Ñúäúðæàíèå

1 Ñòåïåí ñ åñòåñòâåí ïîêàçàòåë 2

2 Ñòåïåíóâàíå íà ðàöèîíàëíè ÷èñëà 6

3 Ñòåïåí ñ öÿë ïîêàçàòåë 7

4 Ñòåïåí ñ ðàöèîíàëåí ïîêàçàòåë 8

1
1 Ñòåïåí ñ åñòåñòâåí ïîêàçàòåë
Ñáîðúò îò ðàâíè ñúáèðàåìè ñå çàïèñâà ïî-êðàòêî êàòî ïðîèçâåäåíèå îò äà-
äåíîòî ñúáèðàåìî è ÷èñëîòî, êîåòî ïîêàçâà òåõíèÿ áðîé:

2+2+2+2+2 = 2.5
| {z }
5 ñúáèðàåìè

Ïðîèçâåäåíèåòî îò ðàâíè ìíîæèòåëè ñúùî ñå çàïèñâà ïî-êðàòêî. Ïðèåò

å çàïèñúò:

|2.2.2.2.2
{z } = 25 ,
5 ìíîæèòåëÿ
êúäåòî

• 2 å ÷èñëîòî, êîåòî óìíîæàâàìå, à

• 5 å ÷èñëîòî, êîåòî ïîêàçâà áðîÿ íà ðàâíèòå ìíîæèòåëè è å åñòåñòâåíî

÷èñëî.

• ×åòåì ½ äâå íà ñòåïåí ïåòà èëè ½ äâå íà ïåòà ñòåïåí èëè ½ äâå íà ïåòà.

Äåôèíèöèÿ 1.1 Èçîáùî, ïðîèçâåäåíèåòî îò n ðàâíè ìíîæèòåëè a, êú-

äåòî n å åñòåñòâåíî ÷èñëî, ñå çàïèñâà an è ñå íàðè÷à ñòåïåí ñ îñíîâà a
è åñòåñòâåí ñòåïåíåí ïîêàçàòåë n.
Çàïèñâàìå:

a.a.
| {z . . . .a} = an
n ìíîæèòåëÿ

Äåôèíèöèÿ 1.2 ×èñëîòî a ñå íàðè÷à îñíîâà íà ñòåïåíòà. Îñíîâàòà a

ìîæå äà áúäå åñòåñòâåíî ÷èñëî, íóëà èëè äðîáíî ÷èñëî.

Äåôèíèöèÿ 1.3 ×èñëîòî n ñå íàðè÷à ñòåïåíåí ïîêàçàòåë. Ïîíÿòèåòî

½ñòåïåí âúâåæäàìå ïðè ñòåïåíåí ïîêàçàòåë, êîéòî å åñòåñòâåíî
÷èñëî.

Ïðèìåð 1.1

10.10.10.10 = 104 ;
2, 7.2, 7.2, 7 = 2, 73 ;
 6
2 2 2 2 2 2 2
. . . . . = .
5 5 5 5 5 5 5
Çàáåëåæêà 1.1 Ñòåïåííèÿò ïîêàçàòåë ñå çàïèñâà ñ ïî-ìàëêè öèôðè, ïîñòà-
âåíè âäÿñíî è ïî-íàãîðå îò îñíîâàòà.

Çàáåëåæêà 1.2 Àêî îñíîâàòà íà ñòåïåíòà å îáèêíîâåíà äðîá èëè èçðàç,

îñíîâàòà
 6 ñå ïîñòàâÿ â ñêîáè.
2
÷åòåì ½äâå ïåòè öÿëîòî íà øåñòà ñòåïåí.
5

2
 Ïðè åäèí ìíîæèòåë a å ïðèåòî äà ñå çàïèñâà a1 .

Ïðèìåð 1.2
5 = 51 ; 10 = 101 ; 0, 2 = 0, 21 .

Äåôèíèöèÿ 1.4 Äåéñòâèåòî, ïðè êîåòî ñå ïðåñìÿòà ñòîéíîñòòà íà äà-

äåíà ñòåïåí, ñå íàðè÷à ñòåïåíóâàíå.

Äà èçâúðøèì äåéñòâèå ñòåïåíóâàíå îçíà÷àâà äà íàìåðèì ïðîèçâåäåíè-

åòî íà n ìíîæèòåëè, ðàâíè íà a:

23 = 2.2.2 = 8.

Àêî îñíîâàòà íà ñòåïåíòà å 0, ñòåïåíòà 0n å ðàâíà íà 0, ò.å.

n
0 = 0.
Àêî îñíîâàòà íà ñòåïåíòà å 1, ñòåïåíòà 1n å ðàâíà íà 1, ò.å.
1n = 1.

Ïðàâèëî 1.1 (çà óìíîæåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè) Ïðè óìíî-

æåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè ñå ïîëó÷àâà ñòåïåí ñúñ ñúùàòà îñíîâà è
ïîêàçàòåë, ðàâåí íà ñáîðà îò ïîêàçàòåëèòå íà ìíîæèòåëèòå.

an .am = an+m ,
n m p
a .a .a = an+m+p .

Ïðàêòè÷åñêî ïðàâèëî 1.1 (çà óìíîæåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíî-

âè) Ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè óìíîæàâàìå, êàòî ïèøåì ñúùàòà îñíîâà è
ñúáåðåì ïîêàçàòåëèòå:

32 .33 = 32+3 = 35 ;
 4  5  3  4+5+3  12
1 1 1 1 1
. . = = .
3 3 3 3 3

Ïðàâèëîòî çà óìíîæåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè ìîæå äà ñå èçïîëçâà

è âúâ âèäà:

a7 = a1+6 = a1 .a6 ;
a7 = a2+5 = a2 .a5 ;
a7 = a3+4 = a3 .a4 ;
7
a = a1+2+4 = a1 .a2 .a4 ;
a7 = a2+2+3 = a2 .a2 .a3 ;
a7 = a1+1+2+3 = a1 .a1 .a2 .a3 .

3
Ïðàâèëî 1.2 (çà äåëåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè) Ïðè a 6= 0

an
àêî n>m = an−m ;
am
an
àêî n=m = 1;
an
n
a 1
àêî n<m = m−n ,
am a
êúäåòî m è n ñà åñòåñòâåíè ÷èñëà.

Ïðàêòè÷åñêî ïðàâèëî 1.2 (çà äåëåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè)

Ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè äåëèì, êàòî ïèøåì ñúùàòà îñíîâà è èçâàäèì
ïîêàçàòåëèòå:

33 : 32 = 33−2 = 31 = 3;
3 3
3 :3 = 1;
1 1 1
32 : 33 = = 1 = .
33−2 3 3
Ïðàâèëî 1.3 (çà ñòåïåíóâàíå íà ïðîèçâåäåíèå)

n
(a.b) = an .bn .

Êàòî èçïîëçâàìå òîâà ïðàâèëî, ìîæåì äà ñòåïåíóâàìå è ïðîèçâåäåíèå

íà ïîâå÷å îò äâà ìíîæèòåëÿ

n n
(a.b.c) = (a.b) .cn = an .bn .cn .

Ïðàêòè÷åñêî ïðàâèëî 1.3 (çà ñòåïåíóâàíå íà ïðîèçâåäåíèå) Ïðî-

èçâåäåíèå ñå ñòåïåíóâà, êàòî ñå ñòåïåíóâà âñåêè îò ìíîæèòåëèòå:

7
(8.17) = 87 .177 ;
5
(0, 9.0, 018) = 0, 95 .0, 0185 .

Ïðè ïðåñìÿòàíå íà ïðîèçâåäåíèå îò ñòåïåíè ñ ðàâíè ïîêàçàòåëè å óäîáíî

ïðàâèëîòî çà ñòåïåíóâàíå íà ïðîèçâåäåíèå äà ñå èçïîëçâà è âúâ âèäà:

4
0, 24 .154 = (0, 2.15) = 34 = 81;
2
222 .0, 52 = (22.0, 5) = 112 = 121.

Ïðàâèëî 1.4 (çà ñòåïåíóâàíå íà ÷àñòíî)

 a n an
= , b 6= 0.
b bn

4
Ïðàêòè÷åñêî ïðàâèëî 1.4 (çà ñòåïåíóâàíå íà ÷àñòíî) ×àñòíî ñå ñòå-
ïåíóâà, êàòî ñå ñòåïåíóâàò äåëèìîòî è äåëèòåëÿ:

5
125

12
= ;
13 135
 7
3 37
= ;
4 47
 10
1 110
= .
7 710

Ïðè ïðåñìÿòàíå íà ÷àñòíè îò ñòåïåíè ñ ðàâíè ïîêàçàòåëè å óäîáíî ïðà-

âèëîòî çà ñòåïåíóâàíå íà ÷àñòíî äà ñå èçïîëçâà è âúâ âèäà:

 33
273

27 1 1
= = = ;
543 54 2 8
 6  6
5 1 1
0, 56 = = = .
10 2 64

Ïðàâèëî 1.5 (çà ñòåïåíóâàíå íà ñòåïåí)

n
(am ) = am.n ; m, n ∈ N.

Ïðàêòè÷åñêî ïðàâèëî 1.5 (çà ñòåïåíóâàíå íà ñòåïåí) Ñòåïåí ñå ñòå-

ïåíóâà, êàòî ñå ïèøå ñúùàòà îñíîâà è ñå óìíîæàò ïîêàçàòåëèòå

6
25 = 25.6 = 230 ;

3
512 = 512.3 = 536 ;

8
a7 = a7.8 = a56 .

Ïðè ïðåñìÿòàíå íà ñòåïåíè â íÿêîè ñëó÷àè å óäîáíî ïðàâèëîòî çà ñòå-

ïåíóâàíå íà ñòåïåí äà ñå èçïîëçâà è âúâ âèäà:

2
34 = 32 = 92 = 81;
4 2
28 = 162 = 256;


= 2

2
56 = 53 = 1252 = 15 625.

5
2 Ñòåïåíóâàíå íà ðàöèîíàëíè ÷èñëà
Äåôèíèöèÿ 2.1 Íåêà ñåãà a å ðàöèîíàëíî ÷èñëî, à n å åñòåñòâåíî
÷èñëî.
Ïðîèçâåäåíèåòî îò n ðàâíè ìíîæèòåëè a, êúäåòî n å åñòåñòâåíî ÷èñ-
ëî, ñå çàïèñâà an è îòíîâî ñå íàðè÷à ñòåïåí ñ îñíîâà a è åñòåñòâåí
ñòåïåíåí ïîêàçàòåë n.

Ñëåäîâàòåëíî:

1. a.a.
| {z . . . .a} = an , êîãàòî n > 1;
n ïúòè

2. a1 = a;
3. 0n = 0;
(
n 1, nêîãàòî n å ÷åòíî;
4. 1 = 1, à (−1) =
−1, êîãàòî n å íå÷åòíî;
(
n an , êîãàòî n å ÷åòíî;
5. (−a) = n
−a , êîãàòî n å íå÷åòíî.

4 3
Ïðèìåð 2.1 (−3) = 34 = 81; (−5) = −53 = −125.

6. Îáúðíåòå âíèìàíèå!

n
(−a) = (−a).(−a). . . . .(−a), à −an = − a.a.
| {z . . . .a} .
n ïúòè
| {z }
n ïúòè

Ïðèìåð 2.2

4
(−3) = (−3)(−3)(−3)(−3) = 81, íî −34 = −(3.3.3.3) = −81.

Î÷åâèäíî çíàêúò íà èçðàçà an çàâèñè îò çíàêà íà îñíîâàòà aè

îò ÷åòíîñòòà íà ñòåïåííèÿ ïîêàçàòåë n, à èìåííî:

• àêî a > 0, òî è an > 0;

• àêî a<0 è n å ÷åòíî ÷èñëî, òî an > 0;
• àêî a<0 è n å íå÷åòíî ÷èñëî, òî an < 0.

9 8
Ïðèìåð 2.3 79 > 0; 0, 178 > 0; (−7) < 0, à (−7) > 0.

Çà ñòåïåíèòå ñ ïîêàçàòåë åñòåñòâåíî ÷èñëî ñà â ñèëà ïðàâèëàòà, êúäåòî

a, b ñà ðàöèîíàëíè ÷èñëà, à m, n - åñòåñòâåíè ÷èñëà:

Ïðàâèëî 2.1 (çà óìíîæåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè)

an .am = an+m .

6
Ïðàâèëî 2.2 (çà äåëåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè) Ïðè a 6= 0

an
àêî n>m = an−m ;
am
an
àêî n=m = 1;
an
n
a 1
àêî n<m m
= m−n ,
a a
êúäåòî m è n ñà åñòåñòâåíè ÷èñëà.

Ïðàâèëî 2.3 (çà ñòåïåíóâàíå íà ïðîèçâåäåíèå)

n
(a.b) = an .bn .
Ïðàâèëî 2.4 (çà ñòåïåíóâàíå íà ÷àñòíî)
 a n an
= , b 6= 0.
b bn
Ïðàâèëî 2.5 (çà ñòåïåíóâàíå íà ñòåïåí)
n
(am ) = am.n ; m, n ∈ N.

3 Ñòåïåí ñ öÿë ïîêàçàòåë

Ïîíÿòèåòî ñòåïåí ñå ðàçøèðÿâà ñ âúâåæäàíåòî íà ñòåïåíè ñ íóëåâ è öÿë
îòðèöàòåëåí ïîêàçàòåë.
Ðàçøèðÿâàíåòî íà ïîíÿòèåòî ñòåïåí ñòàâà òàêà, ÷å ïðàâèëàòà
2.1 - 2.5 çà ñòåïåíè ñ åñòåñòâåí ïîêàçàòåë îñòàâàò â ñèëà è ïðè
íîâèòå ïîêàçàòåëè.

Ïðàâèëî 3.1 (ñòåïåí ñ íóëåâ ïîêàçàòåë) Àêî îáîáùèì ïðàâèëîòî 2.2

è çà ñëó÷àÿ, êîãàòî m = n, ùå ïîëó÷èì

am
= am−m = a0 .
am
am
Òúé êàòî = 1, öåëåñúîáðàçíî å äà ïðèåìåì, ÷å
am

a0 = 1, a 6= 0.
Ïðàâèëî 3.2 (ñòåïåí ñ öÿë îòðèöàòåëåí ïîêàçàòåë) Àêî îáîáùèì ïðà-
âèëîòî 2.2 è çà ñëó÷àÿ m < n, íàïðèìåð çà m = 2, n = 5, ùå ïîëó÷èì

a2
= a2−5 = a−3 .
a5
a2 1 1
Òúé êàòî
5
= 3, öåëåñúîáðàçíî å äà ïðèåìåì, ÷å a−3 = , a 6= 0.
a a a3
1
a−n = ; a 6= 0, n ∈ N.
an

7
 Çà ñòåïåíèòå ñ ïîêàçàòåë öÿëî ÷èñëî ñà â ñèëà ïðàâèëàòà, êúäåòî a, b ñà
ðåàëíè ÷èñëà, à m, n - öåëè ÷èñëà:
Ïðàâèëî 3.3 (çà óìíîæåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè)

an .am = an+m .
Ïðàâèëî 3.4 (çà äåëåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè)

an
= an−m ; a 6= 0,
am
êúäåòî m è n ñà öåëè ÷èñëà.

Ïðàâèëî 3.5 (çà ñòåïåíóâàíå íà ïðîèçâåäåíèå)

n
(a.b) = an .bn .
Ïðàâèëî 3.6 (çà ñòåïåíóâàíå íà ÷àñòíî)
 a n an
= , b 6= 0.
b bn
Ïðàâèëî 3.7 (çà ñòåïåíóâàíå íà ñòåïåí)
n
(am ) = am.n ; m, n ∈ N.
Èçðàçèòå 00 , 0−1 , 0−2 , · · · íÿìàò ñìèñúë!

4 Ñòåïåí ñ ðàöèîíàëåí ïîêàçàòåë

Ùå ðàçøèðèì ïîíÿòèåòî ñòåïåí ñ öÿë ïîêàçàòåë êàòî âúâåäåì ïîíÿòèåòî
ñòåïåí ñ äðîáåí ïîêàçàòåë.

Äåôèíèöèÿ 4.1 Àêî a≥0 è m è n≥2 ñà åñòåñòâåíè ÷èñëà, òî

m p
n
an = am .
Ïðèìåð 4.1
2 pp
3 3
53 = 52 =
25;
1 1 1
7− 2 = 1 =
p ;
72 7
 1 r
8 3 3 8 2
= = ;
27 27 3
5 p p
a2 = a5 = a2 a, a ≥ 0.
m
Çàáåëåæêà 4.1 Ñòåïåíòà an äåôèíèðàõìå ñàìî ïðè a ≥q0, òúé êàòî
3
p 4
ïðè a<0 èçðàçúò
n
am íå âèíàãè èìà ñìèñúë. Íàïðèìåð (−2) íÿìà
ñìèñúë. m p
Ñòåïåíòà an ìîæå äà ñå äåôèíèðà êàòî
n
am è êîãàòî a < 0, ñàìî
àêî n å íå÷åòíî ÷èñëî.

8
 Çà ñòåïåíèòå ñ ïîêàçàòåë ðàöèîíàëíî ÷èñëî ñà â ñèëà ïðàâèëàòà, êúäåòî
a, b ñà ïîëîæèòåëíè ðåàëíè ÷èñëà, à m, n - ðàöèîíàëíè ÷èñëà:

Ïðàâèëî 4.1 (çà óìíîæåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè)

an .am = an+m .

Ïðàâèëî 4.2 (çà äåëåíèå íà ñòåïåíè ñ ðàâíè îñíîâè)

an
= an−m ; a 6= 0,
am
êúäåòî m è n ñà öåëè ÷èñëà.

Ïðàâèëî 4.3 (çà ñòåïåíóâàíå íà ïðîèçâåäåíèå)

n
(a.b) = an .bn .

Ïðàâèëî 4.4 (çà ñòåïåíóâàíå íà ÷àñòíî)

 a n an
= , b 6= 0.
b bn
Ïðàâèëî 4.5 (çà ñòåïåíóâàíå íà ñòåïåí)

n
(am ) = am.n ; m, n ∈ N.

Ïðàâèëî 4.6 (ñòåïåí ñ íóëåâ ïîêàçàòåë)

a0 = 1, a 6= 0.

Ïðàâèëî 4.7 (ñòåïåí ñ öÿë îòðèöàòåëåí ïîêàçàòåë)

1
a−n = ; a 6= 0, n ∈ N.
an
Êúì òåçè ïðàâèëà ùå ïðèáàâèì è äâå ñâîéñòâà íà ñòåïåíèòå ñ ðàöèîíàëåí
ïîêàçàòåë:

Ïðàâèëî 4.8 Àêî r å ðàöèîíàëíî ÷èñëî è a > 0, òî ar > 0.

Ïðàâèëî 4.9 Àêî r å ðàöèîíàëíî ÷èñëî è

• 0 < a < 1, òî îò r1 < r2 =⇒ ar1 > ar2 (íàìàëÿâàùà ôóíêöèÿ);

• a > 1, òî îò r1 < r2 =⇒ ar1 < ar2 (ðàñòÿùà ôóíêöèÿ).