Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • 50 Ekonomi Fikri - Edmund Conway

    Uploaded by

    Vusal Bayramli
    10 views209 pages

    Original Title

    50 Ekonomi fikri - Edmund Conway

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    10 views209 pages

    50 Ekonomi Fikri - Edmund Conway

    Uploaded by

    Vusal Bayramli

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 209
    FeLepuere) queso oy teal et eae Kliccaa ) ekonomi fikri 4 a eS 4 , - Edmund Conway 50 ekonomi fikri Edmund Conway igindekiler Giris 3 TEMEL KAVRAMILAR 01 Gérdnmez El 6 02 ArzveTalep 10 03 Malthus Kapant 14 04 Firsat Maliyeti 18 05 Tegvikler 22 06 isbdliima 26 07 Karsilastirmah Ostinlik 30 HAREKETLER 08 Kapitalizm 34 09 Keynescilik 38 10 Monetarizm (Parasaleihk) 42 11 Komiinizm 46 12 Bireyselcilik 50 13 ArzYonliiktisat 54 14 Marjinal Devrim 58 EKONOMILER NASIL GALISIR? 15 Para 62 16 MikroveMakro 66 17 Gayrisafi Yurtici Hasila (GSYH) 70 18 Merkez Bankalan ve Faiz Oranlan 74 19 Enflasyon 78 20 Bor¢veDeflasyon 82 24 Vergiler 86 22 Issizlik 90 23 Déviz Cinsi ve Kurlar 94 24 OdemelerDengesi 98 25 Giivenve Hukuk 102 26 EnerjivePetrol 106 FINANS VE PIYASALAR, 27 Tabvil Piyasalan 110 28 Bankalar 114 29 Menkul Kiymetler 118 BO Riskti is 122 81 AntYilkselis ve Digisler 126 ‘32 EmekilikFonlanveRefahDevieti 130 33 ParaPiygsalan 134 84 Balonlan $isirmek 138 35 Kredi Daralmast 142 KONULAR 36 Yaratica Yilam 146 87 Konut Sahibi Olmak ve Konut Fiyatlan 15¢ 38 BitceAqklan 154 39 Efitsiztik 158 40 Kiiresellesme 162 41 CokTarafihk 166 42 Korumacihk 170 43 Teknolojik Devrimler 174 ALTERNATIF EKONORA 44 KallanmaEkonomisi 178 45 Cevre Ekonomis! 182 46 Davramssal iktisat 186 47 Oyun Teorisi 190 48 Su¢Ekonomisi 194 49 MutlulukEkonomisi 198 50 21. Yiizyil Ekonomisi 202 Terimler Sézliigi 204 Dizin 206 Giris “Can stkici, ig karartict ve hatta oldukga sefil ve tsttraplt bir konu; ada, shreti geregi, kasvetli bilim diyebiliriz.” Thomas Carlyle'in 1849'da yaptyfi bu ekonomi tarum1, iyi ya da kotii, akillarda kaldi. Ashnda sasirmamak lazim. Ekonomi, igler yolunda git- mediginde fark ettigimiz bir sey. Iktisat bilimine ancak ekonomi krize girdiginde, binlerce insan iginden oldugunda, fiyatlar hula urmandyginda veya diigtiigtinde kulak kesiliriz. Bayle durumlarda, dzellikle de yiizlesme- ‘miz gereken zorluklarin altint cizip, her istedigimize sahip olamayacagumiz gerce¥ini ortaya doktigiinde, ekonomi, gercekten de kasvetli gozikiir ve gunu ortaya koyar: Insanoglu dogugtan kusurludur. Tipik bir iktisatginin yapacagi gibi, gerce¥in aslinda bu kadar basit olma- djint eklemeliyim. Ekonomi sirf sayilarin, istatistiklerin ve kuramlanin incelemesi olsaydi, kasvetli bilim tantmi o kadar da yanlis olmazdt. Fakat ekonomi en temelinde insant inceler. Bagartya nasil ulageigimt, biz cat- min ve mutlu eden geyleri, insanligin nesiller boyunca nasil daha saghkl, ve zengin hale geldigini sorgular. Ekonomi ayni zamanda insanlan neyin motive ettigini inceler; zorluk veya bagari kargisinda ne tepki verdiklerine bakar. Insanlarin kisi: se- senekler karpisinda yaptiklart segimleri ve neyi neye tercih ettiklerini sorgular. Tarih, politika ve psikolojiyi kapsayan bir bilimdir ekonomis ve tamam, arada bir-iki formil de vardir. Tarihin gérevi gecmisteki ha- talarimizi gostermekse, ekonomininki de gelecek sefere neleri daha farklt yapabilecegimizi géstermektir. Bunu bajarip basaramadigi ise ayri bir targa konusudur. Bu kitap yayima hazirlanirken dinya, tarihinin en biyék finansal krizlerinden biriyle bogusuyordu. On yillarin birikmig borglari uluslararast piyasayi Giris etkisi altima aldi. Diinyanin en biiyik ve eski bankalart, perakendeci ve imalatgilart batts. Krizin pek cok yeni dzelligi vardr; mesela, birbirinden kkarmagik yeni finansal araclar ya da Soguk Savay’mn sona ermesinden beri Amerika’nin stiper giig konumunun sorgulanmastyla ortaya gikan yeni ekonomik iliskiler... Ama aslinda gecmigteki pek cok krizle de ortak yon- leri vardt. Peki, eer tekrar tekrar aynt hatalari yapacaksak, ekonominin amaci nedir? Bunun cevabi basit. Yazyillardir ekonomiyi nasil yonetecegimize dair edindigimiz bilgiler, bizi, atalarimizin hayal edemeyecegi kadar zengin, saglikh ve uzun émiirli yapti. Bu elbette Tanri'nm liitfu degildir. Refah seviyemizin asla garanti altnda olmadigint anlamak igin tek yapmamtz gereken Sahra alt Afrika ile Asya'nin cegitli bolgelerindeki ailkelere ‘bakmaktr; insanlar buralarda Avrupa’nin ortagagi seviyesinde yagar. lsin aslt, refah son derece kirilgan bir olgudur. Fakat ekonomide hep goril- diigii tizere, kazanimlari cepte gorit ve isin daha cok kasvetli yonlerine odaklanmay: tercih ederiz. Bu, insan dogasidir. Pek gok ekonomi kitabi bu gibi yanulsamalan yok et- meye caligir. Ancak ben bu gabayt fuzuli buluyorum ve acikcast pek taraim da degil. Bu kitabmn amaci basitce, ekonominin nasil isledigini agiklamak. Ekonominin kiigik kirli sir aslinda hig de karmagik olmadigadir; zaten niye olsun ki? Ekonomi insanoglunu inceler ve bu yiizden drettigifikirler saduyudan pek de farkli degildir. Bu kitap, boliimleri ardt ardina okunacak gekilde tasarlanmadi: Bu 50 fikrin her biri kendi basina anlamlt (ayrica baska bélimlere bakmanin faydal olacagi yerler varsa, not dugtim). Umuyorum ki bu fikitleri okuduktan sonra biraz olsun iktisatg: gibi disiinmeye baglayabileceksiniz: Neden boyle davrandigimiza dair soru- lar soracak; geleneksel bilgileri reddedecek; hayattaki en basit geylerin bile aslinda daha karmagik —ve bu yizden de daha gizel~ oldugunu anlayacaksiniz. Okudugunuz girig yazist buna giizel bir mek. Yazardan beklenen, kitapta emegi gecen herkese tesekkiir etmesidir. Fakat nereden baslasam? Bu ki- tabin basildigs kagitlarn kaynagi olan ormanin sahiplerinden mi? Yoksa satirlart olugturan miirekkebin iiretildigi fabrikad: ilerden mi? Ya da Cin’de cilt makineleri kullanan personelden mi? Diinyadaki birbirine bag: her sey gibi, bu kitabin da ortaya gikmasinda yayincisindan onu kitabevinize getiren kargo sirketine, milyonlarca insanin emegi var. (Bu kitabin Ingilizce orijinalinin ne diye Cin’de basildigin: merak ediyorsaniz, Kciresellesme ile ilgili bolimit okuyun.) Bu kitap, dzellikle iktisatgilar, profesérler, finanseilar, ig adamlant ve politikacilarla gegmis yillarda gergeklestirdigim sohbetlerin, kitapgilar- dan bulabileceginiz harika ckonomi kitaplarinin ve ~daha da heyecan vericisi~ internet arastirmalarinin bir tirtind. Buradaki fikiler, kimi nde gelen kimi daha az taninan, sayisiz ekonomistin fikirleriniaktanyor. Aynt zamanda Quercus'tan Judith Shipman’a da bu harika dizinin bir parcast olmamu sagladiga igin tesekkir etmeliyim. Ve yine editérlerim Nick Faw- cett ile Ian Crafton’a; bana bu kitabt yazacak bir yer sunan Vicki ve Mark Garthwaite’e; yardimlan igin David Litterick, Harry Briggs ve Olivia Hunt’ ve destekleri igin annem ile ailemin geri kalanina tegekkiirii bir borg bilirim. Edmund Conway, 2009 Giris Temel Kavramlar O1 Gériinmez El 1980’lerin klasik filmi Wall Street’in kétii adami Gordon Gekko, “Aggézliliik iyidir” demis ve toplumun finansgilara dair tiim korkula- mt bir anda hakh cikarmistt. Rezilce bir para hirst, acimasiz Manhattan diinyasinda utanilacak bir sey degildi artik; gizgili gsmlek ve kirmizi pan- tolon askisi gibi, gururla tasimmaltydi. Film, 20. yizyilin sonunda insanlan goketti, evet, ama siz asl iki yazyil once bu tip bir beyanin nasil karpilanacafan: digiintin. O zamanlar enteleketiel hayat kilisenin kontroli altundaydi ve insanlani “ekonomik hayvanlas” ola- rak tanumlamak neredeyse dine hakaret kabul ediliyordu. Ite simdi Adam Smith’in radikal “gordnmez el” fikrinin 18. yizyilda nasil karsilandigint asagi yukari hayal edebilirsiniz. Yine de, upkt Hollywood’ daki torunu gibi, ‘Smith’in kitabi da bayik ticari bagart yakaladi ve ilk basiminda tikendi; 0 giinden beri de klasikler arasinda yet aliyor. Bireysel gukar “Gorinme: el”, arz-talep kanunun (ble. 2. Bolim) sa adidir ve bu iki etkenin itme ve gekmesinin toplumun tlimine nasil fayda safladigins agiklar. Ardinda yatan basi fikir sudur: Insanlarin kendi srkarlant dogrultusunda hareket etmesi yanlis degildir. Serbest bir piyasada, kendi cikarint kovalayan insanlarin toplam eylemi toplumun timiine fayda sagilar ve herkesi zenginlestirir. Smith, 1776 tarihli klasik eseri Millederin Zenginliginde bu tabiri sadece tig kere kullanir. Ama eserin énemli paragraflarindan biri, gériinmez elin énemini vurgular: [Her birey] ne kamu yararint gozetme niyetinde ne de onu ne kadar gozetece¥ini biliyor; [kendi] igini, azami degere ulagacak yéntemle po tsTe) 1723 buat) Aristoteles milkiin ‘Adam Smith dojar. ‘Adam Smith'in Ablaki gahsi olmast gerektigini Duygular Teorisi yayimnlane. savunur. Gériinmez Et idare ederken sadece kendi kazanct igin galistyor ve diger birgok seyde oldugu gibi bunda da, griinmez bir el onu hig niyetlenmedigi bir isin pargast yaptyor... Kendi gikant pesinde kosmakla, toplumun gtkarini, ogu zaman onu gézetmeye niyet ettigi zamankine gore daha etkin gekilde gézetmig olur. Kamu yaranna ticaret ediyormug gibi davrananlardan pek hayir geldigini gérmedim.’ Bu fikir, serbest piyasanin, karmayik modem toplumlarin gelisiminde neden bu kadar énemli oldugunu anlamamiza yardimei olur. Gériinmez elden almacak ders Bir mucidi ele alalm: Tho- mas. Thomas yeni bir ampul tasarlamus, piyasadakilerden daha etkili, uzun » fikrin 6zii Bireyin cikani, toplumun faydasinadir Temel Kavramlar O2 Arz ve Talep Ekonominin temelinde ve insan iliskilerinin en derinlerinde arz ve talep kanunu yatar. Bu iki giictin etkilesimi, diikkanlardaki tiriinlerin fiyatim, bir sirketin elde ettigi kan ve bir aile zenginlesirken, digerinin nasil yok- sullastigmt belirler. kites Arzve talep kanunu, stipermarketlerin neden yiksek kalite sucugu, siradan marka sucuga gore bu kadar pahaliya sattigini, bilgisayar sirketlerinin, surf rengini degistirdigi diziistii bilgisayarlar igin neden ekstra ticret talep ede- bildigini aciklar. Matematik ve fizikteki bazi temel denklemler gibi, arz ve talep arasindaki iliski de her alanda gérilebilir. Bu kanun, Ekvador'da Otavalo'nun kalabalik sokaklarindan, New York’ta Wall Street'in genis caddelerine kadar her yerdedir. Yiizeysel baci farkliiklar diginda ~Giiney Amerika'daki sokaklar ciftgi doludur, Manhattan’daki- ler ise finansct- kéktenci iktisatcilar igin bu iki yer de neredeyse aynudir. Biraz yakindan bakarsanuz siz de neden aynu olduklarini giriirsiiniiz: Ikisi de biiyik piyasadir. Otavalo, Latin Amerika'run en biiyik ve en meshur pa- zarlarindan biridir; Wall Street ise New York Borsasr'nt barindint. Ikisinde de insanlar bir seyler alir satar. Ister driinlerin fiziksel olarak satuldigi pazar standi olsun, ister Wall Street gibi ticaretin gogunun bilgisayar afjlart dzerinden gergeklestigi sanal pazar olsun, piyasalar, alici ve saticty: bir araya getirir. Arz ve talebin kesisme noktasi da fiyatur. Bu tig masum goriintisla gergek, bize toplum hakkinda cok sey sdyler ve piyasa ekonomisinin temelini olugturur. Talep, insanlann bir saticidan belli bir fiyata almaya raat olduklan driin veya hismet miktarint ifade eder. Fiyat arttikga, daha az sayida insan almak bea Fransiz ekonomist Jean-Baptiste Say, er talebin zaman iginde arza egitlenecegini vyayienlanit. ‘sOyleyen kanununu ortaya atar. Arz ve Talep ister, almay: tamamen reddedene kadar bu boyle “Bir kagidi kesenin, gider. Aynt gekilde arz, bir saticinin belli bir fiyata satmaya razi oldugu trdin veya hizmet mikeanin ifade @Kasin alt agzi mi eder. Fiyat ne kadar diisiikse, satict o kadar az mal yOksa dist a§zi mi satmak ister, ¢inki onlant tiretmek i¢in belli bir para o|dugunu tartismak ‘ve saman harcamaci. ne kadar anlamliysa, Fiyat dogru mu? Fiyat, bir mala yonelik degeriyaratinin arz mi arz ve talebin yikseldigi veya distigiine dair iga- yoksa talep mi oldugunu rettir. Ornegin konut fiyatlarin: ele alalim. 21. vylryilin bapinda Amerika'da konut fiyatlan hula tartgmak da o kad arttt, ucuz ipotek kampanyalan sayesinde giderek anlamlid! daha fazia aile konut sahibi olmaya bagladi. Buda Alfred Marshall, ingaatgilarin —bzellikle Miami ve Kalifornia’ iad bélgelerinde-daha faala konut inga etmesineyol agu. Viktorya Dénemi iktisatgis Sonunda evler tamamlandiginda, konut araindaki bolluk fiyatlan agagiya cekti. Hem de son siiratle. Ekonominin gok da gizli olmayan stmt, aslinda fiyatlarin higbir zaman tam olarak dengede olmamasidir. Gill fiyatlart yil oyu artar ve diiger: Yazdan kiga gesildiginde, stipermarketler ve cigekgiler daha uzaklardan gil getirmek zorunda kali; gil arat diger, fiyatlar artar. Aynu gekilde 14 Subat Sevgililer Giininde gil fiyatlan firlar. Iktisatgilar bunu ‘mevsimsellik’ veya ‘girilei’ olarak tanumlar. Bazi ikti- satgilar ise bu dalgalanmalarin étesinde denge fiyatt bulmaya caligur. Yine konut fiyatlarina bakalim: Su ana dek higbir iktisatg1, ortalama bir evin degerini saptayamamisuir. Tarihten &mekler bize ev degerinin, birinin yil- uk maaginin belli bir kati ortalama tig veya dért katt olmasi gerektigini gésterir. Ama yine de tam olarak emin olamayiz. Bazt mallann fiyatlarindan, insanlara dair énemli sonuglar gikarabiliriz. Bir- ‘kag sene dnce bilgisayar ireticisi Apple, yeni Macbook diziistii bilgisayar: Aifred Marshall az-talep Sir John Hicks arz ve talep ‘ogrilerini ve tablolarin: ekonomisini geligtirir. popillerlegtiir. Temel Kavramiar Arz ve Talebin isleyisi Ekvador‘da pazarci Maria, standinda al ya- pimi, renkli, And stili battaniyeler satiyor. Battani 10 dolardan aza satmann = & anlamsiz oldugunu billyor ginki o fiyata 3 battaniye dretemez veya standi kiralayamaz. = 5 8 halde fiyati énce 50 dolar olarak belirli- yor. Bu fiyata 80 battaniye yapabilir. Ancak fiyat mgterilere pahalt geliyor ve hig satis yapamuyor. Elindeki stoku bitirmek iin fiyati dagirmeye basltyor. Yavag yavas talep olu- suyor. Fiyati her digirdiginde daha fazla ‘misteri geliyor. 40 dolardan 20 battaniye,30 + dolardan 40 battaniyesatiyor, Fiyat 20 dolara diigtdgtinde, bunun cok disk oldugunu an- ss 6 8 battaniyeadeti liyor. Stoklart tikenirken, talebe yetecek hizda battaniye Gretemedigini fark ediyor. Oysa battaniyeleri 30 dolara satarken talebe karsilk verebiliyordu. Bu gekilde ekonomi- deki en énemii tablolardan birini yaratiyor: arz-talep efisi. Battaniyenin denge fiyat: béylece belirleniyor. Kalin siyah cizgi Maria‘rin battaniyelerine olan talebi, kesik gri ise arzi gésterivor. Bat- taniyelerin fiyat: sifirken, 100 battaniyeye talep var ama arz yok (giinkiiretimleri bun- dan masrafit). 20 dolarda, potansiyel olarak 60 battaniyeye talep var ama Mariaancak 20 tane Gretebiliyor. Tabloya gre denge fiyatr 30 dolar. Bu da tabloda gorindaga dzere aran talebe e§ oldugu nokta piyasaya stirdi. Macbook, siyah ve beyaz olarak iki renkte dretiliyordu ve siyah olant beyazindan daha pahaliyds. Diger her agidan —huz, hafiza, vb beyaz olanin tipatip aynist olsa da siyah bilgisayar igin fasladan 200 dolar &demek gerekiyordu. Buna ragmen satislar gayet basarilt oldu. Eger yeteri kadar talep olmasa satilamazd:. Yani insanlar, sirf kendilerini, bir mek beyarz diaistabilgisayarl: komgularindan ayrigtirmak igin fasladan para ver- meye raztydt. Fantastik esneklik Bazen arz ve talebin fiyatlardaki degisime tepki vermesi zaman altr. Bir telefon irketi, arama iicretlerini arttirinca, aboneleri hemen daha az arama yapmaya baslar veya baska bir sirkete gecer. Ekonomide buna talebin fiyat esnelligi denir — yani talep, fiyatlardaki de- Sisimle deisir. Baska durumlarda, miisteriler maliyet artisina tepki vermekte gecikir — ta- lebin fiyat esnekligi yoktur veya inelastitir. Omegin bu yiizyilin baginda petrol fiyatlan birden artuiinda, benzin fiyatlant pahalanmasina ramen insanlar benzine altematif bulamadi veya yeni, pahal, elektrikli ya da hib- tid araba almaya paralan yetmedi. Aynt sekilde, petrol kullanimina dayalt sitketler de ekstra maliyeti kabullenmekten baska bir sey yapamadh. Tuiketi- cilerin bir kism yavag yavastoplutastma kullanmaya basladi. Bu tip degisimler, yani pahaltiirdin yerine ucuz alternatiflerin tercih edilmesi ikame etkisi olarak tanimlanur. Yihe de baz1 ailelerin Arz ve Talep “Bir papagana ‘arz artan benzin fiyatlarins gégislemekten bagka sanst yoktur. ve talep’ terimlerini 6Gretin, alin size Elbett tlep ign soyleiklerimie arzigin de geperi. Areigin de iyctigatcu”” eaneklik sz konueudur, Pek cok isletme oldukea uyumka —veya ¢! fiyat esnek— hale gelmigtir. Uriinlerine talep azalinca, iggileri Thomas Carlyle gtkanr veya yatirimdan kisarlar. Digerleri ise esnek degildir ve igler onlar igin daha zordur. Mesela Karayipler'deki bir muz tireticisi, daha biiyik Latin Amerikal sirketler tarafindan ezilince veya tiketiciler onun tirettigi muzlart almadiginda, masraflarint azaltmakta gok zorlanabili. Fkvador'daki pazarct, Wall Street’tekifinans¢1 veya hechangi bir baskasinin ekonomik tercihlerinin arkasinda yatan gig, fiyat ve fiyati belirleyen alici ve saticr iliskisidir; baska bir deyisle arz ve taleptir. » fikrindzii . Arz talebe esit oldugunda, urtin dogru fiyatlanmistir Temel Kavramlar O3 Malthus Kapani Ekonomideki en popiiler, en giiglii ve en kalici kuramlardan birinin, nesiller boyunca yanhshgmin kanitlanmis olmasi tam bir paradokstur. Fakat insanoglunun genisleyerek ve gezegenin kaynaklarnt hizla tiike- terek kaginilmaz yok olugsa dogru yol aldigi fikri kadar can alict baska bir fikir de yoktur. Malthus kapanina dikkat edin! Biyoloji derslerinden, mikroskobik hiicrelerin gofalmast gériintilerine alisiksiniedir. Once bie sift hiicreyle baslarsiniz; her biri balinerek bagka bir gift olusturus; huzla goalirla; saniyeler iginde tireme kabini tika basa doldururlar. Peki, sonra ne olur? Bir de insanlara bakalim. Onlar da sayica katlanarak drerler. Hayatta kalmamut engelleyecek bir hizda tiredigimiz, gergek olabilir mi? Iki yiz- yil énce Ingiliz iktisat¢: Thomas Malthus bunun gergek olduguna inandh. Onun hesaplarina gore, insanlar besin kaynaklarndan daha biiyik bir hizla goBaliyordu. Malthus, insan niifusu geometrik bigimde artarken (yani 2-4- 8-16-32 gibi katlanarak artarken) besin kaynaklarinm aritmetik bigimde arttifa (yani 2-4-6-8-10 gibi eklenerek arttifa) fikrini ortaya att. 1798 yilinda yayimladig Niifus lkesi Uzerine Bir Deneme eserinde Malthus, insarun hayatta kalabilmek icin yiyecege ihtiyact oldugunu ve insan sayisi- nin huzla gogaldygin sbyler. Vardi sonug sudur: Nifusun giici, yeryiiziiniin insanin gegimini saglama giiciine layasla, stnursiz dlctide bayakeiir. Nafus, kisttlanmadiginda, geo- metrik oranla gofalir. Gecim araglart ise, ancak aritmetik oranla artar. Sayilarla ufak bir tanuypklik, bitincinin ikinciye kiyasla ne denli giglii oldugunu gisterecektir. ; ‘Adam Smith‘in Millet Thomas Malthus Zenginiigikitabs yayimtanir. Nifus lkesi Uzerine Bir Deneme’si yayimlanir. Onun géziinde insanojlu kaginilmaz bir darbogaza dogra yol aliyordu. Eger dogum oranlan bilingli bir sekilde azaltilmazsa (ki Malthus bunun gercek- legmesine ihtimal vermiyordu), doga insanoglunun hayatta kalabilmesi igin su tig nahos yontemden birine bagvuracakru: kithik, salgn veya savas. In- sanlar yiyecek bulamayacak, bir vebaya kurban gidecek veya giderek azalan ‘kaynaklar igin birbiriyle savasacakt. ° ‘Malthus kapanina neden Malthus felaketi veya ikilemiden- “Malthus ve Malthuscu digini anlamak zor degil. Dinya niifusunun kontrol edilmesi gereKtigini savunan bari wmanlac halé bu Gnemlisorunu gin. Kititk fikri pek cok kez deme getirir. Insan irkinin siirdiriilemezligini vurgulamaya topragja verildi. Fakat galigan gevreci gruplarin bircogu da bu gértigii benimser. Garrett Hardin’in de Kuramin sorunlan Aslinda Malthus yanihyordu, Da. F°018! gibi, siirekli slincelerini yaztya déktijtinden beri, kendi zamaninda dogal Omiilmesi gereken sitios erldiing .dtyindga aresel niifus, 980, sullyondan 6,5 birinin tam olarak ‘milyara ¢ikts. 2050" ‘milyara ulagmasi bekleniyor. ” ramen gezegendeki insanlarin cogu eskiye gore daha SIdUGU sdylenemez. niyor, daha saglikli ve daha uzun émiitli, Malthus iki konuda Herman E. Daily, yamilyordu: Amerikali iktisatc: 1. Insanlar bu tip sorunlari gézmek igin teknoloji geligtirmeyi iyi becerir. Ureticileri daha iyi ve etkin besin yaratma yollart bulmaya iten arz ve talep kanunu sayesinde, diinya tarihinde bir dizi tarim devrimi yasand. Bunlarin her biri var olan kaynaklari énemli élgiide arturdi. Insanlar piyasanin da yardimyla, insanlar besin sorununu gcmeyi basardh. 2. Niifus her zaman geometrik bicimde, katlanarak artmaz. Niifus artis hizt belli bir dénem sonra sabitlenme egilimine girer. Co¥alarak tireme kabint tka basa dolduran hiicrelerin aksine, insanlar belli bir refah ditzeyine erigince daha az diremeye baslar. Aslina bakarsaniz, insan dogurganliga yakin zaman iginde duslige gegmistir. Japonya, Kanada, Brezilya, Tirkiye bE ieis) pEbt Malthus Haileybury’de ‘ekonomi profesiri olur. TarlerinKékenieseri yayimlanir Temel Kavramlar THOMAS ROBERT MALTHUS 1766-1834 Thomas Carlyle'in ekonomi bilim” olarak tasvir etmesine yol aca cak kasvetll fikirlerine ragmen, Thomas Malthus asiinda gok eglenc sosyal ve saygideger bir figir ve entelektiel bir allenin gocugu olarak diinyaya geldi. Babasi David Hume ve Jean-Jacques Rousseau gibi fllozoflarla arkadagti ve hayatini ders caligarak veya ders vererek gegirmigti. O siralar eko- nomi o kadar dedigken bir konu olarak kabul ediliyordu ki, dniversitelerde boldim matematik egitimi aldiji Cambridge’ Jesus College’de daha sonra matematik dersleri vermeye baslad. Malthus‘un, 19. yiizytlin baginda dinyanin ilk ekonomi profeséra invani almasi, ekonominin artan popiilaritesinin bir kanttidir. Sim Hertfortshire‘daki Haileybury adiyla bi nen, o zamanlar adi East India Company College olan iniversitede ekonomi dersleri verdi. Ve 1818'de, ekonomiye yaptigi katkt- lar igin, ayrica ekonominin artik énemli bit dal haline geldigini kanitlarcasina, Kraliyet olarak agiimiyordu. Bu yizden Malthus, Akademisi‘ne Gye kabul edildi. vve tm Avrupa'daki dogum oranlan bile nifusun azalmasint Onlemeye yetmea. Daha uzun mit, nifusun giderek yaslandigi anlamina gelir ama bu baska bir tartiymanin konusudur (bz. 32. Bolim). Ekonomi tarihgisi Gregory Clark, cok tartigma yaratan A Farewell to Alms (Sadakaya Elveda) eserinde, insanlarin 1790'a kadar cidden Malthus kapa- nina kasildigini fakat o tarihten sonra geligen cesitli etkenler sayesinde -en fakirlerin salginlarda olmesi, onlarin yerine iist ve orta siniflardan gocukla- rin gegmesi (agagiya dogru toplumsal hareketlilik) ve bu siniflarin daha cok caligma egilimi- Ingiltere’nin pagay: kurtardigini savunur. Clark, dinyanin, bu deneyimi heniiz yasamayan pek gok bolgesinin hala bu kapana kisilmis oldugunu da vurgular. ‘Yine de Malthus'un kuraminin altinda yatan fikir olan azalan verimler ka- nunu, yanlis degildir. Bu, isletmeler igin énemli bir derstir. Omegin kiigiik bir cifelik veya fabrika diginelim. Patron, her hafta yeni birini ige aliyor. Baslarda, her yeni gelen igci iiretimde biiyiik fark yaratiyor. Lakin bitkag hafta sonra, her yeni igginin giderek daha az fark yaratacagi bir noktaya erigilecek. Sinirli miktarda makine ve tarla varken calisacak ekstra ellerin biiyik bir fark yaratmast imkénstz hale gelecek. Kayamet nerede? Bati dinyast diye tabir ettigimiz ilkeler (Avrupa, ABD, Japonya ve diger birkag gelismis ekonomi), tarimsal iiretkenligi arteirirken, zenginlegen insanlarin daha az cocuk dogurmasiyla Malthus kapanindan kurtuldu. Bunun yant sira yeni teknolojilerin icadi, Sanayi Devrimi’ne giig verdi ve servet ile saglik seviyelerini oldukga yukani tagidh. Ancak yine de dinyada hala kapana kisilmig bélgeler mevcut. Sahra alti Afrika tilkelerinde, toprak o kadar az besin dretir ki insanlarin biiyik cogunlugu, gecimlik tarim yapmak zopunda kalir. Yeni teknolojiler tartmsal tiretimi arturdiginda, niifus patlar ve hasadin oti oldugu yillarda bas gdsteren katlik, niifusun biiyiimesini ve zenginlesmesini nler. Kiyamet ne zaman? Neo-Malthuscular insan yaraticiliinin, ki- yameti birkag yizyil erteledigini fakat su an yeni bir darbogazin esiginde oldugumuzu savunur. Malthus'un savlarinin besin etrafinda dondigini, ama petrol ve enerji kaynaklarinin da aynu sekilde “insanun destek arag- lan” sayilabilecegini sbylerler. “Petroliin tepe noktasina” yaklasufimuz hata belki de bu kritik noktayt agtigumiz gu stralarda, niifus siirdirilemez bir sevi- yeye ulasacak. Malthus'u hakstz cikaran teknolojik geligmelerin veya niifus asitlamalarinin, bu yenilenmis kryamet beklentisini de énleyip onleyeme- yecediini gorecegia. » fikrin 6zii Araliksiz niifus artisina dikkat Malthus Kapan Temel Kavramlar O04 Firsat Maliyeti Ne kadar zengin ve niifuzlu olursak olalim, giin iginde her istedigimizi yapacak zaman bulamayiz. Ekonomi bu sorunu firsat maliyeti kavram1 tizerinden ele alir. Basitce ifade etmek gerekirse, firsat maliyeti, bir kigi- nin zamani1 veya parasint baska bir alanda dahaiyikullanma ihtimalini ifade eder. Guniin her saati degerlidir. Bir igte harcadiimtz her dakikay1, baska bir igi tamamlamak igin de kullanabiliriz veya onun yerine uyuyabilir ya da film i iliriz. Tam bu segeneklerin farkl firsat maliyetleri vardir — yani kay- bettigimiz firsatlar bize bir seylere mal olur. Diyelim ki bir futbol magina gitmek istiyorsunuz ama biletler pahalt. Hem de stada gitmeniz iki saati bulacak. Magi neden evden izlemeyeyim diye dasiinebilirsiniz. Bu gekilde artan para ve zamani (mag éncesi ve sonrast trafigine harcamadiginiz zamani) kullanip arkadaslarinizla yemege cikma- nin daha iyi olacagint diigiinebilirsiniz. Igte bu —paranizin ve zamaninizin alternatif kullanimi— firsat maliyetidir. Baska bir mek de tiniversiteye gitmektir. Bir taraftan, Universitede gegire- cefinis yillar size entelektiel ve sosyal agilardan pek gok sey kezandirabilir; mezunlarin ig olanaklan genelde daha iyidit. Diger tarafta, harg, kitap ve ders masraflars vardir. Fakat bu firsat maliyeti gormezden gelinir: Univer- sitede okudugunue tig dort sene boyunca galigarak para kazanabilir, bir yandan da CV'nize ig deneyimi ekleyebilirsiniz. Kaybedilen firsatlar Firsat maliyeti bireyler igin oldugu kadar isletmeler igin de énemlidir. Bir ayakkaby fabrikas: disiintin, Fabrikatér, enh rege ere ee ‘Adam Smith'in Millett The Ithus'un Nafus ikes Zenginlifi Kitab yayimtan. Uzerine Bir Deneme'si yayimiann. Firsal Mahieti “Toplumun geneli acisindan, bir seyin ‘maliyeti’, onun alternatif kullanimlarindaki degeridir.”” Thomas Sowell, Amerikali iktisat¢! deri ayakdkabi dretimini oldukca hislandiracak yeni makinelere 500 bin pound degerinde yatirim yapmayt planliyor. Oysa bu paray1 yilda % 5 faizle bankaya yatirabilir. O halde firsat maliyeti, senelik 25 bin pounddur ~ ma- kineye yatirum bu miktara mal olur. . Iktisatgilara gdre her tercih, zaman ve keyif agisindan kaybedileceklerin bilinciyle yapili. Tam olarak ne elde ettiginisi ve ne kaybettiginisi bilmek sizi daha bilingli ve mantis tercibler yapmaya yéneltir. Ekonominin en meshur kurallarindan birini ele alalim: Bedava dle yemegi yokeur. Biri, kargilik beklemeden, hatta yemek boyunca muhabbet etme- nizi bile beldemeden, siai gle yeme¥ine gikarmay1 énerdiginde, aslinda bu yemek tamamen bedava degildir. Orada gesirece¥iniz zaman, size, kaybedi- len fursatlar agisindan bir seye mal olur. Baz: insanlar, firsat maliyeti kavramunt inanilmaz derecede ig karartict bu- lurlar: Hayatiniat stirekli, aslinda daha kérlt veya keyif verecek seyi yapip yapmadiginiz hesaplayarak gecirdiginizi distinsenize. Ama bu bir nevi insan dogasidir ~ sirekli tercihlerimizin art ve eksilerini deyerlendiririz. 1j dunyasindaki popiler sloganlardan biri “paranin deyeri” olmustur. Insanlarin paralaniyla mimkin olan en gok geyi yapmak istedikleri sylenir. Fakat son zamanlarda baska bir slogan da popllerlegmeye bagladi: “Zamanin degeri.” Kaynaklanmudaki en biyik kisitlama bir seye verebileceyimiz pete 1889 David Rieardo‘nun Ekonomi Friedrich von Wieser firsat maliyeti Politigin ve Vergilendirmenin kavramins gekillendirir. ‘ikeleri Uzerine eseri yayimlanir. Teme! Kavramlar Paraniz Sizin I¢in Calissin Pek godumuz yan takima aynadigimzda veya bagrsiz bir yatrem yaptigimizda hezimete ugramis hissederiz. Bu, firsat maliyetinin farkina vardigimiz, kagirdigimiz fwrsatlari fark ettigimiz andir. ingiliz Hazine bonosuna 1900’de yatirilan bir poundu digiiniin. Yiz yil sonra 140 Pound eder. Sadece enflasyon kadar degerlense bir pound 54 pound ederdi, Fakat Ingiliz hisse senetlerine yatinisaydr, degeri 16.946 pound olacakt. Bu durumda hisse senedine yatiim yapmamanin firsat mali- yeti oldukca yiiksektir. Bir ev alacak oldugunuzda, firsat maliyetlerini tahmin etmek daha da zordur. Bir yanda konut fiyatlar! hizla yikselirken, kirada oturanlar bir Kazan Kap arlayamadikaredignebil. Fakat aslnda Knut fyatlarran ges halide da iy durumde olaallrd ink’ srsn tidn etlenmeyecetlerdr, Djeryandan, masgnizn bayék br ism depozitoya yatirdiginizda, o paray! bagka bir yere yatirarak elde edebi- leceinz Kazan: Keybedecolsinz zamandadir. Bu yiaden zamanimuat bir seye yatirirken, maksimum kazang saglamaya bakartz. Mesela bu béliimii okuyarak, baska faaliyetlerigin (uyu- mak, yemek, film ielemek, vb.) kullanabileceginiz zamanin bir kismint kullanyorsunuz. Kargiliginda, bu baltim sizi bir iktisatg gibi diigtinmeye ve her tercihinizin fursat maliyetini degerlendirmeye tesvik edecek. Evdeki firsat maliyeti hesabs Farkina varsak da varmasak da firsat maliyeti fikrine dayal: tercihler yapariz. Eger evdeki borularda stants varsa, sorunu kendiniz gidermeyi deneyebilirsiniz. Okudugunuz kitaplar ve alet- ler igin yaptigintz masraftan sonra bile bir tesisatg1yi eve caurmaya kiyasla kar edeceinizi hesapladinuz; fakat tadilani yapmak igin harcadifiniz vakitte yapabileceginiz diger seyler goriinmez bir maliyettir. Ustelik bir usta biiyiik ihtimalle sizden daha iyi ig cikaracaktir. Bu fikir kargilastirmalt dstiinliik Kuramiyla da baglantilider (bkz. 7. Bolim). Firsat Maliyeti “Bir seyin maliyeti onu elde etmek icin vazgectikleriniz kadardir.” Greg Mankiw, Harvard ekonomi profesérii Hukimette firsat maliyeti Hukimedler, dcellestirme konusunda firsat maliyeti savin: kullanurlar. Kamu hizmetlerinin ézel sektdr tarafindan daha iyi idare edileceyini ve satistan kazanilacak paranin, kamusal yatirim. igin daha etkin bir bicimde kullantlacagimi savunutlar. Fakat firsat maliyeti diistindlerek yapilan tercihler gogunlukla hatali gikar. 1999 yilinda, Ingiltere Basbakant Gordon Brown neredeyse 400 ton altint (yani Ingiliz altun rezervlerinin biiyik bir kismin) satmaya karar verdi. O esnada, altin, Ingiltere Merkez Bankast'nin kasasinda islevsiz bigimde bek- liyordu giinka pek gok kisi altunin kotd bir yattrim oldugunu disindyordu. Aynt parayt devlet tahvillerine yatirmis olsalardh, kar edeceklerdi. Bu yiiz- den Ingiliz Hazinesi gesitli tahviller kargiligi alumi, bitim fiyau ortalama 276 dolardan satmaya karat verdi. Gok az insan on sene iginde altun fiyatinin trmanacagini ve birim fiyatin 978 dolar olacagin: tahmin edebilirdi. Yani Gordon Brown'un 3,5 milyar dolara sattigi altinin deeri 12,5 milyar dolara gikt Ingiliz hukiimeti saug- tan kazandiji parayla yaturim yaparak belli bir kar elde etti ama altn: biraz daha kasada bekletip satsaydi cok daha fazla kar edecekci. Iste bu, firsat ma- liyetinin teblikelerinden biridir: Komgunun tavugu komguya kaz goriinir. » fikrin 62ii Vakit nakittir Teme! Kavramlar O5 Tesvikler Jamaika’nmm gizli hazinelerinden biri Coral Spring Plaji’yd1. Karayip’teki bu adanin kuzey kiyisindaki plaj, bembeyaz essiz bir kumsaldi. Fakat 2008’de bir sabah, yakinlarda otel insa eden firma acayip bir sey kes- fetti. Tiim kum gitmisti. Hirsizlar gece 500 kamyon dolusu kumu ¢alip gotiirmiislerdi. Kum, dinyanin pek cok yerinde cok da dezerli degildir. Ama demek ki Jamaika’da durum farklt. Peki, bu sugu kim iglemigti? Rakip bir turizm ig- Jetmesi kumu kendi plajina mu tasidi; yoksa bir ingaat sirketi kumu ingaat malzemesi olarak kullanmak tizere mi galdi? Sebep ne olursa olsun, bir sey cok agik: Birileri biyik gabalar sarf edip kumu ele gegirmig - yani birini Kumu almaya tesvik ettiren sebepler varmis. ‘Tipka bir sugu gézmeye galigan detektifler gibi, iktisatgilar da gofunlukla, insanlan belli kararlani vermeye iten sebepleri arastinir. Iktisatc1 ahlaki, politik ve sosyolojik sorulant bir yana birakip, insani tercih yapmaya iten giicleri ampirik olarak belirlemelidir. Sebebi bulmak Bir hisz bankay: soyar ¢iinkii onun igin parayi ele gecirmenin motivasyonu, hapishanede gegirilecek vaktin caydincsligin- dan daha biiyiktir. Bir tilkenin vatandaslant vergiler artinca daha az calisir iinki daha fazla calisarak kazanacaklan paradan alinacak vergi, tesviki azalur. Insanlar olast miikafatlara olumlu yanit verir. Bu ekonominin en temel kurallanndan biridir. Kendinizin ve etrafinuzdaki insanlarin belli tercihlerini diigiiniin. Tamirci arabaniz, siz yollara geri déiniin diye degil, bu isi yaptfnda alacaih para igin ‘Adem Smith doger Thomas Maithus'un ‘Joon-Boptiste Sey, ekonomide ‘Nafus ikesi Uzerine Bir bigbir zaman talep azliginin Deneme's! yayintani. olsmayacagin savunur. Tesvikler tamir eder. Ole yemeginde size hizmet eden garson da ayn sebepten bunu yapar — yoksa siz aciktintz diye degil. Ayrica size hizmet ederken de kibar oldugundan dedil restorana miisteri cekmek amactyla galiimser. Ekonomide paranin rolii biyik olsa da, tegvik tedbirleri sadece parayla st- nith degildir. Kadinlar ve erkekler romantik bir akgam yemegine gikmadan ‘nce hazirlanmaya fazladan vakit ayinitlar giinki askin tegviki biiyikedir. Lyi maasli fakat uzun saatler gerektiren bir igi geri cevirebilirsiniz ciinkii bos zamanin tegviki size cazip gelebilir. Her seyin arkasinda gizli tegvikler de vardir. Mesela, pek gok sipermarket ‘iigteriletine aligverislerinde indirim sailayacak promosyon kartlant verir. Miisteri, o stipermarket zincirinde aligveris etmeye tesvik edilir; bu da siiper- market igin daha fazla satig demektir. Fakat sipermarket igin dnemli olan bir tesvik de bu tip kartlarin miisterilerin sat profillerini izlemeyi sagla- masidir. Market bu sayede hem raflara ne yerlestirecegini égrenir hem de miisterilere dzel kampanyalarla daha gok para kazanabilir. Hatta miigterinin aligverig aligkaniiklarint dig pazarlama ajanslarina bile satabilir. Gérdinmez el sayesinde (bkz. 1. Boliim), tesvikleri takip eden miigteri de stipermarket de kazangh cikar. ‘Tartigmal: bir konu olsa da, fedakar davranislar bile rasyonel ekonomik tercih olarak degerlendirilebilir. Insanlar iyi olduklart igin mi yoksa duy- gusal miikéfat (gérevi yerine getirmenin verdigi tatmin) igin mi hayir kurumlarina yardim yapar? Aynu sey organ bagiscilan igin de soylenebilir. Davranigsal iktisat, insanlann miikafatlara gok beklenmedik tepkiler ver- digi Omekler sunmus olsa da (bkz. 46. Boliim), tercihlerin pek gogu basit tegviklere dayandinilabilir. “Ne derseniz deyin, tesvikler insani daha ¢ok ¢aligmaya itiyor.” Nikita Krushchev BE-2 ha 1890 David Ricardo'nun Alfred Marshall'in Ekonomi Politigin ve Ekonominin Prensipleri Vergilendirmenin likeleri eseri yayimlannr. Uzerine eseri yayimlanir. incelemelerde Temel Kavramlar Saglikh Tesvikler AIDS‘in Afrika'da yayilmasini engellemek igin yeni bir yaklagimda tegviklerin Sne- minden faydalaniidi. Afrika'da insanlari cinsel yolla bulagan hastalikiar konusunda egiterek ve onlara prezervatif dagitarak AIDS‘in yayilmasin Snleyemeyen Diinya Bankasi, altgilmadik bir yanteme bagvurdu, Tanzanya'daki 3 bin kadina ve erkede, ko- runarak cinsel iliskiye girmeleri icin 1,8 milyon dolarhk bir fon (parasal tegvik) ayird. Tanzanyalilar, dizenli olarak test olup, cin- sel yolla bulagan hastalik kapmadiklarint kanitlarsa bu tegvikten yararlanacakti, Bu plana “tersine fuhug” adi verildi Bu “kogullu para transferleri” Latin Amerika'da da fakir ebeveynieri saglik ocaklarina gitmeye ve cocuklarini agilatip okula yollamaya tesvik ediyor. Ustelik bu yéntemler diger yéntemlerden daha ucuza mal oluyor. Bu tesvikler her zaman maddi olmasa da, iktisatcilar genelde, ask ve s6h- ret yerine, paraya odaklanir ¢tinkti paranin miktarint belirlemek kendine giiven veya mutlulugun mikearint belirlemekcen cok daha kolaydir. Hiikiimet ve tegvikder Ekonominin darbogasda oldugu zamanlarda, hiiktimetler genelde vatandaslarin vergilerini kisar. 2008 finansal krizinden sonraki resesyon esnasinda da béyle yapilds. Burada amag, insanlars harca- maya teqvik ederek, ekonomik yavaslamay: engellemektit. Fakat insanlar havucu takip ettikleri kadar sopadan da kacarlar. Bu yizden hakiimetler caydinct tedbirler kullanarak vatandaslan kurallara uymaya yénlendirir. Bunun en belirgin dmekleri, park yasafi ve trafik suglart igin arturilan cezalardir. Diger 6mekler, Amerika'da “giinah vergisi” -sigara ve alkol gibi zararh maddeler igin alinur— olarak anilan vergiler ve gevreyi kir- leven petrol ve atuklar icin koyulan gevre vergileridir. lin ironik yaru, bu tip vergilerin hiikiimetlerin en biiyik gelir kaynayi olmasidur. Tesvikler ve cay- dines tedbirler o kadar giiglidir ki, tarih, hikiimetlerin bireysel cukarlarin dofal dinamigjini énleme cabalan yiiziinden ortaya gikan krizlerle doludur. Gada fiyatlarinin firladigi ve hikiimetlerin bunu kontrol etmeye galistidi pek cok drnek vardir. Gérinen amas, fakir ailelerin besine erisimini kolay- lagtirmakerr fakat bu tip politikalar hep basanistz olur. Hatta daha az gida iretilmesine bile yol agar. Fiyat kontrolleri, ciftgileri Uretmeye iten tes- vikleri azaltir. Onlar da ya isi birakar ya da daha az direterek sadece kendi ailelerinin gegimini saglamaya baslar. Yakin zamanda yasanan en berbat dmek, 1971 yilinda ABD Baskant Ri- chard Nixon'in kendi iggidilerine ve danigmanlarmin ogitlerine ramen fiyat ve ticret kontrol uygulamasidir. Bu politika, biiyik bir ekonomik dar- bogaz ve yiiksek enflasyona yol agmustr. Yine de Nixon yonetimini kontrol uygulamaya tesvik eden dnemli etkenler vardir: Segime yaklasilyordur ve bu uygulamalann nahos etkilerinin ortaya gikmast zaman alacakur. Kisa vadede, halk bu plandan hoslanur ve Nixon 1972 Kasim'inda biiyiik farkla segilerek yeniden bagkan olur. Bir diger Srnek de komiinist Sovyet Rusyast’nin deneyimidir. Merkezi Planlama Teskilats gida fiyatlarin: kontrol ettigi igin, ciftcileri topraklan ckmeye tesvik eden pek fazla bir sey yoktur. Ulke gapinda pek cok insan achk gekerken verimli topraklar bos durur. Bu gibi émeklerden gikanilacak ders, ekonomide bireysel-sikarin en giigli etken oldugudur. Hayatimiz boyunca bir tesvikten digerine savruluruz. Bunu géz ardi etmek, insan dogasnin en temel ézelligini unutmaktir. » fikrin dzii insanlar tesviklere olumiu yanit verir Tesvikier Temel Kavramlar OG isbéliimii ispanyol adam éniindeki muazzam manzaraya bakti ve hayranhkla i¢ gekti. 1436’da Venedik’e, bu italyan sehrinin savas gemilerini nasil silah- landirdigini gormeye gelmisti. Memleketinde bu is cok zahmetliydi ve giinler siiriiyordu, ama burada gézlerinin éniinde Venedikliler bir saatten az siirede gemileri donatabiliyordu. Peki ama bunu nasil basariyorlardi? Ispanya'da gemiler htuumlara baglaniyor ve igci yiginlant onu cephane ve yedeklerle donatryordu. Venedik'te ise gemi kanala gekiliyor ve fark silah ve cephane iireticileri, gemi gegerken mallarin giiverteye indiriyordu. Aga acik kalan Ispanyol turist siireci ginliigtinenot aldh. Isbolimiindeki en ideal regi gézlemlemisti: Dinyanun ilk montaj hatlarndan birinin isleyisine tanik olmustu. Altea yatan fikir basitge, igi bolerek ve her birimizin en iyi yaptigt igte uz- manlagmastyla daha fazla, daha iyi tiretebilecegimiadir. Iybdlimii aslnda binlerce yildir kullamhyor. Antik Yunan'da cok bilinen bir yontemdi; ‘Adam Smith zamanimun fabrikalarinda mevcuttu. Fakat ancak 20. yiizytlin baslaninda Henry Ford ve onun Model-T arabasryla mikemmel formunu ald. Isboliimé, ilk Sanayi Devrimini baslatmakta etkili oldu, farkh dlkelerin, verimliliklerini ve servetlerini arturmasini safladh. Bugiin akliniza gelebi- lecek her diriin isbéliimii yintemiyle tiretilir. imalatin Karmagikhgq Basit bir kurgun kalem diginiin. Imalat: pek cok farkli agama icerir: tahtanin kesilmesi, grafitin madenlerden Platon, Deviet eserinde Venedik cephaneligi- standart uzmaniiktan bahseder. pargalar ve montaj hattr tokriklori (sbulumu Biiyiik lcekli isboliimii igi bolmek, hem kiigdk hem biiyik élgekte mantiklidir. Ornegin toprak yogunlugu ve yagis miktan agisindan bugday ekmeye elverigli bir bélge diigiiniin. Fakat bélgede yasayanlar sik sik topragi_nadasa biraktyor GinkG hast zamaryetrl buy toplayamnyeray. Komgu bolgede ise insanlar kilig ve alet bilemekte uzman, fakat topraklar verimsiz oldu- Gundan sa ag kabyortr. igbé1dmd mantgina gére iki bélge de iyi olduklari alanda uzmanla- gp, kendi Gretemediklerini ithal etmelidir. Bu sayede her iki bélgede de Kendlerin ytecet kadar besn ve ae late. ctkariimasi ve sekillendirilmesi, damgalanmasi, verniklenmesi,silgi eklen- mesi. Tek bir kalemin tretilmesinde pek cok elin emegi vardir. Ekonomike Egitim Vakf’nin kurucusu Leonard Read’in kisa ama ilham verici eseri Bendeniz, Kursun Kalem'de (1958) syle yazar: “Basit mi? Yine de diinya werindeki tek bir insan bile beni nasil yapacagin: bilmez. Gercek dist sgoziikiiyor, deyil mi? Ustelik de her sene Amerika’da benden 1,5 milyara yakin iiretildigi diisiiniiliince.” Adam Smith zamanina kadar igbéliima basit bir kuramla agiklanmyordu. Adam Smith, Milletlerin Zenginligi’nde, meshur igne fabrikast 6medi verir. Bu, 18. yiizyil Ingiltere’sinde elle kiigiik igne imal eden bir fabrikadir. Stradan bir adamin evinde giinde bir igne bile yapmasinin zor oldugunu sdyleyen Smith, igne fsbrikainda isin cegitli uzmanlar arasinda boligtiril- dagini sdyler: Isginin biri teli gekip gerer; bir baskast bunu diizeltir; bir tigiinciisii keser; bir dérdiinciisti ucunu sivriltir; bir begincisi bag gecebilmesi 1776 1913 ‘Adam Smith ine fabrikast Henry Ford ve montaj ‘rneGi vererekigb6lamand hatt = otomobil Gretiminin anlatir. otomatiklegmesi Temel Kavramlar “Tek bir insan oldugunda is yoktur. Is, isbdtiimiiyle baslar.”” Marshall McLuhan, Kanadali medya kuramcisi igin tepesini ezer. Basi yapmak, iki-tig ayn iglemi gerektiric... me ‘yapma igi béylece agagi yukani on sckiz ayrt isleme bélinmigtir.” Smith’e gére, 10 kisilik bir fabrikada insanlar, isboliimi sayesinde, giinde 48 bin igne tretebilit. Bu da tiretkenlikte yiizde 400 binlik bir artis demektir. Bu sekilde galisarak ekip, kendini olusturan bireylerin yapabileceginin toplamindan gok tiretim yapar. Elberte bu, yiizyil Once Henry Ford tarafindan yaratilan fabrikanin da pro- totipidir. Ford, yapilan otomobilin farklt ig¢i ekiplerinin éniinden gesecegi, bu iggilerin her birinin ona yeni bir parca ekleyeceBi bir montaj hatu ta- sarlar. Béylelikle rakiplerinin bir otomobil yapmak igin harcadifi para ve zamanin ok daha azint harcayarak otomobil iretebilic. Giiciinii bilmek Fakat igboluma burada bitmes, Bir girket dugintn; sirketin midira idarede, yonetimde, muhasebede, pazarlamada ve bina temialiginde galiganlardan gok daha iyi olsun. Tim bu gdrevler iginden kendisi igin en krlisinu segip, digerleri igin baskalanm gorevlenditir. Aynn gekilde, bir otomobil iireticisinin, kolruklardaki deriden ses sistemine, aracin her pargasin kendisi yapmasi ok anlamste olur. Baztigleri (veya hepsini) ueman sirketlere birakmak, parcalan onlardan temin edip sonra monte etmek daha kfrlidir. * Adam Smith, Millerin Zeng 1 Bankast Kultir Yayinlar: Istanbul, 2006. ev: Haldun Derin. 8.6 Smith bu fikri bir adim dteye tastyarak igbolimiiniin yalnizca fark bireyler arasinda degil, farkh sehir ve ilkeler arasinda da olmasint énerir. Béliinmenin tehlikeleri lsbolimine iliskin ban sorunlar da vardir Bunlardan ilki -ki igten gikarilan pek gok kisi buna sahittir— talep edilme- yen bir zanaat tzerinde uzmanlagan birinin baska ig bulmasinin zorlugudur. Yu binlerce otomobil igcisi, maden iscsi, gelikigcisi, vb. gegtiimiz illarda salisuiclans fabrikalar kapaninca uzun siie igsiz kaldilar. Tkincisi, bir fabrika tamamen tek bir insana veya bir grup insana bagimlt hale gelebilir. Bu da o insanlarin tim sires istinde, dilerlerse kotiye kullanabilecekleri bir glice sahip olmalarina yol agar. Usiincisii, bireyin tek bir meslekte ve uzmanlikta yogunlasmasi onu gide- rek daha isteksiz hale getirebilir. Tek bir isi tim giin tekrarlamak Smith’in “ihinsel sakatlanma” diye tabir ettigi duruma yol agar. Insanlarin zihinsel yetilerini geriletir ve onlan birbirinden yabancilagtirir. Karl Marx da bunda hemfikirdir. Hatta Marx bu yiaden Komiinist Manifesto'da igcilerin giderek daha umutsuz hale gelip sonunda onlan bu hale getiren patronlara isyan edecegini ngériir. Yine de isbdliiminiin yol aguigi yabancilasma, sajladigh inanilmaz kazang- Jarla karsilasturilmalidir. Isbéliimii modern ekonomilerin bu kadar bayliyip geligmesinin sebeplerindendir ve iktisadi mantigin en dnemli pargalarindan biridir. » fikrindzii Becerilerinize odaklanin (sholiimit Temel Kavramisr O7 Karsilastirmali Ustiinliik Piyasa ekonomisinin dayandigi iki amentii sdyle dzetlenebilir: iIki, gortin- mez el, bireysel gikar arayislarinin toplaminin toplum yararina olacagini ifade eder (bkz. 1. Béliim); ikincisi, ekonomik biiyiime sifirtoplamlioyun degildir yani bir tarafin kaybi digerinin kazanct olarak gériilemez. Bu iki amentii, dzellikle de ikincisi, mantik dist gériiliir. insan dogasi geregi, biri zenginlegirken, sismanlarken veya daha saghkh hale gelirken, dige- rinin fakirlestigini, zayrfladigim veya hastalandigim diisiiniiriiz. Portekiz ve Ingiltere gibi iki tlkeyi ele alam. Birbirleriyle sarap ve kumag ticareti iginde olsunlar. Portekizher ikisinin iretiminde de Ingilvere’den daha basarh olsun. Kumast Ingiltere’nin yarisina, sarabi da beste birine mal ediyor. Ekonomik tabirle, Portekiz her iki malin tiretiminde mutlak dstiinlge sahip. Goraniirde isbolamd kuralt -yani iyi oldugun konuda uzmanlagmak- burada bir gdadim sunmuyor. Ingiltere’nin rekabeti kaybedecedi, yavas yavas serve- tini yitirecei varsayilabilir. Fakat durum béyle degildir. Bu émekte, Ingiltere tim kaynaklarini kumas iiretmek, Portekiz de sarap iiretmek igin kullanursa, beraber daha facla kumas ve sarap diretmeyi baganr- lar. O zaman Portekis fatla sarabint Ingiliz kumastyla takas edebilir. Quinkt bu émekte, Ingiltere’nin sarap iretimine (Portekiz'in sarap tiretimi gok daha cetkindir) kayasla kumas tiretiminde karglagtrmah tissinligii vardir. Karsilas- turmalt tistinlagiin babast David Ricardo, 1817'de yayumlanan gigur agan eseri Ekonomi Poliigin ve Vergilendirmenin Ilkeler’nde bu émegi kullanur. Ik ‘Adam Smithvin Milleterin ‘Thomas Malthus‘un Nfus Mkesi Zenginligi Kitab yeyemlan. Uzerine Bir Deneme'si yeyimienn. Karsilastirmali Ustunluk basta bu fikir mantikstz gériinér, ginkit insanlar rekabete girince, kazanan ve kaybeden taraflar olur. Fakat kargilastumal: istiinluk kanununa gre, iilkelerin birbirleriyle ticareti iki taraf gin de kazanglt olabili. Kargilastirmah Ustiinltik Nastl isler? Iki eg biyaklakte dike ele alalim: A ve B. Ayakkabi ve misir ticareti yapryorlar ve A dilkesi her ikisinde de daha verimli. A dlkesi saatte adam bast 80 kile misir Uretirken, B dlkesi 30 kile Gretiyor; A dikesi saatte adam basi 25 ayak- kabi dretirken, B dlkesi 20 dretiyor. O haldg B dikesinin ayakkabi dretiminde kargilagtirmalt Gstinligd var. iki dike iki Grind de Gretirse agagidakitablo elde dil Aclkesi adam saat A Gretim Bolkesi adam saat ‘8 Gretim Mew 600 “48,000 (60x80) 600 78000 Riyakiebs 400 70,000 1400x285) 400 ‘5000 Toplam retin: 66,000 kil reir ve 18.000 ayakkabr Eger A ilkesi misir diretimine, B ilkesi de ayakkabr dretimine yogunlagirsa agagidaki tablo ortaya gikar: A Glkesiadam saat Adretim B Gikest adam saat Baretim Mw 1-000 ‘80.000 0 Ayakkabr 0 7.000 20.000 ‘Foplam Gretim: 60.000 Kile misir ve 20.000 ayakkabr Iki dike de faztadan galigmadan, sadece karsilastirmal istinldga olan Urine yodunlagarak toplamda daha fazla Gretmig olur ve ikisi de kazanglt gikar. Karsilagtirmal dstiinlagiin iglemeyeceyi tek durum, bir dikenin hem iki Griindi daha verimli olarak drettigi hem de ikisinin Gretiminde de aymi oranda daha verimli oldugu zaman gergeklesir. Pratikte ise bu olasilk digidir. bt ua pers) David Ricardo’nun Ekonomi Ikinei Diinya Savas: Politigin ve Vergilendirmenin sonrasi serbestticaret likeleri Uzerine eseri yayimians. daha fazla tegvik edilr. Fi Teme! Kavramlar “Bana sosyal bilimlerde hem dogru hem de Snemsiz olmayan tek bir sav sdyleyin.” Stanislaw Ulam, matematik¢i Bunun sebebi, her tilkenin sinirl: sayida vatandast olmasidir. Ulkenin vatandaglan belli bir gireve ancak simul bir zaman ayirabilir. Teoride, Portekiz bir seyi Ingiltere’den daha ucuza iretiyor olsa bile, her seyi daha tucuza tiretemez. Kumast diretmeye harcayacagi zaman, sarap veya baska bir sey dretmekte kullanacafit zamana mal olur. Kargilaguirmal: dstinlik genelde uluslararast ekonomide kullanilsa da, kkagitk élgekte de Snemli bir kavramduc. lsbélimi ile ilgili olan kasimda (bkz. 6. Bokim) yonetimden binayt temizlemeye kadar her ite, elemanla- rindan daha becerikli bir igadarm Smeyjinden bahsetmistik. Kargtlagtirmal, ‘istiinlik kanunu sayesinde zamanint neden kendisine daha cok para getire- cek (y6netim) gdreve harcayip, daha az karh igleri elemanlarina birakeygint agiklayabiliriz. Her zaman serbest ticaret mi? Ricardo'nun kargilasturmalt is- ttinlik kuramu, serbest ticaret savlarini -yani ithal mallara uygulanan vergi ve kisitlamalann kaldirilmasint—desteklemek igin kullanulr. Sinurlan kapa- mak yerine dier ilkelerle, hatta mal ve hizmet tiretiminde cok daha etkin olanlarla bile, serbest ticaret yaparak daha fazla kar edilecegi duigtiniilur. Hillary Clinton ve dnl iktisatgi Paul Samuelson'un da aralarinda oldugu bir grup insan, Ricardo’nun fikirlerinin bugiiniin sofistike ekonomik diinya- sina kolayca uygulanamayacagim savunur. Ozellikle, Ricardo'nun kuramint gelistirdigi 19. ytzyilda, insanlann sermayelerini (varhk ve nakitlerini) bir yerden baska bir yere tagimasini kasitlayan mekanizmalar oldugunun altint izerler. Bugiin durum farklidur; bir igadamt klavyesindeki tek bir tusla mil- yarlik varhigint diinyansn bir tarafindan digerine tasiyabilir. General Electric sirketinin eski baskant Jack Welch, “her fabrikann bir duba istiinde” olmasi gerektiginden bahsederdi. Yani fabrikalar insan, mal- zeme ve vergi masrafinin en dik oldugu yerlere kolayca tasinabilmeliydi. Bugiin, bu senaryo gergek oldu. Sirketler, Ricardo'nun zamaninun aksine, A Karsitastirmatt Ustiinii “Karsilastirmah iistiinliik. Bir matematikciye bunun mantiksal olarak dogru oldugunu kanitlamaya gerek yok. Onemsiz olmadiginin kaniti da bu doktrini anlayan veya anlatildiktan sonra ona inanan binlerce Snemii ve akilh insandir.” Stanislaw Ulam’a cevaben Paul Samuelson, Amerikali iktisat¢1 belli bir millete bagl: degil; insanlart ve nakitleri istedikleri yere naklede- bilir. Baz ikeisatgilar, bunun iicretlerde hizh bir digige yol actif ve bu yiladen baa tilkelerin vatandaslarinin digerlerinden daha kotti durumda ya- sadigim savunur. Buna karsi sav ise, isleri baska tlkelere yollayan tilkenin, sitketlerin elde ettigi kirin yatinmcilar arasinda paylastm: ve dikkkénlardaki fiyatlarin diigmesi sayesinde yine kazang sagladyjunt savunur. Digerleri karsilasturmah iistinligtin basit bir teori olduguna, her seyden ote piyasanin gergekten kusursuz bigimde rekabetsi oldugunu (gergekte yerel ekonomi politikalant ve tekeller rekabeti engeller), tam istihdam oldugunu, islerini kaybeden igcilerin kolayca tiretken olabilecekleri baska isler bula- bileceklerini varsaydigina dikkat ceker. Bazilan,iilkelerin, karglastirmal, iistinlik kuraminin énerdigi gibi, belli bir endiistriye yogunlasmasinin ekonomik gesitliligi azaltacagindan yakinur. Cesitlilik azalinca, ulkeler herhangi bir degisime kargi hassas hale gelir. Mesela tirettikleri mala olan talebin azalmast durumunda zor duruma girerler. thracatin yizde 60'1nt kah- venin olusturdugu Etiyopya'nin ekonomisi, azalan talep veya koti bir hasat durumunda zayiflayabilir. Yine de pek gok iktisats1, kargilastirmal: istinligiin en temel ve en dnemli ekonomik fikirler arasinda yer aldigin: savunur. Diinya ticareti ve kiire- sellegmenin altinda bu fikir yatar. Milletlerin ige kapanmak yerine disa asilarak daha zenginlesece¥ini kanutlar. » fikrin dzii ; Uzmanlasma + Serbest Ticaret = Herkes Kazanir Hareketler O8 Kapitalizm Francis Fukuyama icin “tarihin sonunun” geldigi andi. Dogu Avrupa ve 6tesindeki milyonlar icin daha énce gérmedikleri kadar 6zgiirliik ve refah umudu oldu. David Hasselhoff'un kisa miizikkariyerindekien biiyiikkon- serdi. Berlin Duvan’nm yikilist pek cok insan igin farkh anlamlar tasidi. ‘Ama o tarihi anin en énemli sonucu ekonomilerin yapist ve yonetilisine dair oldu. Pek cok géclemci icin Sovyet Rusyanin ¢dkiigi, tilke yonetme- nin, ilkeyi refaha kavusturmanin ve vatandaslarint mutlu etmenin en iyi yolunun piyasa ekonomisi oldugunu kanitladi. Bu, kapitalizmin zaferiydi Kapitalizm, muhtemelen ekonomideki tiim diger modellerden cok daha fazla elestiri almugtir. Ismi bile aslinda 19. yiizytlda sosyalistler ve Marksist- ler tarafindan, modern ekonomik hayatin sakincalt dzelliklerini —sémiri, esitsizlik ve bask: vb— yermek amactyla verilmisti. Ik zamanlarinda, kilise tarafindan da elestirildi giinkii kar ve para arayyginin dini dfretiyle celistigi diginiildd. Bugiin hala siren elestirilerde, esitsizlik yarattugi, igsizlik ile istikrarsiziga ve ani yakselig ve diigislere yol actigt fikirleri savunulur. Melez sistem Kapitalizm, sermayeye (mal ve hizmet iiretiminde yer alan sirketler, araclar ve yapilar) devletin degil bireylerin sahip oldugu sistemndir. Girketlerin hisselerini alan ve tahvil kargihijt kaynak saglayan. halk, boylece bu sirketlerin sahibidir. Bazen insanlar bunu dolaysiz bigimde yapar; ¢ofunlukla insanlar adina emeklilik fonlan araciligyla yaturm ya- pilir. Bayak ekonomilerde, neredeyse her vatandas, farkinda olmasa da emeklilik fonlan araciliftyla biiyiik sitketlerde hisse sahibidir. Yani, sirket- erin para kazanmas: herkesin gikarinadir. pte pee Feodalizm yerlesiyor. Merkantiizm yayihyor. Pek gok ekonomi ders kitabi kapitalismi tanimlamaya zahmet etmez. Bu aslinda an- lagtlabilir bir durum olabilir. Kominizm gibi gorece daha saf ve tek boyutlu sistemlere lyasla kapitalizm melezdir. Karmagikeir ve pek cok yilzti vardir; diger pek cok sistem- den unsurlan kendine uyarlar ve kesin bir tanimla agiklamak zordur. Ayrica diinyadaki pek ¢ok iilkenin ekonomik sistemi oldugu igin tanumlamak gereksiz gériinebilir. Ekonomi, hikimetler yerine insanlarin egemenliginde oldugu igin, kapitalizm ve serbest piyasa el ele yérir. Ama bunun Btesinde, kapitalist ekonomi pek ¢ok fark Jala biriinebilir. ‘Aslinda bugin kapitalist ekonomi olarak tanumladigimiz iilkeler Amerika, Ingil- tere, Avrupa'daki tilkeler ve geligmekte olan “karma ekonomi” olarak tanimla- Yani bu ekonomilerde serbest piyasa ve hiikiimet miidahaleleri beraber yiiriir. ‘Tamamen serbest olan, Fransizca laissez-faire (birakintz yapsinlar) denilen tiirde ekonomi- ler higbir zaman var olmamustit. Hatta eer Kawtahem Tekeller ve Diger Sorunlar Kapitalizmi elestirenler, onun tekel (yani bir sanayinin tek bir girket tarafindan kontrol), oligopoli (yani kiigik bir grup sirketin tekel paylagmasi) ve oligars/ (yani ekonomilerin kiigGk bir grup giigli insan tarafinda yé- netilmesi) edilimlerinden bahseder. Bu, tiketicinin pek gok alternatif sahibi oldugu ve sirketlerin migteri kazanmakigin yanigtigh kusursuz rekabet fikrine ters diiger. Tekeller sa¥likli ekonominin éndnde biiyik bir engeldir. Hikimetier girketlerin kartellegmemesi ve ttim bir sanayiye hakim olacak kadar biyiimemesi igin gok gaba sarf eder, Rekabet noksanliinda, tekellerin, is- tedigi yiksek fiyatlant dayatmasi biiyiik bir sorundur. Béylece malivet k daha verimli hale gelmek zorunda kalmazlar ve béylece yaratici yikim teorisinin diginda ka- lurlar (bkz. 36. BOI). bu fikre tarihsel olarak bakarsak, pek gok lider ekonominin birkag yizyil Oncesine gére biraz daha az serbest oldugunu giriiriiz. Kay in evrimi En ilkel bicimiyle kapitalizm, Orta Cag Avru- pa'sinda feodal sistem olarak geligt. Bu sistemde tarim igsileri, toprak sahibi A Hareketier “Kapitalizme ickin kétiillik, nimetlerinin esit paylasilmamasidir; sosyalizme ickin erdem sefaletin esit dagitiimasidir.” Winston Churchill soylular igin galityordu. Bu, 16. yazyilda merkantilieme dentist. Merkan- tilizm, kapitalizmin ilkel bir énctistidir. Fark milletler arasinda ticaret ve Avrupalilarin Amerika kitasinin zengin kaynaldann kesfetmesiyle gelig- mistir. Bu ticaret yollarintigletenler inanilmaz derecede zengin olmus ve tarih boyunca ilk defa, insanlar zengin bir kral veya aristokratin himayesine girmeden kendileri para kazanmaya baslamigtr. Bukkritik bir tezahiir anidir. Adam Smith, merkantilizmin gesitli detaylarint elestirse de, onu itekleyen giig (yani bireylerin birbirleriyle ticaret yaparak kar etmesi) Milletlerin Zenginligi'nde benimsedigi kapitalizmin temel ilke- lerinden biridir. O zamanlar, tiiccarlar devletler tarafindan bugiine oranla daha fazla simarulryordu. Tekel kurmalanna izin veriliyordu ve hikimet- erin koydugu ithalat vergileri ile korunuyorlardi. Lakin 200 sene boyunca evrilen yasal yapilar ~deel miilkiyet, anonim sirket— ve kar ile rekabet ilke- leti modem kapitalizmin temelini olusturdu. 19. yitryilda ticcarlar Onde gelen servet iireticileri olmaktan gikt. Pek gok kiginin serbest piyasanin altin gags olarak gird bu cada, onlanin yerini sanayi ve fabrikatérler ald. Amerika ve Ingiltere’de bugiine kyasla piyasa ve ticaretle ilgili cok daha az kisitlama ve hikiimet midahalesi vardi. Fakat baz sanayilerin tekellesme eilimi ve 1930’lardaki Biyik Buran’. ekonomik ve toplumsal travmasi (ve Ikinci Diinya Savagt) hiikiimesleri ekonomiye daha gok miidahale etmeye itti. Bazi sektorler devletlestirildi ve refah devleti adimlart atild. Tam 1929 Wall Street gdkiisii Sncesi, Amerikan hiikiimetinin harcamalani, iilkenin ekonomik iiretiminin onda birinden azina esitti. Kirk sene sonra ise dite birine gikmigtu. Bugiin yiizde 36'dir ve yiikselis cizgisindedir. Bunun sebeplerini, Keynescilik ile ilgili olan gelecek biliimden dgrenebilirsiniz. Gegen yiizyilda kapitalizmin hikayesi, hikiimetin ne kadar harcamasi ve miidahale etmesi gerektigi tartigmalan ekseninde ilerledi. Kapitalizm ve demokrasi Kapitalist sistemin, politika ve dzgiirlik igin 6nemli sonuglan vardir. Demokrasinin kapitalizme igkin oldugu savu- nulur, Goriinmer el vasttasiyla, girisimcileri cok calisgmaya tesvik ederek, bireylerin ¢ikarlarini devlet kararlarinin iistiinde tutarak ve hissedarlarin sirketleri kontrol etmesine izin vererek, bireysel demokratik haklan ve secim haklarint, tepeden inme sistemlerden daha iyi korur. Kapitalist ol- mayan iilkelerin gogunun segim yapilmayan diktatérlikler olmast tesadif defildir. Gin dmegi icin de, iilkenin serbest piyasay: kabuliniin demokra- sie Snayak olacagina dair yaygin bir gbrlis vardur. Demokratik ilkelerde devlet miidahalesi ve bireysel haklar arasinda stirekli bir gerilim olmast gibi kapitalizmin baz vatandaslara haksizlik ederken bazilarint orantisiz olarak zenginlestirdigine dair onemli tartismalar da var- dir. Fakat altematifsistemlere gére kapitalist sistemde ekonomilerin daha zengin ve saglikh olduguna, daha hizhi gelistigine ve geligmis teknolojiler direttiine, daha sakin bir politik atmosfer yarattygina katilmayacak gok az iktisatgt vardir, Berlin Duvan yikiltp Sovyetler Birligi‘ain dagalmastyla, ka- pitalizmin Bat ilkelerine, kominizmin eski blok ilkelerine biraktigindan daha saglikh bir yapt birakegt net olarak goriilmtistir. Pek cok iktisats1, ya- dstnamaz kusurlarma ragmen kapitalizmin, modem ve gelisen bir ekonomi igin en iyi arag oldugunu savunmaya devam ediyor. Kapitalizm E “Tarihten, kapitalizmin politik dzgiirlik igin bir kogul oldugu sonucunu ¢ikarabiliriz.” Milton Friedman » fikrindzii Ekonomiyi yOnetmek icin kotiintn iyisi Nareketter O9 Keynescilik Keynes¢i ekonominin kalbinde mali politikalarin (hiikiimet harcamalan ve vergiler) ekonomiyi kontrol edecek bir arag¢ olarak kullanilmasi yatar. Bu fikir, 20. yiizyilm en énemli diisiiniirlerinden biri olan ingiliz ikti- satgi John Maynard Keynes tarafindan benimsendi. Keynes’in fikirleri modern diinya ekonomisini sekillendirdi. Keynes hala saygi gériiyor ve takip ediliyor. Keynes'in 1936'da yaymlanan basyapiti Genel Teori (Istihdam, Faiz ve Pa- ranin Genel Teorisi), Biyiik Buhran’a cevaben yazilmisti. Hiktimetlerin, énceden giz ardh ettikleri bir gorevi oldugunu savundu. Bu gorev, travma zamanlatinda ekonomiyi hayatta tutmakt. Kitap, Fransiz Jean-Baptiste Say'in (1767-1832) “arz kendi talebini yaratir”fikrini elestirmek amactyla yazilmigts. Say'in fikrine gore ekonominin genelinde mal iretimi kendi ba- sina talep yaratmaya yeriyordu. Ekonomiyi yeniden canlandirmak Biyik Bubran’a kadar, cekonominin biyik dlgiide kendi kendini dizenledigi varsayim: kabul gé- riyordu. Kendi haline biraklan gériinmez el (ble. 1. Bélim) istihdam: ve cekonomik verimi optimum seviyeye cikaracakes. Keynes buna siddetle karst stkar. Ekonomik gerileme dénemlerinde, talepte azalmanin, ciddi bir kriale ckonomide kigilmeye yola agacagim ve igsizligi arctracagint savunur. Hikimetin gbrevi, ckonomiyi yeniden canlandirmaktir. Hikiimet bunu borglanarak ve bu parayi kamu sektoriinde istihdam yaratmaya, altyapt pro- jelerine (mesela yol, demir yolu, hastane ve okul yapimi) nakit aktararak vyapabilir. Faiz oranlarinda digg, yeterli olmasa da, ekonomiyi biraz da olsa canlandirabilir (bkz. 18. Bol). BUT Keynes Gene! Teor (lstihdam, Faiz ve Paranin Genel Teorisi) kitabinda hakimetlerin resesyon

    You might also like