Balay sang Monyeka

Sinulat ni Alice Tan Gonzales

Mansyon nga ginpatindog sang pureza sang tubo— isa ka mataas nga balay nga human sa

tugason nga kahoy kag sin, sa tampad sini ang isa ka malapad nga hagdan: amo ini ang balay sang

mga Villaruz nga nagatindog sa sentro nayon sang baryo Tangub sa Bacolod. Magadumdum ang

nagalabay kag nagatan-aw sa panampad sang puti nga mansyon nga ginasilakan sang bag-ong

butlak nga adlaw, nga kon makasaka sia sa sining hagyon nga nagabawod nga hagdan kag

makaabut sa balkonahe, magabukas ang malapad nga ganhaan kag magahayag ang harianon nga

kaundan sang mansyon. Ang mansyon ang pinakadaku sa baryo kag nagatindog sa tunga sang isa

ka bloke kasubong nga ini ang nagagahum sa tanan nga pamalay sa iya palibut. Ginpatindog ini

sang Katsila nga hasyendero nga si Don Emiliano Villaruz sang 1914, ang panahon kon san-o ang

mga hasyendero sang Negros wala lang madugay nga nakabenepisyo sa wala dulonan nga

pagbaton sang Estados Unidos sang kalamay gikan sa Pilipinas. Amo yadto ang bulawanon nga

tinuig sang industriya sang kalamay, ang panahon sang indi mapunggan nga pagtangkas sang pilak

sang mga hasyendero nga ginapala lang kag ginapiko.

Apang ang tuig karon 1985; nagtunod na ang adlaw sang bugana nga industriya sang

kalamay. Madugay na ang amat nga pag-uy-oy sang industriya, kag karon masiling nga

nagahapaon sa duta bangud sa kadiutay sang porsiento sang kalamay nga ginabakal sang Estados

Unidos kag sa tuman kanubo nga presyo nga ila ginahatag. Madugay na nga nagtaliwan ang

Katsila nga si Don Emiliano kag ang asawa sini nga Filipina nga amo ang nagapanag-iya sang

ngalan nga Hacienda Paz, pati na ang anak nila nga si Joaquin nga amo ang nanubli sang balay sa

lima ka mga anak sang hasyendero. Bisan ang mansyon sang mga Villaruz nagtigulang na tulokon

bangud madugay nga wala ini mapintahan kag may mga bintana nga guba nga wala maislan kag

serado sa tanan nga oras, nga kon tulokon kasubong tawo nga bitligon kag indi makakita. May

Page 1 of 24
pumoluyo nga nagalabay sa atubang sang balay kon sirum nga nagahupot sang kahangawa nga

basi makakita sang di-kinaandan nga mga tinuga, kasubong sang kapre, sigbin ukon murto sa

madulom nga palibut sang balay.

Bisan pa man, may yara nga kasulhay, kaalikaya, kag katahum sa sulod sang balay nga

ginatinguhaan ni Cita nga mapadayon tubtub sa iya masarangan. Sa tatlo sila ka mga anak ni

Joaquin, sia nga kamanghuran ang padayon nga nagapuyo sa gubaon na karon nga mansyon sang

magpatindog sang kaugalingon nga balay ang kamagulangan nga si Emiliano II sang 1979. Sa

masami, may kaupod si Cita nga duha ka suloguon nga babaye nga amo ang nagapanghimos sa

sulod sang balay, kag suloguon nga lalaki nga amo ang nagasagud sang iya mga tanum sa malapad

nga hardin. Apang matapos magsubsob ang presyo sang tubo sang nagligad nga tuig, napilitan si

Cita nga pahalinon ang iya hardinero. Nabilin ang duha ka babaye nga suloguon nga nagabuligay

sa pagtatap sang mga tanum sa palibut sang balay kag pagpaninlo sa kinaandan na nga yab-ukon

nga balay sang mga Villaruz.

Ang makakuha sang igtalupangud sang makasulod sa balay indi ang matahum nga antigo

nga mga muebles sa sulod sang balay kondi ang madamo nga mga monyeka sa sulod sang mga

kabinet nga may kristal nga takup nga nagalinya sa dingding sang salas. Matahum sila tan-awon sa

ila nanarisari nga mga kadakuon kag lainlain ang duag sang mga panapton kasubong nagatambong

sila sa isa ka masadya nga okasyon. Tanan sila bunga sang pagkawili ni Cita sa paggansilyo.

Daan na sia nga makahibalo manggansilyo, ang nagaisahanon nga trabaho pangbabaye nga

natun-an niya sa Home Economics sa grade school kag sa high school. Matapos magliton ang

pamilya ni Emil sa ila bag-o nga puloy-an sa Bacolod, ang paggansilyo ginhimo ni Cita nga

kalingawan. Apang nagsugod lang ang iya pagkawili sa paggansilyo sang mga bayo sang monyeka

sang nasapwan niya sa sulod sang aparador nga madugay wala mabuksan ang nabilin nga monyeka

Page 2 of 24
ni Mary Ann: gin-ubahan na sang mga sidasida ang monyeka. Ang bayo lang nga sida sang

monyeka ang naguba, pero ang bilog nga lawas sini nga himo sa kasubong goma nga materyal,

wala sing in-in ang kabilogan, kag bisan ang buhok sini nga kasubong hilo wala pa matandog sang

sidasida. Ginpadala ining monyeka ni Esperanza gikan sa Espanya, kon sa diin madugay na nga

panahon nagapuyo ang iya utod upod sa bana nga Katsila kag mga kabataan nila. Nadumduman ni

Cita nga gansilyohan sang bayo ang monyeka bangud plano niya nga iuli ang monyeka sa iya

hinablos bilang sorpresa, bisan pa nga second year high school na sa St. Scholastica’s Academy si

Mary Ann sadto. Paborito niya nga hinablos si Mary Ann bangud nagaisahanon lang ini nga

babaye sa mga anak ni Emil, kapin pa kay maugdang ini kag malulo maghulohambal. Matahum

ang resulta sang iya kabudlay—masili nga duag ube ang iya gingamit nga hilo para sa bayo—

apang wala ini ginsapak sang iya hinablos, ayhan bangud nagadinalaga na si Mary Ann, ukon wala

sing bili para sa iya ang monyeka. Gani nga ginhawiran na lang ini ni Cita. Sa tagsa ka magtupa

ang iya panulok sa isa ka tapak nga monyeka nga nagatindog sa isa ka lamesa sa salas sang iya

balay, may nabatyagan si Cita nga pagdayaw nga may apid nga kaluoy sa ginsikway nga monyeka.

Tubtub nga nadumduman niya nga hatagan ini sang kaupod. Nagbakal sia sang isa pa ka monyeka

nga may amo man ang kataason, bisan kubos ang kalidad. Gin-islan niya ang baratohon sini nga

panapton sang iya ginansilyo. Amo yadto ang panugod sang iya paghiupod sa katilingban sang

mga monyeka.

Mahangpan ang kay Cita nga pagkawili—ukon pagsalimuang, kon ang magulang pa nga si

Emil ang pahambalon—sa paggansilyo sang panapton sang mga monyeka. Sa edad nga treintay

nuebe, wala sia sang bana kag kabataan. Asta sang nagligad nga tuig, wala sia sang trabaho kondi

ang maggansilyo, magpamalaklon sang naluyagan niya, kag magsimba kon aga. Sa madugay na

nga panahon, halos wala sia nagapakig-angut sa iya mga kaparyentihan kag mga daan nga

Page 3 of 24
kaabyanan sa eskwelahan, bisan may kaadlawan ukon kapiyestahan nga ginasaulog. Bisan

maalwan sia kag masami magyuhum sa panamyaw sang mga tagabaryo, wala sia sang makabig

nga suod nga abyan sa ila nga mahimo niya pakig-updan. Desisiete ka tuig ang nagligad, may isa

ka tuig nga nagmaestra sia sa high school sang ila baryo——tubtub nga may isa ka hitabu nga

nangin kabangdanan sang iya pag-untat sa pagmaestra. Bangudd sini nagbalik ang iya daan nga

kahilas kon sia nagalakat sa dalan kag ginatulok sang mga tawo. Ang daan nga kabangdanan sini

nga kahilas amo ang iya kasablagan humalin sang sia nabun-ag: kon sia nagalakat, kasubong

nagatihin ang iya tuo nga tiil sa pagtupa sa salog kag dayon ginaguyod niya ang wala nga tiil.

Wala man makadumdum si Cita nga mangliwaliwa sadto sang nagalumon pa ang pamilya

ni Emil sa mansyon; lima ang mga anak ni Emil kag nalingaw si Cita sa mga kabataan. Apang

sang daw indi na mapunggan nga paggabok sang mansyon, bangud man sa kakulang sa ila pagtipig

sang balay, katulad sang tuigan nga pagpapinta sang gwa nga dingding kag atop sang balay kag

pagsunod sa pagpakaayo sa mga nagagabok nga bahin, nalugpayan si Emil sang asawa nga

magpatindog na sila sang kaugalingon nga balaysa syudad. Bangud nadulaan na sang paglaum si

Emil sa maayo nga palaabuton sang tubo, kag luyag man niya magkapot sang daku nga kantidad

nga wala na niya mahimo humalin sang 1975 sang magsarurot ang presyo sang kalamay,

ginpakamaayo ni Emil nga ibaligya sa isa ka daku nga realtor sa Bacolod ang malapit beinte

ektaryas nga katubwan nga iya bahin sa hasyenda sa Murcia. Ginbilin ang lote kag balay sang ila

katigulangan diri sa baryo Tangub nga wala mabahin bangud si Emil lang ang may luyag nga

ibaligya ini samtang sanday Cita kag Esperanza indi magsugot. Matapos ni Emil mabaligya ang

iya parti sa hasyenda, nagbakal sia gilayon sang lote kag human na nga balay sa Capitolville kag

nagkuha sang bag-o nga awto para sa iya pamilya. Ang nabilin nga kantidad iya ginpamayad sa iya

kautangan kag ginkapital sa pagpadamu sang iya mga manok nga de rasa nga iya ginabulang kag

Page 4 of 24
ginapamaligya man. Bisan ginpilit sia ni Emil nga magpuyo na sa Capitolville, wala si Cita mag-

upod, kag wala man sia gin-agda sang iya bayaw.

Karon nga gab-i, matapos sila makapanihapon, nagaidag si Cita sa iya paborito nga

pulongkuan malapit sa telebisyon kag masako ang iya mga kamot sa paggansilyo. Nakatuon na sia

magkalipay sa iya pagpuyo sa puloy-an nga wala ang iban nga katapo sang panimalay. Maputi sia

kag makita ang marka sang ikatlo nga henerasyon sang kaliwat nga Katsila sa iya nawong, ilabi na

sa hagyon nga toktok sang iya ilong. Ang iya mabusog nga mga bibig makapasiling sa nagatulok

nga ayhan mabinatyagon sia nga klase sang babaye. Ang iya madamol nga buhok nakimpitan sa

likud sa isa ka ponytail, kag sa iya malapad nga agtang may bangs tupong sa iya kilay nga

nagapabata sang iya hitsura. Tubtub sang nagligad nga tuig, makabig nga pensionada si Cita:

nagabaton lang sia sang iya partida sa kita sang ila hasyenda nga ginadumalahan ni Emil. Apang

karon nga tuig, sia na ang nagadumala sang Hasyenda Paz nga naggamay ang kalaparon matapos

mabaligya ni Emil ang iya bahin. Amo ina ang luyag ni Esperanza—nga bawion nila kay Emil ang

pagdumala sang ila hasyenda. Namalibad si Cita sang primero; nahibal-an niya nga mangapakapa

sia bangud sa kakulang sang iya pinaniiran. Apang ginpilit sia ni Esperanza nga nagsiling nga

dapat nga uyatan na niya ang timon sang iya kinabuhi. Gani ginbaton ni Cita ang trabaho, pero

nagasalig lang sia sa iya engkargado. Masaligan si Ruben. Maalam ini sa pagpadalagan sang

hasyenda bangud nagdaku ini nga nagabulig sa iya amay nga si Tiyu Mido, ang daan nga

engkargado sa Hasyenda Paz, nga ang kaugalingon nga lolo nagserbe man nga engkargado ni Don

Miling. Antes mapatay si Joaquin sang 1977, ginpangako sining tag-iya sang hasyenda kay Tiyu

Mido nga paeskwelahon sang mga Villaruz asta sa kolehiyo ang anak sini nga high school pa lang

sadto. Karon, mapuslan gid ni Cita ang tinun-an ni Ruben sa Komersyo bangud bisan sa mga

transaksyon kon kaisa sa bangko masugo niya ang ulitawo.

Page 5 of 24
 Ginbalikid ni Cita ang kabulig nga nagapungko sa tupad niya kag nagatan-aw sang Anna

Liza, ang kalingawan sini tagsa ka gab-i matapos sila makapanyapon. Si Marit na lang karon ang

upod ni Cita sa balay. Karon nga Agosto, hinali nga naghalin ang isa niya ka kabulig nga bataon

nga makadto kuno sa Manila sa pagtrabaho. Sunu kay Marit, antes ang dalagita maghalin, naabtan

niya ini nga nagahibi pero namalibad ini magsugid kon ngaa. Nagapanumdum pa si Cita nga

ireklamo ini sa mga ginikanan sang dalagita nga mga dumaan nga trabahador sa Hasyenda Paz. Si

Marit naman, tagabaryo nga wala mag-obra kay Cita kon wala maghalin ang pamilya ni Emil sa

mansyon. Madugay na sila ni Cita nga magkilalahay sa simbahan, gani naghaganhagan na gawa

ang katahap sang timbang sa ama. Ang bana ni Marit nagamaneho sang dyipni pangpasahero, kag

bisan ang umagad sini drayber man sa dyipni.

“Marit, ano kuno ang kinahanglan ni ‘Noy Emil?” pamangkut ni Cita. “Ngaa gab-i na ma-

drive pa sia? Pito man lang ina ka kilometro halin sa iya balay pakadto diri pero delikado man kon

nakainum sia.”

“Ambut, “Day, a. Wala man sia magsiling kaina pagtawag niya,” sabat sang kabulig nga

daw indi maghalin ang mga mata sa telebisyon. “Namangkut man lang sia kon diin ka. Sabat ko

ato ka sa banyo. Ti, hambal niya makadto na lang sia diri,” Naghipos si Cita kag ginpabayaan ang

timbang nga magpaayaw tan-aw sa iya paborito nga drama kag artista.

Matapos ang drama, balita ang masunod. Nagtindog ang timbang kag nagpalapit sa lamesa

sa ila atubang kag ginpang-areglo ang mga nagatindog nga monyeka. “Kadamo na sining imo mga

monyeka, ‘Day,” siling ni Marit. “Wala na kita butangan dira sa mga kabinet, ho. Ipamaligya ta na

lang ‘ni abi. ‘Damo ‘ni ang gusto magbakal mo. Nakita ni Kapitana ang duha nga ginregalo mo sa

apo ko pagbunyag, nanamian gid sia. Ginsugiran ko sia nga nagaalawas na ina diri sa mga kabinet.

Page 6 of 24
Daw luyag niya tani nga hambalon ka nga ipangdispli sa baryo hol para porsientohan sang baryo

ang mabakal, pero nahuya sia maghambal sa imo.”

“A, pabay-i lang ninyo ang mga kawilihan ko, Maring. Nasadyahan lang ako magtulok sa

ila. Indi ‘ni iya para negosyo a.” Sa pensar ni Cita, wala pa sang Villaruz nga nagabaligya sang

inobrahan sang iya mga kamot para sa gamay nga ginansya, bisan nagahina na gid ang kita sa tubo,

asta sa punto nga nagapamierde na gani. Sa pagkamatuod, natam-an kagastador sang mga

hasyendero, may kita man ang hasyenda ukon wala. “Kon indi na galing kita makakaon e,” dugang

niya bilang lahog.

Nagkadlaw si Marit kag nagsiling, “Huo man, no?”

“O, maayo na ang apo mo? Ano’ng hambal sang umagad mo paghapit niya diri karon nga

hapon?”

“Sa kaluoy sang Diyos maayo na, a. Sa bakuna lang kuno ato nga nagsaka gid ang hilanat

sang bata kagab-i.”

“Abaw, pati ako nagsalasala man sa imo. Maayo lang kay nagsugot man si Ruben nga

updan niya ako diri kagab-i.”

“Ay, wala gid problema sa iya. Gintawag ko lang sia sa pihak balay antes kami magkadto

sa ospital. Naghangdo man sia gilayon.”

Makadali nga naghiposay ang duha ka babaye.

“Kabay pa nga wala si Nonoy makainum,” muno ni Cita mationtion. “Tamaran ‘ko mag-

atubang sa iya kon nakainum sia.”

“Magahud gid man si ‘Noy Emil kon nakainum,” sugpon ni Marit.

Page 7 of 24
 “Nakasunod gid sa sangay niya. Palainum man ato kuno si Lolo Miling. Ugaling

manggaranon lang iya ang Katsila sangsa iya. Sobra kamanggaran nga may mga okasyon kuno diri

sining balay nga ang nagapuswit dira sa fountain sa hardin indi tubig kondi bino.”

“Ay, huo, nakabati man ako sina nga istorya, ‘Day,” sugpon man sang timbang. “Ginasugid

pa ina diri sa baryo sang gamay pa ako. Sobra gid ‘ya ka manggaranon kay Lolo mo. Hambal nila

ang manggad ni Don Miling nagabusawak lang kag nagaawas nga daw tuburan.” Singwentahon

na ang idad ni Marit kag natawo na ini antes sang tiempo Hapon.

Nagyuhum sang malas-ay si Cita. Ginapanumdum niya nga maila na ang kapalaran sa ila

nga magpamilya bangud matapos mag-agi ang bagyo Undang sang nagligad nga tuig, ginpang-

alatay ang kay Emil mga manok nga de rasa; wala mag-isa ka dosena nga manok ang naumpawan

sa masobra siento beinte nga ginasagud sini. Gani, amo na lang ang pagkanugon kag pagkaakig

sang iya magulang nga lalaki nga ginpaagi sa pagpamuyayaw kag pag-inum sang makahulubog,

katulad sang masami niya himuon kon mamierde sang una ang hasyenda bisan wala man sang

dangatan ang iya pagkupogkupog. Kon ang tubo man nila ni Esperanza karon nga tuig, hambal ni

Ruben delikado nga mamierde sang daku bangud posible gid nga manubu ang bili sang kalamay

matapos ang galing. Daku ang utang ni Emil sa bangko sang isa ka tuig nga wala pa mabayaran,

gani wala si Cita ginpautang sang bangko karon nga tuig. Maayo lang kay si Esperanza yadto sa

Espanya kag may iban nga palangitan-an; nagapadala ini sang dugang nga kapital sa ila tubo kay

ginakulabos gid si Cita sang galastohon sa ila hasyenda. Kulang ang kay Cita pagsalig sa iya

kaugalingon nga ikasarang sa pagdumala sang hasyenda, pero gusto ni Esperanza nga indi na pag-

entrahan ni Emil ang ila uma. Nagasalig ang mag-utod nga babaye nga kon magpamierde gid man

ang hasyenda matapos ang galing subong nga tuig, yara na ina sa panahon sang kalamay.

“Ti, manggaranon ka man, “Day. Asyendera ka man,” padayon ni Marit.

Page 8 of 24
 “Ay, ang asyendera subong parehas na lang kaimol sa ilaga.” Nagkadlaw sia nga may dala

nga laghong. “Indi na gani kita makapakaayo sang aton atop. Tan-awa kay gatinubod lang ang

kusina kon mag-ulan. Pati ang refrigerator ta daw indi na mag-andar sa katigulangon, dugangan pa

kay naulanan.”

“Kon wala ka naggasto sa kasal ni Bingboy, seguro...”

“Ay, indi gid ina mahimo, Marit,” bawi niya gilayon. “Kahibalo ka naman, basta Villaruz

kinahanglan bongga gid kuno, bisan nga sa matuod nagapamigado na ang pamilya. Si Mary Ann

ho, nag-enrol Pre-Med sa UST, indi mag-eskwela diri sa Bacolod, sa Manila gid. Siempre Tita Cit

naman e. Bal-an mo man kon anong natabu sa mga manok ni Papa niya.”

“Ti, bisan sang wala pa magkalamatay ang mga manok ni ‘Noy Emil, sako man ang ila

pangayo sa imo. Daw gasalig na gid lang sila sa imo,” hambal ni Maring. Ginbalikid sia ni Cita sa

kilid kag gintulok nga may pagtaas sang kilay. Dayon kag ginhampak sang timbang sang mahinay

ang iya baba. “Ay, sori, ‘Day. Wala ko mapunggan ang baba ko. Ano abi kay nabalaka na ako

magtan-aw nga wala ka sang ginagasto para sa imo kaugalingon kondi para na lang sa pamilya ni

‘Noy Emil.”

“Wala bale ina sa akon,” maabtik nga sabat ni Cita. “Palangga ko man ang kabataan ni

Nonoy Emil. Ang akon lang bala nga basi mabatian ka ni Nonoy, haw.” Nahibal-an gid ni Cita nga

ang utod niya nga lalaki mapinalanggaon sa pamilya, pero maabtik sang kamot, gani nga dapat

maghalong labi na gid ang iban nga tawo.

Naghipos si Maring nga daw kinulbaan; wala maghalin ang mga tudlo sang iya tuo nga

kamot sa iya baba.

“Wala bale ang gasto kuntani basta maayo lang ang presyo sang kalamay,” padayon ni

Cita. “Ti, anhon mo. Ang mga tawo sa Hasyenda Paz wala subong sang trabaho. Kamo diri sa

Page 9 of 24
balay, indi ko mapataasan ang sweldo ninyo. Ginlayasan na gani kita ni Marialyn kay nangita sang

dakudako nga sweldo. Ti, ikaw na lang diri isa. Kon hinali ka magsiling nga kinahanglan mo gid

magpauli, gasala kita pangita sang maupod diri sa akon.”

“Indi naman ato siguro matabu liwat, ‘Day, a.”

“Mangita na gid lang kita sa hasyenda sang upod mo diri. Kalapad sining balay nga

tilinluan mo, dugangan pa sang mga tanum.”

“Ti, ‘Day, kon magkuha ka gid man sang kaupod ko, maayo siguro lalaki na lang para may

lalaki man di’sa balay.”

Nag-inggat ang mga mata ni Cita. Naghuyog ang iya ulo kay Marit nga daw may buot

isekreto. “Marit, wala ta ikaw ginsugiran. May pusil na ako. Iprenda kuntani kay Ruben sang iya

kakilala, gindala man niya diri sa akon kainang aga kay basi kuno gusto ko. Natilawan na ni Ruben

palupok sa hasyenda. Manami kuno kay mahumok lang palukpon. Ginkuha ko e, barato man lang

ang prenda niya.”

“’Tuod, ‘Day?” siling sang timbang nga daw indi mahibal-an kon nalipay sia ukon wala.

“Ti, kahibalo ka man sadto maggamit, ‘Day?”

“Gintudluan ako ni Ruben kon ano magpalupok. Kahibalo na gani ako magload sang bala.

Basta manami a. Kinahanglan ta ato kay puro kita diri babaye.”

“Kon ako siguro kulbaan gid ako.”

“Naanad na ako magtulok kanday Papa kag Nonoy Emil nga pirme lang nagahimil sang

pusil sang una. Kon wala sila gatulok ginaatrebiran ko man ang ila mga pusil e. Mas isug ‘ko iya

sangsa kay Manang Espie.” Naglamho si Cita. “Gusto mo tan-awon?”

Antes makasabat si Marit, ginbutang ni Cita ang iya gansilyo sa basketbasket nga may mga

hilo, nagtindog, kag maglakat pakadto sa iya kuarto. Ginsunod sang panulok ni Marit ang ama.

Page 10 of 24
Indi ini mataas nga pagkababaye kag hagyon nga matambok, apang mapagsik ini maghulag bisan

kit-anon gid nga daw nagaguyod sang isa niya ka tiil kon maglakat. Wala lang madugay kag

nagbalik si Cita nga ginasapnay sang duha ka kamot ang isa ka pistola nga kalibre beinte singko.

Gindaho niya ini kay Marit pero namiriphi ang timbang.

“Ay, indi ako, basi maglupok!”

Naham-ut si Cita sa ginhulag sang timbang. Ginbutang niya ang pusil sa ibabaw sang

lamesa sa iya atubang. Gamay lang ang pistola, daw hampanganan kag matahum tulokon. Bisan pa

man, indi gihapon maghikap si Marit sang pusil. Nagkadlaw si Cita kag magbalik sa iya gansilyo,

pero nagapulopasiplat sa pusil.

“Day, tan-awa bala ang balita, ’Day, ho,” muno ni Marit madugaydugay.

Sobra ang gutom karon nga Agosto sa mga hasyenda sa Negros. Tiempo muerto, kon

tawgon ini nga panahon nga wala sing trabaho sa mga hasyenda, hambal sang manugbalita.

Nangin ulo sang mga balita sa bilog nga pungsod, pati na sa luwas sang pungsod, ang gutom sa

Negros. Wala sing obra sa kampo kag wala sing paaliwansan ang mga tawo nga trabaho. May mga

tawo sa mga hasyenda nga nagakapulak lang sa sobra nga gutom bangud wala gid sang makuhaan

sang pagkaon. May ginpakita nga hitsura sang mga trabahador nga ginagutoman—mga lalaki nga

maniwang kag malapsi nga nagasalalop ang mga mata sa ila bagul, mga babaye nga arikutoy nga

nagahumlad sang kamot sa pagpangayo, mga bata nga nagahibi sa gutom, kag ang katapusan amo

ang laragway sang bata nga babaye nga tuman kaniwang kag nagatindog sa kilid sang kampo nga

natamnan sang tubo, ang iya mga mata nagapamangkut kag nagapangayo sang sabat. Amo ini,

hambal sang manugbalita, ang pinakalala nga gutom nga nag-agi sa Negros.

Nakibut si Cita sa nakita, nagapamangkut sa kaugalingon kon sa Hasyenda Paz ayhan

nagapuyo ang mga tawo nga nakita niya sa TV nga nagaantos sang gutom. Nakamuno man si

Page 11 of 24
Ruben sa iya nga wala sing trabaho sa hasyenda karon nga panahon samtang nagahulat sang tapas

sa Oktubre, apang wala si Cita sang hinalung-ong kon ano kalala sang sitwasyon sang mga tawo sa

uma. Sa pagkamatuod, halin sang una, wala sia sang gin-intiendi nga problema sang mga tawo sa

hasyenda; bilog niya nga kabuhi ang problema niya nasentro lang sa iya pagkapiang. Ginasalig

niya ang tanan kay Ruben sa hasyenda, kag ang ila engkargado wala nagapasayud sa iya sang

tanan nga problema sa hasyenda, ayhan bangud nakita sang lalaki nga bag-ohan sia sa pagdumala

sang hasyenda kag babaye sia. Sang san-o lang nakamuno ang engkargado nga gin-untatan na nila

ang pagpautang sa mga tawo sa tianggi sang hasyenda bangud wala na ang mga trabahador sang

inugbayad. Ang tianggi sang hasyenda ideya pa ni Emil nga ginpadayon ni Cita, pero ang wala

niya mahangpan amo ang kahulogan sang pagpasera sang tianggi. Sa kamatuoran, wala sia

makatapak sa ila hasyenda. Sang gamay pa sia nakakadto sia didto sa Murcia, pero wala sia

manaug sa ila awto; pito lang sia ka tuig sadto, kag indi sia luyag maghampang sa mga bata sang

mga sakada nila nga nagatulok sa iya kay basi mahikay sila nga piang sia bisan pa nga sila ila

mahigko ang mga bayo kag nagatiniil lang ang iban. Asta subong wala sia sang nakilala nga

trabahador magluwas kay Ruben kag anhing Tiyu Mido nga nakilala lang niya bangud mga

tagabaryo man sila kag nagakadto sa mansyon kon kaisa angot sa trabaho nila.

“Day, sa banta ko amo ini ang ginahibi ni Marialyn antes sia maghalin,” pakutpakot sang

timbang. “Kay man, nakabaton sia sang sulat sadto nga aga halin sa nanay niya.”

Antes makasabat si Cita may nanuktok sa pwertahan.

Maabtik nga nagtindog si Marit. “Si ‘Noy Emil siguro,” hambal niya nga nagkadto sa

pwertahan.

“Linglinga anay sa bintana kon si Nonoy gid man,” pahanumdum ni Cita sa timbang. Wala

nila siguro mabatian ang pagdulog sang iya awto bangud nabug-os ang ila pensar sa TV. May di-

Page 12 of 24
pagkahimtang ang iya pensar sa iya nakita nga balita. Ginsulod niya sa basket sang iya mga hilo

ang pistola.

Ginlili ni Marit sa bintana ang nagapanuktok kag gin-abrehan.

“Maayong gab-i, ‘Noy,” pangatahuran sang timbang. Wala magsabat si Emil.

Siyam ka tuig ang namagulangan ni Emil kay Cita. Mataas kag mabukod ini nga

pagkalalaki, kag bigotilyo. Ang toktok sini sa ilong, nga indi bagay sa gamay nga nawong ni Cita,

bagay sa nawong sang lalaki. Kitaon ang pagpalamula sa iya mestisohon nga nawong karon nga

gab-i.

Nakainum, panumdum ni Cita nga may kataka. Amo ini ang pinakaulugtasan nga batasan

sang iya magulang. “Kapanyapon ka na, ‘Noy?” pakiana niya. Naglungo ang iya magulang kag

magderetso sa kusina nga nagalingaslingas. Ilabi na karon nga gab-i, nagapasalamat si Cita nga

wala na diri nagaistar ang utod nga lalaki. Bulahan si Esperanza nga hilway na sa amo nga mga

eksena.

“Basi manyapon sia, ‘Day?” pakutpakot ni Maring.

“Sukari ‘to.”

Malakat na kuntani sa kusina si Maring sa pagtuman sang sugo sang magbalik sa salas ang

lalaki. “Manyapon ka, ‘Noy? Pasukaran ta ka?” pamangkut ni Cita sa magulang.

“Indi. Wala ako di’ nagkadto para manihapon,” sabat ni Emil. Nagsindi sia sang Marlboro

kag maghithit. Wala magpungko ang lalaki kondi nga naglakatlakat pakadto pakari sa salas.

Natingala si Cita kon ano ang tuyo sang magulang nga gab-i na nagkadto sa mansyon, kag

nakainum naman. Sining ulihi, kon magkadto si Emil sa mansyon kalabanan nakainum ini kag

nagahala reklamo sang kon anoano lang.

“Ari diri ang nobyo mo?” hinali nga turasok sang magulang sa iya.

Page 13 of 24
 Nag-untat sa paghulag ang mga kamot ni Cita nga nagauyat sang gansilyo. “Sin-o nga

nobyo, ‘Noy?”

“Sin-o pa kondi ang engkargado mo.”

Nakauklo si Cita. “Si Ruben?”

“Sin-o pa abi?”

Nahayanghag si Cita sa hambal sang magulang. Gintulok niya si Marit nga nagapilit sa isa

ka bahin sang dingding. Nabalikdan ni Emil ang kabulig.

“Pst!” sita sang lalaki kay Marit. “Ano ang ginatangatanga mo dira. “Patya ang TV kag

magkadto sa kusina kay may hambalan kami diri.”

Gintulok ni Marit si Cita nga daw nagapamangkut. Nagtango si Cita. Gilayon nga ginpatay

ni Marit ang TV kag nagburhot pa-kusina.

“‘Noy, pwede bala nga maghaganhagan ka lang sa paghambal? Labi na kon may iban nga

tawo. Mahuy-an man kita sa imo.” Mahinay pero may pamasul ang tingog ni Cita.

“Aba, ako pa ang may sala subong.” Kadaku sang tingug sang lalaki. “Pacita, amo ‘ni ay:

una, tudluan mo ina’ng mutsatsa mo nga indi magtangatanga diri sa sala kon may bisita; ikaduha,

indi ako maghambal sang parti sa engkargado mo kon wala ka sang ginhimo nga malain.”

“Ngaa ano ang ginhimo ko nga malain, ‘Noy, haw?”

“Indi ka na magpaisti-isti dira, Pacita. Namuno ang imo mutsatsa kay Bingboy kaina sa

telepono nga diri kuno nagtulog si Ruben kagab-i. Kag duha lang kamo diri sang lalaki kay sia iya

nagpauli.”

“Gin-updan matuod ako diri ni Ruben kagab-i kay naospital ang apo ni Marit, pero wala

man kami sang malain nga ginhimo ni Ruben.”

Page 14 of 24
 “Ano pa abi ang himuon sang isa ka lalaki kag isa ka babaye sa sulod sang isa ka balay kon

wala sing iban nga tawo kondi sila lang nga duha?”

Nahalawhaw si Cita sa ginhambal sang magulang nga lalaki. Nahibal-an niya nga mabug-at

ang dugo sang iya utod sa iya engkargado, pero wala sia magdumdum nga amo sina kalain sang

panumduman sang iya magulang. “Indi ako amo sina nga klase sang babaye, “Noy a.”

“Uhu? Abi mo nalipat na ako nga nagtabanay kamo sang aton accountant sang una?”

Ginamitlang ni Emil sang maathag ang iya pagpanukmat, ang tagsa ka tinaga nga iya ginadagmit

pagkutkot sang nagligad nga madugay na wala maistoryahan. “Kon wala ka namon ni Papa

ginbawi gilayon sa iya balay sa San Carlos ambut kon ano ang inabtan mo. Bisan ang influwensya

ni Papa wala makatago sang kagagahan mo, Pacita. Ang bilog nga Bacolod nakahibalo, labi na gid

ang baryo.”

Nagsugod sa pagpulon ang luha sa mga mata ni Cita. May hapdi sa gihapon ang balatyagon

niya nga naangut sa kahapon. “Nagaluyagay kami sadto ni Edward, ‘Noy.” Kasubong

nagapakitluoy ang iya tingug karon, may lamud sang iya pagpakitluoy sadto sang ginsubol sila

nanday Papa niya kag Nonoy Emil, nga may dala pa nga tatlo ka pulis, sa balay ni Edward. Kon

wala pa makapankapan sang kumpadre ni Papa niya nga isa man sa ginatrabahoan ni Edward,

pasakaan pa kuntani nila sang kaso nga kidnapping si Edward.

“Naluyag sia sa imo?” Naglaghong si Emil. Nasakitan si Cita tagsa ka bes nga makita ang

magulang nga daw indi magpati nga may tawo man nga naluyag sa iya. “May asawa na ang tawo

nga ato kag may anak.”

“Separado sia, ‘Noy. Wala na sila nagapuyo sa isa ka balay.”

“Amo man ina gihapon, Pacita. Bisan separado ang lalaki sa asawa nahigot man sia

gihapon sa mga responsibilidad niya sa iya asawa.”

Page 15 of 24
 “Pero desidido si Edward nga unongan ako. Nag-elope kami kay indi kamo ni Papa

magbaton sa iya.” Kag bangud sina ginbuy-an niya ang iya pagmaestra sa high school sang baryo.

Ginpili niya ang gugma. Kag kahuy-anan.

“Hambalon naton nga desidido sia nga unongan ka, pero bangud lang ina kay nahibal-an

niya nga may manggad ang aton pamilya. Nahibal-an gid niya ina kay accountant sia sang

Hasyenda Paz.”

Naghipos si Cita kasubong naigo sia sang bala sang pangontra. Masabat lang niya ining

panukmat sang magulang pananglitan nga nakigpuyo sia kay Edward agud hisayran ang kadalum

sang paghigugma sang lalaki sa hunasan sang pagbawi sang iya amay sang iya palanublion kon

nagpabilin sia nga malalison. Apang wala sia sang mahimo kundi ang magpauli: kon si Papa niya

kag si Emil ang maghulag, daugdaog pa niya ang nasiud nga pispis. Indi na ina niya masabat

karon, apang ang iya suspetsa nga halin sang una kwarta ang puno kag punta sang tanan nila nga

binaisay nahanungod sa iya nagligad.

Naghithit si Emil sang sigarilyo kag hinayhinay nga ginbuga ang aso, kasubong nga

nahibal-an niya nga sia ang nagdaog sa una nga sultada sang binaisay.

“Natuman ang gusto ninyo ni Papa nahanungod kay Edward. Ti, ano karon ang gusto mo

parti kay Ruben? Gusto mo pahalinon ko sia?” Kasubong hangkat sa iya magulang ang hambal ni

Cita. Gusto niya matapos na ang pagsukmatanay nga ini. Ang iya kamot nagsugod liwat sa

pagbutongbutong sang hilo nga ginatrabaho.

“Amo ina ang dapat mo himuon.” Nagtawhay gawa ang tingug sang magulang.

Hagyon nga nagsaka ang tingug sang manghod. “Amo ina ang indi ko mahimo, ‘Noy.

Nakatapos sia sa kolehiyo kag luyag niya magserbisyo sa aton. Karon ngaa pahalinon ko sia?”

Nakibut man si Cita sa nabatyagan niya nga kaisug. Nagaturisturis na ang gansilyo sa iya kamot.

Page 16 of 24
Sa likud sang iya pensar may nagasiling nga dapat amat-amat na niya hugton pakadto sa hawak

ang bayo sang monyeka, pero wala niya ginsunod. Tan-awon niya kon manami man tan-awon ang

monyeka sa bayo nga halog ang hawak kag malip-ot ang palda.

“Ang silingon mo nga indi mo sia mapahalin kay nahulog na ang buot mo sa iya,” maabtik

nga sabat sang magulang.

“Panumduma bala, ‘Noy, si anhing Tiyu Mido nga tatay niya, pati na ang iya lolo

nagserbisyo kay Lolo Miling, kag kay Papa, kag sa imo man sa sulod sang sobra tanan singkwenta

anyos. Mga maayo sila magtrabaho. Si Ruben maayo magtrabaho.”

“A, kadamo sang makahibalo sang trabaho niya sa hasyenda, kadamo sang makabulos.”

Naglaghong ang magulang. “Abaw, daw si sin-o na subong nga professional kon mamayubayo.

Bal-anon gid nga naluyag sa imo ang Ruben nga ina. Kon magtulok sa imo daw totoy nga

nagayapayapa sa atubang sang iya agalon.”

“Indi ayhan nga mainunungon lang sia sa amo niya, ‘Noy? Parehas man kay Tiyu Mido.”

Gintulok ni Cita ang magulang nga may kaugot sa ginahimo sini nga pagpitikpitik sang iya abo sa

salog. “Bata pa si Ruben, ‘Noy, wala pa gani magtreinta anyos.”

“Bata? Bata ang treinta? Sang san-o lang ‘to may nakilala ka nga maestro sa high school

diri sa baryo. Ato’ng taga-Hinobaan. Bataon man ‘to, kag karismo pa sang hitsura, pero ngaa

naluyag ka man ‘to sa iya?”

“Huo, naluyag matuod ako sa iya, pero ginluto mo ang pensar ko nga kwarta ko lang ang

naluyagan niya kag indi kay ako, kay magulang ako sangsa iya, kag piang ako, kag wala sing

lalaki sa kalibutan sa husto niya nga pensar nga mahimo maluyag sa akon kondi sa manggad ko

lang, ukon indi bagay sa akon tindog ang lalaki nga indi manggaranon. Ti, wala man ato

Page 17 of 24
matigayon bangud sa imo.” Kag wala man matigayon ang iya pagbalik sa pagkamaestra bangud

sadto.

“Kag indi man ako magsugot nga may magatubo nga relasyon sa tunga ninyo ni Ruben.

Pahalina na ina’ng totoy nga ina sa trabaho.”

“Kag si sin-o ang mabulos sa iya kon pahalinon ko sia?”

“Ako. Ako ang mapadalagan sang hasyenda.”

Ginpunggan lang ni Cita ang mapait nga yuhum sang kaugot kag kaham-ut. Sa

panumduman niya saulado na niya ang batasan sang iya magulang nga lalaki. Gusto lang sini

ipalapit ang iya luwag sa linuto agud mahapos ang magsandok. Pero wala ini ginhambal sang

manghod. “Natapos na ang toka mo, ‘Noy. Nabaligya mo na ang imo parti sang 1979 pa,” ang

namitlang niya.

“Ti, kay ikaw ang nagadumala sang hasyenda karon, maayo ayhan ang gwa?”

“Kon indi magkita ang amon hasyenda karon nga tuig, indi ina bangud sa akon. Resulta ina

sang NASUTRA kag sang mga kawatan nga yara sa gobyerno.” Pamasul ini nga masami niya

mabatian sa magulang nga lalaki kag sa iban nga hasyendero. “Kon sa bagay, sang ikaw ang

nagaatender sa uma, daw wala man nag-uswag ang asyenda. Kon may yara gid man, wala namon

ni Manang Espie mabatyagan. Ayhan bangud madamo ka sang ginagastohan nga mga bisyo....”

Kag nagatibi na sa iya bibig ang mga tinaga “alak, bulang, babaye,” pero wala niya mabuy-an.

“Oy, Pacita, indi ako pagsermoni. Ako ang dapat magsermon sa imo.”

“Malapit kwarenta ka tuig nga ginsermonan ninyo ako ni Papa.”

“Kag kon wala ka namon ginsermonan, ano ang gwa sang pangabuhi mo? Kon wala namon

ginpangapinan ang dungog mo, ano ka subong?” Tubtub karon ginainsistir sang lalaki nga ang

Page 18 of 24
tanan niya nga ginabuhat pagpangapin lang sa manghod nga babaye nga indi makapangapin sa iya

kaugalingon.

Wala makasabat si Cita gilayon. Ginhungod niya nga indi pag-ihalin ang iya mga mata sa

ginagansilyo agud mahambal niya ang indi mapunggan. “Kay ginpanagapinan ‘nyo ang dungog

ko, ‘ti, ari, wala ako makapamana. Sunodsunod lang ako sa inyo gusto.” Naghinay ang iya tingug,

pero maathag ang iya mga tinaga.

“Kami bala ni Papa ang imo ginabasul sa imo paglaon?” Akig ang tingug ni Emil.

Ginhaboy niya ang upos sa bintana kag nagpalapit sa ginapungkuan sang manghod. Gilayon nga

nagpalaniskog ang kalawasan sang babaye nga nagapaabut sang mahimo matabu. Wala sia

magsala bangud hagyon nga ginsikaran ni Emil ang lamesa sa iya atubangan. May pila ka

monyeka nga nagkalatumba.

Gusto gid isinggit ni Cita “Ginkuhaan ninyo ako sang deber nga magpadalagan sang akon

kabuhi!” apang indi niya mahimo. Nagapos sia sa pila ka dekada nga kahadluk sa iya amay kag sa

magulang niya nga lalaki. “Pwede bala, ‘Noy, magpauli ka na? Indi na paggub-a ang pagkabutang

ko.”

“Basi nalipat ka nga balay ko man ini? Kag ngaa ano gid ang ginapadayaw mo nga

pagkabutang? Ining mga inutil mo nga mga monyeka?”

Nagsako ang mga kamot ni Cita sang mabatian naman niya ang tinaga nga “inutil” halin sa

iya magulang. Ang iya panulok nagsulip sa idalum sang iya bangs. Halos mabatyagan niya ang iya

espiritu nga nagaaliwasa nga makapanginpadlos.

Nagkuot ang lalaki sang sigarilyo sa bulsa sang polo kag nagsindi. Nagkalma ang iya

tingug. “Pahalina sia, Pacita.”

Page 19 of 24
 Nagaamat tahaw ang paghalong sang babaye, pero napunggan pa niya ang gusto nga isabat

sa magulang. Sa baylo nagsiling sia, “Ngaa, ‘Noy, ano gid ang problema mo kon nagatrabaho si

Ruben sa hasyenda?”

Malagway ang pagdagmit ni Emil sa tagsa ka tinaga sang iya sabat, “Para masiguro ko nga

indi magtubo ang relasyon sa tunga ninyo nga duha.”

Ginbutang ni Cita ang iya mga kamot nga may hilo kag gansilyo sa sabak. Gintulok niya

sang diretso ang magulang kag pasiktohon, “Kon ibutang ta abi nga nagaluyagay kami ni Ruben,

ano gid ang malain sina, ‘Noy, haw? Soltero sia kag dalaga man ako.”

Masakit ang balik-pasiplat sa iya sang magulang. Naglungolungo ini nga daw natak-an na.

Daw gaga, indi gihapon makaintiendi, siling ni Emil nga kasubong nga nagakumod lang sa

kaugalingon, pero nabatian ini ni Cita. Dayon kag naghambal si Emil sa manghod sang matunog,

“Kay pataygutom ang iya pamilya. Kag laon ka na, kag piang pa!”

Ang kasubong sang punongan sang madamo nga tinuig sang kasakit sang buot, kaakig, kag

suspetsa nga ginahuptan ni Cita sa dughan ang bumusaag kag nag-agi sa iya baba. “Indi ayhan,

‘Noy, nga nagapamalabag ka gid sa akon nga pagpamana kay gusto mo nga wala sing iban nga

kabahin ang imo pamilya sa pagsagud ko sa inyo? Indi ayhan nga gusto mo lang nga ang

propriedad sa ngalan ko indi na magkadto pa sa iban kondi sa inyo lang sang kabataan mo kon

patay na ako?”

Halos maglumpat ang bulobutlogon nga mga mata ni Emil. Naghulaghulag ang iya bigote

antes pa man sia makahambal. “Pacita, indi ako pagpasipalahi sang kasubong sina, ha? Makatilaw

ka gid karon.”

Apang indi na mahawiran ni Cita ang kaugalingon. “Bulogasan mo ako, indi bala, ‘Noy?”

Page 20 of 24
 Nakibut si Cita sang gintindakan ni Emil sang lamesa nga yara sa iya atubangan.

Nagkaladagdag ang mga monyeka sa salog. Ginbuy-an ni Cita ang gansilyo sa sulod sang iya

basket kag nagtindog. Ginhiram ang pistola sa sulod sang basket kag may kaisug nga nagpahayag,

“Matuod man. Pangayo ka lang nga pangayo sa amon ni Manang Espie maskin sang una pa. Halos

indi kami makaambit sang kita sang hasyenda kay igu mo lang pangayuon. Ano bala karon nga

trabaho ang ginasagud mo sa pamilya mo haw? Wala.”

“Puta!” singgit ni Emil halos wala pa matapos sambit ni Cita ang katapusan niya nga

tinaga. Sarusohon kuntani ni Emil ang babaye kag nakahakyaw na ang kamot sa pagtampa sini kon

wala sa hinali ginhakwat ni Cita ang pistola kag itaya sa lalaki.

“Indi magpalapit!” singgit sang manghod. Madasig nga ginkasa sang babaye ang pistola.

Nagmurahag ang mga mata ni Emil nga daw indi magpati sa nakita, nagatulotimbang kon matuod

gid bala ang luthang nga nakataya sa iya. “Indi ‘ni lahoglahog nga pusil, ‘Noy. Kag wala ‘ko

galahoglahog.” Nagpulon ang luha sa kilid sang mga mata ni Cita. “Gusto mo dominaron ang

tanan, ‘Noy—ako, ang imo asawa, ang imo kabataan, ang mga trabahador. Pero ang imo lang

kamot ang may kusog. Wala kusog ang imo dughan kag pensar. Wala ka sang prinsipyo sa

pangabuhi. Ikaw ang tunay nga inutil, ‘Noy! Indi ako!”

“Pacita...!” hambal sang lalaki nga nagtikang palapit.

Nagtikang man isul si Cita kag magsinggit, “Dulog!” Nagdulog si Emil. “Indi na ko ‘ya

magsugot nga patup-an mo pa ‘ko a. Sobra na.” Nagkalataktak ang luha ni Cita. “Pauli na,’to,

‘Noy. Indi na pag-entrahi ang pangabuhi ko.”

Naghithit sang iya sigarilyo si Emil kag nagpalapit sa bintana sa paghaboy sang iya upos.

Daw naalimunaw ang kahulogbon sini. Gintulok niya liwat ang manghod nga padayon nga

nagataya sang pistola sa iya. Sang wala magdagdag sang kamot si Cita, naghambal ang lalaki,

Page 21 of 24
“Indi ka maghampang sang pistola nga ina, Pacita. Delikado ‘na.” Dayon kag naggwa ini sa

pwertahan kag magdalandan panaug sa hagdan.

Wala si Cita maghulag kon wala niya mabatian ang pagrebolusyon sang awto ni Emil nga

nagdalagan gilayon palayo. Ginakapoy sia kasubong nga malayo ang iya ginlakat. Gusto niya

pahuwayan ang iya pensar nahanungod kay Emil. Sa pamatyag niya madugay nga indi magkari

ang iya magulang, pero mabalik man sa ulihi ang iya utod, kag ginapangayo lang niya nga kabay

pa nga indi na ini hubog.

Sang maggwa sa salas si Marit, nagapungko na sia sa iya nga idagan kag nagapiyong.

Mahipos nga ginpamulot ni Marit ang mga monyeka sa salog kag ginbalik sa ibabaw sang lamesa.

Nagmuklat ang mga mata ni Cita. “Nabatian mo?” pamangkut niya.

Nagtango ang kabulig. Naghiposay sila nga duha. Dayon kag namangkut si Marit sa ama,

“Tirohon mo gid sia ‘tuod, ‘Day?”

“Wala ini load,” sabat niya. Pila ka gutlo nga nanumdum anay ang timbang antes

magyuhom. Mationtion, namangkut ang ama, “Ngaa wala si Marialyn naghambal sa akon kon ano

ang problema sa iya pamilya?”

Nakibut si Marit sa iya pamangkut. Gintulok sia sang timbang nga daw nahuya magsabat.

“Kay...nahuya sia siguro, ‘Day,” utol-utol nga sabat ni Marit. “Kapin pa naghambal ako sa iya

nga wala ka nagahatag sang adbans nga sweldo.”

Madugay nga wala makahambal si Cita. Karon sa pamatyagan niya, tuman kadaku sang

isa ka gatos ka libo ka pisos nga iya gingasto sa punsyon sang kasal ni Bingboy para lang sa pila

ka tawo nga manugkaon. Ginapanumdum niya ang hitsura sang naghalin niya nga timbang.

Ginapanumdum niya ang laragway sa TV sang mga ginagutum nga mga tawo sa mga hasyenda

sa Negros karon nga Agosto, kapin pa ang laragway sang bata nga babaye sa kilid sang kampo

Page 22 of 24
nga daw nagapanukmat kon magtulok. Daw monyeka nga gutom. Daw monyeka nga lapat .

Nagtupa ang panulok ni Cita sa mga monyeka nga ginaareglo pa ni Marit sa ibabaw sang lamesa.

Gin-aningal niya ang hambal ni Emil— “inutil nga mga monyeka.” Mga inutil huo, pero

matahum sila tulokon sa ginasuksok nila nga mga bayo nga daw makadto sila sa bangkete,

panumdum niya. Pero, kon hunahunaon niya gid, wala sila pulos matuod. Sa panahon sang ital-

ital, sa panahon sang gutom, wala sila pulos bisan mabuta pa nila ang salas sang mansyon.

“Marit, matuod ‘to ang hambal mo parti kay Kapitana?”

“Ang diin sadto, ‘Day?”

“Nga ibaligya nila ang mga monyeka sa barrio hall kag porsientohan?”

“Ay, huo, ‘Day. Piho gid kuno nga dumogan sang manugbakal, seguro pati taga-syudad

mabakal man.”

“Marit,” pulong niya, “buas buligan mo ako, pamutangan naton ini sila tanan presyo,

magluwas sa monyeka nga hatag ni Manang Espie. “Dies por siento ang sa barangay.”

“Huo, ‘Day,” sabat ni Marit nga nasadyahan kay nalugpayan niya ang amo. “Subong na

naton himuon, ‘Day?”

“Buas sa aga, Marit. Matulog na ‘ta anay.”

Ginapanumdum ni Cita nga buas aga pa niya istoryahon si Ruben nahanungod sa

posibilidad sang pagbukas liwat sang pautang sa tianggi sang Hasyenda Paz, bisan gamaygamay

lang. Indi sia makahibalo kon tubtub san-o nila masustenir ang pagsakdag sang bisan gamay

lang nga bahin sang kalan-on sang malapit beinte ka panimalay sang mga trabahador sa

Hasyenda Paz. Ang tapas sa Oktubre daw tinuig pa kadugay hulaton.

Sina nga gab-i, samtang nagahigda sia sa iya kama nga nagatulok sa manipulon nga

mansa sang tulo sang tubig-ulan sa kisami sang iya hulot, ginapilit niya nga panason sa iya

Page 23 of 24
panghunahuna ang laragway sang bata nga babaye nga nagatindog sa kilid sang katubwan.

Apang indi niya mapanas ang laragway sang bata nga indi man madula ang dagway sang berde

nga katubwan. Antes pa man sia magkawhat sang katuyo, amat-amat na nga nagtubo sa iya ang

ighalangup nga sa indi malayo nga palaabuton ang Hasyenda Paz mapanas sa mapa sang Negros,

kaupod sa daan nga balay nga ini sang mga Villaruz.

KATAPUSAN

Page 24 of 24