Professional Documents
Culture Documents
53582-Article Text-157835-1-10-20210104
53582-Article Text-157835-1-10-20210104
KHOA HỌC CÔNG NGHỆ HÀNG HẢI KHOA HỌC - CÔNG NGHỆ
JOURNAL OF MARINE SCIENCE AND TECHNOLOGY
SỐ 63 (8-2020) 105
TẠP CHÍ ISSN: 1859-316X
Mô hình vận tải có trung chuyển đặt ra là làm thế Ràng buộc (4) biểu thị điều kiện: số đơn vị hàng
nào để vận chuyển hàng từ các trạm phát tới các nhận và giao tại điểm trung chuyển Dk là bằng nhau
điểm trung chuyển (giai đoạn I) và từ các điểm trung và không vượt quá khả năng tối đa dk.
chuyển tới các trạm thu (giai đoạn II) sao cho tổng Ràng buộc (5) là điều kiện các biến không âm.
chi phí vận chuyển ở cả hai giai đoạn, cộng với chi Định lý sau đây cho phép ta dễ dàng nhận biết
phí gửi hàng ở điểm trung chuyển là nhỏ nhất? khi nào mô hình vận tải có trung chuyển có phương
Ta xét các ký hiệu: m là số trạm phát, n là số trạm án tối ưu:
thu và p là số điểm trung chuyển. Định lý 1: Bài toán vận tải (P) có phương án tối
Trạm phát Ai (i = 1,…, m) có khả năng cung cấp ưu khi và chỉ khi:
ai đơn vị hàng; 𝑝
∑𝑚 𝑛 𝑚
𝑖=1 𝑎𝑖 = ∑𝑗=1 𝑏𝑗 và ∑𝑖=1 𝑎𝑖 ≤ ∑𝑘=1 𝑑𝑘 ;
Trạm thu Bj (j = 1,… , n) cần nhận bj đơn vị
hàng; ∀ 𝑖 = 1, … , 𝑚; 𝑗 = 1, … , 𝑛; 𝑘 = 1, … , 𝑝. (6)
Điểm trung chuyển Dk (k = 1,…, p) có thể nhận, Chứng minh: (⇒) Giả sử bài toán (P) có
phát tối đa dk đơn vị hàng.
phương án tối ưu {𝑥𝑖𝑘 , 𝑦𝑘𝑗 }. Khi đó, {𝑥𝑖𝑘 , 𝑦𝑘𝑗 } phải
Cho biết: chi phí vận chuyển (transportation
cost) một đơn vị hàng từ trạm phát Ai tới điểm trung thỏa mãn các ràng buộc (2), (3), (4), (5) tức là:
chuyển Dk là 𝑐𝑖𝑘1
, chi phí vận chuyển một đơn vị hàng ∑𝑝𝑘=1 𝑥𝑖𝑘 = 𝑎𝑖 , ∑𝑝𝑘=1 𝑦𝑘𝑗 =
từ điểm trung chuyển Dk tới trạm thu Bj là 𝑐𝑘𝑗2
và chi 𝑏𝑗 , ∑𝑚 𝑛
𝑖=1 𝑥𝑖𝑘 = ∑𝑗=1 𝑦𝑘𝑗 ≤ 𝑑𝑘 , 𝑥𝑖𝑘 ≥ 0, 𝑦𝑘𝑗 ≥ 0
phí lưu giữ hay xử lý (warehousing) một đơn vị hàng ∀ 𝑖 = 1, … , 𝑚; 𝑗 = 1, … , 𝑛; 𝑘 = 1, … , 𝑝.
tại điểm trung chuyển Dk là ck. Từ đó ta có:
Biến số: 𝑥𝑖𝑘 là số đơn vị hàng cần vận chuyển 𝑝 𝑝 𝑥𝑖𝑘 𝑝
∑𝑚 𝑚 𝑚 𝑛
𝑖=1 𝑎𝑖 = ∑𝑖=1 ∑𝑘=1 𝑥𝑖𝑘 = ∑𝑖=1 ∑𝑘=1 = ∑𝑘=1 ∑𝑗=1 𝑦𝑘𝑗 =
từ trạm phát Ai tới điểm trung chuyển Dk, 𝑦𝑘𝑗 là số
đơn vị hàng cần vận chuyển từ điểm trung chuyển Dk ∑𝑛𝑗=1 𝑏𝑗
𝑝 𝑝𝑚 𝑝
tới trạm thu Bj. và ∑𝑘=1 ∑𝑚 𝑖=1 𝑥𝑖𝑘 = ∑𝑖=1 𝑎𝑖 ≤ ∑𝑘=1 𝑑𝑘 .
Mô hình vận tải có trung chuyển được mô tả dưới (⇐) Giả sử điều kiện (6) thỏa mãn, ta cần chứng
dạng bài toán vận tải của quy hoạch tuyến tính, ký minh bài toán (P) có nghiệm tối ưu.
hiệu bài toán (P), có dạng như sau: - Trước hết, ta cần chứng minh luôn tồn tại một
𝑝 𝑝
𝑓 = ∑𝑚 1 𝑛 2
𝑖=1 ∑𝑘=1 𝑐𝑖𝑘 𝑥𝑖𝑘 + ∑𝑘=1 ∑𝑗=1 𝑐𝑘𝑗 𝑦𝑘𝑗 + phương án chấp nhận được {𝑥̅𝑖𝑘 , 𝑦̅𝑘𝑗 } của bài toán
106 SỐ 63 (8-2020)
TẠP CHÍ ISSN: 1859-316X
KHOA HỌC CÔNG NGHỆ HÀNG HẢI KHOA HỌC - CÔNG NGHỆ
JOURNAL OF MARINE SCIENCE AND TECHNOLOGY
trạm thu hay tồn tại phương án chấp nhận được 𝑦̅𝑘𝑗 . Trong bảng trên, hàng 0 (trên cùng) và cột 0 (bên
- Như vậy, tập chấp nhận được của bài toán (P) trái) là các hàng, cột tiêu đề; mỗi hàng (từ 1 tới m +
khác rỗng. Do các ràng buộc (2), (3) và (5) nên p) đại diện cho một trạm phát, mỗi cột (từ 1 tới p + n)
đại diện cho một trạm thu và mỗi ô (giao của hàng và
phương án chấp nhận được bất kì {𝑥𝑖𝑘 , 𝑦𝑘𝑗 } luôn
cột) của bảng tương ứng với một cặp "phát - thu",
phải có: chẳng hạn ô ở hàng 1 cột 1 tương ứng với cặp "phát -
0 ≤ 𝑥𝑖𝑘 ≤ 𝑎𝑖 , 0 ≤ 𝑦𝑘𝑗 ≤ 𝑏𝑗 ∀ 𝑖 = 1, … , 𝑚; 𝑗 = thu" A1 - D1; ô ở hàng m + 1 cột p + 1 tương ứng với
1, … , 𝑛; 𝑘 = 1, … , 𝑝. cặp "phát-thu" D1- B1. Trong mỗi ô, góc trên bên trái
Suy ra tập chấp nhận được bị chặn. Theo điều kiện ghi cước phí và góc dưới bên phải ghi số đơn vị hàng
tồn tại nghiệm của bài toán quy hoạch tuyến tính (xem cần vận chuyển, ví dụ xmp chỉ số đơn vị hàng sẽ vận
[1], tr. 68-71) thì bài toán (P) có phương án tối ưu. chuyển từ trạm phát Am tới điểm trung chuyển Dp,
3. Bài toán vận tải dạng bảng tương đương (dạng xm+1,p + 2 chỉ số đơn vị hàng sẽ vận chuyển từ điểm
bài toán vận tải có ô cấm) và thuật toán giải trung chuyển D1 tới trạm thu B2.
Chú ý 1: Các ô tô sẫm mầu là các ô không được
Theo [6], nhà toán học Nga V. A. Maš đã đề xuất
phép vận chuyển hàng trực tiếp từ các trạm phát đến
đưa (P) về bài toán vận tải cổ điển dạng bảng, tuy
các trạm thu, cũng như giữa các điểm trung chuyển
nhiên trước đó ít lâu một ý tưởng tương tự cũng đã
với nhau, vì thế cước phí đặt bằng số M khá lớn (so
được nhà toán học Mỹ A. Orden nêu ra. Phương
với bất cứ cước phí thực tế nào trong bài toán).
pháp Orden - Maš thiết kế một bảng vận tải thích
Các biến số xm + k, k (k = 1,…,p) trong bảng dùng để
hợp (Bảng 1), gồm (m + p) trạm phát và (n + p) trạm
chỉ khả năng (dung lượng) của điểm trung chuyển Dk
thu (do p điểm trung chuyển vừa là điểm nhận vừa là
không sử dụng hết (còn dư), các ô tương ứng có cước
điểm gửi hàng).
phí đặt bằng 0.
Bảng 1. Bảng vận tải của bài toán vận tải tương đương
Thu → D1 D2 Dp B1 B2 Bn
Phát ↓ d1 d2 dp b1 b2 bn
1
𝑐11 1
𝑐12 1
𝑐1𝑝 M M M
A1 a1
x11 x12 x1p x1,p+1 x1,p+2
x1,p+n
1
𝑐21 1
𝑐22 1
𝑐2𝑝 M M M
A2 a2
x21 x22 x2p x2,p+1 x2,p+2
x2,p+n
1
𝑐𝑚1 1
𝑐𝑚2 1
𝑐𝑚𝑝 M M M
Am am
xm1 xm2 xmp xm,p+1 xm,p+2
xm,p+n
0 M M 2
𝑐11 + 𝑐1 2
𝑐12 + 𝑐1 2
𝑐1𝑛 + 𝑐1
D1 d1
xm+1,1 xm+1,2 xm+1,p
xm+1,p+1 xm+1,p+2 xm+1,p+n
M 0 M 2
𝑐21 + 𝑐2 2
𝑐22 + 𝑐2 2
𝑐2𝑛 + 𝑐2
D2 d2
xm+2,1 xm+2,2 xm+2,p
xm+2,p+1 xm+2,p+2 xm+2,p+n
M M 0 2
𝑐𝑝1 + 𝑐𝑝 2
𝑐𝑝2 + 𝑐𝑝 2 +𝑐
𝑐𝑝𝑛 𝑝
Dp dp
xm+p,1 xm+p,2 xm+p,p xm+p,p+1 xm+p,p+2
xm+p,p+n
Nguồn: Tác giả tự lập
SỐ 63 (8-2020) 107
TẠP CHÍ ISSN: 1859-316X
Cải biên một trong những thuật toán (hay chương Vĩnh Long, Sa Đéc, Hàm Luông được cho dưới dạng
trình máy tính) đã có, chẳng hạn thuật toán thế vị, véc tơ lượng phát: 𝑎 = (20, 10, 10, 15, 10)𝑇 .
giải bài toán vận tải tương đương ta sẽ nhận được lời - Khối lượng gạo cần nhập (đơn vị: nghìn tấn) tại
giải tối ưu của bài toán. các cảng thu Manila, Jakarta, Lagos theo thứ tự dưới
dạng véc tơ lượng thu: 𝑏 = (30, 20, 15)𝑇 .
Từ đó, tập hợp các giá trị {𝑥𝑖𝑘 , 𝑦𝑘𝑗 =
- Khối lượng gạo tối đa (đơn vị: nghìn tấn) chứa
được và chi phí lưu trữ hàng (đơn vị: USD/tấn) của
𝑥𝑚+𝑘,𝑝+𝑗 }; 𝑖 = 1, … , 𝑚; 𝑗 = 1, … , 𝑛; 𝑘 = 1, … , 𝑝 . sẽ
các cảng trung chuyển Sài Gòn và Cần Thơ theo thứ
cho ta lời giải tối ưu của bài toán vận tải có trung tự được cho trong véc tơ dung lượng: 𝑑 =
chuyển (P). (40, 30)𝑇 và ma trận chi phí lưu trữ 𝐶 = (1 2).
Các thuật toán giải bài toán vận tải cổ điển dạng - Chi phí vận chuyển 1 tấn gạo (đơn vị: USD/tấn)
bảng đã được trình bày khá đầy đủ trong nhiều giáo giữa các cảng nội địa (cảng phát - cảng trung chuyển),
trình, sách tham khảo về tối ưu hóa bằng tiếng Việt ([1] các cảng quốc tế (cảng trung chuyển - cảng thu) được
và [2]), nên ở đây không cần nhắc lại. cho lần lượt qua hai ma trận chi phí vận chuyển:
Chú ý 2: 12 11
12 12
- Trong thuật toán thế vị đã biết giải bài toán vận 11 13 , 𝐶2 = (25 26 42
𝐶1 = )
tải tương đương, phương án cực biên xuất phát được 12 11 24 26 42
12 13
tìm bằng phương pháp cực tiểu chi phí cải biên với ( )
trình tự như sau: Bài toán đặt ra là tìm phương án vận chuyển sao
cho tổng chi phí (vận chuyển + lưu kho) là nhỏ nhất?
a) Phân phối hàng ở giai đoạn vận chuyển thứ nhất
Từ các dữ liệu đầu vào của mô hình, ta đưa về bài
(từ các trạm phát tới các điểm trung chuyển).
toán vận tải dạng bảng tương đương với (m + p) = 7
b) Phân phối hàng ở giai đoạn vận chuyển thứ hai trạm phát và (p + n) = 5 trạm thu. Ta có bảng vận tải
(từ các điểm trung chuyển tới các điểm thu) tùy vào tương ứng như sau (Bảng 2.).
lượng hàng thực tế nhận tại các điểm trung chuyển sau Bảng 2. Bảng vận tải của Ví dụ minh họa
giai đoạn vận chuyển thứ nhất.
- Các ô ghi dung lượng của điểm trung chuyển Dk Thu → S. Gòn C. Thơ Manila Jakarta Lagos
không sử dụng hết có thể trở thành ô chọn của Phát ↓
40 30 30 20 15
phương án cực biên.
12 11 M M M
4. Ví dụ minh họa mô hình vận tải có trung Mỹ Thới 20
x11 x12 x13 x14 x15
chuyển trong thị trường xuất khẩu gạo của Việt 12 12 M M M
Nam hiện nay Mỹ Tho 10
x21 x22 x23 x24 x25
Theo [4], Việt Nam hiện nay nằm trong nhóm ba Vĩnh 11 13 M M M
10
quốc gia xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới, trong đó Long x31 x32 x33 x34 x35
các tỉnh tại khu vực đồng bằng sông Cửu Long 12 11 M M M
Sa Đéc 15
chiểm 95,17% tổng sản lượng xuất khẩu của cả nước. x41 x42 x43 x44 x45
Từ các cảng nội thủy tại đồng bằng sông Cửu Long
Hàm 12 13 M M M
(Mỹ Thới, Mỹ Tho, Vĩnh Long, Sa Đéc, Hàm 10
Luông
Luông), gạo xuất khẩu được vận chuyển đến các x51 x52 x53 x54 x55
cảng tập kết (cảng trung chuyển) Sài Gòn và Cần 0 M 26 27 43
Thơ. Sau đó, từ hai cảng này gạo được vận tải chủ Sài Gòn 40
x61 x62 x63 x64 x65
yếu đến các các quốc gia nhập khẩu lớn nhất của Việt M 0 26 28 44
Nam: Philippines (cảng Manila), Indonesia (cảng Cần Thơ 30
x71 x72 x73 x74 x75
Jakarta), Nigeria (cảng Lagos) theo đường biển.
Nguồn: Tác giả tự lập
Ta xét mô hình vận tải có trung chuyển gạo xuất
khẩu nêu trên với các dữ liệu đầu vào:
- Khối lượng gạo xuất khẩu (đơn vị: nghìn tấn)
tại các cảng phát theo thứ tự: Mỹ Thới, Mỹ Tho,
108 SỐ 63 (8-2020)
TẠP CHÍ ISSN: 1859-316X
KHOA HỌC CÔNG NGHỆ HÀNG HẢI KHOA HỌC - CÔNG NGHỆ
JOURNAL OF MARINE SCIENCE AND TECHNOLOGY
Dễ dàng kiểm tra bài toán (P) tương ứng thỏa Bảng 5. Bảng vận tải của Ví dụ minh họa tại vòng
mãn điều kiện có nghiệm (6), do đó mô hình đặt ra lặp thứ ba
có lời giải tối ưu. Thu → Sài Cần
Dùng thuật toán thế vị cải biên giải bài toán vận Manila Jakarta Lagos
Gòn Thơ 𝑢𝑖
tải với dữ liệu ở Bảng 2, các số liệu tính toán tại các Phát ↓ 40 30 30 20 15
vòng lặp được ghi tóm tắt theo thứ tự ở các Bảng 3,
Mỹ 12 11 M M M
4, 5 dưới đây: 20 0
Thới 0 20 0 0 0
Bảng 3. Bảng vận tải của Ví dụ minh họa tại vòng
12 12 M M M
lặp thứ nhất Mỹ Tho 10 0
10 0 0 0 0
Thu → Sài Cần
Manila Jakarta Lagos Vĩnh 11 13 M M M
Gòn Thơ 𝑢𝑖 10 -1
Long 10 0 0 0 0
Phát ↓ 40 30 30 20 15
12 11 M M M
Mỹ 12 11 M M M Sa Đéc 15 0
20 0 5 10 0 0 0
Thới 0 20 0 0 0
Hàm 12 13 M M M
12 12 M M M 10 0
Mỹ Tho 10 0 Luông 10 0 0 0 0
10 0 0 0 0
0 M 26 27 43
Vĩnh 11 13 M M M Sài Gòn 40 -12
10 -1 5 0 0 20 15
Long 10 0 0 0 0
Cần M 0 26 28 44
12 11 M M M 30 -11
Sa Đéc 15 0 Thơ 0 0 30 0 0
5 10 0 0 0
𝑣𝑗 12 11 37 39 55
Hàm 12 13 M M M
10 0 Nguồn: Tác giả tự lập
Luông 10 0 0 0 0
Vậy phương án tối ưu cần tìm của mô hình vận
0 M 26 27 43
Sài Gòn 40 -12 tải có trung chuyển gạo xuất khẩu là:
5 0 30 5 0
(𝑥12 , 𝑥21 , 𝑥31 , 𝑥41 , 𝑥42 , 𝑥51 , 𝑥64 , 𝑥65 , 𝑥73 ) =
Cần M 0 26 28 44
30 -11 (20, 10, 10, 5, 10, 10, 20, 15, 30) với chi phí tối ưu
Thơ 0 0 0 15 15
𝑓𝑚𝑖𝑛 = 2705000 USD.
𝑣𝑗 12 11 38 39 55
Chú ý 3: Trong các bảng tại các vòng lặp, ô in
Nguồn: Tác giả tự lập
đậm là ô điều chỉnh, chu trình đi qua ô in đậm và các
Bảng 4. Bảng vận tải của Ví dụ minh họa ô in nghiêng.
tại vòng lặp thứ hai
5. Kết luận
Thu → Sài Cần
Manila Jakarta Lagos
Gòn Thơ 𝑢𝑖 Bài toán vận tải thông thường chỉ cho phép
Phát ↓ 40 30 30 20 15 chuyển hàng trực tiếp từ các trạm phát (điểm cung
Mỹ 12 11 M M M cấp hàng) đến các trạm thu (điểm thu nhận hàng).
20 0 Bài toán vận tải thông thường được mở rộng thành
Thới 0 20 0 0 0
12 12 M M M mô hình vận tải có trung chuyển, trong đó hàng hóa
Mỹ Tho 10 0 có thể cần phải chuyển qua các điểm trung gian để
10 0 0 0 0
lưu giữ hay xử lý, sau đó được chuyển tiếp tới các
Vĩnh 11 13 M M M
10 -1 trạm thu. Ta có thể xem các điểm trung gian vừa là
Long 10 0 0 0 0
điểm nhận hàng (trạm thu), vừa là điểm giao hàng
12 11 M M M
Sa Đéc 15 0 (trạm phát). Để tìm lời giải tối ưu cho bài toán vận
5 10 0 0 0
tải có trung chuyển ta giải một bài toán vận tải thông
Hàm 12 13 M M M
10 0 thường với (m + p) điểm phát và (n + p) điểm thu,
Luông 10 0 0 0 0
trong đó m là số điểm cung cấp hàng, n là số điểm
0 M 26 27 43
Sài Gòn 40 -12 thu nhận hàng và p là số điểm trung chuyển.
5 0 15 20 0
Mô hình vận tải có trung chuyển cho phép mở
Cần M 0 26 28 44
30 -12 rộng rất nhiều phạm vi ứng dụng của bài toán vận tải
Thơ 0 0 15 0 15 trong thực tiễn.
𝑣𝑗 12 11 38 39 56
Nguồn: Tác giả tự lập
SỐ 63 (8-2020) 109
TẠP CHÍ ISSN: 1859-316X
110 SỐ 63 (8-2020)