ‚fl¸÷ÍÃ·È ì‡øÊÁS◊ ìÁSfl·ÈH 9H
 •äÿÊÿ 7 175
¬Èáÿ—, ªãœ—, ¬ÎÁÕ√ÿÊ◊˜ , ø, Ã¡—, ø, •ÁS◊, Áfl÷Êfl‚ı,
¡ËflŸ◊˜ , ‚fl¸÷ÍÃ·È , ì—, ø, •ÁS◊, ìÁSfl·ÈH 9H
ÃÕÊ ◊Ò¥ó
¬ÎÁÕ√ÿÊ◊˜
¬Èáÿ—
=
=
¬ÎâflË◊¥
¬ÁflòÊ
‚fl¸÷ÍÃ·È {
= ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥◊¥
(©UŸ∑§Ê)
ªãœ— = ªãœ*
ø = •ı⁄U ¡ËflŸ◊˜ = ¡ËflŸ („Í°U)
Áfl÷Êfl‚ı = •ÁÇŸ◊¥ ø = •ı⁄U
Ã¡— = Ã¡ ìÁSfl·È = ìÁSflÿÙ¥◊¥
•ÁS◊ = „Í°U ì— = ì
ø = ÃÕÊ •ÁS◊ = „Í°U–
[’Ë¡ÊÁŒM§¬‚ ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥◊¥ •¬ŸË √ÿʬ∑§ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
’Ë¡¢ ◊Ê¢ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ÁflÁh ¬ÊÕ¸ ‚ŸÊß◊˜–
’ÈÁh’ȸÁh◊ÃÊ◊ÁS◊ Ã¡SÃ¡ÁSflŸÊ◊„U◊˜H 10H
’Ë¡◊˜ , ◊Ê◊˜ , ‚fl¸÷ÃÍ ÊŸÊ◊˜ , ÁflÁh, ¬ÊÕ¸, ‚ŸÊß◊˜ ,
’ÈÁh—, ’ÈÁh◊ÃÊ◊˜ , •ÁS◊, Ã¡—, Ã¡ÁSflŸÊ◊˜ , •„U◊˜H 10H
ÃÕÊó
¬ÊÕ¸ = „U •¡¸ÈŸ! (ÃÍ) •„U◊˜ = ◊Ò¥
‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê ’ÈÁh◊ÃÊ◊˜ = ’ÈÁh◊ÊŸÙ¥∑§Ë
‚ŸÊß◊˜ = ‚ŸÊß ’ÈÁh— = ’ÈÁh (•ı⁄U)
’Ë¡◊˜ = ’Ë¡ Ã¡ÁSflŸÊ◊˜ = Ã¡ÁSflÿÊ¥∑§Ê
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù („UË) Ã¡— = Ã¡
ÁflÁh = ¡ÊŸ– •ÁS◊ = „Í°U–

* ‡ÊéŒ, S¬‡Ê¸, M§¬, ⁄U‚, ªãœ‚ ß‚ ¬˝‚¢ª◊¢ ߟ∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ Ãã◊ÊòÊÊ•Ê¢∑§Ê ª˝„áÊ
„Ò, ß‚ ’ÊÃ∑§Ê S¬c≈U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹Uÿ ©Ÿ∑§ ‚ÊÕ ¬ÁflòÊ ‡ÊéŒ ¡Ê«U∏Ê ªÿÊ „Ò–
176 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[’‹ÊÁŒM§¬‚ •¬ŸË √ÿʬ∑§ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
’‹¢ ’‹flÃÊ¢ øÊ„¢U ∑§Ê◊⁄UʪÁflflÌ¡Ã◊˜–
œ◊ʸÁflL§hÙ ÷ÍÃ·È ∑§Ê◊Ù˘ÁS◊ ÷⁄U÷¸÷H 11H
’‹◊˜ , ’‹flÃÊ◊˜ , ø, •„U◊˜ , ∑§Ê◊⁄UʪÁflflÌ¡Ã◊˜,
œ◊ʸÁflL§h—, ÷ÍÃ·È , ∑§Ê◊—, •ÁS◊, ÷⁄U÷¸÷H 11H
•ı⁄Uó
÷⁄U÷¸÷ = „U ÷⁄UÃüÊc∆U! ø = •ı⁄U
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ÷Í÷ È = ‚’ ÷ÍÃÙ¥◊¥
’‹flÃÊ◊˜
∑§Ê◊⁄Uʪ-
ÁflflÌ¡Ã◊˜
= ’‹flÊŸÙ¥∑§Ê
= {
•Ê‚ÁQ§ •ı⁄U
∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥‚ ⁄UÁ„UÃ
{
œ◊¸∑§ •ŸÈ∑ͧ‹
œ◊ʸÁflL§h— = •ÕʸØ ‡ÊÊSòÊ∑§
•ŸÈ∑§Í ‹
’‹◊˜ {
= ’‹ •ÕʸØ
‚Ê◊âÿ¸ „Í°U
∑§Ê◊—
•ÁS◊
= ∑§Ê◊
= „Í°–
[¬⁄U◊Êà◊-‚ûÊÊ‚ ÁòʪÈáÊ◊ÿ ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÊZ∑§ ‚ûÊÊflÊŸ˜ „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿ øÒfl ‚ÊÁûfl∑§Ê ÷ÊflÊ ⁄UÊ¡‚ÊSÃÊ◊‚ʇø ÿ–
◊ûÊ ∞flÁà ÃÊÁãflÁh Ÿ àfl„¢U Ã·È Ã ◊ÁÿH 12H
ÿ, ø, ∞fl, ‚ÊÁûfl∑§Ê—, ÷ÊflÊ—, ⁄UÊ¡‚Ê—, ÃÊ◊‚Ê—, ø, ÿ,
◊ûÊ—, ∞fl, ßÁÃ, ÃÊŸ˜ , ÁflÁh, Ÿ, ÃÈ , •„U◊˜ , Ã·È , Ã, ◊ÁÿH 12H
ÃÕÊó
ø = •ı⁄U ÿ = ¡Ù
∞fl = ÷Ë ⁄UÊ¡‚Ê— = ⁄U¡ÙªÈáÊ‚
ÿ = ¡Ù ø = ÃÕÊ

÷ÊflÊ—
{
‚ÊÁûfl∑§Ê— = ‚ûflªÈáÊ‚ ©Uà¬ãŸ
„UÙŸflÊ‹
= ÷Êfl „Ò¥U (•ı⁄U)
ÃÊ◊‚Ê—
{Ã◊ÙªÈáÊ‚
= „UÙŸflÊ‹
÷Êfl „Ò¥U,
 •äÿÊÿ 7 177
ÃÊŸ˜ = ©UŸ ‚’∑§Ù (ÃÍ) ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ (flÊSÃfl◊¥)1
Ã·È = ©UŸ◊¥
◊ûÊ—, ∞fl {
= ◊Ȥʂ „UË •„U◊˜
(„UÙŸflÊ‹ „Ò¥U) Ã
=
=
◊Ò¥ (•ı⁄U)
fl
ßÁà = ∞‚Ê ◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥
ÁflÁh = ¡ÊŸ Ÿ = Ÿ„UË¥ „Ò¥U–
[•¬Ÿ∑§Ù (÷ªflÊŸ˜∑§Ù) Ãûfl‚ Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÁòÊÁ÷ªÈ¸áÊ◊ÿÒ÷ʸflÒ⁄UÁ÷— ‚fl¸Á◊Œ¢ ¡ªÃ˜–
◊ÙÁ„Uâ ŸÊÁ÷¡ÊŸÊÁà ◊Ê◊èÿ— ¬⁄U◊√ÿÿ◊˜H 13H
ÁòÊÁ÷—, ªÈáÊ◊ÿÒ—, ÷ÊflÒ—, ∞Á÷—, ‚fl¸◊˜ , ߌ◊˜ , ¡ªÃ˜,
◊ÙÁ„UÃ◊˜ , Ÿ, •Á÷¡ÊŸÊÁÃ, ◊Ê◊˜ , ∞èÿ—, ¬⁄U◊˜ , •√ÿÿ◊˜H 13H
Á∑¢§ÃÈó

ªÈáÊ◊ÿÒ—

∞Á÷—
{
ªÈáÊÙ¥∑§ ∑§Êÿ¸M§¬
= ‚ÊÁûfl∑§, ⁄UÊ¡‚
•ı⁄U ÃÊ◊‚ó
= ߟ
◊ÙÁ„UÃ◊˜

∞èÿ—
=

=
{ ◊ÙÁ„U Ã „UÙ ⁄U„UÊ
„ÒU, (ß‚ËÁ‹ÿ)

ߟ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥‚
ÁòÊÁ÷— = ÃËŸÙ¢ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬⁄U◊˜ = ¬⁄U
÷ÊflÒ— = ÷ÊflÙ¥‚2 ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ
ߌ◊˜ = ÿ„U •√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË∑§Ù
‚fl¸◊˜ = ‚Ê⁄UÊ
¡ªÃ˜ {
= ‚¢‚Ê⁄Uó
¬˝ÊÁáÊ‚◊ÈŒÊÿ
Ÿ = Ÿ„UË¥
•Á÷¡ÊŸÊÁà = ¡ÊŸÃÊ–

1-ªËÃÊ •äÿÊÿ 9 ‡‹UÊ∑§ 4-5 ◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–

2-•ÕʸØ ⁄Uʪ-m·ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÊ¢‚ •ÊÒ⁄U ‚ê¬Íáʸ Áfl·ÿÊ¢‚–
178 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[•¬ŸË ŒÈSÃ⁄U ◊ÊÿÊ‚ Ã⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚„U¡ ©U¬Êÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ŒÒflË sÔ·Ê ªÈáÊ◊ÿË ◊◊ ◊ÊÿÊ ŒÈ⁄UàÿÿÊ–
◊Ê◊fl ÿ ¬˝¬lãÃ ◊ÊÿÊ◊ÃÊ¢ Ã⁄UÁãà ÃH 14H
ŒÒflË, Á„U, ∞·Ê, ªÈáÊ◊ÿË, ◊◊, ◊ÊÿÊ, ŒÈ⁄UàÿÿÊ,
◊Ê◊˜ , ∞fl, ÿ, ¬˝¬lãÃ, ◊ÊÿÊ◊˜ , ∞ÃÊ◊˜ , Ã⁄UÁãÃ, ÃH 14H
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ê◊˜ =◊ȤÊ∑§Ù
∞·Ê = ÿ„U ∞fl =„UË (ÁŸ⁄UãÃ⁄U)
ŒÒflË {
= •‹ıÁ∑§∑§ •ÕʸØ
•ÁÃ •jÈÃ
¬˝¬lãÃ
Ã
=
=
÷¡Ã „Ò¥U,
fl
ªÈáÊ◊ÿË = ÁòʪÈáÊ◊ÿË ∞ÃÊ◊˜ =ß‚
◊◊ = ◊⁄UË ◊ÊÿÊ◊˜ =◊ÊÿÊ∑§Ù

{
◊ÊÿÊ = ◊ÊÿÊ ©UÀ‹¢ÉÊŸ ∑§⁄U
ŒÈ⁄UàÿÿÊ = {’«∏UË ŒÈSÃ⁄U „ÒU;
(¬⁄¢UÃÈ)
Ã⁄UÁãà = ¡ÊÃ „Ò¥ •ÕʸØ
‚¢‚Ê⁄U‚ Ã⁄U
ÿ = ¡Ù ¬ÈL§· (∑§fl‹) ¡ÊÃ „Ò¥U–
[¬Ê¬Êà◊Ê ◊Í…∏U ◊ŸÈcÿÙ¥∑§Ë ÷¡Ÿ◊¥ ¬˝flÎÁûÊ Ÿ „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
Ÿ ◊Ê¢ ŒÈc∑ΧÁß٠◊Í…UÊ— ¬˝¬lãÃ Ÿ⁄UÊœ◊Ê—–
◊ÊÿÿʬNUÃôÊÊŸÊ •Ê‚È⁄¢U ÷Êfl◊ÊÁüÊÃÊ—H 15H
Ÿ, ◊Ê◊˜, ŒÈc∑ΧÁß—, ◊Í…Ê—, ¬˝¬lãÃ, Ÿ⁄UÊœ◊Ê—,
◊ÊÿÿÊ, •¬NUÃôÊÊŸÊ—, •Ê‚È⁄U◊˜ , ÷Êfl◊˜ , •ÊÁüÊÃÊ—H 15H
∞‚Ê ‚Ȫ◊ ©U¬Êÿ „UÙŸ¬⁄U ÷Ëó
◊ÊÿÿÊ = ◊ÊÿÊ∑§ mÊ⁄UÊ
•Ê‚È⁄U◊˜ , ÷Êfl◊˜= {Sfl÷Êfl∑§Ù
•Ê‚È⁄U

{
Á¡Ÿ∑§Ê ôÊÊŸ
•¬NUÃôÊÊŸÊ— = „U⁄UÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU, •ÊÁüÊÃÊ— =
(∞‚) Ÿ⁄UÊœ◊Ê— =
œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ,
◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ ŸËø,
 •äÿÊÿ 7 179

ŒÈc∑ΧÁß— {
= ŒÍÁ·Ã ∑§◊¸
∑§⁄UŸflÊ‹
◊Ê◊˜
Ÿ
= ◊ȤÊ∑§Ù
= Ÿ„UË¥
◊Í…Ê— = ◊Í…U∏‹Ùª ¬˝¬lãÃ = ÷¡Ã
[øÊ⁄U ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬ÈáÿÊà◊Ê ÷Q§Ù¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
øÃÈÌflœÊ ÷¡ãÃ ◊Ê¢ ¡ŸÊ— ‚È∑ΧÁÃŸÙ˘¡È¸Ÿ–
•ÊÃÙ¸ Á¡ôÊÊ‚È⁄UÕʸÕ˸ ôÊÊŸË ø ÷⁄U÷¸÷H 16H
øÃÈÌflœÊ—, ÷¡ãÃ, ◊Ê◊˜ , ¡ŸÊ—, ‚È∑ΧÁß—, •¡¸ÈŸ,
•Êø—, Á¡ôÊÊ‚È—, •ÕʸÕ˸, ôÊÊŸË, ø, ÷⁄U÷¸÷H 16H
•ı⁄Uó
÷⁄U÷¸÷ •¡¸ÈŸ= { „üÊU c÷⁄U∆UÔU Õ¡¸fl¢Á‡Êÿ٥ȟ! ◊¥ øôÊÊŸË =
=
•ı⁄U
ôÊÊŸËó(∞‚)
‚È∑ΧÁß— = ©UûÊ◊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸfl Ê‹ øÃÈÌflœÊ— = øÊ⁄U ¬˝∑§Ê⁄U∑§
•ÕʸÕ˸ = •ÕʸÕ˸,1 ¡ŸÊ— = ÷Q§¡Ÿ
•Êø— = •Êø,2 ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
Á¡ôÊÊ‚È— = Á¡ôÊÊ‚È 3 ÷¡ãÃ = ÷¡Ã „Ò¥U–
[ôÊÊŸË ÷Q§∑§Ë üÊc∆UÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ– ]
Ã·Ê¢ ôÊÊŸË ÁŸàÿÿÈQ§ ∞∑§÷ÁQ§ÌflÁ‡ÊcÿÃ–
Á¬˝ÿÙ Á„U ôÊÊÁŸŸÙ˘àÿÕ¸◊„¢U ‚ ø ◊◊ Á¬˝ÿ—H 17H
Ã·Ê◊˜ , ôÊÊŸË, ÁŸàÿÿÈQ§—, ∞∑§÷ÁQ§—, ÁflÁ‡ÊcÿÃ,
Á¬˝ÿ—, Á„U, ôÊÊÁŸŸ—, •àÿÕ¸◊˜ , •„U◊˜ , ‚—, ø, ◊◊, Á¬˝ÿ—H 17H
Ã·Ê◊˜ = ©UŸ◊¥ ∞∑§÷ÁQ§— = •Ÿãÿ {
ÁŸàÿÿÈQ§— {
= ÁŸàÿ ◊ȤÊ◊¥
∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕà ôÊÊŸË
¬̋◊÷ÁQ§flÊ‹Ê
= ôÊÊŸË ÷Q§
1-‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ¬ŒÊÕÊZU∑§ Á‹Uÿ ÷¡ŸflÊ‹UÊ–
2-‚¢∑§≈U-ÁŸflÊ⁄UáÊ∑§ Á‹Uÿ ÷¡ŸflÊ‹UÊ–
3-◊ȤÊ∑§Ê ÿÕÊÕ¸M§¬‚ ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ ÷¡ŸflÊ‹UÊ–
180 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÁflÁ‡ÊcÿÃ = •Áà ©UûÊ◊ „ÒU; •àÿÕ¸◊˜ = •àÿãÃ

Á„U

ôÊÊÁŸŸ—
{
ÄÿÙ¥Á∑§ (◊ȤÊ∑§Ù
= Ãûfl‚
¡ÊŸŸflÊ‹)
= ôÊÊŸË∑§Ù
Á¬˝ÿ—
ø
‚—
◊◊
=
=
=
=
Á¬˝ÿ „Í°U
•ı⁄U
fl„U ôÊÊŸË
◊ȤÊ (•àÿãÃ)
•„U◊˜ = ◊Ò¥ Á¬˝ÿ— = Á¬˝ÿ „ÒU–
[‚÷Ë ÷Q§Ù¥∑§Ù ©UŒÊ⁄U •ı⁄U ôÊÊŸË∑§Ù •¬ŸÊ •Êà◊Ê ’Ëʟʖ]
©UŒÊ⁄UÊ— ‚fl¸ ∞flÒÃ ôÊÊŸË àflÊà◊Òfl ◊ ◊Ã◊˜–
•ÊÁSÕ× ‚ Á„U ÿÈQ§Êà◊Ê ◊Ê◊flÊŸÈûÊ◊Ê¢ ªÁÃ◊˜H 18H
©UŒÊ⁄UÊ—, ‚fl¸, ∞fl, ∞Ã, ôÊÊŸË, ÃÈ , •Êà◊Ê, ∞fl, ◊, ◊Ã◊˜ ,
•ÊÁSÕ×, ‚—, Á„U, ÿÈQ§Êà◊Ê, ◊Ê◊˜ , ∞fl, •ŸÈûÊ◊Ê◊˜ , ªÁÃ◊˜H 18H
ÿlÁ¬ó
∞Ã = ÿ ‚— = fl„U
‚fl¸, ∞fl
©UŒÊ⁄UÊ—
ÃÈ
=
=
=
‚÷Ë
©UŒÊ⁄U „Ò¥U,
¬⁄¢UÃÈ
{◊Œ˜ªÃ
ÿÈQ§Êà◊Ê = ◊Ÿ’ÈÁhflÊ‹Ê
(ôÊÊŸË ÷ÄÃ)
ôÊÊŸË = { ôÊÊŸË (ÃÙ
‚ÊˇÊÊØ)
•ŸÈûÊ◊Ê◊˜ = •Áà ©UûÊ◊
ªÁÃ◊˜ = ªÁÃSflM§¬
•Êà◊Ê = ◊⁄UÊ SflM§¬ ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ◊¥
∞fl = „UË „ÒUó(∞‚Ê) ∞fl = „UË
◊ = ◊⁄UÊ
◊Ã◊˜
Á„U
=
=
◊à „ÒU;
ÄÿÙ¥Á∑§ {
•ÊÁSÕ× = •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U
ÁSÕÃ „ÒU–
[ôÊÊŸË ÷Q§∑§Ë ŒÈ‹¸÷ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
’„ÍUŸÊ¢ ¡ã◊ŸÊ◊ãÃ ôÊÊŸflÊã◊Ê¢ ¬˝¬lÃ–
flÊ‚ÈŒfl— ‚fl¸Á◊Áà ‚ ◊„UÊà◊Ê ‚Ȍȋ¸÷—H 19H
 •äÿÊÿ 7 181
’„ÍUŸÊ◊˜ , ¡ã◊ŸÊ◊˜ , •ãÃ, ôÊÊŸflÊŸ˜ , ◊Ê◊˜ , ¬˝¬lÃ,
flÊ‚ÈŒfl—, ‚fl¸◊˜ , ßÁÃ, ‚—, ◊„UÊà◊Ê, ‚Ȍȋ¸÷—H 19H
•ı⁄U ¡Ùó
’„ÍUŸÊ◊˜ = ’„ÈUà ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
¡ã◊ŸÊ◊˜ = ¡ã◊Ù¥∑§ ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
•ãÃ = •ãÃ∑§ ¡ã◊◊¥ ¬˝¬lÃ = ÷¡ÃÊ „ÒU,
ôÊÊŸflÊŸ˜ = {
ÃûflôÊÊŸ∑§Ù ¬˝ÊåÃ
¬ÈL§·,
‚—
◊„UÊà◊Ê
=
=
fl„U
◊„UÊà◊Ê
‚fl¸◊˜ = ‚’ ∑ȧ¿U
flÊ‚ÈŒfl— = flÊ‚ÈŒfl „UË „ÒU1
‚Ȍȋ¸÷— = {
•àÿãÃ
ŒÈ‹¸÷ „ÒU–
[•ãÿ ŒflÃÊ•Ù¥∑§ ÷¡Ÿ∑§ „UÃÈ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
∑§Ê◊ÒSÃÒSÃÒN¸UÃôÊÊŸÊ— ¬˝¬lãÃ˘ãÿŒflÃÊ—–
â â ÁŸÿ◊◊ÊSÕÊÿ ¬˝∑ΧàÿÊ ÁŸÿÃÊ— SflÿÊH 20H
∑§Ê◊Ò—, ÃÒ—, ÃÒ—, NUÃôÊÊŸÊ—, ¬˝¬lãÃ, •ãÿŒflÃÊ—,
Ã◊˜ , Ã◊˜ , ÁŸÿ◊◊˜ , •ÊSÕÊÿ, ¬˝∑ΧàÿÊ, ÁŸÿÃÊ—, SflÿÊH 20H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó
ÃÒ—, ÃÒ— = ©UŸ-©UŸ ÁŸÿÃÊ— = ¬˝Á⁄Uà „UÙ∑§⁄U
∑§Ê◊Ò— = ÷٪٥∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊmÊ⁄UÊ Ã◊˜, Ã◊˜ = ©U‚-©U‚

{
Á¡Ÿ∑§Ê ôÊÊŸ „U⁄UÊ
NÃôÊÊŸÊ— = ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU,
(fl ‹Ùª)
ÁŸÿ◊◊˜ =
•ÊSÕÊÿ =
•ãÿŒflÃÊ—=
ÁŸÿ◊∑§Ù
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§2
•ãÿ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù
SflÿÊ = •¬Ÿ
¬˝∑ΧàÿÊ = Sfl÷Êfl‚
¬˝¬lãÃ {
= ÷¡Ã „Ò¥U •ÕʸØ
¬Í¡Ã „Ò¥U–
1-•ÕʸØ flÊ‚ÈŒfl∑§ Á‚flÊ •ãÿ ∑ȧ¿U „Ò „Ë Ÿ„Ë¢–
2-•ÕʸØ Á¡‚ ŒflÃÊ∑§Ë ¬Í¡Ê∑§ Á‹Uÿ ¡Ê-¡Ê ÁŸÿ◊ ‹UÊ∑§◊¢ ¬˝Á‚h „Ò, ©‚-©‚
ÁŸÿ◊∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§–
182 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[•ãÿ ŒflÃÊ•Ù¥◊¥ üÊhÊ ÁSÕ⁄U ∑§⁄UŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿÙ ÿÙ ÿÊ¢ ÿÊ¢ ßȢ ÷Q§— üÊhÿÊÌøÃÈÁ◊ë¿UÁÖ
ÃSÿ ÃSÿÊø‹Ê¢ üÊhÊ¢ ÃÊ◊fl ÁflŒœÊêÿ„U◊˜H 21H
ÿ—, ÿ—, ÿÊ◊˜ , ÿÊ◊˜ , ßÈ◊˜ , ÷Q§—, üÊhÿÊ, •ÌøÃÈ◊˜ , ßë¿UÁÃ,
ÃSÿ, ÃSÿ, •ø‹Ê◊˜ , üÊhÊ◊˜ , ÃÊ◊˜, ∞fl, ÁflŒœÊÁ◊, •„U◊H˜ 21H
ÿ—, ÿ— = ¡Ù-¡Ù ÃSÿ = ©U‚-
÷Q§— = ‚∑§Ê◊ ÷Q§ ÃSÿ = ©U‚ ÷Q§∑§Ë
ÿÊ◊˜ , ÿÊ◊˜ = Á¡‚-Á¡‚ üÊhÊ◊˜ = üÊhÊ∑§Ù
ßÈ◊˜ = ŒflÃÊ∑§ SflM§¬∑§Ù •„U◊˜ = ◊Ò¥
üÊhÿÊ = üÊhÊ‚ ÃÊ◊˜ , ∞fl = ©U‚Ë ŒflÃÊ∑§ ¬˝ÁÃ
•Áø¸ÃÈ◊˜ = ¬Í¡ŸÊ •ø‹Ê◊˜ = ÁSÕ⁄U
ßë¿UÁà = øÊ„UÃÊ „ÒU; ÁflŒœÊÁ◊ = ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
[•ãÿ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê »§‹–]
‚ ÃÿÊ üÊhÿÊ ÿÈQ§SÃSÿÊ⁄UÊœŸ◊Ë„UÃ–
‹÷Ã ø Ã× ∑§Ê◊Êã◊ÿÒfl ÁflÁ„UÃÊÁã„U ÃÊŸ˜H 22H
‚—, ÃÿÊ, üÊhÿÊ, ÿÈQ§—, ÃSÿ, •Ê⁄UÊœŸ◊˜ , ߸„UÃ,
‹÷Ã, ø, Ã×, ∑§Ê◊ÊŸ˜ , ◊ÿÊ, ∞fl, ÁflÁ„UÃÊŸ˜ , Á„U, ÃÊŸ˜H 22H
ÃÕÊó
‚— = fl„U ¬ÈL§· Ã× = ©U‚ ŒflÃÊ‚
ÃÿÊ = ©U‚ ◊ÿÊ = ◊⁄U mÊ⁄UÊ
üÊhÿÊ = üÊhÊ‚ ∞fl = „UË
ÿÈQ§— = ÿÈQ§ „UÙ∑§⁄U ÁflÁ„UÃÊŸ˜ = ÁflœÊŸ Á∑§ÿ „ÈU∞
ÃSÿ = ©U‚ ŒflÃÊ∑§Ê ÃÊŸ˜ = ©UŸ
•Ê⁄UÊœŸ◊˜ = ¬Í¡Ÿ ∑§Ê◊ÊŸ˜ = ßÁë¿Uà ÷٪٥∑§Ù
߸„UÃ = ∑§⁄UÃÊ „ÒU Á„U = ÁŸ—‚ãŒ„U
ø = •ı⁄U ‹÷Ã = ¬˝Êåà ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
 •äÿÊÿ 7 183
[•ãÿ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ∑§ »§‹∑§Ù ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ ’ËÊ∑§⁄U •¬ŸË
(©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê »§‹ •¬ŸË) ¬˝ÊÁåà ’Ëʟʖ]
•ãÃflûÊÈ »§‹¢ Ã·Ê¢ ÃjflàÿÀ¬◊œ‚Ê◊˜–
ŒflÊãŒflÿ¡Ù ÿÊÁãà ◊jQ§Ê ÿÊÁãà ◊Ê◊Á¬H 23H
•ãÃflØ , ÃÈ , »§‹◊˜ , Ã·Ê◊˜ , ÃØ , ÷flÁÃ, •À¬◊œ‚Ê◊˜ ,
ŒflÊŸ˜ , Œflÿ¡—, ÿÊÁãÃ, ◊jQ§Ê—, ÿÊÁãÃ, ◊Ê◊˜ , •Á¬H 23H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ ŒflÊŸ˜ = ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù
Ã·Ê◊˜ =
•À¬◊œ‚Ê◊˜ =
©UŸ
•À¬ ’ÈÁhflÊ‹Ù¥∑§Ê
ÿÊÁãà {
= ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U
(•ı⁄U)
ÃØ
»§‹◊˜
•ãÃflØ =
÷flÁÃ
=
=

=
fl„U
»§‹
ŸÊ‡ÊflÊŸ˜
„ÒU (ÃÕÊ fl)
◊jQ§Ê—

◊Ê◊˜
{◊⁄U ÷Q§ (øÊ„U
= ¡Ò‚ „UË ÷¡¥,
•ãÃ◊¥ fl)
= ◊ȤÊ∑§Ù
Œflÿ¡— {
= ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù
¬Í¡ŸflÊ‹
•Á¬
ÿÊÁãÃ
= „UË
= ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
[•¬Ÿ ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ı⁄U SflM§¬∑§Ù Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ „UÃÈ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•√ÿQ¢§ √ÿÁQ§◊ʬ㟢 ◊ãÿãÃ ◊Ê◊’Èhÿ—–
¬⁄¢U ÷Êfl◊¡ÊŸãÃÙ ◊◊Ê√ÿÿ◊ŸÈûÊ◊◊˜H 24H
•√ÿQ§◊˜ , √ÿÁQ§◊˜ , •Ê¬ãŸ◊˜ , ◊ãÿãÃ, ◊Ê◊˜ , •’Èhÿ—,
¬⁄U◊˜ , ÷Êfl◊˜ , •¡ÊŸã×, ◊◊, •√ÿÿ◊˜ , •ŸÈûÊ◊◊˜H 24H
∞‚Ê „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ‚’ ◊ŸÈcÿ ◊⁄UÊ ÷¡Ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ, ß‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ
ÿ„U „ÒU Á∑§ó
•’Èhÿ— = ’ÈÁh„UËŸ ¬ÈL§· •√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË
◊◊ = ◊⁄U ¬⁄U◊˜ = ¬⁄U◊
•ŸÈûÊ◊◊˜ = •ŸÈûÊ◊ ÷Êfl◊˜ = ÷Êfl∑§Ù
184 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•¡ÊŸã× = Ÿ ¡ÊŸÃ „UÈ∞
•√ÿQ§◊˜ = ◊Ÿ-ßÁãº˝ÿÙ¥‚ ¬⁄U { (◊ŸÈcÿ∑§Ë ÷Ê°ÁÃ
¡ã◊∑§⁄U)
√ÿÁQ§◊˜ = √ÿÁQ§-÷Êfl∑§Ù
◊Ê◊˜ {
= ◊È¤Ê ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ •Ê¬ãŸ◊˜
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ◊ãÿãÃ
= ¬˝Êåà „ÈU•Ê
= ◊ÊŸÃ „Ò¥U–
ŸÊ„¢U ¬˝∑§Ê‡Ê— ‚fl¸Sÿ ÿÙª◊ÊÿÊ‚◊ÊflÎ×–
◊Í…UÙ˘ÿ¢ ŸÊÁ÷¡ÊŸÊÁà ‹Ù∑§Ù ◊Ê◊¡◊√ÿÿ◊˜H 25H
Ÿ, •„U◊˜ , ¬˝∑§Ê‡Ê—, ‚fl¸Sÿ, ÿÙª◊ÊÿÊ‚◊ÊflÎ×,
◊Í…U—, •ÿ◊˜ , Ÿ, •Á÷¡ÊŸÊÁÃ, ‹Ù∑§—, ◊Ê◊˜ , •¡◊˜ , •√ÿÿ◊˜H 25H
ÃÕÊó
ÿÙª◊ÊÿÊ-
‚◊ÊflÎ× {
= •¬ŸË ÿÙª◊ÊÿÊ‚
Á¿U¬Ê „ÈU•Ê
◊Ê◊˜
•¡◊˜
= ◊ȤÊ
= ¡ã◊⁄UÁ„UÃ
•„U◊˜ = ◊Ò¥ •√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË
‚fl¸Sÿ = ‚’∑§ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù
¬˝∑§Ê‡Ê— = ¬˝àÿˇÊ Ÿ = Ÿ„UË¥
Ÿ {
= Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ,

{
(ß‚Á‹ÿ) ¡ÊŸÃÊ •ÕʸØ
•ÿ◊˜ = ÿ„U ◊ȤÊ∑§Ù
•Á÷¡ÊŸÊÁà =
◊Í…— = •ôÊÊŸË ¡ã◊Ÿ-◊⁄UŸflÊ‹Ê
‹Ù∑§— = ¡Ÿ‚◊ÈŒÊÿ ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU–
[•¬ŸË ‚fl¸ôÊÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
flŒÊ„¢U ‚◊ÃËÃÊÁŸ flø◊ÊŸÊÁŸ øʡȸŸ–
÷ÁflcÿÊÁáÊ ø ÷ÍÃÊÁŸ ◊Ê¢ ÃÈ flŒ Ÿ ∑§‡øŸH 26H
flŒ, •„U◊˜, ‚◊ÃËÃÊÁŸ, flø◊ÊŸÊÁŸ, ø, •¡¸ÈŸ,
÷ÁflcÿÊÁáÊ, ø, ÷ÍÃÊÁŸ, ◊Ê◊˜ , ÃÈ , flŒ, Ÿ, ∑§‡øŸH 26H
 •äÿÊÿ 7 185
•ı⁄Uó
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ÈŸ! flŒ = ¡ÊŸÃÊ „Í°U ,
‚◊ÃËÃÊÁŸ = ¬Ífl¸◊¥ √ÿÃËà „ÈU∞ ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ
ø = •ı⁄U ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
flø◊ÊŸÊÁŸ = flø◊ÊŸ◊¥ ÁSÕÃ
ø
÷ÁflcÿÊÁáÊ
=
=
ÃÕÊ
•Êª „UÙŸflÊ‹
∑§‡øŸ {
= ∑§Ù߸ ÷Ë (üÊhÊ-
÷ÁQ§⁄UÁ„Uà ¬ÈL§·)
÷ÍÃÊÁŸ = ‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§Ù Ÿ = Ÿ„UË¥
•„U◊˜ = ◊Ò¥ flŒ = ¡ÊŸÃÊ–
[•¬Ÿ∑§Ù Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ „UÃÈ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ßë¿UÊm·‚◊ÈàÕŸ mãm◊Ù„UŸ ÷Ê⁄UÖ
‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ‚ê◊Ù„¢U ‚ª¸ ÿÊÁãà ¬⁄ãìH 27H
ßë¿UÊm·‚◊ÈàÕŸ, mãm◊Ù„UŸ, ÷Ê⁄UÃ,
‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ, ‚ê◊Ù„U◊˜ , ‚ª¸, ÿÊÁãÃ, ¬⁄ãìH 27H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
÷Ê⁄UÃ
¬⁄ãì
= „U ÷⁄UÃfl¢‡ÊË
= •¡¸ÈŸ! {
mãm◊Ù„UŸ = ‚Èπ-ŒÈ—πÊÁŒ
mãmM§¬ ◊Ù„U‚
‚ª¸ = ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ = ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊáÊË
ßë¿UÊm·-
‚◊ÈàÕŸ {
= ßë¿UÊ •ı⁄U m·‚
©Uà¬ãŸ
‚ê◊Ù„U◊˜ = •àÿãà •ôÊÃÊ∑§Ù
ÿÊÁãà = ¬˝Êåà „UÙ ⁄U„U „Ò¥U–
[•¬Ÿ∑§Ù ÷¡ŸflÊ‹ ÷Q§Ù¥∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿ·Ê¢ àflãê⠬ʬ¢ ¡ŸÊŸÊ¢ ¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊˜–
Ã mãm◊Ù„UÁŸ◊ȸQ§Ê ÷¡ãÃ ◊Ê¢ ŒÎ…Ufl˝ÃÊ—H 28H
ÿ·Ê◊˜ , ÃÈ , •ãêÃ◊˜ , ¬Ê¬◊˜ , ¡ŸÊŸÊ◊˜ , ¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊˜,
Ã, mãm◊Ù„UÁŸ◊ÈQ ¸ §Ê—, ÷¡ãÃ, ◊Ê◊˜ , ŒÎ…Ufl˝ÃÊ—H 28H
186 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

ÃÈ ={ ¬⁄¢(ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚
UÃÈ •ãêÃ◊˜ = Ÿc≈UÔU „UÙ ªÿÊ „ÒU,
) Ã = fl
¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊˜ ={ üÊc∆U ∑§◊ÊZ∑§Ê mãm◊Ù„UÁŸ◊ȸQ§Ê—= { ⁄Uʪ-m·¡ÁŸÃ
•Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹ mãmM§¬ ◊Ù„U‚ ◊ÈQ§
ÿ·Ê◊˜ = Á¡Ÿ ŒÎ…fl˝ÃÊ— = ŒÎ…∏UÁŸ‡øÿË ÷Q§
¡ŸÊŸÊ◊˜ = ¬ÈL§·Ù¥∑§Ê ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ê (‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚)
¬Ê¬◊˜ = ¬Ê¬ ÷¡ãÃ = ÷¡Ã „Ò¥U–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ê •ÊüÊÿ ‹∑§⁄U ÿàŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ù ’˝rÊÔ¬˝ÊÁåÖ]
¡⁄UÊ◊⁄UáÊ◊ÙˇÊÊÿ ◊Ê◊ÊÁüÊàÿ ÿÃÁãà ÿ–
Ã ’˝rÊÔ ÃÁmŒÈ— ∑ΧàSŸ◊äÿÊà◊¢ ∑§◊¸ øÊÁπ‹◊˜H 29H
¡⁄UÊ◊⁄UáÊ◊ÙˇÊÊÿ, ◊Ê◊˜, •ÊÁüÊàÿ, ÿÃÁãÃ, ÿ,
Ã, ’˝rÊÔ, ÃØ , ÁflŒÈ—, ∑ΧàSŸ◊˜ , •äÿÊà◊◊˜ , ∑§◊¸, ø, •Áπ‹◊˜H 29H
•ı⁄Uó
ÿ = ¡Ù ’˝rÊÔ = ’˝rÊÔ∑§Ù,
◊Ê◊˜ = ◊⁄U ∑ΧàSŸ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
•ÊÁüÊàÿ = ‡Ê⁄UáÊ „UÙ∑§⁄U
{
¡⁄UÊ◊⁄UáÊ◊ÙˇÊÊÿ = ¡⁄UÊ •ı⁄U ◊⁄UáÊ‚
¿ÍU≈UŸ∑§ Á‹ÿ
•äÿÊà◊◊˜
ø
=
=
•äÿÊà◊∑§Ù
ÃÕÊ
ÿÃÁãà = ÿàŸ ∑§⁄UÃ „Ò ¥U, •Áπ‹◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
Ã = fl (¬ÈL§·) ∑§◊¸ = ∑§◊¸∑§Ù
ÃØ = ©U‚ ÁflŒÈ— = ¡ÊŸÃ „Ò¥U–
[•¬Ÿ ‚◊ª˝ SflM§¬∑§Ù ¡ÊŸŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚ÊÁœ÷ÍÃÊÁœŒÒfl¢ ◊Ê¢ ‚ÊÁœÿôÊ¢ ø ÿ ÁflŒÈ—–
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹˘Á¬ ø ◊Ê¢ Ã ÁflŒÈÿȸQ§ø—H 30H
‚ÊÁœ÷ÍÃÊÁœŒÒfl◊˜ , ◊Ê◊˜ , ‚ÊÁœÿôÊ◊˜ , ø, ÿ, ÁflŒÈ—,
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹, •Á¬, ø, ◊Ê◊˜ , Ã, ÁflŒÈ—, ÿÈQ§ø—H 30H
 •äÿÊÿ 7 187
•ı⁄Uó
ÿ = ¡Ù ¬ÈL§· •Á¬ = ÷Ë
‚ÊÁœ-
{
= •Áœ÷Íà •ı⁄U
÷ÍÃÊÁœŒÒfl◊˜ •ÁœŒÒfl∑§ ‚Á„UÃ
ÁflŒÈ—
Ã
= ¡ÊŸÃ „Ò¥U*
= fl
ø = ÃÕÊ ÿÈQ§ø— = ÿÈQ§ÁøûÊflÊ‹ ¬ÈL§·
{
‚ÊÁœÿôÊ◊˜ = •ÁœÿôÊ∑§ ‚Á„UÃ
(‚’∑§Ê •Êà◊M§¬)
◊Ê◊˜
ø
= ◊ȤÊ
= „UË
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ = •ãÃ∑§Ê‹◊¥
ÁflŒÈ— {
= ¡ÊŸÃ „Ò¥U •ÕʸØ
¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ôÊÊŸÁflôÊÊŸÿÙªÙ
ŸÊ◊ ‚åÃ◊Ù˘äÿÊÿ—H 7H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY

* •ÕʸØ ¡Ò‚ ÷ʬ, ’ÊŒ‹U, œÍ¬, ¬ÊŸË •ÊÒ⁄U ’»¸§ ÿ„ ‚÷Ë ¡‹USflM§¬ „Ò¥U, flÒ‚ „Ë
•Áœ÷ÍÃ, •ÁœŒÒfl •ÊÒ⁄U •ÁœÿôÊ •ÊÁŒ ‚’ ∑ȧ¿U flÊ‚ÈŒflSflM§¬ „Ò ¢, ∞‚ ¡Ê ¡ÊŸÃ „Ò¥U–
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—

•ÕÊc≈UU◊Ù˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 7 Ã∑§ ’˝rÊÔ, •äÿÊà◊ •ı⁄U ∑§◊ʸÁŒ∑§
Áfl·ÿ◊¥ •¡¸ÈŸ∑§ ‚Êà ¬˝‡Ÿ •ı⁄U ©UŸ∑§Ê ©UûÊ⁄U, (8ó22)
÷ÁQ§ÿÙª∑§Ê Áfl·ÿ, (23ó28) ‡ÊÈÄ‹ •ı⁄U ∑ΧcáÊ◊ʪ¸∑§Ê Áfl·ÿ–

[’˝rÊÔ, •äÿÊà◊ •ı⁄U ∑§◊ʸÁŒ-Áfl·ÿ∑§ •¡È¸Ÿ∑§ ‚Êà ¬˝‡Ÿ–]

•¡È¸Ÿ ©UflÊø
Á∑¢§§ ÃŒ˜’˝rÊÔ Á∑§◊äÿÊà◊¢ Á∑¢§ ∑§◊¸ ¬ÈL§·ÙûÊ◊–
•Áœ÷Íâ ø Á∑¢§ ¬˝ÙQ§◊ÁœŒÒfl¢ Á∑§◊ÈëÿÃ–– 1H
Á∑§◊˜ , ÃØ , ’˝rÊÔ, Á∑§◊˜ , •äÿÊà◊◊˜ , Á∑§◊˜ , ∑§◊¸, ¬ÈL§·ÙûÊ◊,
•Áœ÷ÍÃ◊˜ , ø, Á∑§◊˜ , ¬˝ÙQ§◊˜ , •ÁœŒÒfl◊˜ , Á∑§◊˜ , ©UëÿÃH 1H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§ fløŸÙ¥∑§Ù Ÿ ‚◊¤Ê∑§⁄U •¡¸ÈŸ ’Ù‹ó
¬ÈL§·ÙûÊ◊ = „U ¬ÈL§·ÙûÊ◊! •Áœ÷ÍÃ◊˜ = •Áœ÷Íà (ŸÊ◊‚)
ÃØ = fl„U
’˝rÊÔ = ’˝rÊÔ Á∑§◊˜ = ÄÿÊ
Á∑§◊˜ = ÄÿÊ „ÒU? ¬˝ÙQ§◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU
•äÿÊà◊◊˜ = •äÿÊà◊ ø = •ı⁄U
Á∑§◊˜ = ÄÿÊ „ÒU? •ÁœŒÒfl◊˜ = •ÁœŒÒfl
∑§◊¸ = ∑§◊¸ Á∑§◊˜ = Á∑§‚∑§Ù
Á∑§◊˜ = ÄÿÊ „ÒU? ©UëÿÃ = ∑§„UÃ „Ò¥U?
•ÁœÿôÊ— ∑§Õ¢ ∑§Ù˘òÊ Œ„U˘ÁS◊ã◊œÈ‚ÍŒŸ–
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ ø ∑§Õ¢ ôÊÿÙ˘Á‚ ÁŸÿÃÊà◊Á÷—H 2H
 •äÿÊÿ 8 189
•ÁœÿôÊ—, ∑§Õ◊˜ , ∑§—, •òÊ, Œ„U, •ÁS◊Ÿ˜ , ◊œÈ‚ÍŒŸ,
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹, ø, ∑§Õ◊˜ , ôÊÿ—, •Á‚, ÁŸÿÃÊà◊Á÷—H 2H
•ı⁄ó
◊œÈ‚ÍŒŸ = „U ◊œÈ‚ÍŒŸ! ø = ÃÕÊ
•òÊ
•ÁœÿôÊ—
=
=
ÿ„UÊ°
•ÁœÿôÊ
ÁŸÿÃÊà◊Á÷—= {ÿÈQ§ ÁøûÊflÊ‹
¬ÈL§·Ù¥mÊ⁄UÊ
∑§— = ∑§ıŸ „ÒU? (•ı⁄U fl„U) ¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ = •ãà ‚◊ÿ◊¥ (•Ê¬)
•ÁS◊Ÿ˜ = ß‚ ∑§Õ◊˜ = Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U
Œ„U = ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ôÊÿ— = ¡ÊŸŸ◊¥ •ÊÃ
∑§Õ◊˜ = ∑Ò§‚ „ÒU? •Á‚ = „Ò¥U?

[’˝rÊÔ, •äÿÊà◊ •ı⁄U ∑§◊¸∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¡¸ÈŸ∑§ ÃËŸ ¬˝‡ŸÙ¥∑§Ê ©UûÊ⁄U–]

üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
•ˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ ¬⁄U◊¢ Sfl÷ÊflÙ˘äÿÊà◊◊ÈëÿÃ–
÷ÍÃ÷ÊflÙjfl∑§⁄UÙ Áfl‚ª¸— ∑§◊¸‚ÁÜôÊ×H 3H
•ˇÊ⁄U◊˜ , ’˝rÊÔ, ¬⁄U◊◊˜ , Sfl÷Êfl—, •äÿÊà◊◊˜ , ©UëÿÃ,
÷ÍÃ÷ÊflÙjfl∑§⁄U—, Áfl‚ª¸—, ∑§◊¸‚ÁÜôÊ×H 3H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ¬˝‡Ÿ ∑§⁄UŸ¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹, •¡¸ÈŸ!ó

¬⁄U◊◊˜ = ¬⁄U◊ ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU (ÃÕÊ)

•ˇÊ⁄U◊˜
’˝rÊÔ
Sfl÷Êfl—
= •ˇÊ⁄U
= “’˝rÊÔ” „ÒU,
{
= •¬ŸÊ SflM§¬
÷ÍÃ÷ÊflÙjfl∑§⁄U

•ÕʸØ ¡ËflÊà◊Ê Áfl‚ª¸—

— =
{
÷ÍÃÙ¥∑§ ÷Êfl∑§Ù
©Uà¬ãŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê
(¡Ù)
= àÿʪ „ÒU, (fl„U)

•äÿÊà◊◊˜ = “•äÿÊà◊” (ŸÊ◊‚) {

∑§◊¸‚ÁÜôÊ× = “∑§◊¸” ŸÊ◊‚
∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
190 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[•Áœ÷ÍÃ, •ÁœŒÒfl •ı⁄U •ÁœÿôÊ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¡¸ÈŸ∑§ ÃËŸ ¬˝‡ŸÙ¥∑§Ê ©ûÊ⁄U–]
•Áœ÷Íâ ˇÊ⁄UÙ ÷Êfl— ¬ÈL§·‡øÊÁœŒÒflÃ◊˜–
•ÁœÿôÊÙ˘„U◊flÊòÊ Œ„U Œ„U÷ÎÃÊ¢ fl⁄UH 4H
•Áœ÷ÍÃ◊˜ , ˇÊ⁄U—, ÷Êfl—, ¬ÈL§·—, ø, •ÁœŒÒflÃ◊˜,
•ÁœÿôÊ—, •„U◊˜ , ∞fl, •òÊ, Œ„U, Œ„U÷ÎÃÊ◊˜ , fl⁄UH 4H
ÃÕÊó

{
ˇÊ⁄U—, ÷Êfl—= ©Uà¬ÁûÊ-ÁflŸÊ‡Ê Œ„U÷ÎÃÊ◊˜ , fl⁄U=
œ◊¸flÊ‹ ‚’ ¬ŒÊÕ¸ {„üÊU cŒ∆U„ÔU Uœ•¡¸ÊÁ⁄UÿÈŸ!Ù¥◊¥
•òÊ = ß‚
•Áœ÷ÍÃ◊˜ = •Áœ÷Íà „Ò¥U, Œ„U = ‡Ê⁄UË⁄U◊¥
¬ÈL§·— = Á„U⁄Uáÿ◊ÿ ¬ÈL§·* •„U◊˜ = ◊Ò¥ flÊ‚ÈŒfl
•ÁœŒÒflÃ◊˜ = •ÁœŒÒfl „ÒU ∞fl = „UË (•ãÃÿȨ̂◊ËM§¬‚)
ø = •ı⁄U •ÁœÿôÊ— = •ÁœÿôÊ „UÍ°–
[•ãÃ∑§Ê‹◊¥ ÷ªflàS◊⁄UáÊ∑§Ê »§‹ (•¡¸ÈŸ∑§ ‚ÊÃfl¥ ¬˝‡Ÿ∑§Ê ©UûÊ⁄U)–]
•ãÃ∑§Ê‹ ø ◊Ê◊fl S◊⁄Uã◊ÈÄàflÊ ∑§‹fl⁄U◊˜–
ÿ— ¬˝ÿÊÁà ‚ ◊jÊfl¢ ÿÊÁà ŸÊSàÿòÊ ‚¢‡Êÿ—H 5H
•ãÃ∑§Ê‹, ø, ◊Ê◊˜ , ∞fl, S◊⁄UŸ˜ , ◊ÈÄàflÊ, ∑§‹fl⁄U◊˜ ,
ÿ—, ¬˝ÿÊÁÃ, ‚—, ◊jÊfl◊˜ , ÿÊÁÃ, Ÿ, •ÁSÃ, •òÊ, ‚¢‡Êÿ—H 5H
•ÊÒ⁄U
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· S◊⁄UŸ˜ = S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
•ãÃ∑§Ê‹, ø= •ãÃ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë ∑§‹fl⁄U◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù ◊ÈÄàflÊ = àÿʪ∑§⁄U
∞fl = „UË ¬˝ÿÊÁà = ¡ÊÃÊ „ÒU,
* Á¡‚∑§Ê ‡ÊÊSòÊÊ¢◊¢ ““‚ÍòÊÊà◊Ê””, ““Á„⁄Uáÿª÷¸””, ““¬˝¡Ê¬ÁÔ”, ““’˝rÊÔÊ”” ßàÿÊÁŒ
ŸÊ◊Ê¢‚ ∑§„Ê „Ò–
 •äÿÊÿ 8 191
‚— = fl„U •òÊ = ß‚◊¥ (∑ȧ¿U ÷Ë)
◊jÊfl◊˜ = {
◊⁄U ‚ÊˇÊÊØ
SflM§¬∑§Ù
‚¢‡Êÿ—
Ÿ
=
=
‚¢‡Êÿ
Ÿ„UË¥
ÿÊÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒUó •ÁSà = „ÒU–
[•ãÃ∑§Ê‹∑§ ÷ÊflŸÊŸÈ‚Ê⁄U ªÁà „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿ¢ ÿ¢ flÊÁ¬ S◊⁄Uã÷Êfl¢ àÿ¡àÿãÃ ∑§‹fl⁄U◊˜–
â Ã◊flÒÁà ∑§ıãÃÿ ‚ŒÊ ÃjÊfl÷ÊÁfl×H 6H
ÿ◊˜ , ÿ◊˜ , flÊ, •Á¬, S◊⁄UŸ˜ , ÷Êfl◊˜ , àÿ¡ÁÃ, •ãÃ, ∑§‹fl⁄U◊˜ ,
Ã◊˜ , Ã◊˜ , ∞fl, ∞ÁÃ, ∑§ıãÃÿ, ‚ŒÊ, ÃjÊfl÷ÊÁfl×H 6H
∑§Ê⁄UáÊ Á∑§ó
∑§ıãÃÿ {
= „U ∑ȧãÃˬÈòÊ •¡¸ŸÈ !
(ÿ„U ◊ŸÈcÿ)
àÿ¡ÁÃ
Ã◊˜ , Ã◊˜
= àÿʪ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
= ©U‚-©U‚∑§Ù
•ãÃ = •ãÃ∑§Ê‹◊¥ ∞fl = „UË
ÿ◊˜, ÿ◊˜ = Á¡‚-Á¡‚
flÊ, •Á¬ = ÷Ë
∞Áà {
= ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU;
(ÄÿÙ¥Á∑§ fl„U)
÷Êfl◊˜ = ÷Êfl∑§Ù ‚ŒÊ = ‚ŒÊ
S◊⁄UŸ˜ = S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
∑§‹fl⁄U◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê {
ÃjÊfl÷ÊÁfl×= ©U‚Ë ÷Êfl‚ ÷ÊÁflÃ
⁄U„UÊ „ÒU–
[ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷ªflÁìÊãß ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ ∞fl¢ ©U‚∑§Ê »§‹]
ÃS◊Êà‚fl¸·È ∑§Ê‹·È ◊Ê◊ŸÈS◊⁄U ÿÈäÿ ø–
◊ƒÿ̬Ã◊ŸÙ’ÈÁh◊ʸ◊flÒcÿSÿ‚¢‡Êÿ◊˜ H 7H
ÃS◊ÊØ , ‚fl¸·È , ∑§Ê‹·È , ◊Ê◊˜ , •ŸÈS◊⁄U, ÿÈäÿ, ø,
◊Áÿ, •Ì¬Ã◊ŸÙ’ÈÁh—, ◊Ê◊˜ , ∞fl, ∞cÿÁ‚, •‚¢‡Êÿ◊˜H 7H

ÃS◊ÊØ = { ß‚Á‹ÿ
(„U •¡¸ÈŸ! ÃÍ)
‚fl̧·È
∑§Ê‹·È
= ‚’
= ‚◊ÿ◊¥ (ÁŸ⁄UãÃ⁄U)
192 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
◊Ê◊˜
•ŸÈS◊⁄U
ø
= ◊⁄UÊ
= S◊⁄UáÊ ∑§⁄U
= •ı⁄U
•Ì¬Ã◊ŸÙ’ÈÁh—=
{ •¬¸áÊ Á∑§ÿ „ÈU∞
◊Ÿ-’ÈÁh‚ ÿÈQ§
„UÙ∑§⁄U (ÃÍ)
ÿÈäÿ {
= ÿÈh ÷Ë ∑§⁄U–
(ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U)
•‚¢‡Êÿ◊˜
◊Ê◊˜
=
=
ÁŸ—‚ãŒ„U
◊ȤÊ∑§Ù
∞fl = „UË
◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¢ ∞cÿÁ‚ = ¬˝Êåà „U٪ʖ
[ÁŸ⁄UãÃ⁄U Áøãß‚ ¬⁄U◊ ÁŒ√ÿ ¬ÈL§·∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ]
•èÿÊ‚ÿÙªÿÈQ§Ÿ øÃ‚Ê ŸÊãÿªÊÁ◊ŸÊ–
¬⁄U◊¢ ¬ÈL§·¢ ÁŒ√ÿ¢ ÿÊÁà ¬ÊÕʸŸÈÁøãÃÿŸ˜H 8H
•èÿÊ‚ÿÙªÿÈQ§Ÿ, øÂÊ, ŸÊãÿªÊÁ◊ŸÊ,
¬⁄U◊◊˜ , ¬ÈL§·◊˜ , ÁŒ√ÿ◊˜, ÿÊÁÃ, ¬ÊÕ¸, •ŸÈÁøãÃÿŸ˜H 8H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸ {
= „U ¬ÊÕ¸! (ÿ„U
ÁŸÿ◊ „ÒU Á∑§) {
•ŸÈÁøãÃÿŸ˜ = ÁŸ⁄UãÃ⁄U Áøãß
∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê (◊ŸÈcÿ)

{
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§
•èÿÊ‚ÿÙªÿÈQ§ Ÿ= äÿÊŸ∑§ •èÿÊ‚M§¬
ÿÙª‚ ÿÈQ§
¬⁄U◊◊˜
ÁŒ√ÿ◊˜
= ¬⁄U◊{
(¬˝∑§Ê‡ÊSflM§¬)
= ÁŒ√ÿ
{
ŸÊãÿªÊÁ◊ŸÊ = ŒÍ‚⁄UË •Ù⁄U Ÿ
¡ÊŸflÊ‹
¬ÈL§·◊˜ {
= ¬ÈL§·∑§Ù •ÕʸØ
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù („UË)
øÃ‚Ê = ÁøûÊ‚ ÿÊÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[¬⁄U◊ÁŒ√ÿ ¬ÈL§·∑§ SflM§¬∑§Ê fláʸŸ •ı⁄U ©U‚∑§ Áøãß∑§Ë ÁflÁœ–]
∑§Áfl¢ ¬È⁄UÊáÊ◊ŸÈ‡ÊÊÁ‚ÃÊ⁄U-
◊áÊÙ⁄UáÊËÿÊ¢‚◊ŸÈS◊⁄Ul— –
‚fl¸Sÿ œÊÃÊ⁄U◊ÁøãàÿM§¬-
◊ÊÁŒàÿfláÊZ Ã◊‚— ¬⁄USÃÊØH 9H
 •äÿÊÿ 8 193
∑§Áfl◊˜ , ¬È⁄UÊáÊ◊˜ , •ŸÈ‡ÊÊÁ‚ÃÊ⁄U◊˜ , •áÊÙ—, •áÊËÿÊ¢‚◊˜,
•ŸÈS◊⁄UØ , ÿ—, ,‚fl¸Sÿ, œÊÃÊ⁄U◊˜ , •ÁøãàÿM§¬◊˜ , •ÊÁŒàÿfláʸ◊˜ , Ã◊‚—, ¬⁄USÃÊØH 9H
ß‚‚ó
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· •ÁøãàÿM§¬◊˜= •ÁøãàÿSflM§¬

{
∑§Áfl◊˜ = ‚fl¸ôÊ, ‚Íÿ¸∑§ ‚ŒÎ‡Ê
¬È⁄UÊáÊ◊˜ = •ŸÊÁŒ, ÁŸàÿ øß
•ÊÁŒàÿfláʸ◊˜=
•ŸÈ‡ÊÊÁ‚ÃÊ⁄U◊˜ = ‚’∑§ ÁŸÿãÃÊ,* ¬˝∑§Ê‡ÊM§¬
•áÊÙ—,
•áÊËÿÊ¢‚◊˜ ‚͡◊, {
= ‚͡◊‚ ÷Ë •ÁÃ
Ã◊‚— =
(•ı⁄U)
•ÁfllÊ‚

‚fl¸Sÿ
œÊÃÊ⁄U◊˜
= ‚’∑§
{
= œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ
∑§⁄UŸflÊ‹,
{
•Áà ¬⁄U ‡ÊÈh
¬⁄USÃÊØ = ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê
•ŸÈS◊⁄UØ = S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒUó
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ ◊Ÿ‚Êø‹Ÿ
÷ÄàÿÊ ÿÈQ§Ù ÿÙª’‹Ÿ øÒfl–
÷˝ÈflÙ◊¸äÿ ¬˝ÊáÊ◊Êfl‡ÿ ‚êÿ∑˜§
‚ â ¬⁄¢U ¬ÈL§·◊ȬÒÁà ÁŒ√ÿ◊˜H 10H
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹, ◊Ÿ‚Ê, •ø‹Ÿ, ÷ÄàÿÊ, ÿÈQ§—, ÿÙª’‹Ÿ,
ø, ∞fl, ÷˝ÈflÙ—, ◊äÿ, ¬˝ÊáÊ◊˜, •Êfl‡ÿ, ‚êÿ∑˜ , ‚—, Ã◊˜ ,
¬⁄U◊˜ , ¬ÈL§·◊˜ , ©U¬ÒÁÃ, ÁŒ√ÿ◊˜H 10H
‚— = fl„U ÷˝ÈflÙ— = ÷Î∑ȧ≈UË∑§
÷ÄàÿÊ, ÿÈQ§—= ÷ÁQ§ÿÈQ§ ¬ÈL§· ◊äÿ = ◊äÿ◊¥
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ = •ãÃ∑§Ê‹◊¥ (÷Ë) ¬˝ÊáÊ◊˜ = ¬˝ÊáÊ∑§Ù
ÿÙª’‹Ÿ = ÿÙª’‹‚ ‚êÿ∑˜§Ô = •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U
* •ãÃÿʸ◊ËM§¬‚ ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¢∑§ ‡ÊÈ÷ •ÊÒ⁄U •‡ÊÈ÷ ∑§◊¸∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‡ÊÊ‚Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹UÊ–
194 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•Êfl‡ÿ = SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U∑§ ÁŒ√ÿ◊˜ = ÁŒ√ÿM§¬
ø = Á»§⁄U ¬⁄U◊˜ = ¬⁄U◊
•ø‹Ÿ = ÁŸ‡ø‹
◊Ÿ‚Ê = ◊Ÿ‚ ¬ÈL§·◊˜ = ¬ÈL§· ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê
(S◊⁄UŸ˜) = S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ∞fl = „UË
Ã◊˜ = ©U‚ ©U¬ÒÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒUó
[¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ÁŸªÈ¸áÊSflM§¬∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
ÿŒˇÊ⁄¢U flŒÁflŒÙ flŒÁãÃ
Áfl‡ÊÁãà ÿlÃÿÙ flËÃ⁄Uʪʗ–
ÿÁŒë¿UãÃÙ ’˝rÊÔøÿZ ø⁄UÁãÃ
ÃûÊ ¬Œ¢ ‚æ˜U ª˝„UáÊ ¬˝flˇÿH 11H
ÿØ , •ˇÊ⁄U◊˜ , flŒÁflŒ—, flŒÁãÃ, Áfl‡ÊÁãÃ, ÿØ , ÿÃÿ—,
flËÃ⁄Uʪʗ,ÿØ , ßë¿Uã×, ’˝rÊÔøÿ¸◊˜ , ø⁄UÁãÃ, ÃØ , Ã,
¬Œ◊˜ , ‚æU˜ª˝„UáÊ, ¬˝flˇÿH 11H
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó

flŒÁflŒ— {
= flŒ∑§ ¡ÊŸŸflÊ‹
ÁflmÊŸ˜ ÿØ =
(•ı⁄U)
Á¡‚ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù
ÿØ {
= Á¡‚ ‚ÁìʌʟãŒ-
ÉÊŸM§¬ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù
ßë¿Uã× = { øÊ„UŸflÊ‹
(’˝rÊÔøÊ⁄UË ‹Ùª)
•ˇÊ⁄U◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË ’˝rÊÔøÿ¸◊˜ = ’˝rÊÔøÿ¸∑§Ê
flŒÁãà = ∑§„UÃ „Ò¥U, ø⁄UÁãà = •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
flËÃ⁄Uʪʗ = •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„Uà ÃØ = ©U‚
ÿÃÿ— = {
ÿàŸ‡ÊË‹ ‚¢ãÿÊ‚Ë
◊„UÊà◊Ê¡Ÿ
¬Œ◊˜
Ã
=
=
¬⁄U◊¬Œ∑§Ù (◊Ò¥)
Ã⁄U Á‹ÿ
ÿØ = Á¡‚◊¥ ‚æU˜ ª˝„UáÊ = ‚¢ˇÊ¬‚
ÁÔfl‡ÊÁãà = ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U ¬˝flˇÿ = ∑§„Í°UªÊ–
 •äÿÊÿ 8 195
[•ãÃ∑§Ê‹◊¥ ÿÙª-œÊ⁄UáÊÊ∑§Ë ÁflÁœ‚ ÁŸªÈ¸áÊ ’˝rÊÔ∑§ ¡¬äÿÊŸ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U ∞fl¢
©U‚∑§ »§‹∑§Ê fláʸŸ–]
‚fl¸mÊ⁄UÊÁáÊ ‚¢ÿêÿ ◊ŸÙ NUÁŒ ÁŸL§äÿ ø–
◊ÍäãÿʸœÊÿÊà◊Ÿ— ¬˝ÊáÊ◊ÊÁSÕÃÙ ÿÙªœÊ⁄UáÊÊ◊˜H 12H
•ÙÁ◊àÿ∑§ÊˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ √ÿÊ„U⁄Uã◊Ê◊ŸÈS◊⁄UŸ˜–
ÿ— ¬˝ÿÊÁà àÿ¡ãŒ„¢U ‚ ÿÊÁà ¬⁄U◊Ê¢ ªÁÃ◊˜H 13H
‚fl¸mÊ⁄UÊÁáÊ, ‚¢ÿêÿ, ◊Ÿ—, NUÁŒ, ÁŸL§äÿ, ø,
◊ÍÁ䟸, •ÊœÊÿ, •Êà◊Ÿ—, ¬˝ÊáÊ◊˜ , •ÊÁSÕ×, ÿÙªœÊ⁄UáÊÊ◊˜H 12H
•Ù◊˜, ßÁÃ, ∞∑§ÊˇÊ⁄U◊˜ , ’˝rÊÔ, √ÿÊ„U⁄UŸ˜, ◊Ê◊˜, •ŸÈS◊⁄UŸ˜,
ÿ—, ¬˝ÿÊÁÃ, àÿ¡Ÿ˜ , Œ„U◊˜ , ‚—, ÿÊÁÃ, ¬⁄U◊Ê◊˜ , ªÁÃ◊˜H 13H
„U •¡¸ÈŸ!ó

{
‚fl¸mÊ⁄UÊÁáÊ = ‚’ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§
mÊ⁄UÙ¥∑§Ù
ÿ—
•Ù◊˜
=
=
¡Ù ¬ÈL§·
“˙”
‚¢ÿêÿ = ⁄UÙ∑§∑§⁄U ßÁà = ß‚
ø = ÃÕÊ ∞∑§ÊˇÊ⁄U◊˜ = ∞∑§ •ˇÊ⁄UM§¬
◊Ÿ— = ◊Ÿ∑§Ù ’˝rÊÔ = ’˝rÊÔ∑§Ù
NUÁŒ

ÁŸL§äÿ
= NUg‡Ê◊¥

{
ÁSÕ⁄U ∑§⁄U∑§ , (Á»§⁄U
= ©U‚ ¡ËÃ „ÈU∞
◊Ÿ∑§ mÊ⁄UÊ)
√ÿÊ„U⁄UŸ˜
{©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ
= „ÈU•Ê (•ı⁄U ©U‚∑§
•Õ¸SflM§¬)

¬˝ÊáÊ◊˜ = ¬˝ÊáÊ∑§Ù ◊Ê◊˜ = ◊È¤Ê ÁŸªÈá¸ Ê ’˝rÊÔ∑§Ê

◊ÍÁ䟸 = ◊SÃ∑§◊¥ •ŸÈS◊⁄UŸ˜ = Áøãß ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
•ÊœÊÿ = SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U∑§ Œ„U◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù
•Êà◊Ÿ— = ¬⁄U◊Êà◊‚ê’ãœË àÿ¡Ÿ˜ = àÿʪ∑§⁄U
ÿÙªœÊ⁄UáÊÊ◊˜= ÿÙªœÊ⁄UáÊÊ◊¥ ¬˝ÿÊÁà = ¡ÊÃÊ „ÒU,
•ÊÁSÕ× = ÁSÕà „UÙ∑§⁄U ‚— = fl„U ¬ÈL§·
196 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
¬⁄U◊Ê◊˜ ,ªÁÃ◊˜ = ¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ù ÿÊÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[÷ªflÊŸ˜mÊ⁄UÊ •¬ŸË ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ‚Ȫ◊ ©U¬Êÿó•Ÿãÿ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ÁŸ⁄UãÃ⁄U
Áøãß ’ËÊÿÊ ¡ÊŸÊ–]
•ŸãÿøÃÊ— ‚Ãâ ÿÙ ◊Ê¢ S◊⁄UÁà ÁŸàÿ‡Ê—–
ÃSÿÊ„¢U ‚È‹÷— ¬ÊÕ¸ ÁŸàÿÿÈQ§Sÿ ÿÙÁªŸ—H 14H
•ŸãÿøÃÊ—, ‚ÃÃ◊˜ , ÿ—, ◊Ê◊˜ , S◊⁄UÁÃ, ÁŸàÿ‡Ê—,
ÃSÿ, •„U◊˜ , ‚È‹÷—,¬ÊÕ¸, ÁŸàÿÿÈQ§Sÿ, ÿÙÁªŸ—H 14H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸ = „U •¡¸ÈŸ! ÃSÿ = ©U‚
ÿ—
(◊Áÿ)
=
=
¡Ù ¬ÈL§·
◊ȤÊ◊¥ {
ÁŸàÿÿÈQ§Sÿ= ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U
◊ȤÊ◊¥ ÿÈQ§ „ÈU∞
•ŸãÿøÃÊ— = •ŸãÿÁøûÊ „UÙ∑§⁄U ÿÙÁªŸ— = ÿÙªË∑§ Á‹ÿ
ÁŸàÿ‡Ê— = ‚ŒÊ „UË •„U◊˜ = ◊Ò¥
‚ÃÃ◊˜
◊Ê◊˜
S◊⁄UÁÃ
=
=
=
ÁŸ⁄UãÃ⁄U
◊È¤Ê ¬ÈL§·ÙûÊ◊∑§Ù
S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
{
‚È‹÷ „Í°U •ÕʸØ
‚È‹÷— = ©U‚ ‚„U¡ „UË ¬˝ÊåÃ
„UÙ ¡ÊÃÊ „Í°U–
[÷ªflà¬˝ÊÁåÂ ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ê •÷Êfl •ı⁄U •ãÿ ‚◊Sà ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù
¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûʇÊË‹ ’Ëʟʖ]
◊Ê◊Ȭàÿ ¬ÈŸ¡¸ã◊ ŒÈ—πÊ‹ÿ◊‡ÊʇflÃ◊˜–
ŸÊåŸÈflÁãà ◊„UÊà◊ÊŸ— ‚¢Á‚Áh¢ ¬⁄U◊Ê¢ ªÃÊ—H 15H
◊Ê◊˜ , ©U¬àÿ, ¬ÈŸ¡¸ã◊, ŒÈ—πÊ‹ÿ◊˜ , •‡ÊʇflÃ◊˜,
Ÿ, •ÊåŸÈflÁãÃ, ◊„UÊà◊ÊŸ—, ‚¢Á‚Áh◊˜ , ¬⁄U◊Ê◊˜ , ªÃÊ—H 15H
•ı⁄U fló
¬⁄U◊Ê◊˜ = ¬⁄U◊ ªÃÊ— = ¬˝ÊåÃ
‚¢Á‚Áh◊˜ = Á‚Áh∑§Ù ◊„UÊà◊ÊŸ— = ◊„UÊà◊Ê¡Ÿ
 •äÿÊÿ 8 197
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù •‡ÊʇflÃ◊˜ = ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U
©U¬àÿ = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U ¬ÈŸ¡¸ã◊ = ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ù
Ÿ = Ÿ„UË¥
ŒÈ—πÊ‹ÿ◊˜ = ŒÈ—πÙ¥∑§ ÉÊ⁄U (∞fl¢) •ÊåŸÈflÁãà = ¬˝Êåà „UÙÃ–
•Ê’˝rÊÔ÷ÈflŸÊÀ‹Ù∑§Ê— ¬ÈŸ⁄UÊflÌÃŸÙ˘¡È¸Ÿ–
◊Ê◊Ȭàÿ ÃÈ ∑§ıãÃÿ ¬ÈŸ¡¸ã◊ Ÿ ÁfllÃH 16H
•Ê’˝rÊÔ÷ÈflŸÊØ , ‹Ù∑§Ê—, ¬ÈŸ⁄UÊflÌß—, •¡¸ÈŸ,
◊Ê◊˜, ©U¬àÿ, ÃÈ , ∑§ıãÃÿ, ¬ÈŸ¡¸ã◊, Ÿ, ÁfllÃH 16H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
•¡¸ÈŸ = „U •¡¸ÈŸ! ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
•Ê’˝rÊÔ÷ÈflŸÊØ= ’˝rÊÔ‹Ù∑§¬ÿ¸ãà ©U¬àÿ = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U
‹Ù∑§Ê— = ‚’ ‹Ù∑§
¬ÈŸ⁄UÊflÌß— = ¬ÈŸ⁄UÊflÃ˸* „Ò¥U, ¬ÈŸ¡¸ã◊ = ¬ÈŸ¡¸ã◊
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ Ÿ = Ÿ„UË¥
∑§ıãÃÿ = „U ∑ȧãÃˬÈòÊ! ÁfllÃ = „UÙÃÊ;
ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ò¥ ∑§Ê‹ÊÃËà „Í°U •ı⁄U ÿ ‚’ ’˝rÊÔÊÁŒ∑§ ‹Ù∑§ ∑§Ê‹∑§ mÊ⁄UÊ
‚ËÁ◊à „UÙŸ‚ •ÁŸàÿ „Ò¥U–
[’˝rÊÔÊ∑§ ⁄UÊÃ-ÁŒŸ∑§Ê ¬Á⁄U◊ÊáÊ–]
‚„UdÿȪ¬ÿ¸ãÃ◊„Uÿ¸Œ˜’˝rÊÔáÊÙ ÁflŒÈ—–
⁄UÊÁòÊ¢ ÿȪ‚„UdÊãÃÊ¢ Ã˘„UÙ⁄UÊòÊÁflŒÙ ¡ŸÊ—H 17H
‚„UdÿȪ¬ÿ¸ãÃ◊˜, •„U—, ÿØ, ’˝rÊÔáÊ—, ÁflŒÈ—,
⁄UÊÁòÊ◊˜ , ÿȪ‚„UdÊãÃÊ◊˜ , Ã, •„UÙ⁄UÊòÊÁflŒ—, ¡ŸÊ—H 17H
„U •¡¸ÈŸ!ó
’˝rÊÔáÊ—
ÿØ
= ’˝rÊÔÊ∑§Ê
= ¡Ù
•„U— {
= ∞∑§ ÁŒŸ „ÒU,
(©U‚∑§Ù)
* •ÕʸØ Á¡Ÿ∑§Ê ¬˝Êåà „Ê∑§⁄U ¬Ë¿U ‚¢‚Ê⁄U◊¥ •ÊŸÊ ¬«U∏ ∞‚–
198 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

{ ∞∑§ „U¡Ê⁄U
‚„UdÿȪ¬ÿ¸ãÃ◊˜ = øÃÈÿȨ̀ªËÃ∑§∑§Ë

•flÁœflÊ‹Ê
(ÿ)
ÁflŒÈ—
= ¡Ù ¬ÈL§·
= Ãûfl‚ ¡ÊŸÃ „ÒU¥,*

(•ı⁄U) Ã = fl
⁄UÊÁòÊ◊˜ = ⁄UÊÁòÊ∑§Ù (÷Ë) ¡ŸÊ— = ÿ٪ˡŸ

{∞∑§ „U¡Ê⁄U
ÿȪ‚„UdÊãÃÊ◊˜= øÃÈÿȨ̀ªËÃ∑§∑§Ë
•flÁœflÊ‹Ë {
•„UÙ⁄UÊòÊÁflŒ— = ∑§Ê‹∑§ Ãûfl∑§Ù
¡ÊŸŸflÊ‹ „Ò¥U–
[‚◊Sà ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ë ’Ê⁄U-’Ê⁄U ©Uà¬ÁûÊ •ı⁄U ¬˝‹ÿ∑§Ê fláʸŸ–]
•√ÿQ§ÊŒ˜√ÿQ§ÿ— ‚flʸ— ¬˝÷flãàÿ„U⁄Uʪ◊–
⁄UÊòÿʪ◊ ¬˝‹ËÿãÃ ÃòÊÒflÊ√ÿQ§‚ÜôÊ∑§H 18H
•√ÿQ§ÊØ, √ÿQ§ÿ—, ‚flʸ—, ¬˝÷flÁãÃ, •„U⁄Uʪ◊,
⁄UÊòÿʪ◊, ¬˝‹ËÿãÃ, ÃòÊ, ∞fl, •√ÿQ§‚ÜôÊ∑§H 18H
ß‚Á‹ÿ fl ÿ„U ÷Ë ¡ÊŸÃ „Ò¥U Á∑§ó

‚flʸ—
√ÿQ§ÿ—
= ‚ê¬Íáʸ
= ø⁄UÊø⁄U ÷ÍêáÊ {
⁄UÊòÿʪ◊ = ’˝rÊÔÊ∑§Ë ⁄UÊÁòÊ∑§
¬˝fl‡Ê∑§Ê‹◊¥
{
•„U⁄Uʪ◊ = ’˝rÊÔÊ∑§ ÁŒŸ∑§ ÃòÊ = ©U‚
¬˝fl‡Ê∑§Ê‹◊¥

{
•√ÿQ§‚ •ÕʸØ
•√ÿQ§ÊØ = ’˝rÊÔÊ∑§ ‚͡◊
‡Ê⁄UË⁄U‚
{
•√ÿQ§ ŸÊ◊∑§
•√ÿQ§‚¢ôÊ∑§= ’˝rÊÊÔ∑§ ‚͡◊
‡Ê⁄UË⁄U◊¥

{
¬˝÷flÁãà = ©Uà¬ãŸ „UÙÃ „Ò¥U
(•ı⁄U)
∞fl
¬˝‹ËÿãÃ
= „UË
= ‹ËŸ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–

* •ÕʸØ ∑§Ê‹U ∑§⁄U∑§ •flÁœflÊ‹UÊ „ÊŸ‚ ’˝rÊ‹UÊ∑§∑§Ê ÷Ë •ÁŸàÿ ¡ÊŸÃ „Ò ¢–

 •äÿÊÿ 8 199
÷Íê˝Ê◊— ‚ ∞flÊÿ¢ ÷ÍàflÊ ÷ÍàflÊ ¬˝‹ËÿÃ–
⁄UÊòÿʪ◊˘fl‡Ê— ¬ÊÕ¸ ¬˝÷flàÿ„U⁄Uʪ◊H 19H
÷Íê˝Ê◊—, ‚—, ∞fl, •ÿ◊˜ , ÷ÍàflÊ, ÷ÍàflÊ, ¬˝‹ËÿÃ,
⁄UÊòÿʪ◊, •fl‡Ê—, ¬ÊÕ¸, ¬˝÷flÁÃ, •„U⁄Uʪ◊H 19H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸
‚—, ∞fl =
= „U ¬ÊÕ¸!
fl„UË {
⁄UÊòÿʪ◊ = ⁄UÊÁòÊ∑§
¬˝fl‡Ê∑§Ê‹◊¥
•ÿ◊˜
÷Íê˝Ê◊— =
= ÿ„U
÷ÍÂ◊ÈŒÊÿ {
¬˝‹ËÿÃ = ‹ËŸ „UÙÃÊ „ÒU
(•ı⁄U)
÷ÍàflÊ, ÷ÍàflÊ= ©Uà¬ãŸ „UÙ-„UÙ∑§⁄U
{
•„U⁄Uʪ◊ = ÁŒŸ∑§ ¬˝fl‡Ê-
•fl‡Ê— {
= ¬˝∑§Î ÁÃ∑§ fl‡Ê◊¥
„ÈU•Ê
∑§Ê‹◊¥ (Á»§⁄U)
¬˝÷flÁà = ©Uà¬ãŸ „UÙÃÊ „ÒU–
[∞∑§ •√ÿQ§∑§ ¬⁄U ŒÍ‚⁄U ‚ŸÊß •√ÿQ§∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
¬⁄USÃS◊ÊûÊÈ ÷ÊflÙ˘ãÿÙ˘√ÿQ§Ù˘√ÿQ§Êà‚ŸÊß—–
ÿ— ‚ ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È Ÿ‡ÿà‚È Ÿ ÁflŸ‡ÿÁÃH 20H
¬⁄U—, ÃS◊ÊØ , ÃÈ , ÷Êfl—, •ãÿ—, •√ÿQ§—, •√ÿQ§ÊØ , ‚ŸÊß—,
ÿ—, ‚—, ‚fl¸·È, ÷ÍÃ·È , Ÿ‡ÿà‚È, Ÿ, ÁflŸ‡ÿÁÃH 20H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ ‚ŸÊß— = ‚ŸÊß
ÃS◊ÊØ = ©U‚ •√ÿQ§— = •√ÿQ§
{
•√ÿQ§ÊØ = •√ÿQ§‚
(÷Ë •ÁÃ)
÷Êfl—
‚—
=
=
÷Êfl „ÒU;
fl„U ¬⁄U◊ ÁŒ√ÿ ¬ÈL§·
¬⁄U— = ¬⁄U ‚fl̧·È = ‚’
•ãÿ— {
= ŒÍ‚⁄UÊ •ÕʸØ
Áfl‹ˇÊáÊ
÷Í÷ È
Ÿ‡ÿà‚È
=
=
÷ÍÃÙ¥∑§
Ÿc≈U „UÙŸ¬⁄U (÷Ë)
ÿ— = ¡Ù Ÿ, ÁflŸ‡ÿÁÃ= Ÿc≈UÔU Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–
200 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[©U‚Ë∑§Ù “•ˇÊ⁄U”, “¬⁄U◊ªÁÔ, “¬⁄U◊œÊ◊” ∞fl¢ “¬⁄U◊¬ÈL§·” ߟ ŸÊ◊Ù¥‚ •Á÷Á„UÃ
∑§⁄UÃ „ÈU∞ •Ÿãÿ ÷ÁQ§∑§Ù ß‚ ¬⁄U◊ ¬ÈL§·∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ©U¬Êÿ ’Ëʟʖ]
•√ÿQ§Ù˘ˇÊ⁄U ßàÿÈQ§SÃ◊Ê„ÈU— ¬⁄U◊Ê¢ ªÁÃ◊˜–
ÿ¢ ¬˝Êåÿ Ÿ ÁŸfløãÃ ÃhÊ◊ ¬⁄U◊¢ ◊◊H 21H
•√ÿQ§—, •ˇÊ⁄U—, ßÁÃ, ©UQ§—, Ã◊˜ , •Ê„ÈU—, ¬⁄U◊Ê◊˜ , ªÁÃ◊˜ ,
ÿ◊˜ , ¬˝Êåÿ, Ÿ, ÁŸfløãÃ, ÃØ , œÊ◊, ¬⁄U◊◊˜ , ◊◊H 21H
•ı⁄U ¡Ùó
•√ÿQ§—
•ˇÊ⁄U—
=
=
•√ÿQ§
“•ˇÊ⁄U”
ÿ◊˜ {
= Á¡‚ ‚ŸÊß
•√ÿQ§÷Êfl∑§Ù
ßÁà =ß‚ (ŸÊ◊‚) ¬˝Êåÿ = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U (◊ŸÈcÿ)
©UQ§— =∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU, Ÿ, ÁŸfløãÃ = flʬ‚ Ÿ„UË¥ •ÊÃ,
Ã◊˜ {
= ©U‚Ë •ˇÊ⁄ UŸÊ◊∑§
•√ÿQ§÷Êfl∑§Ù
ÃØ
◊◊
= fl„U
= ◊⁄UÊ
¬⁄U◊Ê◊˜, ªÁÃ◊˜= ¬⁄U◊ªÁà ¬⁄U◊◊˜ = ¬⁄U◊
•Ê„ÈU— = ∑§„UÃ „Ò¥U, (ÃÕÊ) œÊ◊ = œÊ◊ „ÒU–
¬ÈL§·— ‚ ¬⁄U— ¬ÊÕ¸ ÷ÄàÿÊ ‹èÿSàflŸãÿÿÊ–
ÿSÿÊã×SÕÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ÿŸ ‚fl¸Á◊Œ¢ ÃÃ◊˜H 22H
¬ÈL§·—, ‚—, ¬⁄U—, ¬ÊÕ¸, ÷ÄàÿÊ, ‹èÿ—, ÃÈ, •ŸãÿÿÊ,
ÿSÿ, •ã×SÕÊÁŸ, ÷ÍÃÊÁŸ, ÿŸ, ‚fl¸◊˜ , ߌ◊˜ , ÃÃ◊˜H 22H
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! ߌ◊˜ = ÿ„U
ÿSÿ = Á¡‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ‚fl¸◊˜ = ‚◊Sà ¡ªÃ˜
•ã×SÕÊÁŸ = •ãê¸Ã ÃÃ◊˜ = ¬Á⁄U¬Íáʸ * „ÒU,
÷ÍÃÊÁŸ = ‚fl¸÷Íà „Ò¥U (•ı⁄U) ‚— = fl„U ‚ŸÊß •√ÿQ§
ÿŸ {
= Á¡‚ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê‚
¬⁄U—
¬ÈL§·—
=
=
¬⁄U◊
¬ÈL§·
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 9 ‡‹UÊ∑§ 4 ◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
 •äÿÊÿ 8 201
ÃÈ = ÃÙ ÷ÄàÿÊ = ÷ÁQ§‚ („UË)
•ŸãÿÿÊ = •Ÿãÿ1 ‹èÿ— = ¬˝Êåà „UÙŸÿÙÇÿ „ÒU–
[‡ÊÈÄ‹-∑ΧcáÊ◊ʪ¸∑§Ê Áfl·ÿ ∑§„UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ–]
ÿòÊ ∑§Ê‹ àflŸÊflÎÁûÊ◊ÊflÎÁûÊ¢ øÒfl ÿÙÁªŸ—–
¬˝ÿÊÃÊ ÿÊÁãà â ∑§Ê‹¢ flˇÿÊÁ◊ ÷⁄U÷¸÷H 23H
ÿòÊ, ∑§Ê‹, ÃÈ , •ŸÊflÎÁûÊ◊˜ , •ÊflÎÁûÊ◊˜ , ø, ∞fl, ÿÙÁªŸ—,
¬˝ÿÊÃÊ—, ÿÊÁãÃ, Ã◊˜ , ∑§Ê‹◊˜ , flˇÿÊÁ◊, ÷⁄U÷¸÷H 23H
÷⁄U÷¸÷
ÿòÊ
= „U •¡¸ÈŸ!
= Á¡‚
ø {
= •ı⁄U (Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥
ªÿ „ÈU∞)
= ∑§Ê‹◊¥2
∑§Ê‹
{
•ÊflÎÁûÊ◊˜ = flʬ‚ ‹ı≈UŸfl Ê‹Ë
{
¬˝ÿÊÃÊ— = ‡Ê⁄UË⁄U àÿʪ∑§⁄U
ªÿ „ÈU∞ ∞fl
ªÁÃ∑§Ù
= „UË
ÿÙÁªŸ— = ÿ٪ˡŸ ÿÊÁãà = ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U,
ÃÈ = ÃÙ Ã◊˜ = ©U‚

{
flʬ‚ Ÿ
•ŸÊflÎÁûÊ◊˜ = ‹ı≈UŸfl Ê‹Ë
ªÁÃ∑§Ù
{
∑§Ê‹◊˜ = ∑§Ê‹∑§Ù •ÕʸØ
ŒÙŸÙ¥ ◊ʪÙZ∑§Ù
flˇÿÊÁ◊ = ∑§„Í°UªÊ–
[»§‹‚Á„Uà ‡ÊÈÄ‹◊ʪ¸∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•ÁÇŸÖÿÙ¸ÁÃ⁄U„U— ‡ÊÈÄ‹— ·á◊Ê‚Ê ©UûÊ⁄UÊÿáÊ◊˜–
ÃòÊ ¬˝ÿÊÃÊ ªë¿UÁãà ’˝rÊÔ ’˝rÊÔÁflŒÙ ¡ŸÊ—H 24H
•ÁÇŸ—, ÖÿÙÁ×, •„U—, ‡ÊÈÄ‹—, ·á◊Ê‚Ê—, ©UûÊ⁄UÊÿáÊ◊˜ ,
ÃòÊ, ¬˝ÿÊÃÊ—, ªë¿UÁãÃ, ’˝rÊÔ, ’˝rÊÔÁflŒ—, ¡ŸÊ—H 24H
1-ªËÃÊ •äÿÊÿ 11 ‡‹UÊ∑§ 55◊¢ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
2-ÿ„Ê° ““∑§Ê‹U”” ‡Ê錂 ◊ʪ¸ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„ÿ, ħÿÊ¢Á∑§ •Êª∑§ ‡‹UÊ∑§Ê¢◊¢
÷ªflÊŸ˜Ÿ ß‚∑§Ê ŸÊ◊ ““‚ÎÁÔ”, ““ªÁÔ” ∞‚Ê ∑§„Ê „Ò–
202 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
©UŸ ŒÙ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ◊ʪÙZ◊¥‚ Á¡‚ ◊ʪ¸◊¥ó
ÖÿÙÁ× = ÖÿÙÁÃ◊¸ÿ •Á÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „ÒU,
•ÁÇŸ— {
= •ÁÇŸ-•Á÷◊ÊŸË
ŒflÃÊ „ÒU,
ÃòÊ
¬˝ÿÊÃÊ—
=
=
©U‚ ◊ʪ¸◊¥
◊⁄U∑§⁄U ªÿ „ÈU∞
•„U— {
= ÁŒŸ∑§Ê •Á÷◊ÊŸË ’˝rÊÔÁflŒ— = ’˝rÊÔflûÊÊ*

‡ÊÈÄ‹—
ŒflÃÊ „ÒU,

{
‡ÊÈÄ‹¬ˇÊ∑§Ê
= •Á÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „ÒU
(•ı⁄U)
¡ŸÊ— =
{ ÿ٪ˡŸ (©U¬ÿÈQ¸ §
ŒflÃÊ•Ù¥mÊ⁄UÊ ∑˝§◊‚
‹ ¡Êÿ ¡Ê∑§⁄U)

©UûÊ⁄UÊÿáÊ◊˜ = ©UûÊ⁄UÊÿáÊ∑§ ’˝rÊÔ = ’˝rÊÔ∑§Ù

·á◊Ê‚Ê— = ¿U— ◊„UËŸÙ¥∑§Ê ªë¿UÁãà = ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
[»§‹‚Á„Uà ∑ΧcáÊ◊ʪ¸∑§Ê ∑§ÕŸ–]
œÍ◊Ù ⁄UÊÁòÊSÃÕÊ ∑ΧcáÊ— ·á◊Ê‚Ê ŒÁˇÊáÊÊÿŸ◊˜–
ÃòÊ øÊãº˝◊‚¢ ÖÿÙÁÃÿÙ¸ªË ¬˝Êåÿ ÁŸfløÃH 25H
œÍ◊—, ⁄UÊÁòÊ—, ÃÕÊ, ∑ΧcáÊ—, ·á◊Ê‚Ê—, ŒÁˇÊáÊÊÿŸ◊˜,
ÃòÊ, øÊãº˝◊‚◊˜ , ÖÿÙÁ×, ÿÙªË, ¬˝Êåÿ, ÁŸfløÃH 25H
ÃÕÊ Á¡‚ ◊ʪ¸◊¥ó

œÍ◊— {
= œÍ◊ÊÁ÷◊ÊŸË
ŒflÃÊ „ÒU,
(•ı⁄U)
ŒÁˇÊáÊÊÿŸ◊˜= ŒÁˇÊáÊÊÿŸ∑§
⁄UÊÁòÊ— {
= ⁄UÊÁòÊ-•Á÷◊ÊŸË ·á◊Ê‚Ê— = ¿U— ◊„UËŸÙ¥∑§Ê
ŒflÃÊ „ÒU {
•Á÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „ÒU,
ÃÕÊ
∑Î cáÊ—
= ÃÕÊ
{
= ∑ΧcáʬˇÊ∑§Ê
•Á÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „Ò
ÃòÊ =
©U‚ ◊ʪ¸◊¥
(◊⁄U∑§⁄U ªÿÊ
„ÈU•Ê)
{
* •ÕʸØ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ë ©¬Ê‚ŸÊ‚ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê ¬⁄UÊˇÊ÷Êfl‚ ¡ÊŸŸflÊ‹U–
 •äÿÊÿ 8 203

{
‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ ÖÿÙÁ× = ÖÿÙÁÃ∑§Ù

{
∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÿÙªË ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U
ÿÙªË = (©U¬ÿȸQ§
¬˝Êåÿ = (Sflª¸◊¥ •¬Ÿ
ŒflÃÊ•Ù¥mÊ⁄UÊ ∑˝§◊‚ ‡ÊÈ÷ ∑§◊ÙZ∑§Ê
‹ ªÿÊ „ÈU•Ê) »§‹ ÷Ùª∑§⁄U)
øÊãº˝◊‚◊˜ = øãº˝◊Ê∑§Ë ÁŸfløÃ = flʬ‚ •ÊÃÊ „ÒU–
[‡ÊÈÄ‹-∑ΧcáÊ ªÁÃ∑§Ë •ŸÊÁŒÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‡ÊÈÄ‹∑ΧcáÊ ªÃË sÔÃ ¡ªÃ— ‡ÊʇflÃ ◊Ã–
∞∑§ÿÊ ÿÊàÿŸÊflÎÁûÊ◊ãÿÿÊfløÃ ¬ÈŸ—H 26H
‡ÊÈÄ‹∑ΧcáÊ, ªÃË, Á„U, ∞Ã, ¡ªÃ—, ‡ÊʇflÃ, ◊Ã,
∞∑§ÿÊ, ÿÊÁÃ, •ŸÊflÎÁûÊ◊˜ , •ãÿÿÊ, •ÊfløÃ ¬ÈŸ—H 26H
Á„U
¡ªÃ—
∞Ã
= ÄÿÙ¥Á∑§
= ¡ªÃ˜∑§
= ÿ ŒÙ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ó
•ŸÊflÎÁûÊ◊˜ =
{ Á¡‚‚ flʬ‚ Ÿ„UË¥
‹ı≈UŸÊ ¬«∏UÃÊ, ©U‚
¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ù

{
‡ÊÈÄ‹ •ı⁄U ∑ΧcáÊ
‡ÊÈÄ‹∑ΧcáÊ = •ÕʸØ ŒflÿÊŸ
•ı⁄U Á¬ÃÎÿÊŸ
ÿÊÁÃ

•ãÿÿÊ
={
={
¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU
(•ı⁄U)
ŒÍ‚⁄U∑§ mÊ⁄UÊ
ªÃË = ◊ʪ¸ (ªÿÊ „ÈU•Ê2)
‡ÊʇflÃ = ‚ŸÊß ¬ÈŸ— = Á»§⁄U
◊Ã
∞∑§ÿÊ
= ◊ÊŸ ªÿ „ÒU¥ (ߟ◊)¥
{
= ∞∑§∑1§ mÊ⁄UÊ (ªÿÊ
„ÈU•Ê )
•ÊfløÃ =
{ flʬ‚ •ÊÃÊ „ÒU •ÕʸØ
¡ã◊-◊ÎàÿÈ∑§Ù
¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–

1-•ÕʸØ ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹UÊ∑§ 24 ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •Áø¸◊ʪ¸‚ ªÿÊ „È•Ê ÿÊªË–
2-•ÕʸØ ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹UÊ∑§ 25 ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U œÍ◊◊ʪ¸‚ ªÿÊ „È•Ê ‚∑§Ê◊ ∑§◊˸–
204 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[ŒÙŸÙ¥ ªÁÃÿÙ¥∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹ ÿÙªË∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê ∞fl¢ •¡¸ÈŸ∑§Ù ÿÙªË
’ŸŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ–]
ŸÒÃ ‚ÎÃË ¬ÊÕ¸ ¡ÊŸãÿÙªË ◊ÈsÔÁà ∑§‡øŸ–
ÃS◊Êà‚fl¸·È ∑§Ê‹·È ÿÙªÿÈQ§Ù ÷flʡȸŸH 27H
Ÿ, ∞Ã, ‚ÎÃË, ¬ÊÕ¸, ¡ÊŸŸ˜, ÿÙªË, ◊ÈsÁÔ Ã, ∑§‡øŸ,
ÃS◊ÊØ , ‚fl¸·È , ∑§Ê‹·È , ÿÙªÿÈQ§—, ÷fl, •¡¸ÈŸH 27H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸ {
= „U ¬ÊÕ¸! (ß‚
¬˝∑§Ê⁄U)
•¡È¸Ÿ
‚fl̧·È
= „U •¡¸ÈŸ! (ÃÍ)
= ‚’
∞Ã = ߟ ŒÙŸÙ¥ ∑§Ê‹·È = ∑§Ê‹◊¥
‚ÎÃË
¡ÊŸŸ˜
= ◊ʪÙZ∑§Ù
= Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U {
ÿÙªÿÈQ§— = ‚◊’ÈÁhM§¬
ÿÙª‚ ÿÈQ§

{
∑§‡øŸ = ∑§Ù߸ ÷Ë „UÙ •ÕʸØ ÁŸ⁄UãÃ⁄U
ÿÙªË = ÿÙªË ÷fl = ◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ
Ÿ, ◊ÈsÔÁà = ◊ÙÁ„Uà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ* ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
ÃS◊ÊØ = ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ „UÙ–
[•äÿÊÿ◊¥ flÌáÊà Ãûfl∑§Ù ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹–]
flŒ·È ÿôÊ·È ì—‚È øÒfl
ŒÊŸ·È ÿà¬Èáÿ»§‹¢ ¬˝ÁŒc≈U◊˜–
•àÿÁà Ãà‚fl¸Á◊Œ¢ ÁflÁŒàflÊ
ÿÙªË ¬⁄¢U SÕÊŸ◊ȬÒÁà øÊl◊˜H 28H
flŒ·È , ÿôÊ·È , ì—‚È , ø, ∞fl, ŒÊŸ·È, ÿØ , ¬Èáÿ»§‹◊˜,
¬˝ÁŒc≈UUÔ ◊˜ , •àÿÁÃ, ÃØ , ‚fl¸◊˜ , ߌ◊˜ , ÁflÁŒàflÊ, ÿÙªË,
¬⁄U◊˜ , SÕÊŸ◊˜ , ©U¬ÒÁÃ, ø, •Êl◊˜H 28H
* •ÕʸØ Á»§⁄U fl„ ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ „Ë ‚ÊœŸ ∑§⁄UÃÊ „Ò, ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¢◊¢ Ÿ„Ë¥ »°§‚ÃÊ–
 •äÿÊÿ 8 205
ÄÿÙ¥Á∑§ó
ÿÙªË = ÿÙªË ¬ÈL§· ¬˝ÁŒc≈UUÔ ◊˜ = ∑§„UÊ „ÒU,
ߌ◊˜ = ß‚ ⁄U„USÿ∑§Ù ÃØ = ©U‚
ÁflÁŒàflÊ = Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U ‚fl¸◊˜ = ‚’∑§Ù
flŒ· È = flŒÙ¥∑§ ¬…∏UŸ¥◊¥ ∞fl = ÁŸ—‚ãŒ„U
ø
ÿôÊ·È
=
=
ÃÕÊ
ÿôÊ,
•àÿÁà = { ©UÀ‹¢ÉÊŸ ∑§⁄U
¡ÊÃÊ „ÒU
ì—‚È = ì (•ı⁄U) ø = •ı⁄U
ŒÊŸ·È = ŒÊŸÊÁŒ∑§ ∑§⁄UŸ◊ ¢ •Êl◊˜ = ‚ŸÊß
ÿØ = ¡Ù ¬⁄U◊˜ , SÕÊŸ◊˜ = ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù
¬Èáÿ»§‹◊˜ = ¬Èáÿ»§‹ ©U¬ÒÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ •ˇÊ⁄U’˝rÊÔÿÙªÙ ŸÊ◊Êc≈UÔU◊Ù˘äÿÊÿ—H 8H

„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø

YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•Õ Ÿfl◊Ù˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 6 Ã∑§ ¬˝÷Êfl‚Á„Uà ôÊÊŸ∑§Ê Áfl·ÿ,
(7ó10) ¡ªÃ˜∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê Áfl·ÿ, (11ó15) ÷ªflÊŸ˜∑§Ê
ÁÃ⁄US∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸfl Ê‹ •Ê‚È⁄UË ¬˝∑§Î ÁÃflÊ‹Ù¥∑§Ë ÁŸãŒÊ •ı⁄U ŒÒflË ¬˝∑§Î ÁÃflÊ‹Ù¥∑§
÷ªflj¡Ÿ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U, (16ó19) ‚flʸà◊M§¬‚ ¬˝÷Êfl‚Á„Uà ÷ªflÊŸ˜∑§
SflM§¬∑§Ê fláʸŸ, (20ó25) ‚∑§Ê◊ •ı⁄U ÁŸc∑§Ê◊ ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê
»§‹, (26ó34) ÁŸc∑§Ê◊ ÷ªfljÁQ§∑§Ë ◊Á„U◊Ê–
[ÁflôÊÊŸ‚Á„Uà ôÊÊŸ∑§ ∑§ÕŸ∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
ߌ¢ ÃÈ Ã ªÈsÔÃ◊¢ ¬˝flˇÿÊêÿŸ‚Íÿfl–
ôÊÊŸ¢ ÁflôÊÊŸ‚Á„Uâ ÿÖôÊÊàflÊ ◊Ùˇÿ‚˘‡ÊÈ÷ÊØH 1H
ߌ◊˜ , ÃÈ , Ã, ªÈsÔÃ◊◊˜ , ¬˝flˇÿÊÁ◊, •Ÿ‚Íÿfl,
ôÊÊŸ◊˜ , ÁflôÊÊŸ‚Á„UÃ◊˜ , ÿØ , ôÊÊàflÊ, ◊Ùˇÿ‚, •‡ÊÈ÷ÊØH 1H
©U‚∑§ ¬‡øÊØ üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹, „U •¡¸ÈŸ!ó
Ã = ÃÈ¤Ê ¬˝flˇÿÊÁ◊ = ÷‹Ë÷Ê°Áà ∑§„Í°UªÊ
{
•Ÿ‚Íÿfl = ŒÙ·-ŒÎÁc≈UUÔ ⁄UÁ„UÃ
÷Q§∑§ Á‹ÿ ÃÈ = Á∑§
ߌ◊˜ = ß‚ ÿØ = Á¡‚∑§Ù
ªÈsÃÔ ◊◊˜ = ¬⁄U◊ ªÙ¬ŸËÿ ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U (ÃÍ)
ÁflôÊÊŸ‚Á„UÃ◊˜ = ÁflôÊÊŸ‚Á„Uà •‡ÊÈ÷ÊØ = ŒÈ—πM§¬ ‚¢‚Ê⁄U‚
ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ∑§Ù (¬ÈŸ—) ◊Ùˇÿ‚ = ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÿªÊ–
[ÁflôÊÊŸ‚Á„Uà ôÊÊŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
⁄UÊ¡ÁfllÊ ⁄UÊ¡ªÈsÔ¢ ¬ÁflòÊÁ◊Œ◊ÈûÊ◊◊˜–
¬˝àÿˇÊÊflª◊¢ œêÿZ ‚È‚Èπ¢ ∑§Ãȸ◊√ÿÿ◊˜H 2H
 •äÿÊÿ 9 207
⁄UÊ¡ÁfllÊ, ⁄UÊ¡ªÈsÔ◊˜ , ¬ÁflòÊ◊˜ , ߌ◊˜ , ©UûÊ◊◊˜,
¬˝àÿˇÊÊflª◊◊˜ , œêÿ¸◊˜ , ‚È‚Èπ◊˜ , ∑§Ã¸È◊˜ , •√ÿÿ◊˜H 2H
ߌ◊˜ = ÿ„U ÁflôÊÊŸ‚Á„Uà ôÊÊŸ ¬˝àÿˇÊÊflª◊◊˜ = ¬˝àÿˇÊ »§‹flÊ‹Ê–
⁄UÊ¡ÁfllÊ = ‚’ ÁfllÊ•Ù¥∑§Ê ⁄UÊ¡Ê, œêÿ¸◊˜ = œ◊¸ÿÈQ§
{
⁄UÊ¡ªÈs◊Ô ˜ = ‚’ ªÙ¬ŸËÿÙ¥∑§Ê
⁄UÊ¡Ê,
∑§Ãȸ◊˜ = ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸ◊¥

¬ÁflòÊ◊˜ = •Áà ¬ÁflòÊ, ‚È‚Èπ◊˜ = ’«∏UÊ ‚Ȫ◊ (•ı⁄U)

©UûÊ◊◊˜ = •Áà ©UûÊ◊, •√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË „ÒU–
[©U‚ ôÊÊŸ◊¥ üÊhÊ Ÿ ⁄UπŸflÊ‹Ù¥∑§ Á‹ÿ ¡ã◊-◊⁄UáÊM§¬ ‚¢‚Ê⁄U-ø∑˝§∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
•üÊgœÊŸÊ— ¬ÈL§·Ê œ◊¸SÿÊSÿ ¬⁄ãì–
•¬˝Êåÿ ◊Ê¢ ÁŸfløãÃ ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄Uflà◊¸ÁŸH 3H
•üÊgœÊŸÊ—, ¬ÈL§·Ê—, œ◊¸Sÿ, •Sÿ, ¬⁄ãì,
•¬˝Êåÿ, ◊Ê◊˜ , ÁŸfløãÃ, ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄Uflà◊¸ÁŸH 3H
•ı⁄Uó
¬⁄ãì = „U ¬⁄¢Uì! ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
•Sÿ = ß‚ (©U¬ÿȸQ§) •¬˝Êåÿ = Ÿ ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U
œ◊¸Sÿ
•üÊgœÊŸÊ—
= œ◊¸◊¥
= üÊhÊ⁄UÁ„UÃ
◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄U-
flà◊¸ÁŸ {
= ◊ÎàÿÈM§¬
‚¢‚Ê⁄Uø∑˝§◊¥
¬ÈL§·Ê— = ¬ÈL§· ÁŸfløãÃ = ÷˝◊áÊ ∑§⁄UÃ ⁄U„UÃ „ÒU–¥
[¬˝÷Êfl‚Á„Uà ÷ªflÊŸ˜∑§ ‚fl¸√ÿÊ¬Ë SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
◊ÿÊ ÃÃÁ◊Œ¢ ‚flZ ¡ªŒ√ÿQ§◊ÍÌßʖ
◊àSÕÊÁŸ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ Ÿ øÊ„¢U ÃcflflÁSÕ×H 4H
◊ÿÊ, ÃÃ◊˜ , ߌ◊˜ , ‚fl¸◊˜ , ¡ªÃ˜ , •√ÿQ§◊ÍÌßÊ,
◊àSÕÊÁŸ, ‚fl¸÷ÃÍ ÊÁŸ, Ÿ, ø, •„U◊˜ , Ã·È , •flÁSÕ×H 4H
208 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•ı⁄U „U •¡¸ÈŸ!ó
◊ÿÊ = ◊È¤Ê ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ = ‚’ ÷ÍÃ

{
•√ÿQ§◊ÍÌÃŸÊ = ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ ◊⁄U •ãê¸Ã
ߌ◊˜ = ÿ„U ‚¢∑§À¬∑§
◊àSÕÊÁŸ =
‚fl¸◊˜ = ‚’ •ÊœÊ⁄U ÁSÕà „Ò¥U,
¡ªÃ˜ {
= ¡ªÃ˜ (¡‹‚
’»¸§∑§ ‚ŒÎ‡Ê) •„U◊˜
(Á∑§ãÃÈ flÊSÃfl◊)¥
= ◊Ò¥
ÃÃ◊˜ = ¬Á⁄U¬Íáʸ „ÒU Ã·È = ©UŸ◊¥
ø = •ı⁄U Ÿ,•flÁSÕ× = ÁSÕà Ÿ„UË¥ „Í°U–
Ÿ ø ◊àSÕÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ¬‡ÿ ◊ ÿÙª◊Ò‡fl⁄U◊˜–
÷ÍÃ÷Î㟠ø ÷ÍÃSÕÙ ◊◊Êà◊Ê ÷ÍÃ÷ÊflŸ—H 5H
Ÿ, ø, ◊àSÕÊÁŸ, ÷ÍÃÊÁŸ, ¬‡ÿ, ◊, ÿÙª◊˜ , ∞‡fl⁄U◊˜,
÷ÍÃ÷ÎØ , Ÿ, ø, ÷ÍÃSÕ—, ◊◊, •Êà◊Ê, ÷ÍÃ÷ÊflŸ—H 5H
÷ÍÃÊÁŸ =fl ‚’ ÷Íà ø = •ı⁄U
◊àSÕÊÁŸ
Ÿ
=
=
◊ȤÊ◊¥ ÁSÕÃ
Ÿ„UË¥ „Ò¢U; (Á∑¢§ÃÈ) {
÷ÍÃ÷ÊflŸ— = ÷ÍÃÙ¥∑§Ù ©Uà¬ãŸ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
◊ =◊⁄UË ø = ÷Ë
∞‡fl⁄U◊˜ =߸‡fl⁄UËÿ ◊◊ = ◊⁄UÊ
ÿÙª◊˜
¬‡ÿ
=
=
ÿÙª‡ÊÁQ§∑§Ù
Œπ (Á∑§)
•Êà◊Ê {
= •Êà◊Ê
(flÊSÃfl◊)¥
÷ÍÃ÷ÎØ {
= ÷ÍÃÙ¥∑§Ê œÊ⁄UáÊ-
¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
÷ÍÃSÕ—
Ÿ
= ÷ÍÃÙ¥◊¥ ÁSÕÃ
= Ÿ„UË¥ „ÒU–
[•Ê∑§Ê‡Ê∑§ ŒÎc≈UÔUÊãÂ ÷ªflÊŸ˜∑§ ‚fl¸√ÿÊ¬Ë SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿÕÊ∑§Ê‡ÊÁSÕÃÙ ÁŸàÿ¢ flÊÿÈ— ‚fl¸òʪ٠◊„UÊŸ˜–
ÃÕÊ ‚flʸÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ ◊àSÕÊŸËàÿȬœÊ⁄UÿH 6H
ÿÕÊ, •Ê∑§Ê‡ÊÁSÕ×, ÁŸàÿ◊˜ , flÊÿÈ—, ‚fl¸òʪ—, ◊„UÊŸ˜ ,
ÃÕÊ, ‚flʸÁáÊ, ÷ÍÃÊÁŸ, ◊àSÕÊÁŸ, ßÁÃ, ©U¬œÊ⁄UÿH 6H
 •äÿÊÿ 9 209
ÄÿÙ¥Á∑§ó
ÿÕÊ {
= ¡Ò‚ (•Ê∑§Ê‡Ê‚
©Uà¬ãŸ)
‚fl¸òʪ— = ‚fl¸òÊ Áflø⁄UŸfl Ê‹Ê
◊„UÊŸ˜ = ◊„UÊŸ˜
ÃÕÊ

‚flʸÁáÊ
=

=
{ flÒ‚ „UË (◊⁄U
‚¢∑§À¬mÊ⁄UÊ ©Uà¬ãŸ
„UÙŸ‚)
‚ê¬Íáʸ
flÊÿÈ— = flÊÿÈ ÷ÍÃÊÁŸ = ÷ÍÃ
ÁŸàÿ◊˜ = ‚ŒÊ ◊àSÕÊÁŸ = ◊ȤÊ◊¥ ÁSÕà „Ò¥U,
{
•Ê∑§Ê‡ÊÁSÕ×= •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ „UË
ÁSÕÃ „ÒU,
ßÁÃ
©U¬œÊ⁄Uÿ
=
=
∞‚Ê
¡ÊŸ–
[‚fl¸÷ÍÃÙ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ •ı⁄U ¬˝‹ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ∑§ıãÃÿ ¬˝∑ΧÁâ ÿÊÁãà ◊ÊÁ◊∑§Ê◊˜–
∑§À¬ˇÊÿ ¬ÈŸSÃÊÁŸ ∑§À¬ÊŒı Áfl‚ΡÊêÿ„U◊˜H 7H
‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ, ∑§ıãÃÿ, ¬˝∑ΧÁÃ◊˜, ÿÊÁãÃ, ◊ÊÁ◊∑§Ê◊˜ ,
∑§À¬ˇÊÿ, ¬ÈŸ—, ÃÊÁŸ, ∑§À¬ÊŒı, Áfl‚ΡÊÁ◊, •„U◊˜H 7H
•ı⁄Uó
∑§ıãÃÿ = „U •¡¸ÈŸ! „UÙÃ „Ò¥ U (•ı⁄U)
∑§À¬ˇÊÿ
‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ
=
=
∑§À¬Ù¥∑§ •ãÃ◊¥
‚’ ÷ÍÃ
∑§À¬ÊŒı = { ∑§À¬Ù¥∑§
•ÊÁŒ◊¥
◊ÊÁ◊∑§Ê◊˜ = ◊⁄UË ÃÊÁŸ = ©UŸ∑§Ù
¬˝∑ΧÁÃ◊˜ = ¬˝∑§Î ÁÃ∑§Ù •„U◊˜ = ◊Ò¥
ÿÊÁãà {
= ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò ¥U •ÕʸØ
¬˝∑ΧÁÃ◊¥ ‹ËŸ
¬ÈŸ—
Áfl‚ΡÊÁ◊
=
=
Á»§⁄U
⁄UøÃÊ „Í°U–
[‚fl¸÷ÍÃÙ¥∑§Ë ¬ÈŸ—-¬ÈŸ— ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬˝∑ΧÁâ SflÊ◊flc≈UÔUèÿ Áfl‚ΡÊÁ◊ ¬ÈŸ— ¬ÈŸ—–
÷Íê˝Ê◊Á◊◊¢ ∑ΧàSŸ◊fl‡Ê¢ ¬˝∑ΧÃfl¸‡ÊÊØH 8H
¬˝∑§Î ÁÃ◊˜ , SflÊ◊˜ , •flc≈UUÔ èÿ, Áfl‚ΡÊÁ◊, ¬ÈŸ—, ¬ÈŸ—,
÷Íê˝Ê◊◊˜ , ß◊◊˜ , ∑ΧàSŸ◊˜ , •fl‡Ê◊˜ , ¬˝∑ΧÃ—, fl‡ÊÊØH 8H
210 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
∑Ò§‚ Á∑§ó
SflÊ◊˜ = •¬ŸË ß◊◊˜ = ß‚
¬˝∑ΧÁÃ◊˜ = ¬˝∑§Î ÁÃ∑§Ù ∑ΧàSŸ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
•flc≈UèÔ ÿ = •¢ªÔUË∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§ ÷Íê˝Ê◊◊˜ = ÷ÍÂ◊ÈŒÊÿ∑§Ù
¬˝∑ΧÃ—
fl‡ÊÊØ
=
=
Sfl÷Êfl∑§
’‹‚ {
¬ÈŸ—, ¬ÈŸ— = ’Ê⁄U-’Ê⁄U (©UŸ∑§
∑§◊ÙZ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U)
•fl‡Ê◊˜ = ¬⁄UÃãòÊ „ÈU∞ Áfl‚ΡÊÁ◊ = ⁄UøÃÊ „Í°U–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ù ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ ’Ê°œÃ, ß‚∑§ „UÃÈ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
Ÿ ø ◊Ê¢ ÃÊÁŸ ∑§◊ʸÁáÊ ÁŸ’äŸÁãà œŸÜ¡ÿ–
©UŒÊ‚ËŸflŒÊ‚ËŸ◊‚Q¢§ Ã·È ∑§◊¸‚ÈH 9H
Ÿ, ø, ◊Ê◊˜ , ÃÊÁŸ, ∑§◊ʸÁáÊ, ÁŸ’äŸÁãÃ, œŸÜ¡ÿ,
©UŒÊ‚ËŸflØ , •Ê‚ËŸ◊˜ , •‚Q§◊˜ , Ã·È , ∑§◊¸‚ÈH 9H
œŸÜ¡ÿ = „U •¡¸ÈŸ! •Ê‚ËŸ◊˜ = ÁSÕÃ
Ã·È = ©UŸ ◊Ê◊˜ = ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
∑§◊¸‚È = ∑§◊ÙZ◊¥ ÃÊÁŸ = fl
•‚Q§◊˜ = •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„Uà ∑§◊ʸÁáÊ = ∑§◊¸
ø = •ı⁄U Ÿ = Ÿ„UË¥
©UŒÊ‚ËŸflØ = ©UŒÊ‚ËŸ∑§ ‚ŒÎ‡Ê* ÁŸ’äŸÁãà = ’Ê°œÃ–
[÷ªflÊŸ˜∑§ ‚∑§Ê‡Ê‚ ¬˝∑ΧÁÃmÊ⁄UÊ ø⁄UÊø⁄U ¡ªÃ˜∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ–]
◊ÿÊäÿˇÊáÊ ¬˝∑ΧÁ× ‚ÍÿÃ ‚ø⁄UÊø⁄U◊˜–
„UÃÈŸÊŸŸ ∑§ıãÃÿ ¡ªÁm¬Á⁄UfløÃH 10H
◊ÿÊ, •äÿˇÊáÊ, ¬˝∑ΧÁ×, ‚ÍÿÃ, ‚ø⁄UÊø⁄U◊˜ ,
„UÃÈŸÊ, •ŸŸ, ∑§ıãÃÿ, ¡ªÃ˜, Áfl¬Á⁄UfløÃH 10H
•ı⁄Uó
∑§ıãÃÿ = „U •¡¸ÈŸ! ◊ÿÊ = ◊ȤÊ
* Á¡‚∑§ ‚ê¬Íáʸ ∑§Êÿ¸ ∑§Ãθàfl÷Êfl∑§ Á’ŸÊ •¬Ÿ-•Ê¬ ‚ûÊÊ◊ÊòÊ‚ „Ë „ÊÃ „Ò¥U,
©‚∑§Ê ŸÊ◊ ““©ŒÊ‚ËŸ∑§ ‚ŒÎ‡Ê”” „Ò–
 •äÿÊÿ 9 211

{
•äÿˇÊáÊ = •Áœc∆UÔUÊÃÊ∑§
‚∑§Ê‡Ê‚
‚ÍÿÃ
•ŸŸ
=
=
⁄UøÃË „ÒU (•ı⁄U)
ß‚
¬˝∑ΧÁ× = ¬˝∑§Î Áà „UÃÈŸÊ = „UÃÈ‚ „UË
{
‚ø⁄UÊø⁄U◊˜ = ø⁄UÊø⁄U‚Á„UÃ
‚fl¸¡ªÃ˜∑§Ù
¡ªÃ˜
Áfl¬Á⁄UfløÃ
=
=
ÿ„U ‚¢‚Ê⁄U-ø∑˝§
ÉÊÍ◊ ⁄U„UÊ „ÒU–
[÷ªflÊŸ˜∑§ ¬˝÷Êfl∑§Ù Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ∑§Ê ÁÃ⁄US∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ë ÁŸãŒÊ–]
•fl¡ÊŸÁãà ◊Ê¢ ◊Í…UÊ ◊ÊŸÈ·Ë¥ ßÈ◊ÊÁüÊÃ◊˜–
¬⁄¢U ÷Êfl◊¡ÊŸãÃÙ ◊◊ ÷ÍÃ◊„U‡fl⁄U◊˜H 11H
•fl¡ÊŸÁãÃ, ◊Ê◊˜ , ◊Í…UÊ—, ◊ÊŸÈ·Ë◊˜ , ßÈ◊
È ˜ , •ÊÁüÊÃ◊˜ ,
¬⁄U◊˜ , ÷Êfl◊˜ , •¡ÊŸã×, ◊◊, ÷ÍÃ◊„U‡fl⁄U◊˜H 11H
∞‚Ê „UÙŸ¬⁄U ÷Ëó
◊◊
¬⁄U◊˜
=
=
◊⁄U
¬⁄U◊ {
÷ÍÃ◊„U‡fl⁄U◊˜= ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥∑§
◊„UÊŸ˜ ߸‡fl⁄U∑§Ù

{
÷Êfl◊˜ = ÷Êfl∑§Ù * ÃÈë¿U ‚◊¤ÊÃ „Ò¥U •ÕʸØ
•¡ÊŸã× = Ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹ •¬Ÿ ÿÙª◊ÊÿÊ‚
◊Í…UÊ— = ◊Í…U∏‹Ùª ‚¢‚Ê⁄U∑§ ©UhÊ⁄U∑§ Á‹ÿ
◊ÊŸÈ·Ë◊˜ = ◊ŸÈcÿ∑§Ê •fl¡ÊŸÁãÃ= ◊ŸÈcÿM§¬◊¥ Áflø⁄UÃ
ßÈ◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄U „ÈU∞ ◊È¤Ê ¬⁄U◊‡ fl⁄U∑§Ù
•ÊÁüÊÃ◊˜ = œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿ
◊Ê◊˜ = ◊È¤Ê ◊ÊŸÃ „Ò¥U–
[⁄UÊˇÊ‚Ë •ı⁄U •Ê‚È⁄UË ¬˝∑ΧÁÃflÊ‹Ù¥∑§ ‹ˇÊáÊ–]
◊ÙÉÊʇÊÊ ◊ÙÉÊ∑§◊ʸáÊÙ ◊ÙÉÊôÊÊŸÊ Áflø—–
⁄UÊˇÊ‚Ë◊Ê‚È⁄UË¥ øÒfl ¬˝∑ΧÁâ ◊ÙÁ„UŸË¥ ÁüÊÃÊ—H 12H
◊ÙÉÊʇÊÊ—, ◊ÙÉÊ∑§◊ʸáÊ—, ◊ÙÉÊôÊÊŸÊ—, Áflø—,
⁄UÊˇÊ‚Ë◊˜ , •Ê‚È⁄UË◊˜ , ø, ∞fl, ¬˝∑ΧÁÃ◊˜ , ◊ÙÁ„UŸË◊˜ , ÁüÊÃÊ—H 12H
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 7 ‡‹UÊ∑§ 24 ◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
212 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
fló
◊ÙÉÊʇÊÊ— = √ÿÕ¸ •Ê‡ÊÊ, •Ê‚È⁄UË◊˜ = •Ê‚È⁄UË
◊ÙÉÊ∑§◊ʸáÊ—= √ÿÕ¸ ∑§◊¸ (•ı⁄U) ø = •ı⁄U
◊ÙÉÊôÊÊŸÊ— = √ÿÕ¸ ôÊÊŸflÊ‹ ◊ÙÁ„UŸË◊˜ = ◊ÙÁ„UŸË
¬˝∑§Î ÁÃ∑§Ù1
{
Áflø— = ÁflÁˇÊåà ÁøûÊ
•ôÊÊŸË¡Ÿ
¬˝∑ΧÁÃ◊˜
∞fl
=
= „UË
⁄UÊˇÊ‚Ë◊˜ = ⁄UÊˇÊ‚Ë, ÁüÊÃÊ— = œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ ⁄U„UÃ „Ò¥U–
[÷ªflÊŸ˜∑§ ¬˝÷Êfl∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹ •Ÿãÿ ÷Q§Ù¥∑§ ÷¡Ÿ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U–]
◊„UÊà◊ÊŸSÃÈ ◊Ê¢ ¬ÊÕ¸ ŒÒflË¥ ¬˝∑ΧÁÃ◊ÊÁüÊÃÊ—–
÷¡ãàÿŸãÿ◊Ÿ‚Ù ôÊÊàflÊ ÷ÍÃÊÁŒ◊√ÿÿ◊˜H 13H
◊„UÊà◊ÊŸ—, ÃÈ , ◊Ê◊˜ , ¬ÊÕ¸, ŒÒflË◊˜ , ¬˝∑§Î ÁÃ◊˜ , •ÊÁüÊÃÊ—,
÷¡ÁãÃ, •Ÿãÿ◊Ÿ‚—, ôÊÊàflÊ, ÷ÍÃÊÁŒ◊˜ , •√ÿÿ◊˜H 13H
ÃÈ
¬ÊÕ¸
= ¬⁄¢UÃÈ
= „U ∑ȧãÃˬÈòÊ!
÷ÍÃÊÁŒ◊˜ = {‚’∑§Ê⁄U÷ÍáÊÃ(•ı⁄U
Ù¥∑§Ê ‚ŸÊß
)
ŒÒflË◊˜ = ŒÒflË •√ÿÿ◊˜ = ŸÊ‡Ê⁄UÁ„Uà •ˇÊ⁄USflM§¬
¬˝∑ΧÁÃ◊˜ = ¬˝∑§Î ÁÃ∑§2 ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U
•ÊÁüÊÃÊ—
◊„UÊà◊ÊŸ—
= •ÊÁüÊÃ
= ◊„UÊà◊Ê¡Ÿ {
•Ÿãÿ◊Ÿ‚—= •Ÿãÿ ◊Ÿ‚
ÿÈQ§ („UÙ∑§⁄U)
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù ÷¡Áãà = ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷¡Ã „Ò¥U–
‚Ãâ ∑§ËøÿãÃÙ ◊Ê¢ ÿÃãÇø ŒÎ…Ufl˝ÃÊ—–
Ÿ◊SÿãÇø ◊Ê¢ ÷ÄàÿÊ ÁŸàÿÿÈQ§Ê ©U¬Ê‚ÃH 14H
‚ÃÃ◊˜ , ∑§Ëøÿã×, ◊Ê◊˜ , ÿÃã×, ø, ŒÎ…fl˝ÃÊ—,
Ÿ◊Sÿã×, ø, ◊Ê◊˜ , ÷ÄàÿÊ, ÁŸàÿÿÈQ§Ê—, ©U¬Ê‚ÃH 14H
1-Á¡‚∑§Ê •Ê‚È⁄UË ‚ꬌÊ∑§ ŸÊ◊‚ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ÷ªflÊŸ˜Ÿ ªËÃÊ •äÿÊÿ 16
‡‹UÊ∑§ 4 ÃÕÊ ‡‹UÊ∑§ 7 ‚ 21 Ã∑§ ∑§„Ê „Ò–
2-ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ fláʸŸ ªËÃÊ •äÿÊÿ 16 ‡‹UÊ∑§ 1ó3 ◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
 •äÿÊÿ 9 213
•ı⁄U fló

{
ŒÎ…fl˝ÃÊ— = ŒÎ…∏U ÁŸ‡øÿflÊ‹
÷Q§¡Ÿ
ø
◊Ê◊˜
= •ı⁄U
= ◊ȤÊ∑§Ù (’Ê⁄U-’Ê⁄U)
‚ÃÃ◊˜ = ÁŸ⁄ãÃ⁄U Ÿ◊Sÿã× = ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
{
∑§Ëøÿã× = ◊⁄U ŸÊ◊ •ı⁄U ªÈáÊÙ¥∑§Ê
∑§ËøŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ {
ÁŸàÿÿÈQ§Ê— = ‚ŒÊ ◊⁄U äÿÊŸ◊¥
ÿÈQ§ „UÙ∑§⁄U
ø = {
ÃÕÊ (◊⁄UË
¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ)
÷ÄàÿÊ
◊Ê◊˜
= •Ÿãÿ ¬˝◊‚
= ◊⁄UË
ÿÃã× = ÿàŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ©U¬Ê‚Ã = ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
[∞∑§àfl÷Êfl‚ ôÊÊŸÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ ’˝rÊÔ∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ôÊÊŸÿÙÁªÿÙ¥∑§Ê
•ı⁄U Áfl‡flM§¬ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê fláʸŸ–]
ôÊÊŸÿôÊŸ øÊåÿãÿ ÿ¡ãÃÙ ◊Ê◊ȬʂÃ–
∞∑§àflŸ ¬ÎÕÄàflŸ ’„ÈUœÊ Áfl‡flÃÙ◊Èπ◊˜H 15H
ôÊÊŸÿôÊŸ, ø, •Á¬, •ãÿ, ÿ¡ã×, ◊Ê◊˜ , ©U¬Ê‚Ã,
∞∑§àflŸ, ¬ÎÕÄàflŸ, ’„ÈUœÊ, Áfl‡flÃÙ◊Èπ◊˜H 15H
•ãÿ = ŒÍ‚⁄U ôÊÊŸÿÙªË ∑§⁄UÃ „Ò¥U)
◊Ê◊˜ {
= ◊È¤Ê (ÁŸªÈ¸áÊ-
ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ’˝rÊÔ∑§Ê)
ø
’„ÈUœÊ
=
=
•ı⁄U (ŒÍ‚⁄U ◊ŸÈcÿ)
’„ÈUà ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÁSÕÃ
ôÊÊŸÿôÊŸ = ôÊÊŸÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ
∞∑§àflŸ = •Á÷ãŸ-÷Êfl‚
Áfl‡flÃÙ◊Èπ◊˜ = { ◊È¤Ê Áfl⁄UÊ≈U˜SflM§¬
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ë
ÿ¡ã× = ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ¬ÎÕÄàflŸ = ¬ÎÕ∑˜ -÷Êfl‚
•Á¬ = ÷Ë (◊⁄UË ©U¬Ê‚ŸÊ ©U¬Ê‚Ã = ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ê •¬Ÿ ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ı⁄U Áfl÷ÍÁÂÁ„Uà SflM§¬∑§Ê fláʸŸ
∑§⁄UÃ „ÈU∞ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ‚◊Sà ¡ªÃ˜∑§Ù ÷Ë •¬ŸÊ SflM§¬ ’Ëʟʖ]
•„U¢ ∑˝§ÃÈ⁄U„¢U ÿôÊ— SflœÊ„U◊„U◊ı·œ◊˜–
◊ãòÊÙ˘„U◊„U◊flÊÖÿ◊„U◊ÁÇŸ⁄U„¢U „ÈUÃ◊˜H 16H
214 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•„U◊˜ , ∑˝§ÃÈ—, •„U◊˜, ÿôÊ—, SflœÊ, •„U◊˜ , •„U◊˜ , •ı·œ◊˜,
◊ãòÊ—, •„U◊˜ , •„U◊˜ , ∞fl, •ÊÖÿ◊˜ , •„U◊˜ , •ÁÇŸ—, •„U◊˜ , „ÈUÃ◊˜H 16H
ÄÿÊ¥Á∑§ó
∑˝§ÃÈ— = ∑˝§ÃÈ •„U◊˜ = ◊Ò¥ „Í°U ,
•„U◊˜ = ◊Ò¥ „Í°U , •ÊÖÿ◊˜ = ÉÊÎÃ
ÿôÊ— = ÿôÊ •„U◊˜ = ◊Ò¥ „Í°U ,
•„U◊˜ = ◊Ò¥ „Í°U , •ÁÇŸ— = •ÁÇŸ
SflœÊ = SflœÊ •„U◊˜ = ◊Ò¥ „Í°U (•ı⁄U)
•„U◊˜
•ı·œ◊˜
=
=
◊Ò¥ „Í°U ,
•Ù·Áœ
„ÈUÃ◊˜ {
= „UflŸM§¬ Á∑˝§ÿÊ
(÷Ë)
•„U◊˜ = ◊Ò¥ „Í°U , •„U◊˜ = ◊Ò¥
◊ãòÊ— = ◊ãòÊ ∞fl = „UË „Í°U–
Á¬ÃÊ„U◊Sÿ ¡ªÃÙ ◊ÊÃÊ œÊÃÊ Á¬ÃÊ◊„U—–
fll¢ ¬ÁflòÊ◊ÙVÔUÊ⁄U ´§Ä‚Ê◊ ÿ¡È⁄Ufl øH 17H
Á¬ÃÊ, •„U◊˜ , •Sÿ, ¡ªÃ—, ◊ÊÃÊ, œÊÃÊ, Á¬ÃÊ◊„U—,
fll◊˜ , ¬ÁflòÊ◊˜ , •ÙVÔUÊ⁄U—, ´§∑˜§Ô, ‚Ê◊, ÿ¡È—, ∞fl, øH 17H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ! ◊Ò¥ „UËó
•Sÿ = ß‚ fll◊˜ = ¡ÊŸŸÿÙÇÿ*
¡ªÃ— = ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜∑§Ê ¬ÁflòÊ◊˜ = ¬ÁflòÊ

{
œÊÃÊ •ÕʸØ œÊ⁄UáÊ •ÙVÔUÊ⁄U— = ˙∑§Ê⁄U (ÃÕÊ)
∑§⁄UŸflÊ‹Ê ∞fl¢ ´§∑˜§ = ´§ÇflŒ
œÊÃÊ =
∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ù ‚Ê◊ = ‚Ê◊flŒ
ŒŸflÊ‹Ê ø = •ı⁄U
Á¬ÃÊ = Á¬ÃÊ, ÿ¡È— = ÿ¡Èfl¸Œ (÷Ë)
◊ÊÃÊ = ◊ÊÃÊ, •„U◊˜ = ◊Ò¥
Á¬ÃÊ◊„U— = Á¬ÃÊ◊„U, ∞fl = „UË „Í°U–
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 13 ‡‹UÊ∑§ 12 ‚ ‹U∑§⁄U 17 Ã∑§ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
 •äÿÊÿ 9 215
ªÁÃ÷¸Ãʸ ¬˝÷È— ‚ÊˇÊË ÁŸflÊ‚— ‡Ê⁄UáÊ¢ ‚ÈNUØ–
¬˝÷fl— ¬˝‹ÿ— SÕÊŸ¢ ÁŸœÊŸ¢ ’Ë¡◊√ÿÿ◊˜H 18H
ªÁ×, ÷Ãʸ, ¬˝÷È—, ‚ÊˇÊË, ÁŸflÊ‚—, ‡Ê⁄UáÊ◊˜ , ‚ÈNUØ ,
¬˝÷fl—, ¬˝‹ÿ—, SÕÊŸ◊˜ , ÁŸœÊŸ◊˜ , ’Ë¡◊˜ , •√ÿÿ◊˜H 18H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
ªÁ× {
= ¬˝Êåà „UÙŸÿÙÇÿ
¬⁄U◊œÊ◊,
= ¬˝àÿȬ∑§Ê⁄U Ÿ
‚ÈNUØ {
øÊ„U∑§⁄U Á„Uà ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê
÷Ãʸ {
= ÷⁄UáÊ-¬Ù·áÊ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê,
¬˝÷fl— ¬˝‹ÿ—= ‚’∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ-{
¬˝‹ÿ∑§Ê „UÃÈ ,
¬˝÷È— = ‚’∑§Ê SflÊ◊Ë, SÕÊŸ◊˜ = ÁSÕÁÃ∑§Ê •ÊœÊ⁄U,
‚ÊˇÊË {
= ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷∑§Ê
ŒπŸflÊ‹Ê,
ÁŸœÊŸ◊˜ = ÁŸœÊŸ* (•ı⁄U)
•√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË
’Ë¡◊˜ = ∑§Ê⁄UáÊ (÷Ë)
ÁŸflÊ‚— = ‚’∑§Ê flÊ‚SÕÊŸ, (•„U◊˜) = ◊Ò¥
‡Ê⁄UáÊ◊˜ = ‡Ê⁄UáÊ ‹ŸÿÙÇÿ, (∞fl) = „UË „Í°U–
ìÊêÿ„U◊„¢U fl·Z ÁŸªÎˆÔUÊêÿÈà‚ΡÊÁ◊ ø–
•◊Îâ øÒfl ◊Îàÿȇø ‚Œ‚ìÊÊ„U◊¡È¸ŸH 19H
ìÊÁ◊, •„U◊˜ , •„U◊˜ , fl·¸◊˜ , ÁŸªÎˆÔUÊÁ◊, ©Uà‚ΡÊÁ◊, ø,
•◊ÎÃ◊˜ , ø, ∞fl, ◊ÎàÿÈ—, ø, ‚Ø , •‚Ø , ø, •„U◊˜ , •¡¸ÈŸH 19H
•ı⁄Uó
•„U◊˜ = ◊Ò¥ („UË) ©Uà‚ΡÊÁ◊ = ’⁄U‚ÊÃÊ „Í°U–
ìÊÁ◊ = ‚ÍÿM¸ §¬‚ ìÃÊ „ÍU° , •¡È¸Ÿ = „U •¡È¸Ÿ!
fl·¸◊˜ = fl·Ê¸∑§Ê •„U◊˜ = ◊Ò¥
ÁŸªÎˆÔUÊÁ◊ = •Ê∑§·¸áÊ ∑§⁄UÃÊ „Í° ∞fl = „UË
ø = •ı⁄U (©U‚) •◊ÎÃ◊˜ = •◊ÎÃ
* ¬˝‹Uÿ∑§Ê‹U◊¢ ‚ê¬Íáʸ ÷Íà ‚͡◊M§¬‚ Á¡‚◊¥ ‹Uÿ „ÊÃ „Ò¥ ©‚∑§Ê ŸÊ◊ ““ÁŸœÊŸ”” „Ò–
216 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ø = •ı⁄U ‚Ø , •‚Ø = ‚Ø-•‚Ø
◊ÎàÿÈ— = ◊ÎàÿÈ („Í°U) ø = ÷Ë
ø = •ı⁄U •„U◊˜ = ◊Ò¥ „UË („Í°U)–
[Sflª¸÷Ùª-„UÃÈ ÿôÊÊÁŒ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§ •Êflʪ◊Ÿ∑§Ê fláʸŸ–]
òÊÒÁfllÊ ◊Ê¢ ‚Ù◊¬Ê— ¬ÍìʬÊ-
ÿôÊÒÁ⁄Uc≈˜UÔflÔUÊ Sflª¸Áâ ¬˝ÊÕ¸ÿãÃ–
Ã ¬Èáÿ◊Ê‚Êl ‚È⁄Uãº˝‹Ê∑§-
◊‡ŸÁãà ÁŒ√ÿÊÁãŒÁfl Œfl÷٪ʟ˜H 20H
òÊÒÁfllÊ—, ◊Ê◊˜ , ‚Ù◊¬Ê—, ¬Íìʬʗ, ÿôÊÒ—, ßc≈ŨflÔ UÔÊ, Sflª¸ÁÃ◊˜ ,
¬˝ÊÕ¸ÿãÃ, Ã, ¬Èáÿ◊˜ , •Ê‚Êl, ‚È⁄Uãº˝‹Ù∑§◊˜ , •‡ŸÁãÃ,
ÁŒ√ÿÊŸ˜ , ÁŒÁfl, Œfl÷٪ʟ˜H 20H
¬⁄¢UÃÈ ¡Ùó

òÊÒÁfllÊ— =
{ ÃËŸÙ¥ flŒÙ¥◊¥ ÁflœÊŸ
Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚∑§Ê◊
∑§◊ÙZ∑§Ù ∑§⁄UŸfl Ê‹,
¬˝ÊÕ¸ÿãÃ
Ã
¬Èáÿ◊˜ {
= øÊ„UÃ „Ò¥U;
= fl ¬ÈL§·
= •¬Ÿ ¬ÈáÿÙ¥∑§
‚Ù◊¬Ê— = { ‚Ù◊⁄U‚∑§Ù
¬ËŸflÊ‹,
»§‹M§¬
‚È⁄Uãº˝‹Ù∑§◊˜ = Sflª¸‹Ù∑§∑§Ù
¬Íìʬʗ = ¬Ê¬⁄UÁ„Uà ¬ÈL§·* •Ê‚Êl = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù ÁŒÁfl = Sflª¸◊¥
ÿôÊÒ— = ÿôÊÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ ÁŒ√ÿÊŸ˜ = ÁŒ√ÿ
ßc≈˜Ufl
Ô UÔÊ = ¬Í¡∑§⁄U Œfl÷٪ʟ˜ = ŒflÃÊ•Ù¥∑§ ÷٪٥∑§Ù
Sflª¸ÁÃ◊˜ = Sflª¸∑§Ë ¬˝ÊÁåà •‡ŸÁãà = ÷ÙªÃ „Ò¥U–
Ã â ÷ÈÄàflÊ Sflª¸‹Ù∑¢§ Áfl‡ÊÊ‹¢-
ˇÊËáÊ ¬Èáÿ ◊àÿ¸‹Ù∑¢§ Áfl‡ÊÁãÖ
∞fl¢ òÊÿËœ◊¸◊ŸÈ¬˝¬ãŸÊ-
ªÃʪâ ∑§Ê◊∑§Ê◊Ê ‹÷ãÃH 21H
* ÿ„Ê°§ Sflª¸¬˝ÊÁåÃ∑§ ¬˝ÁÃ’ãœ∑§ Œfl-´§áÊM§¬ ¬Ê¬‚ ¬ÁflòÊ „ÊŸÊ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„ÿ–
 •äÿÊÿ 9 217
Ã, Ã◊˜ , ÷ÈÄàflÊ, Sflª¸‹Ù∑§◊˜ , Áfl‡ÊÊ‹◊˜ , ˇÊËáÊ, ¬Èáÿ,
◊àÿ¸‹Ù∑§◊˜ , Áfl‡ÊÁãÃ, ∞fl◊˜ , òÊÿËœ◊¸◊˜ , •ŸÈ¬˝¬ãŸÊ—,
ªÃʪÃ◊˜ , ∑§Ê◊∑§Ê◊Ê—, ‹÷ãÃH 21H
•ı⁄Uó
Ã =fl „ÈU∞ ‚∑§Ê◊ ∑ ◊¸∑§Ê
Ã◊˜
Áfl‡ÊÊ‹◊˜ =
=©U‚
Áfl‡ÊÊ‹
•ŸÈ¬˝¬ãŸÊ—={ •ÊüÊÿ ‹ŸflÊ‹
(•ı⁄U)
Sflª¸‹Ù∑§◊˜ = Sflª¸‹Ù∑§∑§Ù ∑§Ê◊∑§Ê◊Ê—= { ÷٪٥∑§Ë
÷ÈÄàflÊ = ÷Ùª∑§⁄U ∑§Ê◊ŸÊflÊ‹ ¬ÈL§·
¬Èáÿ = ¬Èáÿ ªÃʪÃ◊˜ = { ’Ê⁄U-’Ê⁄U
ˇÊËáÊ = ˇÊËáÊ „UÙŸ¬⁄U •Êflʪ◊Ÿ∑§Ù

{
◊àÿ¸‹Ù∑§◊˜ = ◊ÎàÿÈ‹Ù∑§∑§Ù ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U •ÕʸØ
Áfl‡ÊÁãà = ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U– ¬Èáÿ∑§ ¬˝÷Êfl‚
∞fl◊˜ {
= ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
(Sflª¸∑§ ‚ÊœŸM§¬)
‹÷ãÃ = Sflª¸◊¥ ¡ÊÃ „Ò¥U •ı⁄U
¬Èáÿ ˇÊËáÊ „UÙŸ¬⁄U
òÊÿËœ◊¸◊˜ = ÃËŸÙ¥ flŒÙ¥◊¥ ∑§„U ◊ÎàÿÈ‹
È Ù∑§◊¥ •ÊÃ „ÒU¥–
[ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄ Áøãß ∑§⁄UŸflÊ‹ •¬Ÿ ÷ÄÃÙ¥∑§Ê
ÿÙªˇÊ◊ Sflÿ¢ fl„UŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ–]
•ŸãÿÊÁ‡øãÃÿãÃÙ ◊Ê¢ ÿ ¡ŸÊ— ¬ÿȸ¬Ê‚Ã–
Ã·Ê¢ ÁŸàÿÊÁ÷ÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÿÙªˇÊ◊¢ fl„UÊêÿ„U◊˜H 22H
•ŸãÿÊ—, ÁøãÃÿã×, ◊Ê◊˜ , ÿ, ¡ŸÊ—, ¬ÿȸ¬Ê‚Ã,
Ã·Ê◊˜ , ÁŸàÿÊÁ÷ÿÈQ§ÊŸÊ◊˜ , ÿÙªˇÊ◊◊˜ , fl„UÊÁ◊, •„U◊˜H 22H
•ÊÒ⁄Uó
ÿ
•ŸãÿÊ—
=
=
¡Ù
•Ÿãÿ ¬˝◊Ë {
¬ÿȸ¬Ê‚Ã = ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚
÷¡Ã „Ò¥U,
¡ŸÊ— = ÷Ä០Ã·Ê◊˜ = ©UŸ
◊Ê◊˜
ÁøãÃÿã×
=
= {
◊È¤Ê ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù
ÁŸ⁄UãÃ⁄U Áøãß
∑§⁄UÃ „ÈU∞
ÁŸàÿÊÁ÷-
ÿÈQ§ÊŸÊ◊˜ {
ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U
= ◊⁄UÊ Áøãß
∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·Ù¢∑§Ê
218 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÿÙªˇÊ◊◊˜ = ÿÙªˇÊ◊*
•„U◊˜ = ◊Ò ¢ Sflÿ¢ fl„UÊÁ◊ = ¬˝Êåà ∑§⁄U ŒÃÊ „Í°U–
[•ãÿ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ù ÷Ë ¬˝∑§Ê⁄UÊãÃ⁄U‚ •ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ •¬ŸË
©U¬Ê‚ŸÊ ’Ëʟʖ]
ÿ˘åÿãÿŒflÃÊ ÷Q§Ê ÿ¡ãÃ üÊhÿÊÁãflÃÊ—–
Ã˘Á¬ ◊Ê◊fl ∑§ıãÃÿ ÿ¡ãàÿÁflÁœ¬Ífl¸∑§◊˜H 23H
ÿ, •Á¬, •ãÿŒflÃÊ—, ÷Q§Ê—, ÿ¡ãÃ, üÊhÿÊ, •ÁãflÃÊ—,
Ã, •Á¬, ◊Ê◊˜ , ∞fl, ∑§ıãÃÿ, ÿ¡ÁãÃ, •ÁflÁœ¬Ífl¸∑§◊˜H 23H
•ı⁄Uó
∑§ıãÃÿ = „U •¡È¸Ÿ! •Á¬ = ÷Ë
•Á¬ = ÿlÁ¬ ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
üÊhÿÊ = üÊhÊ‚ ∞fl = „UË
•ÁãflÃÊ—
ÿ
÷ÄÃÊ—
=
=
=
ÿÈQ§
¡Ù ‚∑§Ê◊
÷ÄÃ
ÿ¡ÁãÃ
{
¬Í¡Ã „Ò¥U,
= (Á∑¢§ÃÈ ©UŸ∑§Ê fl„U
¬Í¡Ÿ)
•ãÿŒflÃÊ—
ÿ¡ãÃ
Ã
=
=
=
ŒÍ‚⁄U ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù
¬Í¡Ã „Ò¥U,
fl
[÷ªflÊŸ˜∑§Ù Ãûfl‚ Ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹Ù¥∑§Ê ¬ÃŸ–]
{
•ÁflÁœ¬Ífl∑¸ §
•ÁflÁœ¬Ífl¸∑§◊˜= •ÕʸØ •ôÊÊŸ¬Ífl∑¸ §
„ÒU–

•„¢U Á„U ‚fl¸ÿôÊÊŸÊ¢ ÷ÙQ§Ê ø ¬˝÷È⁄Ufl ø–

Ÿ ÃÈ ◊Ê◊Á÷¡ÊŸÁãà ÃûflŸÊÇëÿflÁãà ÃH 24H
•„U◊˜ , Á„U, ‚fl¸ÿôÊÊŸÊ◊˜ , ÷ÙQ§Ê, ø, ¬˝÷È—, ∞fl, ø,
Ÿ, ÃÈ , ◊Ê◊˜ , •Á÷¡ÊŸÁãÃ, ÃûflŸ, •Ã—, ëÿflÁãÃ, ÃH 24H
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ÷ÙÄÃÊ = ÷ÙÄÃÊ
‚fl¸ÿôÊÊŸÊ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ÿôÊÙ¥∑§Ê ø = •ı⁄U
* ÷ªflàSflM§¬∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ŸÊ◊ “ÿÊª” „Ò •ÊÒ⁄U ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ Á∑§ÿ „È∞
‚ÊœŸ∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§Ê ŸÊ◊ “ˇÊ◊” „Ò–
 •äÿÊÿ 9 219
¬˝÷È— = SflÊ◊Ë ÃûflŸ = Ãûfl‚
ø = ÷Ë Ÿ = Ÿ„UË¥
•„U◊˜ = ◊Ò¥ •Á÷¡ÊŸÁãÃ= ¡ÊŸÃ,
∞fl = „UË „Í°U; •Ã— = ß‚Ë‚
ÃÈ
Ã
◊Ê◊˜
=
=
=
¬⁄¢UÃÈ
fl
◊È¤Ê ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù
ëÿflÁãÃ

[©U¬Ê‚ŸÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U »§‹¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–]

{Áª⁄UÃ „Ò¥U •ÕʸØ
= ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ù ¬˝ÊåÃ
„UÙÃ „Ò¥U–

ÿÊÁãà Œflfl˝ÃÊ ŒflÊÁã¬ÃÎÎãÿÊÁãà Á¬ÃÎfl˝ÃÊ—–

÷ÍÃÊÁŸ ÿÊÁãà ÷ÍÃÖ ÿÊ ÿÊÁãà ◊lÊÁ¡ŸÙ˘Á¬ ◊Ê◊˜H 25H
ÿÊÁãÃ, Œflfl˝ÃÊ—, ŒflÊŸ˜, Á¬ÃÎΟ˜, ÿÊÁãÃ, Á¬ÃÎfl˝ÃÊ—,
÷ÍÃÊÁŸ, ÿÊÁãÃ, ÷ÍÃÖÿÊ—, ÿÊÁãÃ, ◊lÊÁ¡Ÿ—, •Á¬, ◊Ê◊˜H 25H
∑§Ê⁄UáÊ ÿ„ ÁŸÿ◊U „ÒU Á∑§ó
Œflfl˝ÃÊ— {
= ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù
¬Í¡ŸflÊ‹
ÿÊÁãà {
= ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¢
(•ı⁄U)
ŒflÊŸ˜
ÿÊÁãÃ
= ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù
= ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U, {
◊lÊÁ¡Ÿ— = ◊⁄UÊ ¬Í¡Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹ ÷ÄÃ
{
Á¬ÃÎfl˝ÃÊ— = Á¬Ã⁄UÙ∑¥ §Ù
¬Í¡ŸflÊ‹
◊Ê◊˜
•Á¬
= ◊ȤÊ∑§Ù
= „UË

{
Á¬ÃΟ˜ = Á¬Ã⁄UÙ∑¥ §Ù ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
ÿÊÁãà = ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U, (ß‚ËÁ‹ÿ ◊⁄U
ÿÊÁãà =
÷ÍÃÖÿÊ— = ÷ÍÃÙ¥∑§Ù ¬Í¡ŸflÊ‹ ÷ÄÃÙ¥∑§Ê ¬ÈŸ¡¸ã◊
÷ÍÃÊÁŸ = ÷ÍÃÙ¥∑§Ù Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–*)
[÷ÁÄìÍfl¸∑§ •¬¸áÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ¬òÊ-¬Èc¬ÊÁŒ∑§Ù πÊŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ–]
¬òÊ¢ ¬Èc¬¢ »§‹¢ ÃÙÿ¢ ÿÙ ◊ ÷ÄàÿÊ ¬˝ÿë¿UÁÖ
ÃŒ„¢U ÷ÄàÿȬNUÃ◊‡ŸÊÁ◊ ¬˝ÿÃÊà◊Ÿ—H 26H
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 8 ‡‹UÊ∑§ 16 ◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
220 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
¬òÊ◊˜ , ¬Èc¬◊˜ , »§‹◊˜ , ÃÙÿ◊˜ , ÿ—, ◊, ÷ÄàÿÊ, ¬˝ÿë¿UÁÃ,
ÃØ , •„U◊˜ , ÷ÄàÿȬNUÃ◊˜ , •‡ŸÊÁ◊, ¬˝ÿÃÊà◊Ÿ—H 26H
ÃÕÊ „U •¡È¸Ÿ! ◊⁄U ¬Í¡Ÿ◊¥ ‚Ȫ◊ÃÊ ÷Ë „ÒU Á∑§ó
ÿ— = ¡Ù (∑§Ù߸ ÷ÄÃ) ÁŸc∑§Ê◊ ¬˝◊Ë
◊ = ◊⁄U Á‹ÿ ÷ÄÃ∑§Ê
÷ÄàÿÊ
¬òÊ◊˜
=
=
¬˝◊ ‚
¬òÊ,
÷ÄàÿȬNUÃ◊˜= { ¬̋◊¬Ífl¸∑§ •¬¸áÊ
Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê
¬Èc¬◊˜, = ¬Èc¬, ÃØ = fl„U (¬òÊ-¬Èc¬ÊÁŒ)
»§‹◊˜
ÃÙÿ◊˜
¬˝ÿë¿UÁÃ
=
=
=
»§‹,
¡‹ •ÊÁŒ
•¬¸áÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
•„U◊˜ =
{ ◊Ò¥ (‚ªÈáÊM§¬‚
¬˝∑§≈U „UÙ∑§⁄U
¬˝ËÁÂÁ„UÃ)
¬˝ÿÃÊà◊Ÿ— = (©U‚) ‡ÊÈh ’ÈÁh •‡ŸÊÁ◊ = πÊÃÊ „Í°U–
[‚fl¸∑§◊¸ ÷ªflŒ¬¸áÊ ∑§⁄UŸ∑§Ë •ÊôÊÊ ∞fl¢ ©U‚∑§Ê »§‹ •¬ŸË ¬˝ÊÁåà ’Ëʟʖ]
ÿà∑§⁄UÙÁ· ÿŒ‡ŸÊÁ‚ ÿîÊÈ„UÙÁ· ŒŒÊÁ‚ ÿØ
ÿûʬSÿÁ‚ ∑§ıãÃÿ Ãà∑ȧL§cfl ◊Œ¬¸áÊ◊˜H 27H
ÿØ, ∑§⁄UÙÁ·, ÿØ , •‡ŸÊÁ‚, ÿØ , ¡È„UÙÁ·, ŒŒÊÁ‚, ÿØ ,
ÿØ , ìSÿÁ‚, ∑§ıãÃÿ, ÃØ , ∑ȧL§cfl, ◊Œ¬¸áÊ◊˜H 27H
ß‚Á‹ÿó
∑§ıãÃÿ = „U •¡È¸Ÿ! (ÃÍ) ÿØ = ¡Ù
ÿØ = ¡Ù (∑§◊¸) ŒŒÊÁ‚ = ŒÊŸ ŒÃÊ „ÒU, (•ı⁄U)
∑§⁄UÙÁ· = ∑§⁄UÃÊ „Ò, ÿØ = ¡Ù
ÿØ = ¡Ù ìSÿÁ‚ = ì ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
•‡ŸÊÁ‚ = πÊÃÊ „Ò, ÃØ = fl„U ‚’
ÿØ = ¡Ù ◊Œ¬¸áÊ◊˜ = ◊⁄U •¬¸áÊ
¡È„UÙÁ· = „UflŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ∑ȧL§cfl = ∑§⁄U–
 •äÿÊÿ 9 221
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷»§‹Ò⁄Ufl¢ ◊Ùˇÿ‚ ∑§◊¸’㜟җ–
‚ããÿÊ‚ÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê Áfl◊ÈQ§Ù ◊Ê◊ȬÒcÿÁ‚H 28H
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷»§‹Ò—, ∞fl◊˜, ◊Ùˇÿ‚, ∑§◊¸’㜟җ,
‚ããÿÊ‚ÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê, Áfl◊ÈQ§—, ◊Ê◊˜, ©U¬ÒcÿÁ‚H 28H
∞fl◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊¸’㜟җ = ∑§◊¸’㜟‚

{
Á¡‚◊¥ ‚◊Sà ∑§◊¸
‚ããÿÊ‚ÿÙª- ◊È¤Ê ÷ªflÊŸ˜∑§
ÿÈÄÃÊà◊Ê
= •¬¸áÊ „UÙÃ „Ò¥U ∞‚
◊Ùˇÿ‚ {
= ◊ÈÄà „UÙ ¡ÊÿªÊ
(•ı⁄U ©UŸ‚)
‚¢ãÿÊ‚ÿÙª‚ ÿÈÄÃ
ÁøûÊflÊ‹Ê (ÃÍ) Áfl◊ÈÄ× = ◊ÈÄà „UÙ∑§⁄U
{
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷»§‹Ò— = ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷
»§‹M§¬
◊Ê◊˜
©U¬ÒcÿÁ‚
= ◊ȤÊ∑§Ù „UË
= ¬˝Êåà „UÙªÊ–
[•¬Ÿ ‚◊àfl÷Êfl∑§Ê fláʸŸ ∞fl¢ ÷¡ŸflÊ‹Ù¥∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
‚◊Ù˘„¢U ‚fl¸÷ÍÃ·È Ÿ ◊ mcÿÙ˘ÁSà Ÿ Á¬˝ÿ—–
ÿ ÷¡Áãà ÃÈ ◊Ê¢ ÷ÄàÿÊ ◊Áÿ Ã Ã·È øÊåÿ„U◊˜H 29H
‚◊—, •„U◊˜ , ‚fl¸÷ÍÃ·È , Ÿ, ◊, mcÿ—, •ÁSÃ, Ÿ, Á¬˝ÿ—,
ÿ, ÷¡ÁãÃ, ÃÈ , ◊Ê◊˜ , ÷ÄàÿÊ, ◊Áÿ, Ã, Ã·È , ø, •Á¬, •„U◊˜H 29H
ÿlÁ¬ó
•„U◊˜ = ◊Ò¥ •ÁSà = „ÒU;
‚fl¸÷ÍÃ·È = ‚’ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ
‚◊— {
= ‚◊÷Êfl‚
√ÿʬ∑§ „Í°U,
ÿ
◊Ê◊˜
=
=
¡Ù ÷ÄÃ
◊ȤÊ∑§Ù
Ÿ = Ÿ (∑§Ù߸U) ÷ÄàÿÊ = ¬˝◊ ‚
◊ = ◊⁄UÊ ÷¡Áãà = ÷¡Ã „Ò¥U,
mcÿ— = •Á¬˝ÿ „ÒU (•ı⁄U) Ã = fl
Ÿ = Ÿ ◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥ „Ò¥U
Á¬˝ÿ— = Á¬˝ÿ ø = •ı⁄U
222 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•„U◊˜ = ◊Ò¥ Ã·È = ©UŸ◊¥
•Á¬ = ÷Ë (¬˝àÿˇÊ ¬˝∑§≈U „Í°U–)*
[ŒÈ⁄UÊøÊ⁄UË „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ŒÎ…∏UÁŸ‡øÿ ∞fl¢ •Ÿãÿ÷ÊflÿÈÄà ÷ªflj¡Ÿ∑§Ê ◊„Uûfl–]
•Á¬ øà‚ÈŒÈ⁄UÊøÊ⁄UÙ ÷¡Ã ◊Ê◊Ÿãÿ÷Ê∑˜§–
‚ÊœÈ⁄Ufl ‚ ◊ãÃ√ÿ— ‚êÿÇ√ÿflÁ‚ÃÙ Á„U ‚—H 30H
•Á¬, øØ , ‚ÈŒÈ⁄UÊøÊ⁄U—, ÷¡Ã, ◊Ê◊˜ , •Ÿãÿ÷Ê∑˜§,
‚ʜȗ, ∞fl, ‚—, ◊ãÃ√ÿ—, ‚êÿ∑˜ , √ÿflÁ‚×, Á„U, ‚—H 30H
ÃÕÊ •ı⁄U ÷Ë ◊⁄UË ÷ÁÄÃ∑§Ê ¬˝÷Êfl ‚ÈŸó
øØ = ÿÁŒ (∑§Ù߸U) Á„U = ÄÿÙ¢Á∑§
‚ÈŒÈ⁄UÊøÊ⁄U— = •ÁÇÊÿ ŒÈ⁄UÊøÊ⁄UË ‚— = fl„U
•Á¬ = ÷Ë ‚êÿ∑˜§ = ÿÕÊÕ¸

{
{
•Ÿãÿ÷Ê∑˜§ = •Ÿãÿ÷Êfl‚ ◊⁄UÊ
÷Äà „UÙ∑§⁄U
ÁŸ‡øÿflÊ‹Ê „ÒU
•ÕʸØ ©U‚Ÿ
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°Áà ÁŸ‡øÿ
÷¡Ã = ÷¡ÃÊ „Ò U(ÃÙ) √ÿflÁ‚× = ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU Á∑§
‚— = fl„U ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§
‚ʜȗ = ‚ÊœÈ ÷¡Ÿ∑§
∞fl = „UË ‚◊ÊŸ •ãÿ ∑ȧ¿U
◊ãÃ√ÿ— = ◊ÊŸŸÿÙÇÿ „Ò; ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU–
ÁˇÊ¬˝¢ ÷flÁà œ◊ʸà◊Ê ‡Ê‡flë¿UÊÁãâ ÁŸªë¿UÁÖ
∑§ıãÃÿ ¬˝Áà ¡ÊŸËÁ„U Ÿ ◊ ÷Q§— ¬˝áʇÿÁÃH 31H
ÁˇÊ¬˝◊˜ ,÷flÁÃ, œ◊ʸà◊Ê, ‡Ê‡flØ , ‡ÊÊÁãÃ◊˜ , ÁŸªë¿UÁÃ,
∑§ıãÃÿ, ¬˝ÁÃ, ¡ÊŸËÁ„U, Ÿ, ◊, ÷Q§—, ¬˝áʇÿÁÃH 31H
* ¡Ò‚ ‚͡◊M§¬‚ ‚’ ¡ª„ √ÿʬ∑§ „È•Ê ÷Ë •ÁÇŸ ‚ÊœŸÊ¢mÊ⁄UÊ ¬˝∑§≈U ∑§⁄UŸ‚
„Ë ¬˝àÿˇÊ „ÊÃÊ „Ò, flÒ‚ „Ë ‚’ ¡ª„ ÁSÕà „È•Ê ÷Ë ¬⁄U◊‡fl⁄U ÷ÁħÂ ÷¡ŸflÊ‹UÊ¢∑§
„Ë •ã×∑§⁄UáÊ◊¢ ¬˝àÿˇÊM§¬‚ ¬˝∑§≈U „ÊÃÊ „Ò–
 •äÿÊÿ 9 223
ß‚Á‹ÿ fl„Uó
ÁˇÊ¬˝◊˜ = ‡ÊËÉÊ˝ „UË ∑§ıãÃÿ = „U •¡È¸Ÿ! (ÃÍ)
œ◊ʸà◊Ê = œ◊ʸà◊Ê ¬˝Áà = ÁŸ‡øÿ¬Ífl∑¸ § ‚àÿ
÷flÁà = „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU(•ı⁄U) ¡ÊŸËÁ„U = ¡ÊŸ (Á∑§)
‡Ê‡flØ = ‚ŒÊ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ◊ = ◊⁄UÊ
‡ÊÊÁãÃ◊˜ = ¬⁄U◊‡ÊÊÁãÃ∑§Ù ÷Ä× = ÷ÄÃ
ÁŸªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU– Ÿ, ¬˝áʇÿÁÃ= Ÿc≈UÔU Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–
[•¬ŸË ‡Ê⁄UáÊʪÁÂ SòÊË, flÒ‡ÿ, ‡Êͺ˝ •ı⁄U øÊá«UÊ‹ÊÁŒ∑§Ù ÷Ë
¬⁄U◊ªÁÃM§¬ »§‹∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
◊Ê¢ Á„U ¬ÊÕ¸ √ÿ¬ÊÁüÊàÿ ÿ˘Á¬ SÿÈ— ¬Ê¬ÿÙŸÿ—–
ÁSòÊÿÙ flÒ‡ÿÊSÃÕÊ ‡ÊÍºÊ˝ SÃ˘Á¬ ÿÊÁãà ¬⁄UÊ¢ ªÁÃ◊˜H 32H
◊Ê◊˜ , Á„U, ¬ÊÕ¸, √ÿ¬ÊÁüÊàÿ, ÿ, •Á¬, SÿÈ—, ¬Ê¬ÿÙŸÿ—,
ÁSòÊÿ—, flÒ‡ÿÊ—, ÃÕÊ, ‡Êͺ˝Ê—, Ã, •Á¬, ÿÊÁãÃ, ¬⁄UÊ◊˜ , ªÁÃ◊˜H 32H
Á„U =
ÄÿÙ¥Á∑§ •Á¬ = ÷Ë
¬ÊÕ¸ =
„U •¡È¸Ÿ! SÿÈ— = „UÙ¥,
ÁSòÊÿ— =
SòÊË, Ã = fl
flÒ‡ÿÊ— =
flÒ‡ÿ, •Á¬ = ÷Ë
‡Êͺ˝Ê— =
‡Êͺ˝ ◊Ê◊˜ = ◊⁄UË
ÃÕÊ ÃÕÊ = √ÿ¬ÊÁüÊàÿ = ‡Ê⁄UáÊ „UÙ∑§⁄U
{
¬Ê¬ÿÙŸÿ— = ¬Ê¬ÿÙÁŸó
øÊá«UÊ‹ÊÁŒ
¬⁄UÊ◊˜
ªÁÃ◊˜
=
=
¬⁄U◊
ªÁÃ∑§Ù („UË)
ÿ = ¡Ù (∑§Ù߸U) ÿÊÁãà = ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
[¬Èáÿ‡ÊË‹ ’˝ÊrÊÔáÊ •ı⁄U ⁄UÊ¡Á·¸ ÷ÄáŸÙ¥∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê ∞fl¢ ÷ªflj¡Ÿ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ–]
Á∑¢§ ¬ÈŸ’˝Ê¸rÊÔáÊÊ— ¬ÈáÿÊ ÷Q§Ê ⁄UÊ¡·¸ÿSÃÕÊ–
•ÁŸàÿ◊‚Èπ¢ ‹Ù∑§Á◊◊¢ ¬˝Êåÿ ÷¡Sfl ◊Ê◊˜H 33H
Á∑§◊˜ , ¬ÈŸ—, ’˝ÊrÊÔáÊÊ—, ¬ÈáÿÊ—, ÷Q§Ê—, ⁄UÊ¡·¸ÿ—, ÃÕÊ,
•ÁŸàÿ◊˜ , •‚Èπ◊˜ , ‹Ù∑§◊˜ , ß◊◊˜ , ¬˝Êåÿ, ÷¡Sfl, ◊Ê◊˜H 33H
224 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
¬ÈŸ— = Á»§⁄U ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
(ß‚◊¢ ÃÙ ∑§„UŸÊ „UË) ß‚Á‹ÿ ÃÍ)
Á∑§◊˜ = ÄÿÊ „ÒU, (¡Ù) •‚Èπ◊˜ = ‚Èπ⁄UÁ„Uà (•ı⁄U)
¬ÈáÿÊ— = ¬Èáÿ‡ÊË‹ •ÁŸàÿ◊˜ = ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U
’˝ÊrÊÔáÊÊ— = ’˝ÊrÊÔáÊ ß◊◊˜ = ß‚
ÃÕÊ = ÃÕÊ ‹Ù∑§◊˜ = ◊ŸÈcÿ-‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù
⁄UÊ¡·¸ÿ— = ⁄UÊ¡Á·¸ ¬˝Êåÿ = { ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U

{
÷Ä០(◊⁄UË
÷ÄÃÊ— = ‡Ê⁄UáÊ „UÙ∑§⁄U
¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ê
◊Ê◊˜
÷¡Sfl
=
=
(ÁŸ⁄UãÃ⁄U)
◊⁄UÊ („UË)
÷¡Ÿ ∑§⁄U–
[•¡È¸Ÿ∑§Ù •¬ŸË ‡Ê⁄UáÊ „UÙŸ∑§ Á‹ÿ ∑§„U∑§⁄U •¢ª‚Á„Uà ‡Ê⁄UáÊʪÁÃ∑§
SflM§¬∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–]
◊ã◊ŸÊ ÷fl ◊jQ§Ù ◊lÊ¡Ë ◊Ê¢ Ÿ◊S∑ȧL§–
◊Ê◊flÒcÿÁ‚ ÿÈÄàflÒfl◊Êà◊ÊŸ¢ ◊à¬⁄UÊÿáÊ—H 34H
◊ã◊ŸÊ—, ÷fl, ◊jQ§—, ◊lÊ¡Ë, ◊Ê◊˜ , Ÿ◊S∑ȧL§,
◊Ê◊˜ , ∞fl, ∞cÿÁ‚, ÿÈÄàflÊ, ∞fl◊˜, •Êà◊ÊŸ◊˜, ◊à¬⁄UÊÿáÊ—H 34H
◊ã◊ŸÊ— = ◊ȤÊ◊¥ ◊ŸflÊ‹Ê ∞fl◊˜ =ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
÷fl = „UÙ, •Êà◊ÊŸ◊˜ = •Êà◊Ê∑§Ù (◊ȤÊ◊¥)
◊jÄ× = ◊⁄UÊ ÷Äà ÿÈÄàflÊ = ÁŸÿÈÄà ∑§⁄U∑§
(÷fl) = ’Ÿ, ◊à¬⁄UÊÿáÊ— =◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÙ∑§⁄U
◊lÊ¡Ë = ◊⁄UÊ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê (ÃÍ)
(÷fl) = „UÙ, ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù ∞fl = „UË
Ÿ◊S∑ȧL§ = ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U– ∞cÿÁ‚ = ¬˝Êåà „U٪ʖ
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ⁄UÊ¡ÁfllÊ⁄UÊ¡ªÈsÔÿÙªÙ
ŸÊ◊ Ÿfl◊Ù˘äÿÊÿ—H 9H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•Õ Œ‡Ê◊Ù˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 7 Ã∑§ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë Áfl÷ÍÁà •ı⁄U ÿÙª‡ÊÁÄÃ∑§Ê
∑§ÕŸ ÃÕÊ ©UŸ∑§ ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹, (8ó11) »§‹ •ı⁄U ¬˝÷Êfl‚Á„UÃ
÷ÁÄÃÿÙª∑§Ê ∑§ÕŸ, (12ó18) •¡È¸ŸmÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë SÃÈÁà ∞fl¢
Áfl÷ÍÁà •ı⁄U ÿÙª‡ÊÁÄÃ∑§Ù ∑§„UŸ∑ § Á‹ÿ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ, (19ó42) ÷ªflÊŸ˜mÊ⁄UÊ
•¬ŸË Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê •ı⁄U ÿÙª‡ÊÁÄÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ë ¬ÈŸ— üÊc∆U ©U¬Œ‡Ê ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ ∞fl¢ ©U‚ ‚ÈŸŸ∑§
Á‹ÿ •¡È¸Ÿ‚ •ŸÈ⁄UÙœ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
÷Íÿ ∞fl ◊„UÊ’Ê„UÙ oÎáÊÈ ◊ ¬⁄U◊¢ flø—–
ÿûÊ˘„¢U ¬˝Ëÿ◊ÊáÊÊÿ flˇÿÊÁ◊ Á„UÃ∑§ÊêÿÿÊH 1H
÷Íÿ—, ∞fl, ◊„UÊ’Ê„UÙ, oÎáÊÈ , ◊, ¬⁄U◊◊˜ , flø—,
ÿØ, Ã, •„U◊˜ , ¬˝Ëÿ◊ÊáÊÊÿ, flˇÿÊÁ◊, Á„UÃ∑§ÊêÿÿÊH 1H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
◊„UÊ’Ê„UÙ =„U ◊„UÊ’Ê„UÙ! ÿØ = Á¡‚
÷Íÿ— =Á»§⁄U •„U◊˜ = ◊Ò¢
∞fl =÷Ë Ã = ÃÈȤÊ
◊ =◊⁄U
{
¬˝Ëÿ◊ÊáÊÊÿ = •ÁÇÊÿ ¬˝◊
¬⁄U◊◊˜ {
= ¬⁄U◊ (⁄U„USÿ
•ı⁄U ¬˝÷ÊflÿÈÄÃ)
⁄UπŸflÊ‹∑§ Á‹ÿ

flø— = fløŸ∑§Ù Á„UÃ∑§ÊêÿÿÊ= Á„UÃ∑§Ë ßë¿UÊ‚

oÎáÊÈ = ‚ÈŸ, flˇÿÊÁ◊ = ∑§„Í°UªÊ–
[“ÿÙª” ‡ÊéŒflÊëÿ •¬Ÿ ¬˝÷Êfl∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄U∑§ ©U‚∑§ ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹ ’Ëʟʖ]
Ÿ ◊ ÁflŒÈ— ‚È⁄UªáÊÊ— ¬˝÷fl¢ Ÿ ◊„U·¸ÿ—–
•„U◊ÊÁŒÌ„U ŒflÊŸÊ¢ ◊„U·Ë¸áÊÊ¢ ø ‚fl¸‡Ê—H 2H
226 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
Ÿ, ◊, ÁflŒÈ—, ‚È⁄UªáÊÊ—, ¬˝÷fl◊˜, Ÿ, ◊„·¸ÿ—,
•„U◊˜ , •ÊÁŒ—, Á„U, ŒflÊŸÊ◊˜ , ◊„U·Ë¸áÊÊ◊˜ , ø, ‚fl¸‡Ê—H 2H
„U •¡È¸Ÿ!ó
◊ = ◊⁄UË ÁflŒÈ— = ¡ÊŸÃ „Ò¥U;
{
¬˝÷fl◊˜ = ©Uà¬ÁûÊ∑§Ù •ÕʸØ
‹Ë‹Ê‚ ¬˝∑§≈U „UÙŸ∑§Ù
Á„U
•„U◊˜
=
=
ÄÿÙ¢Á∑§
◊Ò¥
Ÿ = Ÿ ‚fl¸‡Ê— = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
{
‚È⁄UªáÊÊ— = ŒflÃÊ‹Ùª (¡ÊŸÃ
„Ò¥U •ı⁄U)
ŒflÊŸÊ◊˜
ø
=
=
ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ê
•ı⁄U
Ÿ = Ÿ ◊„U·Ë¸áÊÊ◊˜ = ◊„UÁ·¸ÿÙ¥∑§Ê (÷Ë)
◊„U·¸ÿ— = ◊„UÁ·¸¡Ÿ („UË) •ÊÁŒ— = •ÊÁŒ ∑§Ê⁄UáÊ „Í°U–
ÿÊ ◊Ê◊¡◊ŸÊÁŒ¢ ø flÁûÊ ‹Ê∑§◊„U‡fl⁄U◊Ô˜–
•‚ê◊Í…U— ‚ ◊àÿ¸·È ‚fl¸¬Ê¬Ò— ¬˝◊ÈëÿÃH 3H
ÿ—, ◊Ê◊˜ , •¡◊˜ , •ŸÊÁŒ◊˜ , ø, flÁûÊ, ‹Ù∑§◊„U‡fl⁄U◊˜ ,
•‚ê◊Í…U—, ‚—, ◊àÿ¸·È , ‚fl¸¬Ê¬Ò—, ¬˝◊ÈëÿÃH 3H
•ı⁄Uó
ÿ— = ¡Ù ߸‡fl⁄U
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù flÁûÊ = Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „ÒU,
•¡◊˜ {
= •¡ã◊Ê •ÕʸØ
flÊSÃfl◊¥ ¡ã◊⁄UÁ„UÃ
‚—
◊àÿ̧·È
=
=
fl„U
◊ŸÈcÿÙ¥◊¥
•ŸÊÁŒ◊˜ = •ŸÊÁŒ* •‚ê◊Í…— = ôÊÊŸflÊŸ˜ ¬ÈL§·
ø = •ı⁄U ‚fl¸¬Ê¬Ò— = ‚ê¬Íáʸ ¬Ê¬Ù¥‚
‹Ù∑§◊„U‡fl⁄U◊˜ =‹Ù∑§Ù¥∑§Ê ◊„UÊŸ˜ ¬˝◊ÈëÿÃ = ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[÷ªflÊŸ˜‚ ’ÈÁh •ÊÁŒ ÷ÊflÊ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
’ÈÁhôÊʸŸ◊‚ê◊Ê„U— ˇÊ◊Ê ‚àÿ¢ Œ◊— ‡Ê◊—–
‚Èπ¢ ŒÈ—π¢ ÷flÊ˘÷ÊflÊ ÷ÿ¢ øÊ÷ÿ◊fl øH 4H
* •ŸÊÁŒ ©U‚∑§Ê ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ¡Ê •ÊÁŒ⁄UÁ„Uà „UÊfl •ÊÒ⁄U ‚’∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „UÊfl–
 •äÿÊÿ 10 227
•Á„¢U‚Ê ‚◊ÃÊ ÃÈÁc≈UÔUSìÊ ŒÊŸ¢ ÿ‡ÊÊ˘ÿ‡Ê—–
÷flÁãà ÷ÊflÊ ÷ÍÃÊŸÊ¢ ◊ûÊ ∞fl ¬ÎÕÁÇflœÊ—H 5H
’ÈÁh—, ôÊÊŸ◊˜ , •‚ê◊Ù„U—, ˇÊ◊Ê, ‚àÿ◊˜, Œ◊—, ‡Ê◊—,
‚Èπ◊˜ , ŒÈ—π◊˜ , ÷fl—, •÷Êfl—, ÷ÿ◊˜ , ø, •÷ÿ◊˜ , ∞fl, øH 4H
•Á„¢U‚Ê, ‚◊ÃÊ, ÃÈÁc≈UUÔ —, ì—, ŒÊŸ◊˜, ÿ‡Ê—, •ÿ‡Ê—,
÷flÁãÃ, ÷ÊflÊ—, ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , ◊ûÊ—, ∞fl, ¬ÎÕÁÇflœÊ—H 5H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
’ÈÁh— {
= ÁŸ‡øÿ ∑§⁄UŸ∑ §Ë
‡ÊÁÄÃ,
ø
•Á„¢U‚Ê
=
=
ÃÕÊ
•Á„¢U‚Ê,
ôÊÊŸ◊˜ = ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ, ‚◊ÃÊ = ‚◊ÃÊ,
•‚ê◊Ù„U— = •‚¢◊…Í UÃÊ, ÃÈÁc≈UÔU— = ‚¢ÃÙ·,
ˇÊ◊Ê = ˇÊ◊Ê, ì— = ì,*
‚àÿ◊˜ = ‚àÿ, ŒÊŸ◊˜ = ŒÊŸ,
Œ◊— {
= ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê fl‡Ê◊¥
∑§⁄UŸÊ,
ÿ‡Ê—
•ÿ‡Ê—
=
=
∑§ËÁø (•ı⁄U)
•¬∑§ËÁøó
‡Ê◊— = ◊Ÿ∑§Ê ÁŸª˝„U (∞fl◊˜) = ∞‚ ÿ
∞fl = ÃÕÊ ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§
‚Èπ◊˜ , ŒÈ—π◊˜ = ‚Èπ-ŒÈ—π, ¬ÎÕÁÇflœÊ— = ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
{
÷fl—, •÷Êfl—= ©Uà¬ÁûÊ-
¬˝‹ÿ
÷ÊflÊ—
◊ûÊ—
=
=
÷Êfl
◊Ȥʂ
ø = •ı⁄U ∞fl = „UË
÷ÿ◊˜ , •÷ÿ◊˜= ÷ÿ-•÷ÿ ÷flÁãà = „UÙÃ „Ò¥U–
[÷ªflÊŸ˜∑§ ‚¢∑§À¬‚ ‚åÃÁ·¸ •ı⁄U ‚Ÿ∑§ÊÁŒ∑§Ù¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
◊„U·¸ÿ— ‚åà ¬Ífl¸ øàflÊ⁄UÊ ◊ŸflSÃÕÊ–
◊jÊflÊ ◊ÊŸ‚Ê ¡ÊÃÊ ÿ·Ê¢ ‹Ê∑§ ß◊Ê— ¬˝¡Ê—H 6H
◊„·¸ÿ—, ‚åÃ, ¬Ífl¸, øàflÊ⁄U—, ◊Ÿfl—, ÃÕÊ,
◊jÊflÊ—, ◊ÊŸ‚Ê—, ¡ÊÃÊ—, ÿ·Ê◊˜ , ‹Ù∑§, ß◊Ê—, ¬˝¡Ê—H 6H
* Sflœ◊¸∑§ •Êø⁄UáÊ‚ ßÁãŒ˝ÿÊÁŒ∑§Ê ìÊ∑§⁄U ‡ÊÈh ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ““ì”” „Ò–
228 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
‚åÃ
◊„U·¸ÿ—
= ‚ÊÃ
= ◊„Á·¸¡Ÿ,
◊jÊflÊ— {
= ◊ȤÊ◊¥ ÷ÊflflÊ‹
(‚’-∑§-‚’)
øàflÊ⁄U— = øÊ⁄U (©UŸ‚ ÷Ë) ◊ÊŸ‚Ê— = ◊⁄U ‚¢∑§À¬‚
¬Ífl̧ {
= ¬Ífl¸ „UÙŸflÊ‹
(‚Ÿ∑§ÊÁŒ)
¡ÊÃÊ—
ÿ·Ê◊˜
= ©Uà¬ãŸ „ÈU∞ „Ò¥U,
= Á¡Ÿ∑§Ë
ÃÕÊ = ÃÕÊ ‹Ù∑§ = ‚¢‚Ê⁄U◊¥
◊Ÿfl— {
= SflÊÿê÷Èfl •ÊÁŒ
øıŒ„U ◊ŸÈóÿ
ß◊Ê—
¬˝¡Ê—
= ÿ„U
= ‚ê¬Íáʸ ¬˝¡Ê „ÒU–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ë Áfl÷ÍÁà •ı⁄U ÿÙª∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹–]
∞ÃÊ¢ Áfl÷ÍÁâ ÿÊª¢ ø ◊◊ ÿÊ flÁûÊ Ãûfl×–
‚Ê˘Áfl∑§ê¬Ÿ ÿÊªŸ ÿÈÖÿÃ ŸÊòÊ ‚¢‡Êÿ—H 7H
∞ÃÊ◊˜ , Áfl÷ÍÁÃ◊˜ , ÿÙª◊˜ , ø, ◊◊, ÿ—, flÁûÊ, Ãûfl×,
‚—, •Áfl∑§ê¬Ÿ, ÿÙªŸ, ÿÈÖÿÃ, Ÿ, •òÊ, ‚¢‡Êÿ—H 7H
•ı⁄Uó
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· flÁûÊ = ¡ÊŸÃÊ „ÒU,*
◊◊ = ◊⁄UË ‚— = fl„U
∞ÃÊ◊˜ = ß‚ •Áfl∑§ê¬Ÿ = ÁŸ‡ø‹
{
Áfl÷ÍÁÃ◊˜ = ¬⁄U◊‡Ò flÿ¸M§¬
Áfl÷ÍÁÃ∑§Ù
ÿÙªŸ
ÿÈÖÿÃ
=
=
÷ÁÄÃÿÙª‚
ÿÈÄÃ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUó
ø = •ı⁄U •òÊ = ß‚◊¥ (∑ȧ¿U ÷Ë)
ÿÙª◊˜ = ÿÙª‡ÊÁÄÃ∑§Ù ‚¢‡Êÿ— = ‚¢‡Êÿ
Ãûfl× = Ãûfl‚ Ÿ = Ÿ„UË¥ „ÒU–
[•¬Ÿ ’ÈÁh◊ÊŸ˜ •Ÿãÿ ¬˝◊Ë ÷ÄÃÙ¥∑§ ÷¡Ÿ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U–]
•„¢U ‚fl¸Sÿ ¬˝÷flÊ ◊ûÊ— ‚flZ ¬˝fløÃ–
ßÁà ◊àflÊ ÷¡ãÃ ◊Ê¢ ’ÈœÊ ÷Êfl‚◊ÁãflÃÊ—H 8H
* ¡Ê ∑ȧ¿U ŒÎ‡ÿ◊ÊòÊ ‚¢‚Ê⁄U „Ò fl„ ‚’ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ◊ÊÿÊ „Ò •ÊÒ⁄U ∞∑§ flÊ‚ÈŒfl
÷ªflÊŸ˜ „Ë ‚fl¸òÊ ¬Á⁄U¬Íáʸ „Ò, ÿ„ ¡ÊŸŸÊ „Ë ““Ãûfl‚ ¡ÊŸŸÊ „Ò””–
 •äÿÊÿ 10 229
•„U◊˜ , ‚fl¸Sÿ, ¬˝÷fl—, ◊ûÊ—, ‚fl¸◊˜ , ¬˝fløÃ,
ßÁÃ, ◊àflÊ, ÷¡ãÃ, ◊Ê◊˜ , ’ÈȜʗ, ÷Êfl‚◊ÁãflÃÊ—H 8H
•„U◊˜ = ◊Ò¥ flÊ‚ÈŒfl „UË ◊àflÊ = ‚◊¤Ê∑§⁄U
‚fl¸Sÿ = ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜∑§Ë ÷Êfl‚◊ÁãflÃÊ—= üÊhÊ •ı⁄U {
¬˝÷fl— {
= ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ÷ÁÄÂ ÿÈÄÃ

◊ûÊ—
„Í°U (•ı⁄U)
= ◊Ȥʂ „UË
’Ȝʗ = ’ÈÁh◊ÊŸ˜
÷Ä០{
‚fl¸◊˜
¬˝fløÃ
= ‚’ ¡ªÃ˜
= øc≈UUÔÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
◊Ê◊˜ =
(„UË) {
◊È¤Ê ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù

ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷¡ãÃ = ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷¡Ã „Ò¥U–

◊ÁìÊûÊÊ ◊Œ˜ÔªÃ¬˝ÊáÊÊ ’Êœÿã× ¬⁄US¬⁄U◊Ô˜–
∑§ÕÿãÇø ◊Ê¢ ÁŸàÿ¢ ÃÈcÿÁãà ø ⁄U◊Áãà øH 9H
◊ÁìÊûÊÊ—, ◊Œ˜ÔªÃ¬˝ÊáÊÊ—, ’Ùœÿã×, ¬⁄US¬⁄U◊˜,
∑§Õÿã×, ø, ◊Ê◊˜ , ÁŸàÿ◊˜ , ÃÈcÿÁãÃ, ø, ⁄U◊ÁãÃ, øH 9H
•ı⁄U fló

{
◊ÁìÊûÊÊ— = ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊ȤÊ◊¥ ◊Ÿ
‹ªÊŸflÊ‹ (•ı⁄U)
ø {
= ÃÕÊ (ªÈáÊ •ı⁄U
¬˝÷Êfl‚Á„Uà ◊⁄UÊ)

{
◊ȤÊ◊¥ „UË ¬˝ÊáÊÙ¥∑§Ù ∑§Õÿã× = ∑§ÕŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
•¬¸áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ø = „UË
◊Œ˜ÔªÃ¬˝ÊáÊÊ—= ÷ÄáŸ* ÁŸàÿ◊˜ = ÁŸ⁄UãÃ⁄U
(◊⁄UË ÷ÁÄÃ∑§Ë ÃÈcÿÁãà = ‚¢ÃÈc≈UÔU „UÙÃ „Ò¥U
øøʸ∑§ mÊ⁄UÊ) ø = •ı⁄U
{
¬⁄US¬⁄U◊˜ = •Ê¬‚◊¥ (◊⁄U
¬˝÷Êfl∑§Ù)
◊Ê◊˜ = {
◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl◊¥
(„UË ÁŸ⁄UãÃ⁄U)
’Ùœÿã× = ¡ŸÊÃ „ÈU∞ ⁄U◊Áãà = ⁄U◊áÊ ∑§⁄UÃ „ÒU¢–
* ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§ Á‹Uÿ „Ë Á¡ã„Ê¢Ÿ •¬ŸÊ ¡ËflŸ •¬¸áÊ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „Ò, ©Ÿ∑§Ê ŸÊ◊
„Ò ““◊Œ˜ÔªÃ¬˝ÊáÊÊ—””–
230 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[¬˝ËÁìÍfl¸∑§ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷¡Ÿ∑§Ê »§‹–]
Ã·Ê¢ ‚ÃÃÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÷¡ÃÊ¢ ¬˝ËÁìÍfl¸∑§◊Ô˜–
ŒŒÊÁ◊ ’ÈÁhÿÊª¢ â ÿŸ ◊Ê◊ȬÿÊÁãà ÃH 10H
Ã·Ê◊˜ , ‚ÃÃÿÈQ§ÊŸÊ◊˜ , ÷¡ÃÊ◊˜ , ¬˝ËÁìÍfl¸∑§◊˜,
ŒŒÊÁ◊, ’ÈÁhÿÙª◊˜ , Ã◊˜ , ÿŸ, ◊Ê◊˜ , ©U¬ÿÊÁãÃ, ÃH 10H
Ã·Ê◊˜ = ©UŸ Ã◊˜ = fl„U

{ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄U
‚ÃÃÿÈÄÃÊŸÊ◊˜= äÿÊŸ •ÊÁŒ◊¥
‹ª „ÈU∞ (•ı⁄U)
¬˝ËÁìÍfl¸∑§◊˜ = ¬˝◊ ¬Ífl∑¸ §
’ÈÁhÿÙª◊˜
ŒŒÊÁ◊
ÿŸ
Ã
= ÃûflôÊÊŸM§¬ ÿÙª
= ŒÃÊ „Í°U,
= Á¡‚‚
= fl
{
÷¡ÃÊ◊˜ = ÷¡ŸflÊ‹
÷ÄÃÙ¥∑§Ù (◊Ò¥)
◊Ê◊˜
©U¬ÿÊÁãÃ
= ◊ȤÊ∑§Ù („UË)
= ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
Ã·Ê◊flÊŸÈ∑§ê¬ÊÕ¸◊„U◊ôÊÊŸ¡¢ Ã◊—–
ŸÊ‡ÊÿÊêÿÊà◊÷ÊflSÕÊ ôÊÊŸŒË¬Ÿ ÷ÊSflÃÊH 11H
Ã·Ê◊˜ , ∞fl, •ŸÈ∑§ê¬ÊÕ¸◊˜ , •„U◊˜ , •ôÊÊŸ¡◊˜ , Ã◊—,
ŸÊ‡ÊÿÊÁ◊, •Êà◊÷ÊflSÕ—, ôÊÊŸŒË¬Ÿ, ÷ÊSflÃÊH 11H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó

Ã·Ê◊˜ = ©UŸ∑§ (™§¬⁄U) ∞fl =

„UË (©UŸ∑§)
{
•ŸÈ∑§ê¬ÊÕ¸◊˜= •ŸÈª˝„U
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
•ôÊÊŸ¡◊˜
Ã◊—
=
•ôÊÊŸ¡ÁŸÃ
=
•ãœ∑§Ê⁄U∑§Ù

{ ÷ÊSflÃÊ
©UŸ∑§ •ã×- =
¬˝∑§Ê‡Ê◊ÿ
•Êà◊÷ÊflSÕ—= ∑§⁄UáÊ◊¥ ÁSÕÃ
„ÈU•Ê {
ôÊÊŸŒË¬Ÿ = ÃûflôÊÊŸM§¬
ŒË¬∑§∑§ mÊ⁄UÊ
•„U◊˜ = ◊Ò¥ Sflÿ¢ ŸÊ‡ÊÿÊÁ◊ = Ÿc≈UÔU ∑§⁄U ŒÃÊ „Í°–
 •äÿÊÿ 10 231
[•¡È¸ŸmÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë SÃÈÁÖ]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
¬⁄¢U ’˝rÊÔ ¬⁄¢U œÊ◊ ¬ÁflòÊ¢ ¬⁄U◊¢ ÷flÊŸÔ˜–
¬ÈL§·¢ ‡Êʇflâ ÁŒ√ÿ◊ÊÁŒŒfl◊¡¢ Áfl÷È◊Ô˜H 12H
•Ê„ÈUSàflÊ◊ηÿ— ‚fl¸ ŒflÁ·¸ŸÊ¸⁄UŒSÃÕÊ–
•Á‚ÃÊ Œfl‹Ê √ÿÊ‚— Sflÿ¢ øÒfl ’˝flËÁ· ◊H 13H
¬⁄U◊˜ , ’˝rÊÔ, ¬⁄U◊˜ , œÊ◊, ¬ÁflòÊ◊˜ , ¬⁄U◊◊˜ , ÷flÊŸ˜ ,
¬ÈL§·◊˜ , ‡ÊʇflÃ◊˜ , ÁŒ√ÿ◊˜ , •ÊÁŒŒfl◊˜ , •¡◊˜ , Áfl÷È◊˜ ,
•Ê„ÈU—, àflÊ◊˜ , ´§·ÿ—, ‚fl¸, ŒflÌ·—, ŸÊ⁄UŒ—, ÃÕÊ,
•Á‚×, Œfl‹—, √ÿÊ‚—, Sflÿ◊˜ , ø, ∞fl, ’˝flËÁ·, ◊H 12-13H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§ fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U •¡È¸Ÿ ’Ù‹, „U ÷ªflŸ˜!ó
÷flÊŸ˜ =•Ê¬ •¡◊˜ = •¡ã◊Ê (•ı⁄U)
¬⁄U◊˜ =¬⁄U◊ Áfl÷È◊˜ = ‚fl¸√ÿʬË
’˝rÊÔ =’˝rÊÔ, •Ê„ÈU— = ∑§„UÃ „Ò¥U,
¬⁄U◊˜ =¬⁄U◊ ÃÕÊ = flÒ‚ „UË
œÊ◊ =œÊ◊ (•ı⁄U) ŒflÁ·¸— = ŒflÁ·¸
¬⁄U◊◊˜ =¬⁄U◊ ŸÊ⁄UŒ— = ŸÊ⁄UŒ (ÃÕÊ)
¬ÁflòÊ◊˜ =¬ÁflòÊ „ÒU¥; (ÄÿÙ¥Á∑§) •Á‚× = •Á‚à (•ı⁄U)
àflÊ◊˜ =•Ê¬∑§Ù Œfl‹— = Œfl‹ ´§Á· (ÃÕÊ)
‚fl̧
´§·ÿ—
=
=
‚’
´§Á·ªáÊ
√ÿÊ‚— = { ◊„UÁ·¸ √ÿÊ‚ (÷Ë
∑§„UÃ „Ò¥U)
‡ÊʇflÃ◊˜ =‚ŸÊß ø = •ı⁄U
ÁŒ√ÿ◊˜ =ÁŒ√ÿ Sflÿ◊˜ = Sflÿ¢ •Ê¬
¬ÈL§·◊˜ =¬ÈL§· (∞fl¢) ∞fl = ÷Ë
{
•ÊÁŒŒfl◊˜ = ŒflÙ¥∑§Ê ÷Ë
•ÊÁŒŒfl,
◊
’˝flËÁ·
=
=
◊⁄U ¬˝ÁÃ
∑§„UÃ „Ò¥U–
232 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[•¡È¸ŸmÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜∑§ ¬˝÷Êfl∑§Ê fláʸŸ–]
‚fl¸◊ÃŒÎâ ◊ãÿ ÿã◊Ê¢ flŒÁ‚ ∑§‡Êfl–
Ÿ Á„U Ã ÷ªflã√ÿÁQ¢§ ÁflŒÈŒ¸flÊ Ÿ ŒÊŸflÊ—H 14H
‚fl¸◊˜ , ∞ÃØ , ´§Ã◊˜ , ◊ãÿ, ÿØ , ◊Ê◊˜ , flŒÁ‚, ∑§‡Êfl,
Ÿ, Á„U, Ã, ÷ªflŸ˜ , √ÿÁQ§◊˜ , ÁflŒÈ—, ŒflÊ—, Ÿ, ŒÊŸflÊ—H 14H
•ı⁄Uó
∑§‡Êfl = „U ∑§‡Êfl! Ã = •Ê¬∑§
ÿØ
◊Ê◊˜
=
=
¡Ù (∑ȧ¿U ÷Ë)
◊⁄U ¬˝ÁÃ
√ÿÁÄÃ◊˜ {
= ‹Ë‹Ê◊ÿ*
SflM§¬∑§Ù
flŒÁ‚ = •Ê¬ ∑§„UÃ „Ò¥U, Ÿ = Ÿ (ÃÙ)
∞ÃØ = ß‚ ŒÊŸflÊ— = ŒÊŸfl
‚fl¸◊˜ = ‚’∑§Ù (◊Ò¥) ÁflŒÈ— = ¡ÊŸÃ „UÒ¥ (•ı⁄U)
´§Ã◊˜ = ‚àÿ Ÿ = Ÿ
◊ãÿ = ◊ÊŸÃÊ „Í°U– ŒflÊ— = ŒflÃÊ
÷ªflŸ˜ = „U ÷ªflŸ˜! Á„U = „UË–
Sflÿ◊flÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢ flàÕ àfl¢ ¬ÈL§·ÊûÊ◊–
÷ÍÃ÷ÊflŸ ÷ÍÃ‡Ê ŒflŒfl ¡ªà¬ÃH 15H
Sflÿ◊˜ , ∞fl, •Êà◊ŸÊ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , flàÕ, àfl◊˜ , ¬ÈL§·ÙûÊ◊,
÷ÍÃ÷ÊflŸ, ÷ÍÃ‡Ê, ŒflŒfl, ¡ªà¬ÃH 15H

{
÷ÍÃ÷ÊflŸ = „U ÷ÍÃÙ¥∑§Ù ©Uà¬ãŸ
∑§⁄UŸflÊ‹!
àfl◊˜
Sflÿ◊˜
=
=
•Ê¬
Sflÿ¢
÷ÍÃ‡Ê = „U ÷ÍÃÙ¥∑§ ߸U‡fl⁄U! ∞fl = „UË
ŒflŒfl = „U ŒflÙ¢∑§ Œfl! •Êà◊ŸÊ = •¬Ÿ‚
¡ªà¬Ã = „U ¡ªÃ˜∑§ SflÊ◊Ë! •Êà◊ÊŸ◊˜ = •¬Ÿ∑§Ù
¬ÈL§·ÙûÊ◊ = „U ¬ÈL§·ÙûÊ◊! flàÕ = ¡ÊŸÃ „UÒ¥–
* ªËÃÊ •0 4 ‡‹UÊ∑§ 6 ◊¢ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
 •äÿÊÿ 10 233
[÷ªflÊŸ˜∑§Ë Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ù ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ë ßë¿UÊ–]
flQȧ◊„¸USÿ‡Ê·áÊ ÁŒ√ÿÊ sÔÊà◊Áfl÷ÍÃÿ—–
ÿÊÁ÷Áfl¸÷ÁÍ ÃÁ÷‹Ê̧∑§ÊÁŸ◊Ê¢Sàfl¢ √ÿÊåÿ ÁÃc∆UÁ‚H 16H
flQȧ◊˜ , •„¸UÁ‚, •‡Ê·áÊ, ÁŒ√ÿÊ—, Á„U, •Êà◊Áfl÷ÍÃÿ—,
ÿÊÁ÷—, Áfl÷ÍÁÃÁ÷—, ‹Ù∑§ÊŸ˜ , ß◊ÊŸ˜ , àfl◊˜ , √ÿÊåÿ, ÁÃc∆UÁ‚H 16H
ß‚Á‹ÿ „U ÷ªflŸ˜!ó
àfl◊˜ = •Ê¬ ÿÊÁ÷— = Á¡Ÿ
Á„U = „UË (©UŸ)
{
Áfl÷ÍÁÃÁ÷— = Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ
ÁŒ√ÿÊ—, =
•Êà◊Áfl÷ÍÃÿ— { •¬ŸË ÁŒ√ÿ
Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ù ß◊ÊŸ˜
(•Ê¬)
= ߟ ‚’
•‡Ê·áÊ = ‚ê¬ÍáʸÃÊ‚ ‹Ù∑§ÊŸ˜ = ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù
flÄÃÈ◊˜ = ∑§„Ÿ◊¥ √ÿÊåÿ = √ÿÊåà ∑§⁄U∑§
•„¸UÁ‚ = ‚◊Õ¸ „Ò¥U, ÁÃc∆UÁ‚ = ÁSÕà „Ò¥U–
[÷ªflÁìÊãß∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¡È¸Ÿ∑§Ê ¬˝‡Ÿ–]
∑§Õ¢ ÁfllÊ◊„¢U ÿÊÁª¢SàflÊ¢ ‚ŒÊ ¬Á⁄UÁøãÃÿŸÔ˜–
∑§·È ∑§·È ø ÷Êfl·È ÁøãàÿÊ˘Á‚ ÷ªflã◊ÿÊH 17H
∑§Õ◊˜ , ÁfllÊ◊˜ , •„U◊˜ , ÿÊÁªŸ˜ , àflÊ◊˜, ‚ŒÊ, ¬Á⁄UÁøãÃÿŸ˜,
∑§·È , ∑§·È , ø, ÷Êfl·È , Áøãàÿ—, •Á‚, ÷ªflŸ˜ , ◊ÿÊH 17H
ÿÙÁªŸ˜ = „U ÿÙª‡fl⁄U! ø = •ı⁄U
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ÷ªflŸ˜ = „U ÷ªflŸ˜! (•Ê¬)
∑§Õ◊˜ = Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑ ·È , ∑§·È = Á∑§Ÿ-Á∑§Ÿ
‚ŒÊ = ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷Êfl·È = ÷ÊflÙ¥◊¥
¬Á⁄UÁøãÃÿŸ˜ = Áøãß ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ◊ÿÊ = ◊⁄U mÊ⁄UÊ
àflÊ◊˜ = •Ê¬∑§Ù Áøãàÿ— = Áøãß ∑§⁄UŸÿÙÇÿ
ÁfllÊ◊˜ = ¡ÊŸÍ° •Á‚ = „Ò? ¥
234 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[ÿÙª‡ÊÁÄà •ı⁄U Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ù ÁflSÃÊ⁄U‚ ∑§„UŸ∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]
ÁflSÃ⁄UáÊÊà◊ŸÊ ÿÊª¢ Áfl÷ÍÁâ ø ¡ŸÊŒ¸Ÿ–
÷Íÿ— ∑§Õÿ ÃÎÁåÃÁ„¸U oÎáflÃÊ ŸÊÁSà ◊˘◊ÎÃ◊Ô˜H 18H
ÁflSÃ⁄UáÊ, •Êà◊Ÿ—, ÿÙª◊˜ , Áfl÷ÍÁÃ◊˜ , ø, ¡ŸÊŒ¸Ÿ,
÷Íÿ—, ∑§Õÿ, ÃÎÁå×, Á„U, oÎáfl×, Ÿ, •ÁSÃ, ◊, •◊ÎÃ◊˜H 18H
•ı⁄Uó
¡ŸÊŒ¸Ÿ = „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ (•Ê¬∑§)
•Êà◊Ÿ— = •¬ŸË •◊ÎÃ◊˜ = •◊ÎÃ◊ÿ fløŸÙ¥∑§Ù
ÿÙª◊˜ = ÿÙª‡ÊÁÄÃ∑§Ù oÎáfl× = ‚ÈŸÃ „ÈU∞
ø = •ı⁄U ◊ = ◊⁄UË
Áfl÷ÍÁÃ◊˜ = Áfl÷ÍÁÃ∑§Ù ÃÎÁå× = ÃÎÁåÃ
÷Íÿ— = Á»§⁄U (÷Ë) Ÿ = Ÿ„UË¥ „UÙÃË •ÕʸØ
ÁflSÃ⁄UáÊ
∑§Õÿ
=
=
ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§
∑§Á„Uÿ;
•ÁSà ={‚ÈŸŸ∑§Ë ©Uà∑§á∆UÊ
’ŸË „UË ⁄U„UÃË „ÒU–
[•¬ŸË Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ù •Ÿãà ’ËÊ∑§⁄U ¬˝œÊŸ-¬˝œÊŸ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ù
∑§„UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
„Uãà Ã ∑§ÕÁÿcÿÊÁ◊ ÁŒ√ÿÊ sÔÊà◊Áfl÷ÍÃÿ—–
¬˝ÊœÊãÿ× ∑ȧL§üÊc∆U ŸÊSàÿãÃÊ ÁflSÃ⁄USÿ ◊H 19H
„UãÃ, Ã, ∑§ÕÁÿcÿÊÁ◊, ÁŒ√ÿÊ—, Á„U, •Êà◊Áfl÷ÍÃÿ—,
¬˝ÊœÊãÿ×, ∑ȧL§üÊc∆U, Ÿ, •ÁSÃ, •ã×, ÁflSÃ⁄USÿ, ◊H 19H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
∑ȧL§üÊc∆U = „U ∑ȧL§üÊc∆U! ¬˝ÊœÊãÿ× = ¬˝œÊŸÃÊ‚
„Uãà = •’ (◊Ò¥ ¡Ù) ∑§ÕÁÿcÿÊÁ◊= ∑§„Í°UªÊ;
ÁŒ√ÿÊ— =
•Êà◊Áfl÷ÍÃÿ— { ◊⁄UË ÁŒ√ÿ Áfl÷ÍÁÃÿÊ°
„Ò¥U, (©UŸ∑§Ù)
Á„U
◊
=
=
ÄÿÙ¥Á∑§
◊⁄U
Ã = Ã⁄U Á‹ÿ ÁflSÃ⁄USÿ = ÁflSÃÊ⁄U∑§Ê
 •äÿÊÿ 10 235
•ã× = •ãÃ
Ÿ = Ÿ„UË¥ •ÁSÃ = „ÒU–
[‚flʸà◊M§¬‚ ÷ªflÊŸ˜∑§ SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•„U◊Êà◊Ê ªÈ«UÊ∑§‡Ê ‚fl¸÷ÍÃʇÊÿÁSÕ×–
•„U◊ÊÁŒ‡ø ◊äÿ¢ ø ÷ÍÃÊŸÊ◊ãà ∞fl øH 20H
•„U◊˜ , •Êà◊Ê, ªÈ«UÊ∑§‡Ê, ‚fl¸÷ÍÃʇÊÿÁSÕ×,
•„U◊˜ , •ÊÁŒ—, ø, ◊äÿ◊˜ , ø, ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , •ã×, ∞fl, øH 20H
ªÈ«UÊ∑§‡Ê = „U •¡È¸Ÿ! ◊äÿ◊˜ = ◊äÿ
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ø = •ı⁄U
{
‚fl¸÷ÃÍ Ê‡ÊÿÁSÕ×=
‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§
NUŒÿ◊¥ ÁSÕÃ
•ã×
ø
=
=
•ãÃ
÷Ë
•Êà◊Ê = ‚’∑§Ê •Êà◊Ê „ÍU–° •„U◊˜ = ◊Ò¥
ø = ÃÕÊ ∞fl = „UË
÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê
•ÊÁŒ— = •ÊÁŒ, (•ÁS◊) = „Í°U–
[ÁflcáÊÈ •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•ÊÁŒàÿÊŸÊ◊„¢U ÁflcáÊÈÖÿÊ¸Á÷ʢ ⁄UÁfl⁄¢U‡ÊÈ◊ÊŸÔ˜–
◊⁄UËÁø◊¸L§ÃÊ◊ÁS◊ ŸˇÊòÊÊáÊÊ◊„¢U ‡Ê‡ÊËH 21H
•ÊÁŒàÿÊŸÊ◊˜ , •„U◊˜ , ÁflcáÊÈ—, ÖÿÙÁ÷Ê◊˜, ⁄UÁfl—, •¢‡ÊÈ◊ÊŸ˜,
◊⁄UËÁø—, ◊L§ÃÊ◊˜ , •ÁS◊, ŸˇÊòÊÊáÊÊ◊˜ , •„U◊˜ , ‡Ê‡ÊËH 21H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ⁄UÁfl— = ‚Íÿ¸
{
•ÊÁŒàÿÊŸÊ◊˜= •ÁŒÁÃ∑§ ’Ê⁄U„U
¬ÈòÊÙ¥◊¥
•ÁS◊
•„U◊˜
= „Í°U (ÃÕÊ)
= ◊Ò¥
ÁflcáÊÈ— = ÁflcáÊÈ (•ı⁄U)
ÖÿÙÁ÷Ê◊˜ = ÖÿÙÁÃÿÙ¥◊¥
•¢‡ÊÈ◊ÊŸ˜ = Á∑§⁄UáÊÙ¥flÊ‹Ê
◊L§ÃÊ◊˜ {
= ©UŸøÊ‚ flÊÿÈ -
ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ê
236 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
◊⁄UËÁø— = Ã¡* (•ı⁄U) ‡Ê‡ÊË = •Áœ¬Áà øãº˝◊Ê
ŸˇÊòÊÊáÊÊ◊˜ = ŸˇÊòÊÙ¥∑§Ê (•ÁS◊) = „Í°U–
[‚Ê◊flŒÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
flŒÊŸÊ¢ ‚Ê◊flŒÊ˘ÁS◊ ŒflÊŸÊ◊ÁS◊ flÊ‚fl—–
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ ◊Ÿ‡øÊÁS◊ ÷ÍÃÊŸÊ◊ÁS◊ øßÊH 22H
flŒÊŸÊ◊˜ , ‚Ê◊flŒ—, •ÁS◊, ŒflÊŸÊ◊˜ , •ÁS◊, flÊ‚fl—,
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊˜ , ◊Ÿ—, ø, •ÁS◊, ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , •ÁS◊, øßÊH 22H
•ı⁄U ◊Ò¥ó
flŒÊŸÊ◊˜ = flŒÙ¥◊¥ ◊Ÿ— =◊Ÿ
‚Ê◊flŒ— = ‚Ê◊flŒ •ÁS◊ =„Í°U
•ÁS◊ = „Í°U , ø =•ı⁄U
ŒflÊŸÊ◊˜ = ŒflÙ¥◊¥ ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ =÷Íì˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ë
flÊ‚fl—
•ÁS◊
=
=
ßãº˝
„Í°U ,
øÃŸÊ {
= øÃŸÊ •ÕʸØ
¡ËflŸË‡ÊÁÄÃ
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ◊˜ = ßÁãº˝ÿÙ¢◊¥ •ÁS◊ = „Í°U–
[‡Ê¢∑§⁄UÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
L§º˝ÊáÊÊ¢ ‡ÊVÔU⁄U‡øÊÁS◊ ÁflûÊ‡ÊÊ ÿˇÊ⁄UˇÊ‚Ê◊Ô˜–
fl‚ÍŸÊ¢ ¬Êfl∑§‡øÊÁS◊ ◊L§— Á‡ÊπÁ⁄UáÊÊ◊„U◊˜ÔH 23H
L§º˝ÊáÊÊ◊˜ , ‡ÊVÔU⁄U—, ø, •ÁS◊, ÁflûÊ‡Ê—, ÿˇÊ⁄UˇÊ‚Ê◊˜ ,
fl‚ÍŸÊ◊˜ , ¬Êfl∑§—, ø, •ÁS◊, ◊L§—, Á‡ÊπÁ⁄UáÊÊ◊˜ , •„U◊˜H 23H
•ı⁄U ◊Ò¥ó
L§º˝ÊáÊÊ◊˜ = ∞∑§ÊŒ‡Ê L§º˝Ù¥◊¥ ÿˇÊ⁄UˇÊ‚Ê◊˜ = ÿˇÊ ÃÕÊ ⁄UÊˇÊ‚Ù¥◊¥
‡ÊVÔ⁄U—
•ÁS◊
=
=
‡Ê¢∑§⁄U
„Í°U {
ÁflûÊ‡Ê— = œŸ∑§Ê SflÊ◊Ë
∑ȧ’⁄U „Í°U–
ø = •ı⁄U •„U◊˜ = ◊Ò¥
* ©ŸøÊ‚ ◊L§ÃÊ¢∑§ ŸÊ◊◊¢ ““◊⁄UËÁø”” ŸÊ◊ ∑§„Ë¥ ÷Ë Ÿ„Ë¥ Á◊‹UÊ „Ò– •Ã— ◊⁄UËÁø∑§Ê
◊L§Ã˜Ô Ÿ ◊ÊŸ∑§⁄U ‚◊Sà ◊L§Œ˜ÔªáÊÊ¢∑§Ê Ã¡ ÿÊ Á∑§⁄UáÊ¢ ◊ÊŸÊ ªÿÊ „Ò–
 •äÿÊÿ 10 237
fl‚ÍŸÊ◊˜
¬Êfl∑§—
=
=
•Ê∆U fl‚È•Ù¥◊¥
•ÁÇŸ {
Á‡ÊπÁ⁄UáÊÊ◊˜= Á‡Êπ⁄UflÊ‹
¬fl¸ÃÙ¥◊¥
•ÁS◊ = „Í°U ◊L§— = ‚È◊L § ¬fl¸Ã
ø = •ı⁄U (•ÁS◊) = „Í°U–
[’΄US¬Áà •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬È⁄UÊœ‚Ê¢ ø ◊ÈÅÿ¢ ◊Ê¢ ÁflÁh ¬ÊÕ¸ ’΄US¬ÁÃ◊Ô˜–
‚ŸÊŸËŸÊ◊„¢U S∑§ãŒ— ‚⁄U‚Ê◊ÁS◊ ‚ʪ⁄U—H 24H
¬È⁄UÙœ‚Ê◊˜ , ø, ◊ÈÅÿ◊˜ , ◊Ê◊˜ , ÁflÁh, ¬ÊÕ¸, ’΄US¬ÁÃ◊˜,
‚ŸÊŸËŸÊ◊˜ , •„U◊˜ , S∑§ãŒ—, ‚⁄U‚Ê◊˜ , •ÁS◊, ‚ʪ⁄U—H 24H
•ı⁄Uó
¬È⁄UÙœ‚Ê◊˜ = ¬È⁄UÙÁ„UÃÙ¥◊¥ ‚ŸÊŸËŸÊ◊˜ = ‚ŸÊ¬ÁÃÿÙ¥◊¥
◊ÈÅÿ◊˜ = ◊ÈÁπÿÊ S∑§ãŒ— = S∑§ãŒ
’΄US¬ÁÃ◊˜ = ’΄US¬Áà ø = •ı⁄U
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
ÁflÁh = ¡ÊŸ– ‚⁄U‚Ê◊˜ = ¡‹Ê‡ÊÿÙ¥◊¥
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! ‚ʪ⁄U— = ‚◊Ⱥ˝
•„U◊˜ = ◊Ò¥ •ÁS◊ = „Í°U–
[÷ÎªÈ •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
◊„U·Ë¸áÊÊ¢ ÷ΪÈ⁄U„¢U Áª⁄UÊ◊Sêÿ∑§◊ˇÊ⁄U◊Ô˜–
ÿôÊÊŸÊ¢ ¡¬ÿôÊÊ˘ÁS◊ SÕÊfl⁄UÊáÊÊ¢ Á„U◊Ê‹ÿ—H 25H
◊„U·Ë¸áÊÊ◊˜ , ÷Ϊȗ, •„U◊˜ , Áª⁄UÊ◊˜ , •ÁS◊, ∞∑§◊˜ , •ˇÊ⁄U◊˜,
ÿôÊÊŸÊ◊˜ , ¡¬ÿôÊ—, •ÁS◊, SÕÊfl⁄UÊáÊÊ◊˜ , Á„U◊Ê‹ÿ—H 25H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ∞∑§◊˜ = ∞∑§
◊„U·Ë¸áÊÊ◊˜ = ◊„UÁ·¸ÿÙ¥◊¥ •ˇÊ⁄U◊˜ = •ˇÊ⁄U •ÕʸØ •Ù¥∑§Ê⁄U
÷Ϊȗ = ÷ÎªÈ (•ı⁄U) •ÁS◊ = „Í°U–
Áª⁄UÊ◊˜ = ‡ÊéŒÙ¥◊¥ ÿôÊÊŸÊ◊˜ = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÿôÊÊ◊¥ ¥
238 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
¡¬ÿôÊ— = ¡¬ÿôÊ (•ı⁄U) Á„U◊Ê‹ÿ— = Á„U◊Ê‹ÿ ¬„UÊ«∏U
SÕÊfl⁄UÊáÊÊ◊˜ = ÁSÕ⁄U ⁄U„ŸflÊ‹Ù¥◊¥ •ÁS◊ = „Í°U–
[•‡flàÕ •ÊÁŒU Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•‡flàÕ— ‚fl¸flΡÊÊáÊÊ¢ Œfl·Ë¸áÊÊ¢ ø ŸÊ⁄UŒ—–
ªãœflʸáÊÊ¢ ÁøòÊ⁄UÕ— Á‚hÊŸÊ¢ ∑§Á¬‹Ê ◊ÈÁŸ—H 26H
•‡flàÕ—, ‚fl¸flΡÊÊáÊÊ◊˜ , Œfl·Ë¸áÊÊ◊˜ , ø, ŸÊ⁄UŒ—,
ªãœflʸáÊÊ◊˜ , ÁøòÊ⁄UÕ—, Á‚hÊŸÊ◊˜ , ∑§Á¬‹—, ◊ÈÁŸ—H 26H
•ı⁄U ◊Ò¥ó
‚fl¸flΡÊÊáÊÊ◊˜ = ‚’ flΡÊÙ¥◊¥ ø = •ı⁄U
•‡flàÕ— = ¬Ë¬‹∑§Ê flΡÊ, Á‚hÊŸÊ◊˜ = Á‚hÙ¥◊¥
Œfl·Ë¸áÊÊ◊˜ = ŒflÁ·¸ÿÙ¥◊¥ ∑§Á¬‹— = ∑§Á¬‹
ŸÊ⁄UŒ— = ŸÊ⁄UŒ ◊ÈÁŸ, ◊ÈÁŸ— = ◊ÈÁŸ
ªãœflʸáÊÊ◊˜ = ªãœflÙZ◊¥
ÁøòÊ⁄UÕ— = ÁøòÊ⁄UÕ (•ÁS◊) = „Í°U–
[©UìÊÒ—üÊflÊ •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
©UìÊÒ—üÊfl‚◊‡flÊŸÊ¢ ÁflÁh ◊Ê◊◊ÎÃÊjfl◊Ô˜–
∞⁄UÊflâ ª¡ãº˝ÊáÊÊ¢ Ÿ⁄UÊáÊÊ¢ ø Ÿ⁄UÊÁœ¬◊Ô˜H 27H
©UìÊÒ—üÊfl‚◊˜ , •‡flÊŸÊ◊˜ , ÁflÁh, ◊Ê◊˜ , •◊ÎÃÙjfl◊˜ ,
∞⁄UÊflÃ◊˜ , ª¡ãº˝ÊáÊÊ◊˜ , Ÿ⁄UÊáÊÊ◊˜ , ø, Ÿ⁄UÊÁœ¬◊˜H 27H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ! ÃÍó
•‡flÊŸÊ◊˜ = ÉÊÙ«∏UÙ¥◊¥ ∞⁄UÊflÃ◊˜ = ∞⁄UÊflà ŸÊ◊∑§ „UÊÕË
{
•◊ÎÃÙjfl◊˜= •◊ÎÃ∑§ ‚ÊÕ
©Uà¬ãŸ „UÙŸflÊ‹Ê
ø
Ÿ⁄UÊáÊÊ◊˜
=
=
•ı⁄U
◊ŸÈcÿÙ¥◊¥
{
©UìÊÒ—üÊfl‚◊˜ = ©UìÊÒ—üÊflÊ
ŸÊ◊∑§ ÉÊÙ«∏UÊ,
Ÿ⁄UÊÁœ¬◊˜
◊Ê◊˜
=
=
⁄UÊ¡Ê
◊ȤÊ∑§Ù
ª¡ãº˝ÊáÊÊ◊˜ = üÊc∆U „UÊÁÕÿÙ¥◊¥ ÁflÁh = ¡ÊŸ–
 •äÿÊÿ 10 239
[flÖÊ˝ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•ÊÿȜʟÊ◊„¢U flÖÊ˝¢ œŸÍŸÊ◊ÁS◊ ∑§Ê◊œÈ∑Ô˜§–
¬˝¡Ÿ‡øÊÁS◊ ∑§ãŒ¬¸— ‚¬Ê¸áÊÊ◊ÁS◊ flÊ‚ÈÁ∑§—H 28H
•ÊÿȜʟÊ◊˜ , •„U◊˜ , flÖÊ˝◊˜ , œŸÍŸÊ◊˜ , •ÁS◊, ∑§Ê◊œÈ∑§˜,
¬˝¡Ÿ—, ø, •ÁS◊, ∑§ãŒ¬¸—, ‚¬Ê¸áÊÊ◊˜ , •ÁS◊, flÊ‚ÈÁ∑§—H 28H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
•„U◊˜ =◊Ò ¢ ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê „UÃÈ
•ÊÿȜʟÊ◊˜ =‡ÊSòÊÙ¥◊¢ ∑§ãŒ¬¸— = ∑§Ê◊Œfl
flÖÊ˝◊˜ =flÖÊ˝ (•ı⁄) •ÁS◊ = „Í°U
œŸÍŸÊ◊˜Ô =ªı•Ù¥◊¥ ø = •ı⁄U
∑§Ê◊œÈ∑˜§ =∑§Ê◊œŸÈ ‚¬Ê¸áÊÊ◊˜ = ‚¬ÙZ◊¥
•ÁS◊ =„Í°U–
¬˝¡Ÿ— {
= ‡ÊÊSòÊÙQ§ ⁄UËÁÂ
‚ãÃÊŸ∑§Ë
flÊ‚ÈÁ∑§—
•ÁS◊
= ‚¬¸⁄UÊ¡ flÊ‚ÈÁ∑§
= „Í°U–
[•Ÿãà •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•ŸãÇøÊÁS◊ ŸÊªÊŸÊ¢ flL§áÊÊ ÿÊŒ‚Ê◊„U◊˜Ô–
Á¬ÃÎÎáÊÊ◊ÿ¸◊Ê øÊÁS◊ ÿ◊— ‚¢ÿ◊ÃÊ◊„U◊Ô˜H 29H
•Ÿã×, ø, •ÁS◊, ŸÊªÊŸÊ◊˜ , flL§áÊ—, ÿÊŒ‚Ê◊˜ , •„U◊˜ ,
Á¬ÃÎÎáÊÊ◊˜ , •ÿ¸◊Ê, ø, •ÁS◊, ÿ◊—, ‚¢ÿ◊ÃÊ◊˜ , •„U◊˜H 29H
ÃÕÊó
•„U◊˜ =◊Ò¥ flL§áÊ— =flL§áÊ ŒflÃÊ
ŸÊªÊŸÊ◊˜ =ŸÊªÙ¥◊¥* •ÁS◊ =„Í°U
•Ÿã× =‡Ê·ŸÊª ø =•ı⁄U
ø = •ı⁄U Á¬ÃÎÎáÊÊ◊˜ =Á¬Ã⁄UÙ◊¥ ¥
ÿÊŒ‚Ê◊˜ {
= ¡‹ø⁄UÙ¥∑§Ê
•Áœ¬ÁÃ
•ÿ¸◊Ê = {
•ÿ¸◊Ê ŸÊ◊∑§
Á¬Ã⁄U (ÃÕÊ)
* ŸÊª •ÊÒ⁄U ‚¬¸ ÿ„ ŒÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‚¬ÊZ∑§Ë „Ë ¡ÊÁà „Ò¥U–
240 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
‚¢ÿ◊ÃÊ◊˜ = ‡ÊÊ‚Ÿ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ù¥◊¥ •„U◊˜ = ◊Ò¥
ÿ◊— = ÿ◊⁄UÊ¡ •ÁS◊ = „Í°U–
[¬˝tÔUÊŒÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬˝tUÔ ÊŒ‡øÊÁS◊ ŒÒàÿÊŸÊ¢ ∑§Ê‹— ∑§‹ÿÃÊ◊„U◊˜Ô–
◊ΪÊáÊÊ¢ ø ◊Ϊãº˝Ê˘„¢U flÒŸÃÿ‡ø ¬ÁˇÊáÊÊ◊Ô˜H 30H
¬˝tÔUÊŒ—, ø, •ÁS◊, ŒÒàÿÊŸÊ◊˜ , ∑§Ê‹—, ∑§‹ÿÃÊ◊˜ , •„U◊˜ ,
◊ΪÊáÊÊ◊˜ , ø, ◊Ϊãº˝—, •„U◊˜ , flÒŸÃÿ—, ø, ¬ÁˇÊáÊÊ◊˜H 30H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
•„U◊˜ ◊Ò¥= ø = ÃÕÊ
ŒÒàÿÊŸÊ◊˜ =
ŒÒàÿÙ¥◊¥ ◊ΪÊáÊÊ◊˜ = ¬‡ÊÈ•Ù¥◊¥
¬˝tÔUÊŒ— =
¬˝tUÔ ÊŒ ◊Ϊãº˝— = ◊Ϊ⁄UÊ¡ Á‚¢„U
ø =
•ı⁄U ø = •ı⁄U
{
∑§‹ÿÃÊ◊˜ = ªáÊŸÊ
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê
¬ÁˇÊáÊÊ◊˜
•„◊˜
=
=
¬ÁˇÊÿÙ¥◊¥
◊Ò¥
∑§Ê‹— = ‚◊ÿ* flÒŸÃÿ— = ªL§«∏U
•ÁS◊ = „Í°U (•ÁS◊) = „Í°–
[¬flŸ •ÊÁŒ Áfl÷ÍÎÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬flŸ— ¬flÃÊ◊ÁS◊ ⁄UÊ◊— ‡ÊSòÊ÷ÎÃÊ◊„U◊Ô˜–
¤Ê·ÊáÊÊ¢ ◊∑§⁄U‡øÊÁS◊ dÊÂÊ◊ÁS◊ ¡Ê±ŸflËH 31H
¬flŸ—, ¬flÃÊ◊˜ , •ÁS◊, ⁄UÊ◊—, ‡ÊSòÊ÷ÎÃÊ◊˜ , •„U◊˜,
¤Ê·ÊáÊÊ◊˜ , ◊∑§⁄U—, ø, •ÁS◊, dÙÂÊ◊˜ , •ÁS◊, ¡Ê±ŸflËH 31H
•ı⁄Uó
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ‡ÊSòÊ÷ÎÃÊ◊˜ = ‡ÊSòÊœÊÁ⁄UÿÙ¥◊¥
¬flÃÊ◊˜ = ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ù¥◊¥ ⁄UÊ◊— = üÊË⁄UÊ◊
¬flŸ— = flÊÿÈ (•ı⁄U) •ÁS◊ = „Í°U (ÃÕÊ)
* ˇÊáÊ-ÉÊ«U∏Ë-ÁŒŸ-¬ˇÊ-◊Ê‚ •ÊÁŒ◊¢ ¡Ê ‚◊ÿ „Ò, ‚Ê ◊Ò ¢ „Í°–
 •äÿÊÿ 10 241
¤Ê·ÊáÊÊ◊˜ = ◊¿UÁ‹ÿÙ¥◊¥ ø = •ı⁄U
dÙÂÊ◊˜ = ŸÁŒÿÙ¥◊¥
◊∑§⁄U— = ◊ª⁄U ¡Ê±ŸflË = üÊË÷ʪË⁄UÕË ª¢ªUÔÊ¡Ë
•ÁS◊ = „Í°U •ÁS◊ = „Í°U–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ë ÿÙª‡ÊÁÄÃ∑§Ê •ı⁄U •äÿÊà◊ÁfllÊ •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚ªÊ¸áÊÊ◊ÊÁŒ⁄UãÇø ◊äÿ¢ øÒflÊ„U◊¡È¸Ÿ–
•äÿÊà◊ÁfllÊ ÁfllÊŸÊ¢ flÊŒ— ¬˝flŒÃÊ◊„U◊˜ÔH 32H
‚ªÊ¸áÊÊ◊˜ , •ÊÁŒ—, •ã×, ø, ◊äÿ◊˜ , ø, ∞fl, •„U◊˜ , •¡Ȩ̀Ÿ,
•äÿÊà◊ÁfllÊ, ÁfllÊŸÊ◊˜, flÊŒ—, ¬˝flŒÃÊ◊˜, •„U◊˜H 32H
•ı⁄Uó
•¡È¸Ÿ = „U •¡È¸Ÿ! ÁfllÊŸÊ◊˜ = ÁfllÊ•Ù¥◊¥
‚ªÊ¸áÊÊ◊˜
•ÊÁŒ—
ø
=
=
=
‚ÎÁc≈UUÿÔ Ù¥∑§Ê
•ÊÁŒ
•ı⁄U
{
•äÿÊà◊ÁfllÊ
•äÿÊà◊ÁfllÊ= •ÕʸØ ’˝rÊÔÁfllÊ
(•ı⁄U)
•ã×
ø
=
=
•ãÃ
ÃÕÊ {
¬˝flŒÃÊ◊˜ = ¬⁄US¬⁄U ÁflflÊŒ
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê
◊äÿ◊˜
•„U◊˜
∞fl
•„U◊˜
=
=
=
=
◊äÿ (÷Ë)
◊Ò¥
„UË („Í°U)–
◊Ò¥
flÊŒ—
{
Ãûfl-ÁŸáʸÿ∑§ Á‹ÿ
= Á∑§ÿÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê
flʌ
(•ÁS◊) = „Í°U–
[•∑§Ê⁄UÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•ˇÊ⁄UÊáÊÊ◊∑§Ê⁄UÊ˘ÁS◊ mãm— ‚Ê◊ÊÁ‚∑§Sÿ ø–
•„U◊flÊˇÊÿ— ∑§Ê‹Ê œÊÃÊ„¢U Áfl‡flÃÊ◊Èπ—H 33H
•ˇÊ⁄UÊáÊÊ◊˜ , •∑§Ê⁄U—, •ÁS◊, mãm—, ‚Ê◊ÊÁ‚∑§Sÿ, ø,
•„U◊˜ , ∞fl, •ˇÊÿ—, ∑§Ê‹—, œÊÃÊ, •„U◊˜ , Áfl‡flÃÙ◊Èπ—H 33H
ÃÕÊó
•„U◊˜ = ◊Ò¥ •∑§Ê⁄U— = •∑§Ê⁄U „Í°U
•ˇÊ⁄UÊáÊÊ◊˜ = •ˇÊ⁄UÙ¥◊¥ ø = •ı⁄U
242 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
‚Ê◊ÊÁ‚∑§Sÿ=
mãm— =
‚◊Ê‚Ù¥◊¥
mãm ŸÊ◊∑§ ‚◊Ê‚ { Áfl⁄UÊ≈˜USflM§¬ (‚’∑§Ê)
Áfl‡flÃÊ◊Èπ—= ‚’ •Ù⁄U ◊ÈπflÊ‹Ê
•ÁS◊ = „Í°U, œÊÃÊ = { œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ
•ˇÊÿ— = •ˇÊÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê (÷Ë)

∑§Ê‹—
{
∑§Ê‹ •ÕʸØ
= ∑§Ê‹∑§Ê ÷Ë
◊„UÊ∑§Ê‹ (ÃÕÊ)
•„U◊˜
∞fl
= ◊Ò¥
= „UË
(•ÁS◊) = „Í°U–
[◊ÎàÿÈ •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
◊ÎàÿÈ— ‚fl¸„U⁄U‡øÊ„U◊Èjfl‡ø ÷ÁflcÿÃÊ◊Ô˜–
∑§ËÁø— üÊËflʸÄø ŸÊ⁄UËáÊÊ¢ S◊ÎÁÃ◊œ ¸ Ê œÎÁ× ˇÊ◊ÊH 34H
◊ÎàÿÈ—, ‚fl¸„U⁄U—, ø, •„U◊˜, ©Ujfl—, ø, ÷ÁflcÿÃÊ◊˜,
∑§ËÌ×, üÊË—, flÊ∑˜§Ô, ø, ŸÊ⁄UËáÊÊ◊˜ , S◊ÎÁ×, ◊œÊ, œÎÁ×, ˇÊ◊ÊH 34H
„U •¡È¸Ÿ!ó
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ∑§ËÁø— = ∑§ËÁø,*
‚fl¸„U⁄U— = ‚’∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê üÊË— = üÊË,
◊ÎàÿÈ— = ◊ÎàÿÈ flÊ∑˜§ = flÊ∑˜§,
ø = •ı⁄U S◊ÎÁ× = S◊ÎÁÃ,
÷ÁflcÿÃÊ◊˜= { ©Uà¬ãŸ
„UÙŸflÊ‹Ù¥∑§Ê
◊œÊ
œÎÁ×
=
=
◊œÊ,
œÎÁÃ
©Ujfl— = ©Uà¬ÁûÊ-„UÃÈ „Í°U ø = •ı⁄U
ø = ÃÕÊ ˇÊ◊Ê = ˇÊ◊Ê
ŸÊ⁄UËáÊÊ◊˜ = ÁSòÊÿÙ¥◊¥ (•ÁS◊) = „Í°U–
[’΄Uà‚Ê◊ •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
’΄Uà‚Ê◊ ÃÕÊ ‚ÊêÔŸÊ¢ ªÊÿòÊË ¿U㌂Ê◊„U◊Ô˜–
◊Ê‚ÊŸÊ¢ ◊ʪ¸‡ÊË·Ê¸˘„U◊ÎÃÍŸÊ¢ ∑ȧ‚È◊Ê∑§⁄U—H 35H
* ∑§ËÁø •ÊÁŒ ÿ ‚Êà ŒflÃÊ•Ê¢∑§Ë ÁSòÊÿÊ° •ÊÒ⁄U SòÊËflÊø∑§ ŸÊ◊flÊ‹U ªÈUáÊ ÷Ë
¬˝Á‚h „Ò ¢, ß‚Á‹Uÿ ŒÊŸÊ¢ ¬˝∑§Ê⁄U‚ „Ë ÷ªflÊŸ˜∑§Ë Áfl÷ÍÁÃÿÊ°U „Ò ¢–
 •äÿÊÿ 10 243
’΄Uà‚Ê◊, ÃÕÊ, ‚ÊêŸÊ◊˜ , ªÊÿòÊË, ¿U㌂Ê◊˜ , •„U◊˜ ,
◊Ê‚ÊŸÊ◊˜ , ◊ʪ¸‡ÊË·¸—, •„U◊˜ , ´§ÃÍŸÊ◊˜ , ∑ȧ‚È◊Ê∑§⁄U—H 35H
ÃÕÊ = ÃÕÊ ◊Ê‚ÊŸÊ◊˜ = ◊„UËŸÙ¥◊¥
‚ÊêŸÊ◊˜ {
= ªÊÿŸ ∑§⁄UŸÿÙÇÿ
üÊÈÁÃÿÙ¥◊¥
◊ʪ¸‡ÊË·¸— = {
◊ʪ¸‡ÊË·¸
(•ı⁄U)
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ´§ÃÍŸÊ◊˜ = ´§ÃÈ•Ù¥◊¥
’΄Uà‚Ê◊ = ’΄Uà‚Ê◊ (•ı⁄U)
¿U㌂Ê◊˜ = ¿UãŒÙ¥◊¥ ∑ȧ‚È◊Ê∑§⁄U— = fl‚ãÃ
ªÊÿòÊË {
= ªÊÿòÊË ¿U㌠„Í°U
(ÃÕÊ)
•„U◊˜ = ◊Ò¥
(•ÁS◊) = „Í°U–
[lÍà •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
lÍâ ¿U‹ÿÃÊ◊ÁS◊ Ã¡SÃ¡ÁSflŸÊ◊„U◊Ô˜–
¡ÿÊ˘ÁS◊ √ÿfl‚ÊÿÊ˘ÁS◊ ‚ûfl¢ ‚ûflflÃÊ◊„U◊H ˜Ô 36H
lÍÃ◊˜ , ¿U‹ÿÃÊ◊˜ , •ÁS◊, Ã¡—, Ã¡ÁSflŸÊ◊˜ , •„U◊˜ ,
¡ÿ—, •ÁS◊, √ÿfl‚Êÿ—,•ÁS◊, ‚ûfl◊˜ , ‚ûflflÃÊ◊˜ , •„U◊H˜ 36H
„U •¡È¸Ÿ!
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ¡ÿ— = Áfl¡ÿ
¿U‹ÿÃÊ◊˜ = ¿U‹ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥◊¥ •ÁS◊ = „Í°U–
lÍÃ◊˜ =
Ã¡ÁSflŸÊ◊˜ =
¡Í•Ê (•ı⁄U)
¬˝÷Êfl‡ÊÊ‹Ë ¬ÈL§·Ù¥∑§Ê
(√ÿfl‚ÊÁÿŸÊ◊˜)= {ÁŸ‡øÿ
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê
Ã¡— = ¬˝÷Êfl √ÿfl‚Êÿ— = ÁŸ‡øÿ, •ı⁄U
•ÁS◊ = „Í°U– ‚ûflflÃÊ◊˜ = ‚ÊÁûfl∑ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ê
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ‚ûfl◊˜ = ‚ÊÁûfl∑§ ÷Êfl
(¡ÃÎáÊÊ◊˜)= ¡ËßflÊ‹Ù¥∑§Ê •ÁS◊ = „Í°U–
[flÊ‚ÈŒfl •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
flÎcáÊËŸÊ¢ flÊ‚ÈŒflÊ˘ÁS◊ ¬Êá«UflÊŸÊ¢ œŸÜ¡ÿ—–
◊ÈŸËŸÊ◊åÿ„¢U √ÿÊ‚— ∑§flËŸÊ◊È‡ÊŸÊ ∑§Áfl—H 37H
244 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
flÎcáÊËŸÊ◊˜, flÊ‚ÈŒfl—, •ÁS◊, ¬Êá«UflÊŸÊ◊˜ , œŸÜ¡ÿ—,
◊ÈŸËŸÊ◊˜ , •Á¬, •„U◊˜ , √ÿÊ‚—, ∑§flËŸÊ◊˜ , ©U‡ÊŸÊ, ∑§Áfl—H 37H
•ı⁄Uó
flÎcáÊËŸÊ◊˜ = flÎÁcáÊfl¢Á‡ÊÿÙ¥◊¥* ∑§flËŸÊ◊˜ = ∑§ÁflÿÙ¥◊¥
flÊ‚ÈŒfl— = {
flÊ‚ÈŒfl •ÕʸØ ◊ÒÒ¥
Sflÿ¢ Ã⁄UÊ ‚πÊ
©U‡ÊŸÊ
∑§Áfl—
=
=
‡ÊÈ∑˝§ÊøÊÿ¸
∑§Áfl
¬Êá«UflÊŸÊ◊˜ = ¬Êá«UflÙ¥◊¥ •Á¬ = ÷Ë
œŸÜ¡ÿ— = œŸ¢¡ÿ •ÕʸØ ÃÍÎ,
◊ÈŸËŸÊ◊˜ = ◊ÈÁŸÿÙ¥◊¥ •„U◊˜ = ◊Ò¥ („UË)
√ÿÊ‚— = flŒ√ÿÊ‚ (•ı⁄U) •ÁS◊ = „Í°–
[Œá«U •ÊÁŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
Œá«UÊ Œ◊ÿÃÊ◊ÁS◊ ŸËÁÃ⁄UÁS◊ Á¡ªË·ÃÊ◊Ô˜–
◊ÊÒŸ¢ øÒflÊÁS◊ ªÈsÔÊŸÊ¢ ôÊÊŸ¢ ôÊÊŸflÃÊ◊„U◊Ô˜H 38H
Œá«U—, Œ◊ÿÃÊ◊˜ , •ÁS◊, ŸËÁ×, •ÁS◊, Á¡ªË·ÃÊ◊˜ ,
◊ıŸ◊˜ , ø, ∞fl, •ÁS◊, ªÈsÊÔ ŸÊ◊˜ , ôÊÊŸ◊˜ , ôÊÊŸflÃÊ◊˜ , •„U◊H˜ 38H
◊Ò¥ó
Œ◊ÿÃÊ◊˜ = Œ◊Ÿ {
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê
ªÈsÔÊŸÊ◊˜ {
= ªÈåà ⁄UπŸÿÙÇÿ
÷ÊflÙ¥∑§Ê (⁄UˇÊ∑)
Œá«U— = {
Œá«U •ÕʸØ Œ◊Ÿ ◊ıŸ◊˜
∑§⁄UŸ∑§Ë ‡ÊÁÄà •ÁS◊
= ◊ıŸ
= „Í°U
ø = •ı⁄U
•ÁS◊ = „Í°U , ôÊÊŸflÃÊ◊˜ = ôÊÊŸflÊŸÙ¥∑§Ê
Á¡ªË·ÃÊ◊˜ = {
¡Ëß∑§Ë ôÊÊŸ◊˜
ßë¿UÊflÊ‹Ù¥∑§Ë •„U◊˜
= ÃûflôÊÊŸ
= ◊Ò¥
ŸËÁ× = ŸËÁà ∞fl = „UË
•ÁS◊ = „Í°U , (•ÁS◊) = „Í°U–
* ÿÊŒflÊ¢∑§ „Ë •ãê¸Ã ∞∑§ flÎÁcáÊfl¢‡Ê ÷Ë ÕÊ–
 •äÿÊÿ 10 245
[‚fl¸M§¬‚ ¬˝÷Êfl‚Á„Uà ÷ªflÊŸ˜∑§ SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿìÊÊÁ¬ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ’Ë¡¢ ÃŒ„U◊¡È¸Ÿ–
Ÿ ÃŒÁSà ÁflŸÊ ÿàSÿÊã◊ÿÊ ÷Íâ ø⁄UÊø⁄U◊˜ÔH 39H
ÿØ , ø, •Á¬, ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , ’Ë¡◊˜ , ÃØ , •„U◊˜ , •¡¸ÈŸ,
Ÿ, ÃØ , •ÁSÃ, ÁflŸÊ, ÿØ , SÿÊØ , ◊ÿÊ, ÷ÍÃ◊˜ , ø⁄UÊø⁄U◊˜H 39H
ø = •ı⁄U ÃØ = fl„U
•¡È¸Ÿ
ÿØ
=
=
„U •¡È¸Ÿ!
¡Ù {
ø⁄UÊø⁄U◊˜ = ø⁄U •ı⁄U •ø⁄U
(∑§Ù߸U ÷Ë)
‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§Ë ÷ÍÃ◊˜ = ÷ÍÃ
’Ë¡◊˜ = { ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê
∑§Ê⁄UáÊ „ÒU,
Ÿ
•ÁSÃ
= Ÿ„UË¥
= „ÒU,
ÃØ = fl„U ÿØ = ¡Ù
•Á¬ = ÷Ë ◊ÿÊ = ◊Ȥʂ
•„U◊˜ = { ◊Ò¥ („UË „Í°U; ÄÿÙ¥Á∑§
∞‚Ê)
ÁflŸÊ
SÿÊØ
= ⁄UÁ„UÃ
= „UÙ–
[÷ªflÁm÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ë •ŸãÃÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ŸÊãÃÊ˘ÁSà ◊◊ ÁŒ√ÿÊŸÊ¢ Áfl÷ÍÃËŸÊ¢ ¬⁄Uãì–
∞· ÃÍg‡Ê× ¬˝ÊQ§Ê Áfl÷ÍÃÁfl¸SÃ⁄UÊ ◊ÿÊH 40H
Ÿ, •ã×, •ÁSÃ, ◊◊, ÁŒ√ÿÊŸÊ◊˜ , Áfl÷ÍÃËŸÊ◊˜ , ¬⁄ãUì,
∞·—, ÃÈ , ©Ug‡Ê×, ¬˝ÙQ§—, Áfl÷ÍÃ—, ÁflSÃ⁄U—, ◊ÿÊH 40H
¬⁄ãì = „U ¬⁄¢Uì! ◊ÿÊ = ◊Ò¥Ÿ (•¬ŸË)
◊◊ = ◊⁄UË Áfl÷ÍÃ— = Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê
ÁŒ√ÿÊŸÊ◊˜ = ÁŒ√ÿ ∞·— = ÿ„U
ÁflSÃ⁄U— = ÁflSÃÊ⁄U
Áfl÷ÍÃËŸÊ◊˜ = Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ÃÈ = ÃÙ (Ã⁄U Á‹ÿ)
•ã×
Ÿ
=
=
•ãÃ
Ÿ„UË¥
©Ug‡Ê× {
= ∞∑§Œ‡Ê‚ •ÕʸØ
‚¢ˇÊ¬‚
•ÁSà = „ÒU, ¬˝ÙQ§— = ∑§„UÊ „ÒU–
246 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[÷ªflÊŸ˜∑§ Ã¡∑§ •¢‡Ê‚ ‚ê¬Íáʸ flSÃÈ•Ù¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿlÁm÷ÍÁÃ◊à‚ûfl¢ üÊË◊ŒÍÁ¡¸Ã◊fl flÊ–
ÃûÊŒflÊflªë¿U àfl¢ ◊◊ Ã¡Ê¢˘‡Ê‚ê÷fl◊Ô˜H 41H
ÿØ, ÿÃ˜Ô , Áfl÷ÍÁÃ◊Ø , ‚ûfl◊˜ , üÊË◊Ø , ™§Ì¡Ã◊˜ , ∞fl, flÊ,
ÃØ , ÃØ , ∞fl, •flªë¿U, àfl◊˜ , ◊◊˜ , Ã¡Ù¥˘‡Ê‚ê÷fl◊˜H 41H
ß‚Á‹ÿ „U •¡È¸Ÿ!ó
ÿØ = ¡Ù ‚ûfl◊˜ = flSÃÈ „ÒU,
ÿØ = ¡Ù ÃØ = ©U‚-
∞fl = ÷Ë ÃØ = ©U‚∑§Ù
{
Áfl÷ÍÁÃ◊Ø = Áfl÷ÍÁÃÿÈQ§ •ÕʸØ
∞‡flÿ¸ÿÈQ§,
àfl◊˜
◊◊
=
=
ÃÍ
◊⁄U
üÊË◊Ø
flÊ
= ∑§ÊÁãÃÿÈÄÃ
= •ı⁄U
Ã¡Ù¥˘‡Ê-
‚ê÷fl◊˜ , ∞fl
= { Ã¡∑§ •¢‡Ê∑§Ë
„UË •Á÷√ÿÁÄÃ
™§Á¡¸Ã◊˜ = ‡ÊÁQ§ÿÈQ§ •flªë¿ U= ¡ÊŸ–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ë ÿÙª‡ÊÁÄÃ∑§ ∞∑§ •¢‡Ê‚ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜∑§Ë ÁSâÊÁÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•ÕflÊ ’„ÈUŸÒÃŸ Á∑¢§ ôÊÊÃŸ ÃflʡȸŸ–
Áflc≈UUÔ èÿÊ„UÁ◊Œ¢ ∑ΧàSŸ◊∑§Ê¢‡ÊŸ ÁSÕÃÊ ¡ªÃÔ˜H 42H
•ÕflÊ, ’„ÈUŸÊ, ∞ÃŸ, Á∑§◊˜, ôÊÊÃŸ˜, Ãfl, •¡¸ÈŸ,
Áflc≈UÔUèÿ, •„U◊˜ , ߌ◊˜ , ∑ΧàSŸ◊˜ , ∞∑§Ê¢‡ÊŸ, ÁSÕ×, ¡ªÃ˜H 42H
•ÕflÊ = •ÕflÊ •„U◊˜ = ◊Ò¥
•¡È¸Ÿ = „U •¡È¸Ÿ! ߌ◊˜ = ß‚
∞ÃŸ = ß‚ ∑ΧàSŸ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
’„UÈŸÊ = ’„ÈUà ¡ªÃ˜ = ¡ªÃ˜∑§Ù (•¬ŸË ÿÙª‡ÊÁÄÃ∑§)
ôÊÊÃŸ = ¡ÊŸŸ‚ ∞∑§Ê¢‡ÊŸ = ∞∑§ •¢‡Ê◊ÊòÊ‚
Ãfl = Ã⁄UÊ Áflc≈UUÔ èÿ = œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§
Á∑§◊˜ = ÄÿÊ (¬˝ÿÙ¡Ÿ „ÒU)– ÁSÕ× = ÁSÕà „Í°U–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ Áfl÷ÍÁÃÿÙªÙ ŸÊ◊ Œ‡Ê◊Ù˘äÿÊÿ—H 10H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—

•ÕÒ∑§ÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 4 Ã∑§ Áfl‡flM§¬∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÊŸ∑§
Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ, (5ó8) ÷ªflÊŸ˜mÊ⁄UÊ •¬Ÿ Áfl‡flM§¬∑§Ê
fláʸŸ, (9ó14) œÎÃ⁄UÊc≈˛U∑§ ¬˝Áà ‚¢¡ÿmÊ⁄UÊ Áfl‡flM§¬∑§Ê fláʸŸ,
(15ó31) •¡È¸ŸmÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜∑§ Áfl‡flM§¬∑§Ê ŒπÊ ¡ÊŸÊ •ı⁄U
©UŸ∑§Ë SÃÈÁà ∑§⁄UŸÊ, (32ó34) ÷ªflÊŸ˜mÊ⁄UÊ •¬Ÿ ¬˝÷Êfl∑§Ê
fláʸŸ •ı⁄U ÿÈh∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ù ©Uà‚ÊÁ„Uà ∑§⁄UŸÊ, (35ó46)
÷ÿ÷Ëà „UÈ∞ •¡È¸ŸmÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë SÃÈÁà •ı⁄U øÃÈ÷ȸ¡M§¬∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ
∑§⁄UÊŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ, (47ó50) ÷ªflÊŸ˜mÊ⁄UÊ •¬Ÿ Áfl‡flM§¬∑§
Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê ∑§ÕŸ ÃÕÊ øÃÈ÷ȸ¡ •ı⁄U ‚ıêÿM§¬∑§Ê ÁŒπÊÿÊ
¡ÊŸÊ, (51ó55) Á’ŸÊ •Ÿãÿ÷ÁÄÃ∑§ øÃÈ÷ȸ¡M§¬∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë
ŒÈ‹¸÷ÃÊ∑§Ê •ı⁄U »§‹‚Á„Uà •Ÿãÿ÷ÁÄÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–

[÷ªflÊŸ˜ •ı⁄U ©UŸ∑§ ©U¬Œ‡Ê∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê ∑§⁄U Áfl‡flM§¬∑§ Œ‡Ê¸Ÿ

∑§⁄UÊŸ∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
◊ŒŸÈª˝„UÊÿ ¬⁄U◊¢ ªÈsÔ◊äÿÊà◊‚ÁÜôÊÃ◊Ô˜–
ÿûflÿÊQ¢§ fløSÃŸ ◊Ê„UÊ˘ÿ¢ ÁflªÃÊ ◊◊H 1H
◊ŒŸÈª˝„UÊÿ, ¬⁄U◊◊˜ , ªÈsÔ◊˜ , •äÿÊà◊‚ÁÜôÊÃ◊˜ ,
ÿØ , àflÿÊ, ©UQ§◊˜ , flø—, ÃŸ, ◊Ù„U—, •ÿ◊˜ , ÁflªÃ—, ◊◊H 1H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§ fløŸ ‚ÈŸ∑§⁄U •¡È¸Ÿ ’Ê‹, „U ÷ªflŸ˜!ó

◊ŒŸÈª˝„UÊÿ= { ◊È∑§⁄U¤Ê¬⁄UŸ∑§•ŸÈÁ‹ÿª˝„U ¬⁄U◊◊˜

ªÈs◊Ô ˜
= ¬⁄U◊
= ªÙ¬ŸËÿ
àflÿÊ = •Ê¬Ÿ •äÿÊà◊‚ÁÜôÊÃ◊˜=•äÿÊà◊Áfl·ÿ∑§
ÿØ = ¡Ù flø— = fløŸ •ÕʸØ ©U¬Œ‡Ê
248 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
©UÄÃ◊˜ = ∑§„UÊ, •ÿ◊˜ = ÿ„U
ÃŸ = ©U‚‚ ◊Ù„U— = •ôÊÊŸ
◊◊ = ◊⁄UÊ ÁflªÃ— = Ÿc≈UÔU „UÙ ªÿÊ „ÒU–
÷flÊåÿÿÊÒ Á„U ÷ÍÃÊŸÊ¢ üÊÈÃÊÒ ÁflSÃ⁄U‡ÊÊ ◊ÿÊ–
àflûÊ— ∑§◊‹¬òÊÊˇÊ ◊Ê„UÊàêÿ◊Á¬ øÊ√ÿÿ◊Ô˜H 2H
÷flÊåÿÿı, Á„U, ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , üÊÈÃı, ÁflSÃ⁄U‡Ê—, ◊ÿÊ,
àflûÊ—, ∑§◊‹¬òÊÊˇÊ, ◊Ê„UÊàêÿ◊˜ , •Á¬, ø, •√ÿÿ◊˜H 2H
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ ÁflSÃ⁄U‡Ê— = ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§
∑§◊‹¬òÊÊˇÊ= „U ∑§◊‹ŸòÊ! üÊÈÃı = ‚ÈŸ „Ò¥U
◊ÿÊ = ◊ÒŸ¥  ø = ÃÕÊ (•Ê¬∑§Ë)
àflûÊ— = •Ê¬‚ •√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË
÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ÷ÍÃÙ¥∑§Ë ◊Ê„UÊàêÿ◊˜ = ◊Á„U◊Ê
÷flÊåÿÿı = ©Uà¬ÁûÊ •ı⁄U ¬˝‹ÿ •Á¬ = ÷Ë (‚ÈŸË „ÒU)–
∞fl◊ÃlÕÊàÕ àfl◊Êà◊ÊŸ¢ ¬⁄U◊‡fl⁄U–
º˝c≈ÈÁ◊ë¿UÊÁ◊ Ã M§¬◊Ò‡fl⁄¢U ¬ÈL§·ÊûÊ◊H 3H
∞fl◊˜, ∞ÃØ , ÿÕÊ, •ÊàÕ, àfl◊˜ , •Êà◊ÊŸ◊˜ , ¬⁄U◊‡ fl⁄U ,
º˝c≈ÈU◊˜ , ßë¿UÊÁ◊, Ã, M§¬◊˜ , ∞‡fl⁄U◊˜ , ¬ÈL§·ÙûÊ◊H 3H
¬⁄U◊‡fl⁄U = „U ¬⁄U◊‡fl⁄U! Ã = •Ê¬∑§

{
àfl◊˜ = •Ê¬ ôÊÊŸ, ∞‡flÿ¸,
•Êà◊ÊŸ◊˜ = •¬Ÿ∑§Ù ‡ÊÁÄÃ, ’‹, flËÿ¸
ÿÕÊ = ¡Ò‚Ê ∞‡fl⁄U◊˜ , M§¬◊˜= •ı⁄U Ã¡‚ ÿÈÄÃ
•ÊàÕ = ∑§„UÃ „Ò¥U, ∞‡fl⁄U-M§¬∑§Ù
∞ÃØ = ÿ„U (∆UË∑§) (◊Ò¥ ¬˝àÿˇÊ)
∞fl◊˜ (∞fl)= ∞‚Ê „UË „ÒU, (¬⁄¢UÃ)È º˝c≈ÈU◊˜ = ŒπŸÊ
¬ÈL§·ÙûÊ◊ = „U ¬ÈL§·ÙûÊ◊! ßë¿UÊÁ◊ = øÊ„UÃÊ „Í°U–
 •äÿÊÿ 11 249
◊ãÿ‚ ÿÁŒ Ãë¿UÄÿ¢ ◊ÿÊ º˝c≈È Á◊Áà ¬˝÷Ê–
ÿÊª‡fl⁄U ÃÃÊ ◊ àfl¢ Œ‡Ê¸ÿÊà◊ÊŸ◊√ÿÿ◊Ô˜H 4H
◊ãÿ‚, ÿÁŒ, ÃØ , ‡ÊÄÿ◊˜ , ◊ÿÊ, º˝c≈UÔÈ◊˜ , ßÁÃ, ¬˝÷Ù,
ÿÙª‡fl⁄U, Ã×, ◊, àfl◊˜ , Œ‡Ê¸ÿ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , •√ÿÿ◊˜H 4H
ß‚Á‹ÿó
¬˝÷Ù = „U ¬˝÷Ù!* Ã× = ÃÙ
ÿÁŒ = ÿÁŒ ÿÙª‡fl⁄U = „U ÿÙª‡fl⁄U!
◊ÿÊ = ◊⁄U mÊ⁄UÊ
ÃØ = •Ê¬∑§Ê fl„U M§¬ àfl◊˜ = •Ê¬
º˝c≈ÈU◊˜
‡ÊÄÿ◊˜
=
=
ŒπÊ ¡ÊŸÊ
‡ÊÄÿ „ÒUó
•Êà◊ÊŸ◊˜,=
•√ÿÿ◊˜ { •¬Ÿ ©U‚ •ÁflŸÊ‡ÊË
SflM§¬∑§Ê
ßÁà = ∞‚Ê ◊ = ◊ȤÊ
◊ãÿ‚ = •Ê¬ ◊ÊŸÃ „Ò¥U, Œ‡Ê¸ÿ = Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÊßÿ–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ê •¬Ÿ •¢Œ⁄U ŒflÃÊ, ◊ŸÈcÿ, ¬‡ÊÈ, ¬ˇÊË •ÊÁŒ ‚◊SÃ
ø⁄UÊø⁄U ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥ ÃÕÊ •Ÿ∑§ •Ê‡øÿ¸¬˝Œ ŒÎ‡ÿÙ¥‚Á„Uà ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜
ŒπŸ∑§Ë •ÊôÊÊ ŒŸÊ ÃÕÊ ÁŒ√ÿŒÎÁc≈UÔU ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸ∑§Ê fløŸ ŒŸÊ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
¬‡ÿ ◊ ¬ÊÕ¸ M§¬ÊÁáÊ ‡ÊÇÊÊ˘Õ ‚„Ud‡Ê—–
ŸÊŸÊÁflœÊÁŸ ÁŒ√ÿÊÁŸ ŸÊŸÊfláÊʸ∑ΧÃËÁŸ øH 5H
¬‡ÿ, ◊, ¬ÊÕ¸, M§¬ÊÁáÊ, ‡ÊÇʗ, •Õ, ‚„Ud‡Ê—,
ŸÊŸÊÁflœÊÁŸ, ÁŒ√ÿÊÁŸ, ŸÊŸÊfláÊʸ∑ΧÃËÁŸ, øH 5H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! ŸÊŸÊÁflœÊÁŸ= ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
•Õ = •’ (ÃÍ) ø = •ı⁄U
◊ = ◊⁄U
‡ÊÇʗ, ‚„Ud‡Ê—= ‚Ò∑§«∏UÙ¥, „U¡Ê⁄UÙ¥ {
ŸÊŸÊfláÊʸ∑ΧÃËÁŸ=
ŸÊŸÊ fláʸ ÃÕÊ
ŸÊŸÊ •Ê∑ΧÁÃflÊ‹
* ©Uà¬ÁûÊ ÁSÕÁà •ÊÒ⁄U ¬˝‹ÿ ÃÕÊ •ãÃÿʸ◊ËM§¬‚ ‡ÊÊ‚Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊŸ‚
÷ªflÊŸÔ˜∑§Ê ŸÊ◊ ““¬˝÷È”” „Ò–
250 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÁŒ√ÿÊÁŸ = •‹ıÁ∑§∑§ ¬‡ÿ = Œπ
M§¬ÊÁáÊ = M§¬Ù¥∑§Ù
¬‡ÿÊÁŒàÿÊãfl‚ÍãÔL§º˝ÊŸÁ‡flŸÊÒ ◊L§ÃSÃÕÊ–
’„ÍUãÿŒÎc≈UÔU¬ÍflʸÁáÊ ¬‡ÿʇøÿʸÁáÊ ÷Ê⁄UÃH 6H
¬‡ÿ, •ÊÁŒàÿÊŸ˜ , fl‚ÍŸ˜ , L§º˝ÊŸ˜ , •Á‡flŸı, ◊L§Ã—, ÃÕÊ,
’„ÍUÁŸ, •ŒÎc≈UÔU¬ÍflʸÁáÊ, ¬‡ÿ, •Ê‡øÿʸÁáÊ, ÷Ê⁄UÃH 6H
•ı⁄Uó
÷Ê⁄Uà {
= „U ÷⁄UÃfl¢‡ÊË •¡Ȩ̀Ÿ!
(◊ȤÊ◊¥) ◊L§Ã— =
(•ı⁄U)
©UŸøÊ‚ ◊L§Œ˜ÔªáÊÙ¥∑§Ù

fl‚ÍŸ˜
{
•ÊÁŒàÿÙ¥∑§Ù •ÕʸØ
•ÊÁŒàÿÊŸ˜ = •ÁŒÁÃ∑§ mÊŒ‡Ê
¬ÈòÊÙ¥∑§Ù,
= •Ê∆U fl‚È•Ù¥∑§Ù,
¬‡ÿ
ÃÕÊ
’„ÍUÁŸ
=
=
=
•ŒÎc≈UÔ¬ÍflʸÁáÊ=
Œπ
ÃÕÊ (•ı⁄U ÷Ë)
’„UÈÃ-‚
¬„‹ Ÿ Œπ „ÈU∞
L§º˝ÊŸ˜ = ∞∑§ÊŒ‡Ê L§º˝Ù¥∑§Ù, •Ê‡øÿʸÁáÊ = •Ê‡øÿ¸◊ÿ M§¬Ù¥∑§Ù
•Á‡flŸı = ŒÙŸÙ¥ •Á‡flŸË∑ȧ◊Ê⁄UÙ∑¢ §Ù ¬‡ÿ = Œπ–
ß„ÒU∑§SÕ¢ ¡ªà∑ΧàSŸ¢ ¬‡ÿÊl ‚ø⁄UÊø⁄U◊Ô˜–
◊◊ Œ„U ªÈ«UÊ∑§‡Ê ÿìÊÊãÿŒÔ˜º˝c≈UÔÈÁ◊ë¿UÁ‚H 7H
ß„, ∞∑§SÕ◊˜ , ¡ªÃ˜, ∑ΧàSŸ◊˜ , ¬‡ÿ, •l, ‚ø⁄UÊø⁄U◊˜ ,
◊◊, Œ„U, ªÈ«UÊ∑§‡Ê, ÿØ , ø, •ãÿØ , º˝c≈UÔÈ◊˜ , ßë¿UÁ‚H 7H
•ı⁄Uó
ªÈ«UÊ∑§‡Ê* = „U •¡È¸Ÿ! ‚ø⁄UÊø⁄U◊˜ = ø⁄UÊø⁄U‚Á„UÃ
•l = •’ ∑ΧàSŸ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
ß„U = ß‚ ¡ªÃ˜ = ¡ªÃ˜∑§Ù
◊◊ = ◊⁄U ¬‡ÿ = Œπ (ÃÕÊ)
Œ„U = ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ •ãÿØ = •ı⁄U
∞∑§SÕ◊˜ = ∞∑§ ¡ª„U ÁSÕà ø = ÷Ë
* ÁŸŒ˝Ê∑§Ê ¡ËßflÊ‹UÊ „ÊŸ‚ •¡È¸Ÿ∑§Ê ŸÊ◊ ““ªÈ«UÊ∑§‡Ê”” „È•Ê ÕÊ–
 •äÿÊÿ 11 251
ÿØ
º˝c≈È◊˜
= ¡Ù (∑ȧ¿U)
= ŒπŸÊ
ßë¿UÁ‚ {
= øÊ„UÃÊ „UÙ, (‚Ù
Œπ)–
Ÿ ÃÈ ◊Ê¢ ‡ÊÄÿ‚ º˝c≈ÈU◊ŸŸÒfl SfløˇÊÈ·Ê–
ÁŒ√ÿ¢ ŒŒÊÁ◊ Ã øˇÊÈ— ¬‡ÿ ◊ ÿÊª◊Ò‡fl⁄U◊Ô˜H 8H
Ÿ, ÃÈ , ◊Ê◊˜ , ‡ÊÄÿ‚, º˝c≈U◊
ÈÔ ˜ , •ŸŸ, ∞fl, SflëÊˇÊÈ·Ê,
ÁŒ√ÿ◊˜ , ŒŒÊÁ◊, Ã, øˇÊÈ—, ¬‡ÿ, ◊, ÿÙª◊˜ , ∞‡fl⁄U◊˜H 8H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ Ã = ÃȤÊ
◊Ê◊˜
•ŸŸ
= ◊ȤÊ∑§Ù (ÃÍ)
= ߟ
ÁŒ√ÿ◊˜ {
= ÁŒ√ÿ •ÕʸØ
•‹ıÁ∑§∑§
{
SfløˇÊÈ·Ê = •¬Ÿ ¬˝Ê∑ΧÃ
ŸòÊÙ¥mÊ⁄UÊ
øˇÊÈ—
ŒŒÊÁ◊
= øˇÊÈ
= ŒÃÊ „ÍU°; (©U‚‚ ÃÍ)
º˝c≈ÈU◊˜ = ŒπŸ◊¥ ◊ = ◊⁄UË
∞fl = ÁŸ—‚¢Œ„U ∞‡fl⁄U◊˜Ô = ߸U‡fl⁄UËÿ
Ÿ, ‡ÊÄÿ‚ = ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÿÙª◊˜ = ÿÙª‡ÊÁÄÃ∑§Ù
(•Ã—) = ß‚Ë‚ (◊Ò¥) ¬‡ÿ = Œπ–
[•¡È¸Ÿ∑§ ¬˝Áà ÷ªflÊŸ˜mÊ⁄UÊ •¬Ÿ Áfl‡flM§¬∑§Ê ÁŒπÊÿÊ ¡ÊŸÊ–]
‚Ü¡ÿ ©UflÊø
∞fl◊ÈÄàflÊ ÃÃÊ ⁄UÊ¡ã◊„UÊÿÊª‡fl⁄UÊ „UÁ⁄U—–
Œ‡Ê¸ÿÊ◊Ê‚ ¬ÊÕʸÿ ¬⁄U◊¢ M§¬◊Ò‡fl⁄U◊Ô˜H 9H
∞fl◊˜ , ©UÄàflÊ, Ã×, ⁄UÊ¡Ÿ˜ , ◊„UÊÿÙª‡fl⁄U—, „UÁ⁄U—,
Œ‡Ê¸ÿÊ◊Ê‚, ¬ÊÕʸÿ, ¬⁄U◊◊˜ , M§¬◊˜ , ∞‡fl⁄U◊˜H 9H
‚¢¡ÿ ’Ù‹ó
⁄UÊ¡Ÿ˜ = „U ⁄UÊ¡Ÿ˜! ∞fl◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
◊„UÊÿÙª‡fl⁄U— = ◊„UÊÿÙª‡fl⁄U •ı⁄U ©UÄàflÊ = ∑§„U∑§⁄U

„UÁ⁄U—
{ ‚’ ¬Ê¬Ù¥∑§ ŸÊ‡Ê
= ∑§⁄UŸflÊ‹
÷ªflÊŸ˜Ÿ
Ã×
¬ÊÕʸÿ
= ©U‚∑§ ¬‡øÊØ
= •¡Ȩ̀Ÿ∑§Ù
252 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
¬⁄U◊◊˜ = ¬⁄U◊ M§¬◊˜ = ÁŒ√ÿSflM§¬
∞‡fl⁄U◊˜ = ∞‡flÿ¸ÿÈÄà Œ‡Ê¸ÿÊ◊Ê‚ = ÁŒπ‹ÊÿÊ–
[‚¢¡ÿmÊ⁄UÊ Áfl‡flM§¬∑§Ê fláʸŸ–]
•Ÿ∑§flÄòÊŸÿŸ◊Ÿ∑§ÊjÈÃŒ‡Ê¸Ÿ◊Ô˜ –
•Ÿ∑§ÁŒ√ÿÊ÷⁄UáÊ¢ ÁŒ√ÿÊŸ∑§ÊlÃÊÿÈœ◊Ô˜H 10H
ÁŒ√ÿ◊ÊÀÿÊê’⁄Uœ⁄¢U ÁŒ√ÿªãœÊŸÈ‹¬Ÿ◊Ô˜–
‚flʸ‡øÿ¸◊ÿ¢ Œfl◊Ÿãâ Áfl‡flÃÊ◊Èπ◊Ô˜H 11H
•Ÿ∑§flÄòÊŸÿŸ◊˜ , •Ÿ∑§ÊjÈÃŒ‡Ê¸Ÿ◊˜ ,
•Ÿ∑§ÁŒ√ÿÊ÷⁄UáÊ◊˜ , ÁŒ√ÿÊŸ∑§ÙlÃÊÿÈœ◊˜H 10H
ÁŒ√ÿ◊ÊÀÿÊê’⁄Uœ⁄U◊˜ , ÁŒ√ÿªãœÊŸÈ‹¬Ÿ◊˜ ,
‚flʸ‡øÿ¸◊ÿ◊˜ , Œfl◊˜ , •ŸãÃ◊˜ , Áfl‡flÃÙ◊Èπ◊˜H 11H
•ı⁄U ©U‚ó

•Ÿ∑§flÄòÊŸÿŸ◊˜=
{ •Ÿ∑§ ◊Èπ
•ı⁄U ŸòÊÙ¥‚
ÿÈÄÃ
{
ÁŒ√ÿ ªãœ∑§Ê
ÁŒ√ÿªãœÊŸÈ‹¬Ÿ◊˜= ‚Ê⁄U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥
‹¬ Á∑§ÿ „ÈU∞ ,
•Ÿ∑§ÊjÈÃŒ‡Ê¸Ÿ◊˜= { •Ÿ∑§ •jÈÃ
Œ‡Ê¸ŸÙ¥flÊ‹ {
‚flʸ‡øÿ¸◊ÿ◊˜ = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
•Ê‡øÿÙZ‚ ÿÈÄÃ

•Ÿ∑§ÁŒ√ÿÊ÷⁄UáÊ◊˜ =
{ ’„UÈÃ-‚
ÁŒ√ÿ ÷Í·áÊÙ¥‚
ÿÈÄÃ (•ı⁄U)
•ŸãÃ◊˜ = ‚Ë◊Ê⁄UÁ„Uà (•ı⁄U)

ÁŒ√ÿÊŸ∑§Ù-
lÃÊÿÈœ◊˜ = { ’„ÈUÃ-‚ ÁŒ√ÿ
‡ÊSòÊÙ¥∑§Ù „UÊÕÙ¥◊¥
©U∆UÊÿ „UÈ∞ ,
{
‚’ •Ù⁄U ◊Èπ
Áfl‡flÃÙ◊Èπ◊˜ = Á∑ ÿ „ÈU∞
Áfl⁄UÊ≈˜USflM§¬

{
ÁŒ√ÿ ◊Ê‹Ê
ÁŒ√ÿ◊ÊÀÿÊê’⁄Uœ⁄U◊˜=
•ı⁄U flSòÊÙ¥∑§Ù
œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ
„ÈU∞ (•ı⁄U)
Œfl◊˜
{
¬⁄U◊Œfl
= ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù
(•¡ÈŸ¸ Ÿ ŒπÊ)
 •äÿÊÿ 11 253
[Áfl‡flM§¬∑§ ¬˝∑§Ê‡Ê∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
ÁŒÁfl ‚Íÿ¸‚„UdSÿ ÷fllȪ¬ŒÈÁàÕÃÊ–
ÿÁŒ ÷Ê— ‚ŒÎ‡ÊË ‚Ê SÿÊjÊ‚SÃSÿ ◊„UÊà◊Ÿ—H 12H
ÁŒÁfl, ‚Íÿ¸‚„UdSÿ, ÷flØ , ÿȪ¬Ã˜ , ©UÁàÕÃÊ,
ÿÁŒ, ÷Ê—, ‚ŒÎ‡ÊË, ‚Ê, SÿÊØ , ÷Ê‚—, ÃSÿ, ◊„UÊà◊Ÿ—H 12H
•ı⁄U „U ⁄UÊ¡Ÿ˜!ó
ÁŒÁfl = •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ ‚Ê = fl„U (÷Ë)
‚Íÿ¸‚„UdSÿ = „U¡Ê⁄U ‚ÍÿÙZ∑§ ÃSÿ = ©U‚
ÿȪ¬Ã˜ = ∞∑§ ‚ÊÕ ◊„UÊà◊Ÿ— = Áfl‡flM§¬ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
{
©UÁàÕÃÊ = ©UŒÿ „UÙŸ‚ ©Uà¬ãŸ
(¡Ù)
÷Ê‚—
‚ŒÎ‡ÊË
=
=
¬˝∑§Ê‡Ê∑§
‚ŒÎ‡Ê
÷Ê— = ¬˝∑§Ê‡Ê ÿÁŒ = ∑§ŒÊÁøØ („UË)
÷flØ = „UÙ, SÿÊØ = „UÙ–
[•¡È¸Ÿ∑§Ê Áfl‡flM§¬◊¥ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜∑§Ù ∞∑§ ¡ª„U ÁSÕà ŒπŸÊ–]
ÃòÊÒ∑§SÕ¢ ¡ªà∑ΧàSŸ¢ ¬˝Áfl÷Q§◊Ÿ∑§œÊ–
•¬‡ÿgflŒflSÿ ‡Ê⁄UË⁄U ¬Êá«UflSÃŒÊH 13H
ÃòÊ, ∞∑§SÕ◊˜ , ¡ªÃ˜, ∑ΧàSŸ◊˜ , ¬˝Áfl÷Q§◊˜ , •Ÿ∑§œÊ,
•¬‡ÿØ, ŒflŒflSÿ, ‡Ê⁄UË⁄U, ¬Êá«Ufl—, ÃŒÊH 13H
•ı⁄Uó∞‚ •Ê‡øÿ¸◊ÿ M§¬∑§Ù ŒπÃ „ÈU∞ó
¬Êá«Ufl—
ÃŒÊ
= ¬Êá«ÈU¬ÈòÊ •¡È¸ŸŸ
= ©U‚ ‚◊ÿ {
ŒflŒflSÿ = ŒflÙ¥∑§ Œfl
üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜∑§
•Ÿ∑§œÊ = •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚
{
¬˝Áfl÷ÄÃ◊˜ = Áfl÷Äà •ÕʸØ
¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§
ÃòÊ
‡Ê⁄UË⁄U
= ©U‚
= ‡Ê⁄UË⁄U◊¥
∑ΧàSŸ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ∞∑§SÕ◊˜ = ∞∑§ ¡ª„U ÁSÕÃ
¡ªÃ˜ = ¡ªÃ˜∑§Ù •¬‡ÿØ = ŒπÊ–
254 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[©U‚ M§¬∑§Ù Œπ∑§⁄U •¡È¸Ÿ∑§Ê ÁflÁS◊à •ı⁄U „UÁ·¸Ã „UÙ∑§⁄U üÊhÊ∑§ ‚ÊÕ
÷ªflÊŸ˜∑§Ù ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
Ã× ‚ ÁflS◊ÿÊÁflc≈UUÔ Ê NUc≈UUÔ ⁄UÊ◊Ê œŸÜ¡ÿ—–
¬˝áÊêÿ Á‡Ê⁄U‚Ê Œfl¢ ∑ΧÃÊÜ¡Á‹⁄U÷Ê·ÃH 14H
Ã×, ‚—, ÁflS◊ÿÊÁflc≈UÔU—, NUc≈UÔU⁄UÙ◊Ê, œŸÜ¡ÿ—,
¬˝áÊêÿ, Á‡Ê⁄U‚Ê, Œfl◊˜ , ∑ΧÃÊÜ¡Á‹—, •÷Ê·ÃH 14H
•ı⁄Uó
Ã×
‚—
= ©U‚∑§ •ŸãÃ⁄U
= fl„U
{
ÁflS◊ÿÊÁflc≈UÔU—= •Ê‡øÿ¸‚ øÁ∑§Ã
(•ı⁄U)
Œfl◊˜

Á‡Ê⁄U‚Ê
=

=
{ ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÿ Áfl‡flM§¬
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
(üÊhÊ-÷ÁÄÂÁ„UÃ)
Á‚⁄U‚
¬˝áÊêÿ = ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U∑§
NUc≈U⁄UÙ◊Ê = ¬È‹Á∑§Ã-‡Ê⁄UË⁄U ∑ΧÃÊÜ¡Á‹—= „UÊÕ ¡Ù«∏U∑§⁄U
œŸÜ¡ÿ— = •¡Ȩ̀Ÿ •÷Ê·Ã = ’Ù‹Ê–
[Áfl‡flM§¬◊¥ ŒflÃÊ, ´§Á· •ÊÁŒ∑§Ù ŒπŸÊ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
¬‡ÿÊÁ◊ ŒflÊ¢SÃfl Œfl Œ„U
‚flÊZSÃÕÊ ÷ÍÃÁfl‡Ê·‚YÔUÊŸÔÔ˜–
’˝rÊÔÊáÊ◊ˇʢ ∑§◊‹Ê‚ŸSÕ-
◊η˥‡ø ‚flʸŸ⁄È UªÊ¢‡ø ÁŒ√ÿÊŸÔH
˜ 15H
¬‡ÿÊÁ◊, ŒflÊŸ˜ , Ãfl, Œfl, Œ„U, ‚flʸŸ˜ , ÃÕÊ,
÷ÍÃÁfl‡Ê·‚YÔUÊŸ˜ , ’˝rÊÔÊáÊ◊˜ , ߸‡Ê◊˜ , ∑§◊‹Ê‚ŸSÕ◊˜ ,
´§·ËŸ˜ , ø, ‚flʸŸ˜ , ©U⁄UªÊŸ˜ , ø, ÁŒ√ÿÊŸ˜H 15H
•¡È¸Ÿ ’Ù‹ó
Œfl = „U Œfl! (◊Ò¥) ‚flʸŸ˜ = ‚ê¬Íáʸ
Ãfl = •Ê¬∑§ ŒflÊŸ˜ = ŒflÙ¥∑§Ù
Œ„U = ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÃÕÊ = ÃÕÊ
 •äÿÊÿ 11 255

{
÷ÍÃÁfl‡Ê·‚YÔUÊŸ˜= •Ÿ∑§ ÷ÍÃÙ¥∑§
‚◊ÈŒÊÿÙ¥∑§Ù,
ø
‚flʸŸ˜
=
=
•ı⁄U
‚ê¬Íáʸ

{ ∑§◊‹∑§
∑§◊‹Ê‚ŸSÕ◊˜= •Ê‚Ÿ¬⁄U
Áfl⁄UÊÁ¡Ã
’˝rÊÔÊáÊ◊˜ = ’˝rÊÔÊ∑§Ù,
´§·ËŸ˜
ø
ÁŒ√ÿÊŸ˜
©U⁄UªÊŸ˜
=
=
=
=
´§Á·ÿÙ¥∑§Ù
ÃÕÊ
ÁŒ√ÿ
‚¬ÙZ∑§Ù
߸U‡Ê◊˜ = ◊„UÊŒfl∑§Ù ¬‡ÿÊÁ◊ = ŒπÃÊ „Í°U–
[Áfl‡flM§¬∑§Ù •Ÿ∑§ ’Ê„ÈU •ı⁄U ©UŒ⁄U •ÊÁŒ‚ ÿÈÄà ŒπŸÊ–]
•Ÿ∑§’Ê„ÍUŒ⁄UflÄòÊŸòÊ¢
¬‡ÿÊÁ◊ àflÊ¢ ‚fl¸ÃÊ˘ŸãÃM§¬◊Ô–˜
ŸÊãâ Ÿ ◊äÿ¢ Ÿ ¬ÈŸSÃflÊÁŒ¢
¬‡ÿÊÁ◊ Áfl‡fl‡fl⁄U Áfl‡flM§¬H 16H
•Ÿ∑§’Ê„ÍUŒ⁄UflÄòÊŸòÊ◊˜ , ¬‡ÿÊÁ◊, àflÊ◊˜ , ‚fl¸Ã—, •ŸãÃM§¬◊˜,
Ÿ, •ãÃ◊˜ , Ÿ, ◊äÿ◊˜ , Ÿ, ¬ÈŸ—, Ãfl, •ÊÁŒ◊˜ , ¬‡ÿÊÁ◊, Áfl‡fl‡fl⁄U,
Áfl‡flM§¬H 16H
•ı⁄Uó

{
Áfl‡fl‡fl⁄U = „U ‚ê¬Íáʸ Áfl‡fl∑§
SflÊÁ◊Ÿ˜!
Áfl‡flM§¬
Ãfl
=
=
„U Áfl‡flM§¬! (◊Ò)¥
•Ê¬∑§
àflÊ◊˜ = •Ê¬∑§Ù Ÿ = Ÿ

{
•Ÿ∑§ ÷È¡Ê, •ãÃ◊˜ = •ãÃ∑§Ù
•Ÿ∑§’Ê„ÍUŒ⁄U- ¬≈U, ◊Èπ •ı⁄U ¬‡ÿÊÁ◊ = ŒπÃÊ „Í°U ,
=
flÄòÊŸòÊ◊˜ ŸòÊÙ¥‚ ÿÈÄà Ÿ = Ÿ
(ÃÕÊ) ◊äÿ◊˜ = ◊äÿ∑§Ù
‚fl¸Ã— = ‚’ •Ù⁄U‚ ¬ÈŸ— = •ı⁄U
•ŸãÃM§¬◊˜ = •Ÿãà M§¬Ù¥flÊ‹Ê Ÿ = Ÿ
¬‡ÿÊÁ◊ = ŒπÃÊ „Í°U– •ÊÁŒ◊˜ = •ÊÁŒ∑§Ù („UË)–
256 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[Áfl‡flM§¬∑§Ù Á∑§⁄UË≈U, ªŒÊ •ı⁄U ø∑˝§ •ÊÁŒ‚ ÿÈÄà ŒπŸÊ–]
Á∑§⁄UËÁ≈UŸ¢ ªÁŒŸ¢ øÁ∑˝§áÊ¢ ø
Ã¡Ê⁄UÊÁ‡Ê¢ ‚fl¸ÃÊ ŒËÁåÃ◊ãÃ◊Ô˜–
¬‡ÿÊÁ◊ àflÊ¢ ŒÈÁŸ¸⁄Uˡÿ¢ ‚◊ãÃÊ-
gËåÃÊŸ‹Ê∑¸§lÈÁÃ◊¬˝◊ÿ◊Ô˜ H 17H
Á∑§⁄UËÁ≈UŸ◊˜ , ªÁŒŸ◊˜ , øÁ∑˝§áÊ◊˜ , ø, Ã¡Ù⁄UÊÁ‡Ê◊˜ , ‚fl¸Ã—,
ŒËÁåÃ◊ãÃ◊˜ , ¬‡ÿÊÁ◊, àflÊ◊˜ , ŒÈÌŸ⁄Uˡÿ◊˜ , ‚◊ãÃÊØ,
ŒËåÃÊŸ‹Ê∑¸§lÈÁÃ◊˜ , •¬˝◊ÿ◊˜H 17H
•ı⁄U „U ÁflcáÊÙ!ó
àflÊ◊˜
Á∑§⁄UËÁ≈UŸ◊˜
ªÁŒŸ◊˜
=
=
=
•Ê¬∑§Ù (◊Ò¥)
◊È∑ȧ≈UÿÈÄÃ,
ªŒÊÿÈÄÃ
{
¬˝ÖflÁ‹Ã
ŒËåÃÊŸ‹Ê∑¸§lÈÁÃ◊˜= •ÁÇŸ •ı⁄U ‚Íÿ∑¸ §
‚ŒÎ‡Ê ÖÿÙÁÃÿÈQ§,
ø
øÁ∑˝§áÊ◊˜
=
=
•ı⁄U
ø∑˝§ÿÈÄà (ÃÕÊ) {
ŒÈÁŸ¸⁄Uˡÿ◊˜ = ∑§Á∆UŸÃÊ‚ Œπ
¡ÊŸÿÙÇÿ (•ı⁄U)
‚fl¸Ã— = ‚’ •Ù⁄U‚ ‚◊ãÃÊØ = ‚’ •Ù⁄U‚
ŒËÁåÃ◊ãÃ◊˜ = ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÊŸ •¬˝◊ÿ◊˜ = •¬˝◊ÿ SflM§¬
Ã¡Ù⁄UÊÁ‡Ê◊˜ = Ã¡∑§ ¬È¢¡, ¬‡ÿÊÁ◊ = ŒπÃÊ „Í°U–
[Áfl‡flM§¬∑§Ë SÃÈÁÃ]
àfl◊ˇÊ⁄¢U ¬⁄U◊¢ flÁŒÃ√ÿ¢
àfl◊Sÿ Áfl‡flSÿ ¬⁄¢U ÁŸœÊŸ◊Ô˜–
àfl◊√ÿÿ— ‡ÊʇflÃœ◊¸ªÊåÃÊ
‚ŸÊßSàfl¢ ¬ÈL§·Ê ◊ÃÊ ◊H 18H
àfl◊˜, •ˇÊ⁄U◊˜ , ¬⁄U◊◊˜ , flÁŒÃ√ÿ◊˜ , àfl◊˜, •Sÿ, Áfl‡flSÿ,
¬⁄U◊˜, ÁŸœÊŸ◊˜ , àfl◊˜ , •√ÿÿ—, ‡ÊʇflÃœ◊¸ªÙåÃÊ,
‚ŸÊß—, àfl◊˜, ¬ÈL§·—, ◊×, ◊H 18H
ß‚Á‹ÿ „U ÷ªflŸ˜!ó
àfl◊˜ = •Ê¬ („UË) flÁŒÃ√ÿ◊˜ = ¡ÊŸŸÿÙÇÿ
 •äÿÊÿ 11 257
¬⁄U◊◊˜ = ¬⁄U◊
{
‡ÊʇflÃœ◊¸ªÙåÃÊ= •ŸÊÁŒ œ◊¸∑§
•ˇÊ⁄U◊˜ {
= •ˇÊ⁄U •ÕʸØ
¬⁄U’r˝ ÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê „ÒU¥,
⁄UˇÊ∑§ „Ò¥U (•ı⁄U)

àfl◊˜ = •Ê¬ („UË) àfl◊˜ = •Ê¬ („UË)

•Sÿ = ß‚ •√ÿÿ— = •ÁflŸÊ‡ÊË
Áfl‡flSÿ = ¡ªÃ˜∑§ ‚ŸÊß— = ‚ŸÊß
¬⁄U◊˜ = ¬⁄U◊ ¬ÈL§·— = ¬ÈL§· „Ò¥U (∞‚Ê)
ÁŸœÊŸ◊˜ = •ÊüÊÿ „Ò¥U, ◊ = ◊⁄UÊ
àfl◊˜ = •Ê¬ („UË) ◊× = ◊à „ÒU–
[•Ÿãà ‚Ê◊âÿ¸ •ı⁄U ¬˝÷ÊflÿÈÄà Áfl‡flM§¬∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ–]
•ŸÊÁŒ◊äÿÊãÃ◊ŸãÃflËÿ¸-
◊ŸãÃ’Ê„¢ÈU ‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ŸòÊ◊Ô˜–
¬‡ÿÊÁ◊ àflÊ¢ ŒËåÄÈUÃʇÊflÄòÊ¢
SflÃ¡‚Ê Áfl‡flÁ◊Œ¢ ìãÃ◊Ô˜H 19H
•ŸÊÁŒ◊äÿÊãÃ◊˜ , •ŸãÃflËÿ¸◊˜ , •ŸãÃ’Ê„ÈU◊˜ , ‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ŸòÊ◊˜ ,
¬‡ÿÊÁ◊, àflÊ◊˜ , ŒËåÄÈUÃʇÊflÄòÊ◊˜ , SflÃ¡‚Ê, Áfl‡fl◊˜ ,
ߌ◊˜ , ìãÃ◊˜H 19H
„U ¬⁄U◊‡fl⁄U! ◊Ò¥ó
àflÊ◊˜ = •Ê¬∑§Ù

{
•ÊÁŒ, •ãÃ
•ŸÊÁŒ◊äÿÊãÃ◊˜= •ı⁄U ◊äÿ‚
⁄UÁ„UÃ,
{ ¬˝ÖflÁ‹Ã
ŒËåÄÈUÃʇÊflÄòÊ◊˜= •ÁÇŸM§¬ ◊ÈπflÊ‹
(•ı⁄U)

{
•ŸãÃflËÿ¸◊˜= •Ÿãà ‚Ê◊âÿ¸‚
ÿÈÄÃ,
SflÃ¡‚Ê
ߌ◊˜
=
=
•¬Ÿ Ã¡‚
ß‚
•ŸãÃ’Ê„ÈU◊˜ = •Ÿãà ÷È¡ÊflÊ‹ Áfl‡fl◊˜ = ¡ªÃ˜∑§Ù
{
‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ŸòÊ◊˜= øãº˝, ‚Íÿ¸M§¬
ŸòÊÙ¢flÊ‹,
ìãÃ◊˜
¬‡ÿÊÁ◊
=
=
‚¢Ãåà ∑§⁄UÃ „ÈU∞
ŒπÃÊ „Í°U–
258 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
[•jÈà Áfl⁄UÊ≈˜UM§¬‚ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜∑§Ù √ÿÊåà ŒπŸÊ–]
lÊflʬÎÁÕ√ÿÊÁ⁄UŒ◊ãÃ⁄¢U Á„
U√ÿÊåâ àflÿÒ∑§ Ÿ ÁŒ‡Ê‡ø ‚flʸ—–
ŒÎc≈˜UÔflÔUÊjÈâ M§¬◊Ȫ˝¢ ÃflŒ¢
‹Ê∑§òÊÿ¢ ¬˝√ÿÁÕâ ◊„UÊà◊ŸÔ˜H 20H
lÊflʬÎÁÕ√ÿÙ—, ߌ◊˜ , •ãÃ⁄U◊˜ , Á„U, √ÿÊåÃ◊˜ , àflÿÊ, ∞∑§Ÿ,
ÁŒ‡Ê—, ø, ‚flʸ—, ŒÎc≈˜UÔflÔUÊ, •jÈÃ◊˜ , M§¬◊˜ , ©Uª˝◊˜ , Ãfl,
ߌ◊˜, ‹Ù∑§òÊÿ◊˜ , ¬˝√ÿÁÕÃ◊˜ , ◊„UÊà◊Ÿ˜H 20H
•ı⁄Uó
◊„UÊà◊Ÿ˜
ߌ◊˜
= „U ◊„UÊà◊Ÿ˜!
= ÿ„U
√ÿÊåÃ◊˜ {
= ¬Á⁄U¬Íáʸ „Ò¥U;
(ÃÕÊ)

•ãÃ⁄U◊˜
ø
{
lÊflʬÎÁÕ√ÿÙ—, Sflª¸ •ı⁄U
= ¬ÎâflË∑§ ’Ëø∑§Ê
‚ê¬Íáʸ •Ê∑§Ê‡Ê
= ÃÕÊ
Ãfl
ߌ◊˜
= •Ê¬∑§
= ß‚
•jÈÃ◊˜ = •‹ıÁ∑§∑§ •ı⁄U
©Uª˝◊˜ = ÷ÿ¢∑§⁄U
‚flʸ— = ‚’ M§¬◊˜ = M§¬∑§Ù
ÁŒ‡Ê— = ÁŒ‡ÊÊ∞° ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔ Ê = Œπ∑§⁄U
∞∑§Ÿ = ∞∑§ ‹Ù∑§òÊÿ◊˜ = ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§
àflÿÊ
Á„U
= •Ê¬‚
= „UË {
¬˝√ÿÁÕÃ◊˜ = •Áà √ÿÕÊ∑§Ù
¬˝Êåà „UÙ ⁄U„U „Ò¥U–
[Áfl‡flM§¬◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ŒflÊÁŒ∑§Ù¥∑§Ê •ı⁄U SÃÈÁà ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ◊„UÁ·¸
•ÊÁŒ∑§Ù¥∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ–]
•◊Ë Á„U
àflÊ¢ ‚È⁄U‚YÔUÊ Áfl‡ÊÁãÃ
∑§ÁøjËÃÊ— ¬˝ÊÜ¡‹ÿÊ ªÎáÊÁãÖ
SflSÃËàÿÈÄàflÊ ◊„UÁ·¸Á‚h‚YÔUÊ—
SÃÈflÁãà àflÊ¢ SÃÈÁÃÁ÷— ¬Èc∑§‹ÊÁ÷—H 21H
 •äÿÊÿ 11 259
•◊Ë, Á„U, àflÊ◊˜ , ‚È⁄U‚YÔUÊ—, Áfl‡ÊÁãÃ, ∑§ÁøØ , ÷ËÃÊ—,
¬˝ÊÜ¡‹ÿ—, ªÎáÊÁãÃ, SflÁSÃ, ßÁÃ, ©UÄàflÊ, ◊„UÌ·Á‚h‚YÔUÊ—,
SÃÈflÁãÃ, àflÊ◊˜ , SÃÈÁÃÁ÷—, ¬Èc∑§‹ÊÁ÷—H 21H
•ÊÒ⁄U „U ªÊÁflãŒ!ó
•◊Ë = fl „UË ªÎáÊÁãà = ©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U
(ÃâÊÊ)

àflÊ◊Ô˜ = •Ê¬◊¥ {
‚È⁄U‚YÔUÊ—, Á„U = ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ‚◊Í„U ◊„UÁ·¸Á‚h‚YÔUÊ—= ◊„UÁ·¸ •ÊÒ⁄U
Á‚hÊ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ
{
Áfl‡ÊÁãà = ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U SflÁSÃ
(•ÊÒ⁄U) ßÁÃ
= “∑§ÀÿÊáÊ „UÊ”
= ∞‚Ê
∑§ÁøÃÔ˜ = ∑ȧ¿U ©UÄàflÊ = ∑§„U∑§⁄U
÷ËÃÊ— = ÷ÿ÷Ëà „UÊ∑§⁄U ¬Èc∑§‹ÊÁ÷— = ©UûÊ◊-©UûÊ◊

{ „UÊÕ ¡Ê«∏
¬˝ÊÜ¡‹ÿ— = (•Ê¬∑§ ŸÊ◊ àflÊ◊˜Ô
SÃÈÁÃÁ÷— = SÃÊòÊÊ¥mÊ⁄UÊ

•ÊÒ⁄U ªÈáÊÊ¥∑§Ê) SÃÈflÁãÃ

= •Ê¬∑§Ë
= SÃÈÁà ∑§⁄UÃ „Ò¥–
[Áfl‡flM§¬∑§Ù ŒπÃ „ÈU∞ ÁflS◊ÿÿÈÄà L§º˝ÊÁŒ∑§Ù¥∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ–]
L§º˝ÊÁŒàÿÊ fl‚flÊ ÿ ø ‚ÊäÿÊ
Áfl‡fl˘Á‡flŸÊÒ ◊L§Ã‡øÊc◊¬Ê‡ø–
ªãœfl¸ÿˇÊÊ‚È⁄UÁ‚h‚YÔUÊ
flˡÊãÃ àflÊ¢ ÁflÁS◊ÃʇøÒfl ‚flH¸ 22H
L§º˝ÊÁŒàÿÊ—, fl‚fl—, ÿ, ø, ‚ÊäÿÊ—, Áfl‡fl, •Á‡flŸı, ◊L§Ã—,
ø, ™§c◊¬Ê—, ø, ªãœfl¸ÿˇÊÊ‚È⁄UÁ‚h‚YÔUÊ—, flˡÊãÃ, àflÊ◊˜ ,
ÁflÁS◊ÃÊ—, ø, ∞fl, ‚fl¸H 22H
•ı⁄U „U ¬⁄U◊‡fl⁄U!ó
ÿ = ¡Ù fl‚fl— = •Ê∆U fl‚È,
{
L§º˝ÊÁŒàÿÊ— = ÇÿÊ⁄U„U L§º˝ •ı⁄U
’Ê⁄U„U •ÊÁŒàÿ
‚ÊäÿÊ—
Áfl‡fl
=
=
‚ÊäÿªáÊ,
Áfl‡flŒfl ,
ø = ÃÕÊ •Á‡flŸı = •Á‡flŸË∑ȧ◊Ê⁄U
260 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ø =
ÃÕÊ (Ã) = fl
◊L§Ã— =
◊L§Œ˜ªÔ áÊ ‚fl̧ = ‚’
ø =
•ı⁄U ∞fl = „UË
™§c◊¬Ê— =
Á¬Ã⁄UÙ¥∑§Ê ‚◊ÈŒÊÿ
ø =
ÃÕÊ ÁflÁS◊ÃÊ— = ÁflÁS◊à „UÙ∑§⁄U

Á‚h‚YÔUÊ— {
ªãœfl¸ÿˇÊÊ‚È⁄U- ªãœfl¸, ÿˇÊ,
= ⁄UÊˇÊ‚ •ı⁄ Á‚hÙ¥∑§
‚◊ÈŒÊÿ „Ò¥Uó
àflÊ◊˜
flˡÊãÃ
[÷ªflÊŸ˜∑§ ÷ÿ¢∑§⁄U M§¬∑§Ù Œπ∑§⁄U •¡È¸Ÿ∑§Ê ÷ÿ÷Ëà „UÙŸÊ–]
= •Ê¬∑§Ù
= ŒπÃ „Ò¥U–

M§¬¢ ◊„UûÊ ’„ÈUflÄòÊŸòÊ¢

◊„UÊ’Ê„UÊ ’„ÈU’Ê„ÍUL§¬ÊŒ◊Ô˜–
’„ÍUŒ⁄¢U ’„ÈUŒ¢c≈˛Ê∑§⁄UÊ‹¢
ŒÎc≈˜UÔflÊÔU ‹Ê∑§Ê— ¬˝√ÿÁÕÃÊSÃÕÊ„U◊˜H 23H
M§¬◊˜ , ◊„UØ , Ã, ’„ÈUflÄòÊŸòÊ◊˜ , ◊„UÊ’Ê„UÙ, ’„ÈU’Ê„ÍUL§¬ÊŒ◊˜ ,
’„ÍUŒ⁄U◊˜ , ’„ÈUŒc¢ ≈UU˛ÔÊ∑§⁄UÊ‹◊˜ , ŒÎc≈Ũfl
Ô UÔÊ, ‹Ù∑§Ê—, ¬˝√ÿÁÕÃÊ—,
ÃÕÊ, •„U◊˜H 23H
•ı⁄Uó
◊„UÊ’Ê„UÙ = „U ◊„UÊ’Ê„UÙ ◊„UØ = ◊„UÊŸ˜
Ã = •Ê¬∑§ M§¬◊˜ = M§¬∑§Ù
{
’„ÈUflÄòÊŸòÊ◊˜ = ’„ÈUà ◊Èπ •ı⁄U
ŸòÊÙ¥flÊ‹
ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔÊ = Œπ∑§⁄U

{
’„ÈU’Ê„UÍL§¬ÊŒ◊˜= ’„UÈà „UÊÕ,
¡¢ÉÊÔUÊ •ı⁄U ¬Ò⁄UÙfl¥ Ê‹
‹Ù∑§Ê—
¬˝√ÿÁÕÃÊ—
=
=
‚’ ‹Ùª
√ÿÊ∑ȧ‹ „UÙ ⁄U„U „Ò¥U
{
’„ÍÍŒ⁄U◊˜ = ’„ÈUà ©UŒ⁄UÙ¥flÊ‹
(•ı⁄U)
ÃÕÊ
•„U◊˜
=
=
ÃÕÊ
◊Ò¥

{ ’„ÈUÃ-‚Ë
’„ÈUŒ¢c≈˛UÊ∑§⁄UÊ‹◊˜= ŒÊ…∏UÙ¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
•àÿãà Áfl∑§⁄UÊ‹
(•Á¬) = { ÷Ë⁄U„UÊ(√ÿÊ∑È
„Í°U)–
§‹ „UÙ
 •äÿÊÿ 11 261
Ÿ÷—S¬Î‡Ê¢ ŒËåÃ◊Ÿ∑§fláÊZ
√ÿÊûÊÊŸŸ¢ ŒËåÃÁfl‡ÊÊ‹ŸòÊ◊Ô˜–
ŒÎc≈˜UÔflÔUÊ Á„U àflÊ¢ ¬˝√ÿÁÕÃÊãÃ⁄UÊà◊Ê
œÎÁâ Ÿ ÁflãŒÊÁ◊ ‡Ê◊¢ ø ÁflcáÊÊH 24H
Ÿ÷—S¬Î‡Ê◊˜ , ŒËåÃ◊˜ , •Ÿ∑§fláʸ◊˜ , √ÿÊûÊÊŸŸ◊˜,
ŒËåÃÁfl‡ÊÊ‹ŸòÊ◊˜ , ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔ Ê, Á„U, àflÊ◊˜ , ¬˝√ÿÁÕÃÊãÃ⁄UÊà◊Ê,
œÎÁÃ◊˜ , Ÿ, ÁflãŒÊÁ◊, ‡Ê◊◊˜ , ø, ÁflcáÊÙH 24H
Á„U = ÄÿÙ¢Á∑§ àflÊ◊˜ = •Ê¬∑§Ù
ÁflcáÊÙ = „U ÁflcáÊÙ! ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔÊ = Œπ∑§⁄U
Ÿ÷—S¬Î‡Ê◊˜ = { •Ê∑§Ê‡Ê∑§Ù S¬‡Ê¸

ŒËåÃ◊˜
∑§⁄UŸflÊ‹,
= ŒŒËåÿ◊ÊŸ,
¬˝√ÿÁÕÃÊãÃ⁄UÊà◊Ê= { ÷ÿ÷Ëà •ã×-
∑§⁄UáÊflÊ‹Ê (◊Ò¥)
{
•Ÿ∑§fláʸ◊˜ = •Ÿ∑§ fláÊÙZ‚ ÿÈÄÃ
(ÃÕÊ) œÎÁÃ◊˜ = œË⁄U¡
{
√ÿÊûÊÊŸŸ◊˜ = »Ò§‹Êÿ „ÈU∞ ◊Èπ
(•ı⁄U)
ø
‡Ê◊◊˜
=
=
•ı⁄U
‡ÊÊÁãÃ
ŒËåÃÁfl‡ÊÊ‹ŸòÊ◊˜ ={¬˝∑§Ê‡Ê◊ÊŸ
Áfl‡ÊÊ‹ ŸòÊÙ¥‚ ÿÈÄÃ
Ÿ
ÁflãŒÊÁ◊
=
=
Ÿ„UË¥
¬ÊÃÊ „Í°U–
Œ¢c≈˛UÊ∑§⁄UÊ‹ÊÁŸ ø Ã ◊ÈπÊÁŸ
ŒÎc≈˜Ufl
Ô ÒUÔ fl ∑§Ê‹ÊŸ‹‚ÁãŸ÷ÊÁŸ–
ÁŒ‡ÊÊ Ÿ ¡ÊŸ Ÿ ‹÷ ø ‡Ê◊¸
¬˝‚ËŒ Œfl‡Ê ¡ªÁãŸflÊ‚H 25H
Œ¢c≈UU˛ÊÔ ∑§⁄UÊ‹ÊÁŸ, ø, Ã, ◊ÈπÊÁŸ, ŒÎc≈ŨflÔ UÔÊ, ∞fl, ∑§Ê‹ÊŸ‹‚ÁãŸ÷ÊÁŸ,
ÁŒ‡Ê—, Ÿ, ¡ÊŸ, Ÿ, ‹÷, ø, ‡Ê◊¸, ¬˝‚ËŒ, Œfl‡ Ê, ¡ªÁãŸflÊ‚H 25H
•ı⁄U „U ÷ªflŸ˜!ó

Œ¢c≈˛UÊ∑§⁄UÊ‹ÊÁŸ= {ŒÊ…∏Áfl∑§⁄UUÙ¥∑§Ê‹∑§Ê⁄UáÊ ø = •ı⁄U

262 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

∑§Ê‹ÊŸ‹-
‚ÁãŸ÷ÊÁŸ
Ã
{¬˝‹ÿ∑§Ê‹∑§Ë
= •ÁÇŸ∑§ ‚◊ÊŸ
¬˝ÖflÁ‹Ã
= •Ê¬∑
ø
‡Ê◊¸
∞fl
Ÿ
•ı⁄U
‚Èπ
÷Ë
=
=
=
=
Ÿ„UË¥
◊ÈπÊÁŸ = ◊ÈπÙ¥∑§Ù ‹÷ =
¬ÊÃÊ „Í°U– (ß‚Á‹ÿ)
ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔÊ = Œπ∑§⁄U (◊Ò¥) Œfl‡Ê =
„U Œfl‡Ê!
ÁŒ‡Ê—
Ÿ
= ÁŒ‡ÊÊ•Ù¥∑§Ù
= Ÿ„UË¥
¡ªÁãŸflÊ‚ =
(•Ê¬){
„U ¡ªÁãŸflÊ‚!

¡ÊŸ = ¡ÊŸÃÊ „Í°U ¬˝‚ËŒ = ¬˝‚㟠„UÙ¥–

[ŒÙŸÙ¥ ‚ŸÊ•Ù¥∑§ ÿÙhÊ•Ù¥∑§Ù Áfl⁄UÊ≈˜U-SflM§¬∑§ ◊Èπ◊¥ ¬˝fl‡Ê „UÙ∑§⁄U
Ÿc≈UÔU „UÙÃ „ÈU∞ ŒπŸÊ–]
•◊Ë ø àflÊ¢ œÎÃ⁄UÊc≈˛Sÿ ¬ÈòÊÊ—
‚fl¸ ‚„ÒUflÊflÁŸ¬Ê‹‚YÔÒU—–
÷Ëc◊Ê º˝ÊáÊ— ‚ÍìÈòÊSÃÕÊ‚ÊÒ
‚„UÊS◊ŒËÿÒ⁄UÁ¬ ÿÊœ◊ÈÅÿÒ—H 26H
flÄòÊÊÁáÊ Ã àfl⁄U◊ÊáÊÊ Áfl‡ÊÁãÃ
Œ¢c≈˛Ê∑§⁄UÊ‹ÊÁŸ ÷ÿÊŸ∑§ÊÁŸ–
∑§ÁøÁm‹ÇŸÊ Œ‡ÊŸÊãÃ⁄U·È
‚ãŒÎ‡ÿãÃ øÍÁáʸÃÒL§ûÊ◊ÊXÔÒU—H 27H
•◊Ë, ø, àflÊ◊˜, œÎÃ⁄UÊc≈UÔ˛Sÿ, ¬ÈòÊÊ—, ‚fl¸, ‚„U, ∞fl,
•flÁŸ¬Ê‹‚æ˜UÉÔ ÊÒ—, ÷Ëc◊—, º˝ÙáÊ—, ‚ÍìÈòÊ—, ÃÕÊ, •‚ı,
‚„U, •S◊ŒËÿÒ—, •Á¬, ÿÙœ◊ÈÅÿÒ—H 26H
flÄòÊÊÁáÊ, Ã, àfl⁄U◊ÊáÊÊ—, Áfl‡ÊÁãÃ, Œ¢c≈UÔ˛Ê∑§⁄UÊ‹ÊÁŸ,
÷ÿÊŸ∑§ÊÁŸ, ∑§ÁøØ , Áfl‹ÇŸÊ—, Œ‡ÊŸÊãÃ⁄U·È , ‚¢ŒÎ‡ÿãÃ,
øÍÌáÊÃÒ—, ©UûÊ◊ÊXÔÒU—H 27H
 •äÿÊÿ 11 263
•ı⁄U ◊Ò¥ ŒπÃÊ „Í°U Á∑§ó
•◊Ë = fl
‚fl¸, ∞fl = ‚÷Ë
‚„U {
= ‚Á„UÃ
(‚’-∑§-‚’)
œÎÃ⁄UÊc≈˛USÿ = œÎÃ⁄UÊc≈˛U∑§ Ã = •Ê¬∑§
¬ÈòÊÊ— = ¬ÈòÊ
{
Œ¢c≈˛UÊ∑§⁄UÊ‹ÊÁŸ= ŒÊ…∏UÙ¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
‚„U {
•flÁŸ¬Ê‹‚YÔÒ—,= ⁄UÊ¡Ê•Ù¥∑§
‚◊ÈŒÊÿ‚Á„Uà ÷ÿÊŸ∑§ÊÁŸ = ÷ÿÊŸ∑§
Áfl∑§⁄UÊ‹

àflÊ◊˜ = •Ê¬◊¥ flÄòÊÊÁáÊ = ◊ÈπÙ¥◊¥

(¬˝Áfl‡ÊÁãÃ)= ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U àfl⁄U◊ÊáÊÊ— = ’«∏U flª‚ Œı«∏UÃ „U∞È
ø
÷Ëc◊—
= •ı⁄U
= ÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U, {
Áfl‡ÊÁãà = ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U
(•ı⁄U)
º˝ÙáÊ— = º˝ÙáÊÊøÊÿ¸ ∑§ÁøØ = ∑§ß¸U ∞∑§
ÃÕÊ = ÃÕÊ øÍÁáʸÃÒ— = øÍáʸ „ÈU∞
•‚ı = fl„U
‚ÍìÈòÊ— = ∑§áʸ (•ı⁄U)
©UûÊ◊ÊXÔÒU— = { Á‚⁄UÙ‚¥ Á„UÃ
(•Ê¬∑§)
•S◊ŒËÿÒ— = „U◊Ê⁄U ¬ˇÊ∑§ Œ‡ÊŸÊãÃ⁄U·È = ŒÊ°ÃÙ¥∑§ ’Ëø◊¥
•Á¬ = ÷Ë Áfl‹ÇŸÊ— = ‹ª „ÈU∞
ÿÙœ◊ÈÅÿÒ— = ¬˝œÊŸ ÿÙhÊ•Ù¥∑§ ‚ãŒÎ‡ÿãÃ = ŒËπ ⁄U„U „Ò¥U–
[ŸŒË •ı⁄U ‚◊Ⱥ˝∑§ ŒÎc≈UÔUÊãÂ ¬˝fl‡Ê∑§ ŒÎ‡ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿÕÊ ŸŒËŸÊ¢ ’„UflÊ˘ê’ÈflªÊ—
‚◊Ⱥ˝◊flÊÁ÷◊ÈπÊ º˝flÁãÖ
ÃÕÊ ÃflÊ◊Ë Ÿ⁄U‹Ê∑§flË⁄UÊ
Áfl‡ÊÁãà flÄòÊÊáÿÁ÷ÁflÖfl‹ÁãÃH 28H
ÿÕÊ, ŸŒËŸÊ◊˜ , ’„Ufl—, •ê’ÈflªÊ—, ‚◊Ⱥ˝◊˜, ∞fl, •Á÷◊ÈπÊ—,
º˝flÁãÃ, ÃÕÊ, Ãfl, •◊Ë, Ÿ⁄U‹Ù∑§flË⁄UÊ—, Áfl‡ÊÁãÃ,
flÄòÊÊÁáÊ, •Á÷ÁflÖfl‹ÁãÃH 28H
•ı⁄U „U Áfl‡fl◊ÍÃ¸!ó
ÿÕÊ = ¡Ò‚ ŸŒËŸÊ◊˜ = ŸÁŒÿÙ¥∑§
264 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
’„Ufl— = ’„ÈUÃ-‚ ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
{
•ê’ÈflªÊ— = ¡‹∑§ ¬˝flÊ„U
(SflÊ÷ÊÁfl∑§ „UË)
ÃÕÊ
•◊Ë
= flÒ‚ „UË
= fl
‚◊Ⱥ˝◊˜ = ‚◊Ⱥ∑˝ § Ÿ⁄U‹Ù∑§flË⁄UÊ— = Ÿ⁄U‹Ù∑§∑§ flË⁄U (÷Ë)
∞fl = „UË Ãfl = •Ê¬∑§
•Á÷◊ÈπÊ— = ‚ê◊Èπ •Á÷ÁflÖfl‹ÁãÃ=¬˝ÖflÁ‹Ã
º˝flÁãà {
= Œı«∏UÃ „Ò¥ •ÕʸØ
‚◊Ⱥ˝◊¥ ¬˝fl‡Ê
flÄòÊÊÁáÊ = ◊ÈπÙ¥◊¥
Áfl‡ÊÁãà = ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
[ŒË¬∑§ •ı⁄U ¬Ã¢ªÔU∑§ ŒÎc≈UÔÊãÂ ŸÊ‡Ê∑§ ŒÎ‡ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿÕÊ ¬˝ŒËåâ
Öfl‹Ÿ¢ ¬ÃXÔUÊ
Áfl‡ÊÁãà ŸÊ‡ÊÊÿ ‚◊ÎhflªÊ—–
ÃÕÒfl ŸÊ‡ÊÊÿ Áfl‡ÊÁãà ‹Ê∑§Ê-
SÃflÊÁ¬ flÄòÊÊÁáÊ ‚◊ÎhflªÊ—H 29H
ÿÕÊ, ¬˝ŒËåÃ◊˜ , Öfl‹Ÿ◊˜ , ¬ÃXÔUÊ—, Áfl‡ÊÁãÃ, ŸÊ‡ÊÊÿ,
‚◊ÎhflªÊ—, ÃÕÊ, ∞fl, ŸÊ‡ÊÊÿ, Áfl‡ÊÁãÃ, ‹Ù∑§Ê—,
Ãfl, •Á¬, flÄòÊÊÁáÊ, ‚◊ÎhflªÊ—H 29H
•ÕflÊó
ÿÕÊ =
¡Ò‚ ∞fl =
„UË (ÿ)
¬ÃXÔUÊ— =
¬Ã¢ª (◊Ù„Ufl‡Ê) ‹Ù∑§Ê— =
‚’ ‹Ùª
ŸÊ‡ÊÊÿ =
Ÿc≈UÔU „UÙŸ∑§ Á‹ÿ •Á¬ ÷Ë =
¬˝ŒËåÃ◊˜ =
¬˝ÖflÁ‹Ã ŸÊ‡ÊÊÿ =
•¬Ÿ ŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿ
Öfl‹Ÿ◊˜ =
•ÁÇŸ◊¥ Ãfl =
•Ê¬∑§
{
‚◊ÎhflªÊ— = •Áà flª‚ flÄòÊÊÁáÊ =
◊ÈπÙ¥◊¥
Œı«∏UÃ „ÈU∞
Áfl‡ÊÁãà = ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
‚◊ÎhflªÊ— = {
•Áà flª‚
Œı«∏UÃ „UÈ∞
ÃÕÊ = flÒ‚ Áfl‡ÊÁãà = ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 11 265
[‚’ ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù ª˝‚Ÿ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ Ã¡Ù◊ÿ ÷ÿÊŸ∑§ Áfl‡flM§¬∑§Ê fláʸŸ–]
‹Á‹sÔ‚ ª˝‚◊ÊŸ— ‚◊ãÃÊ-
ÀÔ‹Ê∑§Êã‚◊ª˝ÊãflŒŸÒÖfl¸‹Áj— –
Ã¡ÊÁ÷⁄UʬÍÿ¸ ¡ªà‚◊ª˝¢
÷Ê‚SÃflÊªÊ˝ — ¬˝Ã¬Áãà ÁflcáÊÊH 30H
‹Á‹sÔ‚, ª˝‚◊ÊŸ—, ‚◊ãÃÊØ , ‹Ù∑§ÊŸ˜ , ‚◊ª˝ÊŸ˜ ,
flŒŸÒ—, Öfl‹Áj—, Ã¡ÙÁ÷—, •Ê¬Íÿ¸, ¡ªÃ˜ , ‚◊ª˝◊˜ ,
÷Ê‚—, Ãfl, ©Uª˝Ê—, ¬˝Ã¬ÁãÃ, ÁflcáÊÙH 30H
•ı⁄U •Ê¬ ©UŸó
‚◊ª˝ÊŸ˜ = ‚ê¬Íáʸ Ãfl = •Ê¬∑§Ê
‹Ù∑§ÊŸ˜ = ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù ©Uª˝Ê— = ©Uª˝
Öfl‹Áj— = ¬˝Ö flÁ‹Ã ÷Ê‚— = ¬˝∑§Ê‡Ê
flŒŸÒ— = ◊ÈπÙ¥mÊ⁄UÊ ‚◊ª˝◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
ª˝‚◊ÊŸ— = ª˝Ê‚ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ¡ªÃ˜ = ¡ªÃ˜∑§Ù
‚◊ãÃÊØ = ‚’ •Ù⁄U‚ Ã¡ÙÁ÷— = Ã¡∑§ mÊ⁄UÊ
‹Á‹sÔ‚ = ’Ê⁄U-’Ê⁄U øÊ≈U ⁄U„U „Ò¥U, •Ê¬Íÿ¸ = ¬Á⁄U¬Íáʸ ∑§⁄U∑§
ÁflcáÊÊ = „U ÁflcáÊÙ! ¬˝Ã¬Áãà = Ã¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
[©Uª˝M§¬œÊ⁄UË ÷ªflÊŸ˜∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ê ¬˝‡Ÿ–]
•ÊÅÿÊÁ„U ◊
∑§Ê ÷flʟȪ˝M§¬Ê
Ÿ◊Ê˘SÃÈ Ã Œflfl⁄U ¬˝‚ËŒ–
ÁflôÊÊÃÈÁ◊ë¿UÊÁ◊ ÷flãÃ◊Êl¢
Ÿ Á„U ¬˝¡ÊŸÊÁ◊ Ãfl ¬˝flÎÁûÊ◊Ô˜H 31H
•ÊÅÿÊÁ„U, ◊, ∑§—, ÷flÊŸ˜ , ©Uª˝M§¬—, Ÿ◊—, •SÃÈ, Ã,
Œflfl⁄U,¬˝‚ËŒ, ÁflôÊÊÃÈ◊˜ , ßë¿UÊÁ◊, ÷flãÃ◊˜ , •Êl◊˜ ,
Ÿ, Á„U, ¬˝¡ÊŸÊÁ◊, Ãfl, ¬˝flÎÁûÊ◊˜H 31H
266 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
„U ÷ªflŸ˜Ô! ∑Χ¬Ê ∑§⁄U∑§ó
◊ = ◊ȤÊ •Êl◊˜ = •ÊÁŒ¬ÈL§·
•ÊÅÿÊÁ„U = ’ËÊßÿ (Á∑§) ÷flãÃ◊˜ = •Ê¬∑§Ù (◊Ò¥)
÷flÊŸ˜ = •Ê¬
©Uª˝M§¬— = ©Uª˝M§¬flÊ‹ ÁflôÊÊÃÈ◊˜ = Áfl‡Ê·M§¬‚ ¡ÊŸŸÊ
∑§— = ∑§ıŸ „Ò¥U? ßë¿UÊÁ◊ = øÊ„UÃÊ „Í°U;
Œflfl⁄U = „U ŒflÙ¥◊¥ üÊc∆U! Á„U = ÄÿÙ¥Á∑ (◊Ò¥)
Ã = •Ê¬∑§Ù Ãfl = •Ê¬∑§Ë
Ÿ◊— = Ÿ◊S∑§Ê⁄U ¬˝flÎÁûÊ◊˜ = ¬˝flÎÁûÊ∑§Ù
•SÃÈ = „UÙ– (•Ê¬) Ÿ = Ÿ„UË¥
¬˝‚ËŒ = ¬˝‚㟠„UÙßÿ– ¬˝¡ÊŸÊÁ◊ = ¡ÊŸÃÊ–
[“‹Ù∑§Ù¥∑§Ù Ÿc≈U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝flÎûÊ „ÈU•Ê ◊Ò¥ ◊„UÊ∑§Ê‹ „Í°” ßàÿÊÁŒ
fløŸÙ¥mÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜∑§Ê ©UûÊ⁄U–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
∑§Ê‹Ê˘ÁS◊ ‹Ê∑§ˇÊÿ∑Î§à¬˝flÎhÊ
‹Ê∑§Êã‚◊Ê„UÃȸÁ◊„U ¬˝flÎûÊ—–
´§Ã˘Á¬ àflÊ¢ Ÿ ÷ÁflcÿÁãà ‚fl¸
ÿ˘flÁSÕÃÊ— ¬˝àÿŸË∑§·È ÿÊœÊ—H 32H
∑§Ê‹—, •ÁS◊, ‹Ù∑§ˇÊÿ∑ΧØ , ¬˝flÎh—, ‹Ù∑§ÊŸ˜ ,
‚◊Ê„UÃȨ̀◊˜ , ß„U, ¬˝flÎûÊ—, ´§Ã, •Á¬, àflÊ◊˜ , Ÿ, ÷ÁflcÿÁãÃ,
‚fl¸, ÿ, •flÁSÕÃÊ—, ¬˝àÿŸË∑§·È , ÿٜʗH 32H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹, „U •¡È¸Ÿ! ◊Ò¥ó

‹Ù∑§ˇÊÿ∑ΧØ= {∑§⁄U‹Ù∑§Ù¥Ÿfl∑Ê‹Ê§Ê ŸÊ‡Ê ‹Ù∑§ÊŸ˜

‚◊Ê„UÃȸ◊˜
= ߟ ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù
= Ÿc≈UUÔ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
¬˝flÎh—
∑§Ê‹—
=
=
’…∏UÊ „ÈU•Ê
◊„UÊ∑§Ê‹
¬˝flÎûÊ— {
= ¬˝flÎûÊ „ÈU•Ê „Í°U–
(ß‚Á‹ÿ)
•ÁS◊ = „Í°U– ÿ = ¡Ù
ß„U = ß‚ ‚◊ÿ ¬˝àÿŸË∑§·È = ¬˝ÁìÁˇÊÿÙ¥∑§Ë ‚ŸÊ◊¥
 •äÿÊÿ 11 267
•flÁSÕÃÊ— = ÁSÕà •Á¬ = ÷Ë
ÿٜʗ = ÿÙhÊ ‹Ùª „Ò¥U, Ÿ = Ÿ„UË¥

{
(Ã) = fl ⁄U„U¥ª •ÕʸÃÔ˜ Ã⁄U ÿÈh
‚fl̧ = ‚’ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ÷Ë ßŸ
÷ÁflcÿÁãà =
àflÊ◊˜ = Ã⁄U ‚’∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÙ
´§Ã = Á’ŸÊ ¡ÊÿªÊ–
[ÁŸÁ◊ûÊ◊ÊòÊ „UÙ∑§⁄U ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§ ¬˝Áà ÷ªflÊŸ˜∑§Ë •ÊôÊÊ–]
ÃS◊Êûfl◊ÈÁûÊc∆U ÿ‡ÊÊ ‹÷Sfl
Á¡àflÊ ‡ÊòÊÍã÷Èæ˜U ˇfl ⁄UÊÖÿ¢ ‚◊Îh◊Ô˜–
◊ÿÒflÒÃ ÁŸ„UÃÊ— ¬Ífl¸◊fl
ÁŸÁ◊ûÊ◊ÊòÊ¢ ÷fl ‚√ÿ‚ÊÁøŸÔ˜H 33H
ÃS◊ÊØ , àfl◊˜ , ©UÁûÊc∆U, ÿ‡Ê—, ‹÷Sfl, Á¡àflÊ, ‡ÊòÊÍŸ˜ ,
÷Èæ˜Uˇfl, ⁄UÊÖÿ◊˜ , ‚◊Îh◊˜ , ◊ÿÊ, ∞fl, ∞Ã, ÁŸ„UÃÊ—,
¬Ífl¸◊˜ , ∞fl, ÁŸÁ◊ûÊ◊ÊòÊ◊˜ , ÷fl, ‚√ÿ‚ÊÁøŸ˜H 33H
ÃS◊ÊØ =•Ã∞fl ÷Èæ˜U ˇfl = ÷Ùª–
àfl◊˜ =ÃÍ ∞Ã = ÿ ‚’ (‡ÊÍ⁄UflË⁄U)
©UÁûÊc∆U =©U∆U! ¬Ífl¸◊˜, ∞fl = ¬„U‹„UË‚
ÿ‡Ê— =ÿ‡Ê ◊ÿÊ = ◊⁄U „UË mÊ⁄UÊ
‹÷Sfl =¬˝Êåà ∑§⁄U (•ı⁄U) ÁŸ„UÃÊ— = ◊Ê⁄U „È∞ „ÒU¢–
‡ÊòÊÍŸ˜ =‡ÊòÊÈ•Ù¥∑§Ù ‚√ÿ‚ÊÁøŸ˜ = „U ‚√ÿ‚ÊÁøŸ˜!*

{
Á¡àflÊ =¡ËÃ∑§⁄U ÁŸÁ◊ûÊ◊ÊòÊ◊˜, ÃÍ ÃÙ
‚◊Îh◊˜ {
= œŸ-œÊãÿ‚
‚ê¬ãŸ
∞fl = ∑§fl‹
ÁŸÁ◊ûÊ◊ÊòÊ
⁄UÊÖÿ◊˜ = ⁄UÊÖÿ∑§Ù ÷fl = ’Ÿ ¡Ê–
* ’Êÿ¥ „UÊÕ‚ ÷Ë ’ÊáÊ ø‹ÊŸ∑§Ê •èÿÊ‚ „UÊŸ‚ •¡È¸Ÿ∑§Ê ŸÊ◊ ““‚√ÿ‚ÊøË””
„ÈU•Ê ÕÊ–
268 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
º˝ÊáÊ¢ ø ÷Ëc◊¢ ø ¡ÿº˝Õ¢ ø
∑§áÊZ ÃÕÊãÿÊŸÁ¬ ÿÊœflË⁄UÊŸÔ˜–
◊ÿÊ „UÃÊ¢Sàfl¢ ¡Á„U ◊Ê √ÿÁÕc∆UÊ
ÿÈäÿSfl ¡ÃÊÁ‚ ⁄UáÊ ‚¬àŸÊŸÔ˜H 34H
º˝ÙáÊ◊˜ , ø, ÷Ëc◊◊˜ , ø, ¡ÿº˝Õ◊˜ , ø, ∑§áʸ◊˜ , ÃÕÊ,
•ãÿÊŸ˜ , •Á¬, ÿÙœflË⁄UÊŸ˜ , ◊ÿÊ, „UÃÊŸ˜ , àfl◊˜ , ¡Á„U,
◊Ê, √ÿÁÕc∆UÊ—, ÿÈäÿSfl, ¡ÃÊÁ‚, ⁄UáÊ, ‚¬àŸÊŸ˜H 34H
ÃÕÊ ßŸó
º˝ÙáÊ◊˜ = º˝ÙáÊÊøÊÿ¸ „UÃÊŸ˜ = ◊Ê⁄U „ÈU∞
ø = •ı⁄U ÿÙœflË⁄UÊŸ˜ = ‡ÊÍ⁄UflË⁄U ÿÙhÊ•Ù¥∑§Ù
÷Ëc◊◊˜ = ÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U àfl◊˜ = ÃÍ
ø = ÃÕÊ ¡Á„U = ◊Ê⁄U–
¡ÿº˝Õ◊˜ =
ø =
¡ÿº˝Õ
•ı⁄U {
◊Ê, √ÿÁÕc∆UÊ— = ÷ÿ ◊à ∑§⁄U–
(ÁŸ—‚¢Œ„U ÃÍ)
∑§áʸ◊˜ = ∑§áʸ ⁄UáÊ = ÿÈh◊¥
ÃÕÊ = ÃÕÊ ‚¬àŸÊŸ˜ = flÒÁ⁄UÿÙ¥∑§Ù
•ãÿÊŸ˜ , •Á¬= •ı⁄U ÷Ë ’„UÈÃ-‚ ¡ÃÊÁ‚ = ¡ËÃªÊ– (ß‚Á‹ÿ)
◊ÿÊ = ◊⁄U mÊ⁄UÊ ÿÈäÿSfl = ÿÈh ∑§⁄U–
[÷ªflÊŸ˜∑§ fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U •¡È¸Ÿ∑§Ê ÷ÿ÷Ëà •ı⁄U ªŒ˜ÔªŒ „UÙŸÊ–]
‚Ü¡ÿ ©UflÊø
∞Ãë¿˛‰UàflÊ fløŸ¢ ∑§‡ÊflSÿ
∑ΧÃÊÜ¡Á‹fl¸¬◊ÊŸ— Á∑§⁄UË≈UË–
Ÿ◊S∑ΧàflÊ ÷Íÿ ∞flÊ„U ∑ΧcáÊ¢
‚ªŒ˜ÔªŒ¢ ÷ËÃ÷Ë× ¬˝áÊêÿH 35H
∞ÃØ , üÊÈàflÊ, fløŸ◊˜ , ∑§‡ÊflSÿ, ∑ΧÃÊÜ¡Á‹—, fl¬◊ÊŸ—,
Á∑§⁄UË≈UË, Ÿ◊S∑ΧàflÊ, ÷Íÿ—, ∞fl, •Ê„U, ∑ΧcáÊ◊˜ , ‚ªŒ˜ª
Ô Œ◊˜,
÷ËÃ÷Ë×, ¬˝áÊêÿH 35H
 •äÿÊÿ 11 269
ß‚∑§ ¬‡øÊØ ‚¢¡ÿ ’Ù‹, „U ⁄UÊ¡Ÿ˜!ó
∑§‡ÊflSÿ = ∑§‡Êfl÷ªflÊŸ˜∑§ ∞fl = ÷Ë
∞ÃØ
fløŸ◊˜
=
=
ß‚
fløŸ∑§Ù
÷ËÃ÷Ë× = {
•àÿãà ÷ÿ÷ËÃ
„UÙ∑§⁄U
üÊÈàflÊ = ‚ÈŸ∑§⁄U ¬˝áÊêÿ = ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U∑§
Á∑§⁄UË≈UË =
∑ΧÃÊÜ¡Á‹— =
◊È∑ȧ≈UœÊ⁄UË •¡È¸Ÿ
„UÊÕ ¡Ù«∏U∑§⁄U
∑ΧcáÊ◊˜ = ÷ªflÊŸ˜{
üÊË∑ΧcáÊ∑§ ¬˝ÁÃ
fl¬◊ÊŸ— = ∑§Ê°¬ÃÊ „ÈU•Ê
Ÿ◊S∑ΧàflÊ = Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§, ‚ªŒ˜ÔªŒ◊˜ = ªŒ˜ÔªŒ flÊáÊË‚
÷Íÿ— = ÁÔ»§⁄U •Ê„U = ’Ù‹Êó
[÷ªflÊŸ˜∑§ ◊„Uûfl∑§Ê fláʸŸ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
SÕÊŸ NU·Ë∑§‡Ê Ãfl ¬˝∑§Ëàÿʸ
¡ªà¬˝NUcÿàÿŸÈ⁄UÖÿÃ ø–
⁄UˇÊÊ¢Á‚ ÷ËÃÊÁŸ ÁŒ‡ÊÊ º˝flÁãÃ
‚fl̧ Ÿ◊SÿÁãà ø Á‚h‚YÔÊ— H 36H
SÕÊŸ, NU·Ë∑§‡Ê, Ãfl, ¬˝∑§Ëàÿʸ, ¡ªÃ˜ , ¬˝NUcÿÁÃ, •ŸÈ⁄UÖÿÃ,
ø, ⁄UˇÊÊ¢Á‚, ÷ËÃÊÁŸ, ÁŒ‡Ê—, º˝flÁãÃ, ‚fl¸, Ÿ◊SÿÁãÃ,
ø, Á‚h‚YÔUÊ—H 36H
•¡È¸Ÿ ’Ù‹ó
NU·Ë∑§‡Ê = „U •ãÃÿʸÁ◊Ÿ˜! ¬˝NUcÿÁà = •Áà „UÁ·¸Ã „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU
SÕÊŸ {
= ÿ„U ÿÙÇÿ „UË „ÒU ø = •ı⁄U

Ãfl
(緤)
= •Ê¬∑§ {
•ŸÈ⁄UÖÿÃ = •ŸÈ⁄Uʪ∑§Ù ÷Ë ¬˝ÊåÃ
„UÙ ⁄U„UÊ „ÒU (ÃÕÊ)
{
¬˝∑§Ëàÿʸ = ŸÊ◊-ªÈáÊ •ı⁄U
¬˝÷Êfl∑§ ∑§ËøŸ‚ ÷ËÃÊÁŸ = ÷ÿ÷ËÃ
¡ªÃ˜ = ¡ªÃ˜ ⁄UˇÊÊ¢Á‚ = ⁄UÊˇÊ‚‹Ùª
270 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
ÁŒ‡Ê— = ÁŒ‡ÊÊ•Ù¥◊¥ ‚fl̧ = ‚’
º˝flÁãà = ÷ʪ ⁄U„U „Ò¥U Á‚h‚YÔUÊ— = Á‚hªáÊÙ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ
ø = •ı⁄U Ÿ◊SÿÁãà = Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
∑§S◊ÊìÊ Ã
Ÿ Ÿ◊⁄Uã◊„UÊà◊ŸÔ˜
ª⁄UËÿ‚ ’˝rÊÔáÊÊ˘åÿÊÁŒ∑§òÊ¸–
•Ÿãà Œfl‡Ê ¡ªÁãŸflÊ‚
àfl◊ˇÊ⁄¢U ‚Œ‚ûÊà¬⁄¢U ÿÃÔ˜H 37H
∑§S◊ÊØ , ø, Ã, Ÿ, Ÿ◊⁄UŸ˜ , ◊„UÊà◊Ÿ˜ , ª⁄UËÿ‚, ’˝rÊÔáÊ—,
•Á¬, •ÊÁŒ∑§òÊ¸, •ŸãÃ, Œfl‡Ê, ¡ªÁãŸflÊ‚, àfl◊˜ ,
•ˇÊ⁄U◊˜ , ‚Ø , •‚Ø , Ãà¬⁄U◊˜ , ÿØH 37H
◊„UÊà◊Ÿ˜ =
„U ◊„UÊà◊Ÿ˜! Œfl‡Ê =„U Œfl‡Ê!
’˝rÊÔáÊ— =
’˝rÊÔÊ∑§ ¡ªÁãŸflÊ‚ =„U ¡ªÁãŸflÊ‚!
•Á¬ ÷Ë= ÿØ =¡Ù
•ÊÁŒ∑§òÊ¸ =
•ÊÁŒ∑§Ãʸ ‚Ø =‚Ø,
ø =
•ı⁄U •‚Ø =•‚Ø (•ı⁄U)
ª⁄UËÿ‚ =
‚’‚ ’«∏U Ãà¬⁄U◊˜ = ©UŸ‚ ¬⁄U

{
Ã =
•Ê¬∑§ Á‹ÿ (ÿ) •ˇÊ⁄U •ÕʸØ
∑§S◊ÊØ =
∑Ò§‚ •ˇÊ⁄U◊˜ = ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ

{
Ÿ, Ÿ◊⁄UŸ˜ = Ÿ◊S∑§Ê⁄U Ÿ ∑§⁄¥U
(ÄÿÙ¥Á∑§) (ÃØ)
’˝rÊÔ „Ò¥U,
= fl„U
•Ÿãà = „U •ŸãÃ! àfl◊˜ = •Ê¬ („UË „Ò¥U)–
[•ŸãÃM§¬ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ë SÃÈÁà •ı⁄U ’Ê⁄Uê’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U–]
àfl◊ÊÁŒŒfl— ¬ÈL§·— ¬È⁄UÊáÊ-
Sàfl◊Sÿ Áfl‡flSÿ ¬⁄¢U ÁŸœÊŸ◊Ô–˜
flûÊÊÁ‚ fll¢ ø ¬⁄¢U ø œÊ◊
àflÿÊ Ãâ Áfl‡fl◊ŸãÃM§¬H 38H
 •äÿÊÿ 11 271
àfl◊˜ , •ÊÁŒŒfl—, ¬ÈL§·—, ¬È⁄UÊáÊ—, àfl◊˜ , •Sÿ, Áfl‡flSÿ,
¬⁄U◊˜ , ÁŸœÊŸ◊˜ , flûÊÊ, •Á‚, fll◊˜ , ø, ¬⁄U◊˜ , ø,
œÊ◊, àflÿÊ, ÃÃ◊˜ , Áfl‡fl◊˜, •ŸãÃM§¬H 38H
„U ¬˝÷Ù!ó
àfl◊˜ = •Ê¬ ø = ÃÕÊ
•ÊÁŒŒfl— = •ÊÁŒŒfl (•ı⁄U) fll◊˜ = ¡ÊŸŸÿÙÇÿ (•ı⁄U)
¬È⁄UÊáÊ— = ‚ŸÊß ¬⁄U◊˜ = ¬⁄U◊
¬ÈL§·— = ¬ÈL§· „Ò¥U, œÊ◊ = œÊ◊
àfl◊˜ = •Ê¬ •Á‚ = „Ò¥U–
•Sÿ = ß‚ •ŸãÃM§¬ = „U •ŸãÃM§¬!
Áfl‡flSÿ = ¡ªÃ˜∑§ àflÿÊ = •Ê¬‚ (ÿ„U ‚’)
¬⁄U◊˜ = ¬⁄U◊ Áfl‡fl◊˜ = ¡ªÃ˜
ÁŸœÊŸ◊˜ = •ÊüÊÿ
ø
flûÊÊ
=
=
•ı⁄U
¡ÊŸŸflÊ‹
ÃÃ◊˜
{
= √ÿÊåà •ÕʸØ
¬Á⁄U¬Íáʸ „ÒU–
flÊÿÈÿ¸◊Ê˘ÁÇŸfl¸L§áÊ— ‡Ê‡ÊÊVÔU—
¬˝¡Ê¬ÁÃSàfl¢ ¬˝Á¬ÃÊ◊„U‡ø–
Ÿ◊Ê Ÿ◊SÃ˘SÃÈ ‚„Ud∑Χàfl—
¬ÈŸ‡ø ÷ÍÿÊ˘Á¬ Ÿ◊Ê Ÿ◊SÃH 39H
flÊÿÈ—, ÿ◊—, •ÁÇŸ—, flL§áÊ—, ‡Ê‡ÊÊVÔU—, ¬˝¡Ê¬Á×,
àfl◊˜ , ¬˝Á¬ÃÊ◊„U—, ø, Ÿ◊—, Ÿ◊—, Ã, •SÃÈ , ‚„Ud∑Χàfl—,
¬ÈŸ—, ø, ÷Íÿ—, •Á¬, Ÿ◊—, Ÿ◊—, ÃH 39H
•ı⁄U „U „U⁄U!ó
àfl◊˜ = •Ê¬ flL§áÊ— = flL§áÊ,
flÊÿÈ— = flÊÿÈ , ‡Ê‡ÊÊVÔU— = øãº˝◊Ê,
ÿ◊— = ÿ◊⁄UÊ¡, ¬˝¡Ê¬Á× = ¬˝¡Ê∑§ SflÊ◊Ë ’˝rÊÔÊ
•ÁÇŸ— = •ÁÇŸ, ø = •ı⁄U
272 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
¬˝Á¬ÃÊ◊„U— = ’˝rÊÔÊ∑§ ÷Ë Á¬ÃÊ „ÒU¥– Ã = •Ê¬∑§ Á‹ÿ
Ã = •Ê¬∑§ Á‹ÿ ÷Íÿ— = Á»§⁄U
‚„Ud∑Χàfl—= „U¡Ê⁄UÙ¥ ’Ê⁄U •Á¬ = ÷Ë
Ÿ◊— = Ÿ◊S∑§Ê⁄U! ¬ÈŸ—, ø = ’Ê⁄U-’Ê⁄U
Ÿ◊— = Ÿ◊S∑§Ê⁄U Ÿ◊— = Ÿ◊S∑§Ê⁄U!
•SÃÈ = „UÙ!! Ÿ◊— = Ÿ◊S∑§Ê⁄!!
[‚’ •Ù⁄U‚ ÷ªflÊŸ˜∑§Ù Ÿ◊S∑§Ê⁄U–]
Ÿ◊— ¬È⁄USÃÊŒÕ ¬Îc∆UÃSÃ
Ÿ◊Ê˘SÃÈ Ã ‚fl¸Ã ∞fl ‚fl¸–
•ŸãÃflËÿʸÁ◊ÃÁfl∑˝§◊Sàfl¢
‚flZ ‚◊ÊåŸÙÁ· ÃÃÊ˘Á‚ ‚fl¸—H 40H
Ÿ◊—, ¬È⁄USÃÊØ , •Õ, ¬Îc∆U×, Ã, Ÿ◊—, •SÃÈ, Ã,
‚fl¸Ã—, ∞fl, ‚fl¸, •ŸãÃflËÿ¸, •Á◊ÃÁfl∑˝§◊—, àfl◊˜,
‚fl¸◊˜ , ‚◊ÊåŸÙÁ·, Ã×, •Á‚, ‚fl¸—H 40H
•ı⁄Uó

{
•ŸãÃflËÿ¸ = „U •ŸãÃ
‚Ê◊âÿ¸flÊ‹!
Ÿ◊—
•SÃÈ
= Ÿ◊S∑§Ê⁄U
= „UÙ– (ÄÿÙ¥Á∑§)
Ã = •Ê¬∑§ Á‹ÿ
¬È⁄USÃÊØ = •Êª‚ {
•Á◊ÃÁfl∑˝§◊—= •ŸãÃ
¬⁄UÊ∑˝§◊‡ÊÊ‹Ë
•Õ = •ı⁄U
¬Îc∆U× = ¬Ë¿U‚ ÷Ë àfl◊˜ = •Ê¬
Ÿ◊— = Ÿ◊S∑§Ê⁄U– ‚fl¸◊˜ = ‚’ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ù
‚fl¸ = „U ‚flʸà◊Ÿ˜! ‚◊ÊåŸÙÁ· = √ÿÊåà Á∑§ÿ „ÈU∞ „ÒU¥ ,
Ã = •Ê¬∑§ Á‹ÿ Ã× = ß‚‚ (•Ê¬ „UË)
‚fl¸Ã— = ‚’ •Ù⁄U‚ ‚fl¸— = ‚fl¸M§¬
∞fl = „UË •Á‚ = „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 11 273
[•¬⁄UÊœ∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ë ˇÊ◊Ê-¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]
‚πÁà ◊àflÊ ¬˝‚÷¢ ÿŒÈQ¢§
„U ∑ΧcáÊ „U ÿÊŒfl „U ‚πÁÖ
•¡ÊŸÃÊ ◊Á„U◊ÊŸ¢ ÃflŒ¢
◊ÿÊ ¬˝◊ÊŒÊà¬˝áÊÿŸ flÊÁ¬H 41H
ÿìÊÊfl„UÊ‚ÊÕ¸◊‚à∑ΧÃÊ˘Á‚
Áfl„UÊ⁄U‡ÊƒÿÊ‚Ÿ÷Ê¡Ÿ·È –
∞∑§Ê˘ÕflÊåÿëÿÈà Ãà‚◊ˇÊ¢
ÃàˇÊÊ◊ÿ àflÊ◊„U◊¬˝◊ÿ◊Ô˜H 42H
‚πÊ, ßÁÃ, ◊àflÊ, ¬˝‚÷◊˜ , ÿØ , ©UQ§◊˜ , „U ∑ΧcáÊ,
„U ÿÊŒfl, „U ‚π, ßÁÃ, •¡ÊŸÃÊ, ◊Á„U◊ÊŸ◊˜ , Ãfl, ߌ◊˜ ,
◊ÿÊ, ¬˝◊ÊŒÊØ , ¬˝áÊÿŸ, flÊ, •Á¬H 41H
ÿØ, ø, •fl„UÊ‚ÊÕ¸◊˜, •‚à∑Χ×, •Á‚,
Áfl„UÊ⁄U‡ÊƒÿÊ‚Ÿ÷Ù¡Ÿ·È , ∞∑§—, •ÕflÊ, •Á¬, •ëÿÈÃ,
Ãà‚◊ˇÊ◊˜ , ÃØ , ˇÊÊ◊ÿ, àflÊ◊˜ , •„U◊˜ , •¬˝◊ÿ◊˜H 42H
„U ¬⁄U◊‡fl⁄U!ó
Ãfl = •Ê¬∑§ ◊ÿÊ = ◊Ò¥Ÿ
ߌ◊˜ = ß‚ „U ∑ΧcáÊ = “„U ∑ΧcáÊ!”,
◊Á„U◊ÊŸ◊˜ = ¬˝÷Êfl∑§Ù „U ÿÊŒfl = “„U ÿÊŒfl!”,
•¡ÊŸÃÊ ={ Ÿ ¡ÊŸÃ „ÈU∞
(•Ê¬ ◊⁄U)
„U ‚π
ßÁÃ
=
=
“„U ‚π!”
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
‚πÊ
ßÁÃ
=
=
‚πÊ „Ò¥U,
∞‚Ê
ÿØ = { ¡Ù (∑ȧ¿U Á’ŸÊ
‚Ùø-‚◊¤Ê)
◊àflÊ = ◊ÊŸ∑§⁄U ¬˝‚÷◊˜ = „U∆UÊØ
¬˝áÊÿŸ = ¬˝◊ ‚ ©Q§◊˜ = ∑§„UÊ „ÒU
flÊ = •ÕflÊ ø = •ı⁄U
¬˝◊ÊŒÊØ = ¬˝◊ÊŒ‚ •ëÿÈà = „U •ëÿÈÃ! (•Ê¬)
•Á¬ = ÷Ë ÿØ = ¡Ù (◊⁄ mÊ⁄UÊ)
274 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•fl„UÊ‚ÊÕ¸◊˜=
ÁflŸÙŒ∑§ Á‹ÿ •‚à∑Χ× = •¬◊ÊÁŸÃ Á∑§ÿ ªÿ
Áfl„UÊ⁄U-
‡ÊƒÿÊ‚Ÿ- =
{
Áfl„UÊ⁄U, ‡ÊƒÿÊ,
•Ê‚Ÿ •ı⁄U
•Á‚
ÃØ
= „Ò¥Uó
= fl„U (‚’ •¬⁄UÊœ)
÷Ù¡Ÿ·È
∞∑§—
•ÕflÊ
÷Ù¡ŸÊÁŒ◊¥
=
•∑§‹
=
•ÕflÊ {
•¬˝◊ÿ SflM§¬ •ÕʸØ
•¬˝◊ÿ◊˜ = •Áøãàÿ
¬˝÷ÊflflÊ‹
Ãà‚◊ˇÊ◊˜ = {
©Ÿ ‚πÊ•Ù¥∑§
‚Ê◊Ÿ
àflÊ◊˜
•„U◊˜
= •Ê¬‚
= ◊Ò¥
•Á¬ = ÷Ë ˇÊÊ◊ÿ = ˇÊ◊Ê ∑§⁄UflÊÃÊ „Í°U–
[÷ªflÊŸ˜∑§ •ÁÇÊÿ ¬˝÷Êfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
Á¬ÃÊÁ‚ ‹Ê∑§Sÿ ø⁄UÊø⁄USÿ
àfl◊Sÿ ¬ÍÖÿ‡ø ªÈL§ª¸⁄UËÿÊŸÔ˜–
Ÿ àflà‚◊Ê˘SàÿèÿÁœ∑§— ∑ȧÃÊ˘ãÿÊ
‹Ê∑§òÊÿ˘åÿ¬˝ÁÃ◊¬˝÷Êfl H 43H
Á¬ÃÊ, •Á‚, ‹Ù∑§Sÿ, ø⁄Êø⁄USÿ, àfl◊˜ , •Sÿ, ¬ÍÖÿ—,
ø, ªÈL§—, ª⁄UËÿÊŸ˜ , Ÿ, àflà‚◊—, •ÁSÃ, •èÿÁœ∑§—,
∑ȧ×, •ãÿ—, ‹Ù∑§òÊÿ, •Á¬, •¬˝ÁÃ◊¬˝÷ÊflH 43H
„U Áfl‡fl‡fl⁄U!ó
àfl◊˜
•Sÿ
=
=
•Ê¬
ß‚ {
•¬˝ÁÃ◊¬˝÷Êfl= „U •ŸÈ¬◊
¬˝÷ÊflflÊ‹!
ø⁄UÊø⁄USÿ = ø⁄UÊø⁄U ‹Ù∑§òÊÿ = ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§Ù¥◊¥
‹Ù∑§Sÿ = ¡ªÃ˜∑§ àflà‚◊— = •Ê¬∑§ ‚◊ÊŸ
Á¬ÃÊ = Á¬ÃÊ •Á¬ = ÷Ë
ø = •ı⁄U •ãÿ— = ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ù߸U
ª⁄UËÿÊŸ˜ = ‚’‚ ’«∏U Ÿ = Ÿ„UË¥
ªÈL§— = ªÈL§ (∞fl¢) •ÁSà = „ÒU, (Á»§⁄U)
¬ÍÖÿ— = •Áà ¬Í¡ŸËÿ •èÿÁœ∑§— = •Áœ∑§ (ÃÙ)
•Á‚ = „Ò¥U, ∑ȧ× = ∑Ò§‚ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU?
 •äÿÊÿ 11 275
[¬˝‚㟠„UÊŸ ∞fl¢ •¬⁄UÊœ ‚„UŸ∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]
ÃS◊Êà¬˝áÊêÿ ¬˝ÁáÊœÊÿ ∑§Êÿ¢
¬˝‚ÊŒÿ àflÊ◊„U◊ˇÊ◊Ë«K◊Ô˜–
Á¬Ãfl ¬ÈòÊSÿ ‚πfl ‚ÅÿÈ—
Á¬˝ÿ— Á¬˝ÿÊÿÊ„¸UÁ‚ Œfl ‚Ê…ÈU◊˜ÔH 44H
ÃS◊ÊØ , ¬˝áÊêÿ, ¬˝ÁáÊœÊÿ, ∑§Êÿ◊˜ , ¬˝‚ÊŒÿ, àflÊ◊˜ ,
•„U◊˜ , ߸‡Ê◊˜ , ߸«K◊˜ , Á¬ÃÊ, ßfl, ¬ÈòÊSÿ, ‚πÊ, ßfl,
‚ÅÿÈ—, Á¬˝ÿ—, Á¬˝ÿÊÿÊ—, •„¸UÁ‚, Œfl, ‚Ù…ÈU◊˜H 44H
ÃS◊ÊØ = •Ã∞fl (¬˝÷Ù!) ¬ÈòÊSÿ = ¬ÈòÊ∑§,
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ‚πÊ = ‚πÊ
∑§Êÿ◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù ßfl = ¡Ò‚
{
¬˝ÁáÊœÊÿ = ÷‹Ë÷Ê°Áà ø⁄UáÊÙ¥◊¥
ÁŸflÁŒÃ ∑§⁄U,
‚ÅÿÈ—
Á¬˝ÿ—
=
=
‚πÊ∑§ (•ı⁄U)
¬ÁÃ
¬˝áÊêÿ = ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U∑§, (ßfl) = ¡Ò‚
߸U«UK◊˜ = SÃÈÁà ∑§⁄UŸÿÙÇÿ

{
àflÊ◊˜ = •Ê¬ Á¬˝ÿÃ◊Ê ¬àŸË∑
߸U‡Ê◊˜ = ߸U‡fl⁄U∑§Ù (•¬⁄UÊœ ‚„UŸ
{
¬˝‚ÊŒÿ = ¬˝‚㟠„UÙŸ∑§ Á‹ÿ
¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
Á¬˝ÿÊÿÊ— = ∑§⁄UÃ „Ò¥U, flÒ‚
„UË •Ê¬ ÷Ë ◊⁄U
Œfl = „U Œfl! •¬⁄UÊœ∑§Ù)
Á¬ÃÊ = Á¬ÃÊ ‚Ù…ÈU◊˜ = ‚„UŸ ∑§⁄UŸ
ßfl = ¡Ò‚ •„¸UÁ‚ = ÿÙÇÿ „Ò¥U–
[øÃÈ÷ȸ¡M§¬ ÁŒπ‹ÊŸ-„UÃÈ •¡È¸Ÿ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–]
•ŒÎc≈UÔU¬ÍflZ NUÁ·ÃÊ˘ÁS◊ ŒÎc≈˜UÔflÔUÊ
÷ÿŸ ø ¬˝√ÿÁÕâ ◊ŸÊ ◊–
ÃŒfl ◊ Œ‡Ê¸ÿ ŒflM§¬¢
¬˝‚ËŒ Œfl‡Ê ¡ªÁãŸflÊ‚H 45H
276 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
•ŒÎc≈UUÔ ¬Ífl¸◊˜ , NUÁ·Ã—, •ÁS◊, ŒÎc≈˜UflÔ UÔ Ê, ÷ÿŸ, ø, ¬˝√ÿÁÕÃ◊˜ , ◊Ÿ—,
◊, ÃØ , ∞fl, ◊, Œ‡Ê¸ÿ, ŒflM§¬◊˜ , ¬˝‚ËŒ, Œfl‡Ê, ¡ªÁãŸflÊ‚H 45H
„U Áfl‡fl◊ÍÃ¸! ◊Ò¥ó

{ ¬„U‹ Ÿ Œπ „ÈU∞

•ŒÎc≈UUÔ ¬Ífl¸◊˜ = •Ê¬∑§ ß‚
•Ê‡øÿ¸◊ÿ M§¬∑§Ù
¬˝√ÿÁÕÃ◊˜ =

ÃØ =
{ •Áà √ÿÊ∑ȧ‹ ÷Ë
„UÙ ⁄U„UÊ „ÒU;
(ß‚Á‹ÿ •Ê¬)
©U‚ (•¬Ÿ)
ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔÊ = Œπ∑§⁄U ŒflM§¬◊˜ = øÃÈ÷ȸ¡ ÁflcáÊÈM§¬∑§Ù
NUÁ·Ã— = „UÁ·¸Ã ∞fl = „UË
•ÁS◊ = „UÙ ⁄U„UÊ „Í°U ◊ = ◊ȤÊ
ø = •ı⁄U Œ‡Ê¸ÿ = ÁŒπ‹Êßÿ–
◊ = ◊⁄UÊ Œfl‡Ê = „U Œfl‡Ê!
◊Ÿ— = ◊Ÿ ¡ªÁãŸflÊ‚ = „U ¡ªÁãŸflÊ‚!
÷ÿŸ = ÷ÿ‚ ¬˝‚ËŒ = ¬˝‚㟠„UÙßÿ–
Á∑§⁄UËÁ≈UŸ¢ ªÁŒŸ¢ ø∑˝§„USÃ-
Á◊ë¿UÊÁ◊ àflÊ¢ º˝c≈ÈU◊„¢U ÃÕÒfl–
ÃŸÒfl M§¬áÊ øÃÈ÷ȸ¡Ÿ
‚„Ud’Ê„UÊ ÷fl Áfl‡fl◊ÍÃ¸H 46H
Á∑§⁄UËÁ≈UŸ◊˜ , ªÁŒŸ◊˜ , ø∑˝§„USÃ◊˜ , ßë¿UÊÁ◊, àflÊ◊˜ ,
º˝c≈UÔÈ◊˜ , •„U◊˜ , ÃÕÊ, ∞fl, ÃŸ, ∞fl, M§¬áÊ, øÃÈ÷ȸ¡Ÿ,
‚„Ud’Ê„UÙ, ÷fl, Áfl‡fl◊ÍÃ¸H 46H
•ı⁄U „U ÁflcáÊÙ!ó
•„U◊˜
ÃÕÊ
=
=
◊Ò¥
flÒ‚ {
Á∑§⁄UËÁ≈UŸ◊˜ = ◊È∑ȧ≈U œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ
„ÈU∞ (ÃÕÊ)
∞fl
àflÊ◊˜
=
=
„UË
•Ê¬∑§Ù
{
ªÁŒŸ◊˜, = ªŒÊ •ı⁄U ø∑˝§
ø∑˝§„USÃ◊˜ „UÊÕ◊¥ Á‹ÿ „ÈU∞
 •äÿÊÿ 11 277
º˝c≈ÈU◊˜ =
ŒπŸÊ ÃŸ ∞fl = ©U‚Ë
ßë¿UÊÁ◊ =
øÊ„UÃÊ „Í°U ,
(•Ã—)
Áfl‡fl◊ÍÃ¸
=
ß‚Á‹ÿ
=
„U Áfl‡flSflM§¬! M§¬áÊ {
øÃÈ÷ȸ¡Ÿ = øÃÈ÷Ȩ̀¡M§¬‚
(¬˝∑§≈U)
{
‚„Ud’Ê„UÙ = „U ‚„Ud’Ê„UÙ!
(•Ê¬) ÷fl = „UÙßÿ–
[÷ªflÊŸ˜mÊ⁄UÊ •¬Ÿ Áfl‡flM§¬∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
◊ÿÊ ¬˝‚ãŸŸ ÃflʡȸŸŒ¢
M§¬¢ ¬⁄¢U ŒÁ‡Ê¸Ã◊Êà◊ÿÊªÊÃÔ˜–
Ã¡Ê◊ÿ¢ Áfl‡fl◊ŸãÃ◊Êl¢
ÿã◊ àflŒãÿŸ Ÿ ŒÎc≈UÔU¬Ífl¸◊Ô˜H 47H
◊ÿÊ, ¬˝‚ãŸŸ, Ãfl, •¡¸ÈŸ, ߌ◊˜ , M§¬◊˜ , ¬⁄U◊˜ , ŒÌ‡ÊÃ◊˜ ,
•Êà◊ÿÙªÊØ , Ã¡Ù◊ÿ◊˜ , Áfl‡fl◊˜ , •ŸãÃ◊˜, •Êl◊˜,
ÿØ , ◊, àflŒãÿŸ, Ÿ, ŒÎc≈UÔU¬Ífl¸◊˜H 47H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
•¡È¸Ÿ = „U •¡È¸Ÿ! •ŸãÃ◊˜ = ‚Ë◊Ê⁄UÁ„UÃ
¬˝‚ãŸŸ = •ŸÈª˝„U¬Ífl¸∑§ Áfl‡fl◊˜ = Áfl⁄UÊ≈˜U
◊ÿÊ = ◊ÒŸ¥  M§¬◊˜ = M§¬
{
•Êà◊ÿÙªÊØ= •¬ŸË ÿÙª-
‡ÊÁÄÃ∑§ ¬˝÷Êfl‚
Ãfl
ŒÁ‡Ê¸Ã◊˜
=
=
ÃȤÊ∑§Ù
ÁŒπ‹ÊÿÊ „ÒU,
ߌ◊˜ = ÿ„U ÿØ = Á¡‚
◊ = ◊⁄UÊ
¬⁄U◊˜ = ¬⁄U◊
Ã¡Ù◊ÿ◊˜ = Ã¡Ù◊ÿ
àflŒãÿŸ {
= Ã⁄U •ÁÃÁ⁄UÄà ŒÍ‚⁄U
Á∑§‚ËŸ
•Êl◊˜ {
= ‚’∑§Ê •ÊÁŒ
(•ı⁄U) {
Ÿ ŒÎc≈UÔU¬Ífl¸◊˜ = ¬„U‹ Ÿ„UË¥
ŒπÊ ÕÊ–
278 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
Ÿ flŒÿôÊÊäÿÿŸÒŸ¸ ŒÊŸÒ-
Ÿ¸ ø Á∑˝§ÿÊÁ÷Ÿ¸ ìÊÁ÷L§ª˝Ò—–
∞fl¢M§¬— ‡ÊÄÿ •„¢U ŸÎ‹Ê∑§
º˝c≈È¢U àflŒãÿŸ ∑ȧL§¬˝flË⁄UH 48H
Ÿ, flŒÿôÊÊäÿÿŸÒ—, Ÿ, ŒÊŸÒ—, Ÿ, ø, Á∑˝§ÿÊÁ÷—, Ÿ,
ìÙÁ÷—, Ô©Uª˝Ò—, ∞fl¢M§¬—, ‡ÊÄÿ—, •„U◊˜ , ŸÎ‹Ù∑§, º˝c≈UÈ◊˜ ,
àflŒãÿŸ, ∑ȧL§¬˝flË⁄UH 48H
∑§ÈL§¬˝flË⁄U = „U •¡È¸Ÿ! Ÿ = Ÿ
ŸÎ‹Ù∑§ = ◊ŸÈcÿ‹Ù∑§◊¥ Á∑˝§ÿÊÁ÷— = Á∑˝§ÿÊ•Ù¥‚
{
∞fl¢M§¬— = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
Áfl‡flM§¬flÊ‹Ê
ø
Ÿ
=
=
•ı⁄U
Ÿ
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ©Uª˝Ò— = ©Uª˝
Ÿ = Ÿ ìÙÁ÷— = ì٥‚ („UË)
{
flŒÿôÊÊäÿÿŸÒ—= flŒ •ı⁄U
ÿôÊÙ¥∑§ •äÿÿŸ‚,
àflŒãÿŸ {
= Ã⁄U •ÁÃÁ⁄UÄÃ
ŒÍ‚⁄U∑§ mÊ⁄UÊ
Ÿ = Ÿ º˝c≈È◊˜ = ŒπÊ ¡Ê
ŒÊŸÒ— = ŒÊŸ‚, ‡ÊÄÿ— = ‚∑§ÃÊ „Í°U–
[•¡Ȩ̀Ÿ∑§Ù œË⁄U¡ Œ∑§⁄U •¬ŸÊ øÃÈ÷¡
Ȩ̀ M§¬ ÁŒπÊŸÊ–]
◊Ê Ã √ÿÕÊ ◊Ê ø Áfl◊Í…U÷ÊflÊ
ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔ Ê M§¬¢ ÉÊÊ⁄U◊ËŒÎæ˜U ◊◊Œ◊Ô˜–
√ÿ¬Ã÷Ë— ¬˝ËÃ◊ŸÊ— ¬ÈŸSàfl¢
ÃŒfl ◊ M§¬Á◊Œ¢ ¬˝¬‡ÿH 49H
◊Ê, Ã, √ÿÕÊ, ◊Ê, ø, Áfl◊Í…U÷Êfl—, ŒÎc≈˜UÔflÔUÊ, M§¬◊˜ , ÉÊÙ⁄U◊˜ ,
߸ŒÎ∑˜§, ◊◊, ߌ◊˜ , √ÿ¬Ã÷Ë—, ¬˝ËÃ◊ŸÊ—, ¬ÈŸ—, àfl◊˜ , ÃØ , ∞fl, ◊,
M§¬◊˜ , ߌ◊˜ , ¬˝¬‡ÿH 49H
 •äÿÊÿ 11 279
◊◊ = ◊⁄U àfl◊˜ = ÃÍ
߸UŒÎ∑˜§ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ √ÿ¬Ã÷Ë— = ÷ÿ⁄UÁ„Uà (•ı⁄U)
ߌ◊˜
ÉÊÙ⁄U◊˜
=
=
ß‚
Áfl∑§⁄UÊ‹ {
¬˝ËÃ◊ŸÊ— = ¬˝ËÁÃÿÈÄà ◊ŸflÊ‹Ê
„UÙ∑§⁄U
M§¬◊˜ = M§¬∑§Ù ÃØ, ∞fl = ©U‚Ë
ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔÊ = Œπ∑§⁄U ◊ = ◊⁄U
Ã
√ÿÕÊ
◊Ê
ø
=
=
=
=
ÃȤÊ∑§Ù
√ÿÊ∑ȧ‹ÃÊ
Ÿ„UË¥ „UÙŸË øÊÁ„Uÿ
•ı⁄U
ߌ◊˜

M§¬◊˜
{
ß‚ (‡Ê¢πÔU, ø∑˝§,
= ªŒÊ-¬kÿÈÄÃ
øÃÈ÷ȸ¡)
= M§¬∑§Ù
Áfl◊Í…U÷Êfl— = ◊Í…∏÷Êfl (÷Ë) ¬ÈŸ— = Á»§⁄U
◊Ê = Ÿ„UË¥ „UÙŸÊ øÊÁ„Uÿ– ¬˝¬‡ÿ = Œπ–
[øÃÈ÷ȸ¡M§¬∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÊ∑§⁄U Á»§⁄U ◊ŸÈcÿM§¬ „UÙŸ∑§Ê ‚¢¡ÿmÊ⁄UÊ fláʸŸ–]
‚Ü¡ÿ ©UflÊø
ßàÿ¡È¸Ÿ¢ flÊ‚ÈŒflSÃÕÊÄàflÊ
Sfl∑¢§ M§¬¢ Œ‡Ê¸ÿÊ◊Ê‚ ÷Íÿ—–
•Ê‡flÊ‚ÿÊ◊Ê‚ ø ÷ËÃ◊Ÿ¢
÷ÍàflÊ ¬ÈŸ— ‚ÊÒêÿfl¬È◊¸„UÊà◊ÊH 50H
ßÁÃ, •¡¸ÈŸ◊˜ , flÊ‚ÈŒfl—, ÃÕÊ, ©UÄàflÊ, Sfl∑§◊˜ , M§¬◊˜ ,
Œ‡Ê¸ÿÊ◊Ê‚, ÷Íÿ—, •Ê‡flÊ‚ÿÊ◊Ê‚, ø, ÷ËÃ◊˜ , ∞Ÿ◊˜ ,
÷ÍàflÊ, ¬ÈŸ—, ‚ıêÿfl¬È—, ◊„UÊà◊ÊH 50H
©U‚∑§ ¬‡øÊØ ‚¢¡ÿ ’Ù‹, „U ⁄UÊ¡Ÿ˜!ó
flÊ‚ÈŒfl— = flÊ‚ÈŒfl ÷ªflÊŸ˜Ÿ M§¬◊˜ = øÃÈ÷Ȩ̀¡M§¬∑§Ù
•¡È¸Ÿ◊˜ = •¡È¸Ÿ∑§ ¬˝Áà Œ‡Ê¸ÿÊ◊Ê‚ = ÁŒπ‹ÊÿÊ
ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ø = •ı⁄U
©UÄàflÊ = ∑§„U∑§⁄U ¬ÈŸ— = Á»§⁄U
÷Íÿ— = Á»§⁄U
ÃÕÊ = flÒ‚ „UË ◊„UÊà◊Ê = ◊„UÊà◊Ê üÊË∑ΧcáÊŸ
Sfl∑§◊˜ = •¬Ÿ ‚ıêÿfl¬È— = ‚ıêÿ◊ÍÁø
280 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ
÷ÍàflÊ = „UÙ∑§⁄U ÷ËÃ◊˜ = ÷ÿ÷Ëà •¡Ȩ̀Ÿ∑§Ù
∞Ÿ◊˜ = ß‚ •Ê‡flÊ‚ÿÊ◊Ê‚= œË⁄U¡ ÁŒÿÊ–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ê ‚ıêÿ ◊ÊŸflM§¬ Œπ∑§⁄U •¡È¸Ÿ∑§Ê ‚øà •ı⁄U ¬˝∑ΧÁêà „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
ŒÎc≈˜UÔflÔUŒ¢ ◊ÊŸÈ·¢ M§¬¢ Ãfl ‚ÊÒêÿ¢ ¡ŸÊŒ¸Ÿ–
ߌʟË◊ÁS◊ ‚¢flÎûÊ— ‚øÃÊ— ¬˝∑ΧÁ⠪×H 51H
ŒÎc≈˜UÔflÔUÊ, ߌ◊˜ , ◊ÊŸÈ·◊˜ , M§¬◊˜ , Ãfl, ‚ıêÿ◊˜ , ¡ŸÊŒ¸Ÿ,
ߌʟË◊˜, •ÁS◊, ‚¢flÎûÊ—, ‚øÃÊ—, ¬˝∑ΧÁÃ◊˜ , ªÃ—H 51H
©U‚∑§ ¬‡øÊØ •¡È¸Ÿ ’Ù‹ó
¡ŸÊŒ¸Ÿ = „U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ‚øÃÊ— = ÁSÕ⁄U-ÁøûÊ
Ãfl = •Ê¬∑§ ‚¢flÎûÊ— = „UÙ ªÿÊ
ߌ◊˜ = ß‚ •ÁS◊ = „Í°U (•ı⁄U)
‚ıêÿ◊˜ = •ÁÇÊÊãÃ
◊ÊŸÈ·◊˜ , M§¬◊˜=
ŒÎc≈˜Ufl
Ô UÔÊ =
◊ŸÈcÿ M§¬∑§Ù
Œπ∑§⁄U
¬˝∑ΧÁÃ◊˜ {
= •¬ŸË SflÊ÷ÊÁfl∑§
ÁSÕÁÃ∑§Ê
ߌʟË◊˜ = •’ (◊Ò¥) ªÃ— = ¬˝Êåà „UÊ ªÿÊ „Í°U–
[øÃÈ÷ȸ¡M§¬∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë ŒÈ‹¸÷ÃÊ •ı⁄U ¬˝÷Êfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
‚ȌȌ¸‡Ê¸Á◊Œ¢ M§¬¢ ŒÎc≈UÔUflÊŸÁ‚ ÿã◊◊–
ŒflÊ •åÿSÿ M§¬Sÿ ÁŸàÿ¢ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Êæ˜U ÁˇÊáÊ—H 52H
‚ȌȌ¸‡Ê¸◊˜ , ߌ◊˜ , M§¬◊˜ , ŒÎc≈UflÔU ÊŸ˜ , •Á‚, ÿØ , ◊◊,
ŒflÊ—, •Á¬, •Sÿ, M§¬Sÿ, ÁŸàÿ◊˜ , Œ‡Ê¸Ÿ∑§Êæ˜UÁˇÊáÊ—H 52H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§ fløŸ∑§Ê ‚ÈŸ∑§⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ê‹, „ •¡È¸Ÿ !ó
◊◊ = ◊⁄UÊ •Á‚ = „ÒU,
ÿÃ˜Ô = ¡Ê ߌ◊˜ = ÿ„U
M§¬◊Ỗ
ŒÎc≈UUÔ flÊŸ˜
=
=
øÃÈ÷¡Ȩ̀ M§¬ (ÃÈ◊Ÿ)
ŒπÊ {
‚ȌȌ¸‡Ê¸◊˜ = ‚ȌȌ¸‡Ê¸ „ÒU •ÕʸØ
ß‚∑§ Œ‡Ê¸Ÿ ’«∏U
 •äÿÊÿ 11 281
„UË ŒÈ‹¸÷ „Ò¥U– •Sÿ = ß‚
ŒflÊ— = ŒflÃÊ M§¬Sÿ = M§¬∑§
•Á¬
ÁŸàÿ◊˜
= ÷Ë
= ‚ŒÊ
Œ‡Ê¸Ÿ-
=
∑§Êæ˜UÁˇÊáÊ— { Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë
•Ê∑§Ê¢ˇÊÊ ∑§⁄UÃ ⁄U„UÃ „ÒU¢–
ŸÊ„¢U flŒÒŸ¸ ì‚Ê Ÿ ŒÊŸŸ Ÿ øÖÿÿÊ–
‡ÊÄÿ ∞fl¢ÁflœÊ º˝c≈È¢ ŒÎc≈UÔUflÊŸÁ‚ ◊Ê¢ ÿÕÊH 53H
Ÿ, •„U◊˜, flŒÒ—, Ÿ, ì‚Ê, Ÿ, ŒÊŸŸ, Ÿ, ø, ßÖÿÿÊ,
‡ÊÄÿ—, ∞fl¢Áflœ—, º˝c≈UÈ◊˜ , ŒÎc≈UÔUflÊŸ˜ , •Á‚, ◊Ê◊˜ , ÿÕÊH 53H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
ÿÕÊ = Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄ (ÃÈ◊Ÿ) Ÿ = Ÿ
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù ì‚Ê = ì‚,
ŒÎc≈ÔUflÊŸ˜ = ŒπÊ Ÿ = Ÿ
•Á‚ = „ÒU ŒÊŸŸ = ŒÊŸ‚
∞fl¢Áflœ— = { ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
øÃÈ÷ȸ¡M§¬flÊ‹Ê
ø
Ÿ
=
= Ÿ
•ı⁄U

•„U◊˜ = ◊Ò¥ ßÖÿÿÊ = ÿôÊ‚ („UË)

Ÿ = Ÿ º˝c≈ÈU◊˜ = ŒπÊ
flŒÒ— = flŒÙ¥‚, ‡ÊÄÿ— = ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Í°U–
[•Ÿãÿ-÷ÁÄÂ ©U‚ M§¬∑§ Œ‡Ê¸Ÿ, ôÊÊŸ •ı⁄U ¬˝Êåà „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
÷ÄàÿÊ àflŸãÿÿÊ ‡ÊÄÿ •„U◊fl¢ÁflœÊ˘¡È¸Ÿ–
ôÊÊÃÈ¢ º˝c≈È¢ ø ÃûflŸ ¬˝flc≈UÈ¢ ø ¬⁄UãUìH 54H
÷ÄàÿÊ, ÃÈ , •ŸãÿÿÊ, ‡ÊÄÿ—, •„U◊˜, ∞fl¢Áflœ—, •¡Ȩ̀Ÿ,
ôÊÊÃÈ◊˜ , º˝c≈UÔÈ◊˜ , ø, ÃûflŸ˜ , ¬˝flc≈UÔÈ◊˜ , ø, ¬⁄ãìH 54H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ •¡È¸Ÿ = •¡È¸Ÿ!
¬⁄ãì = „U ¬⁄ãì •ŸãÿÿÊ, ÷ÄàÿÊ= •Ÿãÿ÷ÁÄÃ*∑§ mÊ⁄UÊ
* •Ÿãÿ÷ÁQ§∑§Ê ÷Êfl •ª‹ ‡‹Ê∑§◊¥ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ∑§„UÊ „ÒU–
282 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊÊ

{
∞fl¢Áflœ— = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ø = ÃÕÊ

{
øÃÈ÷ȸ¡M§¬flÊ‹Ê ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UŸ∑§
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ¬˝flc≈ÈU◊˜ = Á‹ÿ •ÕʸØ
º˝c≈ÈU◊˜
Á‹ÿ, {
= ¬˝àÿˇÊ ŒπŸ∑§ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ¬˝ÊåÃ
„UÙŸ∑§ Á‹ÿ
ÃûflŸ = Ãûfl‚ ø = ÷Ë
ôÊÊÃÈ◊˜ = ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ ‡ÊÄÿ— = ‡ÊÄÿ „Í°U–
[•Ÿãÿ ÷ÁÄÃ∑§Ê SflM§¬ •ı⁄U ©U‚∑§ »§‹∑§Ê ∑§ÕŸ–]
◊à∑§◊¸∑Χã◊à¬⁄U◊Ê ◊jQ§— ‚XÔUflÁ¡¸Ã—–
ÁŸflÒ¸⁄U— ‚fl¸÷ÍÃ·È ÿ— ‚ ◊Ê◊Áà ¬Êá«UflH 55H
◊à∑§◊¸∑ΧØ , ◊à¬⁄U◊—, ◊jQ§—, ‚XÔUfl̡×,
ÁŸflÒ¸⁄U—, ‚fl¸÷ÍÃ·È , ÿ—, ‚—, ◊Ê◊˜ , ∞ÁÃ, ¬Êá«UflH 55H
¬Êá«Ufl = „U •¡È¸Ÿ! (•ı⁄U)
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· ∑§fl‹ ‚fl¸÷ÍÃ·È = ‚ê¬Íáʸ ÷Íì˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥

{
◊⁄U „UË Á‹ÿ ‚ê¬Íáʸ
◊à∑§◊¸∑ΧØ = ∑§Ã¸√ÿ-∑§◊ÙZ∑§Ù
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „Ò,
◊à¬⁄U◊— = ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „ÒU,
ÁŸflÒ¸⁄U—

‚—
=

=
{
flÒ⁄U÷Êfl‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU*,
fl„U
(•Ÿãÿ÷ÁÄÃÿÈQ§
¬ÈL§·)
◊jQ§— = ◊⁄Ê ÷Q§ „ÒU, ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù („UË)
‚XÔUflÁ¡¸Ã— = •Ê‚ÁÄÃ⁄UÁ„Uà „ÒU ∞Áà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ Áfl‡flM§¬Œ‡Ê¸ŸÿÙªÙ
ŸÊ◊Ò∑§ÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 11H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
* ‚fl¸òÊ ÷ªflŒ˜Ô’ÈÁh „UÊ ¡ÊŸ‚ ©U‚ ¬ÈL§·∑§Ê •Áà •¬⁄UÊœ ∑§⁄UŸflÊ‹◊¥ ÷Ë flÒ⁄U÷Êfl
Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ „ÒU, Á»§⁄U •ÊÒ⁄UÊ¥◊¥ ÃÊ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ „ÒU–
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—

•Õ mÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 12 Ã∑§ ‚Ê∑§Ê⁄U •ı⁄U ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U∑§
©U¬Ê‚∑§Ù¥∑§Ë ©UûÊ◊ÃÊ∑§Ê ÁŸáʸÿ •ı⁄U ÷ªflØ-¬˝ÊÁåÃ∑§ ©U¬Êÿ∑§Ê
Áfl·ÿ, (13ó20) ÷ªflØ-¬˝ÊÁåÃflÊ‹ ¬ÈL§·Ù¥∑§ ‹ˇÊáÊ–

[‚Ê∑§Ê⁄U •ı⁄U ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ©U¬Ê‚∑§Ù¥◊¥ ∑§ıŸ üÊc∆UÔU „ÒU, ÿ„U ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ê ¬˝‡Ÿ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
∞fl¢ ‚ÃÃÿÈQ§Ê ÿ ÷Q§ÊSàflÊ¢ ¬ÿȸ¬Ê‚Ã–
ÿ øÊåÿˇÊ⁄U◊√ÿQ¢§ Ã·Ê¢ ∑§ ÿÊªÁflûÊ◊Ê—H 1H
∞fl◊˜, ‚ÃÃÿÈQ§Ê—, ÿ, ÷Q§Ê—, àflÊ◊˜ , ¬ÿȸ¬Ê‚Ã,
ÿ, ø, •Á¬, •ˇÊ⁄U◊˜ , •√ÿQ§◊˜ , Ã·Ê◊˜ , ∑§, ÿÙªÁflûÊ◊Ê—H 1H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄ ÷ªflÊŸ˜∑§ fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U •¡È¸Ÿ ’Ù‹, „U ◊Ÿ◊Ù„UŸ!ó
ÿ
÷ÄÃÊ—
= ¡Ù
= •Ÿãÿ ¬̋◊Ë ÷ÄáŸ
= •ÁflŸÊ‡ÊË
•ˇÊ⁄U◊˜
‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ {
∞fl◊˜ = ¬ÍflÙ¸Äà ¬˝∑§Ê⁄U‚ •√ÿÄÃ◊˜ = ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ’˝rÊÔ∑§Ù

{
ÁŸ⁄UãÃ⁄U •Ê¬∑§
‚ÃÃÿÈÄÃÊ— = ÷¡Ÿ-äÿÊŸ◊¥ ‹ª
⁄U„U∑§⁄U
•Á¬ = „UË
{
¬ÿȸ¬Ê‚Ã = •ÁÃüÊc∆UÔU ÷Êfl‚
÷¡Ã „Ò¥Uó
Ã·Ê◊˜ {
= ©UŸ ŒÙŸÙ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
àflÊ◊˜ {
= •Ê¬ ‚ªÈáÊM§¬
¬⁄◊‡fl⁄U∑§Ù
©U¬Ê‚∑§Ù¥◊¥
ÿÙªÁflûÊ◊Ê—= •Áà ©UûÊ◊ ÿÙªflûÊÊ
ø = •ı⁄U ∑§ = ∑§ıŸ
ÿ = ŒÍ‚⁄U ¡Ù (∑§fl‹) (‚ÁãÃ) = „Ò¥U?
284 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[÷ªflÊŸ˜∑§ ‚ªÈáÊM§¬∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ë üÊc∆UÔUÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
◊ƒÿÊfl‡ÿ ◊ŸÊ ÿ ◊Ê¢ ÁŸàÿÿÈQ§Ê ©U¬Ê‚Ã–
üÊhÿÊ ¬⁄UÿÊ¬ÃÊSÃ ◊ ÿÈQ§Ã◊Ê ◊ÃÊ—H 2H
◊Áÿ, •Êfl‡ÿ, ◊Ÿ—, ÿ, ◊Ê◊˜ , ÁŸàÿÿÈQ§Ê—, ©U¬Ê‚Ã,
üÊhÿÊ, ¬⁄UÿÊ, ©U¬ÃÊ—, Ã, ◊, ÿÈQ§Ã◊Ê—, ◊ÃÊ—H 2H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹, „U •¡È¸Ÿ!ó
◊Áÿ
◊Ÿ—
= ◊ȤÊ◊¥
= ◊Ÿ∑§Ù
◊Ê◊˜ {
= ◊È¤Ê ‚ªÈáÊM§¬
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù
•Êfl‡ÿ = ∞∑§Êª˝ ∑§⁄U∑§ ©U¬Ê‚Ã = ÷¡Ã „Ò¥U,
{
ÁŸàÿÿÈÄÃÊ— = ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄U ÷¡Ÿ-
äÿÊŸ◊¥ ‹ª „ÈU∞*
Ã
◊
= fl
= ◊ȤÊ∑§Ù
ÿ = ¡Ù ÷ÄáŸ
¬⁄UÿÊ
üÊhÿÊ
= •ÁÇÊÿ üÊc∆U
= üÊhÊ‚ {
ÿÈÄÃÃ◊Ê— = ÿÙÁªÿÙ¥◊¥ •ÁÃ
©UûÊ◊ ÿÙªË
©U¬ÃÊ— = ÿÈÄà „UÙ∑§⁄U ◊ÃÊ— = ◊Êãÿ „Ò¥U–
[ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ’˝rÊÔ∑§ SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ •ı⁄U ©U‚∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÖ]
ÿ àflˇÊ⁄U◊ÁŸŒ¸‡ÿ◊√ÿQ¢§ ¬ÿȸ¬Ê‚Ã–
‚fl¸òʪ◊Áøãàÿ¢ ø ∑ͧ≈USÕ◊ø‹¢ œ˝Èfl◊Ô˜H 3H
‚ÁãŸÿêÿÁãº˝ÿª˝Ê◊¢ ‚fl¸òÊ ‚◊’Èhÿ—–
Ã ¬˝ÊåŸÈflÁãà ◊Ê◊fl ‚fl¸÷ÍÃÁ„UÃ ⁄UÃÊ—H 4H
ÿ, ÃÈ , •ˇÊ⁄U◊˜ , •ÁŸŒ¸‡ÿ◊˜ , •√ÿQ§◊˜ , ¬ÿȸ¬Ê‚Ã,
‚fl¸òʪ◊˜ , •Áøãàÿ◊˜ , ø, ∑ͧ≈USÕ◊˜ , •ø‹◊˜ , œÈ˝fl◊˜H 3H
‚ÁãŸÿêÿ, ßÁãº˝ÿª˝Ê◊◊˜ , ‚fl¸òÊ, ‚◊’Èhÿ—,
Ã, ¬˝ÊåŸÈflÁãÃ, ◊Ê◊˜ , ∞fl, ‚fl¸÷ÍÃÁ„UÃ, ⁄UÃÊ—H 4H
* •ÕÊ¸Ã˜Ô ªËÃÊ •äÿÊÿ 11 ‡‹Ê∑§ 55 ◊¥ ∑§„U „ÈU∞ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄U◊¥ ‹ª „ÈU∞–
 •äÿÊÿ 12 285
ÃÈ
ÿ
= ¬⁄¢UÃÈ
= ¡Ù ¬ÈL§·
ßÁãº˝ÿª˝Ê◊◊˜ = ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù
•ˇÊ⁄U◊˜
{
=
•ÁflŸÊ‡ÊË
‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
’˝rÊÔ∑§Ù
{
‚ÁãŸÿêÿ = ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U‚
fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§
•Áøãàÿ◊˜ = ◊Ÿ-’ÈÁh‚ ¬⁄U,
‚fl¸òʪ◊˜ = ‚fl¸√ÿʬË,
¬ÿȸ¬Ê‚Ã =

Ã
{
=
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ∞∑§Ë÷Êfl‚
äÿÊŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
÷¡Ã „Ò¥U,
fl
•ÁŸŒ¸‡ÿ◊˜ = •∑§ÕŸËÿ SflM§¬ ‚fl¸÷ÍÃÁ„UÃ = ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥∑§ Á„UÃ◊¥
ø = •ı⁄U ⁄UÃÊ— = ⁄UÃ (•ı⁄U)
∑ͧ≈USÕ◊˜ = {
‚ŒÊ ∞∑§⁄U‚
⁄U„ŸflÊ‹,
‚fl¸òÊ
‚◊’Èhÿ—
=
=
‚’◊¥
‚◊ÊŸ÷ÊflflÊ‹ ÿÙªË
œ˝Èfl◊˜ = ÁŸàÿ, ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
•ø‹◊˜ = •ø‹, ∞fl = „UË
•√ÿÄÃ◊˜ = ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U, ¬˝ÊåŸÈflÁãà = ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
[ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ◊¥ ∑§Á∆UŸÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
Ä‹‡ÊÊ˘Áœ∑§Ã⁄USÃ·Ê◊√ÿQ§Ê‚Q§øÂÊ◊Ô˜ –
•√ÿQ§Ê Á„U ªÁÌȸ—π¢ Œ„UflÁj⁄UflÊåÿÃH 5H
Ä‹‡Ê—, •Áœ∑§Ã⁄U—, Ã·Ê◊˜ , •√ÿQ§Ê‚Q§øÂÊ◊˜ ,
•√ÿQ§Ê, Á„U, ªÁ×, ŒÈ—π◊˜ , Œ„UflÁj—, •flÊåÿÃH 5H
Á∑¢§ÃÈó
Ã·Ê◊˜ = ©UŸ Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§

{ {
‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ Œ„UÊÁ÷◊ÊÁŸÿÙ¥∑§
Œ„UflÁj— =
•√ÿÄÃÊ‚ÄÃ- ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U’˝rÊÔ◊¥ mÊ⁄UÊ
=
øÂÊ◊˜ •Ê‚ÄÃÁøûÊflÊ‹ •√ÿÄÃÊ = •√ÿÄÃÁfl·ÿ∑§
¬ÈL§·Ù¥∑§ (‚ÊœŸ◊)¥ ªÁ× = ªÁÃ
Ä‹‡Ê— = ¬Á⁄UüÊ◊ ŒÈ—π◊˜ = ŒÈ—π¬Ífl¸∑§
•Áœ∑§Ã⁄U— = Áfl‡Ê· „ÒU; •flÊåÿÃ = ¬˝Êåà ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU–
286 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[÷ªflÊŸ˜∑§ ‚ªÈáÊM§¬∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿ ÃÈ ‚flʸÁáÊ ∑§◊ʸÁáÊ ◊Áÿ ‚ããÿSÿ ◊à¬⁄UÊ—–
•ŸãÿŸÒfl ÿÊªŸ ◊Ê¢ äÿÊÿãà ©U¬Ê‚ÃH 6H
ÿ, ÃÈ , ‚flʸÁáÊ, ∑§◊ʸÁáÊ, ◊Áÿ, ‚UããÿSÿ, ◊à¬⁄UÊ—,
•ŸãÿŸ, ∞fl, ÿÙªŸ, ◊Ê◊˜ , äÿÊÿã×, ©U¬Ê‚ÃH 6H
ÃÈ
ÿ
= ¬⁄¢UÃÈ
= ¡Ù
◊Ê◊˜ {
= ◊È¤Ê ‚ªÈáÊM§¬
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê
◊à¬⁄UÊ— {
= ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ
⁄U„UŸfl Ê‹ ÷ÄáŸ
∞fl
•ŸUãÿŸ
= „UË
= •Ÿãÿ
‚flʸÁáÊ = ‚ê¬Íáʸ ÿÊªŸ = èÊÁQ§ÿÊª‚
∑§◊ʸÁáÊ
◊Áÿ
= ∑§◊ÙZ∑§Ù
= ◊ȤÊ◊¥
äÿÊÿã× {
= ÁŸ⁄UãÃ⁄U Áøãß
∑§⁄UÃ „ÈU∞
‚ããÿSÿ = •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ ©¬Ê‚Ã = ÷¡Ã „Ò¥U*ó
[•¬Ÿ ÷ÄÃÙ¥∑§Ê ‡ÊËÉÊ˝ ©UhÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ–]
Ã·Ê◊„¢U ‚◊ÈhÃʸ ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄UÊÃÔ˜–
÷flÊÁ◊ ŸÁø⁄UÊà¬ÊÕ¸ ◊ƒÿÊflÁ‡ÊÃøÂÊ◊Ô˜H 7H
Ã·Ê◊˜ , •„U◊˜ , ‚◊ÈhÃʸ, ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄UÊØ ,
÷flÊÁ◊, ŸÁø⁄UÊØ , ¬ÊÕ¸, ◊Áÿ, •ÊflÁ‡ÊÃøÂÊ◊˜H 7H
¬ÊÕ¸ = „ •¡È¸Ÿ! •„U◊˜ = ◊Ò¥
Ã·Ê◊˜ = ©UŸ ŸÁø⁄UÊØ = ‡ÊËÉÊ˝ „UË
◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥ ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄-U =
{ ◊ÎàÿÈM§¬

{ÁøûÊ
•ÊflÁ‡ÊÃøÂÊ◊˜= ‹ªÊŸflÊ‹ ¬˝◊Ë
÷Q§Ê¥∑§Ê
‚ʪ⁄UÊØ
‚◊ÈhÃʸ =
÷flÊÁ◊ =
‚¢‚Ê⁄U‚◊Ⱥ‚˝ 
©UhÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
„ÊÃÊ „°Í–
* ß‚ ‡‹Ê∑§∑§Ê Áfl‡Ê· ÷Êfl ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ ªËÃÊ •äÿÊÿ 11 ‡‹Ê∑§ 55
ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
 •äÿÊÿ 12 287
[äÿÊŸ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÖ]
◊ƒÿfl ◊Ÿ •ÊœàSfl ◊Áÿ ’ÈÁh¢ ÁŸfl‡Êÿ–
ÁŸflÁ‚cÿÁ‚ ◊ƒÿfl •Ã ™§äflZ Ÿ ‚¢‡Êÿ—H 8H
◊Áÿ, ∞fl, ◊Ÿ—, •ÊœàSfl, ◊Áÿ, ’ÈÁh◊˜ , ÁŸfl‡Êÿ,
ÁŸflÁ‚cÿÁ‚, ◊Áÿ, ∞fl, •Ã—, ™§äfl¸◊˜ , Ÿ, ‚¢‡Êÿ—H 8H
ß‚Á‹ÿ „ •¡È¸Ÿ ! ÃÍó
◊Áÿ
◊Ÿ—
=
=
◊ȤÊ◊¥
◊Ÿ∑§Ê
™§äfl¸◊˜
(ÃÍ) {
= ©U¬⁄UÊãÃ
•ÊœàSfl = ‹ªÊ (•ÊÒ⁄U) ◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥
◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥ ∞fl = „UË
∞fl
’ÈÁh◊˜
=
=
„UË
’ÈÁh∑§Ê {
ÁŸflÁ‚cÿÁ‚ = ÁŸflÊ‚ ∑§⁄UªÊ,
(ß‚◊¥ ∑ȧ¿U ÷Ë)
ÁŸfl‡Êÿ = ‹ªÊ; ‚¢‡Êÿ— = ‚¢‡Êÿ
•Ã— = ß‚∑§ Ÿ = Ÿ„UË¥ „ÒU–
[•èÿÊ‚‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÖ]
•Õ ÁøûÊ¢ ‚◊ÊœÊÃÈ¢ Ÿ ‡ÊÄŸÙÁ· ◊Áÿ ÁSÕ⁄U◊˜Ô–
•èÿÊ‚ÿÊªŸ ÃÃÊ ◊ÊÁ◊ë¿UÊåÃ¢È œŸÜ¡ÿH 9H
•Õ, ÁøûÊ◊˜ , ‚◊ÊœÊÃÈ◊˜ , Ÿ, ‡ÊÄŸÙÁ·, ◊Áÿ, ÁSÕ⁄U◊˜ ,
•èÿÊ‚ÿÙªŸ, Ã×, ◊Ê◊˜, ßë¿U, •ÊåÃÈ◊˜, œŸÜ¡ÿH 9H
•ÊÒ⁄Uó
•Õ = ÿÁŒ (ÃÍ) Ÿ, ‡ÊÄŸÊÁ· = ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU,
ÁøûÊ◊˜ = ◊Ÿ∑§Ê Ã× = ÃÊ
◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥ œŸÜ¡ÿ = „U •¡È¸Ÿ!
ÁSÕ⁄U◊˜
‚◊ÊœÊÃÈ◊˜
=
=
•ø‹
SÕʬŸ ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ {
•èÿÊ‚ÿÊªŸ = •èÿÊ‚M§¬*
ÿÊª∑§ mÊ⁄UÊ
* ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ŸÊ◊ •ÊÒ⁄U ªÈáÊÊ¥∑§Ê üÊfláÊ, ∑§ËøŸ, ◊ŸŸ ÃÕÊ ‡flÊ‚∑§ mÊ⁄UÊ ¡¬ •ÊÒ⁄U
÷ªflà¬˝ÊÁåÃÁfl·ÿ∑§ ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§Ê ¬∆UŸ-¬Ê∆UŸ ßàÿÊÁŒ∑§ øc≈UÊ∞° ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ
’Ê⁄Uê’Ê⁄U ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ““•èÿÊ‚”” „ÒU–
288 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ê
•ÊåÃÈ◊˜ = ¬˝Êåà „UÊŸ∑§ Á‹ÿ ßë¿U = ßë¿UÊ ∑§⁄U–
[÷ªflŒÕ¸ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÖ]
•èÿÊ‚˘åÿ‚◊ÕÊ¸˘Á‚ ◊à∑§◊¸¬⁄U◊Ê ÷fl–
◊ŒÕ¸◊Á¬ ∑§◊ʸÁáÊ ∑ȧfl¸Áã‚Áh◊flÊåSÿÁ‚H 10H
•èÿÊ‚, •Á¬, •‚◊Õ¸—, •Á‚, ◊à∑§◊¸¬⁄U◊—, ÷fl,
◊ŒÕ¸◊˜ , •Á¬, ∑§◊ʸÁáÊ, ∑ȧfl¸Ÿ˜ , Á‚Áh◊˜ , •flÊåSÿÁ‚H 10H
•ÊÒ⁄U ÿÁŒ ÃÍ ©¬ÿȸQ§ó
•èÿÊ‚ =
•èÿÊ‚◊¥ ◊ŒÕ¸◊˜ =
◊⁄U ÁŸÁ◊ûÊ
•Á¬ ÷Ë = ∑§◊ʸÁáÊ =
∑§◊ÊZ∑§Ê
•‚◊Õ¸— =
•‚◊Õ¸ ∑ȧfl¸Ÿ˜ =
∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
•Á‚ =
„ÒU (ÃÊ ∑§fl‹) •Á¬ ÷Ë =
{
◊à∑§◊¸¬⁄U◊—= ◊⁄U Á‹ÿ ∑§◊¸
∑§⁄UŸ∑§ „UË ¬⁄UÊÿáÊ* {
Á‚Áh◊˜ = ◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃM§¬
Á‚Áh∑§Ê („UË)
÷fl = „UÊ ¡Ê– (ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U) •flÊåSÿÁ‚ = ¬˝Êåà „UÊªÊ–
[‚fl¸∑§◊ÙZ∑§ »§‹-àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÖ]
•ÕÒÃŒåÿ‡ÊQ§Ê˘Á‚ ∑§ÃÈZ ◊lÊª◊ÊÁüÊ×–
‚fl¸∑§◊¸»§‹àÿʪ¢ Ã× ∑ȧL§ ÿÃÊà◊flÊŸÔ˜H 11H
•Õ, ∞ÃØ , •Á¬, •‡ÊQ§—, •Á‚, ∑§ÃȨ̀◊˜ , ◊lÙª◊˜ , •ÊÁüÊ×,
‚fl¸∑§◊¸»§‹àÿʪ◊˜ , Ã×, ∑ȧL§, ÿÃÊà◊flÊŸ˜H 11H
* SflÊÕ¸∑§Ê àÿʪ∑§⁄U ÃÕÊ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê „UË ¬⁄U◊ •ÊüÊÿ •ÊÒ⁄U ¬⁄U◊ ªÁà ‚◊¤Ê∑§⁄U
ÁŸc∑§Ê◊ ¬˝◊÷Êfl‚ ‚ÃË-Á‡Ê⁄UÊ◊ÁáÊ ¬ÁÃfl˝ÃÊ SòÊË∑§Ë ÷Ê°Áà ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ Á‹ÿ „UË ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U ìÊÁŒ ‚ê¬Íáʸ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÊZ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ““÷ªflŒÕ¸
∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§ ¬⁄UÊÿáÊ „UÊŸÊ”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 12 289
•ÊÒ⁄Uó
•Õ = ÿÁŒ •Á‚ = „ÒU

{
◊lÊª◊˜ = ◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃM§¬
Ã× = ÃÊ
ÿÊª∑§
•ÊÁüÊ× = •ÊÁüÊà „UÊ∑§⁄U
∞ÃØ = ©U¬ÿȸQ§ ‚ÊœŸ∑§Ê
{
◊Ÿ-’ÈÁh •ÊÁŒ¬⁄U
ÿÃÊà◊flÊŸ˜ = Áfl¡ÿ ¬˝ÊåÃ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊ∑§⁄U
∑§Ãȸ◊˜
•Á¬
= ∑§⁄UŸ◊¥
= ÷Ë (ÃÍ)
‚fl¸∑§◊¸»§‹àÿʪ◊˜= {
‚’ ∑§◊ÊZ∑§
»§‹∑§Ê àÿʪ1
•‡ÊQ§— = •‚◊Õ¸ ∑ȧL§ = ∑§⁄U
[‚fl¸∑§◊¸»§‹àÿʪ∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
üÊÿÊ Á„U ôÊÊŸ◊èÿÊ‚ÊÖôÊÊŸÊŒ˜äÔ ÿÊŸ¢ ÁflÁ‡ÊcÿÃ–
äÿÊŸÊà∑§◊¸»§‹àÿʪSàÿʪÊë¿UÊÁãÃ⁄UŸãÃ⁄U◊Ô˜H 12H
üÊÿ—, Á„U, ôÊÊŸ◊˜ , •èÿÊ‚ÊØ , ôÊÊŸÊØ , äÿÊŸ◊˜ , ÁflÁ‡ÊcÿÃ,
äÿÊŸÊØ , ∑§◊¸»§‹àÿʪ—, àÿʪÊØ , ‡ÊÊÁã×, •ŸãÃ⁄U◊˜H 12H

ôÊÊŸ◊˜
{
◊◊¸∑§Ê Ÿ ¡ÊŸ∑§⁄U
•èÿÊ‚ÊØ = Á∑§ÿ „ÈU∞
•èÿÊ‚‚
= ôÊÊŸ2
äÿÊŸÊàʘ = äÿÊŸ‚ (÷Ë)
∑§◊¸»§‹àÿʪ— = {
‚’ ∑§◊ÊZ∑§
»§‹∑§Ê àÿʪ3
(üÊc∆UÔU „ÒU);
üÊÿ— = üÊc∆UÔU „ÒU, Á„U = ÄÿÊ¢Á∑§
ôÊÊŸÊØ = ôÊÊŸ‚ àÿʪÊØ = àÿʪ‚
äÿÊŸ◊˜ {
= ◊È¤Ê ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ •ŸãÃ⁄U◊˜ = Ãà∑§Ê‹ „UË
SflM§¬∑§Ê äÿÊŸ
ÁflÁ‡ÊcÿÃ = üÊc∆UÔU „ÒU (•ÊÒ⁄U) {
‡ÊÊÁã× = ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ
„UÊÃË „ÒU–
1-ªËÃÊ •äÿÊÿ 9 ‡‹Ê∑§ 27 ◊¥ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2-‚ÈŸŸ‚ •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊ-¬∆UŸ‚ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê ¡Ê •ŸÈ◊ÊŸ „UÊÃÊ „ÒU,
©U‚Ë∑§Ê ÿ„UÊ° ôÊÊŸ∑§ ŸÊ◊‚ ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ–
3-∑§fl‹ ÷ªflŒÕ¸ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ê ÷ªflÊŸ˜◊Ô ¥ ¬˝◊ •ÊÒ⁄U üÊhÊ ÃÕÊ ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ê
Áøãß ÷Ë ’ŸÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ äÿÊŸ‚ ∑§◊¸»§‹∑§Ê àÿʪ üÊc∆UÔU ∑§„UÊ „ÒU–
290 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[‚’ ÷ÍÃÙ¥◊¥ m·÷Êfl‚ ⁄UÁ„Uà •ı⁄U ◊ÒòÊË •ÊÁŒ ªÈáÊÙ¥‚ ÿÈÄà Á¬˝ÿ ÷ÄÃ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•mc≈UUÊ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ◊ÒòÊ— ∑§L§áÊ ∞fl ø–
ÁŸ◊¸◊Ê ÁŸ⁄U„UVÔUÊ⁄U— ‚◊ŒÈ—π‚Èπ— ˇÊ◊ËH 13H
‚ãÃÈc≈UÔU— ‚Ãâ ÿÊªË ÿÃÊà◊Ê ŒÎ…UÁŸ‡øÿ—–
◊ƒÿ̬Ã◊ŸÊ’ÈÁhÿÊ¸ ◊jQ§— ‚ ◊ Á¬˝ÿ—H 14H
•mc≈UÔUÊ, ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , ◊ÒòÊ—, ∑§L§áÊ—, ∞fl, ø,
ÁŸ◊¸◊—, ÁŸ⁄U„VÔUÊ⁄U—, ‚◊ŒÈ—π‚Èπ—, ˇÊ◊ËH 13H
‚ãÃÈc≈UUÔ —, ‚ÃÃ◊˜ , ÿÙªË, ÿÃÊà◊Ê, ŒÎ…UÁŸ‡øÿ—,
◊Áÿ, •Ì¬Ã◊ŸÙ’ÈÁh—, ÿ—, ◊jQ§—, ‚—, ◊, Á¬˝ÿ—H 14H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊÊÁãÃ∑§Ê ¬˝Êåà „ÈU•Êó
ÿ— = ¡Ê ¬ÈL§· (ÃÕÊ ¡Ê)
‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ‚’ ÷ÍÃÊ¥◊¥ ÿÊªË = ÿÊªË
•mc≈UUÔ Ê = m·-÷Êfl‚ ⁄UÁ„UÃ, ‚ÃÃ◊˜ = ÁŸ⁄UãÃ⁄U
◊ÒòÊ— {
= SflÊÕ¸⁄UÁ„Uà ‚’∑§Ê ‚ãÃÈc≈UUÔ — = ‚¢ÃÈc≈UUÔ „ÒU,

ø
∑§L§áÊ—
¬˝◊ Ë
= •ÊÒ⁄U
= „UÃÈ⁄UÁ„Uà ŒÿÊ‹È „ÒU
{
◊Ÿ-ßÁãº˝ÿÊ¥‚Á„UÃ
ÿÃÊà◊Ê = ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê fl‡Ê◊¥
Á∑§ÿ „ÈU∞ „ÒU (•ÊÒ⁄U)
∞fl
ÁŸ◊¸◊—
= ÃÕÊ*
= ◊◊ÃÊ‚ ⁄UÁ„UÃ, {
ŒÎ…UÁŸ‡øÿ— = ◊ȤÊ◊¥ ŒÎ…∏U
ÁŸ‡øÿflÊ‹Ê „ÒUó
ÁŸ⁄U„VÔUÊ⁄— U= •„¢U∑§Ê⁄U‚ ⁄UÁ„UÃ, ‚— = fl„U
{
‚◊ŒÈ—π‚Èπ—= ‚Èπ-ŒÈ—πÊ¥∑§Ë ◊Áÿ = ◊ȤÊ◊¥
¬˝ÊÁåÃ◊¥ ‚◊ (•ÊÒ⁄U)
{
•Á¬¸Ã◊ŸÊ’ÈÁh—= •¬¸áÊ Á∑§ÿ „ÈU∞

{
ˇÊ◊ÊflÊŸ˜ „ÒU •ÕʸØ ◊Ÿ-’ÈÁhflÊ‹Ê
•¬⁄UÊœ ∑§⁄UŸ- ◊jQ§— = ◊⁄UÊ ÷Q§
ˇÊ◊Ë =
flÊ‹∑§Ê ÷Ë •÷ÿ ◊ = ◊ȤÊ∑§Ê
ŒŸflÊ‹Ê „ÒU; Á¬˝ÿ— = Á¬˝ÿ „ÒU–
* ““∞fl”” ‡ÊéŒ ÿ„UÊ° ‚’ ªÈáÊÊ¥∑§Ê ‚◊ÈìÊÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
 •äÿÊÿ 12 291
[„U·Ê¸ÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥‚ ⁄UÁ„Uà •ı⁄U ‚’∑§Ù •÷ÿ ŒŸflÊ‹ Á¬˝ÿ ÷ÄÃ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿS◊ÊãŸÊÁm¡Ã ‹Ê∑§Ê ‹Ê∑§ÊãŸÊÁm¡Ã ø ÿ—–
„U·Ê¸◊·¸÷ÿÊmªÒ◊ȸQ§Ê ÿ— ‚ ø ◊ Á¬˝ÿ—H 15H
ÿS◊ÊØ , Ÿ, ©UÁm¡Ã, ‹Ù∑§—, ‹Ù∑§ÊØ, Ÿ, ©UÁm¡Ã, ø, ÿ—,
„U·Ê¸◊·¸÷ÿÙmªÒ—, ◊ÈQ§—, ÿ—, ‚—, ø, ◊, Á¬˝ÿ—H 15H
ÃÕÊó
ÿS◊ÊØ = Á¡‚‚ ø = ÃÕÊ
‹Ê∑§— = ∑§Ê߸ èÊË ¡Ëfl ÿ— = ¡Ê

ø
ÿ—
{
Ÿ, ©UÁm¡Ã = ©Umª ∑§Ê ¬˝Êåà Ÿ„UË¥
„UÊÃÊ
= •ÊÒ⁄U
= ¡Ê (Sflÿ¢ ÷Ë) ◊ÈQ§—
{„U·¸, •◊·¸1
„U·Ê¸◊·¸÷ÿÊmªÒ— = ÷ÿ •ÊÒ⁄U
©UmªÊÁŒ‚
= ⁄UÁ„UÃ „ÒUó
‹Ê∑§ÊØ = Á∑§‚Ë ¡Ëfl‚ ‚— = fl„U ÷Q§
{
Ÿ, ©UÁm¡Ã = ©Umª ∑§Ê ¬˝Êåà Ÿ„UË¥
„UÊÃÊ
◊
Á¬˝ÿ—
= ◊ȤÊ∑§Ê
= Á¬˝ÿ „ÒU–
[ÁŸ—S¬Î„UÊÁŒ ªÈáÊÙ¥‚ ÿÈÄà ‚fl¸àÿÊªË Á¬˝ÿ ÷ÄÃ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•Ÿ¬ˇÊ— ‡ÊÈÁøŒ¸ˇÊ ©UŒÊ‚ËŸÊ ªÃ√ÿÕ—–
‚flʸ⁄Uê÷¬Á⁄UàÿÊªË ÿÊ ◊jQ§— ‚ ◊ Á¬˝ÿ—H 16H
•Ÿ¬ˇÊ—, ‡ÊÈÁø—, ŒˇÊ—, ©UŒÊ‚ËŸ—, ªÃ√ÿÕ—,
‚flʸ⁄Uê÷¬Á⁄UàÿʪË, ÿ—, ◊jQ§—, ‚—, ◊, Á¬˝ÿ—H 16H
•ÊÒ⁄Uó
ÿ—
•Ÿ¬ˇÊ—
= ¡Ê ¬ÈL§·
= •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ‚ ⁄UÁ„UÃ,
‡ÊÈÁø— {
= ’Ê„U⁄2U-÷ËÃ⁄U‚
‡ÊÈh
1-ŒÍ‚⁄U∑§Ë ©UãŸÁÃ∑§Ê Œπ∑§⁄U ‚¢Ãʬ „UÊŸ∑§Ê ŸÊ◊ ““•◊·¸”” „ÒU–
2-ªËÃÊ •äÿÊÿ 13 ‡‹Ê∑§ 7 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
292 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ŒˇÊ— = øÃÈ⁄U ‚— = fl„U
‚flʸ⁄Uê÷-
©UŒÊ‚ËŸ— = ¬ˇÊ¬ÊÂ ⁄UÁ„Uà ¬Á⁄UàÿÊªË {
= ‚’ •Ê⁄Uê÷Ê¥∑§Ê
àÿʪË*
(•ÊÒ⁄U) ◊jQ§— = ◊⁄UÊ ÷Q§
{
ªÃ√ÿÕ— = ŒÈ—πÊ¥‚ ¿ÍU≈UÊ
„ÈU•Ê „ÒUó
◊
Á¬˝ÿ—
= ◊ȤÊ∑§Ê
= Á¬˝ÿ „ÒU–
[„U·¸-‡ÊÙ∑§ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥‚ ⁄UÁ„Uà ÁŸc∑§Ê◊Ë Á¬˝ÿ ÷ÄÃ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿÊ Ÿ NUcÿÁà Ÿ mÁc≈UUÔ Ÿ ‡ÊÊøÁà Ÿ ∑§Êæ˜UˇÊÁÖ
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷¬Á⁄UàÿÊªË ÷ÁQ§◊Êãÿ— ‚ ◊ Á¬˝ÿ—H 17H
ÿ—, Ÿ, NUcÿÁÃ, Ÿ, mÁc≈UUÔ, Ÿ, ‡ÊÙøÁÃ, Ÿ, ∑§ÊæU˜ ˇÊÁÃ,
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷¬Á⁄UàÿʪË, ÷ÁQ§◊ÊŸ˜, ÿ—, ‚—, ◊, Á¬˝ÿ—H 17H
•ÊÒ⁄Uó
ÿ— = ¡Ê (ÃÕÊ)
Ÿ = Ÿ (∑§÷Ë) ÿ— = ¡Ê
NcÿÁÃ
Ÿ
mÁc≈UUÔ
Ÿ
=
=
=
=
„UÁcʸà „UÊÃÊ „ÒU,
Ÿ
m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
Ÿ
‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷-
¬Á⁄UàÿʪË
‚—
=

=
{ ‡ÊÈ÷ •ÊÒ⁄U •‡ÊÈ÷
‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ∑§Ê
àÿÊªË „ÒUó
fl„U
‡ÊÊøÁà = ‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ÷ÁQ§◊ÊŸ˜ = ÷ÁQ§ÿÈQ§ ¬ÈL§·
Ÿ = Ÿ ◊ = ◊ȤÊ∑§Ê
∑§Êæ˜UˇÊÁà = ∑§Ê◊ŸÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU Á¬˝ÿ— = Á¬˝ÿ „ÒU–
[‡ÊòÊÈ-Á◊òÊÊÁŒ◊¥ ‚◊÷ÊflflÊ‹ ÁSÕ⁄U’ÈÁh Á¬˝ÿ ÷ÄÃ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
‚◊— ‡ÊòÊı ø Á◊òÊ ø ÃÕÊ ◊ʟʬ◊ÊŸÿÊ—–
‡ÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—π·È ‚◊— ‚XÔUÁflflÁ¡¸Ã—H 18H
* •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ ¬˝Ê⁄U霂 „UÊŸflÊ‹ ‚ê¬Íáʸ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÊZ◊¥
∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ∑§Ê àÿʪ˖
 •äÿÊÿ 12 293
‚◊—, ‡ÊòÊı, ø, Á◊òÊ, ø, ÃÕÊ, ◊ʟʬ◊ÊŸÿÙ—,
‡ÊËÃÙcáÊ‚ÈπŒÈ—π·È , ‚◊—, ‚XÔUÁflfl̡×H 18H
•ÊÒ⁄U ¡Êó
‡ÊòÊÊÒ, Á◊òÊ = ‡ÊòÊÈ-Á◊òÊ◊¥
ø = •ÊÒ⁄
◊ʟʬ◊ÊŸÿÊ— = ◊ÊŸ-•¬◊ÊŸ◊¥
‡ÊËÃÊcáÊ‚Èπ-=
ŒÈ—π·È
‚◊—
‚⁄UŒË,
{
ª⁄U◊Ë •ÊÒ⁄U ‚Èπ-
ŒÈ—ÅÊÊÁŒ mãmÊ¥◊¥
= ‚◊ „ÒU
‚◊— = ‚◊ „ÒU ø = •ÊÒ⁄U
ÃÕÊ = ÃÕÊ ‚XÔUÁflflÁ¡¸Ã—= •Ê‚ÁQ§‚ ⁄Á„Uà „ÒUó
ÃÈÀÿÁŸãŒÊSÃÈÁÃ◊ÊÒ¸ŸË ‚ãÃÈc≈UUÔ Ê ÿŸ ∑§ŸÁøÃÔ˜–
•ÁŸ∑§Ã— ÁSÕ⁄U◊ÁÃ÷¸ÁQ§◊Êã◊ Á¬˝ÿÊ Ÿ⁄U—H 19H
ÃÈÀÿÁŸãŒÊSÃÈÁ×, ◊ıŸË, ‚ãÃÈc≈UUÔ —, ÿŸ, ∑§ŸÁøØ ,
•ÁŸ∑§Ã—, ÁSÕ⁄U◊Á×, ÷ÁQ§◊ÊŸ˜ , ◊, Á¬˝ÿ—, Ÿ⁄U—H 19H
ÃÕÊ ¡Êó

{
ÁŸãŒÊ-SÃÈÁÃ∑§Ê (•ÊÒ⁄U)

{
ÃÈÀÿÁŸãŒÊSÃÈÁ×= ‚◊ÊŸ ⁄U„UŸ∑§ SÕÊŸ◊¥
‚◊¤ÊŸflÊ‹Ê, •ÁŸ∑§Ã— = ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U
◊ÊÒŸË = ◊ŸŸ‡ÊË‹* •Ê‚ÁQ§‚
(•ÊÒ⁄U) ⁄UÁ„UÃ „ÒUó (fl„U)

{
Á¡‚ Á∑§‚Ë ÁSÕ⁄U◊Á× = ÁSÕ⁄U’ÈÁh
ÿŸ, ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÷Ë ÷ÁQ§◊ÊŸ˜ = ÷ÁQ§◊ÊŸ˜
=
∑§ŸÁøØ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÁŸflʸ„U Ÿ⁄U— = ¬ÈL§·
„UÊŸ◊¥ ◊ = ◊ȤÊ∑§Ê
‚ãÃÈc≈UUÔ — = ‚ŒÊ „UË ‚¢ÃÈc≈UÔU „ÒU Á¬˝ÿ— = Á¬˝ÿ „ÒU–
* •ÕÊ¸Ã˜Ô ß¸‡fl⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊ŸŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU–
294 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[©U¬ÿȸQ ªÈáÊÙ¥∑§Ê ‚flŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ÷Q§∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
ÿ ÃÈ œêÿʸ◊ÎÃÁ◊Œ¢ ÿÕÊQ¢§ ¬ÿȸ¬Ê‚Ã–
üÊgœÊŸÊ ◊à¬⁄U◊Ê ÷Q§ÊSÃ˘ÃËfl ◊ Á¬˝ÿÊ—H 20H
ÿ, ÃÈ , œêÿʸ◊ÎÃ◊˜ , ߌ◊˜ , ÿÕÊ, ©UQ§◊˜ , ¬ÿȸ¬Ê‚Ã,
üÊgœÊŸÊ—, ◊à¬⁄U◊Ê—, ÷Q§Ê—, Ã, •ÃËfl, ◊, Á¬˝ÿÊ—H 20H
ÃÈ
ÿ
=
=
¬⁄¢UÃÈ
¡Ê {
¬ÿȸ¬Ê‚Ã = ÁŸc∑§Ê◊ ¬˝◊ ÷Êfl‚
‚flŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
üÊgœÊŸÊ— = üÊhÊÿÈQ§ ¬ÈL§·1 Ã = fl
◊à¬⁄U◊Ê— = ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÊ∑ §⁄U2 ÷Q§Ê— = ÷Q§
ߌ◊˜ = ß‚ ◊ = ◊ȤÊ∑§Ê
ÿÕÊ, ©UQ§◊˜ = ™§¬⁄U ∑§„U „ÈU∞ •ÃËfl = •ÁÇÊÿ
œêÿʸ◊ÎÃêʘ = œ◊¸◊ÿ •◊ÎÃ∑§Ê Á¬˝ÿÊ— = Á¬˝ÿ „Ò¥U–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ÷ÁQ§ÿÊªÊ
ŸÊ◊ mÊŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 12H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY

1-flŒ, ‡ÊÊSòÊ, ◊„UÊà◊Ê •ÊÒ⁄U ªÈL§¡ŸÊ¥∑§ ÃÕÊ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ fløŸÊ¥¬⁄U ¬˝àÿˇÊ∑§

‚ŒÎ‡Ê Áfl‡flÊ‚∑§Ê ŸÊ◊ ““üÊhÊ”” „ÒU–
2-•ÕÊ¸Ã˜Ô ◊⁄U∑§Ê ¬⁄U◊ •ÊüÊÿ •ÊÒ⁄U ¬⁄U◊ ªÁà ∞fl¢ ‚’∑§Ê •Êà◊M§¬ •ÊÒ⁄U ‚’‚
¬⁄U ¬⁄U◊ ¬ÍÖÿ ‚◊¤Ê∑§⁄U Áfl‡ÊÈh ¬˝◊‚ ◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ““Ãà¬⁄U”” „È∞–
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•Õ òÊÿÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 18 Ã∑§ ôÊÊŸ‚Á„Uà ˇÊòÊ-ˇÊòÊôÊ∑§Ê Áfl·ÿ,
(19ó34) ôÊÊŸ‚Á„Uà ¬˝∑ΧÁÃ-¬ÈL§·∑§Ê Áfl·ÿ–
[ˇÊòÊ •ı⁄U ˇÊòÊôÊ∑§Ê ‹ˇÊáÊ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
ߌ¢ ‡Ê⁄UË⁄¢U ∑§ÊÒãÃÿ ˇÊòÊÁ◊àÿÁ÷œËÿÃ–
∞ÃlÊ flÁûÊ Ã¢ ¬˝Ê„ÈU— ˇÊòÊôÊ ßÁà ÃÁmŒ—H 1H
ߌ◊˜ , ‡Ê⁄UË⁄U◊˜ , ∑§ıãÃÿ, ˇÊòÊ◊˜ , ßÁÃ, •Á÷œËÿÃ,
∞ÃØ, ÿ—, flÁûÊ, Ã◊˜ , ¬˝Ê„ÈU—, ˇÊòÊôÊ—, ßÁÃ, ÃÁmŒ—H 1H
©U‚∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
∑§ıãÃÿ =
„U •¡È¸Ÿ! ÿ— =¡Ù
ߌ◊˜ ÿ„U = flÁûÊ =¡ÊŸÃÊ „ÒU,
‡Ê⁄UË⁄U◊˜ =
‡Ê⁄UË⁄U Ã◊˜ =©U‚∑§Ù
ˇÊòÊ◊˜ =
“ˇÊòÊ”* ˇÊòÊôÊ— =“ˇÊòÊôÊ”
ßÁà =
ß‚ (ŸÊ◊‚) ßÁà =ß‚ (ŸÊ◊‚)

(•ı⁄U) {
•Á÷œËÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU; ÃÁmŒ— {
= ©UŸ∑§ Ãûfl∑§Ù
¡ÊŸŸflÊ‹ ôÊÊŸË¡Ÿ
∞ÃØ = ß‚∑§Ù ¬˝Ê„ÈU— = ∑§„UÃ „ÒU¢–
[¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ‚ÊÕ •Êà◊Ê∑§Ë ∞∑§ÃÊ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ ∑§⁄U∑§
ˇÊòÊ-ˇÊòÊôÊ∑§ ôÊÊŸ∑§Ù „UË ôÊÊŸ ’Ëʟʖ]
ˇÊòÊôÊ¢ øÊÁ¬ ◊Ê¢ ÁflÁh ‚fl¸ˇÊòÊ·È ÷Ê⁄UÖ
ˇÊòÊˇÊòÊôÊÿÊôÊʸŸ¢ ÿûÊÖôÊÊŸ¢ ◊â ◊◊H 2H
* ¡Ò‚ πÃ◊¥ ’Êÿ „ÈU∞ ’Ë¡Ê¥∑§Ê ©U‚∑§ •ŸÈM§¬ »§‹ ‚◊ÿ¬⁄U ¬˝∑§≈U „UÊÃÊ „ÒU,
flÒ‚ „UË ß‚◊¥ ’Êÿ „ÈU∞ ∑§◊ÊZ∑§ ‚¢S∑§Ê⁄UM§¬ ’Ë¡Ê¥∑§Ê »§‹ ‚◊ÿ¬⁄U ¬˝∑§≈U „UÊÃÊ „ÒU–
ß‚Á‹ÿ ß‚∑§Ê ŸÊ◊ ““ˇÊòÊ”” ∞‚Ê ∑§„UÊ „ÒU–
296 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ˇÊòÊôÊ◊˜ , ø, •Á¬, ◊Ê◊˜ , ÁflÁh, ‚fl¸ˇÊòÊ·È , ÷Ê⁄UÃ,
ˇÊòÊˇÊòÊôÊÿÙ—, ôÊÊŸ◊˜ , ÿØ , ÃØ , ôÊÊŸ◊˜ , ◊Ã◊˜ , ◊◊H 2H

{
÷Ê⁄Uà = „U •¡È¸Ÿ! (ÃÍÎ) ˇÊòÊ-ˇÊòÊôÊ∑§Ê •ÕʸØ
‚fl¸ˇÊòÊ·È = ‚’ ˇÊòÊÙ¥◊¥ Áfl∑§Ê⁄U‚Á„UÃ
ˇÊòÊˇÊòÊôÊÿÙ— =
¬˝∑ΧÁÃ∑§Ê •ı⁄U
ˇÊòÊôÊ◊˜ {
= ˇÊòÊôÊ •ÕʸØ
¡ËflÊà◊Ê ÿØ =
¬ÈL§·∑§Ê
¡Ù
ôÊÊŸ◊˜ = Ãûfl‚ ¡ÊŸŸÊ „ÒU2
•Á¬ = ÷Ë ÃØ = fl„U
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ „UË ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ „ÒUó
ÁflÁh = ¡ÊŸ1 (ßÁÃ) = ∞‚Ê
◊◊ = ◊⁄UÊ
ø = •ı⁄U ◊Ã◊˜ = ◊à „ÒU–
[Áfl∑§Ê⁄U‚Á„Uà ˇÊòÊ∑§ SflM§¬ •ı⁄U Sfl÷Êfl •ÊÁŒ∑§Ê ∞fl¢ ¬˝÷Êfl‚Á„UÃ
ˇÊòÊôÊ∑§ SflM§¬∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ–]
ÃàˇÊòÊ¢ ÿìÊ ÿÊŒÎÄÔø ÿÁm∑§ÊÁ⁄U ÿÇø ÿÃÔ˜–
‚ ø ÿÊ ÿà¬˝÷Êfl‡ø Ãà‚◊Ê‚Ÿ ◊ oÎáÊÈH 3H
ÃØ , ˇÊòÊ◊˜ , ÿØ , ø, ÿÊŒÎ∑˜§Ô, ø, ÿÁm∑§ÊÁ⁄U, ÿ×, ø, ÿØ ,
‚—, ø, ÿ—, ÿà¬˝÷Êfl—, ø, ÃØ , ‚◊Ê‚Ÿ, ◊, oÎáÊÈH 3H
ß‚Á‹ÿó
ÃØ = fl„U ø = ÃÕÊ
ˇÊòÊ◊˜
ÿØ
=
=
ˇÊòÊ
¡Ù
ÿÁm∑§ÊÁ⁄U =
Á¡Ÿ
{
Áfl∑§Ê⁄UÙ¥flÊ‹Ê „ÒU
ø = •ı⁄U ø = •ı⁄U
ÿÊŒÎ∑˜§ = ¡Ò‚Ê „ÒU ÿ× = Á¡‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚
1-ªËÃÊ •äÿÊÿ 15 ‡‹Ê∑§ 7 •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ë Á≈Uå¬áÊË ŒπŸË øÊÁ„Uÿ–
2-ªËÃÊ •äÿÊÿ 13 ‡‹Ê∑§ 23 •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ë Á≈Uå¬áÊË ŒπŸË øÊÁ„Uÿ–
 •äÿÊÿ 13 297
ÿØ
ø
= ¡Ù („ÈU•Ê „ÒU)
= ÃÕÊ {
ÿà¬˝÷Êfl— = Á¡‚ ¬˝÷ÊflflÊ‹Ê
„ÒUó
‚— {
= fl„U
(ˇÊòÊôÊ ÷Ë)
ÃØ = fl„U ‚’
‚◊Ê‚Ÿ = ‚¢ˇÊ¬◊¥
ÿ— = ¡Ù ◊ = ◊Ȥʂ
ø = •ı⁄U oÎáÊÈ = ‚ÈŸ–
[ˇÊòÊ •ı⁄U ˇÊòÊôÊ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ´§Á·, flŒ •ı⁄U ’˝rÊÔ‚ÍòÊ∑§Ê ¬˝◊ÊáÊ–]
´§Á·Á÷’¸„ÈUœÊ ªËâ ¿UãŒÊÁ÷Áfl¸ÁflœÒ— ¬ÎÕ∑Ô˜§–
’˝rÊÔ‚ÍòʬŒÒ‡ÔøÒfl „UÃÈ◊ÁjÁfl¸ÁŸÁ‡øÃÒ—H 4H
´§Á·Á÷—, ’„ÈUœÊ, ªËÃ◊˜ , ¿UãŒÙÁ÷—, ÁflÁflœÒ—, ¬ÎÕ∑˜§,
’˝rÊÔ‚ÍòʬŒÒ—, ø, ∞fl, „UÃÈ◊Áj—, ÁflÁŸÁ‡øÃÒ—H 4H
ÿ„U ˇÊòÊ ÃÕÊ ˇÊòÊôÊ∑§Ê Ãûfló
´§Á·Á÷— = ´§Á·ÿÙ¥mÊ⁄UÊ ø = ÃÕÊ
’„ÈUœÊ = ’„ÈUà ¬˝∑§Ê⁄U‚
{
ÁflÁŸÁ‡øÃÒ— = ÷‹Ë÷Ê°Áà ÁŸ‡øÿ
ªËÃ◊˜
(•ı⁄U) {
= ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU Á∑§ÿ „ÈU∞
„UÃÈ◊Áj— = ÿÈÁQ§ÿÈQ§
ÁflÁflœÒ— = ÁflÁflœ
¿UãŒÙÁ÷— = flŒ◊ãòÊÙ¥mÊ⁄UÊ (÷Ë) {
’˝rÊÔ‚ÍòʬŒÒ— = ’˝rÊÔ‚ÍòÊ∑§
¬ŒÙ¥mÊ⁄UÊ
¬ÎÕ∑˜§ = Áfl÷ʪ¬Ífl¸∑§ ∞fl = ÷Ë
(ªËÃ◊˜) = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU (ªËÃ◊˜) = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[ˇÊòÊ∑§ SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
◊„UÊ÷ÍÃÊãÿ„UVÔUÊ⁄UÊ ’ÈÁh⁄U√ÿQ§◊fl ø–
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ Œ‡ÊÒ∑¢§ ø ¬Üø øÁãº˝ÿªÊø⁄UÊ—H 5H
◊„UÊ÷ÍÃÊÁŸ, •„UVÔUÊ⁄U—, ’ÈÁh—, •√ÿQ§◊˜, ∞fl, ø,
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, Œ‡Ê, ∞∑§◊˜ , ø, ¬Üø, ø, ßÁãº˝ÿªÙø⁄UÊ—H 5H
298 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ! fl„UË ◊Ò¥ Ã⁄U Á‹ÿ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ó
◊„UÊ÷ÍÃÊÁŸ = ¬Ê°ø ◊„UÊ÷ÍÃ1 ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ßÁãº˝ÿÊ° 2,
=
•„VÔUÊ⁄U— = •„¢U∑§Ê⁄U, ∞∑§◊˜ =
∞∑§ ◊Ÿ
’ÈÁh— = ’ÈÁh ø =
•ı⁄U
ø = •ı⁄U ¬Üø =
¬Ê°ø

{
•√ÿQ§◊˜ = ◊Í‹ ¬˝∑ΧÁà ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ Áfl·ÿ
∞fl = ÷Ë •ÕʸØ ‡ÊéŒ,
ßÁãº˝ÿªÙø⁄UÊ—=
ø = ÃÕÊ S¬‡Ê¸, M§¬, ⁄U‚
Œ‡Ê = Œ‚ •ı⁄U ªãœó
[ˇÊòÊ∑§ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ßë¿UÊ m·— ‚Èπ¢ ŒÈ—π¢ ‚YÔUÊÇÔøÃŸÊ œÎÁ×–
∞ÃàˇÊòÊ¢ ‚◊Ê‚Ÿ ‚Áfl∑§Ê⁄U◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H 6H
ßë¿UÊ, m·—, ‚Èπ◊˜ , ŒÈ—π◊˜ , ‚YÔUÊ×, øßÊ, œÎÁ×,
∞ÃØ , ˇÊòÊ◊˜ , ‚◊Ê‚Ÿ, ‚Áfl∑§Ê⁄U◊˜ , ©UŒÊNUÃ◊˜H 6H
ÃÕÊó
4
ßë¿UÊ
m·—
=
=
ßë¿UÊ,
m·,
œÎÁ× {
= œÎÁà ó(ß‚
¬˝∑§Ê⁄U)
‚Èπ◊˜ =‚Èπ, ‚Áfl∑§Ê⁄U◊˜ = Áfl∑§Ê⁄UÙ¥∑§ ‚Á„UÃ5
ŒÈ—π◊˜ =ŒÈ—π, ∞ÃØ = ÿ„U
‚YÔUÊ× {
= SÕÍ‹ Œ„U∑§Ê
Á¬á«U,
ˇÊòÊ◊˜ = ˇÊòÊ
‚◊Ê‚Ÿ = ‚¢ˇÊ¬◊¥
øÃŸÊ = øßÊ3 (•ı⁄U) ©UŒÊNUÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
1-•ÕÊ¸Ã˜Ô •Ê∑§Ê‡Ê, flÊÿÈ , •ÁÇŸ, ¡‹ •ÊÒ⁄U ¬ÎâflË∑§Ê ‚͡◊÷Êfl–
2-•ÕÊ¸Ã˜Ô üÊÊòÊ, àfløÊ, ŸòÊ, ⁄U‚ŸÊ •ÊÒ⁄U ÉÊ˝ÊáÊ ∞fl¢ flÊ∑˜§Ô, „USÃ, ¬ÊŒ, ©U¬SÕ •ÊÒ⁄U ªÈŒÊ–
3-‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ∞∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ø߇ÊÁQ§–
4-ªËÃÊ •äÿÊÿ 18 ‡‹Ê∑§ 33-34-35 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
5-¬Ê°øfl¥ ‡‹Ê∑§◊¥ ∑§„UÊ „ÈU•Ê ÃÊ ˇÊòÊ∑§Ê SflM§¬ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ •ÊÒ⁄U ß‚ ‡‹Ê∑§◊¥
∑§„U „ÈU∞ ßë¿UÊÁŒ ˇÊòÊ∑§ Áfl∑§Ê⁄U ‚◊¤ÊŸ øÊÁ„Uÿ–
 •äÿÊÿ 13 299
[ôÊÊŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥◊¥ •◊ÊÁŸàfl •ÊÁŒ Ÿı ªÈáÊÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•◊ÊÁŸàfl◊ŒÁê÷àfl◊Á„¢U‚Ê ˇÊÊÁãÃ⁄UÊ¡¸fl◊Ô˜–
•ÊøÊÿÊ¸¬Ê‚Ÿ¢ ‡ÊÊÒø¢ SÕÒÿ¸◊Êà◊ÁflÁŸª˝„U—H 7H
•◊ÊÁŸàfl◊˜ , •ŒÁê÷àfl◊˜ , •Á„¢U‚Ê, ˇÊÊÁã×, •Ê¡¸fl◊˜ ,
•ÊøÊÿÙ¸¬Ê‚Ÿ◊˜ , ‡Êıø◊˜ , SÕÒÿ¸◊˜ , •Êà◊ÁflÁŸª˝„U—H 7H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó

{
üÊc∆UÔUÃÊ∑§
•◊ÊÁŸàfl◊˜ = •Á÷◊ÊŸ∑§Ê
•÷Êfl,
‚⁄U‹ÃÊ, {
= ◊Ÿ-flÊáÊË •ÊÁŒ∑§Ë
•Ê¡¸fl◊˜

•ÊøÊÿÙ¸¬Ê‚Ÿ◊˜ = üÊhÊ÷ÁQ§‚Á„Uà {
{
•ŒÁê÷àfl◊˜ = Œê÷Êø⁄UáÊ∑§Ê ªÈL§∑§Ë ‚flÊ,
•÷Êfl, ‡Êıø◊˜ {
= ’Ê„U⁄U-÷ËÃ⁄U∑§Ë
‡ÊÈÁh*,

•Á„¢U‚Ê

ˇÊÊÁã×
{
Á∑§‚Ë ÷Ë ¬˝ÊáÊË∑§Ù SÕÒÿ¸◊˜
= Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë
Ÿ ‚ÃÊŸÊ,
= ˇÊ◊Ê÷Êfl,
= •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë{
ÁSÕ⁄UÃÊ (•ı⁄U)
{
•Êà◊ÁflÁŸª˝„U— = ◊Ÿ-ßÁãº˝ÿÙ¥‚Á„UÃ
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÁŸª˝„Uó
[ôÊÊŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥◊¥ •„¢U∑§Ê⁄U∑§ •÷Êfl∑§Ê •ı⁄U flÒ⁄UÊÇÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ßÁãº˝ÿÊÕ¸·È flÒ⁄UÊÇÿ◊Ÿ„UVÔUÊ⁄U ∞fl ø–
¡ã◊◊ÎàÿÈ¡⁄UÊ√ÿÊÁœŒÈ—πŒÊ·ÊŸÈŒ‡Ê¸Ÿ◊Ô˜ H 8H
ßÁãº˝ÿÊÕ¸·È , flÒ⁄UÊÇÿ◊˜ , •Ÿ„VÔUÊ⁄U—, ∞fl, ø,
¡ã◊◊ÎàÿÈ¡⁄UÊ√ÿÊÁœŒÈ—πŒÙ·ÊŸÈŒ‡Ê¸Ÿ◊˜ H 8H
* ‚àÿÃʬÍfl¸∑§ ‡ÊÈh √ÿfl„UÊ⁄U‚ º˝√ÿ∑§Ë •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ •ãŸ‚ •Ê„UÊ⁄U∑§Ë ÃÕÊ
ÿÕÊÿÊÇÿ ’Ãʸfl‚ •Êø⁄UáÊÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ¡‹-◊ÎÁûÊ∑§ÊÁŒ‚ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§Ê ““’Ê„U⁄U∑§Ë
‡ÊÈÁh”” ∑§„UÃ „Ò¥U ÃÕÊ ⁄Uʪ-m· •ÊÒ⁄U ∑§¬≈U •ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ∑§⁄U •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê
Sflë¿U „UÊ ¡ÊŸÊ ““÷ËÃ⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh”” ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU–
300 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ÃÕÊó

{
ß‚ ‹Ù∑§ •ı⁄U •Ÿ„VÔUÊ⁄U—, ∞fl=
ßÁãº˝ÿÊÕ¸·È = ¬⁄U‹Ù∑§∑§ ‚ê¬Íáʸ {•÷Êfl
•„¢U∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Ë

{
÷٪٥◊¥ ¡ã◊, ◊ÎàÿÈ , ¡⁄UÊ
¡ã◊◊ÎàÿÈ¡⁄UÊ- •ı⁄U ⁄UÙª •ÊÁŒ◊¢
flÒ⁄UÊÇÿ◊˜ = {
•Ê‚ÁÄÃ∑§Ê
•÷Êfl
√ÿÊÁœŒÈ—π-=
ŒÙ·ÊŸÈŒ‡Ê¸Ÿ◊˜
ŒÈ—π •ı⁄ ŒÊ·Ê∑¥ §ÊU
’Ê⁄U-’Ê⁄U ÁfløÊ⁄U
ø = •ı⁄U ∑§⁄UŸÊó
[ôÊÊŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥◊¥ •Ê‚ÁÄÃ∑§ •÷Êfl∑§Ê •ı⁄U ÁøûÊ∑§Ë ‚◊ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•‚ÁQ§⁄UŸÁ÷cflXÔU— ¬ÈòÊŒÊ⁄UªÎ„UÊÁŒ·È–
ÁŸàÿ¢ ø ‚◊ÁøûÊàflÁ◊c≈UÔUÊÁŸc≈UÔUÊ¬¬ÁûÊ·ÈH 9H
•‚ÁQ§—, •ŸÁ÷cflXÔ—, ¬ÈòÊŒÊ⁄UªÎ„UÊÁŒ·È ,
ÁŸàÿ◊˜ , ø, ‚◊ÁøûÊàfl◊˜, ßc≈UUÔÊÁŸc≈UÔUÙ¬¬ÁûÊ·ÈH 9H
ÃÕÊó

•‚ÁÄ× = •Ê‚ÁÄÃ∑§Ê
{
¬ÈòÊŒÊ⁄UªÎ„UÊÁŒ·È = ¬ÈòÊ-SòÊË-ÉÊ⁄U

{
•÷Êfl, ÁŸàÿ◊˜
{ Á¬˝ÿ •ı⁄U
•ı⁄U œŸ •ÊÁŒ◊¥ ßc≈UÔUÊÁŸc≈UÔUÙ¬¬ÁûÊ·È= •Á¬˝ÿ∑§Ë
¬˝ÊÁåÃ◊¥
= ‚ŒÊ „UË
•ŸÁ÷cflXÔU— = ◊◊ÃÊ∑§Ê Ÿ „UÙŸÊ ‚◊ÁøûÊàfl◊˜ = ÁøûÊ∑§Ê ‚◊
ø = ÃÕÊ {
⁄U„UŸÊó
[ôÊÊŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥◊¥ •√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË ÷ÁÄà •ı⁄U ∞∑§Êãà Œ‡Ê∑§ ‚flŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
◊Áÿ øÊŸãÿÿÊªŸ ÷ÁQ§⁄U√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË–
ÁflÁflQ§Œ‡Ê‚Áflàfl◊⁄UÁḟ‚¢‚ÁŒ H 10H
◊Áÿ, ø, •ŸãÿÿÙªŸ, ÷ÁQ§—, •√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË,
ÁflÁflQ§Œ‡Ê‚Áflàfl◊˜ , •⁄UÁ×, ¡Ÿ‚¢‚ÁŒH 10H
 •äÿÊÿ 13 301
•ı⁄Uó
◊Áÿ = ◊È¤Ê ¬⁄U◊‡fl⁄U◊¥
•ŸãÿÿÙªŸ = •Ÿãÿ ÿÙª∑§ mÊ⁄UÊ
ÁflÁflQ§Œ‡Ê- =
‚Áflàfl◊˜
∞∑§Êãà •ı⁄U
{
‡ÊÈh Œ‡Ê◊¥ ⁄U„UŸ∑ §Ê
Sfl÷Êfl (•ı⁄U)
•√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË=•√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË

÷ÁQ§—
ø
= ÷ÁQ§1
= ÃÕÊ •⁄UÁ×
Áfl·ÿÊ‚Q§
¡Ÿ‚¢‚ÁŒ = ◊ŸÈcÿÙ¥∑§
‚◊ÈŒÊÿ◊¥
{
= ¬˝◊∑§Ê Ÿ „UÊŸÊó
[ôÊÊŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥◊¥ ÁŸÁŒäÿÊ‚Ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ •ı⁄U ôÊÊŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥‚
Áfl¬⁄UËà ªÈáÊÙ¥∑§Ù •ôÊÊŸ ’Ëʟʖ]
•äÿÊà◊ôÊÊŸÁŸàÿàfl¢ ÃûflôÊÊŸÊÕ¸Œ‡Ê¸Ÿ◊Ô˜–
∞ÃÖôÊÊŸÁ◊Áà ¬˝ÊQ§◊ôÊÊŸ¢ ÿŒÃÊ˘ãÿÕÊH 11H
•äÿÊà◊ôÊÊŸÁŸàÿàfl◊˜ , ÃûflôÊÊŸÊÕ¸Œ‡Ê¸Ÿ◊˜ ,
∞ÃØ , ôÊÊŸ◊˜ , ßÁÃ, ¬˝ÙQ§◊˜ , •ôÊÊŸ◊˜ , ÿØ , •Ã—, •ãÿÕÊH 11H
ÃÕÊó

{
2 ∞ÃØ
•äÿÊà◊ôÊÊŸ- •äÿÊà◊ôÊÊŸ◊¥ = ÿ„U ‚’
ÁŸàÿàfl◊˜
= ÁŸàÿ ÁSÕÁà ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ3 „ÒU (•ı⁄U)
(•ı⁄U)

Œ‡Ê¸Ÿ◊˜ {
ÃûflôÊÊŸÊÕ¸- ÃûflôÊÊŸ∑§ •Õ¸M§¬
= ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù „UË
ŒπŸÊó
ÿØ
•Ã—
•ãÿÕÊ
= ¡Ù
= ß‚‚
= Áfl¬⁄UËà „ÒU,
1-∑§fl‹ ∞∑§ ‚fl¸‡ÊÁQ§◊ÊŸ˜Ô ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê „UË •¬ŸÊ SflÊ◊Ë ◊ÊŸÃ „ÈU∞ SflÊÕ¸ •ÊÒ⁄U
•Á÷◊ÊŸ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ üÊhÊ •ÊÒ⁄U ÷Êfl∑§ ‚Á„Uà ¬⁄U◊ ¬˝◊‚ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U
Áøãß ∑§⁄UŸÊ ““•√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË ÷ÁQ§”” „ÒU–
2-Á¡‚ ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ •Êà◊flSÃÈ •ÊÒ⁄U •ŸÊà◊flSÃÈ ¡ÊŸË ¡Êÿ, ©U‚ ôÊÊŸ∑§Ê ŸÊ◊
““•äÿÊà◊ôÊÊŸ”” „ÒU–
3-ß‚ •äÿÊÿ∑§ 7fl¥ ‡‹Ê∑§‚ ‹∑§⁄U ÿ„UÊ°Ã∑§ ¡Ê ‚ÊœŸ ∑§„U „Ò¥U, fl ‚’ ÃûflôÊÊŸ∑§Ë
¬˝ÊÁåÃ◊¥ „UÃÈ „UÊŸ‚ ““ôÊÊŸ”” ŸÊ◊‚ ∑§„U ªÿ „Ò¥U–
302 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
•ôÊÊŸ◊˜ = fl„U •ôÊÊŸ „ÒU*,
ßÁà = ∞‚Ê ¬˝ÙQ§◊˜ = ∑§„UÊ „ÒU–
[¡ÊŸŸÿÙÇÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ •ı⁄U ©U‚∑§
ÁŸªÈ¸áÊSflM§¬∑§Ê fláʸŸ–]
ôÊÿ¢ ÿûÊà¬˝flˇÿÊÁ◊ ÿÖôÊÊàflÊ◊ÎÃ◊‡ÔŸÈÃ–
•ŸÊÁŒ◊à¬⁄¢U ’˝rÊÔ Ÿ ‚ûÊãŸÊ‚ŒÈëÿÃH 12H
ôÊÿ◊˜ , ÿØ , ÃØ , ¬˝flˇÿÊÁ◊, ÿØ , ôÊÊàflÊ, •◊ÎÃ◊˜ , •‡ŸÈÃ,
•ŸÊÁŒ◊Ø , ¬⁄U◊˜ , ’˝rÊÔ, Ÿ, ‚Ø , ÃØ , Ÿ, •‚Ø , ©UëÿÃH 12H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
ÿØ = ¡Ù ÃØ = fl„U
ôÊÿ◊˜ =
(ÃÕÊ) {
¡ÊŸŸÿÙÇÿ „ÒU •ŸÊÁŒ◊Ø
¬⁄U◊˜
=
=
•ŸÊÁŒflÊ‹Ê
¬⁄U◊
ÿØ = Á¡‚∑§Ù ’˝rÊÔ = ’˝rÊÔ
ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U (◊ŸÈcÿ) Ÿ = Ÿ
•◊ÎÃ◊˜ = ¬⁄U◊ÊŸãŒ∑§Ù ‚Ø = ‚Ø („UË)
•‡ŸÈÃ = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU,
ÃØ = ©U‚∑§Ù ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
{
¬˝flˇÿÊÁ◊ = ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
∑§„Í°UªÊ–
Ÿ
•‚Ø
= Ÿ
= •‚Ø („UË)–
[¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Áfl‡flM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚fl¸Ã—¬ÊÁáʬʌ¢ Ãà‚fl¸ÃÊ˘ÁˇÊÁ‡Ê⁄UÊ◊Èπ◊Ô˜–
‚fl¸Ã—üÊÈÁÃ◊ÀÔ‹Ê∑§ ‚fl¸◊ÊflÎàÿ ÁÃc∆UÔUÁÃH 13H
‚fl¸Ã—¬ÊÁáʬʌ◊˜ , ÃØ , ‚fl¸ÃÙ˘ÁˇÊÁ‡Ê⁄UÙ◊Èπ◊˜ ,
‚fl¸Ã—üÊÈÁÃ◊Ø , ‹Ù∑§, ‚fl¸◊˜ , •ÊflÎàÿ, ÁÃc∆UUÔ ÁÃH 13H
* ™§¬⁄U ∑§„U „ÈU∞ ôÊÊŸ∑§ ‚ÊœŸÊ¥‚ Áfl¬⁄UËà ¡Ê ◊ÊŸ, Œê÷, Á„¢U‚Ê •ÊÁŒ „Ò¥U, fl
•ôÊÊŸ∑§Ë flÎÁh◊¥ „UÃÈ „UÊŸ‚ ““•ôÊÊŸ”” ŸÊ◊‚ ∑§„U ªÿ „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 13 303
¬⁄¢UÃÈó
ÃØ = fl„U ‚fl¸Ã—üÊÈÁÃ◊Ø = ‚’ •Ù⁄U {
{
‚fl¸Ã—¬ÊÁáʬʌ◊˜= ‚’ •Ù⁄U ∑§ÊŸflÊ‹Ê „ÒU–
„UÊÕ-¬Ò⁄UflÊ‹Ê, (ÿ×) = ÄÿÙ¥Á∑§ (fl„U)
‹Ù∑§ = ‚¢‚Ê⁄U◊¥

Á‡Ê⁄UÙ◊Èπ◊˜ {
‚fl¸ÃÙ˘ÁˇÊ- ‚’ •Ù⁄U ‚fl¸◊˜
= ŸòÊ, Á‚⁄U •ı⁄U •ÊflÎàÿ
◊ÈπflÊ‹Ê (ÃÕÊ) ÁÃc∆UUÔ ÁÃ
= ‚’∑§Ù
= √ÿÊåà ∑§⁄U∑§
= ÁSÕÃ „ÒU*–
[¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ ‚ªÈáÊ •ı⁄U ÁŸªÈ¸áÊ SflM§¬∑§Ë ∞∑§ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚fl¸Áãº˝ÿªÈáÊÊ÷Ê‚¢ ‚fl¸Áãº˝ÿÁflflÁ¡¸Ã◊Ô˜–
•‚Q¢§ ‚fl¸÷ÎìÊÒfl ÁŸªÈ¸áÊ¢ ªÈáÊ÷ÊQΧ øH 14H
‚fl¸Áãº˝ÿªÈáÊÊ÷Ê‚◊˜ , ‚fl¸Áãº˝ÿÁflflÌ¡Ã◊˜ ,
•‚Q§◊˜ , ‚fl¸÷ÎØ , ø, ∞fl, ÁŸªÈ¸áÊ◊˜ , ªÈáÊ÷ÙÄÃÎ, øH 14H
•ı⁄U fl„Uó

{
‚ê¬Íáʸ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ •‚Q§◊˜Ô
= •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„UÃ
Áfl·ÿÙ¥∑§Ù („UÙŸ¬⁄U)
‚flÁ¸ ãº˝ÿªÈáÊÊ÷Ê‚◊˜=
¡ÊŸŸflÊ‹Ê „ÒU, ∞fl = ÷Ë
(¬⁄¢UÃÈ flÊSÃfl◊)¥ ‚fl¸÷ÎØ
{
= ‚’∑§Ê œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
‚fl¸Áãº˝ÿÁflflÁ¡¸Ã◊˜ = {
‚’ ßÁãº˝ÿÙ¥‚ ø
⁄UÁ„UÃ „ÒU
= •ı⁄U
ÁŸªÈ¸áÊ◊˜ = ÁŸªÈ¸áÊ „UÙŸ¬⁄U (÷Ë)

ø = ÃÕÊ
ªÈáÊ÷ÙÄÃÎ = ªÈáÊÙ¥∑§Ù
÷ÙªŸflÊ‹Ê „ÒU–{
* •Ê∑§Ê‡Ê Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U flÊÿÈ , •ÁÇŸ, ¡‹ •ÊÒ⁄U ¬ÎâflË∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊM§¬ „UÊŸ‚ ©UŸ∑§Ê
√ÿÊåà ∑§⁄U∑§ ÁSÕà „ÒU, flÒ‚ „UË ¬⁄U◊Êà◊Ê ÷Ë ‚’∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊM§¬ „UÊŸ‚ ‚ê¬Íáʸ ø⁄UÊø⁄U
¡ªÃ˜Ô∑§Ê √ÿÊåà ∑§⁄U∑§ ““ÁSÕà „ÒU””–
304 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[‚flʸà◊M§¬‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë √ÿʬ∑§ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
’Á„U⁄UãÇø ÷ÍÃÊŸÊ◊ø⁄¢U ø⁄U◊fl ø–
‚͡◊àflÊûÊŒÁflôÊÿ¢ ŒÍ⁄USÕ¢ øÊÁãÃ∑§ ø ÃÃÔ˜H 15H
’Á„U—, •ã×, ø, ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , •ø⁄U◊˜ , ø⁄U◊˜ , ∞fl, ø,
‚͡◊àflÊØ , ÃØ , •ÁflôÊÿ◊˜ , ŒÍ⁄USÕ◊˜ , ø, •ÁãÃ∑§, ø, ÃØH 15H
ÃÕÊ fl„Uó
÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ø⁄UÊø⁄U ‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§ ‚͡◊àflÊØ = ‚͡◊ „UÙŸ‚
•ÁflôÊÿ „ÒU1
{
’Á„U—, •ã×= ’Ê„U⁄U-÷ËÃ⁄U
(¬Á⁄U¬Íáʸ „ÒU)
•ÁflôÊÿ◊˜
ø
=
= ÃÕÊ
ø = •ı⁄U •ÁãÃ∑§ = •Áà ‚◊ˬ◊¢2
ø⁄U◊˜ , •ø⁄U◊˜ = ø⁄U-•ø⁄UM§¬ ø = •ı⁄U
∞fl = ÷Ë (fl„UË „ÒU;) ŒÍ⁄USÕ◊˜ = ŒÍ⁄U◊¥ ÷Ë ÁSÕÃ3
ø = •ı⁄U
ÃØ = fl„U ÃØ = fl„UË „ÒU–
[©Uà¬ÁûÊ, ¬Ê‹Ÿ •ÊÒ⁄U ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UŸfl Ê‹ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ‚fl¸√ÿÊ¬Ë SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•Áfl÷Q¢§ ø ÷ÍÃ·È Áfl÷Q§Á◊fl ø ÁSÕÃ◊Ô˜–
÷ÍÃ÷Ãθ ø ÃÖôÊÿ¢ ª˝Á‚cáÊÈ ¬˝÷ÁflcáÊÈ øH 16H
•Áfl÷Q§◊˜ , ø, ÷ÍÃ·È , Áfl÷Q§◊˜ , ßfl, ø, ÁSÕÃ◊˜ ,
÷ÍÃ÷Ãθ, ø, ÃØ , ôÊÿ◊˜ , ª˝Á‚cáÊÈ , ¬˝÷ÁflcáÊÈ , øH 16H
ÃÕÊ fl„U ¬⁄U◊Êà◊Êó

{
Áfl÷ʪ⁄UÁ„Uà ∞∑§ ø = ÷Ë
•Áfl÷ÄÃ◊˜ =
M§¬‚ •Ê∑§Ê‡Ê∑§ ÷Í÷ È
‚ŒÎ‡Ê ¬Á⁄U¬Íáʸ
= ø⁄UÊø⁄U ‚ê¬Íáʸ
÷ÍÃÙ¥◊¥ {
„UÙŸ¬⁄U Áfl÷Q§◊˜Ô , ßfl= Áfl÷Q§-‚Ê
1-¡Ò‚ ‚Íÿ¸∑§Ë Á∑§⁄UáÊÊ¥◊¥ ÁSÕà „ÈU•Ê ¡‹ ‚͡◊ „UÊŸ‚ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§ ¡ÊŸŸ◊¥ Ÿ„UË¥
•ÊÃÊ, flÒ‚ „UË ‚fl¸√ÿÊ¬Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê ÷Ë ‚͡◊ „UÊŸ‚ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§ ¡ÊŸŸ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ–
2-fl„U ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚fl¸òÊ ¬Á⁄U¬Íáʸ •ÊÒ⁄U ‚’∑§Ê •Êà◊Ê „UÊŸ‚ ““•Áà ‚◊ˬ”” „ÒU–
3-üÊhÊ⁄UÁ„Uà •ôÊÊŸË ¬ÈL§·Ê¥∑§ Á‹ÿ Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ““ŒÍ⁄U◊¥ ÁSÕÔ” „Ò–
 •äÿÊÿ 13 305

1
ÁSÕÃ◊˜ {
= ÁSÕÃ ø = •ı⁄U

ø
(¬˝ÃËà „UÙÃÊ „ÒU);
= ÃÕÊ
ª˝Á‚cáÊÈ {
= L§º˝M§¬‚ ‚¢„UÊ⁄U
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
ÃØ = fl„U ø = ÃÕÊ
ôÊÿ◊˜ = ¡ÊŸŸÿÙÇÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê

÷ÍÃ÷Ãθ
{
ÁflcáÊÈM§¬‚ ÷ÍÃÙ¥∑§Ù
= œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
¬˝÷ÁflcáÊÈ = ©Uà¬ãŸ
{
’˝rÊÔÊM§¬‚ ‚’∑§Ù

∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU–
[ôÊÊŸmÊ⁄UÊ ¬˝Êåà „UÙŸÿÙÇÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ¬⁄U◊ ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÿ SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÖÿÊÁ÷Ê◊Á¬ ÃÖÖÿÊÁÃSÃ◊‚— ¬⁄U◊ÈëÿÃ–
ôÊÊŸ¢ ôÊÿ¢ ôÊÊŸªêÿ¢ NUÁŒ ‚fl¸Sÿ ÁflÁc∆UÔUÃ◊Ô˜H 17H
ÖÿÙÁ÷Ê◊˜ , •Á¬, ÃØ , ÖÿÙÁ×, Ã◊‚—, ¬⁄U◊˜ , ©UëÿÃ,
ôÊÊŸ◊˜ , ôÊÿ◊˜ , ôÊÊŸªêÿ◊˜ , NUÁŒ, ‚fl¸Sÿ, ÁflÁc∆UÔUÃ◊˜H 17H
•ı⁄Uó
ÃØ =fl„U ¬⁄U’˝rÊÔ ôÊÊŸ◊˜ = ’ÙœSflM§¬,
ÖÿÙÁ÷Ê◊˜ =ÖÿÙÁÃÿÙ¥∑§Ê
•Á¬ =÷Ë ôÊÿ◊˜ = ¡ÊŸŸ∑§ ÿÙÇÿ
ÖÿÙÁ× = 2
ÖÿÙÁà (∞fl¢) (∞fl¢)
Ã◊‚— =◊ÊÿÊ‚
¬⁄U◊˜ =•àÿãà ¬⁄U ôÊÊŸªêÿ◊˜ = ÃûflôÊÊŸ‚ ¬˝Êåà {
©UëÿÃ {
= ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
(fl„U ¬⁄U◊Êà◊Ê)
∑§⁄UŸÿÙÇÿ „ÒU
(•ı⁄U)
1-¡Ò‚ ◊„UÊ∑§Ê‡Ê Áfl÷ʪ⁄UÁ„Uà ÁSÕà „ÈU•Ê ÷Ë ÉÊ«∏UÊ¥◊¥ ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô∑§ ‚ŒÎ‡Ê
¬˝ÃËà „UÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚’ ÷ÍÃÊ¥◊¥ ∞∑§M§¬‚ ÁSÕà „ÈU•Ê ÷Ë ¬ÎÕ∑˜§Ô-
¬ÎÕ∑˜§Ô∑§Ë ÷Ê°Áà ¬˝ÃËà „UÊÃÊ „ÒU–
2-ªËÃÊ •äÿÊÿ 15 ‡‹Ê∑§ 12 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
306 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
‚fl¸Sÿ
NUÁŒ
= ‚’∑§
= NUŒÿ◊¥ {
ÁflÁc∆UUÔ Ã◊˜ = Áfl‡Ê·M§¬‚
ÁSÕÃ „ÒU–
[ˇÊòÊ, ôÊÊŸ •ı⁄U ôÊÿ∑§Ê Ãûfl ¡ÊŸŸ‚ ÷ªflØ-¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ßÁà ˇÊòÊ¢ ÃÕÊ ôÊÊŸ¢ ôÊÿ¢ øÊQ¢§ ‚◊ʂ×–
◊jQ§ ∞ÃÁmôÊÊÿ ◊jÊflÊÿÊ¬¬lÃH 18H
ßÁÃ, ˇÊòÊ◊˜ , ÃÕÊ, ôÊÊŸ◊˜ , ôÊÿ◊˜ , ø, ©UQ§◊˜ , ‚◊ʂ×,
◊jQ§—, ∞ÃØ , ÁflôÊÊÿ, ◊jÊflÊÿ, ©U¬¬lÃH 18H
„U •¡È¸Ÿ!ó
ßÁà =ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊ʂ× = ‚¢ˇÊ¬‚
ˇÊòÊ◊˜ =ˇÊòÊ1 ©UQ§◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ–
ÃÕÊ =ÃÕÊ ◊jQ§— = ◊⁄UÊ ÷Q§
ôÊÊŸ◊˜ =ôÊÊŸ2 ∞ÃØ = ß‚∑§Ù
ø =•ı⁄U ÁflôÊÊÿ = Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U
ôÊÿ◊˜ = {
¡ÊŸŸ ÿÙÇÿ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê SflM§¬3
◊jÊflÊÿ
©U¬¬lÃ
=
=
◊⁄U SflM§¬∑§Ù
¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[¬˝∑ΧÁÃ-¬ÈL§·∑§Ë •ŸÊÁŒÃÊ ÃÕÊ ¬˝∑ΧÁÂ Áfl∑§Ê⁄U •ı⁄U ªÈáÊÙ¥∑§Ë
©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬˝∑ΧÁâ ¬ÈL§·¢ øÒfl ÁflŒ˜ÔäÿŸÊŒË ©U÷ÊflÁ¬–
Áfl∑§Ê⁄UÊ¢‡ø ªÈáÊÊ¢‡øÒfl ÁflÁh ¬˝∑ΧÁÂê÷flÊŸÔ˜H 19H
¬˝∑ΧÁÃ◊˜ , ¬ÈL§·◊˜ , ø, ∞fl, ÁflÁh, •ŸÊŒË, ©U÷ı, •Á¬,
Áfl∑§Ê⁄UÊŸ˜ , ø, ªÈáÊÊŸ˜ , ø, ∞fl, ÁflÁh, ¬˝∑ΧÁÂê÷flÊŸ˜H 19H

1-‡‹Ê∑§ 5-6 ◊¥ Áfl∑§Ê⁄U‚Á„Uà ˇÊòÊ∑§Ê SflM§¬ ∑§„UÊ „ÒU–

2-‡‹Ê∑§ 7 ‚ 11 Ã∑§ ôÊÊŸ •ÕÊ¸Ã˜Ô ôÊÊŸ∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§„UÊ „ÒU–
3-‡‹Ê∑§ 12 ‚ 17 Ã∑§ ôÊÿ∑§Ê SflM§¬ ∑§„UÊ „ÒU–
 •äÿÊÿ 13 307
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
¬˝∑ΧÁÃ◊˜
ø
=
=
¬˝∑§Î ÁÃ
•ı⁄U {
Áfl∑§Ê⁄UÊŸ˜ = ⁄Uʪ-m·ÊÁŒ
Áfl∑§Ê⁄UÙ¥∑§Ù
¬ÈL§·◊˜ = ¬ÈL§·ó ø = ÃÕÊ
©U÷ı = ߟ ŒÙŸÙ¥∑§Ù ªÈáÊÊŸ˜ {
= ÁòʪÈáÊÊà◊∑§ ‚ê¬Íáʸ
¬ŒÊÕÙZ∑§Ù
∞fl = „UË (ÃÍ) •Á¬ = ÷Ë
•ŸÊŒË
ÁflÁh
=
=
•ŸÊÁŒ
¡ÊŸ ∞fl {
¬˝∑ΧÁÂê÷flÊŸ˜ , = ¬˝∑ΧÁÂ
„UË ©Uà¬ãŸ
ø = •ı⁄U ÁflÁh = ¡ÊŸ–
[∑§Êÿ¸-∑§⁄UáÊ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ◊¥ ¬˝∑ΧÁÃ∑§Ë •ı⁄U ‚Èπ-ŒÈ—πÙ¥∑§ ÷ÙªŸ◊¥
¬ÈL§·∑§Ë „UÃÈÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ∑§Ãθàfl „UÃÈ— ¬˝∑ΧÁÃL§ëÿÃ–
¬ÈL§·— ‚ÈπŒÈ—πÊŸÊ¢ ÷ÊQΧàfl „UÃÈL§ëÿÃH 20H
∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ∑§Ã¸Îàfl, „UÃÈ—, ¬˝∑ΧÁ×, ©UëÿÃ,
¬ÈL§·—, ‚ÈπŒÈ—πÊŸÊ◊˜ , ÷ÙQΧàfl, „UÃÈ—, ©UëÿÃH 20H
ÄÿÙ¥Á∑§ó

„UÃÈ—
{
∑§Êÿ¸ •ı⁄U
∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ∑§Ãθàfl= ∑§⁄UáÊ∑§Ù*
©Uà¬ãŸ ∑§⁄UŸ◊¥
= „UÃÈ
¬ÈL§·— = ¡ËflÊà◊Ê
‚ÈπŒÈ—πÊŸÊ◊˜= ‚Èπ-ŒÈ—πÙ¥∑§
{
÷ÙQΧàfl = ÷ÙQ§Ê¬Ÿ◊¥ •ÕʸÃÔ˜
÷ÊªŸ◊¥
¬˝∑ΧÁ× = ¬˝∑§Î Áà „UÃÈ— = „UÃÈ
©UëÿÃ = ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU (•ı⁄U) ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
* •Ê∑§Ê‡Ê, flÊÿÈ , •ÁÇŸ, ¡‹ •ÊÒ⁄U ¬ÎâflË ÃÕÊ ‡ÊéŒ, S¬‡Ê¸, M§¬, ⁄U‚ •ÊÒ⁄U ªãœó
ߟ Œ‚∑§Ê ŸÊ◊ ““∑§Êÿ¸”” „ÒU– ’ÈÁh, •„¢U∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U ◊Ÿ ÃÕÊ üÊÊòÊ, àfløÊ, ⁄U‚ŸÊ, ŸòÊ •ÊÒ⁄U
ÉÊ˝ÊáÊ ∞fl¢ flÊ∑˜§Ô, „USÃ, ¬ÊŒ, ©U¬SÕ •ÊÒ⁄U ªÈŒÊóߟ 13 ∑§Ê ŸÊ◊ ““∑§⁄UáÊ”” „ÒU–
308 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[¬˝∑ΧÁÃ∑§ ‚¢ªÔU‚ ¬ÈL§·∑§Ù ÷Ùª •ı⁄U ŸÊŸÊ ÿÙÁŸÿÙ¥∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
¬ÈL§·— ¬˝∑ΧÁÃSÕÊ Á„U ÷Èæ˜U Q§ ¬˝∑ΧÁáÊãªÈáÊÊŸÔ˜–
∑§Ê⁄UáÊ¢ ªÈáÊ‚XÔUÊ˘Sÿ ‚Œ‚lÊÁŸ¡ã◊‚ÈH 21H
¬ÈL§·—, ¬˝∑§Î ÁÃSÕ—, Á„U, ÷ÈæŨQ§ , ¬˝∑§Î Ááʟ˜ , ªÈáÊÊŸ˜ ,
∑§Ê⁄UáÊ◊˜ , ªÈáÊ‚XÔU—, •Sÿ, ‚Œ‚lÙÁŸ¡ã◊‚ÈH 21H
¬⁄¢UÃÈó
¬˝∑ΧÁÃSÕ— = ¬˝∑ΧÁÃ◊¥1 ÁSÕà ªÈáÊ‚XÔU— = ªÈáÊÙ¥∑§Ê ‚¢ªUÔ („UË)
Á„U = „UË •Sÿ = ß‚ ¡ËflÊà◊Ê∑§
¬ÈL§·— = ¬ÈL§·
¬˝∑ΧÁáʟ˜
ªÈáÊÊŸ˜
= ¬˝∑ΧÁÂ ©Uà¬ãŸ
{
= ÁòʪÈáÊÊà◊∑§
¬ŒÊÕÙZ∑§Ù
{
•ë¿UË-’È⁄UË
‚Œ‚lÙÁŸ¡ã◊‚È= ÿÙÁŸÿÙ¥◊¥ ¡ã◊
‹Ÿ∑§Ê
÷Èæ˜UQ§ {
= ÷ÙªÃÊ „ÒU
(•ı⁄U ߟ) ∑§Ê⁄UáÊ◊˜ = ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU2–
[¬⁄U◊Êà◊Ê •ı⁄U •Êà◊Ê∑§Ë ∞∑§ÃÊ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
©U¬º˝c≈UÔUÊŸÈ◊ãÃÊ ø ÷Ãʸ ÷ÊQ§Ê ◊„U‡fl⁄U—–
¬⁄U◊Êà◊Áà øÊåÿÈQ§Ê Œ„U˘ÁS◊ã¬ÈL§·— ¬⁄U—H 22H
©U¬º˝c≈UÔUÊ, •ŸÈ◊ãÃÊ, ø, ÷Ãʸ, ÷ÙQ§Ê, ◊„U‡fl⁄U—,
¬⁄U◊Êà◊Ê, ßÁÃ, ø, •Á¬, ©UQ§—, Œ„U, •ÁS◊Ÿ˜ , ¬ÈL§·—, ¬⁄U—H 22H
•ÁS◊Ÿ˜ = ß‚ (flÊSÃfl◊¥)
3
Œ„U (ÁSÕ×) •Á¬ = Œ„U◊¥ ÁSÕÃ
¬ÈL§·— = ÿ„U •Êà◊Ê (fl„UË) {
¬⁄U— (∞fl) = ¬⁄U◊Êà◊Ê „UË „ÒU–

1-¬˝∑ΧÁà ‡ÊéŒ∑§Ê •Õ¸ ªËÃÊ •äÿÊÿ 7 ‡‹Ê∑§ 14 ◊¥ ∑§„UË „ÈU߸ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë
ÁòʪÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2-‚ûflªÈáÊ∑§ ‚¢ªUÔ ‚ ŒflÿÊÁŸ◊¥ ∞fl¢ ⁄U¡ÊªÈáÊ∑§ ‚¢ªUÔ ‚ ◊ŸÈcÿÿÊÁŸ◊¥ •ÊÒ⁄U Ã◊ÊªÈáÊ∑§
‚¢ªÔU‚ ¬‡ÊÈ-¬ˇÊË •ÊÁŒ ŸËø ÿÊÁŸÿÊ¥◊¥ ¡ã◊ „UÊÃÊ „ÒU–
3-•ÕÊ¸Ã˜Ô ÁòʪÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ‚ ‚fl¸ÕÊ •ÃËÖ
 •äÿÊÿ 13 309
©U¬º˝c≈UÔUÊ = ‚ÊˇÊË „UÙŸ‚ ©U¬º˝c≈UUÊÔ ÷ÙÄÃÊ = ¡ËflM§¬‚ ÷ÙÄÃÊ,
ø = •ı⁄U
{
◊„U‡fl⁄U— = ’˝rÊÔÊ •ÊÁŒ∑§Ê ÷Ë

{
ÿÕÊÕ¸ ‚ê◊ÁÃ
•ŸÈ◊ãÃÊ = ŒŸflÊ‹Ê „UÙŸ‚
•ŸÈ◊ãÃÊ,
ø
SflÊ◊Ë „UÙŸ‚ ◊„U‡fl⁄U
= •ı⁄U
{
¬⁄U◊Êà◊Ê = ‡ÊÈh ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
÷Ãʸ
{
‚’∑§Ê œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ
= ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
„UÙŸ‚ ÷Ãʸ,
ßÁÃ
©UQ§—
„UÙŸ‚ ¬⁄U◊Êà◊Êó
= ∞‚Ê
= ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[ªÈáÊÙ¥‚Á„Uà ¬˝∑ΧÁà •ı⁄U ¬ÈL§·∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹–]
ÿ ∞fl¢ flÁûÊ ¬ÈL§·¢ ¬˝∑ΧÁâ ø ªÈáÊÒ— ‚„U–
‚fl¸ÕÊ flø◊ÊŸÊ˘Á¬ Ÿ ‚ ÷ÍÿÊ˘Á÷¡ÊÿÃH 23H
ÿ—, ∞fl◊˜ , flÁûÊ, ¬ÈL§·◊˜ , ¬˝∑ΧÁÃ◊˜ , ø, ªÈáÊÒ—, ‚„U,
‚fl¸ÕÊ, flø◊ÊŸ—, •Á¬, Ÿ, ‚—, ÷Íÿ—, •Á÷¡ÊÿÃH 23H
∞fl◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚— = fl„U
¬ÈL§·◊˜ = ¬ÈL§·∑§Ù ‚fl¸ÕÊ = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
ø
ªÈáÊÒ—
=
=
•ı⁄U
ªÈáÊÙ¥∑§
flø◊ÊŸ— = ∑§Ã¸√ÿ ∑§◊¸{
∑§⁄UÃÊ „È•Ê
‚„U = ‚Á„Uà •Á¬ = ÷Ë
¬˝∑ΧÁÃ◊˜ = ¬˝∑§Î ÁÃ∑§Ù ÷Íÿ— = Á»§⁄U
ÿ— = ¡Ù ◊ŸÈcÿ Ÿ = Ÿ„UË¥
flÁûÊ = Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „Ò*, •Á÷¡ÊÿÃ = ¡ã◊ÃÊ–
[äÿÊŸÿÙª, ôÊÊŸÿÙª •ı⁄U ∑§◊¸ÿÙª‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
äÿÊŸŸÊà◊ÁŸ ¬‡ÿÁãà ∑§ÁøŒÊà◊ÊŸ◊Êà◊ŸÊ–
•ãÿ ‚Êæ˜UÅÿŸ ÿÊªŸ ∑§◊¸ÿÊªŸ øʬ⁄UH 24H
* ŒÎ‡ÿ◊ÊòÊ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜Ô ◊ÊÿÊ∑§Ê ∑§Êÿ¸ „UÊŸ‚ ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U, ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô , ¡«∏U •ÊÒ⁄U
•ÁŸàÿ „ÒU ÃÕÊ ¡ËflÊà◊Ê ÁŸàÿ, øß, ÁŸÁfl¸∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË ∞fl¢ ‡ÊÈh, ’ÊœSflM§¬
‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê „UË ‚ŸÊß •¢‡Ê „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤Ê∑§⁄U ‚ê¬Íáʸ ◊ÊÁÿ∑§
¬ŒÊÕÊZ∑§ ‚¢ªÔU∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ ∑§⁄U∑§ ¬⁄U◊¬ÈL§· ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁŸàÿ ÁSÕÃ
⁄U„UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ©UŸ∑§Ê ““Ãûfl‚ ¡ÊŸŸÊ”” „ÒU–
310 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
äÿÊŸŸ, •Êà◊ÁŸ, ¬‡ÿÁãÃ, ∑§ÁøØ , •Êà◊ÊŸ◊˜ , •Êà◊ŸÊ,
•ãÿ, ‚Êæ˜UÅÿŸ, ÿÙªŸ, ∑§◊¸ÿÙªŸ, ø, •¬⁄UH 24H
„U •¡È¸Ÿ! ©U‚ ¬⁄U◊¬ÈL§·ó
•Êà◊ÊŸ◊˜ = ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù •ãÿ = •ãÿ Á∑§ÃŸ „UË
∑§ÁøØ = Á∑§ÃŸ „UË ◊ŸÈcÿ ÃÙ ‚ÊæU˜ÅÿŸ ÿÙªŸ= ôÊÊŸÿÙª2∑§ mÊ⁄UÊ

’ÈÁh‚ {
•Êà◊ŸÊ = ‡ÊÈh „ÈU߸U ‚͡◊ ø
•¬⁄U
= •ı⁄U
= ŒÍ‚⁄U (Á∑§ÃŸ „UË)
äÿÊŸŸ = äÿÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ1 ∑§◊¸ÿÙªŸ = ∑§◊¸ÿÊª∑§ mÊ⁄UÊ3
•Êà◊ÁŸ = NUŒÿ◊¥
¬‡ÿÁãà = ŒπÃ „Ò¥U, {
(¬‡ÿÁãÃ) = ŒπÃ „Ò¥U •ÕʸØ
¬˝Êåà ∑§⁄UÃ „ÒU¢–
[◊„UÊŸ˜ ¬ÈL§·Ù¥∑§ ∑§ÕŸÊŸÈ‚Ê⁄U ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•ãÿ àflfl◊¡ÊŸã× üÊÈàflÊãÿèÿ ©U¬Ê‚Ã–
Ã˘Á¬ øÊÁÃÃ⁄Uãàÿfl ◊ÎàÿÈ¢ üÊÈÁì⁄UÊÿáÊÊ—H 25H
•ãÿ, ÃÈ , ∞fl◊˜ , •¡ÊŸã×, üÊÈàflÊ, •ãÿèÿ—, ©U¬Ê‚Ã,
Ã, •Á¬, ø, •ÁÃÃ⁄UÁãÃ, ∞fl, ◊ÎàÿÈ◊˜, üÊÈÁì⁄UÊÿáÊÊ—H 25H
ÃÈ

•ãÿ
= ¬⁄¢UÃÈ

{
ŒÍ‚⁄UÙ¥‚ •ÕʸØ
ߟ‚ ŒÍ‚⁄U •ÕʸØ •ãÿèÿ— = Ãûfl∑§ ¡ÊŸŸflÊ‹
= ¡Ù ◊㌠’ÈÁhflÊ‹ ¬ÈL§·Ù¥‚
{
∞fl◊˜
¬ÈL§· „Ò¥U, fl
= ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
üÊÈàflÊ = ‚ÈŸ∑§⁄U „UË
(ÃŒŸÈ‚Ê⁄U) {
•¡ÊŸã× = Ÿ ¡ÊŸÃ „ÈU∞ ©U¬Ê‚Ã = ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò ¢4
1-Á¡‚∑§Ê fláʸŸ ªËÃÊ •äÿÊÿ 6 ‡‹Ê∑§ 11 ‚ 32 Ã∑§ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU–
2-Á¡‚∑§Ê fláʸŸ ªËÃÊ •äÿÊÿ 2 ‡‹Ê∑§ 11 ‚ 30 Ã∑§ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU–
3-Á¡‚∑§Ê fláʸŸ ªËÃÊ •äÿÊÿ 2 ‡‹Ê∑§ 40 ‚ •äÿÊÿ-‚◊ÊÁåìÿ¸ãà ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§
Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU–
4-•ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ ¬ÈL§·Ê¥∑§ ∑§„UŸ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U „UË üÊhÊ‚Á„Uà Ãà¬⁄U „ÈU∞ ‚ÊœŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 13 311
ø = •ı⁄U •Á¬ = ÷Ë
Ã = fl ◊ÎàÿÈ◊˜ {
= ◊ÎàÿÈM§¬
{
üÊÈÁì⁄UÊÿáÊÊ—= üÊfláʬ⁄UÊÿáÊ ‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄U∑§Ù
¬ÈL§·
{
•ÁÃÃ⁄UÁãÃ, ∞fl= ÁŸ—‚ãŒ„U Ã⁄U
¡ÊÃ „ÒU¢–
[ˇÊòÊ •ı⁄U ˇÊòÊôÊ∑§ ‚¢ÿÙª‚ ø⁄UÊø⁄U ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿÊflà‚Ü¡ÊÿÃ Á∑§ÁÜøà‚ûfl¢ SÕÊfl⁄U¡XÔU◊◊Ô˜–
ˇÊòÊˇÊòÊôÊ‚¢ÿÊªÊûÊÁmÁh ÷⁄U÷¸÷H 26H
ÿÊflØ , ‚Ü¡ÊÿÃ, Á∑§ÁÜøØ , ‚ûfl◊˜ , SÕÊfl⁄U¡XÔU◊◊˜ ,
ˇÊòÊˇÊòÊôÊ‚¢ÿÙªÊØ , ÃØ , ÁflÁh, ÷⁄U÷¸÷H 26H
÷⁄U÷¸÷ = „U •¡È¸Ÿ! ÃØ = ©UŸ ‚’∑§Ù (ÃÍ)
ÿÊflØ
Á∑§ÁÜøØ =
=

SÕÊfl⁄U¡XÔU◊◊˜=
‚ûfl◊˜ =
ÿÊflã◊ÊòÊ
Á¡ÃŸ ÷Ë
SÕÊfl⁄U¡¢ªÔU◊
¬˝ÊáÊË
{
ˇÊòÊ •ı⁄U
ˇÊòÊˇÊòÊôÊ‚¢ÿÙªÊØ = ˇÊòÊôÊ∑§
‚¢ÿÙª‚ „UË
(©Uà¬ãŸ)
‚Ü¡ÊÿÃ = ©Uà¬ãŸ „UÙÃ „ÒU¢, ÁflÁh = ¡ÊŸ–
[•ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù ‚fl¸òÊ ‚◊÷Êfl‚ ÁSÕà ŒπŸflÊ‹∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
‚◊¢ ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È ÁÃc∆UÔUãâ ¬⁄U◊‡fl⁄U◊˜–
ÁflŸ‡ÿàSflÁflŸ‡ÿãâ ÿ— ¬‡ÿÁà ‚ ¬‡ÿÁÃH 27H
‚◊◊˜, ‚fl¸·È, ÷ÍÃ·È, ÁÃc∆UÔUãÃ◊˜ , ¬⁄U◊‡fl⁄U◊˜,
ÁflŸ‡ÿà‚È , •ÁflŸ‡ÿãÃ◊˜ , ÿ—, ¬‡ÿÁÃ, ‚—, ¬‡ÿÁÃH 27H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸ∑§⁄Uó
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· ¬⁄U◊‡fl⁄U◊˜ = ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù
ÁflŸ‡ÿà‚È
‚fl̧·È
=
=
Ÿc≈UÔU „UÙÃ „ÈU∞
‚’
•ÁflŸ‡ÿãÃ◊˜= {
ŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃ
(•ı⁄U)
÷Í÷ È = ø⁄UÊø⁄U ÷ÍÃÙ¥◊¥ ‚◊◊˜ = ‚◊÷Êfl‚
312 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ÁÃc∆UUÔ ãÃ◊˜ = ÁSÕà ‚— = fl„UË (ÿÕÊÕ¸)
¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU, ¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU–
[¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù ‚fl¸òÊ ‚◊÷Êfl‚ ÁSÕà ŒπŸ∑§Ê »§‹–]
‚◊¢ ¬‡ÿÁã„U ‚fl¸òÊ ‚◊flÁSÕÃ◊ˇfl⁄U◊˜–
Ÿ Á„UŸSàÿÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢ ÃÃÙ ÿÊÁà ¬⁄UÊ¢ ªÁÃ◊˜H 28H
‚◊◊˜ , ¬‡ÿŸ˜ , Á„U, ‚fl¸òÊ, ‚◊flÁSÕÃ◊˜ , ߸‡fl⁄U◊˜ ,
Ÿ, Á„UŸÁSÃ, •Êà◊ŸÊ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , Ã×, ÿÊÁÃ, ¬⁄UÊ◊˜ , ªÁÃ◊˜H 28H
Á„U {
= ÄÿÙ¥Á∑§
(¡Ù ¬ÈL§·)
•Êà◊ŸÊ
•Êà◊ÊŸ◊˜
=
=
•¬Ÿ mÊ⁄UÊ
•¬Ÿ∑§Ù
‚fl¸òÊ = ‚’◊¥ Ÿ Á„UŸÁSà = Ÿc≈UUÔ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ1,
‚◊flÁSÕÃ◊˜ = ‚◊÷Êfl‚ ÁSÕà Ã× = ß‚‚ (fl„U)
߸U‡fl⁄U◊˜ = ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù ¬⁄UÊ◊˜ = ¬⁄U◊
‚◊◊˜ = ‚◊ÊŸ ªÁÃ◊˜ = ªÁÃ∑§Ù
¬‡ÿŸ˜ = ŒπÃÊ „ÈU•Ê ÿÊÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[•Êà◊Ê∑§Ù •∑§Ãʸ ŒπŸflÊ‹∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
¬˝∑ΧàÿÒfl ø ∑§◊ʸÁáÊ Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ ‚fl¸‡Ê—–
ÿ— ¬‡ÿÁà ÃÕÊà◊ÊŸ◊∑§Ãʸ⁄¢U ‚ ¬‡ÿÁÃH 29H
¬˝∑ΧàÿÊ, ∞fl, ø, ∑§◊ʸÁáÊ, Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ, ‚fl¸‡Ê—,
ÿ—, ¬‡ÿÁÃ, ÃÕÊ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , •∑§Ãʸ⁄U◊˜ , ‚—, ¬‡ÿÁÃH 29H
ø = •ı⁄U ∞fl = „UË
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ = Á∑§ÿ ¡ÊÃ „ÈU∞
∑§◊ʸÁáÊ = ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÙZ∑§Ù ¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU2
‚fl¸‡Ê— = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÃÕÊ = •ı⁄U
¬˝∑ΧàÿÊ = ¬˝∑ΧÁÃ∑§ mÊ⁄UÊ •Êà◊ÊŸ◊˜ = •Êà◊Ê∑§Ù
1-•ÕÊ¸Ã˜Ô ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊŸ‚ •¬Ÿ •Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ‡Ê Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃÊ „ÒU–
2-•ÕÊ¸Ã˜Ô ß‚ ’ÊÃ∑§Ê Ãûfl‚ ‚◊¤Ê ‹ÃÊ „ÒU Á∑§ ¬˝∑ΧÁÂ ©Uà¬U㟠„ÈU∞ ‚ê¬Íáʸ ªÈáÊ
„UË ªÈáÊÊ¥◊¥ ’øÃ „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 13 313
•∑§Ãʸ⁄U◊˜ = •∑§Ãʸ ‚— = fl„UË (ÿÕÊÕ¸)
¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU, (¬‡ÿÁÃ) = ŒπÃÊ „ÒU–
[‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÁSÕà •ÊÒ⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ ©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê ŒπŸ∑§Ê »§‹–]
ÿŒÊ ÷ÍìÎÕÇ÷Êfl◊∑§SÕ◊ŸÈ¬‡ÿÁÖ
Ãà ∞fl ø ÁflSÃÊ⁄¢U ’˝rÊÔ ‚ê¬lÃ ÃŒÊH 30H
ÿŒÊ, ÷ÍìÎÕÇ÷Êfl◊˜ , ∞∑§SÕ◊˜ , •ŸÈ¬‡ÿÁÃ,
Ã×, ∞fl, ø, ÁflSÃÊ⁄U◊˜ , ’˝rÊÔ, ‚ê¬lÃ ÃŒÊH 30H
•ı⁄Uó
ÿŒÊ = Á¡‚ ˇÊáÊ ∞fl = „UË
(ÿ„U ¬ÈL§·)
{
ÁflSÃÊ⁄U◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê
{
÷ÍìÎÕÇ÷Êfl◊˜ = ÷ÍÃÙ¥∑§ ¬ÎÕ∑˜§-
¬ÎÕ∑˜§ ÷Êfl∑§Ù
ÁflSÃÊ⁄U
•ŸÈ¬‡ÿÁà = ŒπÃÊ „ÒU,
{
∞∑§SÕ◊˜ = ∞∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÃŒÊ = ©U‚Ë ˇÊáÊ (fl„U)

ø
„UË ÁSÕÃ
= ÃÕÊ
’˝rÊÔ {
= ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
’˝rÊÔ∑§Ù
Ã× = ©U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ ‚ê¬lÃ = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[•ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊Êà◊Ê ªÈáÊÊÃËà „UÙŸ‚ Ÿ ∑§Ãʸ „ÒU •ı⁄U Ÿ Á‹¬Êÿ◊ÊŸ
„UÙÃÊ „ÒU, ß‚ Áfl·ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•ŸÊÁŒàflÊÁ㟪ȸáÊàflÊà¬⁄U◊Êà◊Êÿ◊√ÿÿ— –
‡Ê⁄UË⁄USÕÙ˘Á¬ ∑§ıãÃÿ Ÿ ∑§⁄UÙÁà Ÿ Á‹åÿÃH 31H
•ŸÊÁŒàflÊØ , ÁŸªÈ¸áÊàflÊØ , ¬⁄U◊Êà◊Ê, •ÿ◊˜ , •√ÿÿ—,
‡Ê⁄UË⁄USÕ—, •Á¬, ∑§ıãÃÿ, Ÿ, ∑§⁄UÙÁÃ, Ÿ, Á‹åÿÃH 31H
∑§ıãÃÿ = „U •¡È¸Ÿ! •√ÿÿ— = •ÁflŸÊ‡ÊË
•ŸÊÁŒàflÊØ = •ŸÊÁŒ „UÙŸ‚(•ı⁄U) ¬⁄U◊Êà◊Ê = ¬⁄U◊Êà◊Ê
ÁŸªÈ¸áÊàflÊØ = ÁŸªÈ¸áÊ „UÙŸ‚ ‡Ê⁄UË⁄USÕ— = ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÁSÕà „UÙŸ¬⁄U
•ÿ◊˜ = ÿ„U •Á¬ = ÷Ë (flÊSÃfl◊¢)
314 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
Ÿ = Ÿ (ÃÙ) Ÿ = Ÿ
∑§⁄UÙÁà = ∑ȧ¿U ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U Á‹åÿÃ = Á‹åà „UË „UÙÃÊ „ÒU–
[•Ê∑§Ê‡Ê∑§ ŒÎc≈UÔUÊãÂ •Êà◊Ê∑§Ë ÁŸÌ‹åÃÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ]
ÿÕÊ ‚fl¸ªÃ¢ ‚ıˇêÿÊŒÊ∑§Ê‡Ê¢ ŸÙ¬Á‹åÿÃ–
‚fl¸òÊÊflÁSÕÃÙ Œ„U ÃÕÊà◊Ê ŸÙ¬Á‹åÿÃH 32H
ÿÕÊ, ‚fl¸ªÃ◊˜ , ‚ıˇêÿÊØ , •Ê∑§Ê‡Ê◊˜ , Ÿ, ©U¬Á‹åÿÃ,
‚fl¸òÊ, •flÁSÕ×, Œ„U, ÃÕÊ, •Êà◊Ê, Ÿ, ©U¬Á‹åÿÃH 32H
ÿÕÊ = Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U Œ„U = Œ„U◊¥
‚fl¸ªÃ◊˜ = ‚fl¸òÊ √ÿÊåà ‚fl¸òÊ = ‚fl¸òÊ
•Ê∑§Ê‡Ê◊˜ = •Ê∑§Ê‡Ê •flÁSÕ× = ÁSÕÃ
‚ıˇêÿÊØ =

ÃÕÊ
{
‚͡◊ „UÙŸ∑§
∑§Ê⁄UáÊ
Ÿ, ©U¬Á‹åÿÃ = Á‹åà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ,
= flÒ‚ „UË
•Êà◊Ê
{
•Êà◊Ê (ÁŸªÈ¸áÊ
= „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
Œ„U∑§ ªÈáÊÙ¥‚)
Ÿ, ©U¬Á‹åÿÃ =Á‹åà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–
[‚Íÿ¸∑§ ŒÎc≈UÔUÊãÂ ¬˝∑§Ê‡ÊSflM§¬ •Êà◊Ê∑§ •∑§Ãʸ¬Ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿÕÊ ¬˝∑§Ê‡Êÿàÿ∑§— ∑ΧàSŸ¢ ‹Ù∑§Á◊◊¢ ⁄UÁfl—–
ˇÊòÊ¢ ˇÊòÊË ÃÕÊ ∑ΧàSŸ¢ ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁà ÷Ê⁄UÃH 33H
ÿÕÊ, ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁÃ, ∞∑§—, ∑ΧàSŸ◊˜ , ‹Ù∑§◊˜ , ß◊◊˜ , ⁄UÁfl—,
ˇÊòÊ◊˜ , ˇÊòÊË, ÃÕÊ, ∑ΧàSŸ◊˜ , ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁÃ, ÷Ê⁄UÃH 33H
÷Ê⁄UÃ
ÿÕÊ
=
=
„U •¡È¸Ÿ!
Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U {
¬˝∑§Ê‡ÊÿÁà = ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ
∑§⁄UÃÊ „ÒU,
∞∑§— = ∞∑§ „UË ÃÕÊ = ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
⁄UÁfl— = ‚Íÿ¸ ˇÊòÊË = ∞∑§ „UË •Êà◊Ê
ß◊◊˜ = ß‚ ∑ΧàSŸ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ
∑ΧàSŸ◊˜ = ‚ê¬Íáʸ ˇÊòÊ◊˜ = ˇÊòÊ∑§Ù
‹Ù∑§◊˜ = ’˝rÊÔÊá«U∑§Ù ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁà = ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
 •äÿÊÿ 13 315
[ˇÊòÊ •ÊÒ⁄U ˇÊòÊôÊ∑§ ÷Œ∑§Ê ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ¬˝ÊÁåà ’Ëʟʖ]
ˇÊòÊˇÊòÊôÊÿÙ⁄Ufl◊ãÃ⁄¢U ôÊÊŸøˇÊÈ·Ê–
÷Íì˝∑ΧÁÃ◊ÙˇÊ¢ ø ÿ ÁflŒÈÿʸÁãà Ã ¬⁄U◊˜H 34H
ˇÊòÊˇÊòÊôÊÿÙ—, ∞fl◊˜ , •ãÃ⁄U◊˜ , ôÊÊŸøˇÊÈ·Ê,
÷Íì˝∑ΧÁÃ◊ÙˇÊ◊˜ , ø, ÿ, ÁflŒÈ—, ÿÊÁãÃ, Ã, ¬⁄U◊˜H 34H
∞fl◊˜ = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ = ¡Ù ¬ÈL§·
{
ˇÊòÊˇÊòÊôÊÿÙ— = ˇÊòÊ •ı⁄U
ˇÊòÊôÊ∑§
ôÊÊŸøˇÊÈ·Ê = ôÊÊŸ-ŸòÊÙ¥mÊ⁄UÊ

•ãÃ⁄U◊˜ = ÷Œ∑§Ù* ÁflŒÈ— = Ãûfl‚ ¡ÊŸÃ „ÒU¢,

ø = ÃÕÊ Ã = fl ◊„UÊà◊Ê¡Ÿ

{
∑§Êÿ¸‚Á„UÃ
÷Íì˝∑ΧÁÃ◊ÙˇÊ◊˜= ¬˝∑ΧÁÂ
◊ÈÄà „UÙŸ∑§Ù
¬⁄U◊˜
ÿÊÁãÃ
{
= ¬⁄U◊ ’˝rÊÔ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
= ¬˝Êåà „UÙÃ „ÒU¢–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ˇÊòÊˇÊòÊôÊÁfl÷ʪÿÙªÙ
ŸÊ◊ òÊÿÙŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 13H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY

* ˇÊòÊ∑§Ê ¡«∏U, Áfl∑§Ê⁄UË, ˇÊÁáÊ∑§ •ÊÒ⁄U ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô ÃÕÊ ˇÊòÊôÊ∑§Ê ÁŸàÿ, øß,
•Áfl∑§Ê⁄UË •ÊÒ⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË ¡ÊŸŸÊ „UË ©UŸ∑§ ““÷Œ∑§Ê”” ¡ÊŸŸÊ „ÒU–
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•âÊ øÃÈŒ¸‡ÊÙ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 4 Ã∑§ ôÊÊŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê •ı⁄U
¬˝∑ΧÁÃ-¬ÈL§·‚ ¡ªÃ˜∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ, (5ó18) ‚ûfl, ⁄U¡,
Ã◊ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§Ê Áfl·ÿ, (19ó27) ÷ªflØ-¬˝ÊÁåÃ∑§Ê
©U¬Êÿ •ı⁄U ªÈáÊÊÃËà ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ–

[•Áà ©UûÊ◊ ¬⁄U◊ôÊÊŸ∑§ ∑§ÕŸ∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]

üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
¬⁄¢U ÷Íÿ— ¬˝flˇÿÊÁ◊ ôÊÊŸÊŸÊ¢ ôÊÊŸ◊ÈûÊ◊◊˜–
ÿÖôÊÊàflÊ ◊ÈŸÿ— ‚fl¸ ¬⁄UÊ¢ Á‚ÁhÁ◊ÃÙ ªÃÊ—H 1H
¬⁄U◊˜ , ÷Íÿ—, ¬˝flˇÿÊÁ◊, ôÊÊŸÊŸÊ◊˜ , ôÊÊŸ◊˜ , ©UûÊ◊◊˜ ,
ÿØ , ôÊÊàflÊ, ◊ÈŸÿ—, ‚fl¸, ¬⁄UÊ◊˜ , Á‚Áh◊˜ , ß×, ªÃÊ—H 1H
©U‚∑§ ¬‡øÊØ üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹, •¡È¸Ÿ!ó
ôÊÊŸÊŸÊ◊˜ = ôÊÊŸÙ¥◊¥ ÷Ë ‚fl̧ = ‚’
©UûÊ◊◊˜ (ÃØ)= •Áà ©UûÊ◊ ©U‚ ◊ÈŸÿ— = ◊ÈÁŸ¡Ÿ
¬⁄U◊˜
ôÊÊŸ◊˜
=
=
¬⁄U◊
ôÊÊŸ∑§Ù (◊Ò¥)
ß× {
= ß‚ ‚¢‚Ê⁄U‚
(◊ÈÄà „UÙ∑§⁄U)
÷Íÿ— = Á»§⁄U
¬˝flˇÿÊÁ◊ = ∑§„Í°UªÊ, ¬⁄UÊ◊˜ = ¬⁄U◊
ÿØ = Á¡‚∑§Ù Á‚Áh◊˜ = Á‚Áh∑§Ù
ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U ªÃÊ— = ¬˝Êåà „UÙ ªÿ „ÒU¢–
ߌ¢ ôÊÊŸ◊ȬÊÁüÊàÿ ◊◊ ‚Êœêÿ¸◊ʪÃÊ—–
‚ª¸˘Á¬ ŸÙ¬¡ÊÿãÃ ¬˝‹ÿ Ÿ √ÿÕÁãà øH 2H
ߌ◊˜ , ôÊÊŸ◊˜ , ©U¬ÊÁüÊàÿ, ◊◊, ‚Êœêÿ¸◊˜ , •ÊªÃÊ—,
‚ª¸, •Á¬, Ÿ, ©U¬¡ÊÿãÃ, ¬˝‹ÿ, Ÿ, √ÿÕÁãÃ, øH 2H
 •äÿÊÿ 14 317
„U •¡È¸Ÿ!ó
ߌ◊˜
ôÊÊŸ◊˜
= ß‚
= ôÊÊŸ∑§Ù
‚ª¸ {
= ‚ÎÁc≈UUÔ ∑§ •ÊÁŒ◊¥
(¬ÈŸ—)
{
©U¬ÊÁüÊàÿ = •ÊüÊÿ ∑§⁄U∑§
•ÕʸØ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§
Ÿ ©U¬¡ÊÿãÃ = ©Uà¬ãŸ Ÿ„UË¥ „UÙÃ
ø = •ı⁄U
◊◊ = ◊⁄U ¬˝‹ÿ = ¬˝‹ÿ∑§Ê‹◊¥
‚Êœêÿ¸◊˜ = SflM§¬∑§Ù •Á¬ = ÷Ë
•ÊªÃÊ— = ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§· Ÿ √ÿÕÁãà = √ÿÊ∑ȧ‹ Ÿ„Ë¥ „UÙÃ–
[¬˝∑ΧÁÃ-¬ÈL§·∑§ ‚¢ÿÙª‚ ‚fl¸÷ÍÃÙ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
◊◊ ÿÙÁŸ◊¸„UŒ’ ˜ ˝rÊÔ ÃÁS◊ãª÷Z ŒœÊêÿ„U◊˜–
‚ê÷fl— ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ÃÃÙ ÷flÁà ÷Ê⁄UÃH 3H
◊◊, ÿÙÁŸ—, ◊„UØ , ’˝rÊÔ, ÃÁS◊Ÿ˜ , ª÷¸◊˜ , ŒœÊÁ◊, •„U◊˜ ,
‚ê÷fl—, ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , Ã×, ÷flÁÃ, ÷Ê⁄UÃH 3H
÷Ê⁄Uà = „U •¡È¸Ÿ! ÃÁS◊Ÿ˜ = ©U‚ ÿÙÁŸ◊¥
◊◊ = ◊⁄UË
ª÷¸◊˜ = {øß-‚◊ÈŒÊÿM§¬

{◊„UÃ-˜ ’˝rÊÔM§¬ ◊Í‹

◊„UØ , ’˝rÊ =Ô ¬˝∑ΧÁà (‚ê¬Íáʸ
÷ÍÃÙ¥∑§Ë)
ŒœÊÁ◊
Ã×
ª÷¸∑§Ù
= SÕʬŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
{
= ©U‚ ¡«∏U-øß∑§
ÿÙÁŸ—

•„U◊˜
{ÿÙÁŸ „ÒU •ÕʸØ
= ª÷ʸœÊŸ∑§Ê SÕÊŸ
„ÒU (•ı⁄U)
= ◊Ò¥
‚¢ÿÙª‚
‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§Ë
‚ê÷fl— = ©Uà¬ÁûÊ
÷flÁà = „UÙÃË „ÒU–
‚fl¸ÿÙÁŸ·È ∑§ıãÃÿ ◊Íøÿ— ‚ê÷flÁãà ÿÊ—–
ÃÊ‚Ê¢ ’˝rÊÔ ◊„UlÙÁŸ⁄U„¢U ’Ë¡¬˝Œ— Á¬ÃÊH 4H
‚fl¸ÿÙÁŸ·È , ∑§ıãÃÿ, ◊Íøÿ—, ‚ê÷flÁãÃ, ÿÊ—,
ÃÊ‚Ê◊˜ , ’˝rÊÔ, ◊„UØ , ÿÙÁŸ—, •„U◊˜ , ’Ë¡¬˝Œ—, Á¬ÃÊH 4H
318 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ÃÕÊó
∑§ıãÃÿ = „U •¡È¸Ÿ! ÃÊ‚Ê◊˜ = ©UŸ ‚’∑§Ë

ÿÊ—
{
‚fl¸ÿÙÁŸ·È = ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‚’
ÿÙÁŸÿÙ¥◊¥
= Á¡ÃŸË
ÿÙÁŸ—
{
ª÷¸ œÊ⁄UáÊ
= ∑§⁄UŸflÊ‹Ë
◊ÊÃÊ „ÒU (•ı⁄U)
◊Íøÿ— = {◊ÍÁøÿÊ° •ÕʸØ •„U◊˜ = ◊Ò¥
‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË ¬˝ÊáÊË
‚ê÷flÁãà = ©Uà¬ãŸ „UÙÃ „Ò¥U, {
’Ë¡¬˝Œ— = ’Ë¡∑§Ù SÕʬŸ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
◊„UØ , ’˝rÊ Ô= ¬˝∑ΧÁà (ÃÙ) Á¬ÃÊ = Á¬ÃÊ „Í°U–
[¬˝∑ΧÁÂ ©Uà¬ãŸ „ÈU∞ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥mÊ⁄UÊ ¡ËflÊà◊Ê∑§ ’Ê°œ ¡ÊŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚ûfl¢ ⁄U¡SÃ◊ ßÁà ªÈáÊÊ— ¬˝∑ΧÁÂê÷flÊ—–
ÁŸ’äŸÁãà ◊„UÊ’Ê„UÊ Œ„U ŒÁ„UŸ◊√ÿÿ◊Ô˜H 5H
‚ûfl◊˜ , ⁄U¡—, Ã◊—, ßÁÃ, ªÈáÊÊ—, ¬˝∑ΧÁÂê÷flÊ—,
ÁŸ’äŸÁãÃ, ◊„UÊ’Ê„UÙ, Œ„U, ŒÁ„UŸ◊˜ , •√ÿÿ◊˜H 5H
ÃÕÊó
◊„UÊ’Ê„UÙ = „U •¡È¸Ÿ! ªÈáÊÊ— = ÃËŸÙ¥ ªÈáÊ
‚ûfl◊˜ = ‚ûflªÈáÊ, •√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË
⁄U¡— = ⁄U¡ÙªÈáÊ •ı⁄U
Ã◊— = Ã◊ÙªÈáÊó ŒÁ„UŸ◊˜ = ¡ËflÊà◊Ê∑§Ù
ßÁà = ÿ Œ„U = ‡Ê⁄UË⁄U◊¥
¬˝∑ΧÁÂê÷flÊ—= ¬˝∑ΧÁÂ ©Uà¬ãŸ ÁŸ’äŸÁãà = ’Ê°œÃ „Ò¥U–
[‚ûflªÈáÊmÊ⁄UÊ ¡ËflÊà◊Ê∑§ ’Ê°œ ¡ÊŸ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U–]
ÃòÊ ‚ûfl¢ ÁŸ◊¸‹àflÊà¬˝∑§Ê‡Ê∑§◊ŸÊ◊ÿ◊Ô˜–
‚Èπ‚XÔUŸ ’äŸÊÁà ôÊÊŸ‚XÔUŸ øÊŸÉÊH 6H
ÃòÊ, ‚ûfl◊˜ , ÁŸ◊¸‹àflÊØ , ¬˝∑§Ê‡Ê∑§◊˜ , •ŸÊ◊ÿ◊˜ ,
‚Èπ‚æ˜UÔªŸ, ’äŸÊÁÃ, ôÊÊŸ‚æ˜UÔªŸ, ø, •ŸÉÊH 6H
 •äÿÊÿ 14 319
•ŸÉÊ =
„U ÁŸc¬Ê¬! ‚Èπ‚XÔUŸ = ‚Èπ∑§ ‚ê’㜂
ÃòÊ =
©UŸ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥◊¥ ø = •ı⁄U
‚ûfl◊˜
ÁŸ◊¸‹àflÊØ
=
‚ûflªÈáÊ (ÃÙ)
=
ÁŸ◊¸‹ „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
{
¬˝∑§Ê‡Ê∑§◊˜ = ¬˝∑§Ê‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
(•ı⁄U)
{
ôÊÊŸ∑§ ‚ê’㜂
ôÊÊŸ‚XÔUŸ = •ÕʸØ ©U‚∑§
•Á÷◊ÊŸ‚

•ŸÊ◊ÿ◊˜ = Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„Uà „ÒU, (fl„U) ’äŸÊÁà = ’Ê°œÃÊ „ÒU–

[⁄U¡ÙªÈáÊmÊ⁄UÊ ¡ËflÊà◊Ê∑§ ’Ê°œ ¡ÊŸ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U–]
⁄U¡Ê ⁄UʪÊà◊∑¢§ ÁflÁh ÃÎcáÊÊ‚XÔU‚◊Èjfl◊Ô˜–
ÃÁ㟒äŸÊÁà ∑§ÊÒãÃÿ ∑§◊¸‚XÔUŸ ŒÁ„UŸ◊Ô˜H 7H
⁄U¡—, ⁄UʪÊà◊∑§◊˜, ÁflÁh, ÃÎcáÊÊ‚XÔU‚◊Èjfl◊˜ ,
ÃØ , ÁŸ’äŸÊÁÃ, ∑§ıãÃÿ, ∑§◊¸‚æ˜UÔªŸ, ŒÁ„UŸ◊˜H 7H
ÃÕÊó
∑§ıãÃÿ = „U •¡È¸Ÿ! ÃØ = fl„U
⁄UʪÊà◊∑ ◊˜ = ⁄UʪM§¬ ŒÁ„UŸ◊˜ = ß‚ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ù
⁄U¡— = ⁄U¡ÙªÈáÊ∑§Ù
ÃÎcáÊÊ‚XÔU‚◊Èjfl◊˜= {∑§Ê◊ŸÊ •ı⁄U
•Ê‚ÁÄÂ ©Uà¬ãŸ {
∑§◊¸‚XÔUŸ = ∑§◊ÙZ∑§ •ı⁄U ©UŸ∑§
»§‹∑§ ‚ê’㜂
ÁflÁh = ¡ÊŸ ÁŸ’äŸÊÁà = ’Ê°œÃÊ „ÒU–
[Ã◊ÙªÈáÊmÊ⁄UÊ ¡ËflÊà◊Ê∑§ ’Ê°œ ¡ÊŸ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U–]
Ã◊SàflôÊÊŸ¡¢ ÁflÁh ◊Ê„UŸ¢ ‚fl¸ŒÁ„UŸÊ◊Ô˜–
¬˝◊ʌʋSÿÁŸº˝ÊÁ÷SÃÁ㟒äŸÊÁà ÷Ê⁄UÃH 8H
Ã◊—, ÃÈ , •ôÊÊŸ¡◊˜ , ÁflÁh, ◊Ù„Ÿ◊˜, ‚fl¸ŒÁ„UŸÊ◊˜ ,
¬˝◊ʌʋSÿÁŸº˝ÊÁ÷—, ÃØ, ÁŸ’äŸÊÁÃ, ÷Ê⁄UÃH 8H
÷Ê⁄Uà = „U •¡È¸Ÿ! ◊Ù„UŸ◊˜ = ◊ÙÁ„Uà ∑§⁄UŸflÊ‹
{
‚fl¸ŒÁ„UŸÊ◊˜ = ‚’ Ã◊—
Œ„UÊÁ÷◊ÊÁŸÿÙ¥∑§Ù ÃÈ
= Ã◊ÙªÈáÊ∑§Ù
= ÃÙ
320 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
•ôÊÊŸ¡◊˜
ÁflÁh
ÃØ
(ŒÁ„UŸ◊˜)
=
=
=
=
•ôÊÊŸ‚ ©Uà¬ãŸ
¡ÊŸ–
fl„U
¬˝◊ÊŒ1
{
¬˝◊ʌʋSÿÁŸº˝ÊÁ÷—= •Ê‹Sÿ2 •ı⁄U
ÁŸº˝Ê∑§ mÊ⁄UÊ
ß‚ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ù ÁŸ’äŸÊÁà = ’Ê°œÃÊ „ÒU–
[‚Èπ, ∑§◊¸ •ı⁄U ¬˝◊ÊŒ◊¥ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥mÊ⁄UÊ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ê ¡Ù«∏UÊ ¡ÊŸÊ–]
‚ûfl¢ ‚Èπ ‚Ü¡ÿÁà ⁄U¡— ∑§◊¸ÁáÊ ÷Ê⁄UÖ
ôÊÊŸ◊ÊflÎàÿ ÃÈ Ã◊— ¬˝◊ÊŒ ‚Ü¡ÿàÿÈÃH 9H
‚ûfl◊˜ , ‚Èπ, ‚Ü¡ÿÁÃ, ⁄U¡—, ∑§◊¸ÁáÊ, ÷Ê⁄UÃ,
ôÊÊŸ◊˜ , •ÊflÎàÿ, ÃÈ , Ã◊—, ¬˝◊ÊŒ, ‚Ü¡ÿÁÃ, ©UÃH 9H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
÷Ê⁄Uà = „U •¡È¸Ÿ! Ã◊— = Ã◊ÙªÈáÊ
‚ûfl◊˜ = ‚ûflªÈáÊ ÃÈ = ÃÙ
‚Èπ = ‚Èπ◊¥ ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ∑§Ù
‚Ü¡ÿÁà = ‹ªÊÃÊ „ÒU •ÊflÎàÿ = …U∑§∑§⁄U
(•ı⁄U) ¬˝◊ÊŒ = ¬˝◊ÊŒ◊¥
⁄U¡— = ⁄U¡ÙªÈáÊ ©Uà = ÷Ë
∑§◊¸ÁáÊ = ∑§◊¸◊¥ (ÃÕÊ) ‚Ü¡ÿÁà = ‹ªÊÃÊ „ÒU–
[ŒÍ‚⁄U ªÈáÊÙ¥∑§Ù Œ’Ê∑§⁄U Á∑§‚Ë ∞∑§ ªÈáÊ∑§ ’…∏UŸ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U–]
⁄U¡SÃ◊‡øÊÁ÷÷Íÿ ‚ûfl¢ ÷flÁà ÷Ê⁄UÖ
⁄U¡— ‚ûfl¢ Ã◊‡øÒfl Ã◊— ‚ûfl¢ ⁄U¡SÃÕÊH 10H
⁄U¡—, Ã◊—, ø, •Á÷÷Íÿ, ‚ûfl◊˜ , ÷flÁÃ, ÷Ê⁄UÃ,
⁄U¡—, ‚ûfl◊˜ , Ã◊—, ø, ∞fl, Ã◊—, ‚ûfl◊˜ , ⁄U¡—, ÃÕÊH 10H
÷Ê⁄Uà = „U •¡È¸Ÿ! ø = •ı⁄U
⁄U¡— = ⁄U¡ÙªÈáÊ Ã◊— = Ã◊ÙªÈáÊ∑§Ù
1-ßÁãº˝ÿÊ° •ÊÒ⁄U •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë √ÿÕ¸ øc≈UÊ•Ê¥∑§Ê ŸÊ◊ ““¬˝◊ÊŒ”” „ÒU–
2-∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸◊¥ •¬˝flÎÁûÊM§¬ ÁŸL§l◊ÃÊ∑§Ê ŸÊ◊ ““•Ê‹Sÿ”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 14 321
•Á÷÷Íÿ = Œ’Ê∑§⁄U ÃÕÊ =flÒ‚
‚ûfl◊˜ = ‚ûflªÈáÊ, ∞fl =„UË
‚ûfl◊˜ = ‚ûflªÈáÊ ‚ûfl◊˜ =‚ûflªÈáÊ (•ı⁄U)
ø = •ı⁄U ⁄U¡— =⁄U¡ÙªÈáÊ∑§Ù (Œ’Ê∑§⁄U)
Ã◊— ={Ã◊ÙªÈáÊ∑§Ù Ã◊— =Ã◊ÙªÈáÊ

⁄U¡—
(Œ’Ê∑§⁄U)
= ⁄U¡ÙªÈáÊ
÷flÁà {
= „UÙÃÊ „ÒU •ÕʸØ
’…∏UÃÊ „ÒU–
[‚ûflªÈáÊ∑§Ë flÎÁh∑§ ‹ˇÊáÊ–]
‚fl¸mÊ⁄U·È Œ„U˘ÁS◊ã¬˝∑§Ê‡Ê ©U¬¡ÊÿÃ–
ôÊÊŸ¢ ÿŒÊ ÃŒÊ ÁfllÊÁmflÎh¢ ‚ûflÁ◊àÿÈÃH 11H
‚fl¸mÊ⁄U·È , Œ„U, •ÁS◊Ÿ˜ , ¬˝∑§Ê‡Ê—, ©U¬¡ÊÿÃ,
ôÊÊŸ◊˜ , ÿŒÊ, ÃŒÊ, ÁfllÊØ , ÁflflÎh◊˜ , ‚ûfl◊˜ , ßÁÃ, ©UÃH 11H
ß‚Á‹ÿó
ÿŒÊ = Á¡‚ ‚◊ÿ ôÊÊŸ◊˜ = Áflfl∑§‡ÊÁÄÃ
•ÁS◊Ÿ˜ = ß‚ ©U¬¡ÊÿÃ = ©Uà¬ãŸ „UÙÃË „ÒU,
Œ„U = Œ„U◊¥ (ÃÕÊ) ÃŒÊ = ©U‚ ‚◊ÿ
‚fl¸mÊ⁄U·È {
= •ã×∑§⁄UáÊ •ı⁄U
ßÁãº˝ÿÙ¥◊¥
ßÁÃ
ÁfllÊØ
=
=
∞‚Ê
¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ
©Uà = Á∑§
¬˝∑§Ê‡Ê— = øßÃÊ ‚ûfl◊˜ = ‚ûflªÈáÊ
(ø) = •ı⁄U ÁflflÎh◊˜ = ’…∏UÊ „ÒU–
[⁄U¡ÙªÈáÊ∑§Ë flÎÁh∑§ ‹ˇÊáÊ–]
‹Ê÷— ¬˝flÎÁûÊ⁄UÊ⁄Uê÷— ∑§◊¸áÊÊ◊‡Ê◊— S¬Î„UÊ–
⁄U¡SÿÃÊÁŸ ¡ÊÿãÃ ÁflflÎh ÷⁄U÷¸÷H 12H
‹Ù÷—, ¬˝flÎÁûÊ—, •Ê⁄Uê÷—, ∑§◊¸áÊÊ◊˜ , •‡Ê◊—, S¬Î„UÊ,
⁄U¡Á‚, ∞ÃÊÁŸ, ¡ÊÿãÃ, ÁflflÎh, ÷⁄U÷¸÷H 12H
322 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
•ı⁄Uó
÷⁄U÷¸÷ =
„U •¡È¸Ÿ! •Ê⁄Uê÷— = •Ê⁄Uê÷,
⁄U¡Á‚ =
⁄U¡ÙªÈáÊ∑§ •‡Ê◊— = •‡ÊÊÁãà (•ı⁄U)
ÁflflÎh
‹Ù÷—
=
’…∏UŸ¬ ⁄U
=
‹Ù÷,
S¬Î„UÊ {
= Áfl·ÿ-÷٪٥∑§Ë
‹Ê‹‚Êó
¬˝flÎÁûÊ— =
¬˝flÁÎ ûÊ, (SflÊÕ¸’ÁÈ h‚)
{
∑§◊¸áÊÊ◊˜ = ∑§◊ÙZ∑§Ê
(‚∑§Ê◊-÷Êfl‚)
∞ÃÊÁŸ
¡ÊÿãÃ
= ÿ ‚’
= ©Uà¬ãŸ „UÙÃ „Ò¥U–
[Ã◊ÙªÈáÊ∑§Ë flÎÁh∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•¬˝∑§Ê‡ÊÊ˘¬˝flÎÁûʇø ¬˝◊ÊŒÊ ◊Ê„U ∞fl ø–
Ã◊SÿÃÊÁŸ ¡ÊÿãÃ ÁflflÎh ∑ȧL§ŸãŒŸH 13H
•¬˝∑§Ê‡Ê—, •¬˝flÎÁûÊ—, ø, ¬˝◊ÊŒ—, ◊Ù„U—, ∞fl, ø,
Ã◊Á‚, ∞ÃÊÁŸ, ¡ÊÿãÃ, ÁflflÎh, ∑ȧL§ŸãŒŸH 13H
ÃÕÊó
∑ȧL§ŸãŒŸ = „U •¡È¸Ÿ!
Ã◊Á‚ = Ã◊ÙªÈáÊ∑§
¬˝◊ÊŒ— {
= ¬˝◊ÊŒ •ÕʸØ √ÿÕ¸
øc≈UÔUÊ

ÁflflÎh
{
’…∏UŸ¬ ⁄U
= (•ã×∑§⁄UáÊ •ı⁄
ßÁãº˝ÿÙ¥◊¥)
•¬˝∑§Ê‡Ê— = •¬˝∑§Ê‡Ê,
ø

◊Ù„U—
= •ı⁄U

{
ÁŸº˝ÊÁŒ •ã×-
= ∑§⁄UáÊ∑§Ë
◊ÙÁ„UŸË flÎÁûÊÿÊ°ó
{
•¬˝flÎÁûÊ— = ∑§Ã¸√ÿ-∑§◊ÙZ◊¥
•¬˝flÎÁûÊ
∞ÃÊÁŸ
∞fl
= ÿ ‚’
= „UË
ø = •ı⁄U ¡ÊÿãÃ = ©Uà¬ãŸ „UÙÃ „Ò¥U–
[‚ûflªÈáÊ∑§Ë flÎÁh∑§ ‚◊ÿ◊¥ ◊⁄UŸflÊ‹∑§Ë ªÁÃ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–]
ÿŒÊ ‚ûfl ¬˝flÎh ÃÈ ¬˝‹ÿ¢ ÿÊÁà Œ„U÷ÎÃÔ˜–
ÃŒÊûÊ◊ÁflŒÊ¢ ‹Ê∑§ÊŸ◊‹Êã¬˝ÁìlÃH 14H
 •äÿÊÿ 14 323
ÿŒÊ, ‚ûfl, ¬˝flÎh, ÃÈ , ¬˝‹ÿ◊˜ , ÿÊÁÃ, Œ„U÷ÎØ ,
ÃŒÊ, ©UûÊ◊ÁflŒÊ◊˜ , ‹Ù∑§ÊŸ˜ , •◊‹ÊŸ˜ , ¬˝ÁìlÃH 14H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
ÿŒÊ = ¡’ ÃÈ = ÃÙ
Œ„U÷ÎØ
‚ûfl
=
=
ÿ„U ◊ŸÈcÿ
‚ûflªÈáÊ∑§Ë
©UûÊ◊ÁflŒÊ◊˜= {
©UûÊ◊ ∑§◊¸
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§
¬˝flhÎ 
¬˝‹ÿ◊˜
=
=
flÎÁh◊¥
◊ÎàÿÈ∑§Ù {
•◊‹ÊŸ˜ = ÁŸ◊¸‹ ÁŒ√ÿ
SflªÊ¸ÁŒ
ÿÊÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU ‹Ù∑§ÊŸ˜ = ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù
ÃŒÊ = Ã’ ¬˝ÁìlÃ = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[⁄U¡ÙªÈáÊ •ı⁄U Ã◊ÙªÈáÊ∑§Ë flÎÁh∑§ ‚◊ÿ ◊⁄UŸflÊ‹∑§Ë ªÁÃ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–]
⁄U¡Á‚ ¬˝‹ÿ¢ ªàflÊ ∑§◊¸‚ÁXÔU·È ¡ÊÿÃ–
ÃÕÊ ¬˝‹ËŸSÃ◊Á‚ ◊Í…UÿÊÁŸ·È ¡ÊÿÃH 15H
⁄U¡Á‚, ¬˝‹ÿ◊˜ , ªàflÊ, ∑§◊¸‚ÁXÔU·È , ¡ÊÿÃ,
ÃÕÊ, ¬˝‹ËŸ—, Ã◊Á‚, ◊Í…UÿÙÁŸ·È , ¡ÊÿÃH 15H
•ı⁄Uó
⁄U¡Á‚ = ⁄U¡ÙªÈáÊ∑§ ’…∏UŸ¬⁄U* ÃÕÊ = ÃÕÊ
¬˝‹ÿ◊˜ = ◊ÎàÿÈ∑§Ù Ã◊Á‚ = Ã◊ÙªÈáÊ∑§ ’…∏UŸ¬ ⁄U
ªàflÊ = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U

{
∑§◊ÙZ∑§Ë
∑§◊¸‚ÁXÔU·È = •Ê‚ÁÄÃflÊ‹
◊ŸÈcÿÙ¥◊¥
{
◊⁄UÊ „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ
¬˝‹ËŸ— = (∑§Ë≈U, ¬‡ÊÈ
•ÊÁŒ)
◊Í…ÿÙÁŸ·È = ◊Í…UÿÙÁŸÿÙ¥◊¥
¡ÊÿÃ = ©Uà¬ãŸ „UÙÃÊ „ÒU; ¡ÊÿÃ = ©Uà¬ãŸ „UÙÃÊ „ÒU–
[‚ÊÁûfl∑§, ⁄UÊ¡‚ •ı⁄U ÃÊ◊‚ ∑§◊ÙZ∑§Ê »§‹–]
∑§◊¸áÊ— ‚È∑ΧÃSÿÊ„ÈU— ‚ÊÁûfl∑¢§ ÁŸ◊¸‹¢ »§‹◊Ô˜–
⁄U¡‚SÃÈ »§‹¢ ŒÈ—π◊ôÊÊŸ¢ Ã◊‚— »§‹◊Ô˜H 16H
* •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ ⁄U¡ÊªÈáÊ ’…∏UÃÊ „ÒU, ©U‚ ∑§Ê‹◊¥–
324 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
∑§◊¸áÊ—, ‚È∑ΧÃSÿ, •Ê„ÈU—, ‚ÊÁûfl∑§◊˜ , ÁŸ◊¸‹◊˜ , »§‹◊˜ ,
⁄U¡‚—, ÃÈ , »§‹◊˜ , ŒÈ—π◊˜ , •ôÊÊŸ◊˜ , Ã◊‚—, »§‹◊˜H 16H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
‚È∑ΧÃSÿ = üÊc∆UÔU •Ê„ÈU— = ∑§„UÊ „ÒU;
∑§◊¸áÊ— = ∑§◊¸∑§Ê (ÃÊ)ÃÈ = Á∑§ãÃÈ
⁄U¡‚— = ⁄UÊ¡‚ ∑§◊¸∑§Ê

{
‚ÊÁûfl∑§ •ÕʸØ »§‹◊˜
‚ÊÁûfl∑§◊˜ = ‚Èπ, ôÊÊŸ •ı⁄U ŒÈ—π◊˜
flÒ⁄UÊÇÿÊÁŒ
ÁŸ◊¸‹◊˜ = ÁŸ◊¸‹
Ã◊‚—
»§‹◊˜
=
=
=
=
»§‹
ŒÈ—π (∞fl◊˜)
ÃÊ◊‚ ∑§◊¸∑§Ê
»§‹
»§‹◊˜ = »§‹ •ôÊÊŸ◊˜ = •ôÊÊŸ (∑§„UÊ „ÒU)–
[‚ûflªÈáÊ‚ ôÊÊŸ, ⁄U¡ÙªÈáÊ‚ ‹Ù÷ •ı⁄U Ã◊ÙªÈáÊ‚ ¬˝◊ÊŒ, ◊Ù„U
•ı⁄U •ôÊÊŸ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ–]
‚ûflÊà‚Ü¡ÊÿÃ ôÊÊŸ¢ ⁄U¡‚Ê ‹Ê÷ ∞fl ø–
¬˝◊ÊŒ◊Ê„UÊÒ Ã◊‚Ê ÷flÃÊ˘ôÊÊŸ◊fl øH 17H
‚ûflÊØ , ‚Ü¡ÊÿÃ, ôÊÊŸ◊˜, ⁄U¡‚—, ‹Ù÷—, ∞fl, ø,
¬˝◊ÊŒ◊Ù„Uı, Ã◊‚—, ÷fl×, •ôÊÊŸ◊˜ , ∞fl, øH 17H
ÃÕÊó
‚ûflÊØ = ‚ûflªÈáÊ‚ ø = ÃÕÊ
ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ Ã◊‚— = Ã◊ÙªÈáÊ‚
‚Ü¡ÊÿÃ = ©Uà¬ãŸ „UÙÃÊ „ÒU ¬˝◊ÊŒ◊Ù„Uı = ¬˝◊ÊŒ1 •ı⁄U ◊Ù„2
ø
⁄U¡‚—
=
=
•ı⁄U
⁄U¡ÙªÈáÊ‚
÷fl× {
= ©Uà¬ãŸ „UÙÃ „Ò¥U
(•ı⁄U)
∞fl = ÁŸ—‚¢Œ„U •ôÊÊŸ◊˜ = •ôÊÊŸ
‹Ù÷— = ‹Ù÷ ∞fl = ÷Ë („UÙÃÊ „ÒU)–
1,2-ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ê∑§ 13 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
 •äÿÊÿ 14 325
[‚ÊÁûfl∑§, ⁄UÊ¡‚ •ı⁄U ÃÊ◊‚ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ë ªÁÃ∑§Ê fláʸŸ–]
™§äflZ ªë¿UÁãà ‚ûflSÕÊ ◊äÿ ÁÃc∆UUÔ Áãà ⁄UÊ¡‚Ê—–
¡ÉÊãÿªÈáÊflÎÁûÊSÕÊ •œÊ ªë¿UÁãà ÃÊ◊‚Ê—H 18H
™§äfl¸◊˜, ªë¿UÁãÃ, ‚ûflSÕÊ—, ◊äÿ, ÁÃc∆UÔUÁãÃ, ⁄UÊ¡‚Ê—,
¡ÉÊãÿªÈáÊflÎÁûÊSÕÊ—, •œ—, ªë¿UÁãÃ, ÃÊ◊‚Ê—H 18H
ß‚Á‹ÿó

{
‚ûflSÕÊ— = ‚ûflªÈáÊ◊¥ ÁSÕà ÁÃc∆UUÔ Áãà = ⁄U„UÃ „Ò¥ U (•ı⁄U)

™§äfl¸◊˜
¬ÈL§·

{
= SflªÊ¸ÁŒ ©UìÊ
‹Ù∑§Ù¥∑§Ù
¡ÉÊãÿªÈáÊ-
flÎÁûÊSÕÊ—
ÃÊ◊‚Ê— =
=
{ Ã◊ÙªÈáÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬
ÁŸº˝Ê, ¬˝◊ÊŒ •ı⁄U
•Ê‹SÿÊÁŒ◊¥ ÁSÕÃ
ÃÊ◊‚ ¬ÈL§·
{
ªë¿UÁãà = ¡ÊÃ „Ò¥U;

{
•œÙªÁÃ∑§Ù •ÕʸØ
(⁄U¡ÙªÈáÊ◊¥ ÁSÕÃ) ∑§Ë≈U, ¬‡ÊÈ •ÊÁŒ
•œ— =
⁄UÊ¡‚Ê— = ⁄UÊ¡‚ ¬ÈL§· ŸËø ÿÙÁŸÿÙ¥∑§Ù
◊äÿ {
= ◊äÿ◊¥ •ÕʸØ
◊ŸÈcÿ‹Ù∑§◊¥ („UË) ªë¿UÁãà =
ÃÕÊ Ÿ⁄U∑§Ù¥∑§Ù
¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
[•Êà◊Ê∑§Ù •∑§Ãʸ •ı⁄U ªÈáÊÊÃËà ¡ÊŸŸ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÖ]
ŸÊãÿ¢ ªÈáÊèÿ— ∑§Ãʸ⁄¢U ÿŒÊ º˝c≈UÔUʟȬ‡ÿÁÖ
ªÈáÊèÿ‡ø ¬⁄¢U flÁûÊ ◊jÊfl¢ ‚Ù˘Áœªë¿UÁÃH 19H
Ÿ, •ãÿ◊˜ , ªÈáÊèÿ—, ∑§Ãʸ⁄U◊˜ , ÿŒÊ, º˝c≈UÔUÊ, •ŸÈ¬‡ÿÁÃ,
ªÈáÊèÿ—, ø, ¬⁄U◊˜ , flÁûÊ, ◊jÊfl◊˜ , ‚—, •Áœªë¿UÁÃH 19H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
ÿŒÊ = Á¡‚ ‚◊ÿ •ãÿ◊˜ = •ãÿ Á∑§‚Ë∑§Ù
º˝c≈UÔUÊ = º˝c≈UÔUÊ* ∑§Ãʸ⁄U◊˜ = ∑§Ãʸ
ªÈáÊèÿ— {
= ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§
•ÁÃÁ⁄UÄÃ
Ÿ
•ŸÈ¬‡ÿÁÃ
=
=
Ÿ„UË¥
ŒπÃÊ
* •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚◊Ác≈U øß◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕà „ÈU•Ê ‚ÊˇÊË ¬ÈL§·–
326 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ø
ªÈáÊèÿ—
= •ı⁄U
= ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥‚
flÁûÊ {
= Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „ÒU,
(©U‚ ‚◊ÿ)

{
•àÿãà ¬⁄U
‚ÁìʌʟãŒ- ‚— = fl„U
¬⁄U◊˜ =
ÉÊŸSflM§¬ ◊È¤Ê ◊jÊfl◊˜ = ◊⁄ SflM§¬∑§Ù
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù •Áœªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
ªÈáÊÊŸÃÊŸÃËàÿ òÊËãŒ„UË Œ„U‚◊ÈjflÊŸÔ˜–
¡ã◊◊ÎàÿÈ¡⁄UʌȗπÒÁfl¸◊ÈQ§Ê˘◊ÎÃ◊‡ŸÈÃ H 20H
ªÈáÊÊŸ˜ , ∞ÃÊŸ˜ , •ÃËàÿ, òÊËŸ˜ , Œ„UË, Œ„U‚◊ÈjflÊŸ˜ ,
¡ã◊◊ÎàÿÈ¡⁄UʌȗπÒ—, Áfl◊ÈQ§—, •◊ÎÃ◊˜ , •‡ŸÈÃH 20H
ÃÕÊ ÿ„Uó

{
Œ„UË = ¬ÈL§· ¡ã◊,
Œ„U‚◊ÈjflÊŸ˜= {
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë*
©Uà¬ÁûÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬
¡ã◊◊ÎàÿÈ¡⁄UÊ-
ŒÈ—πÒ—
=
◊ÎàÿÈ, flÎhÊflSÕÊ
•ı⁄U ‚’
∞ÃÊŸ˜ = ߟ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ŒÈ—πÙ¥‚
òÊËŸ˜ = ÃËŸÙ¥ Áfl◊ÈQ§— = ◊ÈQ§ „UÈ•Ê
ªÈáÊÊŸ˜ = ªÈáÊÙ¥∑§Ù •◊ÎÃ◊˜ = ¬⁄U◊ÊŸãŒ∑§Ù
•ÃËàÿ = ©UÀ‹¢ÉÊŸ ∑§⁄U∑§ •‡ŸÈÃ = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[ªÈáÊÊÃËà ¬ÈL§·∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¡È¸Ÿ∑§ ÃËŸ ¬˝‡Ÿ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
∑Ò§Á‹¸XÔÒUSòÊËãªÈáÊÊŸÃÊŸÃËÃÊ ÷flÁà ¬˝÷Ê–
Á∑§◊ÊøÊ⁄U— ∑§Õ¢ øÒÃÊ¢SòÊËãªÈáÊÊŸÁÃfløÃH 21H
∑Ò§—, Á‹æ˜UÔ ªÒ—, òÊËŸ˜ , ªÈáÊÊŸ˜ , ∞ÃÊŸ˜ , •ÃË×, ÷flÁÃ, ¬˝÷Ù,
Á∑§◊ÊøÊ⁄U—, ∑§Õ◊˜ , ø, ∞ÃÊŸ˜ , òÊËŸ˜ , ªÈáÊÊŸ˜ , •ÁÃfløÃH 21H
* ’ÈÁh, •„¢U∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U ◊Ÿ ÃÕÊ ¬Ê°ø ôÊÊŸÁãº˝ÿÊ°, ¬Ê°ø ∑§◊¸Áãº˝ÿÊ°, ¬Ê°ø ÷ÍÃ, ¬Ê°ø
ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ Áfl·ÿóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ߟ 23 ÃûflÊ¥∑§Ê Á¬á«UM§¬ ÿ„U SÕÍ‹ ‡Ê⁄UË⁄U ¬˝∑ΧÁÂ ©Uà¬ãŸ
„UÊŸflÊ‹ ªÈáÊÊ¥∑§Ê „UË ∑§Êÿ¸ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ߟ ÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§Ê ß‚∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ∑§„UÊ „ÒU–
 •äÿÊÿ 14 327
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§ ⁄U„USÿÿÈQ§ fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U •¡È¸ŸŸ ¬Í¿UÊ Á∑§
„U ¬ÈL§·ÙûÊ◊!ó
∞ÃÊŸ˜
òÊËŸ˜
=
=
ߟ
ÃËŸÙ¥ {
Á∑§◊ÊøÊ⁄U— = Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
•Êø⁄UáÊÙ¥flÊ‹Ê
ªÈáÊÊŸ˜ = ªÈáÊÙ¥‚ (÷flÁÃ) = „UÙÃÊ „ÒU; (ÃÕÊ)
•ÃË× = •ÃËà ¬ÈL§· ¬˝÷Ù = „U ¬˝÷Ù! (◊ŸÈcÿ)
∑Ò§— = Á∑§Ÿ-Á∑§Ÿ ∑§Õ◊˜ = Á∑§‚ ©U¬Êÿ‚
∞ÃÊŸ˜ = ߟ
Á‹XÔÒU— = ‹ˇÊáÊÙ¥‚ (ÿÈQ§) òÊËŸ˜ = ÃËŸÙ¥
÷flÁà = „UÙÃÊ „ÒU ªÈáÊÊŸ˜ = ªÈáÊÙ¥‚
ø = •ı⁄U •ÁÃfløÃ = •ÃËà „UÙÃÊ „ÒU–
[¬„U‹ •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄U ¬˝‡Ÿ∑§ ©UûÊ⁄U◊¥ ªÈáÊÊÃËà ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊÊ¥∑§Ê •ÊÒ⁄U
•Êø⁄UáÊÊ¥∑§Ê fláʸŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
¬˝∑§Ê‡Ê¢ ø ¬˝flÎÁûÊ¢ ø ◊Ê„U◊fl ø ¬Êá«Ufl–
Ÿ mÁc≈UUÔ ‚ê¬˝flÎûÊÊÁŸ Ÿ ÁŸflÎûÊÊÁŸ ∑§Êæ˜U ˇÊÁÃH 22H
¬˝∑§Ê‡Ê◊˜ , ø, ¬˝flÎÁûÊ◊˜ , ø, ◊Ù„U◊˜ , ∞fl, ø, ¬Êá«Ufl,
Ÿ, mÁc≈UUÔ , ‚ê¬˝flÎûÊÊÁŸ, Ÿ, ÁŸflÎûÊÊÁŸ, ∑§Êæ˜U ˇÊÁÃH 22H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó
¬Êá«Ufl {
= „U •¡È¸Ÿ! (¡Ù ¬˝flÎÁûÊ◊˜
¬ÈL§·) {
= ⁄U¡ÙªÈáÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬
¬˝flÎÁûÊ∑§Ù
{
¬˝∑§Ê‡Ê◊˜ = ‚ûflªÈáÊ∑§ 1∑§Êÿ¸M§¬ ø = ÃÕÊ

ø
¬˝∑§Ê‡Ê∑§Ù
= •ı⁄U
◊Ù„U◊˜ {
= Ã◊ÙªÈáÊ∑2§ ∑§Êÿ¸M§¬
◊Ù„U∑§Ù
1-•ã×∑§⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§Ê¥◊¥ •Ê‹Sÿ∑§Ê •÷Êfl „UÊ∑§⁄U ¡Ê ∞∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
øÃŸÊ „UÊÃË „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ““¬˝∑§Ê‡Ê”” „ÒU–
2-ÁŸº˝Ê •ÊÒ⁄U •Ê‹Sÿ •ÊÁŒ∑§Ë ’„ÈU‹ÃÊ‚ •ã×∑§⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥◊¥ ø߇ÊÁQ§∑§
‹ÿ „UÊŸ∑§Ê ÿ„UÊ° ““◊Ê„U”” ŸÊ◊‚ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
328 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
∞fl = ÷Ë Ÿ = Ÿ
Ÿ
‚ê¬˝flÎûÊÊÁŸ
=
=
Ÿ (ÃÙ)
¬˝flûÎ Ê „UÙŸ¬⁄U (©UŸ‚) {
ÁŸflÎûÊÊÁŸ = ÁŸflÎûÊ „UÙŸ¬⁄U
(©UŸ∑§Ë)
mÁc≈UUÔ
ø
=
=
m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ∑§Êæ˜UˇÊÁà = •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ
•ı⁄U {
∑§⁄UÃÊ „Ò1ó
©UŒÊ‚ËŸflŒÊ‚ËŸÊ ªÈáÊÒÿÊ¸ Ÿ ÁfløÊÀÿÃ–
ªÈáÊÊ fløãà ßàÿfl ÿÊ˘flÁÃc∆UÔUÁà ŸXÔUÃH 23H
©UŒÊ‚ËŸflØ , •Ê‚ËŸ—, ªÈáÊÒ—, ÿ—, Ÿ, ÁfløÊÀÿÃ,
ªÈáÊÊ—, fløãÃ, ßÁÃ, ∞fl, ÿ—, •flÁÃc∆UUÔÁÃ, Ÿ, ßXÔUÃH
 23H
ÃÕÊó
ÿ—
©UŒÊ‚ËŸflØ
¡Ù =
=
‚ÊˇÊË∑§ ‚ŒÎ‡Ê
ßÁà = ∞‚Ê{
(‚◊¤ÊÃÊ „ÈU•Ê)
•Ê‚ËŸ—
ªÈáÊÒ—
=
ÁSÕÃ „ÈU•Ê
=
ªÈáÊÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ ÿ—
{
¡Ù (‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
= ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥

{
ÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥
Ÿ, ÁfløÊÀÿÃ= Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ
∞∑§Ë÷Êfl‚)
•flÁÃc∆UUÔ Áà = ÁSÕà ⁄U„UÃÊ „ÒU (∞fl¢)
(•ı⁄U)
ªÈáÊÊ—, ∞fl = ªÈáÊ „UË (ªÈáÊÙ¥◊¥)
fløãÃ = ’⁄UÃÃ „ÒU¢2ó
{
©U‚ ÁSâÊÁÂ ∑§÷Ë
Ÿ, ßXÔUÃ = ÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥
„UÙÃÊó
‚◊ŒÈ—π‚Èπ— SflSÕ— ‚◊‹Êc≈UUÔ Ê‡◊∑§ÊÜøŸ—–
ÃÈÀÿÁ¬˝ÿÊÁ¬˝ÿÊ œË⁄USÃÈÀÿÁŸãŒÊà◊‚¢SÃÈÁ×H 24H
1-¡Ê ¬ÈL§· ∞∑§ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ÁŸàÿ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕà „ÈU•Ê ß‚
ÁòʪÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ∑§ ¬˝¬¢øM§¬ ‚¢‚Ê⁄U‚ ‚fl¸ÕÊ •ÃËà „UÊ ªÿÊ „ÒU, ©U‚ ªÈáÊÊÃËà ¬ÈL§·∑§
•Á÷◊ÊŸ⁄UÁ„Uà •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ¬˝∑§Ê‡Ê, ¬˝flÎÁûÊ •ÊÒ⁄U ◊Ê„UÊÁŒ
flÎÁûÊÿÊ¥∑§ ¬˝∑§≈U „UÊŸ •ÊÒ⁄U Ÿ „UÊŸ¬⁄U Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë ßë¿UÊ, m· •ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥
„UÊÃ, ÿ„UË ©U‚∑§ ªÈáÊÊ¥‚ •ÃËà „UÊŸ∑§ ¬˝œÊŸ ‹ˇÊáÊ „Ò¥U–
2-ÁòʪÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ‚ ©Uà¬ãŸ „ÈU߸ •ã×∑§⁄UáÊ∑§ ‚Á„Uà ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê •¬Ÿ-•¬Ÿ
Áfl·ÿÊ¥◊¥ Áflø⁄UŸÊ „UË ªÈáÊÊ¥∑§Ê ““ªÈáÊÊ¥◊¥ ’⁄Ußʔ” „ÒU–
 •äÿÊÿ 14 329
‚◊ŒÈ—π‚Èπ—, SflSÕ—, ‚◊‹Ùc≈UÔUʇ◊∑§ÊÜøŸ—,
ÃÈÀÿÁ¬˝ÿÊÁ¬˝ÿ—, œË⁄U—, ÃÈÀÿÁŸãŒÊà◊‚¢SÃÈÁ×H 24H
•ı⁄Uó
SflSÕ— {
= ¡Ù ÁŸ⁄UãÃ⁄U œË⁄U— = ôÊÊŸË,
•Êà◊÷Êfl◊¥ ÁSÕÃ,
{
‚◊ŒÈ—π‚Èπ—= ŒÈ—π-‚Èπ∑§Ù
‚◊ÊŸ ‚◊¤ÊŸflÊ‹Ê,
ÃÈÀÿÁ¬˝ÿÊÁ¬˝ÿ—=
{
Á¬˝ÿ ÃÕÊ •Á¬˝ÿ∑§Ù
∞∑§-‚Ê
◊ÊŸŸflÊ‹Ê (•ı⁄U)

{
•¬ŸË

{ Á◊^ÔUË, ¬àÕ⁄U ÃÈÀÿÁŸãŒÊà◊- ÁŸãŒÊSÃÈÁÃ◊¥ ÷Ë

‚◊‹Ùc≈UUÔ Ê‡◊∑§ÊÜøŸ—= •ı⁄U Sfláʸ◊¥ ‚¢SÃÈÁ×
‚◊ÊŸ ÷ÊflflÊ‹Ê,
◊ʟʬ◊ÊŸÿÊSÃÈÀÿSÃÈÀÿÊ Á◊òÊÊÁ⁄U¬ˇÊÿÊ—–
=
‚◊ÊŸ ÷ÊflflÊ‹Ê
„ÒUó

‚flʸ⁄Uê÷¬Á⁄UàÿÊªË ªÈáÊÊÃË× ‚ ©UëÿÃH 25H

◊ʟʬ◊ÊŸÿÙ—, ÃÈÀÿ—, ÃÈÀÿ—, Á◊òÊÊÁ⁄U¬ˇÊÿÙ—,
‚flʸ⁄Uê÷¬Á⁄UàÿʪË, ªÈáÊÊÃË×, ‚—, ©UëÿÃH 25H
ÃÕÊó

ÃÈÀÿ—
{
◊ʟʬ◊ÊŸÿÙ— = ¡Ù ◊ÊŸ •ı⁄U
•¬◊ÊŸ◊¥
= ‚◊ „ÒU,
{
‚flʸ⁄Uê÷¬Á⁄UàÿʪË=
‚ê¬Íáʸ •Ê⁄Uê÷Ù¥◊¥
∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ‚
⁄UÁ„UÃ „ÒU,
Á◊òÊÊÁ⁄U¬ˇÊÿÙ—={Á◊òÊ •ı⁄U flÒ⁄UË∑§
¬ˇÊ◊¥ (÷Ë)
‚— =
ªÈáÊÊÃË× =
fl„U ¬ÈL§·
ªÈáÊÊÃËÃ
ÃÈÀÿ— = ‚◊ „ÒU (∞fl¢) ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[ÃË‚⁄U ¬˝‡Ÿ∑§ ©UûÊ⁄U◊¥ ªÈáÊÙ¥‚ •ÃËà „UÙŸ∑§Ê ©U¬Êÿ •ı⁄U ©U‚∑§
»§‹∑§Ê ÷ªflÊŸ˜mÊ⁄UÊ fláʸŸ–]
◊Ê¢ ø ÿÊ˘√ÿÁ÷øÊ⁄UáÊ ÷ÁQ§ÿÊªŸ ‚flÃ–
‚ ªÈáÊÊã‚◊ÃËàÿÒÃÊã’˝rÊÔ÷ÍÿÊÿ ∑§À¬ÃH 26H
◊Ê◊˜ , ø, ÿ—, •√ÿÁ÷øÊ⁄UáÊ, ÷ÁQ§ÿÙªŸ, ‚flÃ,
‚—, ªÈáÊÊŸ˜ , ‚◊ÃËàÿ, ∞ÃÊŸ˜ , ’˝rÊÔ÷ÍÿÊÿ, ∑§À¬ÃH 26H
330 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ø = •ı⁄U ∞ÃÊŸ˜ = ߟ
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· ªÈáÊÊŸ˜ = ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§Ù
•√ÿÁ÷øÊ⁄UáÊ= •√ÿÁ÷øÊ⁄ËU ‚◊ÃËàÿ = ÷‹Ë÷Ê°Áà ‹Ê°ÉÊ∑§⁄U
÷ÁÄÃÿÙªŸ =
◊Ê◊˜
‚flÃ
‚—
=
=
=
÷ÁÄÃÿÙª∑§ mÊ⁄UÊ*
◊ȤÊ∑§Ù (ÁŸ⁄UãÃ⁄U)
÷¡ÃÊ „ÒU,
fl„U (÷Ë) ∑§À¬Ã
{
‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
’˝rÊÔ÷ÍÿÊÿ = ’˝rÊÔ∑§Ù ¬˝ÊåÃ
„UÙŸ∑§ Á‹ÿ
= ÿÙÇÿ ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[÷ªflØSflM§¬∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
’˝rÊÔáÊÊ Á„U ¬˝ÁÃc∆UÔUÊ„U◊◊ÎÃSÿÊ√ÿÿSÿ ø–
‡ÊʇflÃSÿ ø œ◊¸Sÿ ‚ÈπSÿÒ∑§ÊÁãÃ∑§Sÿ øH 27H
’˝rÊÔáÊ—, Á„U, ¬˝ÁÃc∆UÔUÊ, •„U◊˜ , •◊ÎÃSÿ, •√ÿÿSÿ, ø,
‡ÊʇflÃSÿ, ø, œ◊¸Sÿ, ‚ÈπSÿ, ∞∑§ÊÁãÃ∑§Sÿ, øH 27H
„U •¡È¸Ÿ!ó
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ (©U‚) œ◊¸Sÿ = œ◊¸∑§Ê
•√ÿÿSÿ = •ÁflŸÊ‡ÊË ø = •ı⁄U
’˝rÊÔáÊ— = ¬⁄U’˝rÊÔ∑§Ê ∞∑§ÊÁãÃ∑§Sÿ= •πá«U ∞∑§⁄U‚
ø = •ı⁄U
•◊ÎÃSÿ = •◊ÎÃ∑§Ê ‚ÈπSÿ = •ÊŸãŒ∑§Ê
ø = ÃÕÊ ¬˝ÁÃc∆UÊ = •ÊüÊÿ
‡ÊʇflÃSÿ = ÁŸàÿ •„U◊˜ = ◊Ò¥ („Í°U)–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ªÈáÊòÊÿÁfl÷ʪÿÙªÙ
ŸÊ◊ øÃÈŒ¸‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 14H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
* ∑§fl‹ ∞∑§ ‚fl¸‡ÊÁQ§◊ÊŸ˜Ô ¬⁄U◊‡fl⁄U flÊ‚ÈŒfl÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê „UË •¬ŸÊ SflÊ◊Ë ◊ÊŸÃÊ
„ÈU•Ê SflÊÕ¸ •ÊÒ⁄U •Á÷◊ÊŸ∑§Ê àÿʪ∑§⁄U üÊhÊ •ÊÒ⁄U ÷Êfl∑§ ‚Á„Uà ¬⁄U◊ ¬˝◊‚ ÁŸ⁄UãÃ⁄U
Áøãß ∑§⁄UŸ∑§Ê ““•√ÿÁ÷øÊ⁄UË ÷ÁQ§ÿÊª”” ∑§„UÃ „Ò¥U–
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—

•Õ ¬ÜøŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 6 Ã∑§ ‚¢‚Ê⁄UflΡÊ∑§Ê ∑§ÕŸ •ı⁄U
÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ©U¬Êÿ, (7ó11) ¡ËflÊà◊Ê∑§Ê Áfl·ÿ, (12ó15)
¬˝÷Êfl‚Á„Uà ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê Áfl·ÿ, (16ó20) ˇÊ⁄U, •ˇÊ⁄U,
¬ÈL§·ÙûÊ◊∑§Ê Áfl·ÿ–

[•‡flàÕ flΡÊ∑§ M§¬∑§‚ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê fláʸŸ •ı⁄U ©U‚∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]

üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
™§äfl¸◊Í‹◊œ—‡ÊÊπ◊‡flàÕ¢ ¬˝Ê„ÈU⁄U√ÿÿ◊Ô˜–
¿UãŒÊ¢Á‚ ÿSÿ ¬áÊʸÁŸ ÿSâ flŒ ‚ flŒÁflÃÔ˜H 1H
™§äfl¸◊Í‹◊˜ , •œ—‡ÊÊπ◊˜ , •‡flàÕ◊˜ , ¬˝Ê„ÈU—, •√ÿÿ◊˜ ,
¿UãŒÊ¢Á‚, ÿSÿ, ¬áÊʸÁŸ, ÿ—, Ã◊˜ , flŒ, ‚—, flŒÁflØH 1H
©U‚∑§ ¬‡øÊØ üÊË÷ªflÊŸ˜ Á»§⁄U ’Ù‹, „U •¡È¸Ÿ!ó

{
•ÊÁŒ ¬ÈL§·
™§äfl¸◊Í‹◊˜ = ¬⁄U◊‡ fl⁄UM§¬
◊Í‹flÊ‹1 (•ı⁄)U
’˝rÊÔÊM§¬ ◊ÈÅÿ
•œ—‡ÊÊπ◊˜ = ‡ÊÊπÊflÊ‹2
(Á¡‚)
{
1. •ÊÁŒ¬ÈL§· ŸÊ⁄UÊÿáÊ flÊ‚ÈŒfl÷ªflÊŸ˜ „UË ÁŸàÿ •ı⁄U •Ÿãà ÃÕÊ ‚’∑§ •ÊœÊ⁄U
„UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ı⁄U ‚’‚ ™§¬⁄U ÁŸàÿœÊ◊◊¥ ‚ªÈáÊM§¬‚ flÊ‚ ∑§⁄UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ™§äfl¸ŸÊ◊‚
∑§„U ªÿ „Ò¥U •ı⁄U fl ◊ÊÿʬÁà ‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊŸ˜ ¬⁄U◊‡fl⁄U „UË ß‚ ‚¢‚Ê⁄UM§¬ flΡÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
„Ò¥U, ß‚Á‹ÿ ß‚ ‚¢‚Ê⁄UflΡÊ∑§Ù ““™§äfl¸◊Í‹flÊ‹Ê”” ∑§„UÃ „Ò¥U–
2. ©UŸ •ÊÁŒ¬ÈL§· ¬⁄U◊‡fl⁄U‚ ©Uà¬ÁûÊflÊ‹Ê „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÃÕÊ ÁŸàÿœÊ◊‚ ŸËø
’˝rÊÔ‹Ù∑§◊¥ flÊ‚ ∑§⁄UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Á„U⁄Uáÿª÷¸M§¬ ’˝rÊÔÊ∑§Ù ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ë •¬ˇÊÊ •œ— ∑§„UÊ
„ÒU •ı⁄U fl„UË ß‚ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÙŸ‚ ß‚∑§Ë ◊ÈÅÿ ‡ÊÊπÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ
ß‚ ‚¢‚Ê⁄UflΡÊ∑§Ù ““•œ—‡ÊÊπÊflÊ‹Ê”” ∑§„UÃ „Ò¥–
332 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ

flΡÊ∑§Ù{
•‡flàÕ◊˜ = ‚¢‚Ê⁄UM§¬ ¬Ë¬‹∑§ Ã◊˜ {
= ©U‚ ‚¢‚Ê⁄UM§¬
flΡÊ∑§Ù
•√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË1
¬˝Ê„ÈU— = ∑§„UÃ „Ò¥U; (ÃÕÊ)
ÿ— = {
¡Ù ¬ÈL§·
(◊Í‹‚Á„UÃ)
¿UãŒÊ¢Á‚ = flŒ2 flŒ = Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „ÒU,
ÿSÿ = Á¡‚∑§ ‚— = fl„U
¬áÊʸÁŸ = ¬ûÊ {
(∑§„U ªÿ „Ò¥Uó)
flŒÁflØ = {
flŒ∑§ ÃÊà¬ÿ¸∑§Ù
¡ÊŸŸflÊ‹Ê „ÒU3–
[‚¢‚Ê⁄UflΡÊ∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U •ı⁄U •‚¢ªÔU-‡ÊSòÊ‚ ©U‚∑§Ê ¿UŒŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ∑§ÕŸ–]
•œ‡øÊäflZ ¬˝‚ÎÃÊSÃSÿ ‡ÊÊπÊ
ªÈáʬ˝flÎhÊ Áfl·ÿ¬˝flÊ‹Ê—–
•œ‡ø ◊Í‹ÊãÿŸÈ‚ãÃÃÊÁŸ
∑§◊ʸŸÈ’ãœËÁŸ ◊ŸÈcÿ‹Ê∑§H 2H
•œ—, ø, ™§äfl¸◊˜ , ¬˝‚ÎÃÊ—, ÃSÿ, ‡ÊÊπÊ—, ªÈáʬ˝flÎhÊ—,
Áfl·ÿ¬˝flÊ‹Ê—, •œ—, ø, ◊Í‹ÊÁŸ, •ŸÈ‚ãÃÃÊÁŸ,
∑§◊ʸŸÈ’ãœËÁŸ, ◊ŸÈcÿ‹Ù∑§H 2H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
ÃSÿ = ©U‚ ‚¢‚Ê⁄UflΡÊ∑§Ë
ªÈáʬ˝flÎhÊ— = ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥M§¬ { ¡‹∑ § mÊ⁄UÊ ’…∏UË
„ÈU߸U (∞fl¢)
1-ß‚ flΡÊ∑§Ê ◊Í‹ ∑§Ê⁄UáÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê •ÁflŸÊ‡ÊË „ÒU ÃÕÊ •ŸÊÁŒ∑§Ê‹‚ ß‚∑§Ë
¬⁄Uê¬⁄UÊ ø‹Ë •ÊÃË „ÒU, ß‚Á‹ÿ ß‚ ‚¢‚Ê⁄UflΡÊ∑§Ù ““•ÁflŸÊ‡ÊË”” ∑§„UÃ „Ò¥U–
2-ß‚ flΡÊ∑§Ë ‡ÊÊπÊM§¬ ’˝rÊÔÊ‚ ¬˝∑§≈U „UÙŸflÊ‹ •ı⁄U ÿôÊÊÁŒ∑§ ∑§◊ÙZ∑§ mÊ⁄UÊ ß‚
‚¢‚Ê⁄UflΡÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ •ı⁄U flÎÁh∑§ ∑§⁄UŸflÊ‹ ∞fl¢ ‡ÊÙ÷Ê∑§Ù ’…∏UÊŸflÊ‹ „UÙŸ‚ ““flŒ”” ¬ûÊ
∑§„U ªÿ „Ò¥U–
3-÷ªflÊŸ˜∑§Ë ÿÙª◊ÊÿÊ‚ ©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê ‚¢‚Ê⁄U ˇÊáÊ÷¢ªÈU⁄U, ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ •ı⁄U ŒÈ—πM§¬
„ÒU, ß‚∑§ Áøãß∑§Ù àÿʪ∑§⁄U ∑§fl‹ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê „UË ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U •Ÿãÿ ¬˝◊‚
Áøãß ∑§⁄UŸÊ flŒ∑§ ““ÃÊà¬ÿ¸∑§Ù ¡ÊŸŸÊ”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 15 333
1 ÷Ùª-
Áfl·ÿ¬˝flÊ‹Ê— = Áfl·ÿ
{
M§¬ ∑§Ù¥¬‹Ù¥flÊ‹Ë {
∑§◊ʸŸÈ’ãœËÁŸ= ∑§◊ÙZ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U
’Ê°œŸflÊ‹Ë

{
Œfl, ◊ŸÈcÿ •ı⁄U
‡ÊÊπÊ— = ÁÃÿ¸∑˜§ •ÊÁŒ

•œ—
ÿÙÁŸM§¬ ‡ÊÊπÊ∞° 2
= ŸËø
◊Í‹ÊÁŸ =
(•Á¬) = ÷Ë
{
•„¢UÃÊ, ◊◊ÃÊ •ı⁄U
flÊ‚ŸÊM§¬ ¡«∏¥U

•œ— = ŸËø
ø = •ı⁄U ø = •ı⁄U
™§äfl¸◊˜ = ™§¬⁄U ‚fl¸òÊ (™§äfl¸◊˜) = ™§¬⁄U
¬˝‚ÎÃÊ— = »Ò§‹Ë „ÈUßU̧ „ÒU¥ (ÃÕÊ)
◊ŸÈcÿ‹Ù∑§ = ◊ŸÈcÿ‹Ù∑§◊¥ 3 {
•ŸÈ‚ãÃÃÊÁŸ= ‚÷Ë ‹Ù∑§Ù¥◊¥
√ÿÊåà „UÙ ⁄U„UË „Ò¥U–
Ÿ M§¬◊Sÿ„U ÃÕÊ¬‹èÿÃ
ŸÊãÃÊ Ÿ øÊÁŒŸ¸ ø ‚ê¬˝ÁÃc∆UUÔ Ê–
•‡flàÕ◊Ÿ¢ ‚ÈÁflM§…U◊Í‹-
◊‚XÔU‡ÊSòÊáÊ ŒÎ…UŸ Á¿UûflÊH 3H
Ÿ, M§¬◊˜ , •Sÿ, ß„U, ÃÕÊ, ©U¬‹èÿÃ, Ÿ, •ã×, Ÿ,
ø, •ÊÁŒ—, Ÿ, ø, ‚ê¬˝ÁÃc∆UÔUÊ, •‡flàÕ◊˜ , ∞Ÿ◊˜ ,
‚ÈÁflM§…U◊Í‹◊˜ , •‚XÔU‡ÊSòÊáÊ, ŒÎ…UŸ, Á¿UûflÊH 3H
¬⁄¢UÃÈó
•Sÿ = ß‚ ‚¢‚Ê⁄UflΡÊ∑§Ê ÃÕÊ = flÒ‚Ê
M§¬◊˜ = {
SflM§¬ ß„U
(¡Ò‚Ê ∑§„UÊ „ÒU), Ÿ
= ÿ„UÊ°(ÁfløÊ⁄U∑§Ê‹◊)¥
= Ÿ„UË¥
1-‡ÊéŒ, S¬‡Ê¸, M§¬, ⁄U‚ •ı⁄U ªãœóÿ ¬Ê°øÙ¥ SÕÍ‹ Œ„U •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ
‚͡◊ „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ ‡ÊÊπÊ•Ù¥∑§Ë ““∑§Ù¥¬‹Ù¥∑§ M§¬◊¥”” ∑§„U ªÿ „Ò¥U–
2-◊ÈÅÿ ‡ÊÊπÊM§¬ ’˝rÊÔÊ‚ ‚ê¬Íáʸ ‹Ù∑§Ù¥∑§ ‚Á„Uà Œfl, ◊ŸÈcÿ •ı⁄U ÁÃÿ¸∑˜§ •ÊÁŒ
ÿÙÁŸÿÙ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ •ı⁄U ÁflSÃÊ⁄U „ÈU•Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿ ©UŸ∑§Ê ÿ„UÊ° ““‡ÊÊπÊ•Ù¥∑§ M§¬◊¥””
fláʸŸ Á∑§ÿÊ „ÒU–
3-•„Uâ Ê, ◊◊ÃÊ •ı⁄U flÊ‚ŸÊM§¬ ◊Í‹Ù¥∑§Ù ∑§fl‹ ◊ŸÈcÿÿÙÁŸ◊¥ ∑§◊ÙZ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ’Ê°œŸflÊ‹Ë
∑§„UŸ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„U „ÒU Á∑§ •ãÿ ‚’ ÿÙÁŸÿÙ¢◊¥ ÃÙ ∑§fl‹ ¬Ífl¸∑Χà ∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ù ÷ÙªŸ∑§Ê
„UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU •ı⁄U ◊ŸÈcÿÿÙÁŸ◊¥ ŸflËŸ ∑§◊ÙZ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ê ÷Ë •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU–
334 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
©U¬‹èÿÃ ¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ;1
= (•Ã—) = ß‚Á‹ÿ
(ÿ×) =
ÄÿÙ¥Á∑§ ∞Ÿ◊˜ = ß‚
Ÿ
•ÊÁŒ—
ø
=
Ÿ (ÃÙ ß‚∑§Ê)
•ÊÁŒ „ÒU2
=
=
•ı⁄U
{
•„¢UÃÊ, ◊◊ÃÊ
‚ÈÁflM§…U◊Í‹◊˜ = •ı⁄U flÊ‚ŸÊM§¬
•Áà ŒÎ…∏U ◊Í‹Ù¥flÊ‹
Ÿ
•ã×
Ÿ =
•ãà „ÒU3
= {
•‡flàÕ◊˜ = ‚¢‚Ê⁄UM§¬ ¬Ë¬‹∑§
flΡÊ∑§Ù
ø =
ÃÕÊ ŒÎ…U Ÿ = ŒÎ…∏U
5
Ÿ =
Ÿ (ß‚∑§Ë) •‚XÔ‡ÊSòÊáÊ= flÒ⁄U
{
Ê ÇÿM§¬
‚ê¬˝ÁÃc∆UÔUÊ = {
•ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U‚
ÁSÕÁà „UË „ÒU 4 Á¿UûflÊ
‡ÊSòÊmÊ⁄UÊ
= ∑§Ê≈U∑§⁄U6ó
Ã× ¬Œ¢ Ãà¬Á⁄U◊ÊÁª¸Ã√ÿ¢
ÿÁS◊ãªÃÊ Ÿ ÁŸfløÁãà ÷Íÿ—–
Ã◊fl øÊl¢ ¬ÈL§·¢ ¬˝¬l
ÿ× ¬˝flÎÁûÊ— ¬˝‚ÎÃÊ ¬È⁄UÊáÊËH 4H
1-ß‚ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ¡Ò‚Ê SflM§¬ ‡ÊÊSòÊÙ¥◊¥ fláʸŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU •ı⁄U ¡Ò‚Ê ŒπÊ-‚ÈŸÊ
¡ÊÃÊ „ÒU, flÒ‚Ê ÃûflôÊÊŸ „UÙŸ∑§ ¬‡øÊØ Ÿ„UË¥ ¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ, Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U •Ê°π πÈ‹Ÿ∑§
¬‡øÊØ SflåŸ∑§Ê ‚¢‚Ê⁄U Ÿ„UË¥ ¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ–
2-ß‚∑§Ê ““•ÊÁŒ”” Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿ„U ∑§„UŸ∑§Ê ¬˝ÿÙ¡Ÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ ß‚∑§Ë ¬⁄Uê¬⁄UÊ ∑§’‚
ø‹Ë •ÊÃË „ÒU, ß‚∑§Ê ∑§Ù߸U ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
3-ß‚∑§Ê ““•ãÔ” Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿ„U ∑§„UŸ∑§Ê ¬˝ÿÙ¡Ÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ ß‚∑§Ë ¬⁄Uê¬⁄UÊ
∑§’Ã∑§ ø‹ÃË ⁄U„UªË, ß‚∑§Ê ∑§Ù߸U ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
4-ß‚∑§Ë ““•ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ÁSÕÁà ÷Ë Ÿ„UË¥”” „ÒU, ÿ„U ∑§„UŸ∑§Ê ÿ„U ¬˝ÿÙ¡Ÿ „ÒU Á∑§
flÊSÃfl◊¥ ÿ„U ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U •ı⁄U ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ „ÒU–
5-’˝rÊÔ‹Ù∑§Ã∑§∑§ ÷Ùª ˇÊÁáÊ∑§ •ı⁄U ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ „ÒU¥, ∞‚Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U ß‚ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚◊SÃ
Áfl·ÿ-÷٪٥◊¥ ‚ûÊÊ, ‚Èπ, ¬˝ËÁà •ı⁄U ⁄U◊áÊËÿÃÊ∑§Ê Ÿ ÷Ê‚ŸÊ „UË ““ŒÎ…U∏ flÒ⁄UÊÇÿM§¬”” ‡ÊSòÊ „ÒU–
6-SÕÊfl⁄U-¡¢ª◊M§¬ ÿÊflã◊ÊòÊ ‚¢‚Ê⁄U∑§ Áøãß∑§Ê ÃÕÊ •ŸÊÁŒ∑§Ê‹‚ •ôÊÊŸ∑§
mÊ⁄UÊ ŒÎ…∏U „ÈU߸U •„¢UÃÊ, ◊◊ÃÊ •ı⁄U flÊ‚ŸÊM§¬ ◊Í‹Ù¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ „UË ‚¢‚Ê⁄UflΡÊ∑§Ê
•flÊãÃ⁄U ◊Í‹Ù¥∑§ ‚Á„Uà ““∑§Ê≈UŸÊ”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 15 335
Ã×, ¬Œ◊˜ , ÃØ , ¬Á⁄U◊Ê̪Ã√ÿ◊˜ , ÿÁS◊Ÿ˜ , ªÃÊ—, Ÿ,
ÁŸfløÁãÃ, ÷Íÿ—, Ã◊˜ , ∞fl˜ , ø, •Êl◊˜ , ¬ÈL§·◊˜ , ¬˝¬l,
ÿ×, ¬˝flÎÁûÊ—, ¬˝‚ÎÃÊ, ¬È⁄UÊáÊËH 4H
Ã× = ©U‚∑§ ¬‡øÊØ ¬È⁄UÊáÊË = ¬È⁄UÊß
ÃØ = ©U‚ ¬˝flÎÁûÊ— = ‚¢‚Ê⁄UflˇÎ Ê∑§Ë ¬˝flÁÎ ûÊ
¬Œ◊˜ {
= ¬⁄U◊¬ŒM§¬
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù
¬˝‚ÎÃÊ {
= ÁflSÃÊ⁄U∑§Ù ¬˝ÊåÃ
„ÈU߸U „ÒU,
{
¬Á⁄U◊ÊÁª¸Ã√ÿ◊˜ = ÷‹Ë÷Ê°Áà Ã◊˜ , ∞fl = ©U‚Ë

ÿÁS◊Ÿ˜
πÙ¡ŸÊ øÊÁ„Uÿ,
= Á¡‚◊¥
•Êl◊˜ ,
¬ÈL§·◊˜
= {
•ÊÁŒ-
¬ÈL§· ŸÊ⁄UÊÿáÊ∑§
ªÃÊ— = ªÿ „ÈU∞ ¬ÈL§·

{
÷Íÿ— = Á»§⁄U ◊Ò¥ ‡Ê⁄UáÊ „ÍU°ó(ß‚
{
Ÿ, ÁŸfløÁãÃ= ‹ı≈U∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄U◊¥
Ÿ„UË¥ •ÊÃ
¬˝¬l =
¬˝∑§Ê⁄U ŒÎ…U∏ ÁŸ‡øÿ
∑§⁄U∑§ ©U‚
ø = •ı⁄U ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê ◊ŸŸ
ÿ× {
= Á¡‚ ¬⁄U◊‡fl⁄U‚
(ß‚)
•ı⁄U ÁŸÁŒäÿÊ‚Ÿ
∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–)
[¬⁄U◊¬ŒM§¬ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù ¬˝Êåà ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÁŸ◊ʸŸ◊Ù„UÊ Á¡Ã‚XÔUŒÙ·Ê
•äÿÊà◊ÁŸàÿÊ ÁflÁŸflÎûÊ∑§Ê◊Ê—–
mãmÒÁfl¸◊ÈQ§Ê— ‚ÈπŒÈ—π‚ÜôÊÒ-
ª¸ë¿Uãàÿ◊Í…UÊ— ¬Œ◊√ÿÿ¢ ÃØH 5H
ÁŸ◊ʸŸ◊Ù„UÊ—, Á¡Ã‚XÔUŒÙ·Ê—, •äÿÊà◊ÁŸàÿÊ—,
ÁflÁŸflÎûÊ∑§Ê◊Ê—, mãmÒ—, Áfl◊ÈQ§Ê—, ‚ÈπŒÈ—π‚ÜôÊÒ—,
ªë¿UÁãÃ, •◊Í…Ê—, ¬Œ◊˜ , •√ÿÿ◊˜ , ÃØH 5H

{ {
ÁŸ◊ʸŸ◊Ù„UÊ—= Á¡Ÿ∑§Ê ◊ÊŸ •ı⁄U Á¡Ã‚XÔUŒÙ·Ê— = Á¡ã„UÙŸ¥  •Ê‚ÁÄÃM§¬
◊Ù„U Ÿc≈UUÔ „UÙ ªÿÊ „ÒU, ŒÙ·∑§Ù ¡Ëà Á‹ÿÊ „ÒU,
336 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ

{
Á¡Ÿ∑§Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
•äÿÊà◊ÁŸàÿÊ—= SflM§¬◊¥ ÁŸàÿ
ÁSÕÁÃ „ÒU (•ı⁄U)
mãmÒ—
Áfl◊ÈÄÃÊ—
•◊Í…UÊ—
=
=
=
mãmÙ¥‚
Áfl◊ÈÄÃ
ôÊÊŸË¡Ÿ

{
Á¡Ÿ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ∞°
ÁflÁŸflÎûÊ∑§Ê◊Ê—= ¬ÍáʸM§¬‚ Ÿc≈UUÔ „UÙ
ªÿË „UÒ¥ó(fl)
‚ÈπŒÈ—π‚ÜôÊÒ—= ‚Èπ-ŒÈ—πŸÊ◊∑§
ÃØ
•√ÿÿ◊˜
¬Œ◊˜
ªë¿UÁãÃ
=
=
=
=
©U‚
•ÁflŸÊ‡ÊË
¬⁄U◊¬Œ∑§Ù
¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
[¬⁄U◊¬Œ∑§Ù ¬⁄U◊¬˝∑§Ê‡Ê◊ÿ •ı⁄U •¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûʇÊË‹ ’Ëʟʖ]
Ÿ ÃjÊ‚ÿÃ ‚ÍÿÊ¸ Ÿ ‡Ê‡ÊÊVÔUÊ Ÿ ¬Êfl∑§—–
ÿŒ˜ÔªàflÊ Ÿ ÁŸfløãÃ ÃhÊ◊ ¬⁄U◊¢ ◊◊H 6H
Ÿ, ÃØ, ÷Ê‚ÿÃ, ‚Íÿ¸—, Ÿ, ‡Ê‡ÊÊVÔU—, Ÿ, ¬Êfl∑§—,
ÿØ , ªàflÊ, Ÿ, ÁŸfløãÃ, ÃØ , œÊ◊, ¬⁄U◊◊˜ , ◊◊H 6H
•ı⁄Uó
ÿØ = Á¡‚ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù ÷Ê‚ÿÃ {
= ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄U
ªàflÊ {
= ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U
(◊ŸÈcÿ) Ÿ
‚∑§ÃÊ „ÒU
= Ÿ
Ÿ, ÁŸfløãÃ = {
‹ı≈U∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄U◊¥
Ÿ„UË¥ •ÊÃ,
‡Ê‡ÊÊVÔU— = øãº˝◊Ê (•ı⁄)
Ÿ = Ÿ
ÃØ = {
©U‚ (Sflÿ¢ ¬˝∑§Ê‡Ê
¬⁄U◊¬Œ∑§Ù)
¬Êfl∑§—
ÃØ
= •ÁÇŸ „UË;
= fl„UË
Ÿ = Ÿ ◊◊ = ◊⁄UÊ
‚Íÿ¸— = ‚Íÿ¸ ¬⁄U◊◊˜ , œÊ◊= ¬⁄U◊œÊ◊ „ÒU*–
[¡ËflÊà◊Ê∑§ SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
◊◊ÒflÊ¢‡ÊÊ ¡Ëfl‹Ê∑§ ¡Ëfl÷Í× ‚ŸÊß—–
◊Ÿ—·c∆UÔUÊŸËÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬˝∑ΧÁÃSÕÊÁŸ ∑§·¸ÁÃH 7H
* ¬⁄U◊œÊ◊∑§Ê •Õ¸ ªËÃÊ •äÿÊÿ 8 ‡‹Ù∑§ 21 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
 •äÿÊÿ 15 337
◊◊, ∞fl, •¢‡Ê—, ¡Ëfl‹Ù∑§, ¡Ëfl÷Í×, ‚ŸÊß—,
◊Ÿ—·c∆UÔUÊÁŸ, ßÁãº˝ÿÊÁáÊ, ¬˝∑ΧÁÃSÕÊÁŸ, ∑§·¸ÁÃH 7H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
¡Ëfl‹Ù∑§ = ß‚ Œ„U◊¥ •¢‡Ê— = •¢‡Ê „ÒU*(•ı⁄U fl„UË)
‚ŸÊß— = ÿ„U ‚ŸÊß ¬˝∑ΧÁÃSÕÊÁŸ= ߟ ¬˝∑§Î ÁÃ◊¥ ÁSÕÃ
¡Ëfl÷Í× = ¡ËflÊà◊Ê ◊Ÿ—·c∆UÔUÊÁŸ = ◊Ÿ •ı⁄U ¬Ê°øÙ¥
◊◊ = ◊⁄UÊ ßÁãº˝ÿÊÁáÊ = ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù
∞fl = „UË ∑§·¸Áà = •Ê∑§·¸áÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
[flÊÿÈ∑§ ŒÎc≈UÔUÊãÂ ¡ËflÊà◊Ê∑§ ª◊Ÿ∑§Ê Áfl·ÿ]
‡Ê⁄UË⁄¢U ÿŒflÊåŸÙÁà ÿìÊÊåÿÈà∑˝§Ê◊Ãˇfl⁄U—–
ªÎ„UËàflÒÃÊÁŸ ‚¢ÿÊÁà flÊÿȪ¸ãœÊÁŸflʇÊÿÊÃÔ˜H 8H
‡Ê⁄UË⁄U◊˜ , ÿØ , •flÊåŸÙÁÃ, ÿØ , ø, •Á¬, ©Uà∑˝§Ê◊ÁÃ, ߸‡fl⁄U—,
ªÎ„UËàflÊ, ∞ÃÊÁŸ, ‚¢ÿÊÁÃ, flÊÿÈ—, ªãœÊŸ˜ , ßfl, •Ê‡ÊÿÊØH 8H
∑Ò§‚ Á∑§ó
flÊÿÈ— = flÊÿÈ (ÃS◊ÊØÔ) = ©U‚‚
•Ê‡ÊÿÊØ = ªãœ∑§ SÕÊŸ‚
ªãœÊŸ˜Ô = ªãœ∑§Ê
∞ÃÊÁŸ {
= ߟ ◊Ÿ‚Á„UÃ
ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê
ßfl {
= ¡Ò‚ (ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§
‹ ¡ÊÃÊ „Ò, flÒ‚ „UË)
ªÎ„UËàflÊ
ø
= ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§
= Á»§⁄U
߸‡fl⁄U— {
= Œ„UÊÁŒ∑§Ê SflÊ◊Ë
¡ËflÊà◊Ê
ÿØÔ
‡Ê⁄UË⁄U◊˜Ô
= Á¡‚
= ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê
•Á¬ = ÷Ë •flÊåŸÊÁà = ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU,
ÿÃ˜Ô = Á¡‚ (‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê) (ÃÁS◊Ÿ˜Ô) = ©U‚◊¥
©Uà∑˝§Ê◊Áà = àÿʪ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ‚¢ÿÊÁà = ¡ÊÃÊ „Ò–
* ¡Ò‚ Áfl÷ʪ⁄UÁ„Uà ÁSÕà „ÈU•Ê ÷Ë ◊„UÊ∑§Ê‡Ê ÉÊ≈UÙ¥◊¥ ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§∑§Ë ÷Ê°Áà ¬˝ÃËà „UÙÃÊ
„ÒU, flÒ‚ „UË ‚’ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ∞∑§ËM§¬‚ ÁSÕà „ÈU•Ê ÷Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§∑§Ë ÷Ê°Áà ¬˝ÃËÃ
„UÙÃÊ „ÒU, ß‚Ë‚ Œ„U◊¥ ÁSÕà ¡ËflÊà◊Ê∑§Ù ÷ªflÊŸ˜Ÿ •¬ŸÊ ‚ŸÊß ““•¢‡Ê”” ∑§„UÊ „ÒU–
338 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[◊Ÿ ßÁãº˝ÿÙ¥mÊ⁄UÊ ¡ËflÊà◊Ê∑§ Áfl·ÿ-‚flŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊÊòÊ¢ øˇÊÈ— S¬‡Ê¸Ÿ¢ ø ⁄U‚Ÿ¢ ÉÊ˝ÊáÊ◊fl ø–
•Áœc∆UÔUÊÿ ◊Ÿ‡øÊÿ¢ Áfl·ÿʟȬ‚flÃH 9H
üÊÙòÊ◊˜ , øˇÊÈ—, S¬‡Ê¸Ÿ◊˜ , ø, ⁄U‚Ÿ◊˜ , ÉÊ˝ÊáÊ◊˜ , ∞fl, ø,
•Áœc∆UUÔ Êÿ, ◊Ÿ—, ø, •ÿ◊˜ , Áfl·ÿÊŸ˜ , ©U¬‚flÃH 9H
•ÊÒ⁄U ©‚ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÁSÕà „ÈU•Êó
•ÿ◊˜Ô = ÿ„U ¡ËflÊà◊Ê ø = •ı⁄U
üÊÊòÊ◊˜Ô = üÊÊòÊ, ◊Ÿ— = ◊Ÿ∑§Ù
øˇÊÈ—
ø
S¬‡Ê¸Ÿ◊˜
ø
=
=
=
=
øˇÊÈ
•ı⁄U
àfløÊ∑§Ù
ÃÕÊ ∞fl
{
•ÊüÊÿ ∑§⁄U∑§
•Áœc∆UÔUÊÿ = •ÕʸØ ߟ ‚’∑§
‚„UÊ⁄U‚
= „UË
⁄U‚Ÿ◊˜ = ⁄U‚ŸÊ, Áfl·ÿÊŸ˜ = Áfl·ÿÙ¥∑§Ê
ÉÊ˝ÊáÊ◊˜ = ÉÊ˝ÊáÊ ©U¬‚flÃ = ‚flŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
[‚fl¸-•flSÕÊ◊¥ ÁSÕà •Êà◊Ê∑§Ù ◊Í…∏U Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ •ı⁄U ôÊÊŸË ¡ÊŸÃ „Ò¥Uó
ß‚ Áfl·ÿ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
©Uà∑˝§Ê◊ãâ ÁSÕâ flÊÁ¬ ÷ÈÜ¡ÊŸ¢ flÊ ªÈáÊÊÁãflÃ◊Ô–˜
Áfl◊Í…UÊ ŸÊŸÈ¬‡ÿÁãà ¬‡ÿÁãà ôÊÊŸøˇÊÈ·—H 10H
©Uà∑˝§Ê◊ãÃ◊˜ , ÁSÕÃ◊˜ , flÊ, •Á¬, ÷ÈÜ¡ÊŸ◊˜ , flÊ, ªÈáÊÊÁãflÃ◊˜ ,
Áfl◊Í…Ê—, Ÿ, •ŸÈ¬‡ÿÁãÃ, ¬‡ÿÁãÃ, ôÊÊŸøˇÊÈ·—H 10H
¬⁄¢UÃÈó
©Uà∑˝§Ê◊ãÃ◊˜Ô ={ ‡Ê⁄U¡ÊÃË⁄U∑„ȧÊU∞∑§Ù¿UÊ«U∏∑§⁄U ÷ÈÜ¡ÊŸ◊˜ ={ Áfl·ÿÙ¥ ∑§Ù ÷ÙªÃ
„ÈU∞∑§Ù (ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U)
ªÈáÊÊÁãflÃ◊˜ = {
flÊ = •ÕflÊ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥‚
ÿÈQ§ „ÈU∞∑§Ù
ÁSÕÃ◊˜ = { ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÁSÕà •Á¬ = ÷Ë
„ÈU∞∑§Ù Áfl◊Í…UÊ— = •ôÊÊŸË¡Ÿ
flÊ = •ÕflÊ Ÿ, •ŸÈ¬‡ÿÁãÃ= Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ,(∑§fl‹)
 •äÿÊÿ 15 339

{
ôÊÊŸøˇÊÈ·— = ôÊÊŸM§¬ ŸòÊÙ¥flÊ‹
(Áflfl∑§‡ÊË‹ ôÊÊŸË „UË ¬‡ÿÁãà = Ãûfl‚ ¡ÊŸÃ „Ò¥U–
ÿÃãÃÊ ÿÊÁªŸ‡øÒŸ¢ ¬‡ÿãàÿÊà◊ãÿflÁSÕÃ◊Ô˜–
ÿÃãÃÊ˘åÿ∑ΧÃÊà◊ÊŸÊ ŸÒŸ¢ ¬‡ÿãàÿø—H 11H
ÿÃã×, ÿÙÁªŸ—, ø, ∞Ÿ◊˜, ¬‡ÿÁãÃ, •Êà◊ÁŸ, •flÁSÕÃ◊˜,
ÿÃã×, •Á¬, •∑ΧÃÊà◊ÊŸ—, Ÿ, ∞Ÿ◊˜ , ¬‡ÿÁãÃ, •ø—H 11H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
ÿÃã×
ÿÙÁªŸ— =
•Êà◊ÁŸ =
•flÁSÕÃ◊˜ =
= ÿàŸ ∑§⁄UŸflÊ‹
ÿ٪ˡŸ ÷Ë
•¬Ÿ NUŒÿ◊¥
ÁSÕà •ø—
{
=
∑§⁄UáÊ∑§Ù ‡ÊÈh
Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU,
(∞‚)
•ôÊÊŸË¡Ÿ (ÃÙ)
∞Ÿ◊˜ = ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù ÿÃã× = ÿàŸ ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸ¬⁄U
¬‡ÿÁãà = Ãûfl‚ ¡ÊŸÃ „Ò¥U; •Á¬ = ÷Ë
ø = Á∑¢§ÃÈ ∞Ÿ◊˜ = ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù
•∑ΧÃÊà◊ÊŸ—= Á¡ã„UÙŸ¥  •¬Ÿ •ã×- Ÿ, ¬‡ÿÁãà = Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ–
[¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ Ã¡∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
ÿŒÊÁŒàÿªÃ¢ Ã¡Ê ¡ªjÊ‚ÿÃ˘Áπ‹◊Ô˜–
ÿìÊãº˝◊Á‚ ÿìÊÊÇŸı ÃûÊ¡Ê ÁflÁh ◊Ê◊∑§◊Ô˜H 12H
ÿØ, •ÊÁŒàÿªÃ◊˜ , Ã¡—, ¡ªÃ˜ , ÷Ê‚ÿÃ, •Áπ‹◊˜ ,
ÿØ , øãº˝◊Á‚, ÿØ , ø, •ÇŸı, ÃØ, Ã¡—, ÁflÁh, ◊Ê◊∑§◊˜H 12H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
•ÊÁŒàÿªÃ◊˜= ‚Íÿ¸◊¥ ÁSÕà ø = ÃÕÊ
ÿØ = ¡Ù ÿØ = ¡Ù Ã¡
Ã¡—
•Áπ‹◊˜ =
= Ã¡
‚ê¬Íáʸ {
øãº˝◊Á‚ = øãº˝◊Ê◊¥ „ÒU
(•ı⁄U)
¡ªÃ˜ = ¡ªÃ˜∑§Ù ÿØ = ¡Ù
÷Ê‚ÿÃ = ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÇŸı = •ÁÇŸ◊¥ „ÒUó
340 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ÃØ = ©U‚∑§Ù (ÃÍ) Ã¡— = Ã¡
◊Ê◊∑§◊˜ = ◊⁄UÊ („UË) ÁflÁh = ¡ÊŸ–
[¬ÎâflËM§¬‚ ‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ •ı⁄U øãº˝◊ÊM§¬‚ ©U‚∑§Ê
¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ ¬˝÷Êfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ªÊ◊ÊÁfl‡ÿ ø ÷ÍÃÊÁŸ œÊ⁄UÿÊêÿ„U◊Ê¡‚Ê–
¬ÈcáÊÊÁ◊ øÊÒ·œË— ‚flʸ— ‚Ê◊Ê ÷ÍàflÊ ⁄U‚Êà◊∑§—H 13H
ªÊ◊˜, •ÊÁfl‡ÿ, ø, ÷ÍÃÊÁŸ, œÊ⁄UÿÊÁ◊, •„U◊˜ , •Ù¡‚Ê,
¬ÈcáÊÊÁ◊, ø, •Ù·œË—, ‚flʸ—, ‚Ù◊—, ÷ÍàflÊ, ⁄U‚Êà◊∑§—H 13H
ø
•„U◊˜
=
=
•ı⁄U
◊Ò¥ („UË) {
⁄U‚Êà◊∑§— = ⁄U‚SflM§¬ •ÕʸØ
•◊ÎÃ◊ÿ
ªÊ◊˜ = ¬ÎâflË◊¥ ‚Ù◊— = øãº˝◊Ê
•ÊÁfl‡ÿ = ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U∑§ ÷ÍàflÊ = „UÙ∑§⁄U
•Ù¡‚Ê = •¬ŸË ‡ÊÁQ§‚ ‚flʸ— = ‚ê¬Íáʸ
÷ÍÃÊÁŸ
œÊ⁄UÿÊÁ◊
=
=
‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§Ù
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÍU° {
•Ù·œË— = •Ù·ÁœÿÙ¥∑§Ù •ÕʸØ
flŸS¬ÁÃÿÙ¥∑§Ù
ø = •ı⁄U ¬ÈcáÊÊÁ◊ = ¬Èc≈UÔU ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ê •¬Ÿ∑§Ù flÒ‡flÊŸ⁄UM§¬‚ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄∑§ •ãŸ∑§Ù ¬øÊŸflÊ‹Ê ’Ëʟʖ]
•„¢U flÒ‡flÊŸ⁄UÊ ÷ÍàflÊ ¬˝ÊÁáÊŸÊ¢ Œ„U◊ÊÁüÊ×–
¬˝ÊáÊʬʟ‚◊ÊÿÈQ§— ¬øÊêÿ㟢 øÃÈÁfl¸œ◊Ô˜H 14H
•„U◊˜ , flÒ‡flÊŸ⁄U—, ÷ÍàflÊ, ¬˝ÊÁáÊŸÊ◊˜ , Œ„U◊˜ , •ÊÁüÊ×,
¬˝ÊáÊʬʟ‚◊ÊÿÈQ§—, ¬øÊÁ◊, •ãŸ◊˜ , øÃÈÌflœ◊˜H 14H
ÃÕÊó
•„U◊˜
¬˝ÊÁáÊŸÊ◊˜
=
=
◊Ò¥ („UË)
‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ {
¬˝ÊáÊʬʟ‚◊ÊÿÈQ§—= ¬˝ÊáÊ •ı⁄U
•¬ÊŸ‚ ‚¢ÿÈQ§
Œ„U◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄U◊¥
•ÊÁüÊ× = ÁSÕà ⁄U„ŸflÊ‹Ê flÒ‡flÊŸ⁄U— = flÒ‡flÊŸ⁄U •ÁÇŸM§¬
 •äÿÊÿ 15 341
÷ÍàflÊ = „UÙ∑§⁄U •ãŸ◊˜ = •ãŸ∑§Ù
øÃÈÁfl¸œ◊˜ = øÊ⁄1 ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬øÊÁ◊ = ¬øÊÃÊ „Í°U–
[¬˝÷Êfl‚Á„Uà ÷ªflÊŸ˜∑§ SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
‚fl¸Sÿ øÊ„¢U
NÁŒ ‚ÁãŸÁflc≈UÔUÊ
◊ûÊ— S◊ÎÁÃôÊʸŸ◊¬Ê„UŸ¢ ø–
flŒ‡Ò ø ‚flÒ⁄¸ U„U◊fl fllÊ
flŒÊãÃ∑ΧmŒÁflŒfl øÊ„U◊Ô˜H 15H
‚fl¸Sÿ, ø, •„U◊˜ , NUÁŒ, ‚ÁãŸÁflc≈UUÔ —, ◊ûÊ—, S◊ÎÁ×,
ôÊÊŸ◊˜ , •¬Ù„UŸ◊˜ , ø, flŒÒ—, ø, ‚flÒ¸—, •„U◊˜ , ∞fl,
fll—, flŒÊãÃ∑ΧØ , flŒÁflØ , ∞fl, ø, •„U◊˜H 15H
•„U◊˜ = ◊Ò¥ („UË) ø =•ı⁄U
‚fl¸Sÿ = ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ •¬Ù„UŸ◊˜ =•¬Ù„UŸ2
NUÁŒ = NUŒÿ◊¥ (÷flÁÃ) =„UÙÃÊ „ÒU
‚ÁãŸÁflc≈UÔU— = {
•ãÃÿʸ◊ËM§¬‚
ÁSÕÃ „Í°U ,
ø
‚flÒ¸—
=
=
•ı⁄U
‚’
flŒÒ— =flŒÙ¥mÊ⁄UÊ
ø = ÃÕÊ •„U◊˜ =◊Ò¥
◊ûÊ— = ◊Ȥʂ („UË) ∞fl =„UË
3
S◊ÎÁ×
ôÊÊŸ◊˜
=
=
S◊ÎÁÃ,
ôÊÊŸ
fll— {
= ¡ÊŸŸ∑§ ÿÊÇÿ „Í°
(ÃÕÊ)
1-÷ˇÿ, ÷ÙÖÿ, ‹sÔ •ı⁄U øÙcÿó∞‚ øÊ⁄U ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •ãŸ „UÙÃ „Ò¥U, ©UŸ◊¥ ¡Ù
ø’Ê∑§⁄U πÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU fl„U ÷ˇÿ „ÒUó¡Ò‚ ⁄UÙ≈UË •ÊÁŒ, ¡Ù ÁŸª‹Ê ¡ÊÃÊ „ÒU fl„U ÷ÙÖÿ
„ÒUó¡Ò‚ ŒÍœ •ÊÁŒ, ¡Ù øÊ≈UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU fl„U ‹sÔ „ÒUó¡Ò‚ ø≈UŸË •ÊÁŒ •ı⁄U ¡Ù øÍ‚Ê
¡ÊÃÊ „ÒU fl„U øÙcÿ „ÒUó¡Ò‚ ™°§π •ÊÁŒ–
2-ÁfløÊ⁄U∑§ mÊ⁄UÊ ’ÈÁh◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹ ‚¢‡Êÿ, Áfl¬ÿ¸ÿ •ÊÁŒ ŒÙ·Ù¥∑§Ù „U≈UÊŸ∑§Ê ŸÊ◊
““•¬Ù„UŸ”” „ÒU–
3-‚fl¸ flŒÙ¥∑§Ê ÃÊà¬ÿ¸ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù ¡ŸÊŸ∑§Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿ ‚’ flŒÙ¥mÊ⁄UÊ ““¡ÊŸŸ∑§
ÿÙÇÿ”” ∞∑§ ¬⁄U◊‡fl⁄U „UË „ÒU–
342 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
flŒÊãÃ∑ΧØ = flŒÊãÃ∑§Ê ∑§Ãʸ (÷Ë)
ø = •ÊÒ⁄U •„U◊˜ = ◊Ò¥
flŒÁflØ = flŒÊ∑¥ §Ê ¡ÊŸŸflÊ‹Ê ∞fl = „UË („Í°U)–
[‚◊Sà ÷ÍÃÙ¥∑§Ù ˇÊ⁄U •ı⁄U ∑ͧ≈USÕ •Êà◊Ê∑§Ù •ˇÊ⁄U ¬ÈL§· ’Ëʟʖ]
mÊÁfl◊ÊÒ ¬ÈL§·ÊÒ ‹Ê∑§ ˇÊ⁄U‡øÊˇÊ⁄U ∞fl ø–
ˇÊ⁄U— ‚flʸÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ ∑ͧ≈USÕÊ˘ˇÊ⁄U ©UëÿÃH 16H
mÊÒ, ß◊ÊÒ, ¬ÈL§·ÊÒ, ‹Ê∑§, ˇÊ⁄U—, ø, •ˇÊ⁄U—, ∞fl, ø,
ˇÊ⁄U—, ‚flʸÁáÊ, ÷ÍÃÊÁŸ, ∑ͧ≈USÕ—, •ˇÊ⁄U—, ©UëÿÃH 16H
ÃÕÊ „U •¡È¸Ÿ!ó
‹Ù∑§ = ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ‚flʸÁáÊ = ‚ê¬Íáʸ
ˇÊ⁄U—
ø
=
=
ŸÊ‡ÊflÊŸ˜
•ı⁄U
÷ÍÃÊÁŸ {
= ÷Íì˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§
‡Ê⁄UË⁄U (ÃÙ)
•ˇÊ⁄U— = •ÁflŸÊ‡ÊË ˇÊ⁄U— = ŸÊ‡ÊflÊŸ˜
∞fl = ÷Ëó ø = •ı⁄U
ß◊ı = ÿ ∑ͧ≈USÕ— = ¡ËflÊà◊Ê
mı = ŒÙ ¬˝∑§Ê⁄U∑§* •ˇÊ⁄U— = •ÁflŸÊ‡ÊË
¬ÈL§·ı = ¬ÈL§· „Ò¥U–(ߟ◊¥) ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[¬ÈL§·ÙûÊ◊∑§ SflM§¬∑§Ê ∑§ÕŸ–]
©UûÊ◊— ¬ÈL§·Sàflãÿ— ¬⁄U◊Êà◊àÿÈŒÊNU×–
ÿÊ ‹Ê∑§òÊÿ◊ÊÁfl‡ÿ Á’÷àÿ¸√ÿÿ ߸‡fl⁄U—H 17H
©UûÊ◊—, ¬ÈL§·—, ÃÈ , •ãÿ—, ¬⁄U◊Êà◊Ê, ßÁÃ, ©UŒÊNU×,
ÿ—, ‹Ù∑§òÊÿ◊˜ , •ÊÁfl‡ÿ, Á’÷ÌÃ, •√ÿÿ—, ߸‡fl⁄U—H 17H

* ªËÃÊ •äÿÊÿ 7 ‡‹Ù∑§ 4-5 ◊¥ ¡Ù •¬⁄UÊ •ı⁄U ¬⁄UÊ ¬˝∑ΧÁÃ∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„U ªÿ
„Ò¥U ÃÕÊ •äÿÊÿ 13 ‡‹Ù∑§ 1 ◊¥ ¡Ù ˇÊòÊ •ı⁄U ˇÊòÊôÊ∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„U ªÿ „Ò¥U, ©Uã„UË¥
ŒÙŸÙ¥∑§Ê ÿ„UÊ° ““ˇÊ⁄U •ı⁄U •ˇÊ⁄U”” ŸÊ◊‚ fláʸŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU–
 •äÿÊÿ 15 343
ÃÕÊ ßŸ ŒÙŸÙ¥‚ó
©UûÊ◊—
¬ÈL§·—
=
=
©UûÊ◊
¬ÈL§·
Á’÷Áø {
= ‚’∑§Ê œÊ⁄UáÊ-
¬Ù·áÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU (∞fl¢)
ÃÈ = ÃÙ •√ÿÿ— = •ÁflŸÊ‡ÊË,
•ãÿ— = •ãÿ „UË „ÒU, ߸U‡fl⁄U— = ¬⁄U◊‡fl⁄U (•ı⁄U)
ÿ— = ¡Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê = ¬⁄U◊Êà◊Ê
‹Ù∑§òÊÿ◊˜ = ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§Ù¥◊¥ ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
•ÊÁfl‡ÿ = ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U∑§ ©UŒÊNU× = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[¬ÈL§·ÙûÊ◊àfl∑§Ë ¬˝Á‚Áh∑§ „UÃÈ∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
ÿS◊ÊàˇÊ⁄U◊ÃËÃÊ˘„U◊ˇÊ⁄UÊŒÁ¬ øÊûÊ◊—–
•ÃÊ˘ÁS◊ ‹Ê∑§ flŒ ø ¬˝ÁÕ× ¬ÈL§·ÊûÊ◊—H 18H
ÿS◊ÊØ , ˇÊ⁄U◊˜ , •ÃË×, •„U◊˜ , •ˇÊ⁄UÊØ , •Á¬, ø, ©UûÊ◊—,
•Ã—, •ÁS◊, ‹Ù∑§, flŒ, ø, ¬˝ÁÕ×, ¬ÈL§·ÙûÊ◊—H 18H
ÿS◊ÊØ = ÄÿÙ¥Á∑§ ©UûÊ◊— = ©UûÊ◊ „Í°U ,
•„U◊˜ = ◊Ò¥ •Ã— = ß‚Á‹ÿ
ˇÊ⁄U◊˜ {
= ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ ¡«∏Uflª¸
ˇÊòÊ‚ (ÃÙ ‚fl¸ÕÊ)
‹Ù∑§
ø
=
=
‹Ù∑§◊¥
•ı⁄U
•ÃË× = •ÃËà „Í°U flŒ = flŒ◊¥ (÷Ë)
ø = •ı⁄U
•ˇÊ⁄UÊØ {
= •ÁflŸÊ‡ÊË
¡ËflÊà◊Ê‚
¬ÈL§·ÙûÊ◊— = ¬ÈL§·ÙûÊ◊ ŸÊ◊‚
¬˝ÁÕ× = ¬˝Á‚h
•Á¬ = ÷Ë •ÁS◊ = „Í°U–
[÷ªflÊŸ˜ üÊË∑ΧcáÊ∑§Ù ¬ÈL§·ÙûÊ◊ ‚◊¤ÊŸflÊ‹∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
ÿÊ ◊Ê◊fl◊‚ê◊Í…UÊ ¡ÊŸÊÁà ¬ÈL§·ÊûÊ◊◊Ô˜–
‚ ‚fl¸Áflj¡Áà ◊Ê¢ ‚fl¸÷ÊflŸ ÷Ê⁄UÃH 19H
ÿ—, ◊Ê◊˜ , ∞fl◊˜ , •‚ê◊Í…U—, ¡ÊŸÊÁÃ, ¬ÈL§·ÙûÊ◊◊˜ ,
‚—, ‚fl¸ÁflØ , ÷¡ÁÃ, ◊Ê◊˜ , ‚fl¸÷ÊflŸ, ÷Ê⁄UÃH 19H
344 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
÷Ê⁄Uà = „U ÷Ê⁄UÃ! ‚— = fl„U
ÿ— = ¡Ù ‚fl¸ÁflØ = ‚fl¸ôÊ ¬ÈL§·
•‚ê◊Í…— = ôÊÊŸË ¬ÈL§· ‚fl¸÷ÊflŸ = ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÁŸ⁄UãÃ⁄
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù U
∞fl◊˜
¬ÈL§·ÙûÊ◊◊˜
=
=
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄ (Ãûfl‚)
¬ÈL§·ÙûÊ◊
◊Ê◊˜ {
= ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê „UË
¡ÊŸÊÁà = ¡ÊŸÃÊ „ÒU, ÷¡Áà = ÷¡ÃÊ „ÒU–
[©U¬ÿȸÄà ªÈsÔÃ◊ Áfl·ÿ∑§ ôÊÊŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
ßÁà ªÈsÔÃ◊¢ ‡ÊÊSòÊÁ◊Œ◊ÈQ¢§ ◊ÿÊŸÉÊ–
∞ÃŒỖ’ÈŒỖäflÊ ’ÈÁh◊ÊãSÿÊà∑ΧÃ∑Χàÿ‡ø ÷Ê⁄UÃH 20H
ßÁÃ, ªÈsÔÃ◊◊˜ , ‡ÊÊSòÊ◊˜ , ߌ◊˜ , ©UQ§◊˜ , ◊ÿÊ, •ŸÉÊ,
∞ÃØ , ’ÈŒ˜äflÊ, ’ÈÁh◊ÊŸ˜ , SÿÊØ , ∑ΧÃ∑Χàÿ—, ø, ÷Ê⁄UÃH 20H
•ŸÉÊ =
„U ÁŸc¬Ê¬ ©UQ§◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ,
÷Ê⁄Uà =
•¡È¸Ÿ! ∞ÃØ = ß‚∑§Ù
ßÁÃ
ߌ◊˜
=
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
=
ÿ„U
’ÈŒäỖ flÊ = {
Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U
(◊ŸÈcÿ)
{
ªÈsÃÔ ◊◊˜ = •Áà ⁄U„USÿÿÈÄÃ
ªÙ¬ŸËÿ
’ÈÁh◊ÊŸ˜ = ôÊÊŸflÊŸ˜
ø = •ı⁄U
‡ÊÊSòÊ◊˜ = ‡ÊÊSòÊ ∑ΧÃ∑Χàÿ— = ∑ΧÃÊÕ¸
◊ÿÊ = ◊⁄U mÊ⁄UÊ SÿÊØ = „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ¬ÈL§·ÙûÊ◊ÿÙªÙ
ŸÊ◊ ¬ÜøŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 15H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•Õ ·Ê«U‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 5 Ã∑§ »§‹‚Á„Uà ŒÒflË •ı⁄U •Ê‚È⁄UË
‚ꬌÊ∑§Ê ∑§ÕŸ, (6ó20) •Ê‚È⁄UË ‚ꬌÊflÊ‹Ù¥∑§ ‹ˇÊáÊ •ı⁄U
©UŸ∑§Ë •œÙªÁÃ∑§Ê ∑§ÕŸ, (21ó24) ‡ÊÊSòÊÁfl¬⁄UËà •Êø⁄UáÊÙ¥∑§Ù
àÿʪŸ •ı⁄U ‡ÊÊSòÊ∑§ •ŸÈ∑ͧ‹ •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝⁄UáÊÊ–
[ŒÒflË ‚ꬌÊ∑§Ù ¬˝Êåà ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊÙ¥∑§Ê fláʸŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
•÷ÿ¢ ‚ûfl‚¢‡ÊÈÁhôÊʸŸÿÊª√ÿflÁSÕÁ×–
ŒÊŸ¢ Œ◊‡ø ÿôʇø SflÊäÿÊÿSì •Ê¡¸fl◊Ô˜H 1H
•÷ÿ◊˜ , ‚ûfl‚¢‡ÊÈÁh—, ôÊÊŸÿÙª√ÿflÁSÕÁ×,
ŒÊŸ◊˜ , Œ◊—, ø, ÿôÊ—, ø, SflÊäÿÊÿ—, ì—, •Ê¡¸fl◊˜H 1H
©U‚∑§ ¬‡øÊØ üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜ Á»§⁄U ’Ù‹ Á∑§ „U •¡È¸Ÿ! ŒÒflË
‚ê¬ŒÊ Á¡Ÿ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ù ¬˝Êåà „ÒU ÃÕÊ Á¡Ÿ∑§Ù •Ê‚È⁄UË ‚ê¬ŒÊ ¬˝Êåà „ÒU,
©UŸ∑§ ‹ˇÊáÊ ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§ ∑§„UÃÊ „Í°U, ©UŸ◊¥‚ó
•÷ÿ◊˜ = ÷ÿ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl, Œ◊— = ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê Œ◊Ÿ,
{
{
‚ûfl‚¢‡ÊÈÁh— = •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ¬Íáʸ ÷ªflÊŸ˜ , ŒflÃÊ •ı⁄U
ÁŸ◊¸‹ÃÊ, ªÈL§¡ŸÙ¥∑§Ë ¬Í¡Ê ÃÕÊ

{
ÃûflôÊÊŸ∑§ Á‹ÿ ÿôÊ— = •ÁÇŸ„UÙòÊÊÁŒ
ôÊÊŸÿÙª√ÿflÁSÕÁ×= äÿÊŸÿÙª◊¥ ©UûÊ◊ ∑§◊ÙZ∑§Ê
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ŒÎ…∏ ÁSÕÁÃ1 •Êø⁄UáÊ (∞fl¢)
ø
ŒÊŸ◊˜
= •ı⁄U
= ‚ÊÁûfl∑§ŒÊŸ , 2 {
SflÊäÿÊÿ— = flŒ-‡ÊÊSòÊÙ¥∑§Ê ¬∆UŸ-
¬Ê∆UŸ (ÃÕÊ)
1-¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬◊¥
∞∑§Ë÷Êfl‚ äÿÊŸ∑§Ë ÁŸ⁄UãÃ⁄U ªÊ…∏U ÁSÕÁÃ∑§Ê „UË ŸÊ◊ ““ôÊÊŸÿÙª√ÿflÁSÕÁÔ” ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2-ªËÃÊ •äÿÊÿ 17 ‡‹Ù∑§ 20 ◊¥ Á¡‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U Á∑§ÿÊ „ÒU–
346 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
÷ªflÊŸ˜∑§ ŸÊ◊ •ı⁄U ø = •ı⁄U

ì— =
ªÈáÊÙ¥∑§Ê ∑§ËøŸ,
{
Sflœ◊¸¬Ê‹Ÿ∑§
Á‹ÿ ∑§c≈UÔU ‚„UŸÊ
•Ê¡¸fl◊˜ =
{ ‡Ê⁄UË⁄U ÃÕÊ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§
‚Á„Uà •ã×-
∑§⁄UáÊ∑§Ë ‚⁄U‹ÃÊó
•Á„¢U‚Ê ‚àÿ◊∑˝§ÊœSàÿʪ— ‡ÊÊÁãÃ⁄U¬Ò‡ÊÈŸ◊Ô˜–
ŒÿÊ ÷ÍÃcfl‹Ê‹Èåàfl¢ ◊ÊŒ¸fl¢ OÔUË⁄Uøʬ‹◊Ô˜H 2H
•Á„¢U‚Ê, ‚àÿ◊˜ , •∑˝§Ùœ—, àÿʪ—, ‡ÊÊÁã×, •¬Ò‡ÊÈŸ◊˜ ,
ŒÿÊ, ÷ÍÃ·È , •‹Ù‹Èåàfl◊˜ , ◊ÊŒ¸fl◊˜ , OÔUË—, •øʬ‹◊˜H 2H
ÃÕÊó

{ {
◊Ÿ, flÊáÊË •ı⁄U •¬Ò‡ÊÈŸ◊˜ = Á∑§‚Ë∑§Ë ÷Ë ÁŸãŒÊÁŒ
•Á„U¢‚Ê = ‡Ê⁄UË⁄U‚ Á∑§‚Ë Ÿ ∑§⁄UŸÊ,
¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Á∑§‚Ë∑§Ù ÷Í÷ È = ‚’ ÷Íì˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥
∑§c≈UÔU Ÿ ŒŸÊ, ŒÿÊ = „UÃÈ⁄UÁ„Uà ŒÿÊ,
{
{
‚àÿ◊˜ = ÿÕÊÕ¸ •ı⁄U Á¬˝ÿ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê Áfl·ÿÙ¥∑§
÷Ê·áÊ* •‹Ù‹Èåàfl◊˜ = ‚ÊÕ ‚¢ÿÙª „UÙŸ¬⁄U
•∑˝§Ùœ— =
{ •¬ŸÊ •¬∑§Ê⁄U
∑§⁄UŸflÊ‹¬⁄U ÷Ë
∑˝§Ùœ∑§Ê Ÿ „UÙŸÊ, ◊ÊŒ¸fl◊˜
÷Ë ©UŸ◊¥ •Ê‚ÁÄÃ∑§Ê
Ÿ „UÙŸÊ,
= ∑§Ù◊‹ÃÊ,
{
{
àÿʪ— = ∑§◊ÙZ◊¥ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ ‹Ù∑§ •ı⁄U
•Á÷◊ÊŸ∑§Ê àÿʪ, ‡ÊÊSòÊ‚ ÁflL§h
OÔUË— =

{
•ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë •Êø⁄UáÊ◊¢ ‹îÊÊ
‡ÊÊÁã× = ©U¬⁄UÁà •ÕʸØ (•ı⁄U)
ÁøûÊ∑§Ë ø¢ø‹ÃÊ∑§Ê
•÷Êfl, {
•øʬ‹◊˜ = √ÿÕ¸ øc≈UÔUÊ•Ù¥∑§Ê
•÷Êfló
* •ã×∑§⁄UáÊ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥mÊ⁄UÊ ¡Ò‚Ê ÁŸ‡øÿ Á∑§ÿÊ „UÙ, flÒ‚-∑§Ê-flÒ‚Ê „UË Á¬˝ÿ
‡ÊéŒÙ¥◊¥ ∑§„UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ““‚àÿ÷Ê·áÊ”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 16 347
Ã¡— ˇÊ◊Ê œÎÁ× ‡ÊÊÒø◊º˝Ê„UÊ ŸÊÁÃ◊ÊÁŸÃÊ–
÷flÁãà ‚ꬌ¢ ŒÒflË◊Á÷¡ÊÃSÿ ÷Ê⁄UÃH 3H
Ã¡—, ˇÊ◊Ê, œÎÁ×, ‡Êıø◊˜ , •º˝Ù„U—, ŸÊÁÃ◊ÊÁŸÃÊ,
÷flÁãÃ, ‚ꬌ◊˜ , ŒÒflË◊˜ , •Á÷¡ÊÃSÿ, ÷Ê⁄UÃH 3H
ÃÕÊó
Ã¡—
ˇÊ◊Ê
œÎÁ×
= Ã¡1
= ˇÊ◊Ê,
= œÒÿ¸,
2
ŸÊÁÃ◊ÊÁŸÃÊ=
{ •¬Ÿ◊¥ ¬ÍÖÿÃÊ∑§
•Á÷◊ÊŸ∑§Ê
•÷Êfló(ÿ ‚’ ÃÙ)
‡Êıø◊˜ {
= ’Ê„U⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh
(∞fl¢)
÷Ê⁄Uà =
ŒÒflË◊˜ , ‚ꬌ◊˜=
„U •¡È¸Ÿ!
ŒÒflË ‚ꬌÊ∑§Ù

•º˝Ù„U—
{Á∑§‚Ë◊¥ ÷Ë
= ‡ÊòÊÈ÷Êfl∑§Ê Ÿ
„UÙŸÊ (•ı⁄U)
•Á÷¡ÊÃSÿ=
÷flÁãÃ
[‚¢ˇÊ¬◊¥ •Ê‚È⁄UË ‚ꬌÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–]
=
{ ‹∑§⁄U ©Uà¬ãŸ „ÈU∞
¬ÈL§·∑§ (‹ˇÊáÊ)
„Ò¥U–

Œê÷Ê Œ¬Ê¸˘Á÷◊ÊŸ‡ø ∑˝§Êœ— ¬ÊL§cÿ◊fl ø–

•ôÊÊŸ¢ øÊÁ÷¡ÊÃSÿ ¬ÊÕ¸ ‚ꬌ◊Ê‚È⁄UË◊Ô˜H 4H
Œê÷—, Œ¬¸—, •Á÷◊ÊŸ—, ø, ∑˝§Ùœ—, ¬ÊL§cÿ◊˜ , ∞fl, ø,
•ôÊÊŸ◊˜ , ø, •Á÷¡ÊÃSÿ, ¬ÊÕ¸, ‚ꬌ◊˜ , •Ê‚È⁄UË◊˜H 4H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! •Á÷◊ÊŸ— = •Á÷◊ÊŸ
Œê÷— = Œê÷, ø = ÃÕÊ
Œ¬¸— = ÉÊ◊á«U ∑˝§Ùœ— = ∑˝§Ùœ,
ø = •ı⁄U ¬ÊL§cÿ◊˜ = ∑§∆UÙ⁄UÃÊ
1-üÊc∆U ¬ÈL§·Ù¥∑§Ë ©U‚ ‡ÊÁÄÃ∑§Ê ŸÊ◊ ““Ã¡”” „ÒU Á∑§ Á¡‚∑§ ¬˝÷Êfl‚ ©UŸ∑§ ‚Ê◊Ÿ
Áfl·ÿÊ‚Äà •ı⁄U ŸËø ¬˝∑ΧÁÃflÊ‹ ◊ŸÈcÿ ÷Ë ¬˝Êÿ— •ãÿÊÿÊø⁄UáÊ‚ L§∑§∑§⁄U ©UŸ∑§
∑§ÕŸÊŸÈ‚Ê⁄U üÊc∆UÔU ∑§◊ÙZ◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÙ ¡ÊÃ „ÒU¢–
2-ªËÃÊ •äÿÊÿ 13 ‡‹Ù∑§ 7 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË ŒπŸË øÊÁ„Uÿ–
348 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ø = •ı⁄U ‚ꬌ◊˜ = ‚ꬌÊ∑§Ù
•ôÊÊŸ◊˜ = •ôÊÊŸ
∞fl
•Ê‚È⁄UË◊˜
=
=
÷Ëó(ÿ ‚’)
•Ê‚È⁄UË
•Á÷¡ÊÃSÿ= {
‹∑§⁄U ©Uà¬ãŸ „ÈU∞
¬ÈL§·∑§ (‹ˇÊáÊ „Ò¥U)–
[ŒÒflË ‚ꬌÊ∑§Ê »§‹ ◊ÈÁÄà ÃÕÊ •Ê‚È⁄UË ‚ꬌÊ∑§Ê »§‹ ’㜟 ’Ëʟʖ]
ŒÒflË ‚ê¬Ám◊ÊˇÊÊÿ ÁŸ’ãœÊÿÊ‚È⁄UË ◊ÃÊ–
◊Ê ‡ÊÈø— ‚ꬌ¢ ŒÒflË◊Á÷¡ÊÃÊ˘Á‚ ¬Êá«UflH 5H
ŒÒflË, ‚ê¬Ã˜ , Áfl◊ÙˇÊÊÿ, ÁŸ’ãœÊÿ, •Ê‚È⁄UË, ◊ÃÊ,
◊Ê, ‡ÊÈø—, ‚ꬌ◊˜ , ŒÒflË◊˜ , •Á÷¡Ê×, •Á‚, ¬Êá«UflH 5H
©UŸ ŒÙŸÙ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‚ꬌʕ٥◊¥ó
ŒÒflË, ‚ê¬Ã˜ = ŒÒflË ‚ê¬ŒÊ ¬Êá«Ufl = „U •¡È¸Ÿ! (ÃÍ)
{
Áfl◊ÙˇÊÊÿ = ◊ÈÁÄÃ∑§ Á‹ÿ
(•ı⁄U)
◊Ê, ‡ÊÈø— = ‡ÊÙ∑§ ◊à ∑§⁄U;
(ÿ×) = ÄÿÙ¥Á∑§ (ÃÍ)
•Ê‚È⁄UË = •Ê‚È⁄UË ‚ꬌÊ
ÁŸ’ãœÊÿ = ’Ê°œŸ∑§ Á‹ÿ ŒÒflË◊˜ , ‚ꬌ◊˜= ŒÒflË ‚ꬌÊ∑§Ù
◊ÃÊ = ◊ÊŸË ªÿË „ÒU– •Á÷¡Ê× = ‹∑§⁄U ©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê
(•Ã—) = ß‚Á‹ÿ •Á‚ = „ÒU–
[ŒÒfl •ı⁄U •Ê‚È⁄Uóߟ ŒÙŸÙ¥ ‚ªÙZ∑§Ê ‚¢∑§Ã ∑§⁄U∑§ •Ê‚È⁄U-‚ª¸∑§Ù
ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ‚ÈŸŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ–]
mÊÒ ÷ͪÊÒ¸ ‹Ê∑§˘ÁS◊ãŒÒfl •Ê‚È⁄U ∞fl ø–
ŒÒflÊ ÁflSÃ⁄U‡Ê— ¬˝ÊQ§ •Ê‚È⁄¢U ¬ÊÕ¸ ◊ oÎáÊÈH 6H
mı, ÷ͪı¸, ‹Ù∑§, •ÁS◊Ÿ˜ , ŒÒfl—, •Ê‚È⁄U—, ∞fl, ø,
ŒÒfl—, ÁflSÃ⁄U‡Ê—, ¬˝ÙQ§—, •Ê‚È⁄U◊˜ , ¬ÊÕ¸, ◊, oÎáÊÈH 6H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸
•ÁS◊Ÿ˜
= „U •¡È¸Ÿ!
= ß‚
÷ͪÊÒ¸ {
= ÷ÍÃÙ¥∑§Ë ‚ÎÁc≈UUÔ ÿÊŸË
◊ŸÈcÿ‚◊ÈŒÊÿ
‹Ù∑§ = ‹Ù∑§◊¥ mı ∞fl = ŒÙ „UË ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê „ÒU,
 •äÿÊÿ 16 349

ŒÒfl— =
(∞∑§ ÃÙ)
ŒÒflË-¬˝∑ΧÁÃflÊ‹Ê
¬˝ÙÄ× {
= ∑§„UÊ ªÿÊ,
(•’ ÃÍ)
ø = •ı⁄U (ŒÍ‚⁄UÊ)
•Ê‚È⁄U—

ŒÒfl—
={
={
•Ê‚È⁄UË-¬˝∑ΧÁÃflÊ‹Ê
(©UŸ◊¥‚)
ŒÒflË-¬˝∑ΧÁÃflÊ‹Ê
(ÃÙ)
•Ê‚È⁄U◊˜

◊
{•Ê‚È⁄UË-¬˝∑§Î ÁÃflÊ‹
= ◊ŸÈcÿ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù
÷Ë ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§
= ◊Ȥʂ
ÁflSÃ⁄U‡Ê— = ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ oÎáÊÈ = ‚ÈŸ–
[•Ê‚È⁄UË ‚ꬌÊflÊ‹Ù¥◊¥ ‚ŒÊøÊ⁄U∑§ •÷Êfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
¬˝flÎÁûÊ¢ ø ÁŸflÎÁûÊ¢ ø ¡ŸÊ Ÿ ÁflŒÈ⁄UÊ‚È⁄UÊ—–
Ÿ ‡ÊÊÒø¢ ŸÊÁ¬ øÊøÊ⁄UÊ Ÿ ‚àÿ¢ Ã·È ÁfllÃH 7H
¬˝flÎÁûÊ◊˜ , ø, ÁŸflÎÁûÊ◊˜ , ø, ¡ŸÊ—, Ÿ, ÁflŒÈ—, •Ê‚È⁄UÊ—,
Ÿ, ‡Êıø◊˜ , Ÿ, •Á¬, ø, •ÊøÊ⁄U—, Ÿ, ‚àÿ◊˜ , Ã·È , ÁfllÃH 7H
„U •¡È¸Ÿ!ó
•Ê‚È⁄UÊ— = •Ê‚È⁄U-Sfl÷ÊflflÊ‹ Ÿ = Ÿ (ÃÙ)
¡ŸÊ—
¬˝flÎÁûÊ◊˜Ô
=
=
◊ŸÈcÿ
¬˝flÎÁûÊ
‡Êıø◊˜ {
= ’Ê„U⁄U-÷ËÃ⁄U∑§Ë
‡ÊÈÁh „ÒU,
ø = •ÊÒ⁄U Ÿ = Ÿ
ÁŸflÎÁûÊ◊˜ = { ÁŸflÎÁûÊó
(ߟ ŒÙŸÙ¥∑§Ù)
•ÊøÊ⁄U—
ø
= üÊc∆UÔU •Êø⁄UáÊ „ÒU
= •ı⁄U
ø = ÷Ë Ÿ = Ÿ
Ÿ = Ÿ„UË¥ ‚àÿ◊˜ = ‚àÿ÷Ê·áÊ
ÁflŒÈ— = ¡ÊŸÃ– (ß‚Á‹ÿ) •Á¬ = „UË
Ã·È = ©UŸ◊¥ ÁfllÃ = „ÒU–
[•Ê‚È⁄UË ‚ꬌÊflÊ‹Ù¥∑§Ë ŸÊÁSÃ∑§ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•‚àÿ◊¬˝ÁÃc∆UÔ¢U Ã ¡ªŒÊ„ÈU⁄UŸË‡Ôfl⁄U◊Ô˜–
•¬⁄US¬⁄U‚ê÷Íâ Á∑§◊ãÿà∑§Ê◊„ÒUÃÈ∑§◊Ô˜H 8H
350 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
•‚àÿ◊˜ , •¬˝ÁÃc∆UUÔ◊˜ , Ã, ¡ªÃ˜ , •Ê„ÈU—, •ŸË‡fl⁄U◊˜ ,
•¬⁄US¬⁄U‚ê÷ÍÃ◊˜ , Á∑§◊˜ , •ãÿØ , ∑§Ê◊„ÒUÃÈ∑§◊˜H 8H
ÃÕÊó
{
{
Ã = fl •Ê‚È⁄UË •¬Ÿ-•Ê¬ ∑§fl‹
¬˝∑ΧÁÃflÊ‹ ◊ŸÈcÿ •¬⁄US¬⁄U‚ê÷ÍÃ◊˜ = SòÊË-¬ÈL§·∑§
•Ê„ÈU— = ∑§„UÊ ∑§⁄UÃ „ÒU¥ (Á∑§) ‚¢ÿÙª‚ ©Uà¬ãŸ
¡ªÃ˜ = ¡ªÃ˜ „ÒU, (•Ã∞fl)
•¬˝ÁÃc∆UUÔ ◊˜ = •ÊüÊÿ⁄UÁ„UÃ, ∑§Ê◊„ÒUÃÈ∑§◊˜
(∞fl)
={ ∑§fl‹ ∑§Ê◊ „UË
ß‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU–
{
•‚àÿ◊˜ = ‚fl¸ÕÊ •‚àÿ •ãÿØ
(•ı⁄U)
={ ß‚∑§ Á‚flÊ
(•ı⁄U)
•ŸË‡fl⁄U◊˜ = Á’ŸÊ ߸U‡fl⁄U∑§, Á∑§◊˜ = ÄÿÊ „ÒU?
[•Ê‚È⁄UË ¬˝∑ΧÁÃflÊ‹Ù¥∑§ ŒÈ⁄UÊøÊ⁄U∑§Ê fláʸŸ–]
∞ÃÊ¢ ŒÎÁc≈UÔU◊flc≈UÔèÿ Ÿc≈UÔUÊà◊ÊŸÊ˘À¬’Èhÿ—–
¬˝÷flãàÿȪ˝∑§◊ʸáÊ— ˇÊÿÊÿ ¡ªÃÊ˘Á„UÃÊ—H 9H
∞ÃÊ◊˜ , ŒÎÁc≈UUÔ◊˜ , •flc≈UUÔèÿ, Ÿc≈UUÔÊà◊ÊŸ—, •À¬’Èhÿ—,
¬˝÷flÁãÃ, ©Uª˝∑§◊ʸáÊ—, ˇÊÿÊÿ, ¡ªÃ—, •Á„UÃÊ—H 9H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄Uó
∞ÃÊ◊˜
ŒÎÁc≈UUÔ ◊˜
= ß‚
= Á◊âÿÊ ôÊÊŸ∑§Ù
•Á„UÃÊ— {
= ‚’∑§Ê •¬∑§Ê⁄U
∑§⁄UŸflÊ‹
•flc≈UUÔ èÿ = •fl‹ê’Ÿ ∑§⁄U∑§ó
{
©Uª˝∑§◊ʸáÊ— = ∑˝Í§⁄U∑§◊˸ ◊ŸÈcÿ
{
Ÿc≈UÔUÊà◊ÊŸ— = Á¡Ÿ∑§Ê Sfl÷Êfl
Ÿc≈UUÔ „UÙ ªÿÊ „Ò (ÃÕÊ) ¡ªÃ—
(∑§fl‹)
= ¡ªÃ˜∑§
•À¬’Èhÿ—= {
Á¡Ÿ∑§Ë ’ÈÁh ◊ãŒ
„ÒU (fl)
ˇÊÿÊÿ = ŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿ „UË
¬˝÷flÁãà = ‚◊Õ¸ „UÙÃ „Ò¥U–
∑§Ê◊◊ÊÁüÊàÿ ŒÈc¬Í⁄¢U Œê÷◊ÊŸ◊ŒÊÁãflÃÊ—–
◊Ê„UʌԘªÎ„UËàflÊ‚ŒÔ˜ª˝Ê„UÊã¬˝fløãÃ˘‡ÊÈÁøfl˝ÃÊ—H 10H
 •äÿÊÿ 16 351
∑§Ê◊◊˜, •ÊÁüÊàÿ, ŒÈc¬Í⁄U◊˜ , Œê÷◊ÊŸ◊ŒÊÁãflÃÊ—,
◊Ù„UÊØ , ªÎ„UËàflÊ, •‚Œ˜ª˝Ê„UÊŸ˜ , ¬˝fløãÃ, •‡ÊÈÁøfl˝ÃÊ—H 10H
•ı⁄U fló

{
Œê÷◊ÊŸ- = Œê÷, ◊ÊŸ •ı⁄U
◊ŒÊÁãflÃÊ— ◊Œ‚ ÿÈÄà ◊ŸÈcÿ
•‚Œ˜ª˝Ê„UÊŸ˜ = Á◊âÿÊ Á‚hÊãÃÙ¥∑§Ù
ªÎ„UËàflÊ = ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§ (•ı⁄U)
ŒÈc¬Í⁄U◊˜ {
= Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë
∑§Ê◊◊˜
¬Íáʸ Ÿ „UÙŸflÊ‹Ë
= ∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥∑§Ê
•ÊÁüÊàÿ = •ÊüÊÿ ‹∑§⁄U
◊Ù„UÊØ = •ôÊÊŸ‚ ¬˝fløãÃ
{
÷˝c≈UÔU •Êø⁄UáÊÙ¥∑§Ù
•‡ÊÈÁøfl˝ÃÊ—= œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§
(‚¢‚Ê⁄U◊¥)
= Áflø⁄UÃ „Ò¥U–
ÁøãÃÊ◊¬Á⁄U◊ÿÊ¢ ø ¬˝‹ÿÊãÃÊ◊ȬÊÁüÊÃÊ—–
∑§Ê◊Ê¬÷Êª¬⁄U◊Ê ∞ÃÊflÁŒÁà ÁŸÁ‡øÃÊ—H 11H
ÁøãÃÊ◊˜ , •¬Á⁄U◊ÿÊ◊˜ , ø, ¬˝‹ÿÊãÃÊ◊˜ , ©U¬ÊÁüÊÃÊ—,
∑§Ê◊Ù¬÷Ùª¬⁄U◊Ê—, ∞ÃÊflØ , ßÁÃ, ÁŸÁ‡øÃÊ—H 11H
ÃÕÊ fló

{
¬˝‹ÿÊãÃÊ◊˜ = ◊ÎàÿȬÿ¸ãÃ
⁄U„UŸflÊ‹Ë

•¬Á⁄U◊ÿÊ◊˜ = •‚¢Åÿ ø
∑§Ê◊Ù¬÷Ùª¬⁄U◊Ê—=

=
{ Áfl·ÿ÷٪٥∑§
÷ÙªŸ◊¥ Ãà¬⁄U
⁄U„ŸflÊ‹
•ı⁄U
∞ÃÊflØ = “ßÃŸÊ „UË ‚Èπ „ÒU”
ÁøãÃÊ◊˜ = ÁøãÃÊ•Ù¥∑§Ê ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
©U¬ÊÁüÊÃÊ— = •ÊüÊÿ ‹ŸflÊ‹, ÁŸÁ‡øÃÊ— = ◊ÊŸUŸfl Ê‹ „UÙÃ „ÒU¥–
•Ê‡ÊʬʇʇÊÃÒ’¸hÊ— ∑§Ê◊∑˝§Êœ¬⁄UÊÿáÊÊ—–
߸„UãÃ ∑§Ê◊÷ÊªÊÕ¸◊ãÿÊÿŸÊÕ¸‚ÜøÿÊŸÔ˜H 12H
•Ê‡ÊʬʇʇÊÃÒ—, ’hÊ—, ∑§Ê◊∑˝§Ùœ¬⁄UÊÿáÊÊ—,
߸„UãÃ, ∑§Ê◊÷ÙªÊÕ¸◊˜ , •ãÿÊÿŸ, •Õ¸‚ÜøÿÊŸ˜H 12H
352 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ß‚Á‹ÿ fló
•Ê‡ÊʬʇʇÊÃÒ—= {‚ҕʇÊÊ∑§Ë ∑§Ê◊÷ÙªÊÕ¸◊˜ = Áfl·ÿ-÷٪٥∑§ Á‹ÿ
∑§«∏UÙ¥ »§Ê°Á‚ÿÙ¥‚ •ãÿÊÿŸ = •ãÿÊÿ¬Ífl¸∑§
•Õ¸‚ÜøÿÊŸ˜={
’hÊ— = ’°œ „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ œŸÊÁŒ ¬ŒÊÕÙZ∑§Ù
∑§Ê◊∑˝§Ùœ¬⁄UÊÿáÊÊ—={∑§Ê◊-∑˝§Ùœ∑§ ‚¢ª˝„U ∑§⁄UŸ∑§Ë
¬⁄UÊÿáÊ „UÙ∑§⁄U ߸U„UãÃ = øc≈UUÔ Ê ∑§⁄UÃ ⁄U„UÃ „Ò¥U–
[•Ê‚È⁄UË ¬˝∑ΧÁÃflÊ‹Ù¥∑§ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •„¢∑§Ê⁄UÿÈQ§ •Ÿ∑§ ◊ŸÊ⁄UÕÊ¥∑§Ê fláʸŸ–]
ߌ◊l ◊ÿÊ ‹éœÁ◊◊¢ ¬˝ÊåSÿ ◊ŸÊ⁄UÕ◊Ô˜–
ߌ◊SÃËŒ◊Á¬ ◊ ÷ÁflcÿÁà ¬ÈŸœ¸Ÿ◊Ô˜H 13H
ߌ◊˜ , •l, ◊ÿÊ, ‹éœ◊˜ , ß◊◊˜ , ¬˝ÊåSÿ, ◊ŸÙ⁄UÕ◊˜ ,
ߌ◊˜ , •ÁSÃ, ߌ◊˜ , •Á¬, ◊, ÷ÁflcÿÁÃ, ¬ÈŸ—, œŸ◊˜H 13H
•ı⁄U fl ‚ÙøÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U Á∑§ó
◊ÿÊ = ◊ÒŸ¥  ◊ = ◊⁄U ¬Ê‚
•l = •Ê¡ ߌ◊˜ = ÿ„U (ßßÊ)
ߌ◊˜ = ÿ„U œŸ◊˜ = œŸ
‹éœ◊˜ {
= ¬˝Êåà ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU
(•ı⁄U •’)
•ÁSÃ
¬ÈŸ—
=
=
„ÒU (•ı⁄U)
Á»§⁄U
ß◊◊˜ = ß‚ •Á¬ = ÷Ë
◊ŸÙ⁄UÕ◊˜ = ◊ŸÙ⁄UÕ∑§Ù ߌ◊˜ = ÿ„U
¬˝ÊåSÿ = ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹Í°ªÊ– ÷ÁflcÿÁà = „UÙ ¡ÊÿªÊ–
•‚ÊÒ ◊ÿÊ „U× ‡ÊòÊÈÈ„¸UÁŸcÿ øʬ⁄UÊŸÁ¬–
߸‡fl⁄UÊ˘„U◊„¢U ÷ÊªË Á‚hÊ˘„¢U ’‹flÊã‚ÈπËH 14H
•‚ı, ◊ÿÊ, „U×, ‡ÊòÊÈ—, „UÁŸcÿ, ø, •¬⁄UÊŸ˜, •Á¬,
߸‡fl⁄U—, •„U◊˜ , •„U◊˜ , ÷ÙªË, Á‚h—, •„U◊˜ , ’‹flÊŸ˜ , ‚ÈπËH 14H
ÃÕÊó
•‚ı = fl„U ø = •ı⁄U (©UŸ)
‡ÊòÊÈ— = ‡ÊòÊÈ •¬⁄UÊŸ˜ = ŒÍ‚⁄U ‡ÊòÊÈ•Ù¥∑§Ù
◊ÿÊ = ◊⁄U mÊ⁄UÊ •Á¬ = ÷Ë
„U× = ◊Ê⁄UÊ ªÿÊ •„U◊˜ = ◊Ò¥
 •äÿÊÿ 16 353
„UÁŸcÿ
•„U◊˜
=
=
◊Ê⁄U «UÊ‹Í°ªÊ–
◊Ò¥ {
Á‚h— = ‚’ Á‚ÁhÿÙ¥‚
ÿÈÄÃ „Í°U (•ı⁄U)
߸U‡fl⁄U— = ߸U‡fl⁄U „Í°U ,
÷ÙªË = ∞‡flÿ¸∑§Ù ÷ÙªŸflÊ‹Ê „ÍU°– ’‹flÊŸ˜ = ’‹flÊŸ˜ (ÃÕÊ)
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ‚ÈπË = ‚ÈπË „Í°U–
[•Ê‚È⁄UË ¬˝∑ΧÁÃflÊ‹Ê¥∑§Ê ÉÊÊ⁄U Ÿ⁄U∑§∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
•Ê…KÊ˘Á÷¡ŸflÊŸÁS◊ ∑§Ê˘ãÿÊ˘ÁSà ‚ŒÎ‡ÊÊ ◊ÿÊ–
ÿˇÿ ŒÊSÿÊÁ◊ ◊ÊÁŒcÿ ßàÿôÊÊŸÁfl◊ÊÁ„UÃÊ—H 15H
•Ÿ∑§ÁøûÊÁfl÷˝ÊãÃÊ ◊Ê„U¡Ê‹‚◊ÊflÎÃÊ—–
¬˝‚Q§Ê— ∑§Ê◊÷Êª·È ¬ÃÁãà Ÿ⁄U∑§˘‡ÊÈøÊÒH 16H
•Ê…K—, •Á÷¡ŸflÊŸ˜ , •ÁS◊, ∑§—, •ãÿ—, •ÁSÃ, ‚ŒÎ‡Ê—, ◊ÿÊ,
ÿˇÿ, ŒÊSÿÊÁ◊, ◊ÙÁŒcÿ, ßÁÃ, •ôÊÊŸÁfl◊ÙÁ„UÃÊ—H 15H
•Ÿ∑§ÁøûÊÁfl÷˝ÊãÃÊ—, ◊Ù„U¡Ê‹‚◊ÊflÎÃÊ—,
¬˝‚Q§Ê—, ∑§Ê◊÷Ùª·È , ¬ÃÁãÃ, Ÿ⁄U∑§, •‡ÊÈøıH 16H
ÃÕÊ ◊Ò¥ó
•Ê…UK— =
•Á÷¡ŸflÊŸ˜=
’«∏UÊ œŸË (•ı⁄U)
’«∏U ∑ȧ≈ÈUê’flÊ‹Ê
•ôÊÊŸÁfl◊ÙÁ„UÃÊ—= {•ôÊÊŸ‚ ◊ÙÁ„UÃ
⁄U„UŸfl Ê‹ (ÃÕÊ)
•Ÿ∑§ÁøûÊÁfl÷˝ÊãÃÊ—={
•ÁS◊ = „Í°U– •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚
◊ÿÊ = ◊⁄U ÷˝Á◊à ÁøûÊflÊ‹
◊Ù„U¡Ê‹‚◊ÊflÎÃÊ—={
‚ŒÎ‡Ê— = ‚◊ÊŸ ◊Ù„UM§¬ ¡Ê‹‚
•ãÿ— = ŒÍ‚⁄UÊ ‚◊ÊflÎà (•ı⁄U)
∑§— = ∑§ıŸ ∑§Ê◊÷Ùª·È = Áfl·ÿ÷٪٥◊¥
•ÁSÃ = „ÒU? (◊Ò¥)
ÿˇÿ =
ŒÊSÿÊÁ◊ =
ÿôÊ ∑§M°§ªÊ,
ŒÊŸ ŒÍ°ªÊ (•ı⁄U)
¬˝‚ÄÃÊ— = { •àÿãà •Ê‚ÄÃ
(•Ê‚È⁄U‹Ùª)
◊ÙÁŒcÿ {
= •Ê◊ÙŒ-¬˝◊ÙŒ
∑§M°§ªÊ–
•‡ÊÈøı
Ÿ⁄U∑§
= ◊„UÊŸ˜ •¬ÁflòÊ
= Ÿ⁄U∑§◊¥
ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬ÃÁãà = Áª⁄UÃ „Ò¥U–
354 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[•Ê‚È⁄UË ¬˝∑ΧÁÃflÊ‹Ù¥∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•Êà◊‚ê÷ÊÁflÃÊ— SÃéœÊ œŸ◊ÊŸ◊ŒÊÁãflÃÊ—–
ÿ¡ãÃ ŸÊ◊ÿôÊÒSÃ Œê÷ŸÊÁflÁœ¬Ífl¸∑§◊Ô˜H 17H
•Êà◊‚ê÷ÊÁflÃÊ—, SÃéœÊ—, œŸ◊ÊŸ◊ŒÊÁãflÃÊ—,
ÿ¡ãÃ, ŸÊ◊ÿôÊÒ—, Ã, Œê÷Ÿ, •ÁflÁœ¬Ífl¸∑§◊˜H 17H
ÃÕÊó
Ã = fl
•Êà◊‚ê÷ÊÁflÃÊ—= {•¬Ÿ-•Ê¬∑§Ù „UË {
ŸÊ◊ÿôÊÒ— = ∑§fl‹ ŸÊ◊◊ÊòÊ∑§
ÿôÊÙ¥mÊ⁄UÊ
üÊc∆UÔU ◊ÊŸŸflÊ‹ Œê÷Ÿ = ¬Êπá«U‚
SÃéœÊ— = ÉÊ◊á«UË ¬ÈL§· •ÁflÁœ¬Ífl¸∑§◊˜ = ‡ÊÊSòÊÁflÁœ⁄UÁ„UÃ
œŸ◊ÊŸ◊ŒÊÁãflÃÊ—= {œŸ •ı⁄U ◊ÊŸ∑§
◊Œ‚ ÿÈÄà „UÙ∑§⁄U ÿ¡ãÃ = ÿ¡Ÿ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
•„VÔUÊ⁄¢U ’‹¢ Œ¬Z ∑§Ê◊¢ ∑˝§Êœ¢ ø ‚¢ÁüÊÃÊ—–
◊Ê◊Êà◊¬⁄UŒ„U·È ¬˝Ám·ãÃÊ˘èÿ‚Íÿ∑§Ê—H 18H
•„VÔUÊ⁄U◊˜ , ’‹◊˜ , Œ¬¸◊˜ , ∑§Ê◊◊˜ , ∑˝§Ùœ◊˜ , ø, ‚¢ÁüÊÃÊ—,
◊Ê◊˜ , •Êà◊¬⁄UŒ„U·È , ¬˝Ám·ã×, •èÿ‚Íÿ∑§Ê—H 18H
ÃÕÊ fló
•„VÔUÊ⁄U◊˜
’‹◊˜
=
=
•„¢∑§Ê⁄U,
’‹, {
•èÿ‚Íÿ∑§Ê— = ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ë ÁŸãŒÊ
∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·
Œ¬¸◊˜
∑§Ê◊◊˜
=
=
ÉÊ◊á«U,
∑§Ê◊ŸÊ, (•ÊÒ⁄U)
•Êà◊¬⁄UŒ„U·È= {
•¬Ÿ •ı⁄U ŒÍ‚⁄UÙ∑¥ §
‡Ê⁄UË⁄U◊¥ (ÁSÕÃ)
∑˝§Ùœ◊˜ = ∑˝§ÙœÊÁŒ∑§ ◊Ê◊˜ = ◊È¤Ê •ãÃÿʸ◊Ë‚
‚¢ÁüÊÃÊ—
ø
=
=
¬⁄UÊÿáÊ
•ÊÒ⁄U {
¬˝Ám·ã× = m· ∑§⁄UŸflÊ‹
„UÙÃ „Ò¥U–
[m· ∑§⁄UŸflÊ‹ Ÿ⁄UÊœ◊Ù¥∑§Ù •Ê‚È⁄UË ÿÙÁŸÿÙ¥∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
ÃÊŸ„¢U Ám·Ã— ∑˝Í§⁄UÊã‚¢‚Ê⁄U·È Ÿ⁄UÊœ◊ÊŸÔ˜–
ÁˇÊ¬Êêÿ¡d◊‡ÊÈ÷ÊŸÊ‚È⁄UËcflfl ÿÊÁŸ·ÈH 19H
ÃÊŸ˜ , •„U◊˜ , Ám·Ã—, ∑˝Í§⁄UÊŸ˜ , ‚¢‚Ê⁄U·È , Ÿ⁄UÊœ◊ÊŸ˜ ,
ÁˇÊ¬ÊÁ◊, •¡d◊˜ , •‡ÊÈ÷ÊŸ˜, •Ê‚È⁄UË·È, ∞fl, ÿÙÁŸ·ÈH 19H
 •äÿÊÿ 16 355
∞‚ó
ÃÊŸ˜ = ©UŸ ‚¢‚Ê⁄U·È = ‚¢‚Ê⁄U◊¥
Ám·Ã— = m· ∑§⁄ŸflÊ‹ •¡d◊˜ = ’Ê⁄U-’Ê⁄U
•‡ÊÈ÷ÊŸ˜ = ¬Ê¬ÊøÊ⁄UË (•ı⁄U) •Ê‚È⁄UË·È = •Ê‚È⁄UË
∑˝Í§⁄UÊŸ˜ = ∑Í̋§⁄U∑§◊˸ ÿÙÁŸ·È = ÿÙÁŸÿÙ¥◊¥
Ÿ⁄UÊœ◊ÊŸ˜ = Ÿ⁄UÊœ◊Ù¥∑§Ù ∞fl = „UË
•„U◊˜ = ◊Ò¥ ÁˇÊ¬ÊÁ◊ = «UÊ‹ÃÊ „Í°U–
[•Ê‚È⁄UË Sfl÷ÊflflÊ‹Ù¥∑§Ù •œÙªÁà ¬˝Êåà „UÙŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
•Ê‚È⁄UË¥ ÿÊÁŸ◊ʬãŸÊ ◊Í…UÊ ¡ã◊ÁŸ ¡ã◊ÁŸ–
◊Ê◊¬˝ÊåÿÒfl ∑§ÊÒãÃÿ ÃÃÊ ÿÊãàÿœ◊Ê¢ ªÁÃ◊Ô˜H 20H
•Ê‚È⁄UË◊˜ , ÿÙÁŸ◊˜ , •Ê¬ãŸÊ—, ◊Í…UÊ—, ¡ã◊ÁŸ, ¡ã◊ÁŸ,
◊Ê◊˜ , •¬˝Êåÿ, ∞fl, ∑§ıãÃÿ, Ã×, ÿÊÁãÃ, •œ◊Ê◊˜ , ªÁÃ◊˜H 20H
ß‚Á‹ÿó
∑§ıãÃÿ = „U •¡È¸Ÿ! ÿÙÁŸ◊˜ =ÿÙÁŸ∑§Ù
◊Í…UÊ— = fl ◊Í…U •Ê¬ãŸÊ— =¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U, (Á»§⁄U)
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù Ã× =©U‚‚ ÷Ë
•¬˝Êåÿ = Ÿ ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U •œ◊Ê◊˜ =•Áà ŸËø
∞fl* = „UË ªÁÃ◊˜ =ªÁÃ∑§Ù
¡ã◊ÁŸ
¡ã◊ÁŸ
•Ê‚È⁄UË◊˜
=
=
=
¡ã◊-
¡ã◊◊¥
•Ê‚È⁄UË
ÿÊÁãÃ
{
¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U •ÕʸØ
= ÉÊÙ⁄U Ÿ⁄U∑§Ù¥◊¥
¬«∏UÃ „Ò¥U–
[•Ê‚È⁄UË ‚ꬌÊ∑§ ¬˝œÊŸ ‹ˇÊáÊó∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ •ı⁄U ‹Ù÷∑§Ù Ÿ⁄U∑§∑§ mÊ⁄U ’Ëʟʖ]
ÁòÊÁflœ¢ Ÿ⁄U∑§SÿŒ¢ mÊ⁄¢U ŸÊ‡ÊŸ◊Êà◊Ÿ—–
∑§Ê◊— ∑˝§ÊœSÃÕÊ ‹Ê÷SÃS◊ÊŒÃàòÊÿ¢ àÿ¡ØÔH 21H
ÁòÊÁflœ◊˜ , Ÿ⁄U∑§Sÿ, ߌ◊˜ , mÊ⁄U◊˜ , ŸÊ‡ÊŸ◊˜ , •Êà◊Ÿ—,
∑§Ê◊—, ∑˝§Ùœ—, ÃÕÊ, ‹Ù÷—, ÃS◊ÊØ , ∞ÃØ , òÊÿ◊˜ , àÿ¡ØH 21H
* ÿ„UÊ° ““∞fl”” ¬Œ Œ∑§⁄U ◊ÊŸÙ ÷ªflÊŸ˜ ¬‡øÊûÊʬ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ß‚ ◊ŸÈcÿ-
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù ¬Ê∑§⁄U ◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê •fl‚⁄U Á◊‹Ê ÕÊ, ∞‚ ‚Èfláʸ-•fl‚⁄U∑§Ù πÙ∑§⁄U, ÿ
•ôÊÊŸË ‹Ùª ÉÊÙ⁄U ªÁÃ∑§Ù ¬˝Êåà „UÙÃ „Ò¥U–
356 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
∑§Ê◊— = ∑§Ê◊ •Êà◊Ÿ— = •Êà◊Ê∑§Ê
∑˝§Ùœ—
ÃÕÊ
‹Ù÷—
ߌ◊˜
=
=
=
=
∑˝§Ùœ
ÃÕÊ
‹Ù÷ó
ÿ
{
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸfl Ê‹ •ÕʸØ
ŸÊ‡ÊŸ◊˜ = ©U‚∑§Ù •œÙªÁÃ◊¥
‹ ¡ÊŸflÊ‹ „Ò¥U–
ÃS◊ÊØ = •Ã∞fl
ÁòÊÁflœ◊˜ = ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∞ÃØ = ߟ
Ÿ⁄U∑§Sÿ = Ÿ⁄U∑§∑§ òÊÿ◊˜ = ÃËŸÙ¥∑§Ù
mÊ⁄U◊˜ = mÊ⁄U1 àÿ¡Ø = àÿʪ ŒŸÊ øÊÁ„Uÿ–
[üÊÿ‚ÊœŸÙ¥‚ ¬⁄U◊ ªÁÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
∞ÃÒÁfl¸◊ÈQ§— ∑§ÊÒãÃÿ Ã◊ÊmÊ⁄ÒUÁSòÊÁ÷Ÿ¸⁄U—–
•Êø⁄UàÿÊà◊Ÿ— üÊÿSÃÃÊ ÿÊÁà ¬⁄Ê¢ ªÁÃ◊Ô˜H 22H
∞ÃÒ—, Áfl◊ÈQ§—, ∑§ıãÃÿ, Ã◊ÙmÊ⁄ÒU—, ÁòÊÁ÷—, Ÿ⁄U—,
•Êø⁄UÁÃ, •Êà◊Ÿ—, üÊÿ—, Ã×, ÿÊÁÃ, ¬⁄UÊ◊˜ , ªÁÃ◊˜ ,H 22H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
∑§ıãÃÿ = „U •¡È¸Ÿ! •Êø⁄UÁà = •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU3
∞ÃÒ— = ߟ Ã× = ß‚‚ (fl„U)
ÁòÊÁ÷— = ÃËŸÙ¥ ¬⁄UÊ◊˜ = ¬⁄U◊
Ã◊ÙmÊ⁄ÒU— = Ÿ⁄U∑§∑§ mÊ⁄UÙ¥‚ ªÁÃ◊˜ = ªÁÃ∑§Ù
Áfl◊ÈÄ× = ◊ÈÄÃ2

{
Ÿ⁄U— = ¬ÈL§· ¡ÊÃÊ „ÒU •ÕʸØ
•Êà◊Ÿ— = •¬Ÿ ÿÊÁà = ◊ȤÊ∑§Ù ¬˝Êåà „UÙ
üÊÿ— = ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê ¡ÊÃÊ „ÒU–
[‡ÊÊSòÊÁflÁœ∑§Ù àÿʪ∑§⁄U ßë¿UÊŸÈ‚Ê⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ë ÁŸãŒÊ–]
ÿ— ‡ÊÊSòÊÁflÁœ◊Èà‚ÎÖÿ fløÃ ∑§Ê◊∑§Ê⁄U×–
Ÿ ‚ Á‚Áh◊flÊåŸÊÁà Ÿ ‚Èπ¢ Ÿ ¬⁄UÊ¢ ªÁÃ◊Ô˜H 23H
1-‚fl¸ •ŸÕÙZ∑§ ◊Í‹ •ı⁄U Ÿ⁄U∑§∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥ „UÃÈ „UÙŸ‚ ÿ„UÊ° ∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ •ı⁄U
‹Ù÷∑§Ù ““Ÿ⁄U∑§∑§ mÊ⁄U”” ∑§„UÊ „ÒU–
2-•ÕʸØ ∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ •ı⁄U ‹Ù÷ •ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥‚ ““◊ÈÄÔ” „UÈ•Ê–
3-•¬Ÿ ©UhÊ⁄U∑§ Á‹ÿ ÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ’⁄UÃŸÊ „UË ““•¬Ÿ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê •Êø⁄UáÊ”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 16 357
ÿ—, ‡ÊÊSòÊÁflÁœ◊˜ , ©Uà‚ÎÖÿ, fløÃ, ∑§Ê◊∑§Ê⁄U×,
Ÿ, ‚—, Á‚Áh◊˜ , •flÊåŸÙÁÃ, Ÿ, ‚Èπ◊˜ , Ÿ, ¬⁄UÊ◊˜ , ªÁÃ◊˜H 23H
•ı⁄Uó
ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§· Á‚Áh◊˜ = Á‚Áh∑§Ù
‡ÊÊSòÊÁflÁœ◊˜ = ‡ÊÊSòÊÁflÁœ∑§Ù •flÊåŸÙÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU,
©Uà‚ÎÖÿ = àÿʪ∑§⁄U Ÿ = Ÿ
∑§Ê◊∑§Ê⁄U×= •¬ŸË ßë¿UÊ‚ ◊Ÿ◊ÊŸÊ ¬⁄UÊ◊˜ = ¬⁄U◊
fløÃ = •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ªÁÃ◊˜ = ªÁÃ∑§Ù (•ı⁄U)
‚— = fl„U Ÿ = Ÿ
Ÿ =Ÿ ‚Èπ◊˜ = ‚Èπ∑§Ù „UË–
[‡ÊÊSòÊÊŸÈ∑ͧ‹ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ-„UÃÈ ¬˝⁄UáÊÊ–]
ÃS◊Êë¿UÊSòÊ¢ ¬˝◊ÊáÊ¢ Ã ∑§Êÿʸ∑§Êÿ¸√ÿflÁSÕÃÊÒ–
ôÊÊàflÊ ‡ÊÊSòÊÁflœÊŸÊQ¢§ ∑§◊¸ ∑§ÃȸÁ◊„UÊ„¸UÁ‚H 24H
ÃS◊ÊØ , ‡ÊÊSòÊ◊˜ , ¬˝◊ÊáÊ◊˜ , Ã, ∑§Êÿʸ∑§Êÿ¸√ÿflÁSÕÃı,
ôÊÊàflÊ, ‡ÊÊSòÊÁflœÊŸÙQ§◊˜ , ∑§◊¸, ∑§Ãȸ◊˜ , ß„U, •„¸UÁ‚H 24H
ÃS◊ÊØ = ß‚‚ ¬˝◊ÊáÊ◊˜ = ¬˝◊ÊáÊ „ÒU–
Ã = Ã⁄U Á‹ÿ (∞fl◊˜) = ∞‚Ê
ß„U = ß‚ ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U (ÃÍ)

{ ∑§Ã¸√ÿ •ı⁄U
∑§Êÿʸ∑§Êÿ¸√ÿflÁSÕÃı= •∑§Ã¸√ÿ∑§Ë

‡ÊÊSòÊ◊˜ = ‡ÊÊSòÊ („UË)

√ÿflSÕÊ◊¥
‡ÊÊSòÊÁflœÊŸÙQ§◊˜=‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ÁŸÿÃ
∑§◊¸
∑§Ãȸ◊˜
= ∑§◊¸ („UË)
= ∑§⁄UŸ
•„¸UÁ‚ = ÿÙÇÿ „ÒU–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ŒÒflÊ‚È⁄U‚ꬌ˜Áfl÷ʪÿÙªÙ
ŸÊ◊ ·Ù«U‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 16H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
•Õ ‚åÃŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 6 Ã∑§ üÊhÊ∑§Ê •ı⁄U ‡ÊÊSòÊÁfl¬⁄UËÃ
ÉÊÙ⁄U ì ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê Áfl·ÿ, (7ó22) •Ê„UÊ⁄U, ÿôÊ, ì
•ı⁄U ŒÊŸ∑§ ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§ ÷Œ, (23ó28) ˙, ÃØ , ‚Ø∑§
¬˝ÿÙª∑§Ë √ÿÊÅÿÊ–
[‡ÊÊSòÊÁflÁœ∑§Ù àÿʪ∑§⁄U üÊhÊ‚ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ë
ÁŸc∆UÔUÊ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¡È¸Ÿ∑§Ê ¬˝‡Ÿ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
ÿ ‡ÊÊSòÊÁflÁœ◊Èà‚ÎÖÿ ÿ¡ãÃ üÊhÿÊÁãflÃÊ—–
Ã·Ê¢ ÁŸc∆UUÔ Ê ÃÈ ∑§Ê ∑ΧcáÊ ‚ûfl◊Ê„UÊ ⁄U¡SÃ◊—H 1H
ÿ, ‡ÊÊSòÊÁflÁœ◊˜ , ©Uà‚ÎÖÿ, ÿ¡ãÃ, üÊhÿÊ, •ÁãflÃÊ—,
Ã·Ê◊˜ , ÁŸc∆UÔUÊ, ÃÈ , ∑§Ê, ∑ΧcáÊ, ‚ûfl◊˜ , •Ê„UÙ, ⁄U¡—, Ã◊—H 1H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§ fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U •¡È¸Ÿ ’Ù‹ó
∑ΧcáÊ = „U ∑ΧcáÊ! Ã·Ê◊˜ = ©UŸ∑§Ë
ÿ = ¡Ù ◊ŸÈcÿ ÁŸc∆UÔUÊ = ÁSÕÁÃ
‡ÊÊSòÊÁflÁœ◊˜= ‡ÊÊSòÊÁflÁœ∑§Ù ÃÈ = Á»§⁄U
©Uà‚ÎÖÿ = àÿʪ∑§⁄U ∑§Ê = ∑§ıŸ-‚Ë „ÒU?
üÊhÿÊ = üÊhÊ‚ ‚ûfl◊˜ = ‚ÊÁûfl∑§Ë „ÒU
•ÁãflÃÊ— = ÿÈQ§ „ÈU∞ •Ê„UÙ = •ÕflÊ
ÿ¡ãÃ {
= ŒflÊÁŒ∑§Ê ¬Í¡Ÿ
∑§⁄UÃ „Ò¥U,
⁄U¡—
Ã◊—
=
=
⁄Ê¡‚Ë (Á∑¢§flÊ)
ÃÊ◊‚Ë?
[ªÈáÊÙ¥∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë SflÊ÷ÊÁfl∑§Ë üÊhÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
ÁòÊÁflœÊ ÷flÁà üÊhÊ ŒÁ„UŸÊ¢ ‚Ê Sfl÷Êfl¡Ê–
‚ÊÁûfl∑§Ë ⁄UÊ¡‚Ë øÒfl ÃÊ◊‚Ë øÁà ÃÊ¢ oÎáÊÈH 2H
 •äÿÊÿ 17 359
ÁòÊÁflœÊ, ÷flÁÃ, üÊhÊ, ŒÁ„UŸÊ◊˜, ‚Ê, Sfl÷Êfl¡Ê,
‚ÊÁûfl∑§Ë, ⁄UÊ¡‚Ë, ø, ∞fl, ÃÊ◊‚Ë, ø, ßÁÃ, ÃÊ◊˜ , oÎáÊÈH 2H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U •¡È¸Ÿ!ó
ŒÁ„UŸÊ◊˜= ◊ŸÈcÿÙ¥∑§Ë ø = ÃÕÊ

‚Ê
{
fl„U (‡ÊÊSòÊËÿ
= ‚¢S∑§Ê⁄UÙ¥‚ ⁄UÁ„UÃ
∑§fl‹)
Sfl÷Êfl¡Ê = Sfl÷Êfl‚ ©Uà¬ãŸ*
ÃÊ◊‚Ë
ßÁÃ
ÁòÊÁflœÊ
∞fl
=
=
=
=
ÃÊ◊‚Ëó
∞‚
ÃËŸÙ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
„UË
üÊhÊ = üÊhÊ ÷flÁà = „UÙÃË „ÒU–
‚ÊÁûfl∑§Ë = ‚ÊÁûfl∑§Ë ÃÊ◊˜ = ©U‚∑§Ù (ÃÍ)
ø = •ı⁄U (◊ûÊ—) = ◊Ȥʂ
⁄UÊ¡‚Ë = ⁄UÊ¡‚Ë oÎáÊÈ = ‚ÈŸ–
[üÊhÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¬ÈL§·∑§Ê SflM§¬–]
‚ûflÊŸÈM§¬Ê ‚fl¸Sÿ üÊhÊ ÷flÁà ÷Ê⁄UÖ
üÊhÊ◊ÿÊ˘ÿ¢ ¬ÈL§·Ê ÿÊ ÿë¿˛Uh— ‚ ∞fl ‚—H 3H
‚ûflÊŸÈM§¬Ê, ‚fl¸Sÿ, üÊhÊ, ÷flÁÃ, ÷Ê⁄UÃ,
üÊhÊ◊ÿ—, •ÿ◊˜ , ¬ÈL§·—, ÿ—, ÿë¿˛Uh—, ‚—, ∞fl, ‚—H 3H
÷Ê⁄Uà = „U ÷Ê⁄UÃ! üÊhÊ◊ÿ— = üÊhÊ◊ÿ „ÒU,
‚fl¸Sÿ = ‚÷Ë ◊ŸÈcÿÙ¥∑§Ë (•Ã—) = ß‚Á‹ÿ
üÊhÊ = üÊhÊ ÿ— = ¡Ù ¬ÈL§·
{
‚ûflÊŸÈM§¬Ê= ©UŸ∑§ •ã×∑§⁄UáÊ∑§
•ŸÈM§¬ ÿë¿˛Uh— = ¡Ò‚Ë üÊhÊflÊ‹Ê „ÒU,
÷flÁà = „UÙÃË „ÒU– ‚— = fl„U Sflÿ¢
•ÿ◊˜ = ÿ„U ∞fl = ÷Ë
¬ÈL§·— = ¬ÈL§· ‚— = fl„UË „ÒU–
* •Ÿãà ¡ã◊Ù¥◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§◊ÙZ∑§ ‚¢Áøà ‚¢S∑§Ê⁄UÙ¥‚ ©Uà¬ãŸ „ÈU߸U üÊhÊ
““Sfl÷Êfl¡Ê üÊhÊ”” ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU–
360 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[Œfl, ÿˇÊ •ı⁄U ¬˝ÃÊÁŒ∑§ ¬Í¡Ÿ‚ ÁòÊÁflœ üÊhÊÿÈÄà ¬ÈL§·Ù¥∑§Ë ¬„UøÊŸ–]
ÿ¡ãÃ ‚ÊÁûfl∑§Ê ŒflÊãÿˇÊ⁄UˇÊÊ¢Á‚ ⁄UÊ¡‚Ê—–
¬˝ÃÊã÷ÍêáÊÊ¢‡øÊãÿ ÿ¡ãÃ ÃÊ◊‚Ê ¡ŸÊ—H 4H
ÿ¡ãÃ, ‚ÊÁûfl∑§Ê—, ŒflÊŸ˜ , ÿˇÊ⁄UˇÊÊ¢Á‚, ⁄UÊ¡‚Ê—,
¬̋ÃÊŸ˜ , ÷ÍêáÊÊŸ˜ , ø, •ãÿ, ÿ¡ãÃ, ÃÊ◊‚Ê—, ¡ŸÊ—H 4H
©UŸ◊¥ó
‚ÊÁûfl∑§Ê— =
‚ÊÁûfl∑§ ¬ÈL§· •ãÿ = •ãÿ (¡Ù)
ŒflÊŸ˜ =
ŒflÙ¥∑§Ù ÃÊ◊‚Ê— = ÃÊ◊‚
ÿ¡ãÃ =
¬Í¡Ã „Ò¥U, ¡ŸÊ— = ◊ŸÈcÿ „Ò¥U, (fl)
⁄UÊ¡‚Ê— =
⁄UÊ¡‚ ¬ÈL§· ¬˝ÃÊŸ˜ = ¬˝Ã

{
ÿˇÊ •ı⁄U
ÿˇÊ⁄UˇÊÊ¢Á‚ = ⁄UÊˇÊ‚Ù¥∑§Ù
(ÃÕÊ)
ø
÷ÍêáÊÊŸ˜
ÿ¡ãÃ
=
=
=
•ı⁄U
÷ÍêáÊÙ¥∑§Ù
¬Í¡Ã „Ò¥U–
[‡ÊÊSòÊ-ÁflL§h ÉÊÙ⁄U ì ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ë ÁŸãŒÊ–]
•‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uâ ÉÊÊ⁄¢U ÃåÿãÃ ÿ ìÊ ¡ŸÊ—–
Œê÷Ê„VÔUÊ⁄U‚¢ÿÈQ§Ê— ∑§Ê◊⁄Uʪ’‹ÊÁãflÃÊ—H 5H
•‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ◊˜ , ÉÊÙ⁄U◊˜ , ÃåÿãÃ, ÿ, ì—, ¡ŸÊ—,
Œê÷Ê„VÔUÊ⁄U‚¢ÿÈQ§Ê—, ∑§Ê◊⁄Uʪ’‹ÊÁãflÃÊ—H 5H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
ÿ
¡ŸÊ—
= ¡Ù
= ◊ŸÈcÿ Œê÷Ê„VÔUÊ⁄U‚¢ÿÈQ§Ê—=
{ Œê÷ •ı⁄U
•„¢U∑§Ê⁄U‚ ÿÈÄÃ

{ ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ⁄UÁ„UÃ
•‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ◊˜ = (∑§fl‹ ◊Ÿ—-
(∞fl¢)

{
∑§ÁÀ¬Ã) ∑§Ê◊ŸÊ, •Ê‚ÁQ§
ÉÊÙ⁄U◊˜ = ÉÊÙ⁄U ∑§Ê◊⁄Uʪ’‹ÊÁãflÃÊ—=
•ı⁄U ’‹∑§
ì— = ì∑§Ù •Á÷◊ÊŸ‚ ÷Ë
ÃåÿãÃ = ìÃ „Ò¥U (ÃÕÊ) ÿÈÄà „Ò¥Uó
 •äÿÊÿ 17 361
∑§‡Ê¸ÿã× ‡Ê⁄Ë⁄USÕ¢ ÷Íê˝Ê◊◊ø—–
◊Ê¢ øÒflÊãׇÊ⁄UË⁄USÕ¢ ÃÊÁãflŒ˜äÔ ÿÊ‚È⁄UÁŸ‡øÿÊŸÔ˜H 6H
∑§‡Ê¸ÿã×, ‡Ê⁄UË⁄USÕ◊˜ , ÷Íê˝Ê◊◊˜, •ø—, ◊Ê◊˜ ,
ø, ∞fl, •ãׇÊ⁄UË⁄USÕ◊˜ , ÃÊŸ˜ , ÁflÁh, •Ê‚È⁄UÁŸ‡øÿÊŸ˜H 6H
ÃÕÊ ¡Ùó
‡Ê⁄UË⁄USÕ◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄UM§¬‚ ÁSÕà ∑§‡Ê¸ÿã× = ∑Χ‡Ê ∑§⁄UŸfl Ê‹ „ÒU¥2,
÷Íê˝Ê◊◊˜ = ÷ÍÃ-‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù1 ÃÊŸ˜ = ©UŸ
ø = •ı⁄U •ø— = •ôÊÊÁŸÿÙ¥∑§Ù (ÃÍ)
{
•ãׇÊ⁄UË⁄USÕ◊˜ = •ã×∑§⁄UáÊ◊¥
◊Ê◊˜
ÁSÕÃ
= ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
•Ê‚È⁄UÁŸ‡øÿÊŸ˜ = •Ê‚È⁄U- {
Sfl÷ÊflflÊ‹
∞fl = ÷Ë ÁflÁh = ¡ÊŸ–
[•Ê„UÊ⁄U, ÿôÊ, ì •ı⁄U ŒÊŸ∑§ ÷Œ∑§Ù ‚ÈŸŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë •ÊôÊÊ–]
•Ê„UÊ⁄USàflÁ¬ ‚fl¸Sÿ ÁòÊÁflœÊ ÷flÁà Á¬˝ÿ—–
ÿôÊSìSÃÕÊ ŒÊŸ¢ Ã·Ê¢ ÷ŒÁ◊◊¢ oÎáÊÈH 7H
•Ê„UÊ⁄U—, ÃÈ , •Á¬, ‚fl¸Sÿ, ÁòÊÁflœ—, ÷flÁÃ, Á¬˝ÿ—,
ÿôÊ—, ì—, ÃÕÊ, ŒÊŸ◊˜ , Ã·Ê◊˜ , ÷Œ◊˜ , ß◊◊˜ , oÎáÊÈH 7H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ! ¡Ò‚ üÊhÊ ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë „UÙÃË „ÒU, flÒ‚ „UËó
•Ê„UÊ⁄U— = ÷Ù¡Ÿ Á¬˝ÿ— = Á¬˝ÿ
•Á¬ = ÷Ë ÷flÁà = „UÙÃÊ „ÒU–

{
‚’∑§Ù (•¬ŸË-
‚fl¸Sÿ = •¬ŸË ¬˝∑ΧÁÃ∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U)
ÁòÊÁflœ— = ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê
ÃÈ
ÃÕÊ
ÿôÊ—
ì—
=
=
=
=
•ı⁄U
flÒ‚ „UË
ÿôÊ,
ì (•ı⁄U)
1-•ÕʸØ ‡Ê⁄UË⁄U, ◊Ÿ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§Ù¥∑§ M§¬◊¥ ¬Á⁄UáÊà „ÈU∞ •Ê∑§Ê‡ÊÊÁŒ ¬Ê°ø ÷ÍÃÙ¥∑§Ù–
2-‡ÊÊSòÊ∑§ ÁflL§h ©U¬flÊ‚ÊÁŒ ÉÊÙ⁄U •Êø⁄UáÊÙ¥mÊ⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù ‚ÈπÊŸÊ ∞fl¢ ÷ªflÊŸ˜∑§ •¢‡ÊSflM§¬
¡ËflÊà◊Ê∑§Ù Ä‹‡Ê ŒŸÊ ÷ÍÂ◊ÈŒÊÿ∑§Ù •ı⁄U •ãÃÿʸ◊Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ““∑Χ‡Ê ∑§⁄UŸÊ”” „ÒU–
362 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ

ŒÊŸ◊˜ {
= ŒÊŸ (÷Ë ÃËŸ-ÃËŸ ß◊◊˜
¬˝∑§Ê⁄U∑§ „UÙÃ „Ò¥U) ÷Œ◊˜
= ß‚ (¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§)
= ÷Œ∑§Ù (ÃÍ ◊Ȥʂ)
Ã·Ê◊˜ = ©UŸ∑§ oÎáÊÈ = ‚ÈŸ–
[‚ÊÁûfl∑§ •Ê„UÊ⁄U∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•ÊÿÈ—‚ûfl’‹Ê⁄UÊÇÿ‚Èπ¬˝ËÁÃÁflflœ¸ŸÊ— –
⁄USÿÊ— ÁSŸÇœÊ— ÁSÕ⁄UÊ NUlÊ •Ê„UÊ⁄UÊ— ‚ÊÁûfl∑§Á¬˝ÿÊ—H 8H
•ÊÿÈ—‚ûfl’‹Ê⁄UÙÇÿ‚Èπ¬˝ËÁÃÁflflœ¸ŸÊ—,
⁄USÿÊ—, ÁSŸÇœÊ—, ÁSÕ⁄UÊ—, NUlÊ—, •Ê„UÊ⁄UÊ—, ‚ÊÁûfl∑§Á¬˝ÿÊ—H 8H

{
•ÊÿÈ—‚ûfl- •ÊÿÈ , ’ÈÁh, ’‹, (ÃÕÊ)
’‹Ê⁄UÙÇÿ- =
‚Èπ¬˝ËÁÃ-
•Ê⁄UÙÇÿ, ‚Èπ •ı⁄U NUlÊ—
¬˝ËÁÃ∑§Ù
= { Sfl÷Êfl‚ „UË ◊Ÿ∑§Ù
Á¬˝ÿó(∞‚)
Áflflœ¸ŸÊ—
⁄USÿÊ— =
’…∏UÊŸflÊ‹,
⁄U‚ÿÈÄÃ,
•Ê„UÊ⁄UÊ— = { •Ê„UÊ⁄U •ÕʸØ ÷Ù¡Ÿ
∑§⁄UŸ∑§ ¬ŒÊÕ¸
ÁSŸÇœÊ— =
ÁSÕ⁄UÊ— =
Áø∑§Ÿ (•ı⁄U) ‚ÊÁûfl∑§Á¬˝ÿÊ—=
ÁSÕ⁄U ⁄U„UŸflÊ‹* { ‚ÊÁûfl∑§ ¬ÈL§·∑§Ù
Á¬˝ÿ „UÙÃ „Ò¥U–
[⁄UÊ¡‚ •Ê„UÊ⁄U∑§ ‹ˇÊáÊ–]
∑§≈˜UÔflê‹‹fláÊÊàÿÈcáÊÃˡáÊM§ˇÊÁflŒÊÁ„UŸ— –
•Ê„UÊ⁄UÊ ⁄UÊ¡‚Sÿc≈UÔUÊ ŒÈ—π‡ÊÊ∑§Ê◊ÿ¬˝ŒÊ—H 9H
∑§≈U˜flê‹‹fláÊÊàÿÈcáÊÃˡáÊM§ˇÊÁflŒÊÁ„UŸ—,
•Ê„UÊ⁄UÊ—, ⁄UÊ¡‚Sÿ, ßc≈UÔUÊ—, ŒÈ—π‡ÊÙ∑§Ê◊ÿ¬˝ŒÊ—H 9H
•ı⁄Uó

{
∑§≈˜flÔ ê‹- ∑§«∏Èfl, π^ÔU, (•ı⁄U)
‹fláÊÊàÿÈc áÊ-
ÃˡáÊ-
=
‹fláÊÿÈÄÃ, ’„ÈUà ŒÈ—π‡ÊÊ∑§-
ª⁄U◊, ÃËπ,
M§ˇÊÁflŒÊÁ„UŸ— M§π,ŒÊ„U∑§Ê⁄U∑§
•Ê◊ÿ¬˝ŒÊ—
=
{ ŒÈ—π, ÁøãÃÊ ÃÕÊ
⁄U٪٥∑§Ù ©Uà¬ãŸ
∑§⁄UŸflÊ‹
* Á¡‚ ÷Ù¡Ÿ∑§Ê ‚Ê⁄U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ’„ÈUà ∑§Ê‹Ã∑§ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ù ““ÁSÕ⁄U
⁄U„UŸflÊ‹Ê”” ∑§„UÃ „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 17 363

•Ê„UÊ⁄UÊ— {
= •Ê„UÊ⁄U •ÕʸØ ÷Ù¡Ÿ ⁄UÊ¡‚Sÿ
∑§⁄UŸ∑§ ¬ŒÊÕ¸ ßc≈UÔUÊ—
= ⁄UÊ¡‚ ¬ÈL§·∑§Ù
= Á¬˝ÿ „UÙÃ „Ò¥U–
[ÃÊ◊‚ •Ê„UÊ⁄U∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿÊÃÿÊ◊¢ ªÃ⁄U‚¢ ¬ÍÁà ¬ÿȸÁ·Ã¢ ø ÿÃÔ˜–
©UÁë¿Uc≈UÔU◊Á¬ øÊ◊äÿ¢ ÷Ê¡Ÿ¢ ÃÊ◊‚Á¬˝ÿ◊Ô˜H 10H
ÿÊÃÿÊ◊◊˜ , ªÃ⁄U‚◊˜ , ¬ÍÁÃ, ¬ÿȸÁ·Ã◊˜ , ø, ÿØ ,
©UÁë¿Uc≈UÔU◊˜ , •Á¬, ø, •◊äÿ◊˜ , ÷Ù¡Ÿ◊˜ , ÃÊ◊‚Á¬˝ÿ◊˜ ,H 10H
ÃÕÊó
ÿØ = ¡Ù ©UÁë¿Uc≈UUÔ ◊˜ =
©UÁë¿Uc≈UÔU „ÒU
÷Ù¡Ÿ◊˜ = ÷Ù¡Ÿ ø =
ÃÕÊ (¡Ù)
ÿÊÃÿÊ◊◊˜ = •œ¬∑§Ê, •◊äÿ◊˜ =
•¬ÁflòÊ
ªÃ⁄U‚◊˜ = ⁄U‚⁄UÁ„UÃ, •Á¬ =
÷Ë „ÒU,
¬ÍÁà = ŒÈª¸ãœÿÈÄÃ, (ÃØ) =
fl„U ÷Ù¡Ÿ
¬ÿȸÁ·Ã◊˜
ø
=
=
’Ê‚Ë
•ı⁄U {
ÃÊ◊‚Á¬˝ÿ◊˜ = ÃÊ◊‚ ¬ÈL§·∑§Ù
Á¬˝ÿ „UÙÃÊ „ÒU–
[‚ÊÁûfl∑§ ÿôÊ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•»§‹Ê∑§Êæ˜U ÁˇÊÁ÷ÿ¸ôÊÊ ÁflÁœŒÎc≈UUÔ Ê ÿ ßÖÿÃ–
ÿc≈UÔU√ÿ◊flÁà ◊Ÿ— ‚◊ÊœÊÿ ‚ ‚ÊÁûfl∑§—H 11H
•»§‹Ê∑§Êæ˜UÁˇÊÁ÷—, ÿôÊ—, ÁflÁœŒÎc≈UÔU—, ÿ—, ßÖÿÃ,
ÿc≈U√ÔU ÿ◊˜ , ∞fl, ßÁÃ, ◊Ÿ—, ‚◊ÊœÊÿ, ‚—, ‚ÊÁûfl∑§—H 11H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
ÿ— = ¡Ù ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
ÁflÁœŒÎc≈UÔU— = ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ÁŸÿÃ, ◊Ÿ— = ◊Ÿ∑§Ù
ÿôÊ— = ÿôÊ ‚◊ÊœÊÿ = ‚◊ʜʟ ∑§⁄U∑§,
{
ÿc≈U√ÿ◊˜ , ∞fl= ∑§⁄UŸÊ „UË
∑§Ã¸√ÿ „ÒUó
•»§‹Ê∑ ÊæŨU ÁˇÊÁ÷—= {
»§‹ Ÿ øÊ„UŸfl Ê‹
¬ÈL§·Ù¥mÊ⁄UÊ
364 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ßÖÿÃ = Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
‚— = fl„U ‚ÊÁûfl∑§— = ‚ÊÁûfl∑§ „ÒU–
[⁄UÊ¡‚ ÿôÊ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•Á÷‚ãœÊÿ ÃÈ »§‹¢ Œê÷ÊÕ¸◊Á¬ øÒfl ÿÃÔ˜–
ßÖÿÃ ÷⁄UÃüÊc∆UÔU â ÿôÊ¢ ÁflÁh ⁄UÊ¡‚◊Ô˜H 12H
•Á÷‚ãœÊÿ, ÃÈ , »§‹◊˜ , Œê÷ÊÕ¸◊˜ , •Á¬, ø, ∞fl, ÿØ ,
ßÖÿÃ, ÷⁄UÃüÊc∆UÔU, Ã◊˜ , ÿôÊ◊˜ , ÁflÁh, ⁄UÊ¡‚◊˜H 12H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ •Á÷‚ãœÊÿ = ŒÎÁc≈UUÔ ◊¥ ⁄Uπ∑§⁄U
÷⁄UÃüÊc∆UUÔ = „U •¡È¸Ÿ! ÿØ = ¡Ù ÿôÊ
{
Œê÷ÊÕ¸◊˜ , ∞fl= ∑§fl‹ Œê÷Êø⁄UáÊ-
∑§ „UË Á‹ÿ
ßÖÿÃ
Ã◊˜
=
=
Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
©U‚
ø = •ÕflÊ ÿôÊ◊˜ = ÿôÊ∑§Ù (ÃÍ)
»§‹◊˜ = »§‹∑§Ù ⁄UÊ¡‚◊˜ = ⁄UÊ¡‚
•Á¬ = ÷Ë ÁflÁh = ¡ÊŸ–
[ÃÊ◊‚ ÿôÊ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÁflÁœ„UËŸ◊‚Îc≈UÔUÊ㟢 ◊ãòÊ„UËŸ◊ŒÁˇÊáÊ◊Ô˜–
üÊhÊÁfl⁄UÁ„Uâ ÿôÊ¢ ÃÊ◊‚¢ ¬Á⁄UøˇÊÃH 13H
ÁflÁœ„UËŸ◊˜ , •‚Îc≈UÊãŸ◊˜ , ◊ãòÊ„UËŸ◊˜ , •ŒÁˇÊáÊ◊˜ ,
üÊhÊÁfl⁄UÁ„UÃ◊˜ , ÿôÊ◊˜ , ÃÊ◊‚◊˜ , ¬Á⁄UøˇÊÃH 13H
ÃÕÊó
ÁflÁœ„UËŸ◊˜ = ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ „UËŸ,
•‚Îc≈UUÔ ÊãŸ◊˜ = •ãŸŒÊŸ‚ ⁄UÁ„UÃ, {
üÊhÊÁfl⁄UÁ„UÃ◊˜ = Á’ŸÊ üÊhÊ∑§
Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹
◊ãòÊ„UËŸ◊˜ = Á’ŸÊ ◊ãòÊÙ¥∑§, ÿôÊ◊˜ = ÿôÊ∑§Ù
{
•ŒÁˇÊáÊ◊˜ = Á’ŸÊ ŒÁˇÊáÊÊ∑§
(•ı⁄U)
ÃÊ◊‚◊˜ = ÃÊ◊‚ ÿôÊ
¬Á⁄UøˇÊÃ = ∑§„UÃ „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 17 365
[‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ì∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ŒflÁm¡ªÈL§¬˝Êôʬ͡Ÿ¢ ‡ÊÊÒø◊Ê¡¸fl◊Ô˜–
’˝rÊÔøÿ¸◊Á„¢U‚Ê ø ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ì ©UëÿÃH 14H
ŒflÁm¡ªÈL§¬˝Êôʬ͡Ÿ◊˜ , ‡Êıø◊˜ , •Ê¡¸fl◊˜ ,
’˝rÊÔøÿ¸◊˜ , •Á„¢U‚Ê, ø, ‡ÊÊ⁄UË⁄U◊˜ , ì—, ©UëÿÃH 14H
ÃÕÊ „U •¡È¸Ÿ!ó

{
ŒflÃÊ, ’˝ÊrÊÔáÊ, ’˝rÊÔøÿ¸◊˜ = ’˝rÊÔøÿ¸
ŒflÁm¡- = ªÈL§1 •ı⁄U ø = •ı⁄U
ªÈL§¬˝Êôʬ͡Ÿ◊˜ ôÊÊŸË¡ŸÙ¥∑§Ê •Á„¢U‚Ê = •Á„¢U‚Êó(ÿ„U)
¬Í¡Ÿ, ‡ÊÊ⁄UË⁄U◊˜ = ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË
‡Êıø◊˜ = ¬ÁflòÊÃÊ, ì— = ì
•Ê¡¸fl◊˜ = ‚⁄U‹ÃÊ, ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[flÊáÊË‚ê’ãœË ì∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•ŸÈmª∑§⁄¢U flÊÄÿ¢ ‚àÿ¢ Á¬˝ÿÁ„Uâ ø ÿÃÔ˜–
SflÊäÿÊÿÊèÿ‚Ÿ¢ øÒfl flÊæ˜U ◊ÿ¢ ì ©UëÿÃH 15H
•ŸÈmª∑§⁄U◊˜ , flÊÄÿ◊˜ , ‚àÿ◊˜ , Á¬˝ÿÁ„UÃ◊˜ , ø, ÿØ,
SflÊäÿÊÿÊèÿ‚Ÿ◊˜ , ø, ∞fl, flÊæ˜U◊ÿ◊˜ , ì—, ©UëÿÃH 15H
ÿØ = ¡Ù flÊÄÿ◊˜ = ÷Ê·áÊ „ÒU2
•ŸÈmª∑§⁄U◊˜ = ©Umª Ÿ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê, ø = ÃÕÊ (¡Ù)
{
Á¬˝ÿÁ„UÃ◊˜ = Á¬˝ÿ •ı⁄U

{
flŒ-‡ÊÊSòÊÙ¥∑§
Á„UÃ∑§Ê⁄U∑§ SflÊäÿÊÿ- = ¬∆UŸ∑§Ê ∞fl¢
ø = ∞fl¢ •èÿ‚Ÿ◊˜ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ ŸÊ◊-
‚àÿ◊˜ = ÿÕÊÕ¸ ¡¬∑§Ê •èÿÊ‚ „ÒUó
1-ÿ„UÊ° ““ªÈL§”” ‡Ê錂 ◊ÊÃÊ, Á¬ÃÊ, •ÊøÊÿ¸ •ı⁄U flÎh ∞fl¢ •¬Ÿ‚ ¡Ù Á∑§‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë ’«∏U „UÙ¥, ©UŸ ‚’∑§Ù ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„ÿ–
2-◊Ÿ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥mÊ⁄UÊ ¡Ò‚Ê •ŸÈ÷fl Á∑§ÿÊ „UÙ, ∆UË∑§ flÒ‚Ê „UË ∑§„UŸ∑§Ê ŸÊ◊
““ÿÕÊÕ¸ ÷Ê·áÊ”” „ÒU–
366 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
(ÃØ) ∞fl = fl„UË Ã¬— = ì
flÊæ˜U ◊ÿ◊˜ = flÊáÊË‚ê’ãœË ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[◊ÊŸÁ‚∑§ ì∑§ ‹ˇÊáÊ–]
◊Ÿ—¬˝‚ÊŒ— ‚ÊÒêÿàfl¢ ◊ÊÒŸ◊Êà◊ÁflÁŸª˝„U—–
÷Êfl‚¢‡ÊÈÁhÁ⁄UàÿÃûʬÊ ◊ÊŸ‚◊ÈëÿÃH 16H
◊Ÿ—¬˝‚ÊŒ—, ‚ıêÿàfl◊˜ , ◊ıŸ◊˜ , •Êà◊ÁflÁŸª˝„U—,
÷Êfl‚¢‡ÊÈÁh—, ßÁÃ, ∞ÃØ , ì—, ◊ÊŸ‚◊˜ , ©UëÿÃH 16H
ÃÕÊó
◊Ÿ—¬˝‚ÊŒ— = ◊Ÿ∑§Ë ¬˝‚ãŸÃÊ,
‚ıêÿàfl◊˜ = ‡ÊÊãÃ÷Êfl, ÷Êfl‚¢ ‡ ÊÈ Á h—=
{
•ã×∑§⁄UáÊ∑§
÷ÊflÙ¥∑§Ë ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
¬ÁflòÊÃÊó
◊ıŸ◊˜ {
= ÷ªflÁìÊãß ßÁÃ
∑§⁄UŸ∑§Ê Sfl÷Êfl, ∞ÃØ
= ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
= ÿ„U
◊ÊŸ‚◊˜ = ◊Ÿ‚ê’ãœË
{
•Êà◊ÁflÁŸª˝„U—= ◊Ÿ∑§Ê ÁŸª˝„U ì—
(•ı⁄U) ©UëÿÃ
= ì
= ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[‚ÊÁûfl∑§ ì∑§ ‹ˇÊáÊ–]
üÊhÿÊ ¬⁄UÿÊ Ãåâ ìSÃÁàòÊÁflœ¢ Ÿ⁄ÒU—–
•»§‹Ê∑§Êæ˜U ÁˇÊÁ÷ÿȸQÒ§— ‚ÊÁûfl∑¢§ ¬Á⁄UøˇÊÃH 17H
üÊhÿÊ, ¬⁄UÿÊ, ÃåÃ◊˜ , ì—, ÃØ , ÁòÊÁflœ◊˜ , Ÿ⁄ÒU—,
•»§‹Ê∑§Êæ˜U ÁˇÊÁ÷—, ÿÈQÒ§—, ‚ÊÁûfl∑§◊˜ , ¬Á⁄UøˇÊÃH 17H
¬⁄¢UÃÈ „U •¡È¸Ÿ!ó

{
•»§‹Ê∑§ÊæU˜ ÁˇÊÁ÷—= »§‹∑§Ù Ÿ
øÊ„UŸflÊ‹
Ÿ⁄ÒU—
¬⁄UÿÊ
= ¬ÈL§·Ù¥mÊ⁄UÊ
= ¬⁄U◊
ÿÈQÒ§— = ÿÙªË üÊhÿÊ = üÊhÊ‚
 •äÿÊÿ 17 367
ÃåÃ◊˜ = Á∑§ÿ „ÈU∞ ì— = ì∑§Ù
ÃØ = ©U‚ (¬ÍflÙ¸Q ) ‚ÊÁûfl∑§◊˜ = ‚ÊÁûfl∑§
ÁòÊÁflœ◊˜ = ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬Á⁄UøˇÊÃ = ∑§„UÃ „Ò¥U–
[⁄UÊ¡‚ ì∑§ ‹ˇÊáÊ–]
‚à∑§Ê⁄U◊ÊŸ¬Í¡ÊÕZ ìÊ Œê÷Ÿ øÒfl ÿÃÔ˜–
Á∑˝§ÿÃ ÃÁŒ„U ¬˝ÊQ¢§ ⁄UÊ¡‚¢ ø‹◊œ˝Èfl◊Ô˜H 18H
‚à∑§Ê⁄U◊ÊŸ¬Í¡ÊÕ¸◊˜ , ì—, Œê÷Ÿ, ø, ∞fl, ÿØ,
Á∑˝§ÿÃ, ÃØ , ß„U, ¬˝ÙQ§◊˜ , ⁄UÊ¡‚◊˜ , ø‹◊˜ , •œ˝Èfl◊˜H 18H
ÿØ = ¡Ù Á∑˝§ÿÃ = Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
ì— = ì ÃØ = fl„U
‚à∑§Ê⁄U◊ÊŸ¬Í¡ÊÕ¸◊=
˜{ ‚à∑§Ê⁄U, ◊ÊŸ •ı⁄U •œ˝Èfl◊˜ = •ÁŸÁ‡øÃ* (∞fl¢)
¬Í¡Ê∑§ Á‹ÿ (ÃÕÊ) ø‹◊˜ {
= ˇÊÁáÊ∑§ »§‹flÊ‹Ê
{
ø, ∞fl = •ãÿ Á∑§‚Ë SflÊÕ¸∑§
Á‹ÿ ÷Ë Sfl÷Êfl‚ ß„U
ì
= ÿ„UÊ°
(flÊ) = ÿÊ ⁄UÊ¡‚◊˜ = ⁄UÊ¡‚
Œê÷Ÿ = ¬Êπá«U‚ ¬˝ÙÄÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[ÃÊ◊‚ ì∑§ ‹ˇÊáÊ–]
◊Í…Uª˝Ê„UáÊÊà◊ŸÊ ÿà¬Ë«UÿÊ Á∑˝§ÿÃ ì—–
¬⁄USÿÊà‚ÊŒŸÊÕZ flÊ ÃûÊÊ◊‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H 19H
◊Í…ª˝Ê„UáÊ, •Êà◊Ÿ—, ÿØ , ¬Ë«UÿÊ, Á∑˝§ÿÃ, ì—,
¬⁄USÿ, ©Uà‚ÊŒŸÊÕ¸◊˜ , flÊ, ÃØ , ÃÊ◊‚◊˜ , ©UŒÊNUÃ◊˜H 19H
•ı⁄Uó
ÿØ
ì—
= ¡Ù
= ì
•Êà◊Ÿ— {
= ◊Ÿ, flÊáÊË •ı⁄U
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë
◊Í…Uª˝Ê„UáÊ = ◊Í…UÃʬÍfl∑¸ § „U∆U‚, ¬Ë«UÿÊ = ¬Ë«∏UÊ∑§ ‚Á„UÃ
* ““•ÁŸÁ‡øà »§‹flÊ‹Ê”” ©U‚∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥ Á∑§ Á¡‚∑§Ê »§‹ „UÙŸ •ı⁄U Ÿ „UÙŸ◊¥
‡Ê¢∑§ÔUÊ „UÙ–
368 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ

flÊ = •ÕflÊ Á∑˝§ÿÃ = Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó

¬⁄USÿ = ŒÍ‚⁄U∑§Ê ÃØ = fl„U ì
ÃÊ◊‚◊˜ = ÃÊ◊‚
Á‹ÿ {
©Uà‚ÊŒŸÊÕ¸◊˜ = •ÁŸc≈UUÔ ∑§⁄UŸ∑§ ©UŒÊNUÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[‚ÊÁûfl∑§ ŒÊŸ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ŒÊÃ√ÿÁ◊Áà ÿgÊŸ¢ ŒËÿÃ˘ŸÈ¬∑§ÊÁ⁄UáÊ–
Œ‡Ê ∑§Ê‹ ø ¬ÊòÊ ø ÃgÊŸ¢ ‚ÊÁûfl∑¢§ S◊ÎÃ◊Ô˜H 20H
ŒÊÃ√ÿ◊˜ , ßÁÃ, ÿØ , ŒÊŸ◊˜ , ŒËÿÃ, •ŸÈ¬∑§ÊÁ⁄UáÊ,
Œ‡Ê, ∑§Ê‹, ø, ¬ÊòÊ, ø, ÃØ , ŒÊŸ◊˜ , ‚ÊÁûfl∑§◊˜ , S◊ÎÃ◊˜H 20H
ŒÊÃ√ÿ◊˜ {
= ŒÊŸ ŒŸÊ „UË
∑§Ã¸√ÿ „ÒUó
ø
¬ÊòÊ
= •ı⁄U
= ¬ÊòÊ∑§3 ¬˝Êåà „UÙŸ¬⁄U

ßÁà = ∞‚ ÷Êfl‚ {

•ŸÈ¬∑§ÊÁ⁄UáÊ= ©U¬∑§Ê⁄U Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹∑§ ¬˝ÁÃ
ÿØ = ¡Ù ŒËÿÃ = ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
ŒÊŸ◊˜ = ŒÊŸ ÃØ = fl„U
Œ‡Ê = Œ‡Ê1 ŒÊŸ◊˜ = ŒÊŸ
ø = ÃÕÊ ‚ÊÁûfl∑§◊˜ = ‚ÊÁûfl∑§
∑§Ê‹ = ∑§Ê‹2 S◊ÎÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[⁄UÊ¡‚ ŒÊŸ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿûÊÈ ¬˝àÿȬ∑§Ê⁄UÊÕZ »§‹◊ÈÁg‡ÿ flÊ ¬ÈŸ—–
ŒËÿÃ ø ¬Á⁄UÁÄ‹c≈UÔ¢U ÃgÊŸ¢ ⁄UÊ¡‚¢ S◊ÎÃ◊Ô˜H 21H
1,2-Á¡‚ Œ‡Ê-∑§Ê‹◊¥ Á¡‚ flSÃÈ∑§Ê •÷Êfl „UÙ fl„UË ““Œ‡Ê-∑§Ê‹”” ©U‚ flSÃÈmÊ⁄UÊ
¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÿÙÇÿ ‚◊¤ÊÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
3-÷Íπ, •ŸÊÕ, ŒÈ—πË, ⁄UÙªË •ı⁄U •‚◊Õ¸ ÃÕÊ Á÷ˇÊÈ∑§ •ÊÁŒ ÃÙ •ãŸ, flSòÊ
•ı⁄U •Ù·Áœ ∞fl¢ Á¡‚ flSÃÈ∑§Ê Á¡‚∑§ ¬Ê‚ •÷Êfl „UÙ, ©U‚ flSÃÈmÊ⁄UÊ ‚flÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
ÿÙÇÿ ¬ÊòÊ ‚◊¤Ê ¡ÊÃ „Ò¥U •ı⁄U üÊc∆U •Êø⁄UáÊÙ¢flÊ‹ ÁflmÊŸ˜ ’˝ÊrÊÔáÊ¡Ÿ œŸÊÁŒ ‚’
¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬ŒÊÕÙZmÊ⁄UÊ ‚flÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ““ÿÙÇÿ ¬ÊòÊ”” ‚◊¤Ê ¡ÊÃ „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 17 369
ÿØ , ÃÈ , ¬˝àÿȬ∑§Ê⁄UÊÕ¸◊˜ , »§‹◊˜ , ©UÁg‡ÿ, flÊ, ¬ÈŸ—,
ŒËÿÃ, ø, ¬Á⁄UÁÄ‹c≈UÔU◊˜ , ÃØ , ŒÊŸ◊˜ , ⁄UÊ¡‚◊˜ , S◊ÎÃ◊˜H 21H
ÃÈ =Á∑¢§ÃÈ ©UÁg‡ÿ = ŒÎÁc≈UUÔ ◊¥ ⁄Uπ∑§⁄3
ÿØ =¡Ù (ŒÊŸ) ¬ÈŸ— = Á»§⁄U
¬Á⁄UÁÄ‹c≈UUÔ ◊˜ =Ä‹‡Ê¬Ífl¸∑§1
ø =ÃÕÊ ŒËÿÃ = ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
{
¬˝àÿȬ∑§Ê⁄UÊÕ¸◊˜= ¬˝àÿȬ∑§Ê⁄U∑2§
¬˝ÿÙ¡Ÿ‚
ÃØ
ŒÊŸ◊˜
=
=
fl„U
ŒÊŸ
flÊ = •ÕflÊ ⁄UÊ¡‚◊˜ = ⁄UÊ¡‚
»§‹◊˜ = »§‹∑§Ù S◊ÎÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[ÃÊ◊‚ ŒÊŸ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•Œ‡Ê∑§Ê‹ ÿgÊŸ◊¬ÊòÊèÿ‡ø ŒËÿÃ–
•‚à∑ΧÃ◊flôÊÊâ ÃûÊÊ◊‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H 22H
•Œ‡Ê∑§Ê‹, ÿØ, ŒÊŸ◊˜ , •¬ÊòÊèÿ—, ø, ŒËÿÃ,
•‚à∑ΧÃ◊˜ , •flôÊÊÃ◊˜ , ÃØ , ÃÊ◊‚◊˜ , ©UŒÊNUÃ◊˜H 22H
ÿØ = ¡Ù ø = •ı⁄U
ŒÊŸ◊˜ = ŒÊŸ •¬ÊòÊèÿ— = ∑ȧ¬ÊòÊ∑§ ¬˝ÁÃ4
•‚à∑ΧÃ◊˜ = Á’ŸÊ ‚à∑§Ê⁄U∑§ ŒËÿÃ = ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
(flÊ) = •ÕflÊ ÃØ = fl„U ŒÊŸ
•flôÊÊÃ◊˜ = ÁÃ⁄US∑§Ê⁄U¬Ífl¸∑§ ÃÊ◊‚◊˜ = ÃÊ◊‚
•Œ‡Ê∑§Ê‹ = •ÿÙÇÿ Œ‡Ê-∑§Ê‹◊¥ ©UŒÊNUÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
1-¡Ò‚ ¬˝Êÿ— flø◊ÊŸ ‚◊ÿ∑§ ø¢Œ-Áø_ÔU •ÊÁŒ◊¥ œŸ ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
2-•ÕʸØ ŒÊŸ∑§ ’Œ‹◊¥ •¬ŸÊ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ∑§Êÿ¸ Á‚h ∑§⁄UŸ∑§Ë •Ê‡ÊÊ‚–
3-•ÕʸØ ◊ÊŸ, ’«∏UÊ߸U, ¬˝ÁÃc∆UÔUÊ •ı⁄U SflªÊ¸ÁŒ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ •ÕflÊ ⁄UÙªÊÁŒ∑§Ë
ÁŸflÎÁûÊ∑§ Á‹ÿ–
4-•ÕʸØ ◊l-◊Ê¢‚ÊÁŒ •÷ˇÿ flSÃÈ•Ù¥∑§ πÊŸflÊ‹Ù¥ ∞fl¢ øÙ⁄UË-¡Ê⁄UË •ÊÁŒ ŸËø
∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§ Á‹ÿ–
370 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[˙ Ãà‚Ø∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
˙ Ãà‚ÁŒÁà ÁŸŒ¸‡ÊÊ ’˝rÊÔáÊÁSòÊÁflœ— S◊Î×–
’˝ÊrÊÔáÊÊSÃŸ flŒÊ‡ø ÿôÊʇø ÁflÁ„UÃÊ— ¬È⁄UÊH 23H
˙, ÃØ , ‚Ø , ßÁÃ, ÁŸŒ¸‡Ê—, ’˝rÊÔáÊ—, ÁòÊÁflœ—, S◊Î×,
’˝ÊrÊÔáÊÊ—, ÃŸ, flŒÊ—, ø, ÿôÊÊ—, ø, ÁflÁ„UÃÊ—, ¬È⁄UÊH 23H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó
˙ = ˙, ÃŸ = ©U‚Ë‚
ÃØ
‚Ø
=
=
ÃØ ,
‚Øó
¬È⁄UÊ ={‚ÎÁc≈UUÔ ∑§
•ÊÁŒ∑§Ê‹◊¥
ßÁà = ∞‚ (ÿ„U) ’˝ÊrÊÔáÊÊ— = ’˝ÊrÊÔáÊ
ÁòÊÁflœ— = ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ø = •ı⁄U
’˝rÊÔáÊ— {
= ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
’˝rÊÔ∑§Ê
flŒÊ—
ø
= flŒ
= ÃÕÊ
ÁŸŒ¸‡Ê— = ŸÊ◊ ÿôÊÊ— = ÿôÊÊÁŒ
S◊Î× = ∑§„UÊ „ÒU; ÁflÁ„UÃÊ— = ⁄Uø ªÿ–
[˙∑§Ê⁄U∑§ ¬˝ÿÙª∑§Ë √ÿÊÅÿÊ–]
ÃS◊ÊŒÊÁ◊àÿÈŒÊNUàÿ ÿôʌʟì—Á∑˝§ÿÊ—–
¬˝fløãÃ ÁflœÊŸÊQ§Ê— ‚Ãâ ’˝rÊÔflÊÁŒŸÊ◊Ô˜H 24H
ÃS◊ÊØ , •Ù◊˜ , ßÁÃ, ©UŒÊNUàÿ, ÿôʌʟì—Á∑˝§ÿÊ—,
¬˝fløãÃ, ÁflœÊŸÙQ§Ê—, ‚ÃÃ◊˜ , ’˝rÊÔflÊÁŒŸÊ◊˜H 24H
ÃS◊ÊØ = ß‚Á‹ÿ ‚ÃÃ◊˜ = ‚ŒÊ

{flŒ◊ãòÊÙ¥∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ
’˝rÊÔflÊÁŒŸÊ◊˜ = ∑§⁄UŸflÊ‹ üÊc∆U
¬ÈL§·Ù¥∑§Ë
•Ù◊˜
ßÁÃ
= “˙”
{
= ß‚ (¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
ŸÊ◊∑§Ù)
ÁflœÊŸÙÄÃÊ— = ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ÁŸÿà ©UŒÊNUàÿ {
= ©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§
ÿôʌʟì—Á∑˝§ÿÊ—= {
ÿôÊ, ŒÊŸ •ı⁄U
ìM§¬ Á∑˝§ÿÊ∞° ¬˝fløãÃ
(„UË)
= •Ê⁄Uê÷ „UÙÃË „Ò¥U–
 •äÿÊÿ 17 371
[ÃØ ‡ÊéŒ∑§ ¬˝ÿÙª∑§Ë √ÿÊÅÿÊ–]
ÃÁŒàÿŸÁ÷‚ãœÊÿ »§‹¢ ÿôÊì—Á∑˝§ÿÊ—–
ŒÊŸÁ∑˝§ÿʇø ÁflÁflœÊ— Á∑˝§ÿãÃ ◊ÊˇÊ∑§ÊæŨÁˇÊÁ÷—H 25H
ÃØ , ßÁÃ, •ŸÁ÷‚ãœÊÿ, »§‹◊˜ , ÿôÊì—Á∑˝§ÿÊ—,
ŒÊŸÁ∑˝§ÿÊ—, ø, ÁflÁflœÊ—, Á∑˝§ÿãÃ, ◊ÙˇÊ∑§Êæ˜UÁˇÊÁ÷—H 25H
•ı⁄Uó

{ {
ÿôÊì—Á∑˝§ÿÊ—= ÿôÊ, ìM§¬
ÃØ •ÕʸØ “ÃØ”
ÃØ = ŸÊ◊‚ ∑§„U ¡ÊŸflÊ‹ Á∑˝§ÿÊ∞°
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê „UË ÿ„U ø = ÃÕÊ
‚’ „ÒU, ŒÊŸÁ∑˝§ÿÊ— = ŒÊŸM§¬ Á∑˝§ÿÊ∞°
ßÁÃ
»§‹◊˜
=
=
•ŸÁ÷‚ãœÊÿ =
ÁflÁflœÊ— =
ß‚ (÷Êfl‚)
»§‹∑§Ù
Ÿ øÊ„U∑§⁄U
ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë Á∑˝§ÿãÃ
{ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ë
◊ÙˇÊ∑§ÊæU˜ ÁˇÊÁ÷—= ßë¿UÊflÊ‹
¬ÈL§·Ù¥mÊ⁄UÊ
= ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò¥U–
[‚Ø ‡ÊéŒ∑§ ¬˝ÿÙª∑§Ë √ÿÊÅÿÊ–]
‚jÊfl ‚ÊœÈ÷Êfl ø ‚ÁŒàÿÃà¬˝ÿÈÖÿÃ–
¬˝‡ÊSÃ ∑§◊¸ÁáÊ ÃÕÊ ‚ë¿U錗 ¬ÊÕ¸ ÿÈÖÿÃH 26H
‚jÊfl, ‚ÊœÈ÷Êfl, ø, ‚Ø , ßÁÃ, ∞ÃØ , ¬˝ÿÈÖÿÃ,
¬˝‡ÊSÃ, ∑§◊¸ÁáÊ, ÃÕÊ, ‚Ø , ‡Ê錗, ¬ÊÕ¸, ÿÈÖÿÃH 26H
•ı⁄Uó
‚Ø = “‚Ø”ó ‚ÊœÈ÷Êfl = üÊc∆UUÔ ÷Êfl◊¥
ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÿÖÈ ÿÃ {
= ¬˝ÿÙª Á∑§ÿÊ
∞ÃØ {
= ÿ„U
(¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ◊) ÃÕÊ
¡ÊÃÊ „ÒU
= ÃÕÊ
‚jÊfl = ‚àÿ÷Êfl◊¥ ¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸!
ø = •ı⁄U ¬˝‡ÊSÃ = ©UûÊ◊
372 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
∑§◊¸ÁáÊ = ∑§◊¸◊¥ (÷Ë) ‡Ê錗 = ‡ÊéŒ∑§Ê
‚Ø = “‚Ø” ÿÈÖÿÃ = ¬˝ÿÙª Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ÿôÊ ìÁ‚ ŒÊŸ ø ÁSÕÁ× ‚ÁŒÁà øÊëÿÃ–
∑§◊¸ øÒfl ÃŒÕ˸ÿ¢ ‚ÁŒàÿflÊÁ÷œËÿÃH 27H
ÿôÊ, ìÁ‚, ŒÊŸ, ø, ÁSÕÁ×, ‚Ø, ßÁÃ, ø, ©UëÿÃ,
∑§◊¸, ø, ∞fl, ÃŒÕ˸ÿ◊˜ , ‚Ø , ßÁÃ, ∞fl, •Á÷œËÿÃH 27H
ø = ÃÕÊ ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
ÿôÊ = ÿôÊ, ©UëÿÃ = ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU
ìÁ‚ = ì ø = •ı⁄U
ø
ŒÊŸ
=
=
•ı⁄U
ŒÊŸ◊¥ {
ÃŒÕ˸ÿ◊˜ = ©U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
Á‹ÿ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê
(ÿÊ) = ¡Ù ∑§◊¸ = ∑§◊¸
ÁSÕÁ× = ÁSÕÁà „ÒU, ∞fl = ÁŸ‡øÿ¬Ífl¸∑§
(‚Ê) = fl„U ‚Ø = ‚Øó
∞fl = ÷Ë ßÁà = ∞‚
‚Ø = “‚Ø” •Á÷œËÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[•üÊhÊ‚ Á∑§ÿ „ÈU∞ ÿôÊÊÁŒ ∑§◊ÙZ∑§Ù ß‚ ‹Ù∑§ •ı⁄U ¬⁄U‹Ù∑§◊¥
ÁŸc»§‹ •ı⁄U •‚Ø ’Ëʟʖ]
•üÊhÿÊ „ÈUâ ŒûÊ¢ ìSÃåâ ∑Χâ ø ÿÃÔ˜–
•‚ÁŒàÿÈëÿÃ ¬ÊÕ¸ Ÿ ø Ãà¬˝àÿ ŸÊ ß„UH 28H
•üÊhÿÊ, „ÈUÃ◊˜ , ŒûÊ◊˜ , ì—, ÃåÃ◊˜ , ∑ΧÃ◊˜ , ø, ÿØ,
•‚Ø , ßÁÃ, ©UëÿÃ, ¬ÊÕ¸, Ÿ, ø, ÃØ , ¬˝àÿ, ŸÙ, ß„UH 28H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸ = „U •¡È¸Ÿ! „ÈUÃ◊˜ = „UflŸ,
{
•üÊhÿÊ = Á’ŸÊ üÊhÊ∑§
Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê
ŒûÊ◊˜ {
= ÁŒÿÊ „ÈU•Ê ŒÊŸ
(∞fl¢)
 •äÿÊÿ 17 373
ÃåÃ◊˜
ì—
=
=
Ã¬Ê „ÈU•Ê
ì
©UëÿÃ {
= ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU;
(ß‚Á‹ÿ)
ø = •ı⁄U ÃØ = fl„U
ÿØ = ¡Ù (∑ȧ¿U ÷Ë) ŸÙ = Ÿ (ÃÙ)
∑ΧÃ◊˜ = { Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ‡ÊÈ÷
∑§◊¸ „ÒUó
ß„U {
= ß‚ ‹Ù∑§◊¥
(‹Ê÷ŒÊÿ∑§ „ÒU),
(ÃØ) = fl„U ‚◊Sà ø = •ı⁄U
•‚Ø = “•‚Ø”ó Ÿ = Ÿ
ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝à ÿ = ◊⁄UŸ∑§ ’ÊŒ „UË–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ üÊhÊòÊÿÁfl÷ʪÿÙªÙ
ŸÊ◊ ‚åÃŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 17H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—

•ÕÊc≈UUÔÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
¬˝œÊŸ-Áfl·ÿó1 ‚ 12 Ã∑§ àÿʪ∑§Ê Áfl·ÿ,
(13ó18) ∑§◊ÙZ∑§ „UÙŸ◊¥ ‚Ê¢ÅÿÁ‚hÊãÃ∑§Ê ∑§ÕŸ,
(19ó40) ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ôÊÊŸ, ∑§◊¸, ∑§Ãʸ, ’ÈÁh,
œÎÁà •ı⁄U ‚Èπ∑§ ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§ ÷Œ, (41ó48) »§‹‚Á„UÃ
fláʸ-œ◊¸∑§Ê Áfl·ÿ, (49ó55) ôÊÊŸÁŸc∆UÔUÊ∑§Ê Áfl·ÿ,
(56ó66) ÷ÁQ§‚Á„Uà ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª∑§Ê Áfl·ÿ,
(67ó78) üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ–
[‚¢ãÿÊ‚ •ı⁄U àÿʪ∑§Ê Ãûfl ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ •¡È¸Ÿ∑§Ë ßë¿UÊ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
‚ããÿÊ‚Sÿ ◊„UÊ’Ê„UÊ ÃûflÁ◊ë¿UÊÁ◊ flÁŒÃÈ◊Ô˜–
àÿʪSÿ ø NU·Ë∑§‡Ê ¬ÎÕÄ∑§Á‡ÊÁŸ·ÍŒŸH 1H
‚ããÿÊ‚Sÿ, ◊„UÊ’Ê„UÙ, Ãûfl◊˜Ô , ßë¿UÊÁ◊, flÁŒÃÈ◊˜,
àÿʪSÿ, ø, NU·Ë∑§‡Ê, ¬ÎÕ∑˜§Ô, ∑§Á‡ÊÁŸ·ÍŒŸH 1H
ß‚∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô •¡È¸Ÿ ’Ù‹ó
◊„UÊ’Ê„UÙ = „U ◊„UÊ’Ê„UÙ! àÿʪSÿ = àÿʪ∑§
NU·Ë∑§‡Ê = „U •ãÃÿʸÁ◊Ÿ˜! Ãûfl◊˜ = Ãûfl∑§Ù
∑§Á‡ÊÁŸ·ÍŒŸ= „U flÊ‚ÈŒfl! (◊Ò¥) ¬ÎÕ∑˜§ = ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§
‚ããÿÊ‚Sÿ = ‚¢ãÿÊ‚ flÁŒÃÈ◊˜ = ¡ÊŸŸÊ
ø = •ı⁄U ßë¿UÊÁ◊ = øÊ„UÃÊ „Í°U–
[àÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ŒÍ‚⁄U øÊ⁄U Á‚hÊãÃÙ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–]
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
∑§ÊêÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸áÊÊ¢ ãÿÊ‚¢ ‚ããÿÊ‚¢ ∑§flÿÊ ÁflŒÈ—–
‚fl¸∑§◊¸»§‹àÿʪ¢ ¬˝Ê„ÈUSàÿʪ¢ ÁfløˇÊáÊÊ—H 2H
 •äÿÊÿ 18 375
∑§ÊêÿÊŸÊ◊˜ , ∑§◊¸áÊÊ◊˜ , ãÿÊ‚◊˜, ‚ããÿÊ‚◊˜, ∑§flÿ—, ÁflŒÈ—,
‚fl¸∑§◊¸»§‹àÿʪ◊˜ , ¬˝Ê„ÈU—, àÿʪ◊˜, ÁfløˇÊáÊÊ—H 2H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹, „U •¡È¸Ÿ! Á∑§ÃŸ „UËó
∑§flÿ— = ¬Áá«U០(ÃÙ) (ÃÕÊ ŒÍ‚⁄U)
∑§ÊêÿÊŸÊ◊˜ = ∑§Êêÿ1 ÁfløˇÊáÊÊ— = ÁfløÊ⁄U∑§È ‡Ê‹ ¬ÈL§·
∑§◊¸áÊÊ◊˜
ãÿÊ‚◊˜
=
=
∑§◊ÙZ∑§
àÿʪ∑§Ù
‚fl¸∑§◊¸»§‹àÿʪ◊˜= {
‚’ ∑§◊ÙZ∑§
»§‹∑§ àÿʪ∑§Ù2
‚ããÿÊ‚◊˜ = ‚¢ãÿÊ‚ àÿʪ◊˜ = àÿʪ
ÁflŒÈ— = ‚◊¤ÊÃ „ÒU¢ ¬˝Ê„ÈU— = ∑§„UÃ „Ò¥U–
àÿÊÖÿ¢ ŒÊ·flÁŒàÿ∑§ ∑§◊¸ ¬˝Ê„ÈU◊¸ŸËÁ·áÊ—–
ÿôʌʟì—∑§◊¸ Ÿ àÿÊÖÿÁ◊Áà øʬ⁄UH 3H
àÿÊÖÿ◊˜, ŒÙ·flØ, ßÁÃ, ∞∑§, ∑§◊¸, ¬˝Ê„ÈU—, ◊ŸËÁ·áÊ—,
ÿôʌʟì—∑§◊¸, Ÿ, àÿÊÖÿ◊˜ , ßÁÃ, ø, •¬⁄UH 3H
ÃÕÊó
∞∑§ =
∑§ß¸U ∞∑§ ø = •ı⁄U
◊ŸËÁ·áÊ— =
ÁflmÊŸ˜ •¬⁄U = ŒÍ‚⁄U ÁflmÊŸ˜
ßÁà =
∞‚Ê ßÁà = ÿ„U
¬˝Ê„ÈU— =
∑§„UÃ „Ò¥U (Á∑§) (•Ê„ÈU—) = ∑§„UÃ „Ò¥U (Á∑§)
∑§◊¸ =
∑§◊¸◊ÊòÊ
ŒÙ·flØ {
= ŒÙ·ÿÈÄà „Ò¥U,
(ß‚Á‹ÿ)
ÿôʌʟì—∑§◊¸ = { ÿôÊ, ŒÊŸ •ı⁄U
ìM§¬ ∑§◊¸
àÿÊÖÿ◊˜ = àÿʪŸ∑§ ÿÙÇÿ „ÒU¥ Ÿ, àÿÊÖÿ◊˜ = àÿʪŸÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU¥–
1-SòÊË, ¬ÈòÊ •ı⁄U œŸ •ÊÁŒ Á¬˝ÿ flSÃÈ•Ù¥∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ÃÕÊ ‚¢∑§ÔU≈UÊÁŒ ⁄UÙª∑§Ë
ÁŸflÎÁûÊ∑§ Á‹ÿ ¡Ù ÿôÊ, ŒÊŸ, ì •ı⁄U ©U¬Ê‚ŸÊ •ÊÁŒ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊
““∑§Êêÿ∑§◊¸”” „ÒU–
2-߸U‡fl⁄U∑§Ë ÷ÁÄÃ, ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ, ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ •ÊÁŒ ªÈL§¡ŸÙ¥∑§Ë ‚flÊ, ÿôÊ,
ŒÊŸ •ı⁄U ì ÃÕÊ fláÊʸüÊ◊ÊŸÈ‚Ê⁄U •Ê¡ËÁfl∑§ÊmÊ⁄UÊ ªÎ„USÕ∑§Ê ÁŸflʸ„U ∞fl¢ ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË
πÊŸ-¬ÊŸ ßàÿÊÁŒ∑§ Á¡ÃŸ ∑§Ã¸√ÿ ∑§◊¸ „Ò¥U, ©UŸ ‚’◊¥ ß‚ ‹Ù∑§ •ı⁄U ¬⁄U‹Ù∑§∑§Ë
‚ê¬Íáʸ ∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥∑§ àÿʪ∑§Ê ŸÊ◊ ““‚’ ∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ê àÿʪ”” „ÒU–
376 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[àÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¬ŸÊ ÁŸ‡øÿ ∑§„UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÁŸ‡øÿ¢ oÎáÊÈ ◊ ÃòÊ àÿʪ ÷⁄UÂûÊ◊–
àÿʪÊ Á„U ¬ÈL§·√ÿÊÉÊ˝ ÁòÊÁflœ— ‚ê¬˝∑§ËÁø×H 4H
ÁŸ‡øÿ◊˜ , oÎáÊÈ , ◊, ÃòÊ, àÿʪ, ÷⁄UÂûÊ◊,
àÿʪ—, Á„U, ¬ÈL§·√ÿÊÉÊ˝, ÁòÊÁflœ—, ‚ê¬˝∑§ËÌÃ×H 4H
¬⁄¢UÃÈó
¬ÈL§·√ÿÊÉÊ˝ = „U ¬ÈL§·üÊc∆UÔU ÁŸ‡øÿ◊˜ = ÁŸ‡øÿ
÷⁄UÂûÊ◊ = •¡È¸Ÿ! oÎáÊÈ = ‚ÈŸ–

ÃòÊ
{
‚¢ãÿÊ‚ •ı⁄U
= àÿʪóߟ
ŒÙŸÙ¥◊¥‚ ¬„‹
Á„U

àÿʪ—
= ÄÿÙ¥Á∑§

{
àÿʪ (‚ÊÁûfl∑§,
= ⁄UÊ¡‚ •ı⁄U
àÿʪ
(ÃÍ){
= àÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ ÃÊ◊‚-÷Œ‚)
ÁòÊÁflœ— = ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê
◊ = ◊⁄UÊ ‚ê¬˝∑§ËÁø×= ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[ÿôÊ, ŒÊŸ •ı⁄U ìM§¬ ∑§◊ÙZ∑§ àÿʪ∑§Ê ÁŸ·œ–]
ÿôʌʟì—∑§◊¸ Ÿ àÿÊÖÿ¢ ∑§Êÿ¸◊fl ÃÃÔ˜–
ÿôÊÊ ŒÊŸ¢ ì‡øÒfl ¬ÊflŸÊÁŸ ◊ŸËÁ·áÊÊ◊Ô˜H 5H
ÿôʌʟì—∑§◊¸, Ÿ, àÿÊÖÿ◊˜ , ∑§Êÿ¸◊˜ , ∞fl, ÃØ,
ÿôÊ—, ŒÊŸ◊˜ , ì—, ø, ∞fl, ¬ÊflŸÊÁŸ, ◊ŸËÁ·áÊÊ◊˜H 5H
ÃÕÊó
{ ÿôÊ,
ÿôʌʟì—∑§◊¸ =
ŒÊŸ •ı⁄U ÿôÊ—
ìM§¬ ∑§◊¸ ŒÊŸ◊˜
=
=
ÿôÊ,
ŒÊŸ
Ÿ, àÿÊÖÿ◊˜ = { àÿʪ ∑§⁄UŸ∑ § ÿÙÇÿ ø = •ı⁄U
Ÿ„UË¥ „ÒU, (’ÁÀ∑§) ì— = ìó(ÿ ÃËŸÙ¥)
ÃØ = fl„U (ÃÙ) ∞fl = „UË (∑§◊¸)
∞fl = •fl‡ÿ ◊ŸËÁ·áÊÊ◊˜ = ’ÈÁh◊ÊŸ˜* ¬ÈL§·Ù¥∑§Ù
∑§Êÿ¸◊˜ = ∑§Ã¸√ÿ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ ¬ÊflŸÊÁŸ = ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U–
* fl„U ◊ŸÈcÿ ““’ÈÁh◊ÊŸ˜”” „ÒU ¡Ù »§‹ •ı⁄U •Ê‚ÁÄÃ∑§Ù àÿʪ∑§⁄U ∑§fl‹ ÷ªflŒÕ¸
∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 377
[àÿʪ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¬ŸÊ ÁŸÁ‡øà ◊à ’Ëʟʖ]
∞ÃÊãÿÁ¬ ÃÈ ∑§◊ʸÁáÊ ‚XÔU¢ àÿÄàflÊ »§‹ÊÁŸ ø–
∑§Ã¸√ÿÊŸËÁà ◊ ¬ÊÕ¸ ÁŸÁ‡øâ ◊Ã◊ÈûÊ◊◊Ô˜H 6H
∞ÃÊÁŸ, •Á¬, ÃÈ , ∑§◊ʸÁáÊ, ‚XÔU◊˜ , àÿÄàflÊ, »§‹ÊÁŸ, ø,
∑§Ã¸√ÿÊÁŸ, ßÁÃ, ◊, ¬ÊÕ¸, ÁŸÁ‡øÃ◊˜ , ◊Ã◊˜ , ©UûÊ◊◊˜H 6H
ß‚Á‹ÿó
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! »§‹ÊÁŸ = »§‹Ù¥∑§Ê
∞ÃÊÁŸ {
= ߟ ÿôÊ, ŒÊŸ •ı⁄U
ìM§¬ ∑§◊ÙZ∑§Ù
àÿÄàflÊ = {
àÿʪ ∑§⁄U∑§
(•fl‡ÿ)
ÃÈ = ÃÕÊ
(•ãÿÊÁŸ) = •ı⁄U ∑§Ã¸√ÿÊÁŸ = ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ;
•Á¬ = ÷Ë ßÁà = ÿ„U
{
∑§◊ʸÁáÊ = ‚ê¬Íáʸ
∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÙZ∑§Ù
◊
ÁŸÁ‡øÃ◊˜
=
=
◊⁄UÊ
ÁŸ‡øÿ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê
‚XÔU◊˜ = •Ê‚ÁÄà ©UûÊ◊◊˜ = ©UûÊ◊
ø = •ı⁄U ◊Ã◊˜ = ◊à „ÒU–
[ÃÊ◊‚ àÿʪ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÁŸÿÃSÿ ÃÈ ‚ããÿÊ‚— ∑§◊¸áÊÊ ŸÊ¬¬lÃ–
◊Ê„UÊûÊSÿ ¬Á⁄UàÿʪSÃÊ◊‚— ¬Á⁄U∑§ËÁø×H 7H
ÁŸÿÃSÿ, ÃÈ , ‚ããÿÊ‚—, ∑§◊¸áÊ—, Ÿ, ©U¬¬lÃ,
◊Ù„UÊØ , ÃSÿ, ¬Á⁄Uàÿʪ—, ÃÊ◊‚—, ¬Á⁄U∑§ËÌÃ×H 7H
ÁŸÁ·h •ÊÒ⁄U ∑§Êêÿ-∑§◊ÊZ∑§Ê ÃÊ SflM§¬‚ àÿʪ ∑§⁄UŸÊ ©UÁøà „UË „ÒUó
ÃÈ
ÁŸÿÃSÿ
=
=
¬⁄¢UÃÈ
ÁŸÿÃ* {
Ÿ, ©U¬¬lÃ = ©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU–
(ß‚Á‹ÿ)
∑§◊¸áÊ— = ∑§◊¸∑§Ê ◊Ù„UÊØ = ◊Ù„U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
‚ããÿÊ‚— = SflM§¬‚ àÿʪ ÃSÿ = ©U‚∑§Ê
* ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ù∑§ 48 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ß‚∑§Ê •Õ¸ ŒπŸÊ øÊÁ„ÿ–
378 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
¬Á⁄Uàÿʪ— = àÿʪ ∑§⁄U ŒŸÊ
ÃÊ◊‚— = ÃÊ◊‚ {
¬Á⁄U∑§ËÁø× = àÿʪ ∑§„UÊ
ªÿÊ „ÒU–
[⁄UÊ¡‚ àÿʪ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ŒÈ—πÁ◊àÿfl ÿà∑§◊¸ ∑§ÊÿÄ‹‡Ê÷ÿÊûÿ¡ÃÔ˜–
‚ ∑ΧàflÊ ⁄UÊ¡‚¢ àÿʪ¢ ŸÒfl àÿʪ»§‹¢ ‹÷ÃÔ˜H 8H
ŒÈ—π◊˜, ßÁÃ, ∞fl, ÿØ , ∑§◊¸, ∑§ÊÿÄ‹‡Ê÷ÿÊØ, àÿ¡Ø ,
‚—, ∑ΧàflÊ, ⁄UÊ¡‚◊˜ , àÿʪ◊˜ , Ÿ, ∞fl, àÿʪ»§‹◊˜ , ‹÷ØH 8H
•ı⁄U ÿÁŒ ∑§Ù߸U ◊ŸÈcÿó
ÿØ = ¡Ù (∑ȧ¿U) (∑§Ã¸√ÿ ∑§◊ÙZ∑§Ê)
∑§◊¸ = ∑§◊¸ „ÒU, àÿ¡Ø = àÿʪ ∑§⁄U Œ, (ÃÙ)
(ÃØ) = fl„U ‚’ ‚— = fl„U (∞‚Ê)
ŒÈ—π◊˜ , ∞fl = ŒÈ—πM§¬ „UË „ÒUó ⁄UÊ¡‚◊˜ = ⁄UÊ¡‚
ßÁà {
= ∞‚Ê (‚◊¤Ê∑§⁄U
ÿÁŒ ∑§Ù߸U)
àÿʪ◊˜
∑ΧàflÊ
=
=
àÿʪ
∑§⁄U∑§
àÿʪ»§‹◊˜ = àÿʪ∑§ »§‹∑§Ù
∑§ÊÿÄ‹‡Ê÷ÿÊØ = {Ä‹‡ÊÊ⁄U‡ËÊ∑Á⁄U∑§ §÷ÿ‚ ∞fl
Ÿ, ‹÷Ø
=
=
Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë
Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊ–
[‚ÊÁûfl∑§ àÿʪ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
∑§Êÿ¸Á◊àÿfl ÿà∑§◊¸ ÁŸÿâ Á∑˝§ÿÃ˘¡È¸ŸÔ–
‚XÔ¢U àÿÄàflÊ »§‹¢ øÒfl ‚ àÿʪ— ‚ÊÁûfl∑§Ê ◊×H 9H
∑§Êÿ¸◊˜ , ßÁÃ, ∞fl, ÿØ , ∑§◊¸, ÁŸÿÃ◊˜ , Á∑˝§ÿÃ, •¡¸ÈŸ,
‚XÔU◊˜ , àÿÄàflÊ, »§‹◊˜ , ø, ∞fl, ‚—, àÿʪ—, ‚ÊÁûfl∑§—, ◊×H 9H
•ı⁄Uó
•¡È¸Ÿ = „U •¡È¸Ÿ! ∑§Êÿ¸◊˜ = ∑§⁄UŸÊ ∑§Ã¸√ÿ „ÒUó
ÿØ = ¡Ù ßÁÃ, ∞fl = ß‚Ë ÷Êfl‚
ÁŸÿÃ◊˜ = ‡ÊÊSòÊÁflÁ„Uà ‚XÔU◊˜ = •Ê‚ÁÄÃ
∑§◊¸ = ∑§◊¸ ø = •ı⁄U
 •äÿÊÿ 18 379
»§‹◊˜ = »§‹∑§Ê ‚ÊÁûfl∑§— = ‚ÊÁûfl∑§
àÿÄàflÊ = àÿʪ ∑§⁄U∑§
Á∑˝§ÿÃ = Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUó àÿʪ— = àÿʪ
‚—, ∞fl = fl„UË ◊× = ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU–
[‚ÊÁûfl∑§ àÿʪË∑§ ‹ˇÊáÊÙ¥∑§Ê fláʸŸ–]
Ÿ mc≈˜Ôÿ∑ȧ‡Ê‹¢ ∑§◊¸ ∑ȧ‡Ê‹ ŸÊŸÈ·îÊÃ–
àÿÊªË ‚ûfl‚◊ÊÁflc≈UUÔ Ê ◊œÊflË Á¿U㟂¢‡Êÿ—H 10H
Ÿ, mÁc≈UUÔ , •∑ȧ‡Ê‹◊˜ , ∑§◊¸, ∑ȧ‡Ê‹, Ÿ, •ŸÈ·îÊÃ,
àÿʪË, ‚ûfl‚◊ÊÁflc≈U—ÔU, ◊œÊflË, Á¿U㟂¢‡Êÿ—H 10H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ! ¡Ù ◊ŸÈcÿó
•∑ȧ‡Ê‹◊˜ = •∑ȧ‡Ê‹
∑§◊¸ = ∑§◊¸‚ (ÃÙ) {
‚ûfl‚◊ÊÁflc≈UUÔ — = ‡ÊÈh ‚ûflªÈáÊ‚
ÿÈÄà ¬ÈL§·
{
Ÿ, mÁc≈UÔU = m· Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ
(•ı⁄U) Á¿U㟂¢‡Êÿ— = ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„UÃ,
∑ȧ‡Ê‹ = ∑ȧ‡Ê‹ ∑§◊¸◊¥
{
Ÿ, •ŸÈ·îÊÃ= •Ê‚Äà Ÿ„UË¥
„UÙÃÊó(fl„U)
◊œÊflË
àÿʪË
= ’ÈÁh◊ÊŸ˜ (•ı⁄U)
= ‚ìÊÊ àÿÊªË „ÒU–
Ÿ Á„U Œ„U÷ÎÃÊ ‡ÊÄÿ¢ àÿQÈ¢§ ∑§◊ʸáÿ‡Ê·Ã—–
ÿSÃÈ ∑§◊¸»§‹àÿÊªË ‚ àÿʪËàÿÁ÷œËÿÃH 11H
Ÿ, Á„U, Œ„U÷ÃÎ Ê, ‡ÊÄÿ◊˜ , àÿQȧ◊˜ , ∑§◊ʸÁáÊ, •‡Ê·Ã—,
ÿ—, ÃÈ , ∑§◊¸»§‹àÿʪË, ‚—, àÿʪË, ßÁÃ, •Á÷œËÿÃH 11H
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ Ÿ, ‡ÊÄÿ◊˜ = ‡ÊÄÿ Ÿ„UË¥ „ÒU;
Œ„U÷ÎÃÊ {
= ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË Á∑§‚Ë
÷Ë ◊ŸÈcÿ∑§ mÊ⁄UÊ
(ÃS◊ÊØ) = ß‚Á‹ÿ
ÿ— = ¡Ù
•‡Ê·Ã—
∑§◊ʸÁáÊ
= ‚ê¬ÍáʸÃÊ‚
= ‚’ ∑§◊ÙZ∑§Ê
∑§◊¸»§‹àÿʪË= {
∑§◊¸»§‹∑§Ê
àÿÊªË „ÒU,
àÿQȧ◊˜ = àÿʪ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸÊ ‚—, ÃÈ = fl„UË
380 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
àÿʪË
ßÁÃ
= àÿÊªË „ÒUó
= ÿ„U {
•Á÷œËÿÃ = ∑§„UÊ
¡ÊÃÊ „ÒU–
[àÿÊªË ¬ÈL§·Ù¥∑§ ◊„Uûfl∑§Ê ¬˝ÁìʌŸ–]
•ÁŸc≈UUÔ Á◊c≈U¢ÔU Á◊üÊ¢ ø ÁòÊÁflœ¢ ∑§◊¸áÊ— »§‹◊Ô˜–
÷flàÿàÿÊÁªŸÊ¢ ¬˝àÿ Ÿ ÃÈ ‚ããÿÊÁ‚ŸÊ¢ ÄflÁøÃÔ˜H 12H
•ÁŸc≈UÔU◊˜ , ßc≈UÔU◊˜ , Á◊üÊ◊˜ , ø, ÁòÊÁflœ◊˜ , ∑§◊¸áÊ—, »§‹◊˜,
÷flÁÃ, •àÿÊÁªŸÊ◊˜ , ¬˝àÿ, Ÿ, ÃÈ , ‚ããÿÊÁ‚ŸÊ◊˜ , ÄflÁøØH 12H
ÃÕÊó

{
∑§◊¸»§‹∑§Ê àÿʪ »§‹◊˜
•àÿÊÁªŸÊ◊˜= Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹
◊ŸÈcÿÙ¥∑§
¬˝à ÿ
÷flÁÃ
=
=

=
{
»§‹
◊⁄UŸ∑§ ¬‡øÊØ
(•fl‡ÿ)
„UÙÃÊ „ÒU,
∑§◊¸áÊ— = ∑§◊ÙZ∑§Ê (ÃÙ) ÃÈ = Á∑¢§ÃÈ

{
ßc≈UUÔ ◊˜ = •ë¿UÊ, ∑§◊¸»§‹∑§Ê àÿʪ
•ÁŸc≈UUÔ ◊˜ = ’È⁄UÊ ‚ããÿÊÁ‚ŸÊ◊˜= ∑§⁄U ŒŸflÊ‹
ø = •ı⁄U ◊ŸÈcÿÙ¥∑§
Á◊üÊ◊˜ = Á◊‹Ê „ÈU•Êó (∑§◊ÙZ∑§Ê »§‹)
(ßÁÃ) = ∞‚ ÄflÁøØ = Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë
ÁòÊÁflœ◊˜ = ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê Ÿ = Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ–
[‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÙZ∑§ „UÙŸ◊¥ •Áœc∆UÊŸÊÁŒ ¬¢ø „UÃÈ•Ù¥∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–]
¬ÜøÒÃÊÁŸ ◊„UÊ’Ê„UÊ ∑§Ê⁄UáÊÊÁŸ ÁŸ’Êœ ◊–
‚Êæ˜U Åÿ ∑ΧÃÊãÃ ¬˝ÊQ
 §ÊÁŸ Á‚hÿ ‚fl¸∑§◊¸áÊÊ◊ÔH ˜ 13H
¬Üø, ∞ÃÊÁŸ, ◊„UÊ’Ê„UÙ, ∑§Ê⁄UáÊÊÁŸ, ÁŸ’Ùœ, ◊,
‚Êæ˜U Åÿ, ∑ΧÃÊãÃ, ¬˝ÙQ§ÊÁŸ, Á‚hÿ, ‚fl¸∑§◊¸áÊÊ◊˜H 13H
•ı⁄Uó
◊„UÊ’Ê„UÙ = „U ◊„UÊ’Ê„UÙ! Á‚hÿ = Á‚Áh∑§*
‚fl¸∑§◊¸áÊÊ◊˜= ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÙZ∑§Ë ∞ÃÊÁŸ = ÿ
* •ÕʸØ ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÙZ∑§ Á‚h „UÙŸ◊¥–
 •äÿÊÿ 18 381
¬Üø = ¬Ê°ø ‚Êæ˜UÅÿ = ‚Ê¢Åÿ‡ÊÊSòÊ◊¥
∑§Ê⁄UáÊÊÁŸ = „UÃÈ ¬˝ÊQ§ÊÁŸ = ∑§„U ªÿ „Ò¥U,

{
∑§◊ÙZ∑§Ê •ãÃ
∑ΧÃÊãÃ = ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ ©U¬Êÿ
’ËʟflÊ‹
(ÃÊÁŸ)
◊
ÁŸ’Ùœ
=
=
=
©UŸ∑§Ù (ÃÍ)
◊Ȥʂ
÷‹Ë÷Ê°Áà ¡ÊŸ–
•Áœc∆UUÔ ÊŸ¢ ÃÕÊ ∑§Ãʸ ∑§⁄UáÊ¢ ø ¬ÎÕÁÇflœ◊Ô˜–
ÁflÁflœÊ‡ø ¬ÎÕÄøc≈UUÔ Ê ŒÒfl¢ øÒflÊòÊ ¬Üø◊◊Ô˜H 14H
•Áœc∆UUÔ ÊŸ◊˜ , ÃÕÊ, ∑§Ãʸ, ∑§⁄UáÊ◊˜ , ø, ¬ÎÕÁÇflœ◊˜ ,
ÁflÁflœÊ—, ø, ¬ÎÕ∑˜ , øc≈UÔUÊ—, ŒÒfl◊˜ , ø, ∞fl, •òÊ, ¬Üø◊◊˜H 14H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó

•òÊ {
= ß‚ Áfl·ÿ◊¥ •ÕʸØ
∑§◊ÙZ∑§Ë Á‚Áh◊¥
ø
ÁflÁflœÊ—
=
=
∞fl¢
ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
•Áœc∆UÔUÊŸ◊˜ = •Áœc∆UUÔ ÊŸ1 ¬ÎÕ∑˜§ = •‹ª-•‹ª
ø = •ı⁄U øc≈UÔUÊ— = øc≈UÔUÊ∞° (•ı⁄U)
∑§Ãʸ = ∑§Ãʸ ÃÕÊ = flÒ‚
ø = ÃÕÊ ∞fl = „UË
¬ÎÕÁÇflœ◊˜ = Á÷ãŸ-Á÷㟠¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬Üø◊◊˜ = ¬Ê°øflÊ° „UÃÈ
∑§⁄UáÊ◊˜ = ∑§⁄UáÊ2 ŒÒfl◊˜ = ŒÒfl „Ò–3
‡Ê⁄UË⁄UflÊæ˜U◊ŸÊÁ÷ÿ¸à∑§◊¸ ¬˝Ê⁄U÷Ã Ÿ⁄U—–
ãÿʃÿ¢ flÊ Áfl¬⁄UËâ flÊ ¬ÜøÒÃ ÃSÿ „UÃfl—H 15H
‡Ê⁄UË⁄UflÊæ˜U◊ŸÙÁ÷—, ÿØ , ∑§◊¸, ¬˝Ê⁄U÷Ã, Ÿ⁄U—,
ãÿʃÿ◊˜ , flÊ, Áfl¬⁄UËÃ◊˜ , flÊ, ¬Üø, ∞Ã, ÃSÿ, „UÃfl—H 15H
1-Á¡‚∑§ •ÊüÊÿ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡Êÿ° ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ““•Áœc∆UÔUÊŸ”” „ÒU–
2-Á¡Ÿ-Á¡Ÿ ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§Ù¥ •ı⁄U ‚ÊœŸÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊
““∑§⁄UáÊ”” „ÒU; ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ù∑§ 18fl¥◊¥ •Êÿ „ÈU∞ ““∑§⁄UáÊ”” ‡ÊéŒ∑§Ê ÷Ë
ÿ„UË •Õ¸ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
3-¬Ífl¸∑Χà ‡ÊÈ÷ʇÊÈ÷ ∑§◊ÙZ∑§ ‚¢S∑§Ê⁄UÙ¥∑§Ê ŸÊ◊ ““ŒÒfl”” „ÒU–
382 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ÄÿÙ¥Á∑§ó
Ÿ⁄U— = ◊ŸÈcÿ ÿØ , ∑§◊¸ = ¡Ù ∑ȧ¿ ÷Ë ∑§◊¸U
‡Ê⁄UË⁄UflÊæ˜U◊ŸÙÁ÷—= {
◊Ÿ, flÊáÊË
•ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚
¬˝Ê⁄U÷Ã
ÃSÿ
=
=
∑§⁄UÃÊ „ÒUó
©U‚∑§
ãÿʃÿ◊˜ = ‡ÊÊSòÊÊŸÈ∑ͧ‹ ∞Ã = ÿ
flÊ = •ÕflÊ ¬Üø = ¬Ê°øÙ¥
Áfl¬⁄UËÃ◊˜ , flÊ= Áfl¬⁄UËà „UÃfl— = ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U–
[•Êà◊Ê∑§Ù ∑§Ãʸ ‚◊¤ÊŸflÊ‹∑§Ë ÁŸãŒÊ–]
ÃòÊÒfl¢ ‚Áà ∑§Ãʸ⁄U◊Êà◊ÊŸ¢ ∑§fl‹¢ ÃÈ ÿ—–
¬‡ÿàÿ∑ΧÒÈÁhàflÊ㟠‚ ¬‡ÿÁà ŒÈ◊¸Á×H 16H
ÃòÊ, ∞fl◊˜ , ‚ÁÃ, ∑§Ãʸ⁄U◊˜ , •Êà◊ÊŸ◊˜ , ∑§fl‹◊˜ , ÃÈ , ÿ—,
¬‡ÿÁÃ, •∑ΧÒÈÁhàflÊØ , Ÿ, ‚—, ¬‡ÿÁÃ, ŒÈ◊Á¸ ×H 16H
ÃÈ =
¬⁄¢ÃÈ ∑§fl‹◊˜ =
∑§fl‹ ‡ÊÈhSflM§¬
∞fl◊˜ =∞‚Ê •Êà◊ÊŸ◊˜ =
•Êà◊Ê∑§Ù
‚ÁÃ =
„UÙŸ¬⁄U ÷Ë ∑§Ãʸ⁄U◊˜ ∑§Ãʸ=
ÿ— =
¡Ù ◊ŸÈcÿ ¬‡ÿÁà =
‚◊¤ÊÃÊ „ÒU,
•∑ΧÒÈÁhàflÊØ= {
•‡ÊÈh’ÈÁh* ‚— fl„U =
„UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ŒÈ◊¸Á× {
= ◊Á‹Ÿ ’ÈÁhflÊ‹Ê
ÃòÊ {
= ©U‚ Áfl·ÿ◊¥ ÿÊŸË
∑§◊ÙZ∑§ „UÙŸ◊¥
•ôÊÊŸË
Ÿ, ¬‡ÿÁà = ÿÕÊÕ¸ Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊÃÊ–
[∑§ÃθàflÊÁ÷◊ÊŸ‚ ⁄UÁ„Uà „UÙ∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
ÿSÿ ŸÊ„Uæ˜UÔ ∑Î ÃÙ ÷ÊflÊ ’ÈÁhÿ¸Sÿ Ÿ Á‹åÿÃ–
„UàflÊÁ¬ ‚ ß◊Ê°À‹Ê∑§Ê㟠„UÁãà Ÿ ÁŸ’äÿÃH 17H
* ‚à‚¢ª •ı⁄U ‡ÊÊSòÊ∑§ •èÿÊ‚‚ ÃÕÊ ÷ªflŒÕ¸ ∑§◊¸ •ı⁄U ©U¬Ê‚ŸÊ∑§ ∑§⁄UŸ‚
◊ŸÈcÿ∑§Ë ’ÈÁh ‡ÊÈh „UÙÃË „ÒU, ß‚Á‹ÿ ¡Ù ©U¬ÿȸÄà ‚ÊœŸÙ¥‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU, ©U‚∑§Ë ““’ÈÁh
•‡ÊÈh”” „ÒU, ∞‚Ê ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
 •äÿÊÿ 18 383
ÿSÿ, Ÿ, •„UVÔÎU×, ÷Êfl—, ’ÈÁh—, ÿSÿ, Ÿ, Á‹åÿÃ,
„UàflÊ, •Á¬, ‚—, ß◊ÊŸ˜ , ‹Ù∑§ÊŸ˜ , Ÿ, „UÁãÃ, Ÿ, ÁŸ’äÿÃH 17H
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ!ó

ÿSÿ {
= Á¡‚ ¬ÈL§·∑§
(•ã×∑§⁄UáÊ◊¥) ‚— =
„UÙÃË;
fl„U ¬ÈL§·
{
•„æ˜UÔ ∑Χ× = “◊Ò¥ ∑§Ãʸ „Í°U”
(∞‚Ê)
ß◊ÊŸ˜
‹Ù∑§ÊŸ˜
=
=
ߟ
‚’ ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù
÷Êfl— = ÷Êfl „UàflÊ = ◊Ê⁄U∑§⁄U
Ÿ = Ÿ„UË¥ „ÒU (ÃÕÊ) •Á¬ = ÷Ë (flÊSÃfl◊¥)
ÿSÿ = Á¡‚∑§Ë Ÿ = Ÿ (ÃÙ)
{
’ÈÁh— = ’ÈÁh (‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§
¬ŒÊÕÙZ◊¥ •ı⁄U ∑§◊ÙZ◊¥)
„UÁãÃ
Ÿ
=
=
◊Ê⁄UÃÊ „ÒU (•ı⁄U)
Ÿ
Ÿ, Á‹åÿÃ = Á‹¬Êÿ◊ÊŸ Ÿ„UË¥ ÁŸ’äÿÃ = ¬Ê¬‚ ’°œÃÊ* „ÒU–
[∑§◊¸-¬˝⁄UáÊÊ •ı⁄U ∑§◊¸-‚¢ª˝„U∑§Ê SflM§¬–]
ôÊÊŸ¢ ôÊÿ¢ ¬Á⁄UôÊÊÃÊ ÁòÊÁflœÊ ∑§◊¸øÊŒŸÊ–
∑§⁄UáÊ¢ ∑§◊¸ ∑§Ã¸Áà ÁòÊÁflœ— ∑§◊¸‚æ˜UÔª˝ÔU„U—H 18H
ôÊÊŸ◊˜ , ôÊÿ◊˜ , ¬Á⁄UôÊÊÃÊ, ÁòÊÁflœÊ, ∑§◊¸øÙŒŸÊ,
∑§⁄UáÊ◊˜ , ∑§◊¸, ∑§Ãʸ, ßÁÃ, ÁòÊÁflœ—, ∑§◊¸‚æ˜UÔ ª˝UÔ „U—H 18H

* ¡Ò‚ •ÁÇŸ, flÊÿÈ •ı⁄U ¡‹∑§ mÊ⁄UÊ ¬˝Ê⁄Uéœfl‡Ê Á∑§‚Ë ¬˝ÊáÊË∑§Ë Á„¢U‚Ê „UÙÃË ŒπŸ◊¥
•Êÿ ÃÙ ÷Ë fl„U flÊSÃfl◊¥ Á„¢U‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU, flÒ‚ „UË Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ê Œ„U◊¥ •Á÷◊ÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU •ı⁄U
SflÊÕ¸⁄UÁ„Uà ∑§fl‹ ‚¢‚Ê⁄U∑§ Á„UÃ∑§ Á‹ÿ „UË Á¡‚∑§Ë ‚ê¬Íáʸ Á∑˝§ÿÊ∞° „UÙÃË „Ò¥U, ©U‚ ¬ÈL§·∑§
‡Ê⁄UË⁄U •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥mÊ⁄UÊ ÿÁŒ Á∑§‚Ë ¬˝ÊáÊË∑§Ë Á„¢U‚Ê „UÙÃË „ÈU߸U ‹Ù∑§ŒÎÁc≈U◊¥ ŒπË ¡Êÿ ÃÙ ÷Ë
fl„U flÊSÃfl◊¥ Á„¢U‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ •Ê‚ÁÄÃ, SflÊÕ¸ •ı⁄U •„¢U∑§Ê⁄U∑§ Ÿ „UÙŸ‚ Á∑§‚Ë
¬˝ÊáÊË∑§Ë Á„¢U‚Ê „UÙ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃË ÃÕÊ Á’ŸÊ ∑§Ãθàfl-•Á÷◊ÊŸ∑§ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ∑§◊¸ flÊSÃfl◊¥
•∑§◊¸ „UË „ÒU, ß‚Á‹ÿ fl„U ¬ÈL§· ¬Ê¬‚ Ÿ„UË¥ ’°œÃÊ–
384 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ÃÕÊ „U •¡È¸Ÿ!ó
¬Á⁄UôÊÊÃÊ ôÊÊÃÊ1
= ∑§Ãʸ = ∑§ÃÊ$̧,4
ôÊÊŸ◊˜ ôÊÊŸ2(•ı⁄U)
= ∑§⁄UáÊ◊˜ = ∑§⁄UáÊ (ÃÕÊ)
ôÊÿ◊˜ ôÊÿ3
= ∑§◊¸ = Á∑˝§ÿÊ5ó
ÁòÊÁflœÊ =
ÿ„U ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ßÁà = ÿ„U
{
∑§◊¸øÙŒŸÊ = ∑§◊¸-¬˝⁄UáÊÊ („Ò)
(•ı⁄U)
ÁòÊÁflœ— =
∑§◊¸‚æ˜UÔª˝„U— =
ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê
∑§◊¸-‚¢ª˝„U „ÒU–
[ôÊÊŸ, ∑§◊¸ •ı⁄U ∑§Ãʸ∑§ ÁòÊÁflœ ÷Œ ’Ëʟ∑§Ë ¬˝SÃÊflŸÊ–]
ôÊÊŸ¢ ∑§◊¸ ø ∑§Ãʸ ø ÁòÊœÒfl ªÈáÊ÷ŒÃ—–
¬˝ÊëÿÃ ªÈáÊ‚æ˜UÅÿÊŸ ÿÕÊflë¿ÎUáÊÈ ÃÊãÿÁ¬H 19H
ôÊÊŸ◊˜, ∑§◊¸, ø, ∑§Ãʸ, ø, ÁòÊœÊ, ∞fl, ªÈáÊ÷ŒÃ—,
¬˝ÙëÿÃ, ªÈáÊ‚æ˜UÅÿÊŸ, ÿÕÊflØ , oÎáÊÈ , ÃÊÁŸ, •Á¬H 19H
©UŸó

{
ªÈáÊ‚æ˜ ÅÿÊŸ= ªÈáÊÙ¥∑§Ë ‚¢ÅÿÊ
∑§⁄UŸflÊ‹ ‡ÊÊSòÊ◊¥
ÁòÊœÊ
∞fl
= ÃËŸ-ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
= „UË
ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ
ø = •ı⁄U ¬˝ÙëÿÃ = ∑§„U ªÿ „Ò¥U;
∑§◊¸ = ∑§◊¸ ÃÊÁŸ = ©UŸ∑§Ù
ø = ÃÕÊ •Á¬ = ÷Ë (ÃÍ ◊Ȥʂ)
∑§Ãʸ = ∑§Ãʸ ÿÕÊflØ = ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
ªÈáÊ÷ŒÃ— = ªÈáÊÙ¥∑§ ÷Œ‚ oÎáÊÈ = ‚ÈŸ

1-¡ÊŸŸflÊ‹∑§Ê ŸÊ◊ ““ôÊÊÃÊ”” „ÒU–

2-Á¡‚∑§ mÊ⁄UÊ ¡ÊŸÊ ¡Êÿ ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ““ôÊÊŸ”” „ÒU–
3-¡ÊŸŸ◊¥ •ÊŸflÊ‹Ë flSÃÈ∑§Ê ŸÊ◊ ““ôÊÿ”” „ÒU–
4-∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê ŸÊ◊ ““∑§Ãʸ”” „ÒU–
5-∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ““Á∑˝§ÿÊ”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 385
[‚ÊÁûfl∑§ ôÊÊŸ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
‚fl¸÷ÍÃ·È ÿŸÒ∑¢§ ÷Êfl◊√ÿÿ◊ˡÊÃ–
•Áfl÷Q¢§ Áfl÷Q§·È ÃÖôÊÊŸ¢ ÁflÁh ‚ÊÁûfl∑§◊Ô˜H 20H
‚fl¸÷ÍÃ·È , ÿŸ, ∞∑§◊˜, ÷Êfl◊˜ , •√ÿÿ◊˜ , ߸ˇÊÃ,
•Áfl÷Q§◊˜ , Áfl÷Q§·È , ÃØ , ôÊÊŸ◊˜ , ÁflÁh, ‚ÊÁûfl∑§◊˜H 20H
„U •¡È¸Ÿ!ó
ÿŸ {
= Á¡‚ ôÊÊŸ‚
(◊ŸÈcÿ) {
•Áfl÷Q ◊˜ = Áfl÷ʪ⁄UÁ„UÃ
(‚◊÷Êfl‚ ÁSÕÃ)
Áfl÷Q§·È = ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§ ߸UˇÊÃ = ŒπÃÊ „ÒU,
‚fl¸÷ÍÃ·È = ‚’ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ÃØ = ©U‚
∞∑§◊˜ = ∞∑§ ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ∑§Ê (ÃÙ ÃÍ)
•√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË ‚ÊÁûfl∑§◊˜ = ‚ÊÁûfl∑§
÷Êfl◊˜ = ¬⁄U◊Êà◊÷Êfl∑§Ù ÁflÁh = ¡ÊŸ–
[⁄UÊ¡‚ ôÊÊŸ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
¬ÎÕÄàflŸ ÃÈ ÿÖôÊÊŸ¢ ŸÊŸÊ÷ÊflÊã¬ÎÕÁÇflœÊŸÔ˜–
flÁûÊ ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È ÃÖôÊÊŸ¢ ÁflÁh ⁄UÊ¡‚◊Ô˜H 21H
¬ÎÕÄàflŸ, ÃÈ , ÿØ , ôÊÊŸ◊˜ , ŸÊŸÊ÷ÊflÊŸ˜ , ¬ÎÕÁÇflœÊŸ˜ ,
flÁûÊ, ‚fl¸·È , ÷ÍÃ·È , ÃØ , ôÊÊŸ◊˜ , ÁflÁh, ⁄UÊ¡‚◊˜H 21H
ÃÈ = Á∑¢§ÃÈ ŸÊŸÊ÷ÊflÊŸ˜ = ŸÊŸÊ ÷ÊflÙ¥∑§Ù
ÿØ = ¡Ù ¬ÎÕÄàflŸ = •‹ª-•‹ª
ôÊÊŸ◊˜ {
= ôÊÊŸ •ÕʸØ Á¡‚
ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ◊ŸÈcÿ
flÁûÊ = ¡ÊŸÃÊ „ÒU,

‚fl̧·È = ‚ê¬Íáʸ ÃØ = ©U‚

÷Í÷ È = ÷ÍÃÙ¥◊¥ ôÊÊŸ◊˜ = ôÊÊŸ∑§Ù (ÃÍ)
{
¬ÎÕÁÇflœÊŸ˜ = Á÷ãŸ-Á÷ãŸ
¬˝∑§Ê⁄U∑§
⁄UÊ¡‚◊˜
ÁflÁh
=
=
⁄UÊ¡‚
¡ÊŸ–
386 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[ÃÊ◊‚ ôÊÊŸ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿûÊÈ ∑ΧàSŸflŒ∑§ÁS◊ã∑§Êÿ¸ ‚Q§◊„ÒUÃÈ∑§◊Ô˜–
•ÃûflÊÕ¸flŒÀ¬¢ ø ÃûÊÊ◊‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H 22H
ÿØ , ÃÈ , ∑ΧàSŸflØ , ∞∑§ÁS◊Ÿ˜ , ∑§Êÿ¸, ‚Q§◊˜ , •„ÒUÃÈ∑§◊˜ ,
•ÃûflÊÕ¸flØ , •À¬◊˜ , ø, ÃØ , ÃÊ◊‚◊˜ , ©UŒÊNUÃ◊˜H 22H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ •„ÒUÃÈ∑§◊˜ = Á’ŸÊ ÿÈÁÄÃflÊ‹Ê,
ÿØ
∞∑§ÁS◊Ÿ˜
= ¡Ù ôÊÊŸ
= ∞∑§
•ÃûflÊÕ¸flØ= {
ÃÊÁûfl∑§ •Õ¸‚
⁄UÁ„UÃ (•ı⁄U)
∑§Êÿ¸
(„UË){
= ∑§Êÿ¸M§¬ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥
•À¬◊˜ = ÃÈë¿U „ÒUó
∑ΧàSŸflØ = ‚ê¬Íáʸ∑§ ‚ŒÎ‡Ê ÃØ = fl„U
‚Q§◊˜Ô = •Ê‚Q§ „ÒU* ÃÊ◊‚◊˜ = ÃÊ◊‚
ø = ÃÕÊ (¡Ù) ©UŒÊNUÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[‚ÊÁûfl∑§ ∑§◊¸∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÁŸÿâ ‚XÔU⁄UÁ„UÃ◊⁄Uʪm·Ã— ∑ΧÃ◊Ô˜–
•»§‹¬˝å‚ÈŸÊ ∑§◊¸ ÿûÊà‚ÊÁûfl∑§◊ÈëÿÃH 23H
ÁŸÿÃ◊˜, ‚XÔU⁄UÁ„UÃ◊˜ , •⁄Uʪm·Ã—, ∑ΧÃ◊˜,
•»§‹¬̋å‚ÈŸÊ, ∑§◊¸, ÿØ , ÃØ , ‚ÊÁûfl∑§◊˜ , ©UëÿÃH 23H
ÃÕÊ „U •¡È¸Ÿ!ó
ÿØ
∑§◊¸
= ¡Ù
= ∑§◊¸ ‚XÔU⁄UÁ„UÃ◊˜ =
{ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§
•Á÷◊ÊŸ‚

ÁŸÿÃ◊˜
{
‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚
= ÁŸÿà Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê
(•ı⁄)
•»§‹¬˝å‚ÈŸÊ = {
⁄UÁ„UÃ „UÙ (ÃÕÊ)
»§‹ Ÿ øÊ„UŸfl Ê‹
¬ÈL§·mÊ⁄UÊ
* •ÕʸØ Á¡‚ Áfl¬⁄UËà ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ◊ŸÈcÿ ∞∑§ ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù „UË
•Êà◊Ê ◊ÊŸ∑§⁄U ©U‚◊¥ ‚fl¸Sfl∑§Ë ÷Ê°Áà ““•Ê‚Äà ⁄U„UÃÊ”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 387
•⁄Uʪm·Ã— = Á’ŸÊ ⁄Uʪ-m·∑§ ‚ÊÁûfl∑§◊˜ = ‚ÊÁûfl∑§
∑ΧÃ◊˜ = Á∑§ÿÊ ªÿÊ „UÙó
ÃØ = fl„U ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[⁄UÊ¡‚ ∑§◊¸∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿûÊÈ ∑§Ê◊å‚ÈŸÊ ∑§◊¸ ‚Ê„UVÔUÊ⁄UáÊ flÊ ¬ÈŸ—–
Á∑˝§ÿÃ ’„ÈU‹ÊÿÊ‚¢ ú˝Ê¡‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H 24H
ÿØ , ÃÈ , ∑§Ê◊å‚ÈŸÊ, ∑§◊¸, ‚Ê„VÔUÊ⁄UáÊ, flÊ, ¬ÈŸ—,
Á∑˝§ÿÃ, ’„ÈU‹ÊÿÊ‚◊˜ , ÃØ , ⁄UÊ¡‚◊˜ , ©UŒÊNUÃ◊˜H 24H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ flÊ = ÿÊ
ÿØ = ¡Ù
∑§◊¸ = ∑§◊¸
{
‚Ê„VÔUÊ⁄UáÊ = •„¢U∑§Ê⁄UÿÈÄÃ
{
’„ÈU‹ÊÿÊ‚◊˜= ’„UÈà ¬Á⁄UüÊ◊‚
ÿÈÄà „UÙÃÊ „ÒU Á∑˝§ÿÃ
¬ÈL§·mÊ⁄UÊ
= Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
¬ÈŸ— = ÃÕÊ ÃØ = fl„U ∑§◊¸
{
∑§Ê◊å‚ÈŸÊ = ÷٪٥∑§Ù øÊ„UŸflÊ‹
¬ÈL§·mÊ⁄UÊ
⁄UÊ¡‚◊˜ = ⁄UÊ¡‚
©UŒÊNUÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[ÃÊ◊‚ ∑§◊¸∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•ŸÈ’㜢 ˇÊÿ¢ Á„¢U‚Ê◊Ÿflˇÿ ø ¬ÊÒL§·◊Ô˜–
◊Ê„UÊŒÊ⁄UèÿÃ ∑§◊¸ ÿûÊûÊÊ◊‚◊ÈëÿÃH 25H
•ŸÈ’ãœ◊˜ , ˇÊÿ◊˜ , Á„¢U‚Ê◊˜ , •Ÿflˇÿ, ø, ¬ıL§·◊˜,
◊Ù„UÊØ, •Ê⁄UèÿÃ, ∑§◊¸, ÿØ , ÃØ , ÃÊ◊‚◊˜ , ©ëÿÃH 25H
ÃÕÊó
ÿØ = ¡Ù ø = •ı⁄U
∑§◊¸ = ∑§◊¸ ¬ıL§·◊˜ = ‚Ê◊âÿ¸∑§Ù
•ŸÈ’ãœ◊˜ = ¬Á⁄UáÊÊ◊, •Ÿflˇÿ = Ÿ ÁfløÊ⁄U∑§⁄U
ˇÊÿ◊˜ = „UÊÁŸ, ◊Ù„UÊØ = ∑§fl‹ •ôÊÊŸ‚
Á„¢U‚Ê◊˜ = Á„U¢‚Ê •Ê⁄UèÿÃ = •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU,
388 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ÃØ = fl„U ∑§◊¸
ÃÊ◊‚◊˜ = ÃÊ◊‚ ©UëÿÃ = ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[‚ÊÁûfl∑§ ∑§Ãʸ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
◊ÈQ§‚XÔUÊ˘Ÿ„¢UflÊŒË œÎàÿÈà‚Ê„U‚◊Áãfl×–
Á‚Œ˜äÔ ÿÁ‚Œ˜äÔ ÿÊÁŸ¸Áfl¸∑§Ê⁄U— ∑§Ãʸ ‚ÊÁûfl∑§ ©UëÿÃH 26H
◊ÈQ§‚XÔU—, •Ÿ„¢UflÊŒË, œÎàÿÈà‚Ê„U‚◊Áãfl×,
Á‚Œ˜ÔäÿÁ‚Œ˜ÔäÿÙ—, ÁŸÁfl¸∑§Ê⁄U—, ∑§Ãʸ, ‚ÊÁûfl∑§—, ©UëÿÃH 26H
ÃÕÊ „U •¡È¸Ÿ! ¡Ùó
∑§Ãʸ = ∑§Ãʸ
◊ÈÄÂXÔU— = ‚¢ªUÔ ⁄UÁ„UÃ,
Á‚Œ˜ÔäÿÁ‚Œ˜ÔäÿÙ— = { ∑§Êÿ¸ ∑§ Á‚h
„UÙŸ •ı⁄U Ÿ „UÙŸ◊¥
{
•Ÿ„¢UflÊŒË = •„¢U∑§Ê⁄U∑§ fløŸ Ÿ
’Ù‹ŸflÊ‹Ê,
{
„U·¸-‡ÊÙ∑§ÊÁŒ
ÁŸÁfl¸∑§Ê⁄U— = Áfl∑§Ê⁄UÙ¥‚ ⁄UÁ„UÃ
œÎàÿÈà‚Ê„U-
‚◊Áãfl× {
œÒÿ¸ •ı⁄U
= ©Uà‚Ê„U‚ ÿÈÄÃ
(ÃÕÊ)
„ÒUó(fl„U)
‚ÊÁûfl∑§— = ‚ÊÁûfl∑§
©UëÿÃ
[⁄UÊ¡‚ ∑§Ãʸ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
= ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–

⁄UÊªË ∑§◊¸»§‹¬˝å‚ȋȸéœÊ Á„¢U‚Êà◊∑§Ê˘‡ÊÈÁø—–

„U·¸‡ÊÊ∑§ÊÁãfl× ∑§Ãʸ ⁄UÊ¡‚— ¬Á⁄U∑§ËÁø×H 27H
⁄UʪË, ∑§◊¸»§‹¬̋å‚È—, ‹È霗, Á„¢U‚Êà◊∑§—, •‡ÊÈÁø—,
„U·¸‡ÊÙ∑§ÊÁãfl×, ∑§Ãʸ, ⁄UÊ¡‚—, ¬Á⁄U∑§ËÌÃ×H 27H
•ı⁄U ¡Ùó
∑§Ãʸ = ∑§Ãʸ Sfl÷ÊflflÊ‹Ê,
⁄UÊªË = •Ê‚ÁQ§‚ ÿÈQ§, •‡ÊÈÁø— = •‡ÊÈhÊøÊ⁄UË (•ı⁄U)
{
∑§◊¸»§‹¬˝å‚È—= ∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ù
øÊ„ŸflÊ‹Ê (•ı⁄U)
„U·¸‡ÊÙ∑§ÊÁãfl×= { „U·¸-‡ÊÙ∑§‚ Á‹åÃ
„ÒUó(fl„U)
‹È霗 = ‹Ù÷Ë „ÒU (ÃÕÊ) ⁄UÊ¡‚— = ⁄UÊ¡‚
Á„¢U‚Êà◊∑§— = ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ù ∑§c≈UUÔ ŒŸ∑§ ¬Á⁄U∑§ËÁø× = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 389
[ÃÊ◊‚ ∑§Ãʸ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•ÿÈQ§— ¬˝Ê∑Χ× SÃ霗 ‡Ê∆UÊ ŸÒc∑ΧÁÃ∑§Ê˘‹‚—–
Áfl·ÊŒË ŒËÉʸ‚ÍòÊË ø ∑§Ãʸ ÃÊ◊‚ ©UëÿÃH 28H
•ÿÈQ§—, ¬˝Ê∑Χ×, SÃ霗, ‡Ê∆U—, ŸÒc∑ΧÁÃ∑§—, •‹‚—,
Áfl·ÊŒË, ŒËÉʸ‚ÍòÊË, ø, ∑§Ãʸ, ÃÊ◊‚—, ©UëÿÃH 28H
ÃÕÊ ¡Ùó
∑§Ãʸ =
∑§Ãʸ Áfl·ÊŒË = ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê,
•ÿÈQ§— =
•ÿÈQ§, •‹‚— = •Ê‹‚Ë
¬˝Ê∑Χ× =
Á‡ÊˇÊÊ‚ ⁄UÁ„UÃ, ø = •ı⁄U
SÃ霗 =
ÉÊ◊á«UË,
‡Ê∆U— =
œÍø
{
ŒËÉʸ‚ÍòÊË = ŒËÉʸ‚ÍòÊË* „ÒUó

{
•ı⁄U ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§Ë
ŸÒc∑ΧÁÃ∑§— = ¡ËÁfl∑§Ê∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸfl Ê‹Ê (ÃÕÊ)
ÃÊ◊‚—
©UëÿÃ
(fl„U)
= ÃÊ◊‚
= ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[’ÈÁh •ı⁄U œÎÁÃ∑§ ÁòÊÁflœ ÷ŒÙ¥∑§Ù ’Ëʟ∑§Ë ¬˝SÃÊflŸÊ–]
’Èh÷¸Œ¢ œÎÃ‡øÒfl ªÈáÊÃÁSòÊÁflœ¢ oÎáÊÈ–
¬˝Êëÿ◊ÊŸ◊‡Ê·áÊ ¬ÎÕÄàflŸ œŸÜ¡ÿH 29H
’Èh—, ÷Œ◊˜ , œÎÃ—, ø, ∞fl, ªÈáÊ×, ÁòÊÁflœ◊˜ , oÎáÊÈ ,
¬˝Ùëÿ◊ÊŸ◊˜ , •‡Ê·áÊ, ¬ÎÕÄàflŸ, œŸÜ¡ÿH 29H
ÃÕÊó
œŸÜ¡ÿ {
= „U œŸ¢¡ÿ!
(•’ ÃÍ)
∞fl
ªÈáÊ×
=
=
÷Ë
ªÈáÊÙ¥∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U
’Èh— = ’ÈÁh∑§Ê ÁòÊÁflœ◊˜ = ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê
ø = •ı⁄U ÷Œ◊˜ = ÷Œ
œÎÃ— = œÎÁÃ∑§Ê (◊ÿÊ) = ◊⁄U mÊ⁄UÊ
* ““ŒËÉʸ‚ÍòÊË”” ©U‚∑§Ù ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¡Ù ÕÙ«∏U ∑§Ê‹◊¥ „UÙŸ‹Êÿ∑§ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ∑§Êÿ¸∑§Ù
÷Ë Á»§⁄U ∑§⁄U ‹¥ª, ∞‚Ë •Ê‡ÊÊ‚ ’„ÈUà ∑§Ê‹Ã∑§ Ÿ„UË¥ ¬Í⁄UÊ ∑§⁄UÃÊ–
390 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
•‡Ê·áÊ = ‚ê¬ÍáʸÃÊ‚ ¬˝Ùëÿ◊ÊŸ◊˜ = ∑§„UÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê
¬ÎÕÄàflŸ = Áfl÷ʪ¬Ífl¸∑§ oÎáÊÈ = ‚ÈŸ–
[‚ÊÁûfl∑§Ë ’ÈÁh∑§ ‹ˇÊáÊ–]
¬˝flÎÁûÊ¢ ø ÁŸflÎÁûÊ¢ ø ∑§Êÿʸ∑§Êÿ¸ ÷ÿÊ÷ÿ–
’㜢 ◊ÊˇÊ¢ ø ÿÊ flÁûÊ ’ÈÁh— ‚Ê ¬ÊÕ¸ ‚ÊÁûfl∑§ËH 30H
¬˝flÎÁûÊ◊˜ , ø, ÁŸflÎÁûÊ◊˜, ø, ∑§Êÿʸ∑§Êÿ¸, ÷ÿÊ÷ÿ,
’ãœ◊˜ , ◊ÙˇÊ◊˜ , ø, ÿÊ, flÁûÊ, ’ÈÁh—, ‚Ê, ¬ÊÕ¸, ‚ÊÁûfl∑§ËH 30H
¬ÊÕ¸ =
„U ¬ÊÕ¸! ø = ÃÕÊ
ÿÊ =
¡Ù ’ÈÁh ’ãœ◊˜ = ’㜟
¬˝flÎÁûÊ◊˜ ¬˝flÎÁûÊ◊ʪ¸1
= ø = •ı⁄U
ø =
•ı⁄U ◊ÙˇÊ◊˜ = ◊ÙˇÊ∑§Ù
ÁŸflÎÁûÊ◊˜ ÁŸflÎÁûÊ◊ʪ¸∑§Ù2
= flÁûÊ = ÿÕÊÕ¸ ¡ÊŸÃË „ÒUó
{
∑§Êÿʸ∑§Êÿ¸ = ∑§Ã¸√ÿ •ı⁄U
•∑§Ã¸√ÿ∑§Ù,
‚Ê
’ÈÁh—
=
=
fl„U
’ÈÁh
÷ÿÊ÷ÿ = ÷ÿ •ı⁄U •÷ÿ∑§Ù ‚ÊÁûfl∑§Ë = ‚ÊÁûfl∑§Ë „ÒU–
[⁄UÊ¡‚Ë ’ÈÁh∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿÿÊ œ◊¸◊œ◊Z ø ∑§ÊÿZ øÊ∑§Êÿ¸◊fl ø–
•ÿÕÊflà¬˝¡ÊŸÊÁà ’ÈÁh— ‚Ê ¬ÊÕ¸ ⁄UÊ¡‚ËH 31H
ÿÿÊ, œ◊¸◊˜ , •œ◊¸◊˜ , ø, ∑§Êÿ¸◊˜ , ø, •∑§Êÿ¸◊˜ , ∞fl, ø,
•ÿÕÊflØ , ¬˝¡ÊŸÊÁÃ, ’ÈÁh—, ‚Ê, ¬ÊÕ¸, ⁄UÊ¡‚ËH 31H
1-ªÎ„USÕ◊¥ ⁄U„UÃ „ÈU∞ »§‹ •ı⁄U •Ê‚ÁÄÃ∑§Ù àÿʪ∑§⁄U ÷ªflŒ¬¸áÊ-’ÈÁh‚ ∑§fl‹
‹Ù∑§Á‡ÊˇÊÊ∑§ Á‹ÿ ⁄UÊ¡Ê ¡Ÿ∑§∑§Ë ÷Ê°Áà ’⁄Uß∑§Ê ŸÊ◊ ““¬˝flÎÁûÊ◊ʪ¸”” „ÒU–
2-Œ„UÊÁ÷◊ÊŸ∑§Ù àÿʪ∑§⁄U ∑§fl‹ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕÃ
„ÈU∞ üÊˇÊÈ∑§Œfl¡Ë •ı⁄U ‚Ÿ∑§ÊÁŒ∑§Ù¥∑§Ë ÷Ê°Áà ‚¢‚Ê⁄U‚ ©U¬⁄UÊ◊ „UÙ∑§⁄U Áflø⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊
““ÁŸflÎÁûÊ◊ʪ¸”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 391
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! (◊ŸÈcÿ) •∑§Êÿ¸◊˜ = •∑§Ã¸√ÿ∑§Ù
ÿÿÊ = Á¡‚ ’ÈÁh∑§ mÊ⁄UÊ ∞fl = ÷Ë
œ◊¸◊˜ = œ◊¸ •ÿÕÊflØ = ÿÕÊÕ¸ Ÿ„UË¥
ø = •ı⁄U
•œ◊¸◊˜ = •œ◊¸∑§Ù ¬˝¡ÊŸÊÁà = ¡ÊŸÃÊ,
ø = ÃÕÊ ‚Ê = fl„U
∑§Êÿ¸◊˜ = ∑§Ã¸√ÿ ’ÈÁh— = ’ÈÁh
ø = •ı⁄U ⁄UÊ¡‚Ë = ⁄UÊ¡‚Ë „ÒU–
[ÃÊ◊‚Ë ’ÈÁh∑§ ‹ˇÊáÊ–]
•œ◊Z œ◊¸Á◊Áà ÿÊ ◊ãÿÃ Ã◊‚ÊflÎÃÊ–
‚flʸÕʸÁãfl¬⁄UËÃÊ¢‡ø ’ÈÁh— ‚Ê ¬ÊÕ¸ ÃÊ◊‚ËH 32H
•œ◊¸◊˜ , œ◊¸◊˜ , ßÁÃ, ÿÊ, ◊ãÿÃ, Ã◊‚Ê, •ÊflÎÃÊ,
‚flʸÕʸŸ˜ , Áfl¬⁄UËÃÊŸ˜ , ø, ’ÈÁh—, ‚Ê, ¬ÊÕ¸, ÃÊ◊‚ËH 32H
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸
ÿÊ
=
=
„U •¡È¸Ÿ!
¡Ù
ø {
= ÃÕÊ (ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
•ãÿ)
Ã◊‚Ê = Ã◊ÙªÈáÊ‚ ‚flʸÕʸŸ˜ = ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÙZ∑§Ù ÷Ë
•ÊflÎÃÊ = ÁÉÊ⁄UË „ÈU߸U ’ÈÁh Áfl¬⁄UËÃÊŸ˜ = Áfl¬⁄UËÃ
•œ◊¸◊˜ = •œ◊¸∑§Ù (÷Ë) (◊ãÿÃ) = ◊ÊŸ ‹ÃË „ÒU,
œ◊¸◊˜ = “ÿ„U œ◊¸ „ÒU” ‚Ê = fl„U
ßÁà = ∞‚Ê ’ÈÁh— = ’ÈÁh
◊ãÿÃ = ◊ÊŸ ‹ÃË „ÒU ÃÊ◊‚Ë = ÃÊ◊‚Ë „ÒU–
[‚ÊÁûfl∑§Ë œÎÁÃ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
œÎàÿÊ ÿÿÊ œÊ⁄UÿÃ ◊Ÿ—¬˝ÊáÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿÊ—–
ÿÊªŸ Ê√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÿÊ œÎÁ× ‚Ê ¬ÊÕ¸ ‚ÊÁûfl∑§ËH 33H
œÎàÿÊ, ÿÿÊ, œÊ⁄UÿÃ, ◊Ÿ—¬˝ÊáÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿÊ—,
ÿÙªŸ, •√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÿÊ, œÎÁ×, ‚Ê, ¬ÊÕ¸, ‚ÊÁûfl∑§ËH 33H
392 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
•ı⁄Uó
¬ÊÕ¸
ÿÿÊ
= „U ¬ÊÕ¸!
= Á¡‚
•√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÿÊ = •√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË1
œÊ⁄UÿÃ
{
◊Ÿ, ¬˝ÊáÊ •ı⁄U
◊Ÿ—¬˝ÊáÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿÊ—= ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë
Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù2
= œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
œÎàÿÊ {
= œÊ⁄UáʇÊÁÄÂ ‚Ê
(◊ŸÈcÿ) œÎÁ×
= fl„U
= œÎÁÃ
ÿÙªŸ = äÿÊŸÿÙª∑§ mÊ⁄UÊ ‚ÊÁûfl∑§Ë = ‚ÊÁûfl∑§Ë „ÒU–
[⁄UÊ¡‚Ë œÎÁÃ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿÿÊ ÃÈ œ◊¸∑§Ê◊ÊÕʸãœÎàÿÊ œÊ⁄UÿÃ˘¡È¸Ÿ–
¬˝‚XÔUŸ »§‹Ê∑§Êæ˜U ˇÊË œÎÁ× ‚Ê ¬ÊÕ¸ ⁄UÊ¡‚ËH 34H
ÿÿÊ, ÃÈ , œ◊¸∑§Ê◊ÊÕʸŸ˜ , œÎàÿÊ, œÊ⁄UÿÃ, •¡¸ÈŸ,
¬˝‚æ˜Uª
Ô Ÿ, »§‹Ê∑§Êæ˜U ˇÊË, œÎÁ×, ‚Ê, ¬ÊÕ¸, ⁄Ê¡‚ËH 34H
ÃÈ = ¬⁄¢UÃÈ ¬˝‚XÔUŸ = •àÿãà •Ê‚ÁQ§‚
¬ÊÕ¸
•¡È¸Ÿ
= „U ¬ÎÕʬÈòÊ
= •¡È¸Ÿ!
œ◊¸∑§Ê◊ÊÕʸŸ˜ = {
œ◊¸, •Õ¸ •ı⁄U
∑§Ê◊Ù¥∑§Ù
»§‹Ê∑§Êæ˜UˇÊË= {
»§‹∑§Ë
ßë¿UÊflÊ‹Ê ◊ŸÈcÿ
œÊ⁄UÿÃ
‚Ê
= œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
= fl„U
ÿÿÊ = Á¡‚ œÎÁ× = œÊ⁄UáʇÊÁÄÃ
œÎàÿÊ = œÊ⁄UáʇÊÁQ§∑§ mÊ⁄UÊ ⁄UÊ¡‚Ë = ⁄UÊ¡‚Ë „ÒU–
[ÃÊ◊‚Ë œÎÁÃ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿÿÊ Sfl埢 ÷ÿ¢ ‡ÊÊ∑¢§ Áfl·ÊŒ¢ ◊Œ◊fl ø–
Ÿ Áfl◊ÈÜøÁà ŒÈ◊¸œÊ œÎÁ× ‚Ê ¬ÊÕ¸ ÃÊ◊‚ËH 35H
1-÷ªflØ-Áfl·ÿ∑§ Á‚flÊ •ãÿ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ Áfl·ÿÙ¥∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ „UË √ÿÁ÷øÊ⁄U-ŒÙ·
„ÒU, ©U‚ ŒÙ·‚ ¡Ê ⁄UÁ„Uà „ÒU fl„U ““•√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË œÊ⁄UáÊʇÊÁQ§”” „ÒU–
2-◊Ÿ, ¬˝ÊáÊ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ÷¡Ÿ, äÿÊŸ •ı⁄U ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊ÙZ◊¥
‹ªÊŸ∑§Ê ŸÊ◊ ©UŸ∑§Ë ““Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 393
ÿÿÊ, SflåŸ◊˜ , ÷ÿ◊˜ , ‡ÊÙ∑§◊˜ , Áfl·ÊŒ◊˜ , ◊Œ◊˜, ∞fl, ø,
Ÿ, Áfl◊ÈÜøÁÃ, ŒÈ◊¸œÊ—, œÎÁ×, ‚Ê, ¬ÊÕ¸, ÃÊ◊‚ËH 35H
ÃÕÊó
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! Áfl·ÊŒ◊˜ = ŒÈ—π∑§Ù (ÃÕÊ)
ŒÈ◊¸œÊ— {
= ŒÈc≈UÔU ’ÈÁhflÊ‹Ê
◊ŸÈcÿ
◊Œ◊˜
∞fl
= ©Uã◊ûÊÃÊ∑§Ù
= ÷Ë
ÿÿÊ
(œÎàÿÊ)
SflåŸ◊˜
÷ÿ◊˜
= Á¡‚
= œÊ⁄UáʇÊÁQ§∑§ mÊ⁄UÊ
= ÁŸº˝Ê,
= ÷ÿ, ‚Ê
{
Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÃÊ
Ÿ, Áfl◊ÈÜøÁÃ= •ÕʸØ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ
⁄U„UÃÊ „ÒUó
= fl„U
‡ÊÙ∑§◊˜ = ÁøãÃÊ œÎÁ× = œÊ⁄UáʇÊÁÄÃ
ø = •ı⁄U ÃÊ◊‚Ë = ÃÊ◊‚Ë „ÒU–
[ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚Èπ∑§ ÷ŒÙ¥∑§Ù ‚ÈÈŸŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë
•ÊôÊÊ ∞fl¢ ‚ÊÁûfl∑§ ‚Èπ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
‚Èπ¢ ÁàflŒÊŸË¥ ÁòÊÁflœ¢ oÎáÊÈ ◊ ÷⁄U÷¸÷–
•èÿʂʺ˝◊Ã ÿòÊ ŒÈ—πÊãâ ø ÁŸªë¿UÁÃH 36H
ÿûÊŒª˝ Áfl·Á◊fl ¬Á⁄UáÊÊ◊˘◊ÎÃÊ¬◊◊Ô˜–
Ãà‚Èπ¢ ‚ÊÁûfl∑¢§ ¬˝ÊQ§◊Êà◊’ÈÁh¬˝‚ÊŒ¡◊Ô˜H 37H
‚Èπ◊˜ , ÃÈ , ߌʟË◊˜ , ÁòÊÁflœ◊˜ , oÎáÊÈ , ◊, ÷⁄U÷¸÷,
•èÿÊ‚ÊØ , ⁄U◊Ã, ÿòÊ, ŒÈ—πÊãÃ◊˜ , ø, ÁŸªë¿UÁÃH 36H
ÿØ , ÃØ , •ª̋, Áfl·◊˜ , ßfl, ¬Á⁄UáÊÊ◊, •◊ÎÃÙ¬◊◊˜ ,
ÃØ , ‚Èπ◊˜ , ‚ÊÁûfl∑§◊˜ , ¬˝ÙQ§◊˜ , •Êà◊’ÈÁh¬˝‚ÊŒ¡◊˜H 37H
÷⁄U÷¸÷ = „U ÷⁄UÃüÊc∆UÔU! ◊ = ◊Ȥʂ
ߌʟË◊˜ = •’ oÎáÊÈ = ‚ÈŸ–
ÁòÊÁflœ◊˜
‚Èπ◊˜
=
=
ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
‚Èπ∑§Ù
ÿòÊ {
= Á¡‚ ‚Èπ◊¥
(‚Êœ∑§ ◊ŸÈcÿ)
ÃÈ = ÷Ë (ÃÍ) •èÿÊ‚ÊØ = ÷¡Ÿ, äÿÊŸ •ı⁄U
394 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
‚flÊ •ÊÁŒ∑§ „ÒU1 , (¬⁄¢UÃÈ)
•èÿÊ‚‚ ¬Á⁄UáÊÊ◊ = ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥
⁄U◊Ã = ⁄U◊áÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU •◊ÎÃÙ¬◊◊˜ = •◊ÎÃ∑§ ÃÈÀÿ „ÒU;
ø = •ı⁄U (Á¡‚‚) (•Ã—) = ß‚Á‹ÿ
ŒÈ—πÊãÃ◊˜ = ŒÈ—πÙ¥∑§ •ãÃ∑§Ù ÃØ = fl„U
ÁŸªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUó
ÿØ
ÃØ
•ª˝ =
=
=
{
¡Ù (∞‚Ê ‚Èπ „ÒU),
fl„U
•Ê⁄Uê÷∑§Ê‹◊¥
(ÿlÁ¬)
•Êà◊’ÈÁh-=
¬˝‚ÊŒ¡◊˜Ô
{ ¬⁄U◊Êà◊Áfl·ÿ∑§
’ÈÁh∑§ ¬˝‚ÊŒ¡◊˜
©Uà¬ãŸ „UÙŸflÊ‹Ê
‚Èπ◊˜ = ‚Èπ
Áfl·◊˜ = Áfl·∑§ ‚ÊÁûfl∑§◊˜ = ‚ÊÁûfl∑§
ßfl = ÃÈÀÿ ¬˝ÃËà „UÙÃÊ ¬˝ÙQ§◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[⁄UÊ¡‚ ‚Èπ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
Áfl·ÿÁãº˝ÿ‚¢ÿÊªÊlûÊŒª˝˘◊ÎÃÊ¬◊◊Ô˜ –
¬Á⁄UáÊÊ◊ Áfl·Á◊fl Ãà‚Èπ¢ ⁄UÊ¡‚¢ S◊ÎÃ◊Ô˜H 38H
Áfl·ÿÁãº˝ÿ‚¢ÿÙªÊØ , ÿØ , ÃØ , •ª˝, •◊ÎÃÙ¬◊◊˜ ,
¬Á⁄UáÊÊ◊, Áfl·◊˜ , ßfl, ÃØ , ‚Èπ◊˜ , ⁄UÊ¡‚◊˜ , S◊ÎÃ◊˜H 38H
•ı⁄Uó
ÿØ = ¡Ù ÃØ = fl„U
‚Èπ◊˜ = ‚È𠕪˝ = ¬„U‹ó÷Ùª∑§Ê‹◊¥

‚¢ÿÙªÊØ
‚¢ÿÙª‚
(÷flÁÃ) = „UÙÃÊ „ÒU,
{
Áfl·ÿÁãº˝ÿ-= Áfl·ÿ •ı⁄U
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ {
•◊ÎÃÙ¬◊◊˜ = •◊ÎÃ∑§ ÃÈÀÿ
¬˝ÃËà „UÙŸ¬⁄U ÷Ë
¬Á⁄UáÊÊ◊ = ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥
Áfl·◊˜ = Áfl·∑§2
1-¡Ò‚ π‹◊¥ •Ê‚ÁQ flÊ‹ ’Ê‹∑§∑§Ù ÁfllÊ∑§Ê •èÿÊ‚ ◊Í…∏UÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬˝Õ◊
Áfl·∑§ ÃÈÀÿ ÷Ê‚ÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË Áfl·ÿÙ¥◊¥ •Ê‚ÁQ flÊ‹ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ù ÷ªflj¡Ÿ, äÿÊŸ, ‚flÊ
•ÊÁŒ ‚ÊœŸÙ¥∑§Ê •èÿÊ‚ ◊◊¸ Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬˝Õ◊ ““Áfl·∑§ ÃÈÀÿ ¬˝ÃËà „ÊÃÊ”” „ÒU–
2-’‹, flËÿ¸, ’ÈÁh, œŸ, ©Uà‚Ê„U •ı⁄U ¬⁄U‹Ù∑§∑§Ê ŸÊ‡Ê∑§ „UÙŸ‚ Áfl·ÿ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§
‚¢ÿÙª‚ „UÙŸflÊ‹ ‚Èπ∑§Ù ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ ““Áfl·∑§ ÃÈÀÿ”” ∑§„UÊ „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 395
ßfl = ÃÈÀÿ „ÒU; ⁄UÊ¡‚◊˜ = ⁄UÊ¡‚
(•Ã—) = ß‚Á‹ÿ
ÃØ = fl„U ‚Èπ S◊ÎÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
[ÃÊ◊‚ ‚Èπ∑§ ‹ˇÊáÊ–]
ÿŒª˝ øÊŸÈ’ãœ ø ‚Èπ¢ ◊Ê„UŸ◊Êà◊Ÿ—–
ÁŸº˝Ê‹Sÿ¬˝◊ÊŒÊàÕ¢ ÃûÊÊ◊‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H 39H
ÿØ , •ª˝, ø, •ŸÈ’ãœ, ø, ‚Èπ◊˜ , ◊Ù„UŸ◊˜ , •Êà◊Ÿ—,
ÁŸº˝Ê‹Sÿ¬˝◊ÊŒÙàÕ◊˜ , ÃØ , ÃÊ◊‚◊˜ , ©UŒÊNUÃ◊˜H 39H
ÃÕÊó
ÿØ
‚Èπ◊˜
=
=
¡Ù
‚Èπ
◊Ù„UŸ◊˜ = ◊ÙÁ„UÃ{
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒUó
•ª˝ = ÷Ùª∑§Ê‹◊¥ ÃØ = fl„U
ø

•ŸÈ’ãœ
ø
= ÃÕÊ

= ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥
= ÷Ë ÃÊ◊‚◊˜ = ÃÊ◊‚
{
ÁŸº˝Ê‹Sÿ- ÁŸº˝Ê, •Ê‹Sÿ
¬˝◊ÊŒÙàÕ◊˜ = •ı⁄U ¬˝◊ÊŒ‚
©Uà¬ãŸ (‚Èπ)

•Êà◊Ÿ— = •Êà◊Ê∑§Ù ©UŒÊNUÃ◊˜ = ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–

[ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§ ¬˝‚¢ª∑§Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U–]
Ÿ ÃŒÁSà ¬ÎÁÕ√ÿÊ¢ flÊ ÁŒÁfl Œfl·È flÊ ¬ÈŸ—–
‚ûfl¢ ¬˝∑ΧÁáÒ◊ȸQ¢§ ÿŒÁ÷— SÿÊÁàòÊÁ÷ªÈ¸áÊÒ—H 40H
Ÿ, ÃØ , •ÁSÃ, ¬ÎÁÕ√ÿÊ◊˜ , flÊ, ÁŒÁfl, Œfl·È , flÊ, ¬ÈŸ—,
‚ûfl◊˜ , ¬˝∑ΧÁáҗ, ◊ÈQ§◊˜ , ÿØ , ∞Á÷—, SÿÊØ , ÁòÊÁ÷—, ªÈáÊÒ—H 40H
¬ÎÁÕ√ÿÊ◊˜ = ¬ÎÁÕflË◊¥ Œfl· È = ŒflÃÊ•Ù¥◊¥
flÊ
ÁŒÁfl
=
=
ÿÊ
•Ê∑§Ê‡Ê◊¥
¬ÈŸ— {
= ÃÕÊ ßŸ∑§ Á‚flÊ
•ı⁄U ∑§„UË¥ ÷Ë
flÊ = •ÕflÊ ÃØ = fl„U (∞‚Ê ∑§ÙßU̧ ÷Ë)
396 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
‚ûfl◊˜ = ‚ûfl ∞Á÷— = ߟ
Ÿ = Ÿ„UË¥ ÁòÊÁ÷— = ÃËŸÙ¥
•ÁSà = „ÒU, ªÈáÊÒ— = ªÈáÊÙ¥‚
ÿØ = ¡Ù ◊ÈÄÃ◊˜ = ⁄UÁ„UÃ
¬˝∑ΧÁáҗ = ¬˝∑ΧÁÂ ©Uà¬ãŸ SÿÊØ = „UÙ–
[fláʸ-œ◊¸∑§ Áfl·ÿ∑§Ê •Ê⁄Uê÷–]
’˝ÊrÊÔáÊˇÊÁòÊÿÁfl‡ÊÊ¢ ‡Êͺ˝ÊáÊÊ¢ ø ¬⁄ãì–
∑§◊ʸÁáÊ ¬˝Áfl÷Q§ÊÁŸ Sfl÷Êfl¬˝÷flҪȸáÊÒ—H 41H
’˝ÊrÊÔáÊˇÊÁòÊÿÁfl‡ÊÊ◊˜ , ‡Êͺ˝ÊáÊÊ◊˜ , ø, ¬⁄ãì,
∑§◊ʸÁáÊ, ¬˝Áfl÷Q§ÊÁŸ, Sfl÷Êfl¬˝÷flÒ—, ªÈáÊÒ—H 41H
ß‚Á‹ÿó
¬⁄Uãì = „U ¬⁄Uãì! ∑§◊ʸÁáÊ = ∑§◊¸
’˝ÊrÊÔáÊˇÊÁòÊÿ-=
Áfl‡ÊÊ◊˜ { ’˝ÊrÊÔáÊ, ˇÊÁòÊÿ
•ı⁄U flÒ‡ÿÙ¥∑§ Sfl÷Êfl¬˝÷flÒ—= Sfl÷Êfl‚ ©Uà¬ãŸ
ø = ÃÕÊ ªÈáÊÒ— = ªÈáÊÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ
‡Êͺ˝ÊáÊÊ◊˜ = ‡Êͺ˝Ù¥∑§ ¬˝Áfl÷Q§ÊÁŸ = Áfl÷Q§ Á∑§ÿ ªÿ „Ò¥U–
[’˝ÊrÊÔáÊ∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÙZ∑§Ê fláʸŸ]
‡Ê◊Ê Œ◊Sì— ‡ÊÊÒø¢ ˇÊÊÁãÃ⁄UÊ¡¸fl◊fl ø–
ôÊÊŸ¢ ÁflôÊÊŸ◊ÊÁSÃÄÿ¢ ’˝rÊÔ∑§◊¸ Sfl÷Êfl¡◊Ô˜H 42H
‡Ê◊—, Œ◊—, ì—, ‡Êıø◊˜ , ˇÊÊÁã×, •Ê¡¸fl◊˜ , ∞fl, ø,
ôÊÊŸ◊˜ , ÁflôÊÊŸ◊˜ , •ÊÁSÃÄÿ◊˜ , ’˝rÊÔ∑§◊¸, Sfl÷Êfl¡◊˜H 42H
‡Ê◊— {
= •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê ì—
ÁŸª˝„U ∑§⁄UŸÊ; {
= œ◊¸ ¬Ê‹Ÿ∑§ Á‹ÿ
∑§c≈UÔU ‚„UŸÊ;
Œ◊— {
= ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê Œ◊Ÿ ‡Êıø◊˜
∑§⁄UŸÊ;
= {
’Ê„U⁄U-÷ËÃ⁄U‚
‡ÊÈh* ⁄U„UŸÊ;
* ªËÃÊ •0 13 ‡‹Ù∑§ 7 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
 •äÿÊÿ 18 397

{
ˇÊÊÁã× = ŒÍ‚⁄UÙ∑¥ § •¬⁄Uʜ٥∑§Ù
ˇÊ◊Ê ∑§⁄UŸÊ; ø
∑§⁄UŸÊ
= •ı⁄U
•Ê¡¸fl◊˜ = {
◊Ÿ, ßÁãº˝ÿ •ı⁄U
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù ‚⁄U‹ ⁄UπŸÊ;
{
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Ãûfl∑§Ê
ÁflôÊÊŸ◊˜ = •ŸÈ÷fl ∑§⁄UŸÊó

{
flŒ, ‡ÊÊSòÊ, ߸U‡fl⁄U
•ÊÁSÃÄÿ◊˜ = •ı⁄U ¬⁄U‹Ù∑§ •ÊÁŒ◊¥
üÊhÊ ⁄UπŸÊ; ∞fl
(ÿ ‚’-∑ -‚’)

= „UË
{
ôÊÊŸ◊˜ = flŒ-‡ÊÊSòÊÙ¥∑§Ê
•äÿÿŸ-•äÿʬŸ {
’˝rÊÔ∑§◊¸, = ’˝ÊrÊÔáÊ∑§
Sfl÷Êfl¡◊˜ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊¸ „Ò¥U–
[ˇÊÁòÊÿ∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÙZ∑§Ê fláʸŸ–]
‡ÊÊÒÿZ Ã¡Ê œÎÁÌʸˇÿ¢ ÿÈh øÊåÿ¬‹ÊÿŸ◊Ô˜–
ŒÊŸ◊ˇfl⁄U÷Êfl‡ø ˇÊÊòÊ¢ ∑§◊¸ Sfl÷Êfl¡◊Ô˜H 43H
‡Êıÿ¸◊˜ , Ã¡—, œÎÁ×, ŒÊˇÿ◊˜ , ÿÈh , ø, •Á¬, •¬‹ÊÿŸ◊˜ ,
ŒÊŸ◊˜ , ߸‡fl⁄U÷Êfl—, ø, ˇÊÊòÊ◊˜ , ∑§◊¸, Sfl÷Êfl¡◊˜H 43H
•ı⁄Uó
‡Êıÿ¸◊˜ = ‡ÊÍ⁄U-flË⁄UÃÊ, ŒÊŸ◊˜ = ŒÊŸ ŒŸÊ
Ã¡— = Ã¡, ø = •ı⁄U
œÎÁ×
ŒÊˇÿ◊˜
ø
ÿÈh
=
=
=
=
œÒÿ,¸
øÃÈ⁄UÃÊ
•ı⁄U
ÿÈh◊¥ ˇÊÊòÊ◊˜
„UË)
{
SflÊÁ◊÷Êfl*ó(ÿ
߸U‡fl⁄U÷Êfl— = ‚’-∑§-‚’

= ˇÊÁòÊÿ∑§
•Á¬ = ÷Ë Sfl÷Êfl¡◊˜ = SflÊ÷ÊÁfl∑§
•¬‹ÊÿŸ◊˜ = Ÿ ÷ʪŸÊ, ∑§◊¸ = ∑§◊¸ „Ò¥U–
[flÒ‡ÿ •ı⁄U ‡Êͺ˝∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÙZ∑§Ê fláʸŸ–]
∑ΧÁ·ªÊÒ⁄UˇÿflÊÁáÊÖÿ¢ flÒ‡Ôÿ∑§◊¸ Sfl÷Êfl¡◊Ô˜–
¬Á⁄Uøÿʸà◊∑¢§ ∑§◊¸ ‡Êͺ˝SÿÊÁ¬ Sfl÷Êfl¡◊Ô˜H 44H
* •ÕʸØ ÁŸ—SflÊÕ¸÷Êfl‚ ‚’∑§Ê Á„Uà ‚Ùø∑§⁄U ‡ÊÊSòÊÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ‡ÊÊ‚ŸmÊ⁄UÊ ¬˝◊∑§
‚Á„Uà ¬ÈòÊÃÈÀÿ ¬˝¡Ê∑§Ù ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸ∑§Ê ÷Êfl–
398 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
∑ΧÁ·ªı⁄UˇÿflÊÁáÊÖÿ◊˜ , flÒ‡ÿ∑§◊¸, Sfl÷Êfl¡◊˜,
¬Á⁄Uøÿʸà◊∑§◊˜ , ∑§◊¸, ‡Êͺ˝Sÿ, •Á¬, Sfl÷Êfl¡◊˜H 44H
ÃÕÊó

{
∑ΧÁ·ªı⁄Uˇÿ- πÃË, ªÙ¬Ê‹Ÿ •ı⁄U ¬Á⁄Uøÿʸà◊∑§◊˜= ‚’ fláÊÙZ∑§Ë
flÊÁáÊÖÿ◊˜ = ∑˝§ÿ-Áfl∑˝§ÿM§¬
•Á¬ = ÷Ë
‚flÊ ∑§⁄UŸÊ
‚àÿ-√ÿfl„UÊ⁄U*(ÿ) ‡Êͺ˝Sÿ = ‡Êͺ˝∑§Ê
{

{
flÒ‡ÿ∑§◊¸, = flÒ‡ÿ∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§ Sfl÷Êfl¡◊˜ = SflÊ÷ÊÁfl∑§
Sfl÷Êfl¡◊˜ ∑§◊¸ „Ò¥U– (ÃÕÊ) ∑§◊¸ = ∑§◊¸ „ÒU–
[•¬Ÿ-•¬Ÿ fláʸ-œ◊¸∑§ ¬Ê‹Ÿ‚ ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ë ¬˝ÊÁåà ∞fl¢ ©U‚∑§Ë ÁflÁœ–]
Sfl Sfl ∑§◊¸áÿÁ÷⁄U× ‚¢Á‚Áh¢ ‹÷Ã Ÿ⁄U—–
Sfl∑§◊¸ÁŸ⁄U× Á‚Áh¢ ÿÕÊ ÁflãŒÁà Ãë¿ÎUáÊÈÈH 45H
Sfl, Sfl, ∑§◊¸ÁáÊ, •Á÷⁄U×, ‚¢Á‚Áh◊˜ , ‹÷Ã, Ÿ⁄U—,
Sfl∑§◊¸ÁŸ⁄U×, Á‚Áh◊˜ , ÿÕÊ, ÁflãŒÁÃ, ÃØ , oÎáÊÈH 45H
∞fl¢ ߟó
Sfl, Sfl
∑§◊¸ÁáÊ
{
= •¬Ÿ-•¬Ÿ
(SflÊ÷ÊÁfl∑§)
= ∑§◊ÙZ◊¥ {
•¬Ÿ SflÊ÷ÊÁfl∑§
Sfl∑§◊¸ÁŸ⁄U× = ∑§◊¸◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê
◊ŸÈcÿ
{
•Á÷⁄U× = Ãà¬⁄UÃÊ‚
‹ªÊ „ÈU•Ê
ÿÕÊ {
= Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ∑§◊¸
∑§⁄U∑§
Ÿ⁄U— = ◊ŸÈcÿ Á‚Áh◊˜ = ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ù
{
‚¢Á‚Áh◊˜ = ÷ªflà¬˝ÊÁåÃM§¬
¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ù
ÁflãŒÁÃ
ÃØ
= ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU,
= ©U‚ ÁflÁœ∑§Ù (ÃÍ)
‹÷Ã = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– oÎáÊÈ = ‚ÈŸ–
* flSÃÈ•Ù¥∑§ π⁄UËŒŸ •ı⁄U ’øŸ◊¥ Ãı‹-ŸÊ¬ •ı⁄U ÁªŸÃË •ÊÁŒ‚ ∑§◊ ŒŸÊ •ÕflÊ
•Áœ∑§ ‹ŸÊ ∞fl¢ flSÃÈ∑§Ù ’Œ‹∑§⁄U ÿÊ ∞∑§ flSÃÈ◊¥ ŒÍ‚⁄UË (π⁄UÊ’) flSÃÈ Á◊‹Ê∑§⁄U Œ ŒŸÊ
•ÕflÊ (•ë¿UË) ‹ ‹ŸÊ ÃÕÊ Ÿ»§Ê, •Ê…∏Uà •ı⁄U Œ‹Ê‹Ë ∆U„U⁄UÊ∑§⁄U ©U‚‚ •Áœ∑§ ŒÊ◊
‹ŸÊ ÿÊ ∑§◊ ŒŸÊ ÃÕÊ ¤ÊÍ∆U, ∑§¬≈U, øÙ⁄UË •ı⁄U ¡’⁄UŒSÃË‚ •ÕflÊ •ãÿ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U‚
ŒÍ‚⁄U∑§ „U∑§∑§Ù ª˝„UáÊ ∑§⁄U ‹ŸÊ ßàÿÊÁŒ ŒÙ·Ù¢‚ ⁄UÁ„Uà ¡Ù ‚àÿÃʬÍfl¸∑§ ¬ÁflòÊ flSÃÈ•Ù¥∑§Ê
√ÿʬÊ⁄U „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ““‚àÿ-√ÿfl„UÊ⁄U”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 399
ÿ× ¬˝flÎÁûÊ÷͸ÃÊŸÊ¢ ÿŸ ‚fl¸Á◊Œ¢ ÃÃ◊Ô˜–
Sfl∑§◊¸áÊÊ Ã◊èÿëÿ¸ Á‚Áh¢ ÁflãŒÁà ◊ÊŸfl—H 46H
ÿ×, ¬˝flÎÁûÊ—, ÷ÍÃÊŸÊ◊˜ , ÿŸ˜ , ‚fl¸◊˜ , ߌ◊˜ , ÃÃ◊˜,
Sfl∑§◊¸áÊÊ, Ã◊˜ , •èÿëÿ¸, Á‚Áh¢, ÁflãŒÁÃ, ◊ÊŸfl—H 46H
„U •¡È¸Ÿ!ó
ÿ× = Á¡‚ ¬⁄U◊‡fl⁄U‚ Ã◊˜ = ©U‚ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ë
÷ÍÃÊŸÊ◊˜
¬˝flÎÁûÊ—
=
=
‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ë
©Uà¬ÁûÊ „ÈU߸U „ÒU (•ı⁄U)
Sfl∑§◊¸áÊÊ = {
•¬Ÿ SflÊ÷ÊÁfl∑§
∑§◊ÙZmÊ⁄UÊ
ÿŸ = Á¡‚‚ •èÿëÿ¸ = ¬Í¡Ê ∑§⁄U∑§2
ߌ◊˜ = ÿ„U ◊ÊŸfl— = ◊ŸÈcÿ
‚fl¸◊˜ = ‚◊Sà (¡ªÃ˜) Á‚Áh◊˜ = ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ù
ÃÃ◊˜ = √ÿÊåà „ÒU*, ÁflãŒÁà = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[Sflœ◊¸-¬Ê‹Ÿ∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–]
üÊÿÊãSflœ◊Ê¸ ÁflªÈáÊ— ¬⁄Uœ◊ʸàSflŸÈÁc∆UÔUÃÊÃÔ˜–
Sfl÷ÊflÁŸÿâ ∑§◊¸ ∑ȧfl¸ãŸÊåŸÊÁà Á∑§ÁÀ’·◊Ô˜H 47H
üÊÿÊŸ˜ , Sflœ◊¸—, ÁflªÈáÊ—, ¬⁄Uœ◊ʸØ , SflŸÈÁc∆UÔUÃÊØ,
Sfl÷ÊflÁŸÿÃ◊˜ , ∑§◊¸, ∑ȧfl¸Ÿ˜ , Ÿ, •ÊåŸÙÁÃ, Á∑§ÁÀ’·◊˜H 47H
ß‚Á‹ÿó

{
SflŸÈÁc∆UUÔ ÃÊØ = •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ÁflªÈáÊ—
•Êø⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ (•Á¬)
= ªÈáÊ⁄UÁ„UÃ
= ÷Ë
¬⁄Uœ◊ʸØ = ŒÍ‚⁄U∑§ œ◊¸‚ Sflœ◊¸— = •¬ŸÊ œ◊¸
1-¡Ò‚ ’»¸§ ¡‹‚ √ÿÊåà „ÒU, flÒ‚ „UË ‚ê¬Íáʸ ‚¢‚Ê⁄U ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ √ÿÊåà „ÒU–
2-¡Ò‚ ¬ÁÃfl˝ÃÊ SòÊË ¬ÁÃ∑§Ê „UË ‚fl¸Sfl ‚◊¤Ê∑§⁄U ¬ÁÃ∑§Ê Áøãß ∑§⁄UÃË „ÈU߸ ¬ÁÃ∑§
•ÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ¬ÁÃ∑§ „UË Á‹ÿ ◊Ÿ-flÊáÊË-‡Ê⁄UË⁄U‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃË „ÒU, flÒ‚ „UË ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê „UË
‚fl¸Sfl ‚◊¤Ê∑§⁄U ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê Áøãß ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ •ÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U
‡Ê⁄UË⁄U‚ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ „UË Á‹ÿ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§Ã¸√ÿ ∑§◊¸∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ ∑§◊¸mÊ⁄UÊ
““¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê ¬Í¡ŸÊ”” „ÒU–
400 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
üÊÿÊŸ˜ = üÊc∆UÔU „ÒU;
(ÿS◊ÊØ) = ÄÿÙ¥Á∑§
∑ȧfl¸Ÿ˜ {
= ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
(◊ŸÈcÿ)
Sfl÷ÊflÁŸÿÃ◊˜ = {
Sfl÷Êfl‚ ÁŸÿÃ
Á∑§ÿ „ÈU∞
Á∑§ÁÀ’·◊˜ = ¬Ê¬∑§Ù
Ÿ = Ÿ„UË¥
∑§◊¸ = Sflœ◊¸M§¬ ∑§◊¸∑§Ù •ÊåŸÙÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ–
[Sflœ◊¸ àÿʪ∑§Ê ÁŸ·œ–]
‚„U¡¢ ∑§◊¸ ∑§ÊÒãÃÿ ‚ŒÊ·◊Á¬ Ÿ àÿ¡ÃÔ˜–
‚flʸ⁄Uê÷Ê Á„U ŒÊ·áÊ œÍ◊ŸÊÁÇŸÁ⁄UflÊflÎÃÊ—H 48H
‚„U¡◊˜ , ∑§◊¸, ∑§ıãÃÿ, ‚ŒÙ·◊˜ , •Á¬, Ÿ, àÿ¡Ø ,
‚flʸ⁄Uê÷Ê—, Á„U, ŒÙ·áÊ, œÍ◊Ÿ, •ÁÇŸ—, ßfl, •ÊflÎÃÊ—H 48H
•Ã∞fló
∑§ıãÃÿ = „U ∑ȧãÃˬÈòÊ! œÍ◊Ÿ = œÍ∞°‚
‚ŒÙ·◊˜ = ŒÙ·ÿÈQ „UÙŸ¬⁄U •ÁÇŸ— = •ÁÇŸ∑§Ë
•Á¬ = ÷Ë ßfl = ÷Ê°ÁÃ
‚„U¡◊˜
∑§◊¸
Ÿ
àÿ¡Ø
=
=
=
=
‚„U¡*
∑§◊¸∑§Ù
Ÿ„UË¥
àÿʪŸÊ øÊÁ„Uÿ; ŒÙ·áÊ
{
‚÷Ë ∑§◊¸
‚flʸ⁄Uê÷Ê— = (Á∑§‚Ë-Ÿ-
Á∑§‚Ë)
= ŒÙ·‚
Á„U = ÄÿÙ¥Á∑§ •ÊflÎÃÊ— = ÿÈQ§ „Ò¥U–
[‚¢ãÿÊ‚ÿÙª‚ ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
•‚Q§’ÈÁh— ‚fl¸òÊ Á¡ÃÊà◊Ê ÁflªÃS¬Î„U—–
ŸÒc∑§êÿ¸Á‚Áh¢ ¬⁄U◊Ê¢ ‚ããÿÊ‚ŸÊÁœªë¿UÁÃH 49H
* ¬˝∑ΧÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ÁŸÿà Á∑§ÿ „ÈU∞ ¡Ê fláÊʸüÊ◊∑§ œ◊¸ •ÊÒ⁄U
‚Ê◊Êãÿ œ◊¸M§¬ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊¸ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê „UË ÿ„UÊ° ““Sflœ◊¸””, ““‚„U¡∑§◊¸,””
““Sfl∑§◊¸””, ““ÁŸÿÃ∑§◊¸””, ““Sfl÷Êfl¡∑§◊¸”” •ÊÒ⁄U ““Sfl÷ÊflÁŸÿÃ∑§◊¸”” ßàÿÊÁŒ ŸÊ◊Ê¥‚
∑§„UÊ „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 401
•‚Q§’ÈÁh—, ‚fl¸òÊ, Á¡ÃÊà◊Ê, ÁflªÃS¬Î„U—,
ŸÒc∑§êÿ¸Á‚Áh◊˜ , ¬⁄U◊Ê◊˜ , ‚ããÿÊ‚Ÿ, •Áœªë¿UÁÃH 49H
ÃÕÊ „U •¡È¸Ÿ!ó
‚fl¸òÊ = ‚fl¸òÊ ‚ããÿÊ‚Ÿ = ‚Ê¢ÅÿÿÙª∑§ mÊ⁄UÊ
{
•‚Q§’ÈÁh—= •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„UÃ
’ÈÁhflÊ‹Ê,
¬⁄U◊Ê◊˜ = ©U‚ ¬⁄U◊

ÁflªÃS¬Î„U— = S¬Î„UÊ⁄UÁ„Uà (•ı⁄U) ŸÒc∑§êÿ¸Á‚Áh◊˜ = { ŸÒÁ‚Áh∑§Ù

c∑§êÿ¸
{
Á¡ÃÊà◊Ê = ¡ËÃ „ÈU∞ •ã×-
∑§⁄UáÊflÊ‹Ê ¬ÈL§· •Áœªë¿UÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU–
[ôÊÊŸ∑§Ë ¬⁄UÊÁŸc∆UÔUÊ∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UŸ∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ–]
Á‚Áh¢ ¬˝ÊåÃÊ ÿÕÊ ’˝rÊÔ ÃÕÊåŸÊÁà ÁŸ’Êœ ◊–
‚◊Ê‚ŸÒfl ∑§ÊÒãÃÿ ÁŸc∆UÔUÊ ôÊÊŸSÿ ÿÊ ¬⁄UÊH 50H
Á‚Áh◊˜ , ¬˝Êå×, ÿÕÊ, ’˝rÊÔ, ÃÕÊ, •ÊåŸÙÁÃ, ÁŸ’Ùœ, ◊,
‚◊Ê‚Ÿ, ∞fl, ∑§ıãÃÿ, ÁŸc∆UÔUÊ, ôÊÊŸSÿ, ÿÊ, ¬⁄UÊH 50H
ß‚Á‹ÿó
ÿÊ =¡Ù (Á∑§) ’˝rÊÔ = ’˝rÊÔ∑§Ù
ôÊÊŸSÿ =ôÊÊŸÿÙª∑§Ë •ÊåŸÙÁà = ¬˝Êåà „UÙÃÊ „ÒU,
¬⁄UÊ =¬⁄UÊ ÃÕÊ = ©U‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ù
ÁŸc∆UÔUÊ =ÁŸc∆UÔUÊ „ÒU, ∑§ıãÃÿ = „U ∑ȧãÃˬÈòÊ! (ÃÍ)
Á‚Áh◊˜ {
= ©U‚
ŸÒc∑§êÿ¸Á‚Áh∑§Ù
‚◊Ê‚Ÿ
∞fl
=
=
‚¢ˇÊ¬◊¥
„UË
ÿÕÊ = Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ◊ = ◊Ȥʂ
¬˝Êå× = ¬˝Êåà „UÙ∑§⁄U ◊ŸÈcÿ ÁŸ’Ùœ = ‚◊¤Ê–
[ôÊÊŸÿÙª∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ¬ÊòÊ ’ŸŸ∑§Ë ÁflÁœ–]
’ÈŒä˜Ô ÿÊ Áfl‡ÊÈhÿÊ ÿÈQ§Ê œÎàÿÊà◊ÊŸ¢ ÁŸÿêÿ ø–
‡ÊéŒÊŒËÁãfl·ÿÊ¢SàÿÄàflÊ ⁄Uʪm·ı √ÿÈŒSÿ øH 51H
402 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ÁflÁflQ§‚flË ‹ÉflʇÊË ÿÃflÊÄ∑§Êÿ◊ÊŸ‚—–
äÿÊŸÿÊª¬⁄UÊ ÁŸàÿ¢ flÒ⁄UÊÇÿ¢ ‚◊ȬÊÁüÊ×H 52H
•„UVÔUÊ⁄¢U ’‹¢ Œ¬Z ∑§Ê◊¢ ∑˝§Êœ¢ ¬Á⁄Uª˝„U◊Ô˜–
Áfl◊Èëÿ ÁŸ◊¸◊— ‡ÊÊãÃÊ ’˝rÊÔ÷ÍÿÊÿ ∑§À¬ÃH 53H
’ÈŒ˜ÔäÿÊ, Áfl‡ÊÈhÿÊ, ÿÈQ§—, œÎàÿÊ, •Êà◊ÊŸ◊˜ , ÁŸÿêÿ, ø,
‡ÊéŒÊŒËŸ˜ , Áfl·ÿÊŸ˜, àÿÄàflÊ, ⁄ʪm·ı, √ÿÈŒSÿ, øH 51H
ÁflÁflQ§‚flË, ‹ÉflʇÊË, ÿÃflÊÄ∑§Êÿ◊ÊŸ‚—,
äÿÊŸÿÙª¬⁄U—, ÁŸàÿ◊˜ , flÒ⁄UÊÇÿ◊˜, ‚◊ȬÊÁüÊ×H 52H
•„VÔUÊ⁄U◊˜ , ’‹◊˜ , Œ¬¸◊˜, ∑§Ê◊◊˜, ∑˝§Ùœ◊˜ , ¬Á⁄Uª„˝ U◊˜ ,
Áfl◊Èëÿ, ÁŸ◊¸◊—, ‡ÊÊã×, ’˝rÊÔ÷ÍÿÊÿ, ∑§À¬ÃH 53H
„U •¡È¸Ÿ!ó
Áfl‡ÊÈhÿÊ = Áfl‡ÊÈh ÁŸÿêÿ = ‚¢ÿ◊ ∑§⁄U∑§

{
’ÈŒäỖ ÿÊ = ’ÈÁh‚ ◊Ÿ, flÊáÊË
ÿÈQ§— = ÿÈQ§ (ÃÕÊ) ÿÃflÊÄ∑§Êÿ◊ÊŸ‚—= •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù fl‡Ê◊¥

{
„U‹∑§Ê, ‚ÊÁûfl∑§ ∑§⁄U ‹ŸflÊ‹Ê,
‹ÉflʇÊË = •ı⁄U ÁŸÿÁ◊à ⁄Uʪm·ÊÒ = ⁄Uʪ-m·∑§Ù
÷Ù¡Ÿ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê, √ÿÈŒSÿ = ‚fl¸ÕÊ Ÿc≈UUÔ ∑§⁄U∑§
‡ÊéŒÊŒËŸ˜ = ‡ÊéŒÊÁŒ
Áfl·ÿÊŸ˜ = Áfl·ÿÙ¥∑§Ê {
flÒ⁄UÊÇÿ◊˜ = ÷‹Ë÷Ê°Áà ŒÎ…∏U
flÒ⁄UÊÇÿ∑§Ê
àÿÄàflÊ = àÿʪ ∑§⁄U∑§ ‚◊ȬÊÁüÊ× = •ÊüÊÿ ‹ŸflÊ‹Ê

{
∞∑§Êãà •ı⁄U ‡ÊÈh ø = ÃÕÊ
ÁflÁflQ§‚flË= Œ‡Ê∑§Ê ‚flŸ •„VÔÊ⁄U◊˜ = •„¢∑§ÔUÊ⁄U
∑§⁄UŸflÊ‹Ê, ’‹◊˜ = ’‹,
œÎàÿÊ {
= ‚ÊÁûfl∑§
œÊ⁄UáʇÊÁQ§∑§ mÊ⁄UÊ*
Œ¬¸◊˜
∑§Ê◊◊˜
= ÉÊ◊á«U,
= ∑§Ê◊,
{
•Êà◊ÊŸ◊˜ = •ã×∑§⁄UáÊ •ı⁄U
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê
∑˝§Ùœ◊˜
ø
= ∑˝§Ùœ
= •ı⁄U
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 18 ‡‹Ê∑§ 33 ◊¥ Á¡‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 403
¬Á⁄Uª˝„U◊˜ = ¬Á⁄Uª˝„U∑§Ê ‡ÊÊã× = ‡ÊÊÁãÃÿÈQ§ ¬ÈL§·
Áfl◊Èëÿ = àÿʪ ∑§⁄U∑§

{
ÁŸàÿ◊˜ = ÁŸ⁄UãÃ⁄U ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
{
äÿÊŸÿÙª¬⁄U—= äÿÊŸÿÙª∑§
¬⁄UÊÿáÊ ⁄U„UŸflÊ‹Ê,
’˝rÊÔ÷ÍÿÊÿ = ’˝rÊÔ◊¥ •Á÷ãŸ÷Êfl‚
ÁSÕà „UÙŸ∑§Ê
ÁŸ◊¸◊— = ◊◊ÃÊ⁄UÁ„Uà (•ı⁄U) ∑§À¬Ã = ¬ÊòÊ „UÙÃÊ „ÒU–
[ôÊÊŸÿÙª‚ ¬⁄UÊ ÷ÁÄÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÖ]
’˝rÊÔ÷Í× ¬˝‚ãŸÊà◊Ê Ÿ ‡ÊÊøÁà Ÿ ∑§Êæ˜U ˇÊÁÖ
‚◊— ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È ◊jÁQ¢§ ‹÷Ã ¬⁄UÊ◊Ô˜H 54H
’˝rÊÔ÷Í×, ¬˝‚ãŸÊà◊Ê, Ÿ, ‡ÊÙøÁÃ, Ÿ, ∑§Êæ˜U ˇÊÁÃ,
‚◊—, ‚fl¸·È , ÷ÍÃ·È , ◊jÁQ§◊˜ , ‹÷Ã, ¬⁄UÊ◊˜ ,H 54H
Á»§⁄U fl„Uó

’˝rÊÔ÷Í× =
{ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
’˝rÊÔ◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚
ÁSÕÃ,
Ÿ = Ÿ (Á∑§‚Ë∑§Ë)
{
∑§Êæ˜UˇÊÁà = •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ „UË
∑§⁄UÃÊ „ÒU– (∞‚Ê)
¬˝‚ãŸÊà◊Ê = { ¬˝‚㟠◊ŸflÊ‹Ê
ÿÙªË
‚fl̧·È
÷Í÷ È
= ‚◊SÃ
= ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥
= ‚◊÷ÊflflÊ‹Ê1 ÿÙªË
={
Ÿ ‚◊—
Ÿ

‡ÊÙøÁà ={
(ÃÙ Á∑§‚Ë∑§ Á‹ÿ)
‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU
¬⁄UÊ◊˜, ◊jÁQ§◊˜ = {
◊⁄UË
¬⁄UÊ÷ÁQ§∑§Ù2
(•ı⁄U) ‹÷Ã = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[¬⁄UÊ÷ÁÄÂ ÷ªflà¬˝ÊÁåÖ]
÷ÄàÿÊ ◊Ê◊Á÷¡ÊŸÊÁà ÿÊflÊãÿ‡øÊÁS◊ Ãûfl×–
ÃÃÊ ◊Ê¢ ÃûflÃÊ ôÊÊàflÊ Áfl‡ÊÃ ÃŒŸãÃ⁄U◊Ô˜H 55H
1-ªËÃÊ •äÿÊÿ 6 ‡‹Ê∑§ 29 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2-¡Ê ÃûflôÊÊŸ∑§Ë ¬⁄UÊ∑§Êc∆UÔUÊ „ÒU ÃÕÊ Á¡‚∑§Ê ¬˝Êåà „UÊ∑§⁄U •ÊÒ⁄U ∑ȧ¿U
¡ÊŸŸÊ ’Ê∑§Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ, fl„UË ÿ„UÊ° ““¬⁄UÊ÷ÁQ§””, ““ ôÊÊŸ∑§Ë ¬⁄UÊÁŸc∆UÊ””, ““¬⁄U◊
ŸÒc∑§êÿ¸Á‚Áh”” •ÊÒ⁄U ““¬⁄U◊Á‚Áh”” ßàÿÊÁŒ ŸÊ◊Ê¥‚ ∑§„UË ªÿË „ÒU–
404 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
÷ÄàÿÊ, ◊Ê◊˜ , •Á÷¡ÊŸÊÁÃ, ÿÊflÊŸ˜ , ÿ—, ø, •ÁS◊, Ãûfl×,
Ã×, ◊Ê◊˜ , Ãûfl×, ôÊÊàflÊ, Áfl‡ÊÃ, ÃŒŸãÃ⁄U◊˜H 55H
•ı⁄U ©U‚ó
{
= ¬⁄UÊ÷ÁÄÃ∑§ mÊ⁄UÊ Ãûfl×,
{
÷ÄàÿÊ ∆UË∑§ flÒ‚Ê-∑§Ê-flÒ‚Ê
(fl„U) •Á÷¡ÊŸÊÁà = Ãûfl‚ ¡ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU,
(ÃÕÊ)
◊Ê◊˜ = ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù Ã× = ©U‚ ÷ÁÄÂ
(•„U◊˜) = ◊Ò¥ ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
Ãûfl× = Ãûfl‚
ÿ— = ¡Ù „Í°U ôÊÊàflÊ = ¡ÊŸ∑§⁄U
ø = •ı⁄U ÃŒŸãÃ⁄U◊˜ = Ãà∑§Ê‹ „UË
ÿÊflÊŸ˜
•ÁS◊
= Á¡ÃŸÊ
= „Í°U ,
Áfl‡ÊÃ
¡ÊÃÊ „ÒU–{
= ◊ȤÊ◊¥ ¬˝Áflc≈UÔU „UÙ
[÷ÁÄÂÁ„Uà ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÖ]
‚fl¸∑§◊ʸáÿÁ¬ ‚ŒÊ ∑ȧflʸáÊÊ ◊ŒÔ˜√ÿ¬ÊüÊÿ—–
◊à¬˝‚ʌʌflÊåŸÊÁà ‡Êʇflâ ¬Œ◊√ÿÿ◊Ô˜H 56H
‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ, •Á¬, ‚ŒÊ, ∑ȧflʸáÊ—, ◊Œ˜√ÿ¬ÊüÊÿ—,
◊à¬˝‚ÊŒÊØ , •flÊåŸÙÁÃ, ‡ÊʇflÃ◊˜ , ¬Œ◊˜ , •√ÿÿ◊˜ ,H 56H
•ı⁄Uó

{
◊Œ˜√ÿ¬ÊüÊÿ— = ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „ÈU•Ê
∑§◊¸ÿÙªË (ÃÙ)
◊à¬˝‚ÊŒÊØ = ◊⁄UË ∑Χ¬Ê‚
‡ÊʇflÃ◊˜ = ‚ŸÊß
‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ = ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÙZ∑§Ù
‚ŒÊ = ‚ŒÊ •√ÿÿ◊˜ = •ÁflŸÊ‡ÊË
∑ȧflʸáÊ— = ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ¬Œ◊˜ = ¬⁄U◊ ¬Œ∑§Ù
•Á¬ = ÷Ë •flÊåŸÙÁà = ¬˝Êåà „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
[÷ÁÄÂÁ„Uà ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª∑ •ŸÈc∆UÔUÊŸ„UÃÈ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë •ÊôÊÊ–]
øÃ‚Ê ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ ◊Áÿ ‚ããÿSÿ ◊à¬⁄U—–
’ÈÁhÿÊª◊ȬÊÁüÊàÿ ◊ÁìÊûÊ— ‚Ãâ ÷flH 57H
 •äÿÊÿ 18 405
øÂÊ, ‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ, ◊Áÿ, ‚ããÿSÿ, ◊à¬⁄U—,
’ÈÁhÿÙª◊˜˜, ©U¬ÊÁüÊàÿ, ◊ÁìÊûÊ—, ‚ÃÃ◊˜ , ÷flH 57H
ß‚Á‹ÿ „U •¡È¸Ÿ ÃÍ!ó
‚fl¸∑§◊ʸÁáÊ = ‚’ ∑§◊ÙZ∑§Ù ©U¬ÊÁüÊàÿ = •fl‹ê’Ÿ ∑§⁄U∑§
øÂÊ
◊Áÿ
= ◊Ÿ‚
= ◊ȤÊ◊¥
◊à¬⁄U— {
= ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ
(•ı⁄U)
{
‚ããÿSÿ = •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ *
(ÃÕÊ)
‚ÃÃ◊˜ = ÁŸ⁄UãÃ⁄U
◊ÁìÊûÊ— = ◊ȤÊ◊¥ ÁøûÊflÊ‹Ê
’ÈÁhÿÙª◊˜ = ‚◊’ÈÁhM§¬ ÿÙª∑§Ù ÷fl = „UÙ–
[÷ªflÁìÊãß‚ ©UhÊ⁄U •ı⁄U ÷ªflŒÊôÊÊ∑§ àÿʪ‚ •œÙªÁÖ]
◊ÁìÊûÊ— ‚fl¸ŒÈªÊ¸ÁáÊ ◊à¬˝‚ÊŒÊûÊÁ⁄UcÿÁ‚–
•Õ øûfl◊„UVUÔ Ê⁄UÊ㟠üÊÊcÿÁ‚ ÁflŸæ˜U ˇÿÁ‚H 58H
◊ÁìÊûÊ—, ‚fl¸ŒÈªÊ¸ÁáÊ, ◊à¬˝‚ÊŒÊØ , ÃÁ⁄UcÿÁ‚,
•Õ, øØ , àfl◊˜ , •„VÔUÊ⁄UÊØ , Ÿ, üÊÙcÿÁ‚, ÁflŸæ˜U ˇÿÁ‚H 58H
©U¬ÿȸÄà ¬˝∑§Ê⁄U‚ó

{
◊ÁìÊûÊ— = ◊ȤÊ◊¥ ÁøûÊflÊ‹Ê øØ = ÿÁŒ

àfl◊˜
„UÙ∑§⁄U
= ÃÍ {
•„VÔUÊ⁄UÊØ = •„¢∑§Ê⁄U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
(◊⁄U fløŸÙ¥∑§Ù)
◊à¬˝‚ÊŒÊØ = ◊⁄UË ∑Χ¬Ê‚ Ÿ = Ÿ
{
‚fl¸ŒÈªÊ¸ÁáÊ = ‚◊Sà ‚¢∑§≈UÙ¥∑§Ù üÊÙcÿÁ‚ = ‚ÈŸªÊ (ÃÙ)
(•ŸÊÿÊ‚ „UË)
ÃÁ⁄UcÿÁ‚ = ¬Ê⁄U ∑§⁄U ¡ÊÿªÊ
•Õ = •ı⁄U
{
Ÿc≈UÔU „UÙ ¡ÊÿªÊ
ÁflŸæ˜U ˇÿÁ‚= •ÕʸØ ¬⁄U◊ÊÕ¸‚
÷˝c≈UÔU „UÙ ¡ÊÿªÊ–
[¬˝∑ΧÁÃ∑§Ë ¬˝’‹ÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÙZ∑§ àÿʪ◊¥
‚Ê◊âÿ¸∑§Ê •÷Êfl ’Ëʟʖ]
ÿŒ„UVÔUÊ⁄U◊ÊÁüÊàÿ Ÿ ÿÊàSÿ ßÁà ◊ãÿ‚–
Á◊âÿÒ· √ÿfl‚ÊÿSÃ ¬˝∑ΧÁÃSàflÊ¢ ÁŸÿÊˇÿÁÃH 59H
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 9 ‡‹Ê∑§ 27◊¥ Á¡‚∑§Ë ÁflÁœ ∑§„UË „ÒU–
406 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
ÿØ , •„VÔUÊ⁄U◊˜ , •ÊÁüÊàÿ, Ÿ, ÿÙàSÿ, ßÁÃ, ◊ãÿ‚,
Á◊âÿÊ, ∞·—, √ÿfl‚Êÿ—, Ã, ¬˝∑ΧÁ×, àflÊ◊˜ , ÁŸÿÙˇÿÁÃH 59H
•ı⁄Uó
ÿØ =
¡Ù (ÃÍ) ∞·— =
ÿ„U
•„VÔUÊ⁄U◊˜ =
•„U¢∑§ÔUÊ⁄U∑§Ê √ÿfl‚Êÿ— =
ÁŸ‡øÿ
•ÊÁüÊàÿ =
•ÊüÊÿ ‹∑§⁄U Á◊âÿÊ =
Á◊âÿÊ „ÒU;
ßÁà =
ÿ„U (ÿ×) =
ÄÿÙ¥Á∑§ (Ã⁄UÊ)
◊ãÿ‚ =
◊ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU (Á∑§) ¬˝∑ΧÁ× =
Sfl÷Êfl
{
Ÿ, ÿÙàSÿ = “◊Ò¥ ÿÈh Ÿ„UË¥ àflÊ◊˜ =
ÃȤÊ

Ã
∑§M°§ªÊ”,
= Ã⁄UÊ {
ÁŸÿÙˇÿÁà = ¡’⁄UŒSÃË ÿÈh◊¥
‹ªÊ ŒªÊ–
Sfl÷Êfl¡Ÿ ∑§ÊÒãÃÿ ÁŸ’h— SflŸ ∑§◊¸áÊÊ–
∑§ÃÈZ Ÿë¿UÁ‚ ÿã◊Ê„UÊà∑§Á⁄UcÿSÿfl‡ÊÊ˘Á¬ ÃÃÔ˜H 60H
Sfl÷Êfl¡Ÿ, ∑§ıãÃÿ, ÁŸ’h—, SflŸ˜, ∑§◊¸áÊÊ,
∑§Ã¸◊È ˜ , Ÿ, ßë¿UÁ‚, ÿØ , ◊Ù„UÊØ , ∑§Á⁄UcÿÁ‚, •fl‡Ê—, •Á¬, ÃØH 60H
•ı⁄Uó
∑§ıãÃÿ = „U ∑ȧãÃˬÈòÊ! •Á¬ = ÷Ë
ÿØ = Á¡‚ ∑§◊¸∑§Ù (ÃÍ) SflŸ = •¬Ÿ (¬Ífl¸∑ΧÃ)
◊Ù„UÊØ = ◊Ù„U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Sfl÷Êfl¡Ÿ = SflÊ÷ÊÁfl∑§
∑§Ãȸ◊˜ = ∑§⁄UŸÊ ∑§◊¸áÊÊ = ∑§◊¸‚
Ÿ = Ÿ„UË¥ ÁŸ’h— = ’°œÊ „ÈU•Ê
ßë¿UÁ‚ = øÊ„UÃÊ, •fl‡Ê— = ¬⁄Ufl‡Ê „UÙ∑§⁄U
ÃØ = ©U‚∑§Ù ∑§Á⁄UcÿÁ‚ = ∑§⁄UªÊ–
[‚’∑§ NUŒÿ◊¥ •ãÃÿʸ◊Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë √ÿʬ∑§ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
߸‡fl⁄U— ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ NUg‡Ê˘¡È¸Ÿ ÁÃc∆UÔUÁÖ
÷˝Ê◊ÿã‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ÿãòÊÊM§…UÊÁŸ ◊ÊÿÿÊH 61H
 •äÿÊÿ 18 407
߸‡fl⁄U—, ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜, NUg‡Ê, •¡¸ÈŸ, ÁÃc∆UÔUÁÃ,
÷˝Ê◊ÿŸ˜ , ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ, ÿãòÊÊM§…UÊÁŸ, ◊ÊÿÿÊH 61H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
•¡È¸Ÿ = „U •¡È¸Ÿ! (©UŸ∑§ ∑§◊ÙZ∑§
{
ÿãòÊÊM§…UÊÁŸ= ‡Ê⁄UË⁄UM§¬ ÿãòÊ◊¥
•ÊM§…∏U „ÈU∞ ÷˝Ê◊ÿŸ˜ =
•ŸÈ‚Ê⁄U)
÷˝◊áÊ ∑§⁄UÊÃÊ „ÈU•Ê
‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ = ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ù ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ◊˜ = ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§
߸U‡fl⁄U— = •ãÃÿʸ◊Ë ¬⁄U◊‡ fl⁄U NUg‡Ê = NUŒÿ◊¥
◊ÊÿÿÊ = •¬ŸË ◊ÊÿÊ‚ ÁÃc∆UUÔ Áà = ÁSÕà „ÒU–
[߸U‡fl⁄U∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ¡ÊŸ-„UÃÈ •ÊôÊÊ •ı⁄U ©U‚∑§Ê »§‹–]
Ã◊fl ‡Ê⁄UáÊ¢ ªë¿U ‚fl¸÷ÊflŸ ÷Ê⁄UÖ
Ãà¬˝‚ÊŒÊà¬⁄UÊ¢ ‡ÊÊÁãâ SÕÊŸ¢ ¬˝ÊåSÿÁ‚ ‡ÊʇflÃ◊ÔH ˜ 62H
Ã◊˜ , ∞fl, ‡Ê⁄UáÊ◊˜ , ªë¿U, ‚fl¸÷ÊflŸ, ÷Ê⁄UÃ,
Ãà¬˝‚ÊŒÊØ , ¬⁄UÊ◊˜ , ‡ÊÊÁãÃ◊˜ , SÕÊŸ◊˜ , ¬˝ÊåSÿÁ‚, ‡ÊʇflÃ◊˜H 62H
ß‚Á‹ÿó
÷Ê⁄UÃ
‚fl¸÷ÊflŸ
=
=
„U ÷Ê⁄UÃ! (ÃÍ)
‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
Ãà¬˝‚ÊŒÊØ = { ©U∑Χ‚¬Ê‚¬⁄U◊(„UÊà◊Ê∑§Ë
Ë ÃÍ)
Ã◊˜ = ©U‚ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ë ¬⁄UÊ◊˜ = ¬⁄U◊
∞fl = „UË ‡ÊÊÁãÃ◊˜ = ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù (ÃÕÊ)
‡ÊʇflÃ◊˜ = ‚ŸÊß
‡Ê⁄UáÊ◊˜ = ‡Ê⁄UáÊ◊¥* SÕÊŸ◊˜ = ¬⁄U◊ œÊ◊∑§Ù
ªë¿U = ¡Ê– ¬˝ÊåSÿÁ‚ = ¬˝Êåà „U٪ʖ
* ‹îÊÊ, ÷ÿ, ◊ÊŸ, ’«∏UÊ߸ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê àÿʪ∑§⁄U ∞fl¢ ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U ‚¢‚Ê⁄U◊¥
•„¢UÃÊ-◊◊ÃÊ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ∞∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê „UË ¬⁄U◊ •ÊüÊÿ, ¬⁄U◊ ªÁà •ÊÒ⁄U
‚fl¸Sfl ‚◊¤ÊŸÊ ÃÕÊ •Ÿãÿ÷Êfl‚ •ÁÇÊÿ üÊhÊ, ÷ÁQ§ •ÊÒ⁄U ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ÁŸ⁄UãÃ⁄U
÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ŸÊ◊, ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U SflM§¬∑§Ê Áøãß ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸÊ ∞fl¢ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÷¡Ÿ-
S◊⁄UáÊ ⁄UπÃ „ÈU∞ „UË ©UŸ∑§ •ÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÊZ∑§Ê ÁŸ—SflÊÕ¸÷Êfl‚ ∑§fl‹ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§
Á‹ÿ •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ ÿ„U ““‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ‡Ê⁄UáÊ◊¥”” „UÊŸÊ „Ò–
408 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[©U¬Œ‡Ê∑§Ê ©U¬‚¢„UÊ⁄U–]
ßÁà Ã ôÊÊŸ◊ÊÅÿÊâ ªÈsÔÊŒ˜ªÈsÔÃ⁄¢U ◊ÿÊ–
Áfl◊·ÿÒÃŒ‡Ê·áÊ ÿÕë¿UÁ‚ ÃÕÊ ∑ȧL§H 63H
ßÁÃ, Ã, ôÊÊŸ◊˜ , •ÊÅÿÊÃ◊˜ , ªÈsÔÊØ , ªÈsÔÃ⁄U◊˜ , ◊ÿÊ,
Áfl◊·ÿ, ∞ÃØ , •‡Ê·á Ê, ÿÕÊ, ßë¿UÁ‚, ÃÕÊ, ∑ȧL§H 63H
ßÁÃ
ªÈsÊÔ Ã˜
=
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U (ÿ„U)
=
ªÙ¬ŸËÿ‚ (÷Ë)
∞ÃØ {
= ß‚ ⁄U„USÿÿÈÄÃ
ôÊÊŸ∑§Ù
ªÈsÃÔ ⁄U◊˜ =
•Áà ªÙ¬ŸËÿ •‡Ê·áÊ = ¬ÍáʸÃÿÊ
ôÊÊŸ◊˜ =
ôÊÊŸ Áfl◊·ÿ = ÷‹Ë÷Ê°Áà ÁfløÊ⁄U∑§⁄,
◊ÿÊ =
◊ÒŸ¥  ÿÕÊ = ¡Ò‚
Ã =
ÃȤʂ ßë¿UÁ‚ = øÊ„UÃÊ „ÒU
{
•ÊÅÿÊÃ◊˜= ∑§„U ÁŒÿÊ–
(•’ ÃÍ)
ÃÕÊ
∑ȧL§
= flÒ‚ „UË
= ∑§⁄U–
[¬ÈŸ— ‚◊Sà ªËÃÊ∑§ ‚Ê⁄UM§¬ ‚fl¸ªÈsÔÃ◊ ⁄U„USÿ∑§Ù ‚ÈŸŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ–]
‚fl¸ªÈsÔÃ◊¢ ÷Íÿ— oÎáÊÈ ◊ ¬⁄U◊¢ flø—–
ßc≈UUÔ Ê˘Á‚ ◊ ŒÎ…UÁ◊Áà ÃÃÊ flˇÿÊÁ◊ Ã Á„UÃ◊Ô˜H 64H
‚fl¸ªs È ÔÃ◊◊˜ , ÷Íÿ—, oÎáÊÈ , ◊, ¬⁄U◊◊˜ , flø—,
ßc≈UÔU—, •Á‚, ◊, ŒÎ…U◊˜ , ßÁÃ, Ã×, flˇÿÊÁ◊, Ã, Á„UÃ◊˜H 64H
ßÃŸÊ ∑§„UŸ¬⁄U ÷Ë •¡È¸Ÿ∑§Ê ∑§Ù߸U ©UûÊ⁄U Ÿ Á◊‹Ÿ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜ Á»§⁄U ’Ù‹ Á∑§ „U •¡È¸Ÿ!ó

{
‚fl¸ªÈsÃÔ ◊◊˜= ‚ê¬Íáʸ ªÙ¬ŸËÿÙ¥‚
•Áà ªÙ¬ŸËÿ
◊
ŒÎ…U◊˜
=
=
◊⁄UÊ
•ÁÇÊÿ
◊ = ◊⁄U ßc≈UÔU— = Á¬˝ÿ
¬⁄U◊◊˜ = ¬⁄U◊ ⁄U„USÿÿÈÄà •Á‚ = „ÒU,
flø— = fløŸ∑§Ù (ÃÍ)
÷Íÿ— = Á»§⁄U (÷Ë) Ã× = ß‚‚
oÎáÊÈ = ‚ÈŸ– (ÃÍ) ßÁà = ÿ„U
 •äÿÊÿ 18 409

Á„UÃ◊˜ {
= ¬⁄U◊ Á„UÃ∑§Ê⁄U∑§ Ã
fløŸ (◊Ò¥) flˇÿÊÁ◊
= ÃȤʂ
= ∑§„UÍ°ªÊ–
[÷ªflÊŸ˜∑§Ë ÷ÁÄà ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÊôÊÊ •ı⁄U ©U‚∑§Ê »§‹–]
◊ã◊ŸÊ ÷fl ◊jQ§Ê ◊lÊ¡Ë ◊Ê¢ Ÿ◊S∑ȧL§–
◊Ê◊flÒcÿÁ‚ ‚àÿ¢ Ã ¬˝Ááʟ Á¬˝ÿÊ˘Á‚ ◊ H 65H
◊ã◊ŸÊ—, ÷fl, ◊jQ§—, ◊lÊ¡Ë, ◊Ê◊˜ , Ÿ◊S∑ȧL§,
◊Ê◊˜, ∞fl, ∞cÿÁ‚, ‚àÿ◊˜ , Ã, ¬˝Ááʟ, Á¬˝ÿ—, •Á‚, ◊H 65H
„U •¡È¸Ÿ! ÃÍó
◊ã◊ŸÊ— = ◊ȤÊ◊¥ ◊ŸflÊ‹Ê ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ
÷fl = „UÙ, ∞fl = „UË
◊jÄ× = ◊⁄UÊ ÷Äà ∞cÿÁ‚ = ¬˝Êåà „UÙªÊ, (ÿ„U ◊Ò)¥
(÷fl) = ’Ÿ, Ã = ÃȤʂ
◊lÊ¡Ë = { ◊⁄UÊ ¬Í¡Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
‚àÿ◊˜
¬˝Ááʟ
=
=
‚àÿ
¬˝ÁÃôÊÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U,
(÷fl) = „UÙ (•ı⁄U) (ÿ×) = ÄÿÙ¥Á∑§ (ÃÍ)
◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù ◊ = ◊⁄UÊ
Ÿ◊S∑ȧL§ = ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U– Á¬˝ÿ— = •àÿãà Á¬˝ÿ
(∞fl◊˜) = ∞‚Ê ∑§⁄UŸ‚ (ÃÍ) •Á‚ = „ÒU–
[‚fl¸ œ◊ÙZ∑§Ê •ÊüÊÿ àÿʪ∑§⁄U ∑§fl‹ ÷ªflØ-‡Ê⁄UáÊ „UÙŸ∑§Ë •ÊôÊÊ–]
‚fl¸œ◊ʸã¬Á⁄UàÿÖÿ ◊Ê◊∑¢§ ‡Ê⁄UáÊ¢ fl˝¡–
•„¢U àflÊ ‚fl¸¬Ê¬èÿÊ ◊ÊˇÊÁÿcÿÊÁ◊ ◊Ê ‡ÊÈø—H 66H
‚fl¸œ◊ʸŸ˜ , ¬Á⁄UàÿÖÿ, ◊Ê◊˜ , ∞∑§◊˜ , ‡Ê⁄UáÊ◊˜ , fl˝¡,
•„U◊˜ , àflÊ, ‚fl¸¬Ê¬èÿ—, ◊ÙˇÊÁÿcÿÊÁ◊, ◊Ê, ‡ÊÈø—H 66H
ß‚Á‹ÿó

{
‚ê¬Íáʸ œ◊ÙZ∑§Ù
‚fl¸œ◊ʸŸ˜ = •ÕʸØ ‚ê¬Íáʸ
∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÙZ∑§Ù
(◊ȤÊ◊¥)
¬Á⁄UàÿÖÿ = àÿʪ∑§⁄U (ÃÍ ∑§fl‹)
∞∑§◊˜ = ∞∑§
410 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ

◊Ê◊˜

‡Ê⁄UáÊ◊˜
{
◊È¤Ê ‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊŸ˜
= ‚flʸœÊ⁄U
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ë „UË
= ‡Ê⁄UáÊ◊¥1
•„U◊˜
àflÊ
‚fl¸¬Ê¬èÿ— =
=
=

◊ÙˇÊÁÿcÿÊÁ◊ =
◊Ò¥
ÃȤÊ
‚ê¬Íáʸ ¬Ê¬Ù¥‚
◊ÈÄà ∑§⁄U ŒÍª° Ê, (ÃÍ)
fl˝¡ = •Ê ¡Ê– ◊Ê, ‡ÊÈø— = ‡ÊÙ∑§ ◊à ∑§⁄U–
[øÃÈÁfl¸œ •ŸÁœ∑§ÊÁ⁄UÿÙ¥∑§ ¬˝Áà ªËÃÊ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê Ÿ ∑§⁄UŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ߌ¢ Ã ŸÊìS∑§Êÿ ŸÊ÷Q§Êÿ ∑§ŒÊøŸ–
Ÿ øʇÊÈüÊÍ·fl flÊëÿ¢ Ÿ ø ◊Ê¢ ÿÊ˘èÿ‚ÍÿÁÃH 67H
ߌ◊˜ , Ã, Ÿ, •Ã¬S∑§Êÿ, Ÿ, •÷Q§Êÿ, ∑§ŒÊøŸ,
Ÿ, ø, •‡ÊÈüÊÍ·fl, flÊëÿ◊˜ , Ÿ, ø, ◊Ê◊˜, ÿ—, •èÿ‚ÍÿÁÃH 67H
„U •¡È¸Ÿ! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄Uó
Ã = ÃȤÊ Ÿ = Ÿ
ߌ◊˜ = {
ÿ„U ªËÃÊM§¬
⁄U„USÿ◊ÿ ©U¬Œ‡Ê {
•‡ÊÈüÊÍ·fl = Á’ŸÊ ‚ÈŸŸ∑§Ë
ßë¿UÊflÊ‹‚ „UË
∑§ŒÊøŸ = Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§Ê‹◊¥ (flÊëÿ◊˜) = ∑§„UŸÊ øÊÁ„Uÿ;
Ÿ = Ÿ (ÃÙ) ø = ÃÕÊ
•Ã¬S∑§Êÿ= ì⁄UÁ„Uà ◊ŸÈcÿ‚ ÿ— = ¡Ù
flÊëÿ◊˜ = ∑§„UŸÊ øÊÁ„ÿ, ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ◊¥
Ÿ = Ÿ •èÿ‚ÍÿÁÃ= ŒÙ·ŒÎÁc≈UÔU ⁄UπÃÊ „ÒU,
•÷ÄÃÊÿ = ÷ÁÄÃ⁄UÁ„UÂ 2 (ÃS◊Ò) = ©U‚‚ (ÃÙ ∑§÷Ë ÷Ë)
ø = •ı⁄U Ÿ = Ÿ„UË¥ ∑§„UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
[üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§ ¬˝øÊ⁄U∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ–]
ÿ ß◊¢ ¬⁄U◊¢ ªÈsÔ¢ ◊jQ§cflÁ÷œÊSÿÁÖ
÷ÁÄâ ◊Áÿ ¬⁄UÊ¢ ∑ΧàflÊ ◊Ê◊flÒcÿàÿ‚¢‡Êÿ—H 68H
1-ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ê∑§ 62 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ‡Ê⁄UáÊ∑§Ê ÷Êfl ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2-flŒ, ‡ÊÊSòÊ •ÊÒ⁄U ¬⁄U◊‡fl⁄U ÃÕÊ ◊„UÊà◊Ê •ÊÒ⁄U ªÈL§¡ŸÊ¥◊¥ üÊhÊ, ¬˝◊ •ÊÒ⁄U
¬ÍÖÿ÷Êfl∑§Ê ŸÊ◊ ““÷ÁQ§”” „ÒU–
 •äÿÊÿ 18 411
ÿ—, ß◊◊˜ , ¬⁄U◊◊˜ , ªÈs◊ Ô ˜ , ◊jQ§·È , •Á÷œÊSÿÁÃ,
÷ÁQ§◊˜ , ◊Áÿ, ¬⁄UÊ◊˜ , ∑ΧàflÊ, ◊Ê◊˜ , ∞fl, ∞cÿÁÃ,•‚¢‡Êÿ—H 68H
ÄÿÙ¥Á∑§ó
ÿ— =¡Ù ¬ÈL§· ◊jÄÃ·È = ◊⁄U ÷ÄÃÙ¥◊¥
◊Áÿ =◊ȤÊ◊¥ •Á÷œÊSÿÁÃ= ∑§„UªÊ*,
¬⁄UÊ◊˜ =¬⁄U◊ (‚—) = fl„U
÷ÁÄÃ◊˜ =¬˝◊ ◊Ê◊˜ = ◊ȤÊ∑§Ù
∑ΧàflÊ =∑§⁄U∑§ ∞fl = „UË
ß◊◊˜ =ß‚ ∞cÿÁà = ¬˝Êåà „UÙªÊó
¬⁄U◊◊˜ =¬⁄U◊
ªÈs◊Ô ˜ {
= ⁄U„USÿÿÈÄÃ
ªËÃʇÊÊSòÊ∑§Ù {
•‚¢‡Êÿ— = ß‚◊¥ ∑§Ù߸U ‚¢Œ„U
Ÿ„UË¥ „ÒU–
Ÿ ø ÃS◊Êã◊ŸÈcÿ·È ∑§Á‡øã◊ Á¬˝ÿ∑ΧûÊ◊—–
÷ÁflÃÊ Ÿ ø ◊ ÃS◊ÊŒãÿ— Á¬˝ÿÃ⁄UÊ ÷ÈÁflH 69H
Ÿ, ø, ÃS◊ÊØ , ◊ŸÈcÿ·È , ∑§Á‡øØ , ◊, Á¬˝ÿ∑ΧûÊ◊—,
÷ÁflÃÊ, Ÿ, ø, ◊, ÃS◊ÊØ, •ãÿ—, Á¬˝ÿÃ⁄U—, ÷ÈÁflH 69H
ÃS◊ÊØ = ©U‚‚ ’…∏U∑§⁄U ø = ÃÕÊ
◊ = ◊⁄UÊ ÷ÈÁfl = ¬ÎâflË÷⁄U◊¥
{
Á¬˝ÿ∑ΧûÊ◊— = Á¬˝ÿ ∑§Êÿ¸
∑§⁄UŸflÊ‹Ê
ÃS◊ÊØ
◊
=
=
©U‚‚ ’…∏U∑§⁄U
◊⁄UÊ
◊ŸÈcÿ·È = ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ Á¬˝ÿÃ⁄U— = Á¬˝ÿ
∑§Á‡øØ = ∑§Ù߸U •ãÿ— = ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ù߸U
ø = ÷Ë ÷ÁflÃÊ = ÷Áflcÿ◊¥ „UÙªÊ ÷Ë
Ÿ = Ÿ„UË¥ „ÒU; Ÿ = Ÿ„UË¥–
* •ÕÊ¸Ã˜Ô ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ◊⁄U ÷Q§Ê¥∑§Ê ¬…∏UÊflªÊ ÿÊ •Õ¸∑§Ë √ÿÊÅÿÊmÊ⁄UÊ
ß‚∑§Ê ¬˝øÊ⁄U ∑§⁄UªÊ–
412 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
[üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§ ¬∆UŸ∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ–]
•äÿcÿÃ ø ÿ ß◊¢ œêÿZ ‚¢flÊŒ◊ÊflÿÊ—–
ôÊÊŸÿôÊŸ ÃŸÊ„UÁ◊c≈UÔU— SÿÊÁ◊Áà ◊ ◊Á×H 70H
•äÿcÿÃ, ø, ÿ—, ß◊◊˜ , œêÿ¸◊˜ , ‚¢flÊŒ◊˜ , •ÊflÿÙ—,
ôÊÊŸÿôÊŸ, ÃŸ, •„U◊˜ , ßc≈UÔU—, SÿÊ◊˜ , ßÁÃ, ◊, ◊Á×H 70H
ÿ— =
¡Ù ¬ÈL§· ø = ÷Ë
ß◊◊˜ ß‚ = •„U◊˜ = ◊Ò¥
œêÿ¸◊˜ =
œ◊¸◊ÿ ôÊÊŸÿôÊŸ = ôÊÊŸÿôÊ‚*
•ÊflÿÙ— =
„U◊ ŒÙŸÙ¥∑§ ßc≈UÔU— = ¬ÍÁ¡Ã
‚¢flÊŒ◊˜ = {
‚¢flÊŒM§¬
ªËÃʇÊÊSòÊ∑§Ù
SÿÊ◊˜
ßÁÃ
=
=
„UÙ™°§ªÊó
∞‚Ê
•äÿcÿÃ = ¬…∏UªÊ, ◊ = ◊⁄UÊ
ÃŸ = ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ ◊Á× = ◊à „ÒU–
[üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§ üÊfláÊ∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ–]
üÊhÊflÊŸŸ‚Íÿ‡ø oÎáÊÈÿÊŒÁ¬ ÿÊ Ÿ⁄U—–
‚Ê˘Á¬ ◊ÈQ§— ‡ÊÈ÷Ê°À‹Ê∑§Êã¬˝ÊåŸÈÿÊà¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊ÔH ˜ 71H
üÊhÊflÊŸ˜ , •Ÿ‚Íÿ—, ø, oÎáÊÈÿÊØ , •Á¬, ÿ—, Ÿ⁄U—,
‚—, •Á¬, ◊ÈQ§—, ‡ÊÈ÷ÊŸ˜ , ‹Ù∑§ÊŸ˜ , ¬˝ÊåŸÈÿÊØ , ¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊˜H 71H
ÿ— =¡Ù ‚— = fl„U
Ÿ⁄U— =◊ŸÈcÿ •Á¬ = ÷Ë (¬Ê¬Ù¥‚)
üÊhÊflÊŸ˜ =üÊhÊÿÈÄà ◊ÈÄ× = ◊ÈÄà „UÙ∑§⁄U
ø =•ı⁄U

{
ŒÙ·-ŒÎÁc≈UUÔ‚ ⁄UÁ„UÃ
•Ÿ‚Íÿ— = „UÙ∑§⁄U (ß‚
ªËÃʇÊÊSòÊ∑§Ê) ‡ÊÈ÷ÊŸ˜
{
¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊˜ = ©UûÊ◊ ∑§◊¸
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§
= üÊc∆UÔU
{
oÎáÊÈÿÊØ , •Á¬= üÊfláÊ ÷Ë
∑§⁄UªÊ,
‹Ù∑§ÊŸ˜ = ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù
¬˝ÊåŸÈÿÊØ = ¬˝Êåà „U٪ʖ
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 4 ‡‹Ê∑§ 33 ∑§Ê •Õ¸ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
 •äÿÊÿ 18 413
[ªËÃÊüÊfláÊ‚ •¡È¸Ÿ∑§Ê ◊Ù„U Ÿc≈UÔU „ÈU•Ê ÿÊ Ÿ„UË¥ó
ÿ„U ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜∑§Ê ¬˝‡Ÿ–]
∑§ÁìÊŒÃë¿˛‰Uâ ¬ÊÕ¸ àflÿÒ∑§Êª˝áÊ øÂʖ
∑§ÁìÊŒôÊÊŸ‚ê◊Ê„U— ¬˝Ÿc≈UÔUSÃ œŸÜ¡ÿH 72H
∑§ÁìÊØ , ∞ÃØ , üÊÈÃ◊˜ , ¬ÊÕ¸, àflÿÊ, ∞∑§Êª˝áÊ, øÂÊ,
∑§ÁìÊØ , •ôÊÊŸ‚ê◊Ù„U—, ¬˝Ÿc≈UÔU—, Ã, œŸÜ¡ÿH 72H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ªËÃÊ∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ ∑§„U∑§⁄U •ÊŸãŒ∑§ãŒ ÷ªflÊŸ˜
üÊË∑ΧcáÊøãº˝Ÿ •¡È¸Ÿ‚ ¬Í¿UÊó
¬ÊÕ¸ = „U ¬ÊÕ¸! œŸÜ¡ÿ = „U œŸ¢¡ÿ!
∑§ÁìÊØ = ÄÿÊ ∑§ÁìÊØ = ÄÿÊ
∞ÃØ = ß‚ ªËÃʇÊÊSòÊ∑§Ù Ã = Ã⁄UÊ
àflÿÊ = ÃÍŸ
∞∑§Êª˝áÊ, øÂÊ= ∞∑§Êª˝ÁøûÊ‚ •ôÊÊŸ‚ê◊Ù„U—= •ôÊÊŸ¡ÁŸÃ ◊Ù„U
üÊÈÃ◊˜Ô = üÊfláÊ Á∑§ÿÊ? (•ı⁄U) ¬˝Ÿc≈UUÔ — = Ÿc≈UÔU „UÙ ªÿÊ?
[•¬Ÿ ◊Ù„U∑§Ê ŸÊ‡Ê ÃÕÊ S◊ÎÁÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåà ∑§⁄U •¡È¸Ÿ∑§Ê ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„Uà „UÙ
¡ÊŸÊ ∞fl¢ •ÊôÊʬʋŸ∑§Ë ¬˝ÁÃôÊÊ ∑§⁄UŸÊ–]
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
Ÿc≈UUÔ Ê ◊Ê„U— S◊ÎÁ˸éœÊ àflà¬˝‚ÊŒÊã◊ÿÊëÿÈÖ
ÁSÕÃÊ˘ÁS◊ ªÃ‚ãŒ„U— ∑§Á⁄Ucÿ fløŸ¢ ÃflH 73H
Ÿc≈UÔU—, ◊Ù„U—, S◊ÎÁ×, ‹éœÊ, àflà¬˝‚ÊŒÊØ , ◊ÿÊ, •ëÿÈÃ,
ÁSÕ×, •ÁS◊, ªÃ‚ãŒ„U—, ∑§Á⁄Ucÿ, fløŸ◊˜ , ÃflH 73H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§ ¬Í¿UŸ¬⁄U •¡È¸Ÿ ’Ù‹ó
•ëÿÈà = „U •ëÿÈÃ! S◊ÎÁ× = S◊ÎÁÃ
àflà¬˝‚ÊŒÊØ
(◊◊)
=
=
•Ê¬∑§Ë ∑Χ¬Ê‚
◊⁄UÊ
‹éœÊ {
= ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹Ë „ÒU,
(•’ ◊Ò¥)
◊Ù„U— = ◊Ù„U ªÃ‚ãŒ„U— = ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„Uà „UÙ∑§⁄U
Ÿc≈UUÔ — = Ÿc≈UUÔ „UÙ ªÿÊ (•ı⁄U) ÁSÕ× = ÁSÕÃ
◊ÿÊ = ◊ÒŸ¥  •ÁS◊ = „Í°U , (•Ã—)
414 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
Ãfl = •Ê¬∑§Ë
fløŸ◊˜ = •ÊôÊÊ∑§Ê ∑§Á⁄Ucÿ = ¬Ê‹Ÿ ∑§M°§ªÊ–
[üÊË∑ΧcáÊ •ı⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ‚¢flÊŒ∑§Ë ◊Á„U◊Ê–]
‚¢¡ÿ ©UflÊø
ßàÿ„¢U flÊ‚ÈŒflSÿ ¬ÊÕ¸Sÿ ø ◊„UÊà◊Ÿ—–
‚¢flÊŒÁ◊◊◊üÊÊÒ·◊Œ˜Ô÷Èâ ⁄UÊ◊„U·¸áÊ◊Ô˜H 74H
ßÁÃ, •„U◊˜ , flÊ‚ÈŒflSÿ, ¬ÊÕ¸Sÿ, ø, ◊„UÊà◊Ÿ—,
‚¢flÊŒ◊˜ , ß◊◊˜ , •üÊı·◊˜ , •Œ˜Ô÷ÈÃ◊˜ , ⁄UÙ◊„U·¸áÊ◊˜H 74H
ß‚∑§ ¬‡øÊØ ‚¢¡ÿ ’Ù‹ó„U ⁄UÊ¡Ÿ˜!ó
ßÁà = ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ß◊◊˜ = ß‚
•„U◊˜ = ◊ÒŸ¥  •Œ˜÷
Ô ÈÃ◊˜ = •Œ˜÷Ô ÃÈ ⁄U„USÿÿÈÄÃ
flÊ‚ÈŒflSÿ = üÊËflÊ‚ÈŒfl∑§
ø = •ı⁄U ⁄UÙ◊„U·¸áÊ◊˜ = ⁄UÙ◊Ê¢ø∑§Ê⁄U∑§
◊„UÊà◊Ÿ— = ◊„UÊà◊Ê ‚¢flÊŒ◊˜ = ‚¢flÊŒ∑§Ù
¬ÊÕ¸Sÿ = •¡Ȩ̀Ÿ∑§ •üÊı·◊˜ = ‚ÈŸÊ–
√ÿÊ‚¬˝‚ÊŒÊë¿˛‰UÃflÊŸÃŒ˜ÔªÈsÔ◊„¢U ¬⁄U◊Ô˜–
ÿÊª¢ ÿÊª‡fl⁄UÊà∑ΧcáÊÊà‚ÊˇÊÊà∑§Õÿ× Sflÿ◊Ô˜H 75H
√ÿÊ‚¬˝‚ÊŒÊØ , üÊÈÃflÊŸ˜ , ∞ÃØ , ªÈsÔ◊˜ , •„U◊˜ , ¬⁄U◊˜,
ÿÙª◊˜ , ÿÙª‡fl⁄UÊØ , ∑ΧcáÊÊØ ‚ÊˇÊÊØ, ∑§Õÿ×, Sflÿ◊˜ ,H 75H
∑Ò§‚ Á∑§ó

√ÿÊ‚¬˝‚ÊŒÊØ=

•„U◊˜ =
{ üÊË√ÿÊ‚¡Ë∑§Ë
∑Χ¬Ê‚ (ÁŒ√ÿ
ŒÎÁc≈ ¬Ê∑§⁄U)
◊ÒŸ¥ 
ªÈs◊Ô ˜
ÿÙª◊˜
= ªÙ¬ŸËÿ
{
= ÿÙª∑§Ù
(•¡È¸Ÿ∑§ ¬˝ÁÃ)

∞ÃØ = ß‚ ∑§Õÿ× = ∑§„UÃ „ÈU∞

¬⁄U◊˜ = ¬⁄U◊ Sflÿ◊˜ = Sflÿ¢
 •äÿÊÿ 18 415
ÿÙª‡fl⁄UÊØ = ÿÙª‡fl⁄U ‚ÊˇÊÊØ = ¬˝àÿˇÊ
∑ΧcáÊÊØ = ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑ΧcáÊ‚ üÊÈÃflÊŸ˜ = ‚ÈŸÊ „ÒU–
[üÊË∑ΧcáÊ •ı⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ‚¢flÊŒ‚ ‚¢¡ÿ∑§Ê „UÁ·¸Ã „UÙŸÊ–]
⁄UÊ¡ã‚¢S◊Îàÿ ‚¢S◊Îàÿ ‚¢flÊŒÁ◊◊◊Œ˜Ô÷ÈÃ◊Ô˜–
∑§‡ÊflʡȸŸÿÊ— ¬Èáÿ¢ NUcÿÊÁ◊ ø ◊È„ÈU◊ȸ„ÈU—H 76H
⁄UÊ¡Ÿ˜ , ‚¢S◊Îàÿ, ‚¢S◊Îàÿ, ‚¢flÊŒ◊˜ , ß◊◊˜ , •Œ˜Ô÷ÈÃ◊˜ ,
∑§‡ÊflÊ¡¸ÈŸÿÙ—, ¬Èáÿ◊˜ , NUcÿÊÁ◊, ø, ◊È„ÈU◊ȸ„ÈU—H 76H
ß‚Á‹ÿó
⁄UÊ¡Ÿ˜ = „U ⁄UÊ¡Ÿ˜! •Œ˜÷
Ô ÈÃ◊˜ = •Œ˜÷Ô ÃÈ
{
∑§‡ÊflʡȸŸÿÙ—= ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑ΧcáÊ ‚¢flÊŒ◊˜ = ‚¢flÊŒ∑§Ù

ß◊◊˜
•ı⁄U •¡È¸Ÿ∑§
= ß‚ (⁄U„USÿÿÈÄÃ)
‚¢S◊Îàÿ, ‚¢S◊Îàÿ= {
¬ÈŸ—-¬ÈŸ—
S◊⁄UáÊ ∑§⁄U∑ (◊Ò)¥
¬Èáÿ◊˜ = ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ ◊È„ÈU◊ȸ„ÈU— = ’Ê⁄-’Ê⁄U
ø = •ı⁄U NUcÿÊÁ◊ = „UÁ·¸Ã „UÙ ⁄U„UÊ „Í°U–
[÷ªflÊŸ˜∑§ Áfl‡flM§¬∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑§⁄U ‚¢¡ÿ∑§Ê „UÁ·¸Ã „UÙŸÊ–]
ÃìÊ ‚¢S◊Îàÿ ‚¢S◊Îàÿ M§¬◊àÿŒ˜Ô÷Èâ „U⁄U—–
ÁflS◊ÿÊ ◊ ◊„UÊŸ˜ ⁄UÊ¡ãNUcÿÊÁ◊ ø ¬ÈŸ— ¬ÈŸ—H 77H
ÃØ , ø, ‚¢S◊Îàÿ, ‚¢S◊Îàÿ, M§¬◊˜ , •ÁÃ, •Œ˜Ô÷ÈÃ◊˜ , „U⁄U—,
ÁflS◊ÿ—, ◊, ◊„UÊŸ˜ , ⁄UÊ¡Ÿ˜ , NUcÿÊÁ◊, ø, ¬ÈŸ—, ¬ÈŸ—H 77H
ÃÕÊó
⁄UÊ¡Ÿ˜ = „U ⁄UÊ¡Ÿ˜! M§¬◊˜ = M§¬∑§Ù
„U⁄U— = üÊË„UÁ⁄U∑§* ø = ÷Ë
ÃØ
•ÁÃ
=
=
©U‚
•àÿãà {
‚¢S◊Îàÿ, ‚¢S◊Îàÿ= ¬ÈŸ—-¬ÈŸ— S◊⁄UáÊ
∑§⁄U∑§
•Œ˜÷ Ô ÈÃ◊˜ = Áfl‹ˇÊáÊ ◊ = ◊⁄U (ÁøûÊ◊¢)
* Á¡‚∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑§⁄UŸ‚ ¬Ê¬Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ““„UÁ⁄U”” „Ò–
416 üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ
◊„UÊŸ˜ = ◊„UÊŸ˜ (•„U◊˜) = ◊Ò¥
ÁflS◊ÿ— = •Ê‡øÿ¸ („UÙÃÊ „ÒU) ¬ÈŸ—, ¬ÈŸ— = ’Ê⁄U-’Ê⁄U
ø = •ı⁄U NUcÿÊÁ◊ = „UÁ·¸Ã „UÙ ⁄U„UÊ „Í°U–
[üÊË∑ΧcáÊ •ı⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ¬˝÷Êfl∑§Ê ∑§ÕŸ–]
ÿòÊ ÿÊª‡fl⁄U— ∑ΧcáÊÊ ÿòÊ ¬ÊÕÊ¸ œŸÈœ¸⁄U—–
ÃòÊ üÊËÁfl¸¡ÿÊ ÷ÍÁÃœ˝È¸flÊ ŸËÁÃ◊¸ÁÃ◊¸◊H 78H
ÿòÊ, ÿÙª‡fl⁄U—, ∑ΧcáÊ—, ÿòÊ, ¬ÊÕ¸—, œŸÈœ¸⁄U—,
ÃòÊ, üÊË—, Áfl¡ÿ—, ÷ÍÁ×, œÈ˝flÊ, ŸËÁ×, ◊Á×, ◊◊H 78H
„U ⁄UÊ¡Ÿ˜! Áfl‡Ê· ÄÿÊ ∑§„Í°U!ó
ÿòÊ = ¡„UÊ° üÊË— = üÊË,
ÿÙª‡fl⁄U— = ÿÙª‡fl⁄U Áfl¡ÿ— = Áfl¡ÿ,
{
∑ΧcáÊ— = ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑ΧcáÊ „Ò¥
(•ı⁄U)
÷ÍÁ×
œ˝ÈflÊ
=
=
Áfl÷ÍÁà (•ı⁄U)
•ø‹
ÿòÊ = ¡„UÊ° ŸËÁ× = ŸËÁà „ÒUó
œŸÈœ¸⁄U— = ªÊá«UËfl-œŸÈ·œÊ⁄UË (ßÁÃ) = ∞‚Ê
¬ÊÕ¸— = •¡È¸Ÿ „Ò¥U, ◊◊ = ◊⁄UÊ
ÃòÊ = fl„UË¥¬⁄U ◊Á× = ◊à „ÒU–
˙ Ãà‚ÁŒÁà üÊË◊jªflŒ˜ÔªËÃʂͬÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑ΧcáÊʡȸŸ‚¢flÊŒ ◊ÙˇÊ‚ããÿÊ‚ÿÙªÙ
ŸÊ◊Êc≈UÊÔU Œ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 18H
„Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚Ø „Á⁄U— ˙ Ãà‚ØÉ
YYY
 •Ê⁄UÃË
¡ÿ ÷ªflŒ˜ÔªËÃ, ¡ÿ ÷ªflŒ˜ÔªËÃ–
„UÁ⁄U-Á„Uÿ-∑§◊‹-Áfl„UÊÁ⁄UÁáÊ, ‚ÈãŒ⁄U ‚ȬȟËÃH .¡ÿ0H
∑§◊¸-‚È◊◊¸-¬˝∑§ÊÁ‡ÊÁŸ, ∑§Ê◊Ê‚ÁQ§„U⁄UÊ–
ÃûflôÊÊŸ-Áfl∑§ÊÁ‡ÊÁŸ, ÁfllÊ ’˝rÊÔ ¬⁄UÊH.¡ÿ0H
ÁŸ‡ø‹-÷ÁQ§-ÁflœÊÁÿÁŸ, ÁŸ◊¸‹, ◊‹„UÊ⁄UË–
‡Ê⁄UáÊ-⁄U„USÿ-¬˝ŒÊÁÿÁŸ, ‚’ ÁflÁœ ‚Èπ∑§Ê⁄UËH .¡ÿ0H
⁄Uʪ-m·-ÁflŒÊÁ⁄UÁáÊ, ∑§ÊÁ⁄UÁáÊ ◊ÊŒ ‚ŒÊ–
÷fl-÷ÿ-„UÊÁ⁄UÁáÊ, ÃÊÁ⁄UÁáÊ, ¬⁄U◊ʟ㌬˝ŒÊH.¡ÿ0H
•Ê‚È⁄U-÷Êfl-ÁflŸÊÁ‡ÊÁŸ, ŸÊÁ‡ÊÁŸ Ã◊-⁄U¡ŸË–
ŒÒflË ‚Œ˜ÔªÈáÊŒÊÁÿÁŸ, „UÁ⁄U-⁄UÁ‚∑§Ê ‚¡ŸËH.¡ÿ0H
‚◊ÃÊ, àÿʪ Á‚πÊflÁŸ, „UÁ⁄U-◊Èπ∑§Ë ’ÊŸË–
‚∑§‹ ‡ÊÊSòÊ∑§Ë SflÊÁ◊ÁŸ, üÊÈÁÃÿÊ¥∑§Ë ⁄UÊŸËH.¡ÿ0H
ŒÿÊ-‚ÈœÊ ’⁄U‚ÊflÁŸ ◊ÊÃÈ! ∑Χ¬Ê ∑§Ë¡Ò–
„UÁ⁄U-¬Œ-¬˝◊ ŒÊŸ ∑§⁄U •¬ŸÊ ∑§⁄U ‹Ë¡ÒH .¡ÿ0H
YYY
 üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
üÊË◊jªflŒ˜ªÔ ËÃÊ-◊Ê„UÊàêÿ
ªËÃʇÊÊSòÊÁ◊Œ¢ ¬Èáÿ¢ ÿ— ¬∆Uà¬˝ÿ× ¬È◊ÊŸ˜Ô–
ÁflcáÊÊ— ¬Œ◊flÊåŸÊÁà ÷ÿ‡ÊÊ∑§ÊÁŒflÁ¡¸Ã—H.1H
ªËÃÊäÿÿŸ‡ÊË‹Sÿ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄USÿ ø–
ŸÒfl ‚Áãà Á„U ¬Ê¬ÊÁŸ ¬Ífl¸¡ã◊∑ΧÃÊÁŸ øH.2H
◊‹ÁŸ◊Ê¸øŸ¢ ¬È¢‚Ê¢ ¡‹SŸÊŸ¢ ÁŒŸ ÁŒŸ–
‚∑ΧŒ˜ÔªËÃÊêèÊÁ‚ SŸÊŸ¢ ‚¢‚Ê⁄U◊‹ŸÊ‡ÊŸ◊˜ÔH.3H
ªËÃÊ ‚ȪËÃÊ ∑§Ã¸√ÿÊ Á∑§◊ãÿÒ— ‡ÊÊSòÊÁflSÃ⁄ÒU—–
ÿÊ Sflÿ¢ ¬kŸÊ÷Sÿ ◊Èπ¬kÊÁmÁŸ—‚ÎÃÊH.4H
÷Ê⁄UÃÊ◊ÎÂfl¸Sfl¢ ÁflcáÊÊfl¸ÄòÊÊÁmÁŸ—‚ÎÃ◊˜Ô–
ªËÃʪXÔUÊŒ∑¢§ ¬ËàflÊ ¬ÈŸ¡¸ã◊ Ÿ ÁfllÃH.5H
‚flÊ¸¬ÁŸ·ŒÊ ªÊflÊ ŒÊÇœÊ ªÊ¬Ê‹ŸãŒŸ—–
¬ÊÕÊ¸ flà‚— ‚ÈœË÷Ê¸Q§Ê ŒÈÇœ¢ ªËÃÊ◊Îâ ◊„UØÔH.6H
∞∑¢§ ‡ÊÊSòÊ¢ Œfl∑§Ë¬ÈòʪËÃ-
◊∑§Ê ŒflÊ Œfl∑§Ë¬ÈòÊ ∞fl–
∞∑§Ê ◊ãòÊSÃSÿ ŸÊ◊ÊÁŸ ÿÊÁŸ
∑§◊ʸåÿ∑¢§ ÃSÿ ŒflSÿ ‚flÊH.7H
YYY
 ˙ üÊˬ⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ
àÿÄàflÊ ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔ¢U ÁŸàÿÃÎåÃÊ ÁŸ⁄UÊüÊÿ—–.
∑§◊¸áÿÁ÷¬˝flÎûÊÊ˘Á¬ ŸÒfl Á∑§ÁÜøà∑§⁄UÊÁà ‚—H
Ÿ Á„U Œ„U÷ÎÃÊ ‡ÊÄÿ¢ àÿQ¢È§ ∑§◊ʸáÿ‡Ê·Ã—–.
ÿSÃÈ ∑§◊¸»§‹àÿÊªË ‚ àÿʪËàÿÁ÷œËÿÃH
ªÎ„USÕÊüÊ◊◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ◊ŸÈcÿ àÿʪ∑§ mÊ⁄UÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝ÊåÃ
∑§⁄ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝Êåà ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ““àÿʪ”” „UË ◊ÈÅÿ
‚ÊœŸ „ÒU– •Ã∞fl ‚Êà üÊÁáÊÿÊ¥◊¥ Áfl÷Q§ ∑§⁄U∑§ àÿʪ∑§ ‹ˇÊáÊ
‚¢ˇÊ¬◊¥ Á‹π ¡ÊÃ „Ò¥U–
(1) ÁŸÁ·h ∑§◊ÊZ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ–
øÊ⁄UË, √ÿÁ÷øÊ⁄U, ¤ÊÍ∆U, ∑§¬≈ , ¿U‹, ¡’⁄UŒSÃË, Á„¢U‚Ê, •÷ˇÿ÷Ê¡Ÿ
•ÊÒ⁄U ¬˝◊ÊŒ •ÊÁŒ ‡ÊÊSòÊÁflL§h ŸËø ∑§◊ÊZ∑§Ê ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚
Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Ÿ ∑§⁄UŸÊ, ÿ„U ¬„U‹Ë üÊáÊË∑§Ê àÿʪ „ÒU–
(2) ∑§Êêÿ ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿʪ–
SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U œŸ •ÊÁŒ Á¬˝ÿ flSÃÈ•Ê¥∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ ©Ug‡ÿ‚ ∞fl¢
⁄UÊª-‚¢∑§≈UÊÁŒ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ∑§ ©Ug‡ÿ‚ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ÿôÊ, ŒÊŸ, ì •ÊÒ⁄U
©U¬Ê‚ŸÊÁŒ ‚∑§Ê◊ ∑§◊ÊZ∑§Ê •¬Ÿ SflÊÕ¸∑§ Á‹ÿ Ÿ ∑§⁄UŸÊ*, ÿ„U ŒÍ‚⁄UË
üÊáÊË∑§Ê àÿʪ „ÒU–
(3) ÃÎcáÊÊ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ–
◊ÊŸ, ’«∏UÊ߸, ¬˝ÁÃc∆UÔUÊ ∞fl¢ SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U œŸÊÁŒ ¡Ê ∑ȧ¿U ÷Ë •ÁŸàÿ
¬ŒÊÕ¸ ¬˝Ê⁄Uéœ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¬˝Êåà „ÈU∞ „UÊ,¥ ©UŸ∑§ ’…∏UŸ∑ §Ë ßë¿UÊ∑§Ê ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ◊¥
’Êœ∑§ ‚◊¤Ê∑§⁄U ©U‚∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ, ÿ„U ÃË‚⁄UË üÊáÊË∑§Ê àÿʪ „ÒU–
* ÿÁŒ ∑§Ê߸ ‹ÊÒÁ∑§∑§ •ÕflÊ ‡ÊÊSòÊËÿ ∞‚Ê ∑§◊¸ ‚¢ÿÊªfl‡Ê ¬˝Êåà „UÊ ¡Êÿ ¡Ê Á∑§
SflM§¬‚ ÃÊ ‚∑§Ê◊ „UÊ, ¬⁄¢UÃÈ ©U‚∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ Á∑§‚Ë∑§Ê ∑§c≈UÔU ¬„È°UøÃÊ „UÊ ÿÊ ∑§◊¸-
©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ë ¬⁄Uê¬⁄UÊ◊¥ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ’ÊœÊ •ÊÃË „UÊ ÃÊ SflÊÕ¸∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹
‹Ê∑§-‚¢ª˝„U∑§ Á‹ÿ ©U‚∑§Ê ∑§⁄U ‹ŸÊ ‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
420 àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ
(4) SflÊÕ¸∑§ Á‹ÿ ŒÍ‚⁄UÊ¥‚ ‚flÊ ∑§⁄UÊŸ∑§Ê àÿʪ–
•¬Ÿ ‚Èπ∑§ Á‹ÿ Á∑§‚Ë‚ ÷Ë œŸÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ë •ÕflÊ ‚flÊ
∑§⁄UÊŸ∑§Ë ÿÊøŸÊ ∑§⁄UŸÊ ∞fl¢ Á’ŸÊ ÿÊøŸÊ∑§ ÁŒÿ „ÈU∞ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ê ÿÊ ∑§Ë
„ÈU߸ ‚flÊ∑§Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ ÃÕÊ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Á∑§‚Ë‚ •¬ŸÊ SflÊÕ¸
Á‚h ∑§⁄UŸ∑§Ë ◊Ÿ◊¥ ßë¿UÊ ⁄UπŸÊ ßàÿÊÁŒ ¡Ê SflÊÕ¸∑§ Á‹ÿ ŒÍ‚⁄UÊ¥‚ ‚flÊ
∑§⁄UÊŸ∑§ ÷Êfl „Ò¥U, ©UŸ ‚’∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ*, ÿ„U øÊÒÕË üÊáÊË∑§Ê àÿʪ „ÒU–
(5) ‚ê¬Íáʸ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê
‚fl¸ÕÊ àÿʪ–
߸‡fl⁄U∑§Ë ÷ÁQ§, ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ, ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊÁŒ ªÈL§¡ŸÊ¥∑§Ë ‚flÊ,
ÿôÊ, ŒÊŸ, ì ÃÕÊ fláÊʸüÊ◊∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •Ê¡ËÁfl∑§ÊmÊ⁄UÊ ªÎ„USÕ∑§Ê ÁŸflʸ„U
∞fl¢ ‡Ê⁄UË⁄U-‚ê’ãœË πÊŸ-¬ÊŸ ßàÿÊÁŒ Á¡ÃŸ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸ „Ò¥U, ©UŸ ‚’◊¥
•Ê‹Sÿ∑§Ê •ÊÒ⁄U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸÊ–
(∑§) ߸‡fl⁄U-÷ÁQ§◊¥ •Ê‹Sÿ∑§Ê àÿʪ–
•¬Ÿ ¡ËflŸ∑§Ê ¬⁄U◊ ∑§Ã¸√ÿ ◊ÊŸ∑§⁄U ¬⁄U◊ ŒÿÊ‹È , ‚’∑§ ‚ÈNUŒ˜Ô ,
¬⁄U◊ ¬˝◊Ë, •ãÃÿʸ◊Ë ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U ¬˝◊∑§Ë ⁄U„USÿ◊ÿË
∑§ÕÊ∑§Ê üÊfláÊ, ◊ŸŸ •ÊÒ⁄U ¬∆UŸ-¬Ê∆UŸ ∑§⁄UŸÊ ÃÕÊ •Ê‹Sÿ⁄UÁ„Uà „UÊ∑§⁄U
©UŸ∑§ ¬⁄U◊ ¬ÈŸËà ŸÊ◊∑§Ê ©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§ äÿÊŸ‚Á„Uà ÁŸ⁄UãÃ⁄U ¡¬ ∑§⁄UŸÊ–
(π) ߸‡fl⁄U-÷ÁQ§◊¥ ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿʪ–
ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§ ‚ê¬Íáʸ ÷ÊªÊ¥∑§Ê ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U, ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô •ÊÒ⁄U
÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ÷ÁQ§◊¥ ’Êœ∑§ ‚◊¤Ê∑§⁄U Á∑§‚Ë ÷Ë flSÃÈ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ
Ÿ ÃÊ ÷ªflÊŸ˜‚ Ô  ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸÊ •ÊÒ⁄U Ÿ ◊Ÿ◊¥ ßë¿UÊ „UË ⁄UπŸÊ ÃÕÊ Á∑§‚Ë
* ÿÁŒ ∑§Ê߸ ∞‚Ê •fl‚⁄U ÿÊÇÿÃÊ‚ ¬˝Êåà „UÊ ¡Êÿ Á∑§ ‡Ê⁄UË⁄U-‚ê’ãœË ‚flÊ •ÕflÊ
÷Ê¡ŸÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ∑§ SflË∑§Ê⁄U Ÿ ∑§⁄UŸ‚ Á∑§‚Ë∑§Ê ∑§c≈UÔU ¬„È°UøÃÊ „UÊ ÿÊ ‹Ê∑§Á‡ÊˇÊÊ◊¥
Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ’ÊœÊ •ÊÃË „UÊ ÃÊ ©‚ •fl‚⁄U¬⁄U SflÊÕ¸∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ©UŸ∑§Ë
¬˝ËÁÃ∑§ Á‹ÿ ‚flÊÁŒ∑§Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ ŒÊ·ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „Ò; ÄÿÊ¥Á∑§ SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U ŸÊÒ∑§⁄U
•ÊÁŒ‚ ∑§Ë „ÈU߸ ‚flÊ ∞fl¢ ’ãœÈ-’Êãœfl •ÊÒ⁄U Á◊òÊ •ÊÁŒmÊ⁄UÊ ÁŒÿ „ÈU∞ ÷Ê¡ŸÊÁŒ ¬ŒÊÕ¸
SflË∑§Ê⁄U Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ©UŸ∑§Ê ∑§c≈U „UÊŸÊ ∞fl¢ ‹Ê∑§-◊ÿʸŒÊ◊¥ ’ÊœÊ ¬«∏UŸÊ ‚ê÷fl „ÒU–
 àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåà 421
¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ‚¢∑§≈U •Ê ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë ©U‚∑§ ÁŸflÊ⁄UáÊ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô‚
¬˝ÊÕ¸ŸÊ Ÿ ∑§⁄UŸÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô NUŒÿ◊¥ ∞‚Ê ÷Êfl ⁄UπŸÊ Á∑§ ¬˝ÊáÊ ÷‹ „UË ø‹
¡Êÿ°, ¬⁄U¢ÃÈ ß‚ Á◊âÿÊ ¡ËflŸ∑§ Á‹ÿ Áfl‡ÊÈh ÷ÁQ§◊¥ ∑§‹¢∑§ ‹ªÊŸÊ
©UÁøà Ÿ„UË¥ „ÒU– ¡Ò‚ ÷Q§ ¬˝tÔUÊŒŸ Á¬ÃÊmÊ⁄UÊ ’„ÈUà ‚ÃÊÿ ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë
•¬Ÿ ∑§c≈UÁŸflÊ⁄UáÊ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ Ÿ„UË¥ ∑§Ë–
•¬ŸÊ •ÁŸc≈UÔU ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§Ê ÷Ë ““÷ªflÊŸ˜Ô ÃÈê„UÊ⁄UÊ ’È⁄UÊ ∑§⁄¥U””
ßàÿÊÁŒ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§∆UÊ⁄U ‡ÊéŒÊ¥‚ ‡Êʬ Ÿ ŒŸÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ê •ÁŸc≈
„UÊŸ∑§Ë ◊Ÿ◊¥ ßë¿UÊ ÷Ë Ÿ ⁄UπŸÊ–
÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ÷ÁQ§∑§ •Á÷◊ÊŸ◊¥ •Ê∑§⁄U Á∑§‚Ë∑§Ê fl⁄UŒÊŸÊÁŒ ÷Ë Ÿ
ŒŸÊ, ¡Ò‚ Á∑§ ““÷ªflÊŸ˜Ô ÃÈê„¥U •Ê⁄UÊÇÿ ∑§⁄¥U””, ““÷ªflÊŸ˜Ô ÃÈê„UÊ⁄UÊ ŒÈ—π
ŒÍ⁄U ∑§⁄¥U””, ““÷ªflÊŸ˜Ô ÃÈê„UÊ⁄UË •ÊÿÈ ’…∏UÊfl¥”” ßàÿÊÁŒ–
¬òÊ-√ÿfl„UÊ⁄U◊¥ ÷Ë ‚∑§Ê◊ ‡ÊéŒÊ¥∑§Ê Ÿ Á‹πŸÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ ““•∆U
©U∆U üÊË∆UÊ∑ȧ⁄U¡Ë ‚„UÊÿ ¿ÒU””, ““∆UÊ∑ȧ⁄U¡Ë Á’∑˝§Ë ø‹Ê‚Ë””, ““∆UÊ∑ȧ⁄U¡Ë
fl·Ê¸ ∑§⁄U‚Ë””, ““∆UÊ∑ȧ⁄U¡Ë •Ê⁄UÊ◊ ∑§⁄U‚Ë”” ßàÿÊÁŒ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ flSÃÈ•Ê¥∑§
Á‹ÿ ∆UÊ∑ȧ⁄U¡Ë‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸ∑§ M§¬◊¥ ‚∑§Ê◊ ‡ÊéŒ ◊Ê⁄UflÊ«∏UË‚◊Ê¡◊¥
¬˝Êÿ— Á‹π ¡ÊÃ „Ò¥U, flÒ‚ Ÿ Á‹π∑§⁄U ““üÊˬ⁄U◊Êà◊ÊŒfl •ÊŸãŒM§¬‚
‚fl¸òÊ Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U””, ““üÊˬ⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê ÷¡Ÿ ‚Ê⁄U „ÒU”” ßàÿÊÁŒ
ÁŸc∑§Ê◊ ◊Ê¢ªUÔ Á‹∑§ ‡ÊéŒ Á‹πŸÊ ÃÕÊ ß‚∑§ Á‚flÊ •ãÿ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U‚
÷Ë Á‹πŸ, ’Ê‹Ÿ •ÊÁŒ◊¥ ‚∑§Ê◊ ‡ÊéŒÊ¥∑§Ê ¬˝ÿÊª Ÿ ∑§⁄UŸÊ–
(ª) ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ¬Í¡Ÿ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿʪ–
‡ÊÊSòÊ-◊ÿʸŒÊ‚ •ÕflÊ ‹Ê∑§-◊ÿʸŒÊ‚ ¬Í¡Ÿ∑§ ÿÊÇÿ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê
¬Í¡Ÿ∑§Ê ÁŸÿà ‚◊ÿ •ÊŸ¬⁄U ©UŸ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë
•ÊôÊÊ „ÒU ∞fl¢ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë •ÊôÊÊ∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸÊ ¬⁄U◊ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU, ∞‚Ê
‚◊¤Ê∑§⁄U ©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§ ÁflÁœ∑§ ‚Á„Uà ©UŸ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ ∞fl¢ ©UŸ‚
Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ÷Ë ∑§Ê◊ŸÊ Ÿ ∑§⁄UŸÊ–
©UŸ∑§ ¬Í¡Ÿ∑§ ©Ug‡ÿ‚ ⁄UÊ∑§«∏U-’„UËπÊÃ •ÊÁŒ◊¥ ÷Ë ‚∑§Ê◊ ‡ÊéŒ
422 àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ
Ÿ Á‹πŸÊ •ÕʸØ ¡Ò‚ ◊Ê⁄UflÊ«∏UË‚◊Ê¡◊¥ Ÿÿ ’‚Ÿ∑§ ÁŒŸ •ÕflÊ
ŒË¬◊ÊÁ‹∑§Ê∑§ ÁŒŸ üÊË‹ˇ◊Ë¡Ë∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U∑§ ““üÊË‹ˇ◊Ë¡Ë ‹Ê÷
◊Ê∑§‹Ê Œ‚Ë””, ““÷á«UÊ⁄U ÷⁄U¬Í⁄U ⁄UÊπ‚Ë””, ““´§Áh-Á‚Áh ∑§⁄U‚Ë””,
““üÊË∑§Ê‹Ë¡Ë∑§ •Ê‚⁄U””, ““üÊ˪¢ªÔUÊ¡Ë∑§ •Ê‚⁄U”” ßàÿÊÁŒ ’„ÈUÃ-‚
‚∑§Ê◊ ‡ÊéŒ Á‹π ¡ÊÃ „Ò¥U, flÒ‚ Ÿ Á‹π∑§⁄U ““üÊË‹ˇ◊ËŸÊ⁄UÊÿáÊ¡Ë ‚’
¡ª„U •ÊŸãŒM§¬‚ Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U”” ÃÕÊ ““’„ÈUà •ÊŸãŒ •ÊÒ⁄U
©Uà‚Ê„U∑§ ‚Á„Uà üÊË‹ˇ◊Ë¡Ë∑§Ê ¬Í¡Ÿ Á∑§ÿÊ”” ßàÿÊÁŒ ÁŸc∑§Ê◊
◊Ê¢ªÁ‹∑§ ‡ÊéŒ Á‹πŸÊ •ÊÒ⁄U ÁŸàÿ ⁄UÊ∑§«∏U, Ÿ∑§‹ •ÊÁŒ∑§ •Ê⁄Uê÷
∑§⁄UŸ◊¥ ÷Ë ©U¬⁄UÊQ§ ⁄UËÁÂ „UË Á‹πŸÊ–
(ÉÊ) ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊÁŒ ªÈL§¡ŸÊ¥∑§Ë ‚flÊ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U
∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿʪ–
◊ÊÃÊ, Á¬ÃÊ, •ÊøÊÿ¸ ∞fl¢ •ÊÒ⁄U ÷Ë ¡Ê ¬Í¡ŸËÿ ¬ÈL§· fláʸ, •ÊüÊ◊,
•flSÕÊ •ÊÒ⁄U ªÈáÊÊ¥◊¥ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë •¬Ÿ‚ ’«∏U „UÊ¥, ©UŸ ‚’∑§Ë ‚’
¬˝∑§Ê⁄U‚ ÁŸàÿ ‚flÊ ∑§⁄UŸÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ê ÁŸàÿ ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UŸÊ ◊ŸÈcÿ∑§Ê
¬⁄U◊ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU– ß‚ ÷Êfl∑§Ê NUŒÿ◊¥ ⁄UπÃ „ÈU∞ •Ê‹Sÿ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ
∑§⁄U∑§, ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ ©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§ ÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ©UŸ∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UŸ◊¥
Ãà¬⁄U ⁄U„UŸÊ–
(æU) ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U ì •ÊÁŒ ‡ÊÈ÷ ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U
∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿʪ–
¬¢ø ◊„UÊÿôÊÊÁŒ* ÁŸàÿ ∑§◊¸ ∞fl¢ •ãÿÊãÿ ŸÒÁ◊ÁûÊ∑§ ∑§◊¸M§¬
ÿôÊÊÁŒ∑§Ê ∑§⁄UŸÊ ÃÕÊ •ãŸ, flSòÊ, ÁfllÊ, •ÊÒ·œ •ÊÒ⁄U œŸÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ∑§
ŒÊŸmÊ⁄UÊ ‚ê¬Íáʸ ¡ËflÊ¥∑§Ê ÿÕÊÿÊÇÿ ‚Èπ ¬„È°øÊŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ÿ, flÊáÊË
•ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ •¬ŸË ‡ÊÁQ§∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U øc≈UÊ ∑§⁄UŸÊ ÃÕÊ •¬Ÿ œ◊¸∑§Ê
¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ „U⁄U ¬˝∑§Ê⁄U‚ ∑§c≈U ‚„UŸ ∑§⁄UŸÊ ßàÿÊÁŒ ‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ
* ¬¢ø ◊„UÊÿôÊ ÿ „Ò¥UóŒflÿôÊ (•ÁÇŸ„UÊòÊÊÁŒ), ´§Á·ÿôÊ (flŒ¬Ê∆U, ‚¢äÿÊ,
ªÊÿòÊË-¡¬ÊÁŒ), Á¬ÃÎÿôÊ (ì¸áÊ-üÊÊhÊÁŒ), ◊ŸÈcÿÿôÊ (•ÁÃÁÕ‚flÊ) •ÊÒ⁄U ÷ÍÃÿôÊ
(’Á‹flÒ‡flŒfl)–
 àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåà 423
∑§◊ÊZ◊¥ ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§ ‚ê¬Íáʸ ÷ÊªÊ¥∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ
àÿʪ ∑§⁄U∑§ ∞fl¢ •¬ŸÊ ¬⁄U◊ ∑§Ã¸√ÿ ◊ÊŸ∑§⁄U üÊhÊ‚Á„Uà ©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§
÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ∑§fl‹ ÷ªflŒÕ¸ „UË ©UŸ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ–
(ø) •Ê¡ËÁfl∑§ÊmÊ⁄UÊ ªÎ„USÕ-ÁŸflʸ„U∑§ ©U¬ÿÈQ§ ∑§◊ÊZ◊¥
•Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿʪ–
•Ê¡ËÁfl∑§Ê∑§ ∑§◊¸ ¡Ò‚ flÒ‡ÿ∑§ Á‹ÿ ∑ΧÁ·, ªÊÒ⁄Uˇÿ •ÊÒ⁄U flÊÁáÊÖÿÊÁŒ
∑§„U „Ò¥U, flÒ‚ „UË ¡Ê •¬Ÿ-•¬Ÿ fláʸ, •ÊüÊ◊∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‡ÊÊSòÊ◊¥
ÁflœÊŸ Á∑§ÿ ªÿ „UÊ¥, ©UŸ ‚’∑§ ¬Ê‹ŸmÊ⁄UÊ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê Á„Uà ∑§⁄UÃ „È∞
„UË ªÎ„USÕ∑§Ê ÁŸflʸ„U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë •ÊôÊÊ „Ò– ß‚Á‹ÿ
•¬ŸÊ ∑§Ã¸√ÿ ◊ÊŸ∑§⁄U ‹Ê÷-„UÊÁŸ∑§Ê ‚◊ÊŸ ‚◊¤ÊÃ „ÈU∞ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ ©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§ ©U¬ÿȸQ§ ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§⁄UŸÊ*–
(¿U) ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿʪ–
‡Ê⁄UË⁄U-ÁŸflʸ„U∑§ Á‹ÿ ‡ÊÊSòÊÊQ§ ⁄UËÁÂ ÷Ê¡Ÿ, flSòÊ •ÊÒ⁄U •ÊÒ·œÊÁŒ∑§
‚flŸM§¬ ¡Ê ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË ∑§◊¸ „Ò¥U, ©UŸ◊¥ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷ÊªÁfl‹Ê‚Ê¥∑§Ë
∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ ∞fl¢ ‚ÈÅÊ, ŒÈ—π, ‹Ê÷, „UÊÁŸ •ÊÒ⁄U ¡ËflŸ-◊⁄UáÊ
•ÊÁŒ∑§Ê ‚◊ÊŸ ‚◊¤Ê∑§⁄U ∑§fl‹ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ „UË ÿÊÇÿÃÊ∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U ©UŸ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ–
¬ÍflÊ¸Q§ øÊ⁄U üÊÁáÊÿÊ¥∑§ àÿʪ‚Á„Uà ߂ ¬Ê°øflË¥ üÊáÊË∑§ àÿʪʟȂÊ⁄U
‚ê¬Íáʸ ŒÊ·Ê¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹
∞∑§ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§Ë „UË ÃËfl˝ ßë¿UÊ∑§Ê „UÊŸÊU ôÊÊŸ∑§Ë ¬„U‹Ë ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥
¬Á⁄U¬Äfl •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ ‚◊¤ÊŸ øÊÁ„Uÿ–
* ©U¬ÿȸQ§ ÷Êfl‚ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·∑§ ∑§◊¸ ‹Ê÷‚ ⁄UÁ„Uà „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ◊¥ Á∑§‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Ë ŒÊ· Ÿ„UË¥ •Ê ‚∑§ÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ •Ê¡ËÁfl∑§Ê∑§ ∑§◊ÊZ◊¥ ‹Ê÷ „UË Áfl‡Ê·M§¬‚
¬Ê¬ ∑§⁄UÊŸ∑§Ê „UÃÈ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ◊ŸÈcÿ∑§Ê øÊÁ„Uÿ Á∑§ ªËÃÊ •äÿÊÿ 18 ‡‹Ê∑§ 44 ∑§Ë
Á≈Uå¬áÊË◊¥ ¡Ò‚ flÒ‡ÿ∑§ ¬˝Áà flÊÁáÊÖÿ∑§ ŒÊ·Ê¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ Á‹πÊ
„ÒU, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U •¬Ÿ-•¬Ÿ fláʸ-•ÊüÊ◊∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ◊¥ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
ŒÊ·Ê¥∑§Ê àÿʪ ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë •ÊôÊÊ ‚◊¤Ê∑§⁄U, ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ Á‹ÿ ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚
„UË ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄U–
424 àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ
(6) ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U
•Ê‚ÁQ§∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ–
œŸ, ÷flŸ •ÊÒ⁄U flSòÊÊÁŒ ‚ê¬Íáʸ flSÃÈ∞° ÃÕÊ SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U Á◊òÊÊÁŒ
‚ê¬Íáʸ ’Êãœfl¡Ÿ ∞fl¢ ◊ÊŸ, ’«∏UÊ߸ •ÊÒ⁄U ¬˝ÁÃc∆UÔUÊ ßàÿÊÁŒ ß‚ ‹Ê∑§∑§
•ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§ Á¡ÃŸ Áfl·ÿ-÷ÊªM§¬ ¬ŒÊÕ¸ „Ò¥U, ©UŸ ‚’∑§Ê ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U
•ÊÒ⁄U ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ÁŸàÿ ‚◊¤Ê∑§⁄U ©UŸ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U
•Ê‚ÁQ§∑§Ê Ÿ ⁄U„UŸÊ ÃÕÊ ∑§fl‹ ∞∑§ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË
•Ÿãÿ÷Êfl‚ Áfl‡ÊÈh ¬˝◊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ
„UÊŸflÊ‹Ë ‚ê¬Íáʸ Á∑˝§ÿÊ•Ê¥◊¥ •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÷Ë ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê
‚fl¸ÕÊ •÷Êfl „UÊ ¡ÊŸÊ, ÿ„U ¿U∆UË üÊáÊË∑§Ê àÿʪ „ÒU*–
©UQ§ ¿U∆UË üÊáÊË∑§ àÿʪ∑§Ê ¬˝Êåà „UÈ∞ ¬ÈL§·Ê¥∑§Ê ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬Íáʸ
¬ŒÊÕÊZ◊¥ flÒ⁄UÊÇÿ „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ∞∑§ ¬⁄U◊ ¬˝◊◊ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô◊¥ „UË •Ÿãÿ
¬˝◊ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ©UŸ∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U ⁄U„USÿ‚
÷⁄UË „ÈU߸ Áfl‡ÊÈh ¬˝◊∑§ Áfl·ÿ∑§Ë ∑§ÕÊ•Ê¥∑§Ê ‚ÈŸŸÊ-‚ÈŸÊŸÊ •ÊÒ⁄U ◊ŸŸ
∑§⁄UŸÊ ÃÕÊ ∞∑§Êãà Œ‡Ê◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÷¡Ÿ, äÿÊŸ •ÊÒ⁄U
‡ÊÊSòÊÊ¥∑§ ◊◊¸∑§Ê ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸÊ „UË Á¬˝ÿ ‹ªÃÊ „ÒU– Áfl·ÿÊ‚Q§ ◊ŸÈcÿÊ¥◊¥
⁄U„∑§⁄U „UÊSÿ-Áfl‹Ê‚, ¬˝◊ÊŒ, ÁŸãŒÊ, Áfl·ÿ-÷Êª •ÊÒ⁄U √ÿÕ¸ flÊÃʸÁŒ◊¥
•¬Ÿ •◊ÍÀÿ ‚◊ÿ∑§Ê ∞∑§ ˇÊáÊ ÷Ë Á’ÃÊŸÊ •ë¿UÊ Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ ∞fl¢
©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ‚ê¬Íáʸ ∑§Ã¸√ÿ ∑§◊¸ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ SflM§¬ •ÊÒ⁄U ŸÊ◊∑§Ê ◊ŸŸ
⁄U„UÃ „ÈU∞ „UË Á’ŸÊ •Ê‚ÁQ§∑§ ∑§fl‹ ÷ªflŒÕ¸ „UÊÃ „Ò¥U–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê
* ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ÃÎcáÊÊ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê àÿʪ ÃÊ ÃË‚⁄UË •ÊÒ⁄U
¬Ê°øflË¥ üÊáÊË∑§ àÿʪ◊¥ ∑§„UÊ ªÿÊ, ¬⁄¢UÃÈ ©U¬ÿȸQ§ àÿʪ∑§ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ©UŸ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U
•Ê‚ÁQ§ ‡Ê· ⁄U„U ¡ÊÃË „Ò; ¡Ò‚ ÷¡Ÿ, äÿÊŸ •ÊÒ⁄U ‚à‚¢ªÔU∑§ •èÿÊ‚‚ ÷⁄UÃ◊ÈÁŸ∑§Ê
‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ÃÎcáÊÊ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê àÿʪ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë „UÁ⁄UáÊ◊¥
•ÊÒ⁄U „UÁ⁄UáÊ∑§ ¬Ê‹ŸM§¬ ∑§◊¸◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§ ’ŸË ⁄U„UË– ß‚Á‹ÿ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬Íáʸ
¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§ àÿʪ∑§Ê ““¿U∆UË üÊáÊË∑§Ê àÿʪ”” ∑§„UÊ „ÒU–
 àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåà 425
àÿʪ „UÊ∑§⁄U ∞∑§ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË Áfl‡ÊÈh ¬˝◊∑§Ê „UÊŸÊ
ôÊÊŸ∑§Ë ŒÍ‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ ¬Á⁄U¬Äfl •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ
‚◊¤ÊŸ øÊÁ„Uÿ–
(7) ‚¢‚Ê⁄U, ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U ‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ◊¥ ‚͡◊ flÊ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U
•„¢U÷Êfl∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿʪ–
‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕ¸ ◊ÊÿÊ∑§ ∑§Êÿ¸ „UÊŸ‚ ‚fl¸ÕÊ •ÁŸàÿ „Ò¥
•ÊÒ⁄U ∞∑§ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê „UË ‚fl¸òÊ ‚◊÷Êfl‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ „Ò¥U;
∞‚Ê ŒÎ…∏U ÁŸ‡øÿ „UÊ∑§⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚Á„Uà ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U
‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ◊¥ ‚͡◊ flÊ‚ŸÊ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl „UÊ ¡ÊŸÊ •ÕʸØÔ
•ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ©UŸ∑§ ÁøòÊÊ¥∑§Ê ‚¢S∑§Ê⁄UM§¬‚ ÷Ë Ÿ ⁄U„UŸÊ ∞fl¢ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥
•„¢U÷Êfl∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl „UÊ∑§⁄U ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÊŸflÊ‹
‚ê¬Íáʸ ∑§◊ÊZ◊¥ ∑§Ãʸ¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ∑§Ê ‹‡Ê◊ÊòÊ ÷Ë Ÿ ⁄U„UŸÊ, ÿ„U
‚ÊÃflË¥ üÊáÊË∑§Ê àÿʪ „ÒU1–
ß‚ ‚ÊÃflË¥ üÊáÊË∑§ àÿʪM§¬ ¬⁄UflÒ⁄UÊÇÿ∑§Ê2 ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§·Ê¥∑§
•ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë flÎÁûÊÿÊ° ‚ê¬Íáʸ ‚¢‚Ê⁄U‚ •àÿãà ©U¬⁄UÊ◊ „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥U–
ÿÁŒ Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ ∑§Ê߸ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ »È§⁄UŸÊ „UÊ ÷Ë ¡ÊÃË „ÒU ÃÊ ÷Ë ©U‚∑§
‚¢S∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥ ¡◊Ã; ÄÿÊ¥Á∑§ ©UŸ∑§Ë ∞∑§ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ flÊ‚ÈŒfl
¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË •Ÿãÿ÷Êfl‚ ªÊ…∏U ÁSÕÁà ÁŸ⁄UãÃ⁄U ’ŸË ⁄U„UÃË „ÒU–
ß‚Á‹ÿ ©UŸ∑§ •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ‚ê¬Íáʸ •flªÈáÊÊ¥∑§Ê •÷Êfl „UÊ∑§⁄U
1-‚ê¬Íáʸ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ÃÎcáÊÊ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê ∞fl¢ ◊◊ÃÊ
•ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ©UŸ◊¥ ‚͡◊ flÊ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ãθàfl-•Á÷◊ÊŸ
‡Ê· ⁄U„U ¡ÊÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ‚͡◊ flÊ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U •„¢÷Êfl∑§ àÿʪ∑§Ê ““‚ÊÃflË¥ üÊáÊË∑§Ê
àÿʪ”” ∑§„UÊ „ÒU–
2-¬ÍflÊ¸Q§ ¿U∆UË üÊáÊË∑§ àÿʪ∑§Ê ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ë ÃÊ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê Áfl‡Ê· ‚¢‚ª¸
„UÊŸ‚ ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô ©UŸ◊¥ ∑ȧ¿U •Ê‚ÁQ§ „UÊ ÷Ë ‚∑§ÃË „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ß‚ ‚ÊÃflË¥ üÊáÊË∑§ àÿʪË
¬ÈL§·∑§Ê Áfl·ÿÊ¥∑§ ‚ÊÕ ‚¢‚ª¸ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ©UŸ◊¥ •Ê‚ÁQ§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË; ÄÿÊ¥Á∑§ ©‚∑§
ÁŸ‡øÿ◊¥ ∞∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Á‚flÊ •ãÿ ∑§Ê߸ flSÃÈ ⁄U„UÃË „UË Ÿ„UË¥, ß‚Á‹ÿ ß‚ àÿʪ∑§Ê
““¬⁄UflÒ⁄UÊÇÿ”” ∑§„UÊ „ÒU–
426 àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ
•Á„¢U‚Ê 1, ‚àÿ 2, •SÃÿ 3, ’˝rÊÔøÿ¸ 4, •¬Ò‡ÊÈŸÃÊ 5, ‹Ö¡Ê,
•◊ÊÁŸàfl 6, ÁŸc∑§¬≈UÃÊ, ‡ÊÊÒø 7, ‚ãÃÊ· 8, ÁÃÁÃˇÊÊ 9, ‚à‚¢ªÔU,
‚flÊ, ÿôÊ, ŒÊŸ, ì 10, SflÊäÿÊÿ 11, ‡Ê◊ 12, Œ◊ 13, ÁflŸÿ,
•Ê¡¸fl 14, ŒÿÊ 15, üÊhÊ 16, Áflfl∑§ 17, flÒ⁄UÊÇÿ 18, ∞∑§ÊãÃflÊ‚,
•¬Á⁄Uª˝„U 19, ‚◊ʜʟ 20, ©U¬⁄UÊ◊ÃÊ, Ã¡ 21, ˇÊ◊Ê 22, œÒÿ¸ 23,
•º˝Ê„U 24, •÷ÿ 25, ÁŸ⁄U„¢U∑§Ê⁄UÃÊ, ‡ÊÊÁãà 26 •ÊÒ⁄U ߸‡fl⁄U◊¥ •Ÿãÿ
÷ÁQ§ ßàÿÊÁŒ ‚Œ˜ÔªÈáÊÊ¥∑§Ê •ÊÁfl÷ʸfl Sfl÷Êfl‚ „UË „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚Á„Uà ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ flÊ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U
•„¢U÷Êfl∑§Ê •àÿãà •÷Êfl „UÊ∑§⁄U ∞∑§ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
SflM§¬◊¥ „UË ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U ŒÎ…∏U ÁSÕÁà ⁄U„UŸÊ ôÊÊŸ∑§Ë ÃË‚⁄UË
÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ ¬Á⁄U¬Äfl •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ „Ò¥U–
1. ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U Á∑§‚Ë∑§Ê ∑§c≈UÔU Ÿ ŒŸÊ– 2. •ã×∑§⁄UáÊ
•ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ mÊ⁄UÊ ¡Ò‚Ê ÁŸ‡øÿ Á∑§ÿÊ „UÊ, flÒ‚Ê-∑§Ê-flÒ‚Ê „UË Á¬˝ÿ ‡ÊéŒÊ¥◊¥ ∑§„UŸÊ–
3. øÊ⁄UË∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl– 4. •Ê∆U ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ◊ÒÕÈŸÊ¥∑§Ê •÷Êfl– 5. Á∑§‚Ë∑§Ë ÷Ë ÁŸãŒÊ
Ÿ ∑§⁄UŸÊ– 6. ‚à∑§Ê⁄U, ◊ÊŸ •ÊÒ⁄U ¬Í¡ÊÁŒ∑§Ê Ÿ øÊ„UŸÊ– 7. ’Ê„U⁄U •ÊÒ⁄U ÷ËÃ⁄U∑§Ë ¬ÁflòÊÃÊ
(‚àÿÃʬÍfl¸∑§ ‡ÊÈh √ÿfl„UÊ⁄U‚ º˝√ÿ∑§Ë •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ •ãŸ‚ •Ê„UÊ⁄U∑§Ë ∞fl¢ ÿÕÊÿÊÇÿ
’Ãʸfl‚ •Êø⁄UáÊÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ¡‹-◊ÎÁûÊ∑§ÊÁŒ‚ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§Ê ÃÊ ’Ê„U⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh ∑§„UÃ
„Ò¥U •ÊÒ⁄U ⁄Uʪ-m· ÃÕÊ ∑§¬≈UÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ∑§⁄U •ã×∑§⁄UáÊ∑§Ê Sflë¿U •ÊÒ⁄U ‡ÊÈh
„UÊ ¡ÊŸÊ ÷ËÃ⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh ∑§„U‹ÊÃË „ÒU)– 8. ÃÎcáÊÊ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl– 9. ‡ÊËÃ, ©UcáÊ,
‚Èπ, ŒÈ—πÊÁŒ mãmÊ¥∑§Ê ‚„UŸ ∑§⁄UŸÊ– 10. Sflœ◊¸-¬Ê‹Ÿ∑§ Á‹ÿ ∑§c≈U ‚„UŸÊ– 11. flŒ
•ÊÒ⁄U ‚ØÔ-‡ÊÊSòÊÊ¥∑§Ê •äÿÿŸ ∞fl¢ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ŸÊ◊ •ÊÒ⁄U ªÈáÊÊ¥∑§Ê ∑§ËøŸ– 12. ◊Ÿ∑§Ê
fl‡Ê◊¥ „UÊŸÊ– 13. ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê fl‡Ê◊¥ „UÊŸÊ– 14. ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ‚Á„UÃ
•ã×∑§⁄UáÊ∑§Ë ‚⁄U‹ÃÊ– 15. ŒÈ—ÁπÿÊ¥◊¥ ∑§L§áÊÊ– 16. flŒ, ‡ÊÊSòÊ, ◊„UÊà◊Ê, ªÈL§ •ÊÒ⁄U
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ fløŸÊ¥◊¥ ¬˝àÿˇÊ∑§ ‚ŒÎ‡Ê Áfl‡flÊ‚– 17. ‚Ã˜Ô •ÊÒ⁄ •‚Ã˜Ô ¬ŒÊÕ¸∑§Ê
ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ– 18. ’˝rÊÔ‹Ê∑§Ã∑§∑§ ‚ê¬Íáʸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •Ê‚ÁQ§∑§Ê •àÿãà •÷Êfl–
19. ◊◊àfl’ÈÁh‚ ‚¢ª˝„U∑§Ê •÷Êfl– 20. •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ‚¢‡Êÿ •ÊÒ⁄U ÁflˇÊ¬∑§Ê •÷Êfl–
21. üÊc∆U ¬ÈL§·Ê¥∑§Ë ©U‚ ‡ÊÁQ§∑§Ê ŸÊ◊ Ã¡ „ÒU Á∑§ Á¡‚∑§ ¬˝÷Êfl‚ Áfl·ÿÊ‚Q§ •ÊÒ⁄U ŸËø
¬˝∑ΧÁÃflÊ‹ ◊ŸÈcÿ ÷Ë ¬˝Êÿ— ¬Ê¬Êø⁄UáÊ‚ L§∑§∑§⁄U ©UŸ∑§ ∑§ÕŸÊŸÈ‚Ê⁄U üÊc∆U ∑§◊ÊZ◊¥ ¬˝flÎûÊ
„UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U– 22. •¬ŸÊ •¬⁄UÊœ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Œá«U ŒŸ∑§Ê ÷Êfl Ÿ
⁄UπŸÊ– 23. ÷Ê⁄UË Áfl¬ÁûÊ •ÊŸ¬⁄U ÷Ë •¬ŸË ÁSÕÁÂ ø‹Êÿ◊ÊŸ Ÿ „UÊŸÊ– 24. •¬Ÿ
‚ÊÕ m· ⁄UπŸflÊ‹Ê¥◊¥ ÷Ë m·∑§Ê Ÿ „UÊŸÊ– 25. ‚fl¸ÕÊ ÷ÿ∑§Ê •÷Êfl– 26. ßë¿UÊ •ÊÒ⁄U
flÊ‚ŸÊ•Ê¥∑§Ê •àÿãà •÷Êfl „UÊŸÊ •ÊÒ⁄U •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U ¬˝‚ãŸÃÊ∑§Ê ⁄U„UŸÊ–
 àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåà 427
©U¬ÿȸQ§ ªÈáÊÊ¥◊¥‚ Á∑§ÃŸ „UË ÃÊ ¬„U‹Ë •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ „UË
¬˝Êåà „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U, ¬⁄¢UÃÈ ‚ê¬Íáʸ ªÈáÊÊ¥∑§Ê •ÊÁfl÷ʸfl ÃÊ ¬˝Êÿ— ÃË‚⁄UË
÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ „Ë „UÊÃÊ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U ‚’ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ •Áà ‚◊ˬ
¬„È°Uø „ÈU∞ ¬ÈL§·Ê¥∑§ ‹ˇÊáÊ ∞fl¢ ÷ªflàSflM§¬∑§ ‚ÊˇÊÊÃ˜Ô ôÊÊŸ◊¥ „UÃÈ „Ò¥U;
ß‚ËÁ‹ÿ üÊË∑ΧcáÊ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ¬˝Êÿ— ßã„UË¥ ªÈáÊÊ¥∑§Ê üÊ˪ËÃÊ¡Ë∑§ 13 fl¥
•äÿÊÿ◊¥ (‡‹Ê∑§ 7 ‚ 11 Ã∑§) ôÊÊŸ∑§ ŸÊ◊‚ ÃÕÊ 16fl¥ •äÿÊÿ◊¥
(‡‹Ê∑§ 1 ‚ 3 Ã∑§) ŒÒflË ‚ꬌÊ∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ „ÒU–
ÃÕÊ ©UQ§ ªÈáÊÊ¥∑§Ê ‡ÊÊSòÊ∑§Ê⁄UÊ¥Ÿ ‚Ê◊Êãÿ œ◊¸ ◊ÊŸÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ
◊ŸÈcÿ◊ÊòÊ∑§Ê „UË ßŸ◊¥ •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, •Ã∞fl ©U¬ÿȸQ§ ‚Œ˜ÔªÈáÊÊ¥∑§Ê •¬Ÿ
•ã×∑§⁄UáÊ◊¥ •ÊÁfl÷ʸfl ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚÷Ë∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ‡Ê⁄UáÊ „UÊ∑§⁄U
Áfl‡Ê·M§¬‚ ¬˝ÿàŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
©U¬‚¢„UÊ⁄U
ß‚ ‹π◊¥ ‚Êà üÊÁáÊÿÊ¥∑§ àÿʪmÊ⁄UÊ ÷ªflØÔ-¬˝ÊÁåÃ∑§Ê „UÊŸÊ ∑§„UÊ
ªÿÊ „ÒU– ©UŸ◊¥ ¬„U‹Ë ¬Ê°ø üÊÁáÊÿÊ¥∑§ àÿʪÃ∑§ ÃÊ ôÊÊŸ∑§Ë ¬˝Õ◊
÷ÍÁ◊∑§Ê∑§ ‹ˇÊáÊ •ÊÒ⁄U ¿U∆UË üÊáÊË∑§ àÿʪÃ∑§ ŒÍ‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê∑§ ‹ˇÊáÊ
ÃÕÊ ‚ÊÃflË¥ üÊáÊË∑§ àÿʪÃ∑§ ÃË‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê∑§ ‹ˇÊáÊ ’ÃÊÿ ªÿ „Ò¥U–
©UQ§ ÃË‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ ¬Á⁄U¬Äfl§ •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Êåà „ÈU•Ê ¬ÈL§· Ãà∑§Ê‹
„UË ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝Êåà „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– Á»§⁄U ©U‚∑§Ê ß‚
ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U, ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô , •ÁŸàÿ ‚¢‚Ê⁄U‚ ∑ȧ¿U ÷Ë ‚ê’㜠Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ,
•ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ Sfl埂 ¡ª „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ê SflåŸ∑§ ‚¢‚Ê⁄U‚ ∑ȧ¿U ÷Ë
‚ê’㜠Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ, flÒ‚ „UË •ôÊÊŸÁŸº˝Ê‚ ¡ª „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ê ÷Ë ◊ÊÿÊ∑§
∑§Êÿ¸M§¬ •ÁŸàÿ ‚¢‚Ê⁄U‚ ∑ȧ¿U ÷Ë ‚ê’㜠Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ– ÿlÁ¬
‹Ê∑§ŒÎÁc≈U◊¥ ©U‚ ôÊÊŸË ¬ÈL§·∑§ ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ ¬˝Ê⁄U霂 ‚ê¬Íáʸ ∑§◊¸ „UÊÃ „ÈU∞
ÁŒπÊÿË ŒÃ „Ò¥U ∞fl¢ ©UŸ ∑§◊ÊZmÊ⁄UÊ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ’„ÈUà „UË ‹Ê÷ ¬„È°øÃÊ „ÒU;
ÄÿÊ¥Á∑§ ∑§Ê◊ŸÊ, •Ê‚ÁQ§ •ÊÒ⁄U ∑§Ãθàfl-•Á÷◊ÊŸ‚ ⁄UÁ„Uà „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
©U‚ ◊„UÊà◊Ê∑§ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ •Êø⁄UáÊ ‹Ê∑§◊¥
¬˝◊ÊáÊSflM§¬ ‚◊¤Ê ¡ÊÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ∞‚ ¬ÈL§·Ê¥∑§ ÷Êfl‚ „UË ‡ÊÊSòÊ ’ŸÃ
428 àÿʪ‚ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ
„Ò¥U; ¬⁄¢UÃÈ ÿ„U ‚’ „UÊÃ „ÈU∞ ÷Ë fl„U ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ flÊ‚ÈŒfl∑§Ê ¬˝ÊåÃ
„ÈU•Ê ¬ÈL§· ÃÊ ß‚ ÁòʪÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ‚ ‚fl¸ÕÊ •ÃËà „UË „ÒU– ß‚Á‹ÿ
fl„U Ÿ ÃÊ ªÈáÊÊ¥∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ¬˝∑§Ê‡Ê, ¬˝flÎÁûÊ •ÊÒ⁄U ÁŸº˝Ê •ÊÁŒ∑§ ¬˝ÊåÃ
„UÊŸ¬⁄U ©UŸ‚ m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ ÁŸflÎûÊ „UÊŸ¬⁄U ©UŸ∑§Ë •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ „UË
∑§⁄UÃÊ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ‚Èπ-ŒÈ—π, ‹Ê÷-„UÊÁŸ, ◊ÊŸ-•¬◊ÊŸ •ÊÒ⁄U ÁŸãŒÊ-
SÃÈÁà •ÊÁŒ◊¥ ∞fl¢ Á◊^ÔUË, ¬àÕ⁄U •ÊÒ⁄U ‚Èfláʸ •ÊÁŒ◊¥ ‚fl¸òÊ ©U‚∑§Ê
‚◊÷Êfl „UÊ ¡ÊÃÊ „Ò, ß‚Á‹ÿ ©U‚ ◊„UÊà◊Ê∑§Ê Ÿ ÃÊ Á∑§‚Ë Á¬˝ÿ flSÃÈ∑§Ë
¬˝ÊÁåà •ÊÒ⁄U •Á¬˝ÿ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ◊¥ „U·¸ „UÊÃÊ „ÒU, Ÿ Á∑§‚Ë •Á¬˝ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ
•ÊÒ⁄U Á¬˝ÿ∑§ ÁflÿÊª◊¥ ‡ÊÊ∑§ „UË „UÊÃÊ „ÒU– ÿÁŒ ©U‚ œË⁄U ¬ÈL§·∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U
Á∑§‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ‚ ‡ÊSòÊÊ¥mÊ⁄UÊ ∑§Ê≈UÊ ÷Ë ¡Êÿ ÿÊ ©U‚∑§Ê ∑§Ê߸ •ãÿ
¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Ê⁄UË ŒÈ—π •Ê∑§⁄U ¬˝Êåà „UÊ ¡Êÿ ÃÊ ÷Ë fl„U ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ
flÊ‚ÈŒfl◊¥ •Ÿãÿ÷Êfl‚ ÁSÕà „ÈU•Ê ¬ÈL§· ©U‚ ÁSÕÁÂ ø‹Êÿ◊ÊŸ Ÿ„UË¥
„UÊÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ©U‚∑§ •ã×∑§⁄UáÊ◊¥ ‚ê¬Íáʸ ‚¢‚Ê⁄U ◊ΪÃÎcáÊÊ∑§ ¡‹∑§Ë
÷Ê°Áà ¬˝ÃËà „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ∞∑§ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§
•ãÿ Á∑§‚Ë∑§Ê ÷Ë „UÊŸÊ¬ŸÊ Ÿ„UË¥ ÷Ê‚ÃÊ– Áfl‡Ê· ÄÿÊ ∑§„UÊ ¡Êÿ,
flÊSÃfl◊¥ ©U‚ ‚ÁìʌʟãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝Êåà „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ê ÷Êfl fl„U
Sflÿ¢ „UË ¡ÊŸÃÊ „ÒU– ◊Ÿ, ’ÈÁh •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ¬˝∑§≈U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
Á∑§‚Ë∑§Ê ÷Ë ‚Ê◊âÿ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ã∞fl Á¡ÃŸÊ ‡ÊËÉÊ˝ „UÊ ‚∑§,
•ôÊÊŸÁŸº˝Ê‚ øÃ∑§⁄U ©UQ§ ‚Êà üÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ∑§„U „ÈU∞ àÿʪmÊ⁄UÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê
¬˝Êåà ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚à¬ÈL§·Ê¥∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§ ©UŸ∑§ ∑§ÕŸÊŸÈ‚Ê⁄U
‚ÊœŸ ∑§⁄UŸ◊¥ Ãà¬⁄U „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U •Áà ŒÈ‹¸÷ ◊ŸÈcÿ∑§Ê
‡Ê⁄UË⁄U ’„ÈUà ¡ã◊Ê¥∑§ •ãÃ◊¥ ¬⁄U◊ ŒÿÊ‹È ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ∑Χ¬Ê‚ „UË Á◊‹ÃÊ
„ÒU– ß‚Á‹ÿ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô, ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U ‚¢‚Ê⁄U∑§ •ÁŸàÿ ÷ÊªÊ¥∑§Ê ÷ÊªŸ◊¥
•¬Ÿ ¡ËflŸ∑§Ê •◊ÍÀÿ ‚◊ÿ Ÿc≈U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
‡ÊÊÁã× ‡ÊÊÁã× ‡ÊÊÁã×
YYY
 H üÊË„UÁ⁄U—H
ªËÃÊ◊¥ äÿÊŸ-‚ê’ãœË ‡‹Ê∑§
•0 ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ‚Ê∑§Ê⁄U ‚Ê∑§Ê⁄U
2 17,20,21,23,24,25,28, 61 0
29,45,55,69
3 17,28,43 30 0
4 24,25,26,27,35 0 6,7,8,9,10,
11,13,14
5 7,8,9,13,17,19,20,21,24,27,28 29 0
6 7,8,18,20,21,22,24,25,26,27, 10,13,14,30,47 0
28,29,31,32
7 7,12,19 14,30 0
8 8,9,10,20,21,22 5,7,12,13,14 0
9 4,5,6,29 13,14,15,18, 0
22,34
10 20 3,8,9,10,12,39,41,42 0
11 0 18,37,38,55 7,17,46
12 3 6,7,8,14 2
13 11,12,14,15,17,22,24,27,28,29, 10,13,16 0
30,31,32
14 19,23,27 26 0
15 5,15,17,19 4 0
16 1 0 0
17 0 0 0
18 20,46,54,55,61,62 57,65,66 77
 ªËÃÊ◊¥ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ ‚ÊœŸÁfl·ÿ∑§
‡‹Ê∑§Ê¥∑§Ë ‚¢ÅÿÊ
•0 ‡‹Ê∑§
2ó 17,20,23,24,25,38,45,47,48,49,50,51,55,56,57,
58,61,64,68,71 (20)
3ó 7,9,17,19,25,28,30,34 ( 8)
4ó 6,8,9,10,11,14,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,
28,34,38,39,41,42 (22)
5ó 2,3,4,5,6,7,8,10,11,12,13,17,18,19,20,21,24,25,
26,28,29 (21)
6ó 1,3,4,7,8,9,10,14,18,20,25,26,29,30,31,32,35,47 (18)
7ó 1,7,12,14,16,19,23,28,29,30 (10)
8ó 5,7,8,9,13,14,22,24,27 ( 9)
9ó 4,5,6,9,13,14,15,17,18,19,22,25,26,27,29,30,31,
32,33,34 (20)
10ó 3,8,9,10,12,15,20,39,41,42 (10)
11ó 7,11,13,15,16,17,18,19,20,37,38,39,40,43,46,54,55 (17)
12ó 2,3,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19 (16)
13ó 2,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,22,24,25,27,28,
29,30,31,32,33 (22)
14ó 19,20,22,23,24,25,26,27 ( 8)
15ó 1,4,5,15,19 ( 5)
16ó 1,2,3 ( 3)
17ó 11,16,20,23,25,27 ( 6)
18ó 2,9,10,11,17,20,23,26,33,42,46,49,55,56,57,62,
65,66,68,70 (20)
 H üÊË„UÁ⁄U—HÊ
ÁŸàÿ¬Ê∆U ‚ÊœŸ-÷¡Ÿ ∞fl ∑§◊¸∑§Êá«U-„UÃÈ
∑§Ê«U ¬ÈSÃ∑§
z~w ÁŸàÿ∑§◊¸-¬Í¡Ê¬˝∑§Ê‡Ê
[ªÈ¡⁄UÊÃË, Ã‹ÈªÈ ÷Ë]
vz~x •ãàÿ∑§◊¸-üÊÊh¬˝∑§Ê‡Ê
v}~z ¡Ëflë¿UÊh-¬hÁÃ
v}Æ~ ªÿÊ üÊÊh-¬hÁÃ
v~w} ÁòÊÁ¬á«UË üÊÊh-¬hÁÃ
vyv{ ªL§«U¬⁄È UÊáÊ-‚Ê⁄UÊh
 Ê⁄U (‚ÊŸÈflÊŒ)
v{w| L§º˝Êc≈UÊäÿÊÿË-‚ÊŸÈflÊŒ
vyv| Á‡ÊflSÃÊòÊ⁄UàŸÊ∑§⁄
v||y ŒflËSÃÊòÊ⁄UàŸÊ∑§⁄U
v{wx ‹Á‹ÃÊ‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô -
[Ã‹ÈªÈ ÷Ë]
{vÆ fl˝Ã-¬Á⁄Uøÿ
vv{w ∞∑§ÊŒ‡ÊË-fl˝Ã∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿó
◊Ê≈UÊ ≈UÊ߬ [ªÈ¡⁄UÊÃË ÷Ë]
vvx{ flÒ‡ÊÊπ-∑§ÊÌÃ∑§-
◊ÊÉÊ◊Ê‚-◊Ê„UÊàêÿ
vz}} ◊ÊÉÊ◊Ê‚∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ
v}~~ üÊÊfláÊ◊Ê‚∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ
vx{| üÊË‚àÿŸÊ⁄UÊÿáÊ-fl˝Ã∑§ÕÊ
Æzw SÃÙòÊ⁄UàŸÊfl‹Ëó‚ÊŸÈflÊŒ
[Ã‹ÈªÈ, ’°ª‹Ê ÷Ë]
v{w~ ,, ,, ‚Á¡ÀŒ
vz{| ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃËó
◊Í‹, ◊Ê≈UÊ (’Á«∏UÿÊ)
}|{ ,, ◊Í‹ ªÈ≈U∑§Ê
v|w| ,, ◊Í‹, ‹ÉÊÈ •Ê∑§Ê⁄U
vxy{ ,, ‚ÊŸÈflÊŒ ◊Ê≈UÊ ≈UÊ߬
vv} ,, ‚ÊŸÈflÊŒ [ªÈ¡⁄UÊÃË,
’°ª‹Ê, •ÊÁ«∏U•Ê ÷Ë]
y}~ ,, ‚ÊŸÈflÊŒ, ‚Á¡ÀŒ
[ªÈ¡⁄UÊÃË ÷Ë]
∑§Ê«U ¬ÈSÃ∑§
vw}v ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃË (ÁflÁ‡Êc≈U ‚¢0)
}{{ ,, ∑§fl‹ Á„UãŒË
vv{v ,, ∑§fl‹ Á„UãŒË
◊Ê≈UÊ ≈UÊ߬, ‚Á¡ÀŒ
}v~ üÊËÁflcáÊÈ‚„UdŸÊ◊-‡ÊÊ¢∑§⁄U÷Êcÿ
wÆ{ üÊËÁflcáÊÈ‚„UdŸÊ◊ó‚≈UË∑§
ww{ üÊËÁflcáÊÈ‚„UdŸÊ◊ó◊Í‹,
[◊‹ÿÊ‹◊, Ã‹ÈªÈ, ∑§ãŸ«,
ÃÁ◊‹, ªÈ¡⁄UÊÃË ÷Ë]
v}|w üÊËÁflcáÊÈ‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô -‹ÉÊÈ
zÆ~ ‚ÍÁQ§-‚ÈœÊ∑§⁄U
v}Æv üÊËÁflcáÊÈ‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô
(Á„UãŒË-•ŸÈflÊŒ‚Á„UÃ)
wÆ| ⁄UÊ◊SÃfl⁄UÊ¡ó(‚≈UË∑§)
wvv •ÊÁŒàÿNUŒÿSÃÙòÊ◊˜ó
Á„UãŒË-•¢ª¡ ˝ Ë-•ŸÈflÊŒ‚Á„UÃ
[•ÊÁ«∏U•Ê ÷Ë]
wwy üÊ˪ÙÁfl㌌Ê◊ÙŒ⁄USÃÙòÊ
[Ã‹ÈªÈ, •ÊÁ«∏U •Ê ÷Ë]
wxv ⁄UÊ◊⁄UˇÊÊSÃÙòÊ◊˜ó
[Ã‹ªÈ ,È •ÊÁ«∏U•Ê, •¢ª¡
˝ Ë ÷Ë]
vz~y ‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ‚¢ª˝„U
v}zÆ ‡ÊßÊ◊SÃÊòÊ‚¢ª˝„U
|vz ◊„UÊ◊ãòÊ⁄UÊ¡SÃÊòÊ◊˜
ŸÊ◊ÊflÁ‹‚Á„UÃ◊˜ Ô
vz~~ üÊËÁ‡Êfl‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜
(ªÈ¡⁄UÊÃË ÷Ë)
v{ÆÆ üÊ˪áÊ‡Ê‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜
v{Æv üÊË„UŸÈ◊à‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô
v{{x üÊ˪ÊÿòÊË‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜
v{{y üÊ˪Ê¬Ê‹‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜
v{{z üÊË‚Íÿ¸‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜
∑§Ê«U ¬ÈSÃ∑§ ∑§Ê«U ¬ÈSÃ∑§
v|Æ{ üÊËÁflcáÊÈ‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô x}z ŸÊ⁄UŒ-÷ÁQ§-‚ÍòÊ ∞fl¢ ‡ÊÊÁá«UÀÿ
v|Æy üÊË‚ËÃÊ‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô ÷ÁQ§-‚ÍòÊ, ‚ÊŸÈflÊŒ
v|Æz üÊË⁄UÊ◊‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô [’°ª‹Ê, ÃÁ◊‹ ÷Ë]
v|Æ| üÊË‹ˇ◊Ë‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô vzÆz ÷Ëc◊SÃfl⁄UÊ¡
v|Æ} üÊË⁄UÊÁœ∑§Ê‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô {~~ ªXÔUÊ‹„⁄UË
v|Æ~ üÊ˪¢ªÊ‚„UdŸÊ◊SÃÊòÊ◊˜Ô vÆ~y „UŸÈ◊ÊŸøÊ‹Ë‚Êó
v}{w üÊ˪Ê¬Ê‹ ‚0-‚≈UË∑§ Á„UãŒË ÷ÊflÊÕ¸‚Á„UÃ
v|y} ‚¢ÃÊŸ-ªÊ¬Ê‹SÃÊòÊU ,,
v~v| ◊Í‹ (⁄¢UªËŸ) Áfl0‚¢0
z{x Á‡Êfl◊Á„UꟗSÃÙòÊ [Ã‹ªÈ È ÷Ë] ww| ,, (¬ÊÚ∑§≈U ‚Êß¡)
wxÆ •◊ÊÉÊ Á‡Êfl∑§flø [ªÈ¡⁄UÊÃË, •‚Á◊ÿÊ, ÃÁ◊‹,
y~z ŒûÊÊòÊÿ-flÖÊ˝∑§flø ’°ª‹Ê, Ã‹ªÈ ,È ∑§ãŸ«, •ÊÁ«∏U•Ê ÷Ë]
‚ÊŸÈflÊŒ [Ã‹ªÈ ,È ◊⁄UÊ∆UË ÷Ë] {~z „UŸÈ◊ÊŸøÊ‹Ë‚Êó(‹ÉÊÈ
ww~ üÊËŸÊ⁄UÊÿáÊ∑§flø •Ê∑§Ê⁄U) [ªÈ¡⁄UÊÃË, •¢ª˝¡Ë,
[•ÊÁ«∏U •Ê, Ã‹ÈªÈ ÷Ë] •ÊÁ«∏U•Ê, ’°ª‹Ê ÷Ë]
v}}z flÒÁŒ∑§-‚ÍQ§-‚¢ª˝„U vzwz „UŸÈ◊ÊŸøÊ‹Ë‚Êó•ÁÃ
Æzy ÷¡Ÿ-‚¢ª˝„U ‹ÉÊÈ •Ê∑§Ê⁄U [ªÈ¡⁄UÊÃË ÷Ë]
v}y~ ÷¡Ÿ-‚ÈœÊ ww} Á‡ÊfløÊ‹Ë‚Êó•‚Á◊ÿÊ ÷Ë
vyÆ üÊË⁄UÊ◊∑ΧcáÊ‹Ë‹Ê-÷¡ŸÊfl‹Ë vv}z Á‡ÊfløÊ‹Ë‚Ê-‹ÉÊÈ •Ê∑§Ê⁄U
vyy ÷¡ŸÊ◊Îà }zv ŒÈªÊ¸øÊ‹Ë‚Ê,
vyw øÃÊflŸË-¬Œ-‚¢ª˝„U Áflãäÿ‡fl⁄UËøÊ‹Ë‚Ê
vxzz ‚ÁøòÊ-SÃÈÁÃ-‚¢ª˝„U vÆxx ,, ‹ÉÊÈ •Ê∑§Ê⁄U
v}ÆÆ ¬¢øŒfl-•Õfl¸‡ÊË·¸-‚¢ª˝„U wxw üÊË⁄UÊ◊ªËÃÊ
vwvy ◊ÊŸ‚-SÃÈÁÃ-‚¢ª˝„U x}x ÷ªflÊŸ˜Ô ∑ΧcáÊ∑§Ë ∑Χ¬Ê
vÆ~w ÷ʪflÃ-SÃÈÁÃ-‚¢ª˝„U ÃÕÊ ÁŒ√ÿ ¬˝◊∑§Ë....
vxyy ‚ÁøòÊ-•Ê⁄UÃË-‚¢ª˝„U wÆx •¬⁄UÙˇÊÊŸÈ÷ÍÁÃ
vz~v •Ê⁄UÃË-‚¢ª˝„Uó◊Ê≈UÊ ≈UÊ߬ vx~ ÁŸàÿ∑§◊¸-¬˝ÿÙª
vzx •Ê⁄UÃË-‚¢ª˝„U zwy ’˝rÊÔøÿ¸ •ı⁄U ‚¢äÿÊ-ªÊÿòÊË
v}yz ¬˝◊Èπ •Ê⁄UÁÃÿÊ°-¬ÊÚ∑§≈U wx{ ‚Êœ∑§-ŒÒŸÁ㌟Ë
wÆ} ‚ËÃÊ⁄UÊ◊÷¡Ÿ vy|v ‚¢äÿÊ, ‚¢äÿÊ-ªÊÿòÊË∑§Ê
wwv „U⁄‘U⁄UÊ◊÷¡Ÿó ◊„Uûfl •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔøÿ¸
ŒÙ ◊Ê‹Ê (ªÈ≈U∑§Ê) wvÆ ‚ãäÿ٬ʂŸÁflÁœ ∞fl¢ ì¸áÊ-
www „U⁄U⁄UÊ◊÷¡Ÿó14 ◊Ê‹Ê ’Á‹flÒ‡flŒflÁflÁœó
wwz ª¡ãº˝◊ÙˇÊ-‚ÊŸÈflÊŒ, ◊ãòÊÊŸÈflÊŒ‚Á„Uà [Ã‹ÈªÈ ÷Ë]
[Ã‹ªÈ ,È ∑§ãŸ«∏,•ÊÁ«∏U•Ê ÷Ë] {vy ‚ãäÿÊ