MIROSLAW NAGIELSKL Husarz polski, drzeworyt Abrahama de Bruyna z 1587 rok. H USARIA — BRON PANCERNA XVII WIEKU | Najbardziej charakterystyceng formacjq dia polskie nowogytnej sztuki wojennej byta slynna husaria, kt6ra podczas bitwy miata przelamac szyki przeciwnika. Je dwudziestowiecznym odpowiednikiem sq czolgi, whijajgce sig w ugrupowanie wroga. Mit niezwyciezonej jazdy zaciggu | towarzyskiego istniat niemal do pocegthéw wojny pdtnocnej, gdy okazato sig, Ze nie moze ona sprostaé rajtarii | sawedzkiej, wspomaganej przez piechotg i artylerig polowa. d husarzy wymagano nie tylko zrgcznosci w postugiwaniu sig ko- pig czy koncerzem, ale takée szyb- ie} oceny sytuacji na polu walki Dowédca szarzy musial zawsze braé pod uwa- ge teren, zalezny od wyszkolenia poziom tumiejgtnosci swoich lud2i, a takée modliwosei koni, Dobér tych ostatnich stanowit nie lada problem. Byly to roste i silne pétkrwi araby, siodlane na spossb wschodni, nie ugniatajqcy kregostupa zwierzgcia, co pozwalalo uniesé znacanie wiekszy cigzar. Szkielet siod!a pol- skiego miat po bokach dwie plaskie poziome deski, opierajgce sig o boki Konia, co dawalo sporo wolne} przestrzeni migdzy siedzeniem jeédéca a grzbietem wierzchowca. Whasnie dzie- ki temu cigzar wyposazenia ochronnego nie wplywal ujernie na tempo manewrow. A skla- dat sig na nie m.in, wazacy 8-9 kg napiersnik © grubosci dochodzace} do 7-8 mm, ktory przy poczatkowej slabej celnosci i matej sku- tecznosci broni palnej zabezpieczal jeédéca przed kulami Przeprowadzenie szarzy wymagalo podejscia do przeciwnika na odleglosé kilkuset metrow. W obawie przed skutkami salwy szeregi rozrze- dzano, Sciesniajgc je dopiero w ostatniej fazie przed starciem. Zwykle podchodzono do nieprzyjaciela na odlegtosé kilkuset_metrow. Klusem pokonywano pierwsze 200-300 m, przez kolejne 80-100 m jeédécy zmuszali konie do galopu, zwierajac jednoczesnie szeregi, by na ostatnich 60-80 m przejsé w cwal, whijajac sig w szeregi wroga. Dobry dow6dea nie zwigk- seal tych odleglosci, gdyz po udane} searzy jeédécw czekala go pogof za uciekajgcymi albo — w razie klgski — konie musialy wynieséswych panéw 2 pola bitwy. Jesli, jak pod Kluszynem, niektore roty husarskie szarzowaly nawet osmio- czy dziesigciokromie, 10 oszcze- dzanie sit kofiskich bylo koniecanoscig Bronig zaczepng byta mierzqca 45 m kopia, po ktérej skruszeniu chwytano za koncerz. Husarze posiadali pistolety, a nawet muszkiety. Jak pisat Seymon Starowolski: husarz drgewko porzuciwszy, sluty 2a rajtara, zbroje zdigwsey, zahozaka stanie. ZLOTA ERA ‘Swe walory husaria wykazata w wojnach pol- sko-sewedzkich w Inflantach. Jej wy2s20S6 nad karakolujgca jazda czy stosujacq kontrmarsz pie- chotg potwierdzila bitwa pod Kircholmem 27 wizesnia 1605 roku. Nieliczne roty husarskie Wincentego Woyny wraz z rajtariq kurlandzka zzwiggaly walka ponad 3 tys. piechoty szwedzkiej w centrum, podezas gdy Kleske Szwedom zada- ty uderzenia jazdy polsko-litewskiej ze skrzydet Na lewym Tomasz Dabrowa, majgcy 910 jeadz- céw (w tym 300 husarzy), zniést zgrupowanie Fryderyka Mansfelda licaqce 1 ys. rajtaréw, na prawym zas Jan Piotr Sapieha rozgromit rajtarow_ sewedzkich pod Henrykiem Brandtem (1200 ludzi). Nie pomogto uzycie szwedz- kiego odwodu, tym bardziej ze ww bok rajtari Scierajace} sig z rotami sapiezynskimi uderzyly dwie chora- / gwie 2 drugiego rzuru/ Chodkiewicza, dowo- dzone prez Teodo- ra Lackiego. Wynik starcia byt pre dzony, a tratowana przez _uciekajacych wlasnych jeédécow pie- chota szwedzka zostala kompletnie unicestwiona Wielkg role odegrata husa- via w bitwie pod Ktuszynem 4 lip- a 1610 roku, gdy rozbila sity sewedzko- -moskiewskie, Tym razem nie udalo sig przela- maé ugrupowania nieprzyjaciela wstepng szarza z powodu tudnych warunkéw terenowych, Opisat je hetman Stanislaw Zotkiewski w Progressie wojny moskiewskiej: Plot byt migdzy nami dlugi, jako sig wy%e) wspomniato. Dziury jednake byly w onym plocie, tak ig nam, giysmy do nich na potkania szli, preyszlo onymi deturami wypadac. Uczestnik bitwy, towarzysz. choragwi kssigcia Janusza Poryckiego Samuel Maskiewicz pisal, ze szarze trzeba bylo powtarzaé: to jedno preypomne, do wierzenia niepodobne, 2e drugim rotom sig trafiato razéw dim albo diesige preyjse do sprawy i potyka€ sig nieprayjacielem. Husaria, odnoszqca sukcesy w_pierwsze} potowie XVII wieku w walkach ze Szwedami i Moskwa, znacznie mizemiej prezentowala sig na teatrze ukraifiskim, gdzie przychodzito tocay€ boje z Tatarami. Cigzkie konie nie mogly dogonié lotne) ordy, unikajgcej starcia Z przygotowanym przeciwnikiem. Zdaniem Zotkiewskiego (list do Wawrzyfica Gembickiego z 4 listopada 1618) Tatary gromic take to niemal podobna, jako kiedy by kto chcial ptaki- na powietrau latajgce pobic. Trafi sig czasem, ze pta- hea i kilku w powictrzu zabiig; toz samo jest ig Tatary. Do walki z orda uzywano wigc liejszych — choragwi uzbrojonych po kozac- ku, a od polowy XVIL wieku rot wolosko-tatar- skich. Oczywiécie, gdy nie zawiodlo rozpoznanie i przeciw- nik musial bronié kosza 2 jasyrem, hhusaria znosila czolowym atakiem czambuly, jak pod Martynowem w 1624 i Ochmatowem w 1644 roku. OZNAKI ZMIERZCHU ‘W czasie wojny ze Szwedami w Prusach Kr6- lewskich blask husarii nieco przygast. Pierwszq je) poratka zakoficzyla sig bitwa pod Gniewem ‘we wrzesniu 1626 roku, Zbroje ochronne prze- staly chronié towarzystwo przed Smiercia. Juz ww trakcie klusu na Polakéw posypal sig grad kul Husarze 2 chorggwi kerolewskiej Zygmunta IL Wazy < 1605 roku, fragment Rolki Sztokholmskie), Zamek Krélewski w Warszawie Skrzydlaty jekdsiee polski, drzeworyt Stefano della Bella, po 1645 rokuZbroja husarska starszego typu ze zbiorw Muzeum Narodowego w Krakowie Koncerz husarski 2 XVII wicku ze zbioréw Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie armatnich (pociski kartaczowe donosity do ok. 300 m) i muszkietowych (donosity skutecmie do 250 m). Zapewne na sawedzkq nawate ogniowg zlozyto sig kilka salw muszkietowych odpalonych 2z bliskie} odleglosci (ok. 60 m). Wielkie straty pierwszego rzutu, szczegdlnie w koniach, spowodowaly, Ze nastepne bez ataku odstapity od pozygji nie- przyjacielskich. Zaznaczmy, 2e w bitwie tej z ok. 3 tys. husa zy zawodowi zolnierze sta- nowili yIko szbstq czgsC, na reszte 2lozyly sig cho- ragwie powiatowe i ma- gnackie © zréznicowa- nym. stopniu wyszkole- nia. Nie da sig jednak ukty¢, Ze zasadniczq wada_wojsk_polskich okazal sig brak artyle- ii i trudny teren, uniemozliwiajacy rozwinigcie wigk- sz¢j liceby rot hu- sarskich, Tymezasem take tyka jazdy szwedzkie} powolt upodobnita sig do polskie), co wyraénie widaé w czasie wojny 2 lat 1626-1629. Rajtaria po oddaniu salwy z pisto- levéw uderzata na bial brof. Prykre porazki Linwinow pod Walmojzq w 1625 oraz Stanista- wa Rewery Potockiego pod Gérznem w 1629 roku sq wymownym przykladem efektow reform wojskowych Gustawa Adolfa, Nadal jednak pozbawiona wsparcia ogniowego piechory i artyleri jazda sewedzka nie mogla réwnaé sig 2 polska. Nawet sam Gustaw Adolf nie ustrzegt sig przykre} porazki pod Tizciang (25 czerwea 1629). Tak czy inaczej, wojna w Prusach pokazata, 2e w konfrontacji 2 zachodnig sztul wojenng Polacy pozostaja w tyle pod wzgledem organiza- ji dziatan i logistyki. Koniecany byt rozw6} anylerit i inzynierii. Std werbunki gotowych kompanii piechoty cudzoziemskiej, rajtarii i dragonii za granica, Kontakt ze szwedzkq i cesarskq sztuka wojenng preyczynit sie do podigcia reform w przededniu wojny smolet- skiej z lat 1632-1634. Reformy Wladystawa IV: utworzenie futoramentu cudzoziemskie- {go oraz rozbudowa logistyki (inzynie- ria, architektura wojskowa, artyleria), tworzyly podstawy arm, nie pozostajqcej w tyle za sitami zbrojnymi paristw walezacych w woj- nie tzydziestoletniej. Stusznos¢ tych rozwigzafi podkreslat na sejmie 1634 roku hetman Krzysztof Radzi- will. Odnoszge sig do 2mia- ny proporcji_ miedzy piechot i jazdq na korzy$¢ te} pierwsze}, stwierdzal: okazato si, jako madre i potrzcbne pedestrem militiam adiustar cudzoziem- skiej instytuowales WKMS¢, Bo lubo to jeszcze plerwsze tej reformacji rudimen- ta byly, wseakge hon- emu wojshu odsieczy smoleriskiej i dalszym imprezom, ile w tak nie- sposobnych, jakie tam byl, ‘miejscach, wielce pomocne, 4 nieprzyjacielowi srodze strasene byty Brak sukces6w husarii oraz cigzkie Kleski ponoszone w starciach z sitami kozacko-tatarski- mi w dobie powstania Chmielnickiego, poczaw- szy od Z6htych Wod po Batoh, spowodowaly spadek liczebny formacji husarskich. Sam Jan Kazimierz by! przeciwny rozbudowywaniu tego typu jazdy, edyz okazala sig mato elastyczna na polu walki, Do rozpoznania walka i dziatan zaczepnych wystarczaly roty panceme, do posci- gu — lekkie chorggwie typu wolosko-tatarskiego. Husarze okazali sig niepraydani do dzialat oblezniczych (uzywano wredy jazdy do dezorga- nizacji zaplecza przeciwnika), nie nadawali sie tez do stuzby gamizonowej, odmawiajgc pelnie- nia wart, Trudno bylo takze zmusi¢ towarzystwo choragiewne do frontalnego ataku wspomagajg- cego piechote przy szturmowaniu umocnieni nie- przyjacielskich. Uczesmnictwo husarzy w 2doby- Giu Tykocina w styczniu 1657 roku nalezy do chlubnych wyjatkéw, Zmniejszenie liceby husa- rzy powetowano rozbudowg rajtarit i dragonii formacji ogniowych, wspierajgcych dziatania nowoczesne}piechoty autoramentu cudzoziem- \f skiego, Dla przykdadu: jesli w dobie batalii beresteckiej w 18 rotach bylo 2240 oni husarskich, to w pierw- szym kwartale 1655 liczba ta spadia do 822 koni w pigciu rotach. Gdy przed sejmem czerwcowym 1654 roku wazyly si¢ losy kompu- tu, ma rece Jana Kazimierza wplynat memorial hetmana polnego Stani- slawa Rewery Potockiego — projekt powigkszenia armii na potrzeby wojny 2 Moskwa. Zdaniem hetmana poniewa z Moskwicienem sprawa, starodawna polska armatura z kopijami potrzebna jest; rozu- miathym tedy, aby usarza byto 3000, hozakéw 18000, rajtary- ej 1000, piechoty cudzoziem- skiej 6000, dragonii 4000, piechoty —wegierskiej 4000. W projekcie stosunek zaciagu narodowego do cudzoziem- skiego ma sig jak 1 do 0,44 na korzysé tego pierwszego. Powazne zwigkszenie licaby jazdy towarzyskie} moze dziwié. Rozumiejge to i znajgc przekonania krola, hetman powoluje sig na specyfike walk z Moskwa, Faktycanie zaS przewidujge znaceng licabe zaciggu krajowego, realizuje postulaty —szlachty powtarzane w instrukcjach sejmikowych, gdzie domagano sig zmniejszenia etat6w w wojsku ste tbe + cudzoziemskim. Chodzito o stworze- nie motliwosci kariery wojskowe) rzeszom srednio zamozne i drob- nej szlachty. Skuzba wojskowa gwarantowala wszak mozliwost awansu, a zdobyte tupy mogly podreperowaé niejeden budzet rodzinny, Projektu hetmana nie zrealizowano i liczba husarzy nie awielszyla sie. BABIE LATO W EPOCE WOJEN TURECKICH Znaczenie husarii nieco waroslo w dobie potopu. Na polach praskich 28-30 lipca 1656 roku rozegrala sig najwigksza batalia tej wojny. W drugim dni zit polsko-litewskich wy- deielono ,szpice pance nq” w postaci 8 rot husar- skich w sile ok. 800-900 koni. Mimo nie sprzyjaigcych warunkw terenowych atak rozwijat sig pomyslnie, edyz husarze dotatli do pierwszego reutu sit sewedzko- -brandenburskich, — wprowadzajge takée zamieseanie w_szwadtonach rugiego rzutu. Brak wsparcia chorq- gwi pancemnych oraz silny ogies boczny piecho- ty wroga zmusit atakujgcych do odwrotu W caasach potopu husaria nie miata juz wigce) meme —zablysnaé, a pierwszo- ; i i planowa role przejely sug! i] jednostki ogniowe z auto- ramentu cudzoziemskie- g0, szczegélnie po tym, gdy poczawszy od obleze- nia Torunia w 1658 roku dziatania przeniosty sig do Prus Krdlewskich. Renesans husarii_na- stapit w drugie} polowie XVII wieku, w trakcie dzia- tah przeciwko Turcji. Zwy- cigstwa pod Chocimiem w 1673 i Wiedniem w 1683 roku odbity sig glosnym echem w_ kraju i za granicg, W preeded- niu kampanii przeciw Turkom, w czasie sejmu koronacyjnego 1676 roku, Jan IU przedstawit memo- oF Dbroja husarska itodszego typu (skrzydta i nosal zrekonstruowane) ze zbiorsw Zamku Krélewskiego na Wawelu Seabla husarska 2 XVIL wieku ze zbior6w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie Choragiew husarska = XVII wieku ze zbioréw Muzeum Wojska Polskiego w WarszawieWojciech Kossak riat Sposdb i porzadel obrony Huusaria hetmana Reeceypospolite| podczas woj- Chodlkiewicza w obronie | ny tureckiej, w kt6rym za- Chocimia (1620, 1936 | prezentowal plan nowego komputu, Domagat si¢ od sejmujacych powigkszenia liceby huusarzy do 3 tys., po- niewad i teragniejsza, i daw- nigjsea” pokazata to na oko ehsperiencja, Ze to jest robur militiae i moge sig nazwac sprawiedlivie Krélestwa tego decus et praesidium, bo znich i ozdoba, i obrona, a nade wszystko, Ze takiej milicjej a- den inszy naréd nie ma i miec nie moze. Ta pochwalna opinia jest przesadzona. Swiade2g o tym glosy in- nych wspélczesnych pi zy, Zakochany w_staro- polskim sposobie wojowa- nia Andrzej Maksymilian Fredro pisal w swych Kon- syderacyjach okolo porzgdleu wojennego: kopia dobra na Stanislaw Kaczor spisnika pieszego niemiechiego, na husarz6w — miechiego, na Kozaka pieszego, na Tatrzyna hon- Batowski, Atak husarii | wegierskich i tureckie dzidy, dla rogerwania i prze~ nego lepsza krétka rohatyna, bo dla lekkosci tam pod Wiedniem, 1912 siggnigcia dtugosciq swojg, lecz na rajtara nie- i dwdzie tatwo sig 2 nig obrécic. Analizujac prze- miany jazdy polskiej w drugie} polo- wie XVIL wieku, Jan Wimmer zwrd- cil uwage, 2e je} wartosé bojowa stopniowo malata, a z braku ,drze- wek” husarze stuzyli z bronig palna, upodabniajgc sig do arkebuzersw. Utrzymanie w kompucie koronnym tak duzej liczby husarzy tumacgyc nalegy racze} przywigzaniem szlachty do tego robur militiae nié jego przydat- noscig do walk z ruchliwym przeciwni- Ieiem ~ Tatarami UPADEK HUSARSKICH SKRZYDEL Wiaz z wybuchem wielkiej wojny pélnocne} husaria stangla ponownie przeciw jednej z najlepszych arm europejskich — Szwedom dowodzo- nym przez Karola XII. Juz w bitwie pod Kliszowem (19 lipca 1702) oka- zato sig, ze nie potrafi przetamac pozy- ji przeciwmika uzbrojonego w nowo- czesne karabiny skalkowe. Atak na pozycje szwedzkie wykonat pulk hetmariski wraz 2 choragwig husarskqlerdlewicza Aleksandra, pod komenda por. Jana Krosnowskiego. W sktad_grupy uderzeniowej wehodzily 4 roty husarskie i 6 pancemych © tgcznej liczebnosci ok. 580 ludzi. Mimo mor derczej salwy sewedzkie} husaria dotarta do szy- ‘kw wroga, Po zlamaniu kopii jeédacy ruszyli do atakua na bialg bros, lecz nie 2dolali preelamaé szyla sawedzkie} kawalerii dowodzone| prez pik. Ridderchantza, Naplywajgce szeregi ot pan- cemych nie poprawily sytuacj. Zgodnie ze staro- polskg szrukq wojenng Krosnowski wycofat swe zgrupowanie na ok. 60-80 m, aby przygotowaC sig do nowej szarzy. Jednak piechota szwedzka zdazyla ponownie nabié brof i przywitala ataku- jacych nawalg ognia. Jak pisat naocany swiadek: polskie slawadrony z golem breuchami, jak na jat- ei prowadzone byty. Resztki husarii i pancemnych colngly sig poza zasieg ognia, koficzgc tym sa- mym sw6j udzial w birwie Inny, zapewne gorszy, material Iudzki, co- raz wigkszy upadek morale i dyscypliny powo- dowaty, ze strona polska nie mogia pochwalié sig znaczqcymi sukcesami, Honor i reputacja nie przeszkadzaly dowodzqcym zgrupowania- mi jazdy narodowej uciekaé preed Szwedami jak zajgce: dbano jedynie, aby nie da¢ sig roz- bié. Dlatego podstawowymi dziataniami woj- ska koronnego byly walki podjazdowe. Chorq- gwie husarskie nie odegraly wigkszej roli w te- go typu starciach. Zmiany w strukturze organi- zacyjne} rot husarskich (zmniejszenie pocztéw towarzyskich do 1-2 Koni) swiadeza 0 poste pujacym 2ubozeniu kraju. Brak ducha walki wwynikat nie tylko z preewagi taktycznej wojsk sewedzkich, ale preede wszystkim 2 niewiary we wlasne sily pray przewadze organizacji i wyszkoleniu. karolifiskich sit zbrojnych. Zgodnie z postanowieniem sejmu_niemego 1717 roku w osiemnastotysigcznym kompucie wojska koronnego husaria miata liczyé 1000 koni. Wielkie przywiazanie braci szlacheckie} do tej jazdy spowodowalo pozostawienie je} w kompucie, choé nalezalo jg rozwigzaé i zaciagnaé potrzebng piechotg. Husaria preetrwala jeszcze kilkadziesigt lat, az do polowy lat siedemdziesigrych XVIII wieku, gdy utworzono brygady kawalerii narodowej Nadal jednak roty husarskie Swietnie prezen- towaly sig podezas parad i uroczystosci pogrzebowych. To wlasnie sktonito Tadeusza Korzona do nazwania husarzy rycerstwem pogrzebouym wieku XVII. Ml