Evolucija oblika drutvene reakcije protiv kriminaliteta

Istina je da su danas u mnogim zemljama otpale barbarske metode kanjavanja krivaca (kao to su tjelesne kazne i muenja, kao i svirepi metodi izvrenja smrtne kazne). Isto tako, tano je da su danas kazne lienja slobode, uglavnom, zamijenile mnoge ranije instrumente represije, ali je, s druge strane, poznato da se itav zatvorski sistem kanjavanja, jo od italijanskog pozitivizma do danas, podvrgava bespotednoj naunoj kritici, jer ne postie eljene rezultate. U novijem periodu se zato sve ee javljaju prijedlozi i nastojanja u pravcu naputanja tradicionalnih oblika kazni lien ja slobode i njihovog modifikovanja oblicima ograniavanja slobode, ali je, ipak, mali broj zemalja koje su u mogunosti da organizuju jedan savremen, dobro organizovan i opremljen program reedukacije i resocijalizacije delinkvenata. Mora se priznati da je put delinkventa jo uvijek dosta teak i da se savremeno krivino pravo esto koleba izmeu nastojanja da se delikvent povrati u drutvo kao njegov koristan lan i elje da iskusi punu mjeru za svoj zloin, prihvatajui nekada ak i princip taliona. Ovo dokazuje injenica da se smrtna kazna, kao najtei instrument krivinog prava, jo uvijek upotrebljava za najtea krivina djela. U stvari, iza ove primjene lei shvatanje da se strahom od kazne utie na ljude da potuju zakon, iz ega se moe zakljuiti da je reakcija drutva u tim sluajevima jo uvijek vie emocionalna nego racionalna. Zajednika karakteristika svih oblika reakcije protiv kriminaliteta, uzeto u najirem istorijskom aspektu, jeste u tome da je njihova evolucija uvijek ila od nesavrenijeg ka savrenijem. Na osnovu karakteristika koje su za pojedine faze u ovoj evoluciji najtipini je, moemo razlikovati dvije glavne epohe, odnosno dva glavna oblika drutvene reakcije: 1) period privatne reakcije na kriminalitet 2) period javne, dravne reakcije protiv kriminaliteta. Unutar ovog drugog perioda razlikuju se, s obzirom na ciljeve drutvene reakcije koji su dominirali u njegovim pojedinim fazama, tri glavne etape, odnosno potperioda: 1) period zastraivanja, 2) humanitarni period, 3) period individualizacije.

a) Period privatne reakcije na kriminalitet Ovaj period, koji se u krivino-pravnoj literaturi esto naziva periodom privatne osvete i kompozicije, tipian je za drutvene zajednice u kojima jo ne postoje organizovane forme dravnog ureenja. Meutim, oblici reakcije na zloin koji se javlja u primitivnim zajednicama, prije pojave klasa i drave, nisu ni danas sasvim iezli na primjer: Azija, Afrika, Australija, neke oblasti June Amerike, ak i u nekim krajevima nae zemlje. U tom periodu privatne reakcije na kriminalitet susreu se dva osnovna tipa krivice na koje se adekvatno nadovezuju tri oblika reakcije, od kojih ni jedna nije jasno predstavljala kanjavanje u dananjem smislu: 1) progonstvo iz zajednice, 2) osveta, naroito krvna osveta, 3) izmirenje sredstvom naknade priinjene tete, tzv. kompozicioni sistem.

1) Progonstvo iz zajednice. Radi se o tzv. plemenskim zloinima u koje spadaju izdaja, arobnjatvo, svetogre i trovanje plemenskog starjeine. Ovi zloini su se rijetko dogaali u jednostavnim homogenim ljudskim grupama. Dri se da se reakcija na ove zloine vrila iskljuivo u ovom obliku u prvoj, preistorijskoj ljudskoj zajednici. Vrila se i kasnije, ali tada ne kao iskljuivo sredstvo ve pored osvete i izmirenja tete, kao kasnijih oblika reakcije. Poto je plemenska zajednica poivala na krvnom srodstvu, ona je nosila vjersko obeleje, pa se zbog toga i krivino djelo smatralo kao akt koji je upravljen ne samo protiv pojedinca, ve i protiv boanstva. Zato je sredstvo progonstva iz zajednice smatrano ne samo kao privatno zadovoljenje, ve i kao rtvovanje boanstvu radi umirenja. Izgnanstvo iz zajednice u tom primitivnom drutvenom ureenju znailo je isto to i smrtna kazna, poto je krivac smatran kao neprijatelj i tako izloen velikoj ivotnoj opasnosti. U ovoj tendenciji unitenja izvrioca putem progonstva iz zajednice dominirao je motiv socijalne higijene i motiv zadovoljenja bogova. 2) Privatna osveta (krvna osveta). Drugi tip krivice sastojao se u nepravdi koje se nanosila privatnim licima pojedincima, koji nisu spadali u istu porodicu (gens, klan, pleme). Ona je obuhvatala ubistva, tjelesne ozljede i krae. Izvrenje ovih zloina povlailo je za sobom privatnu krvnu osvetu, u kojoj uestvuju zavaene porodice. Ovaj oblik privatne reakcije sastojao se u tome to su povrijeeni i njegova porodica reagovali protiv izvrioca i njegove porodice. U prvoj fazi osveta je bila instinktivna i nesrazmjerna. Porodica povrijeenog, naime, nanosila je zlo izvriocu i njegovoj porodici saglasno svojim shvatanjima ekvivalentnosti. Osnovne karakteristike ove neograniene osvete jesu, dakle, nesrazmjernost, kolektivnost, grubost. Savreniji oblik osvete, tj. oblik pravno regulisane osvete, poznajemo kao sistem taliona. Ona je podvrgnuta pravilima objektivne srazmjernosti, i to, uglavnom, u formalnom smislu, tako da se sada istie zahtjev da zlo bude po formi jednako zlu koje je naneseno povrijeenom (lex talionis). Napokon, institut osvete je i dalje evoluirao jer kasniji period odlikuje predvianje obaveze da se zaintereso-vani, zavaeni pojedinci i njihove porodice, prethodno moraju obratiti dravnoj vlasti koja utvruje pravo na osvetu. Ovaj novi oblik osvete dobij a znaaj sudskog taliona. 3) Izmirenje naknadom (kompozicioni sistem). Krvna osveta, meutim, nije odgovarala interesima zajednice u uslovima kada, usljed razvoja trgovine i privrede, drutveni odnosi postaju raznovrsniji i sloeniji. Proirivanjem drutvenih zajednica i njihovom tenjom za stalnim nastanjivanjem, u veim naseobinama one postepeno gube plemenski karakter, a time i krvna osveta gubi znaaj kao jedini oblik reakcije na krivina djela. Javlja se novi oblik izmirenja posredstvom ekvivalentne naknade, tzv. sistem kompozicije. Smatra se da se ovaj drutveni institut javlja ve u prelaznom periodu raspadanja prvobitne zajednice i postanka drave, ali se, ipak, ne moe tano odrediti granica prestanka osvete i poetka kompozicije. Kompozicioni sistem se sastojao u tome to je porodica izvrioca krivinog djela plaala, srazmjernu, obiajem ili ugovorom odreenu, naknadu, porodici povrijeenog. Ovaj oblik drutvene reakcije po svojoj prirodi takode je kolektivna mjera, ali ne vie nagonska kao osveta. Ona je sada umjerenija i saglasna izvjesnom cilju. Od svih oblika drutvenog reagovanja protiv kriminaliteta, koji su se javili u ovom periodu, ovaj se oblik najvie razvio i sauvao . Sada je drava ne samo namee kao obavezu, ve regulie njenu veliinu i stara se o

naplati. To je posljednji stadijum kompozicije i istovremeno period njenog pribliavanja novanoj kazni koja u periodu javne dravne reakcije protiv kriminaliteta postaje javna novana kazna.

b) Period dravne javne reakcije na kriminalitet Jaanjem dravne vlasti drava postepeno preuzima u svoje ruke sve funkcije borbe protiv kriminaliteta, to time postaje zvanina dravna funkcija krivinog pravosua. Ovaj period obuhvata veoma dugo vremensko razdoblje: od formiranja drave i dravne vlasti do dananjih dana. Retrospekcijom u okvirima perioda dravne javne reakcije protiv kriminaliteta ispoljava se vie etapa. Kao opte i zajednike karakteristike ovog perioda u odnosu na period privatne reakcije, mogu se navesti sljedea obiljeja kazne kao oblika reagovanja na krivina djela u ovom periodu: 1) kazna je individualna i zasniva se na linoj, individualnoj odgovornosti; 2) u pogledu vrioca reakcije kazna je kolektivna, iako je neposredno vre predstavnici drave; 3) trai se srazmjernost izmeu kazne i teine krivinog djela; 4) kazna je objektivna jer je sada izriu nepristrasni organi; 5) od nesvjesne, nagonske reakcije, kazna se pretvara u ciljnu, svjesnu drutvenu reakciju. Upravo s obzirom na ciljeve koje je kazna imala, kao i na osnovu onih karakteristika koje su najtipini je za pojedine etape, period dravne javne reakcije na kriminalitet moe se podijeliti na tri perioda (etape): 1) period ispatanja i zastraivanja; 2) humanitarni period; 3) period individualizacije. 1) Period ispatanja i zastraivanja. Dravna funkcija krivinog pravosua u ovom periodu znaila je, u odnosu na privatnu reakciju, promjenu jedino po formi i karakteru represije, dok se po sadrim ovaj dugi period pravosua robovlasnikog i feudalnog tipa odlikuje surovou i brutalnou koje se susreu i u eri privatne osvete. Funkcija krivinog pravosua ovdje se ne shvata kao drutvena funkcija dravne vlasti nego kao dio vlasti koju su dravi delegirala boanstva. ,,U poetnoj fazi perioda dravne kazne, u njegovoj teoretskoj fazi (fazi boanske pravde) smatralo se da je jedini cilj kazne ispatanje izvrioca krivinog djela zasnovanog na religioznoj ideji taliona, kao i srazmjernosti koja nagonu osvete daje mjeru i cilj. Time je duboko mistifikovan pravi smisao i cilj kazne. Drava je zabranila privatnu osvetu, ali zato tu osvetu sada vri vladar preko svojih organa. Njegov zloin izaziva gnjev bogova, koji se moe ublaiti jedino kaznom ispatanja. Ova koncepcija se ispoljava nastankom robovlasnike epohe, kada je drutvo ve bilo dovoljno organizovano da prevazie raniji stadijum line osvete. Linu

osvetu sada zamjenjuje boanska osveta. Neto kasnije, u fazi razvijanja feudalne dravne vlasti, osnovnoj ideji ispatanja pridruena je jo ideja zastraivanja okoline, kako se ne bi usuivali na vrenje krivinih djela. Kazne se propisuju i izvravaju da bi izazvale strah i da bi svojom svirepou sluile kao opomena. Tako je osnovna koncepcija veine zakonodavstava u Evropi sve do posljednje etvrtine 18. vijeka poivala na ideji javne drutvene osvete i zastraivanja. Pored toga, feudalno krivino pravosue iroko primjenjuje novanu kaznu, vrei na taj nain masovnu pljaku potlanih seljaka kmetova. Imamo etiri osnovne metode kanjavanja: a) smrtnu kaznu; b) metode fizike torture; c) metode drutvene degradacije; d) metode progonstva i deportacije. a) Smrtna kazna. Jo od najstarijeg perioda smrtna kazna je, po pravilu, bila najtei oblik drutvene reakcije protiv izvrilaca krivinih djela, to je ostala i do danas u svim sistemima koji je poznaju. Ona se zasniva na stanovitu da drutvo ima pravo da oduzme ivot pojedincu koji je izvrio najtee krivino djelo. Vjerovalo se, a ni danas takva vjerovanja nisu potpuno iezla, da smrtna kazna djeluje psiholoki kao jako zastraujue sredstvo, kao jak protivmotiv za izvrenje krivinog djela. U toku ovog perioda primjena smrtne kazne je dosta varirala u pogledu broja i vrste krivinih djela za koja je bila izricana, a osobito u pogledu metoda i naina na koji se izvravala. esto se spominje uvena izreka Franza von Liszt-a da se od kraja 13. do kraja 16. vijeka razvija jedna koncepcija po kojoj su zloin i kazna objekti javnog prava". Kuhanje u ulju, trganje na tokovima, eljezni lijes, davljenje, nabijanje na kolac, zaziivanje, spaljivanje na lomai, vjeanje pod miku, vjeanje strmoglave itd. razvile su se i dostigle svoj vrhunac neovjenosti i nehumanosti ne kod najniih i primitivniji drutvenih grupa, ve upravo u srednjovjekovnoj epohi. Prema jednom sauvanom dokumentu, jo u 1712. godini u Njujorku je izreena osuda nad Crncem da bude peen na logorskoj vatri da bi mogao podnositi muke 810 sati i da se nastavi pei na takvoj vatri dok ne bude mrtav i pretvoren u pepeo". One su se najee izricale sa krivina djela protiv religije i protiv imovine. U Engleskoj je, na primjer, izricana smrtna kazna ak i djeci izmeu 8 i 11 godina, kako za tea krivina djela tako i za neznatne krae. Tokom 17. i 18. vijeka, kao modernijeg perioda, vrlo iroko se primjenjuju kao naini izvrenja smrtne kazne: vjeanje u lancima, natapanje u vreo katran, igosanje, sjeenje ivog ovjeka po odreenom ritualu, vaenje utrobe, odsijecanje glave. Istina u toku 16. i 17. vijeka, dakle u toku perioda humanizma i renesanse, javlja se reformistiki pokret sa zahtjevom da se svi mnogobrojni i neovjeni metodi izvrenja smrtne kazne zamijene jedinstvenim, humanijim nainom izvrenja: vjeanjem. b) Metodi fizike torture. Metode tjelesnog kanjavanja u ovom periodu susreemo u raznim varijantama. One su, upravo, naroito razraene u periodu srednjovjekovnog krivinog pravosua. Feudalni vladari, proglasivi kompoziciju obaveznom, uzimali su od nje jednu treinu za sebe. Ve izmeu 12. i 13. vijeka oni uzimaju cijelu kompoziciju, smatrajui sebe povrijeenim krivinim djelom. Na taj nain se kompozicija preobrazila u novanu kaznu, dakle u jednu vrstu dravne reakcije. Meutim, sa uveanjem siromanog stalea, naroito usljed krstakih ratova i razvijanja gradskog ivota, iskrsle su tekoe oko naplate novane

kazne. Tada se javljaju tjelesne kazne s kojima dravna reakcija dobijajavni karakter. Naime, za prvi povrat u krivino djelo izvriocu su odsjecane noge i ruke, da ne bi vie mogao vriti delikte. U sluaju drugog povrata primjenjivano je vaenje oiju, skalpiranje i mnogobrojni naini unakaivanja, sve sa ciljem da se nanese patnja a uz ouvanje due uinioca, kako bi se omoguilo pokajanje pred bogom. c) Metodi drutven degradacije. Sramoenje i ponienje smatrani su u ovom periodu takoe oblikom reakcije na krivina djela, to je imalo za cilj smanjenje drutvenog statusa delinkvenata, privremeno ili trajno. U tu svrhu su upotrebljavane razne metode koje su esto bile kombinovane i s nekim oblicima fizike torture. To su razne vrste sakaenja i igosanja, zatim, naroito, primjena javnog stuba sramote" sa udubljenjima za glavu i noge, primjena krletke, primjena stolice za kanjavanje itd. Kod primjene stuba sramote, ui izvrioca su privrivane avlima za stub sa koga se morao sam otrgnuti, ukoliko je elio da se oslobodi. Ova kazna se javno izricala na gradskim trgovima u svrhu izlaganja javnoj poruzi, psovci, udarcima, pljuvanju i slinim postupcima prisutne svjetine. Ove kazne, iji je osnovni cilj bio drutveno degradiranje izvrioca krivinog djela, razvile su se i dobile vrlo iroku primjenu od poetka 16. vijeka, a odrale su se u nekim zemljama za odreene delikte i prekraje ak i u 19. vijeku.. d) Metodi progonstva i deportacije. Stavljanje van zakona esto se primenjivalo kod primitivnih drutvenih zajednica i ono je znailo isto to i smrtna kazna, zbog nedostatka podrke i zatite od strane neke organizovane grupe. U Starom Rimu progonstvo je moglo predstavljati zabranu ulaska u Rim ili deportaciju na otoke na jugu Italije, doivotno ili vremenski ogranieno. Ovu metodu kazne manje ili vie upotrebljavaju drutva u svim etapama svoga razvoja. Ipak, nakon jednog prilino dugog perioda zaborava, ova metoda je ponovo oivjela u 16. vijeku. Tako je u Engleskoj 1597. godine legalizovana kazna deportacije, koja nalazi primjenu kod skitnica, okorjelih prosjaka, a naroito kod ustrajnih delinkvenata. Najprije je masovna deportacija zloinaca vrena u amerike kolonije, ali nakon estokih sukoba i otpora koji su pruale kolonije, politika deportiranja od 1788. godine orijentie se na Australiju. Engleska je prva i odustala od deportacije kao sredstva represije poto se pokazalo da ove metode zastraivanja nisu bile efikasne, kao i da je skupa njihova primjena. U meuvremenu, uslijedio je organizovani otpor australijskih kolonija, nakon ega je 1830. godine u Junom Velsu formiran Savez protiv deportacije osuenika. Portugal je od kraja 16. vijeka upuivao najtee zloince kao i ene sumnjivog morala u Braziliju i Angolu. Rusija je za izvrenje ove kazne koristila kaznenu koloniju u Sibiru itd.

2) Humanitarni period a) Humanitarne ideje do francuske revolucije. Dugi period inertnosti i intelektualnog mrtvila srednjeg vijeka, izazvao je pravu bujicu misli i naglu aktivnost filozofa i naunika ve u epohi humanizma i renesanse. Tako se jo 1518. godine, u svojoj uvenoj Utopiji, Thomas Mor deklarie kao odluan protivnik smrtne kazne, zalaui se za uvoenje kazni lienja slobode umjesto surovih tjelesnih kazni, uz isticanje ideje popravljanja delinkvenata putem rada i humanog postupanja. Najmarkantnija figura ovog perioda svakako je Hugo Grocius,

koji u svom poznatom djelu ,,De jure belli et pacis" energino ustaje protiv sakralnog karaktera krivinih zakona i kazni. U duhu svoga uenja o prirodnom pravu, Grocius trai da se i u sudskoj i u penitensijarnoj praksi pravi striktna razlika s obzirom na to da li su u pitanju prirodna krivina djela ili krivina djela pozitivnog zakonodavstva. Vrlo otre kritike primjedbe i zamjerke upuuje feudalnom krivinom pravosuu Tomas Hobs (Leviathan", 1642), izraavajui svoj protest zbog metoda muenja i iroke zloupotrebe smrtne kazne, kao i zbog nesrazmjernosti kazne s teinom izvrenog krivinog djela. Hobs pledira za izgradnju irokog sistema preventivnih mjera u borbi protiv kriminaliteta, poto konstatuje da kazna kao jedino sredstvo suzbijanja nije dovoljna, a ni efikasna. Razloge zbog kojih su napredne ideje humanizacije krivinog pravosua teko i sporo prodirale u podruje krivinopravne nauke, treba prvenstveno traiti u ogromnom uticaju crkve i kanonskog krivinog prava, koji se vrlo dugo odrao u ovoj naunoj oblasti. Osim toga, tek s razvijanjem kapitalistikih odnosa osjetio se jai razvoj prirodnih i drutvenih nauka, a s njima i razvoj nauke krivinog prava, koje se postepeno oslobaa uticaja crkve i skolastike filozofije. Na ovaj razvoj nauke krivinog prava, naroito njegov pravac i intenzitet, uticali rsii radovi engleskih filozofa 17. vijeka, kao to su Becon, Hobs, Lock. zatim francuski enciklopedisti 18. vijeka, meu kojima su najznaajniji Montesquieu (s djelom Duh zakona"), Rousseau (s djelom O drutvenom ugovoru"), Voltaire, Diderot, Holbach, D' Alambert i drugi. b) Humanitarni pokret 18. vijeka i nastanak klasine kole krivinog prava. Humanitarni pokret u krivinom pravu i njegova duboka reforma poinje tek u drugoj polovini 18. vijeka. Ta reforma je u najveoj mjeri cijelo filozofije ovoga vijeka, posebno prirodno-racionalnopravne filozofije. U procesu raspadanja feudalnog stvaranja buroaskog poretka pojavila se u svim podrujima drutvenog ivota bespotedna kritika. Predstavnici mlade buroazije podvrgavaju estokoj kritici religiju, shvatanja prirode, drutva, drave i prava. Kritikom vladajuih drutvenih prilika francuski enciklopedisti pruaju teoretske okvire i osnove za korjenitu reformu u oblasti krivinog prava. U ovakvoj, sada ve povoljnoj drutvenopolitikoj klimi, pojavljuje se i dosta otro ispoljavano negodovanje javnog mnjenja protiv tadanjeg krivinog prava, krivinog pravosua i surovog kaznenog sistema. U kritici feudalnog krivinog pravosua naroito se istakao Cessare Beccaria napadajui arbitrarnost i samovolju tadanjih sudija. Oslanjajui se na Deklaraciju o pravima i slobodi ovjeka Becearia zahtijeva afirmaciju individualnih prava ovjeka u oblasti krivinog zakonodavstva, to je reakcija na zloupotrebe dotadanjeg krivinog prava koje je u izvriocu krivinog djela gledalo samo objekat dravnog prava na kanjavanje. To se ogledalo kako u kanjavanju djece i duevno bolesnih, tako i u svirepim tjelesnim i smrtnim kaznama. Humanitarni pokret je istakao naelo da se moe kazniti samo ovjek, bie obdareno slobodnom voljom, ali samo ukoliko je njegova volja u vrijeme izvrenja djela bila slobodna, potivajui njegova prirodna, od dravnog priznanja nezavisna prava. Time su udareni temelji klasinoj koli krivinog prava. Ta kola je, dakle, ponikla u borbi za zatitu zakonitosti i linosti. Uvoenjem fiksiranih kazni i objektivizacijom krivinog pravosua uvodi jednakost i u oblast pravosua. Klasina kola je svojom koncepcijom apsolutno slobodne volje, jednake krivine odgovornosti i apsolutno odreenih kazni, istina, iskljuila svaku arbitranost u pravosuu, ali se time istovremeno za dui period zatvorila u krug apstrakcija i generalizacija. Javljaju se nastojanja da se u mjesto odmazde i ispatanja, koji

kazni daju iskljuivo retributivni karakter, pripiu ciljevi prevencije kriminaliteta. Tako su Feuerbach, Bentham i drugi, koji predstavljaju naprednu granu klasine kole, oslanjajui se na francusku racionalistiku filozofiju 18.vijeka, zastupali ideju da svrha kazne lei u prevenciji od kriminaliteta. Nasuprot njima, jedan vei broj, naroito njemakih pravnika, oslanjajui se na idealistike filozofe Kanta i Hegela, smatraju da se svrha kazne sastoji u odmazdi i ispatanju, te je ovo miljenje bilo i vladajue. Iz ocjene M. Ancela o pravnoj koncepciji krivinog pravosua proizlazi da klasino krivino pravo nije prekinulo vezu s prethodnim fazama; naprotiv, ono ih je samo nastavilo, sistematizovalo i spojilo u jedan sistem prava koji ih izraava i definie istovremeno. Teoretska koncepcija pravosua, istie Ancel, proizala je iz sektake i javnosti nepristupane nauke, politika koncepcija, pak, iz autoritativne i samovoljne represije, dok pravna koncepcija proizlazi iz sistema koji u sutini ne protivrijei starim tendencijama u njihovoj osnovi. 3) Period individualizacije Ovaj period poinje kada su se uvidjeli osnovni nedostaci humanitarnog perioda, a naroito s nastankom novih kola u krivinom pravu koncem 19. vijeka, koje na teoretskom i praktinom kriminalnopolitikom planu polaze s pozicija determinizma. Drutveno ekonomski razvitak i idejna strujanja doba prosvetiteljstva, kada se pored idealistikih shvatanja o razvoju drutva javlja i materijalistiki pogled na svijet, izazvali su protivrjeja izmeu tendencija razvitka i konzervativnih snaga. Na podruju nauke krivinog prava ovo je znailo borbu izmeu srednjevjekovnog i apsolutistikog koncepta krivinog pravosua i novih, progresivnih, liberalnih i humanistikih tendencija. Odraz ove borbe u podruju krivinog prava ispoljen je u zahtjevima za strogim potivanjem zakonitosti, linih sloboda i ravnopravnosti pred zakonom. Javlja se sada, nasuprot individualizaciji kazne u feudalnom krivinom pravu, koja je bila esto arbitrarna, moderni pojam individualizacije, zakonske individualizacije, koja se zasniva na objektivnim kriterijima. Cessare Beccaria, najistaknutiji protagonista zakonske individualizacije, u modelu jednaki zloini jednake kazne" vidi univerzalno sredstvo da se sprijei da podanici budu preputeni na milost i nemilost bezbrojnim malim tiranima". I pored odreenog unutranjeg dinamizma klasine i neoklasine epohe, bez sumnje progresivnog, sve do posljednjih decenija 19. vijeka krivino-pravna individualizacija ostaje u sutini i dalje u tradicionalnim okvirima, na tlu objektivnog, dakle, individualizacija s obzirom na teinu krivinog djela. Pored unutranje liberalizacije i elastinosti ostvarivane u krivinom pravosuu tokom 19. vijeka, osnovni princip nije mijenjan; to je ostala individualizacija upravljena na prolost, na krivino djelo. Ovdje se naziru poeci nove etape u razvoju krivinog prava, koja poinje s pozitivistikim revoltom protiv klasinog krivinog prava i znai preokret, u kvalitativnom smislu: od transcedentne pravednosti i generalne prevencije koja je otkazala, otvoren je novi put ka individualizaciji na osnovu odbrane drutva od kriminaliteta, najprije njihovom eliminacijom i izolacijom, a kasnije, na osnovu razrade ciljeva specijalne prevencije, popravljanjem i resocijalizacijom delinkvenata. Zahtjev da se kod drutvene reakcije uzima u obzir linost uinioca, njegova individualna svojstva, rezultat je uvianja nedostataka humanitarnog

perioda koji su se sastojali prvenstveno u metodu deduktivne apstrakcije i generalizacije krivaca. Za razvoj buroaskog krivinog prava naroiti znaaj je imalo francusko Krivino pravo koje je nastalo za vrijeme revolucije (krajem 18. vijeka) i za vrijeme carstva (poetkom 19. vijeka). Velike promjene obiljeavaju dva znaajna zakonodavna akta: Krivini zakonik iz 1791. koji je donijela Ustavotvorna skuptina, i Krivini zakonik 1810. koji je donesen za vrijeme vladavine Napoleona. Napoleonov Code penal 1810. na jednoj strani znai znatno pootravanje kazni i zavoenje nekih okrutnih kazni, inae poznatih apsolutistikom krivinom pravu koje je bio ukinuo Krivini zakonik od 1791. g. Na dragoj strani on je uvoenjem sistema relativno odreenih kazni, zatim olakavajuih i oteavajuih okolnosti, instituta smanjene uraunljivosti, uslovne osude, uslovnog otpusta i drugih klasinih i neoklasinih instrumenata za odmjeravanje kazne, otvorio put sudskoj individualizaciji. Uiniocu treba omoguiti da putem individualiziranog tretmana "bude vraen drutvu kao njegov koristan lan. Na osnovu karakteristika koje su najtipinije, moemo izdvojiti tri glavne faze ovog perioda: a) koncept individualizacije krivinih sankcija u svjetlu doktrine italijanskog pozitivizma; b) individualizacija krivinih sankcija u doktrini socioloke kole; c) savremeni koncept individualizacije, koji se razvija u krilu pokreta Nove drutvene odbrane.

a) Individualizacija kazne u svjetlu doktrine talijanskog pozitivizma. Zaotravanje klasnih protivrjenosti u graanskom drutvu tokom druge polovine 19. vijeka, neuspjeh dotadanjih reformi krivinog zakonodavstva i stalni porast kriminaliteta predstavljaju historijske uslove koji su doveli do pojave novih kola u krivinom pravu. Pozitivistika kola u krivinog prava predstavlja se sedamdesetih godina 19. vijeka najprije sa Lombrozom, kasnije Ferrijem i Garofalom, a znaila je estoku reakciju italijanskih kriminalista protiv klasinog krivinog prava, njegovog legalizma, apstraktnog deduciranja, metafizikog postulata slobodne volje i moralne odgovornosti, te filozofije retributivne kazne. Dokazavi bioloki i socioloki determinizam ljudskog ponaanja, pozitivisti dovode u pitanje princip moralne odgovornosti nastojei da klasine pravne kriterije nadomjeste kriminolokim kriterijima o opasnosti delinkvenata. Otuda je i politika suzbijanja kriminaliteta, koju propagiraju italijanski pozitivisti, obiljeena organizacijom borbe protiv opasnosti delinkventa. Umjesto dotadanjih shvatanja o krivinom djelu, kao logino-pravnoj konstrukciji i kazni kao jedinom instrumentu krivine represije, kola pozitivista trai orijentaciju krivinog prava ka subjektivnim elementima krivinog djela, a u domenu odbrane od kriminaliteta, ka prevenciji i popravljanju kao osnovnom cilju sredstava odbrane. Modemi pojam individualizacije, koji su prihvatile sve kole i koji je postao ugaonim kamenom savremenog krivinog prava, u osnovi proizlazi iz Ferrijevih djela, poto je on prvi ukazao da prvenstveno treba lijeiti zloince, a ne kanjavati vrenje krivinih djela. Oblici i

metodi drutvene reakcije treba da variraju prema razliitim kategorijama zloinaca. Osim toga, dva velika sredstva za postizanje individualizacije, o kojima se danas u krivino-pravnoj i penolokoj teoriji najvie govori, otkrio je upravo Ferri. U svojoj Kriminalnoj sociologiji" Ferri je ukazivao na nunost da se na svakog osuenika primijeni poseban tretman poslije medicinsko-psiholokog i socijalnog ispitivanja. Dakle, ovaj veliki mislilac je zaetnik modeme individualizacije kojoj prethodi nauno upoznavanje linosti delikventa, kako u fazi izricanja tako i u fazi izvrenja krivinih sankcija. Svjestan objektiv nih tekoa za ostvarivanje ovog irokog koncepta individualizacije, Ferri je preporuivao postupnost u njegovoj realizaciji. Na drugom mjestu, kao efikasno sredstvo za ostvarivanje moderne individualizacije, Ferri je preporuivao pravosudnu kontrolu postupka izvrenja krivinih sankcija, koju vre sudske vlasti. Moda je najupadljivija ideja ove doktrine bila u izdvajanju opasnih uinilaca krivinih djela u cilju podvrgavanja strogom reimu. Mjere bezbjednosti koje preporuuju pozitivisti umjesto kazne, u tom sistemu nisu mjere blagosti, naprotiv, one su mjere neutralizacije opasnih delinkvenata, po potrebi ak brutalne i, ako je nuno, nemilosrdne. U predloenom sistemu mjera socijalne zatite zauzet je stav da se sud mora baviti i duevno bolesnim delikventima i upuivati ih u podesne zavode radi podvrgavanja medicinskom tretmanu. Recidivisti, krivci iz navike i krivci po tendenciji, prema doktrini pozitivista moraju se podvrgavati mjerama doivotne eliminacije ili eliminacije neodreenog trajanja. Pod uticajem ovih ideja, francusko pravo 1885. godine uvodi mjeru relegacije kao eliminatornu, zastraujuu i obligatnu sankciju za recidiviste, koja je u zakonu nazvana kaznom, ali je po svom karakteru bila mjera bezbjednosti jer se izvravala poslije izdrane kazne. To je, ujedno, bio prvi pokuaj pozitivnog zakonodavstva da se odvojeno tretira kategorija recidivista. Isto tako, ve 1883. godine italijanski Krivini zakonik uvodi mjere bezbjednosti za abnormalne delikvente. b) Individualizacija krivinih sankcija u doktrini socioloke i neoklasine kole. Poetkom 20. vijeka u nauci krivinog prava razvila se otra borba izmeu pristalica klasine, tradicionalne koncepcije i pristalica pozitivistikog pravca. Pozitivistika doktrina, formulisana kategoriki naroito od Lombroza, izazvala je kod tradicionalista reakciju i otpor novim zahtjevima koji su bili upravljeni na izmjenu osnovnih pojmova i principa klasinog krivinog prava. Reformistiki italijanski pokret doveo je do toga da su se u posljednjim decenijama 19. vijeka na podruju nauke krivinog prava nale jedna pored druge dvije dijametralno razliite ideje i koncepcije. Iz sukoba ovih dvaju ekstremnih pravaca stvorilo se novo, srednje, eklektiko uenje. Zvanini pokuaj izmirenja suprotnosti ovih ideja uinjen je formiranjem Meunarodne unije za krivino pravo, koja je svojom doktrinom ostvarila presudan uticaj na sve krivine kodifikacije 20.vijeka, a naroito izmeu dva svjetska rata. Ne usvajajui u cijelosti ideje i postavke italijanskog pozitivizma, predstavnici socioloke kole priznaju nunost uvoenja eksperimentalnog metoda i opservacije, kao i nunosti ispitivanja bio-psihikih i sociolokih determinacija delikta u cilju individualizacije sredstva borbe protiv kriminaliteta. Na osnovu antropolokog i sociolokog prouavanja raznih kategorija uinilaca krivinih djela, socioloka kola istie nunost sprovoenja individualizacije krivinih sankcija bazirane na principu razlikovanja sluajnih i hroninih krivaca, naime, na intenzitetu kriminalnog potencijala delikvenata. Termin opasno stanje delikvenata uvela u teoriju i

zakonodavstvo krivinog prava. Opasno stanje kod tih kategorija krivaca predstavlja osnov za primjenu mjera bezbjednosti, i to kod neuraunljivih kao iskljuivi osnov, a kod hroninih kao dopunski osnov za njenu kumulativnu primjenu s kaznom. U isti red kriminalnopolitike misli spada i princip dualiteta krivinih sankcija, to se smatra najveom zaslugom socioloke kole. Ne prihvatajui unitet klasine kole, kao ni unitet koji propagira pozitivistika kola, ona dokazuje nunost dualiteta krivinih sankcija, tj. kazni i mjera bezbjednosti. Prema shvatanju socioloke kole, dualitet krivinih sankcija, u primjeni na hronine i nepopravljive delikvente, proizlazi iz nauno obrazloenog principa individualizacije krivinih sankcija. Za primarne krivce kazna ostaje jedina sankcija. Ali, princip individualizacije zahtijeva da se u pogledu nekih kategorija delikvenata predvide sankcije koje e imati druge ciljeve, i to vie preventivnog karaktera. Tako su one u ovom sistemu nale iskljuivu primjenu kod kategorije anormalnih delikvenata, a kumulativnu primjenu s kaznom kod kategorije hroninih krivaca. Ovaj cilj postie se bilo fizikom izolacijom, dakle onemoguavanjem delikventa da dalje vri krivina djela, bilo otklanjanjem njegovog opasnog stanja putem pogodnog edukativnog tretmana. Stav socioloke kole prema hroninim krivcima sastoji se u tome da sudska reakcija treba istovremeno da bude praena drutvenom akcijom preventivne prirode, koja ima za cilj kako nestanak tako i spreavanje nastanka opasnog stanja iz kojeg rezultira krivina radnja. Kazna treba da predstavlja, pored odmazde, i ciljeve specijalne prevencije, tj. ciljeve prevaspitavanja delikventa. c) Savremeni koncept individualizacije, koji se razvija u krilu pokreta Nove drutvene odbrane. Neposredno nakon drugog svjetskog rata osjetila se pojaana nauna aktivnost koja je znaila negodovanje protiv neoklasine kole i njenih posrednikih rjeenja u fundamentalnim pitanjima krivinog prava i kriminalne politike. Sada su se na podruju nauke krivinog prava i kriminologije zaele potpuno nove ideje i koncepcije koje nagovjetavaju korjenito preusmjeravanje osnovnih problema naroito u oblasti preventivne i represivne politike suzbijanja kriminaliteta. Nove ideje u krivino-pravnoj nauci i proces postepene naune orijentacije ka uiniocu krivinog djela, zapoet jo od Lombroza i razvijen od Ferija, Garofala, Lista, Hamela, i Prinsa, dobile su svoju potpuniju afirmaciju u novom periodu tek s pojavom nove doktrine u krivinom pravu, pokreta Nove drutvene odbrane, koji ne samo da odbacuje zastarjela shvatanja indeterminista ve predstavlja korekciju uenja determinista pozitivistikog i sociolokog smjera. Osnovne intencije Pokreta, koje su duboko humane i progresivne, uslovljene su, s jedne strane, injenicom upornog porasta kriminaliteta i, s druge strane, saznanjem o neefikasnosti dotadanjih sredstava i metoda spreavanja. Iako je Drutvena odbrana za vrlo kratko vrijeme doivjela nekoliko transformacija s dosta ekstremnih shvatanja, ipak je ve i sama njena pojava bila od velikog i neposrednog znaaja za razvoj modernog krivinog prava. U njoj dominira nastojanje da se pronau konkretna i efikasnija sredstva reakcije drutva na kriminalitet, pri emu se odluno u centar panje stavlja uinilac, a ne njegovo krivino djelo. Ona odbacuje Lombrozov bioloki fatalizam kao i pozitivistiki apsolutni determinizam. U raspravama teoretiara Drutvene odbrane ukazuje se, ta vie, na opasnost klasifikacija delikvenata po uzoru na apstraktnu klasifikaciju pozitivista. Navodi se da za tako neto jo uvijek nema uslova, da nauka nije dostigla takav stepen da bez pogreke razvrstava ljude

prema osobinama. Zadatak kriminologije, istiu pristalice Pokreta, nije u tome da istrauje i objanjava uzroke koji su doprinijeli da jedno lice, sa odreenom bio-psihikom konstitucijom u konkretnoj socijalnoj sredini i pod odreenim uslovima, izvri krivino djelo, Pristalice Drutvene odbrane ine korak dalje od svojih prethodnika, ideje Prinsa, koje su za period prve polovine 20. vijek bile veoma napredne, danas se opravdano smatraju prevazienim, a mjere koje je Prins predlagao i koje su iroko realizovane u belgijskom Zakoniku o drutvenoj odbrani 1930.godine nisu se pokazale dovoljno efikasnim u spreavanju recidivizma i opasnih krivaca u najirem smislu rijei. Na toj naunoj osnovi Drutvena odbrana pledira u pravcu odbacivanja vladajueg dualiteta krivinih sankcija, dakle dualiteta krivinih sankcija, kazni i mjera bezbjednosti, te preporuuje njegovu zamjenu jedinstvenim sistemom krivinih sankcija. Novi sistem sankcija morao bi biti nauno izdiferenciran radi realizacije postavljenih ciljeva individualiziranog tretmana. Predloeni sistem jedinstvenih krivinih sankcija, koje sadre preteno specijalno preventivne ciljeve, sastojao bi se od izdiferenciranih postupaka i u krajnjoj naunoj konsekvenciji, imao bi karakter socijalne i individualne terapije. Savremenoj kriminalnoj politici Drutvena odbrana postavlja dva osnovna cilja: prevenciju i terapiju. Ostvarenje preventivnih ciljeva kriminalne politike pretpostavlja preduzimanje niz preventivnih mjera koje bi djelovale u pravcu otklanjanja povoda za vrenje kriminalnih radnji. Na drugom mjestu, terapija kao cilj i zadatak savremene kriminalne politike ostvaruje se, prema koncepciji Pokreta, tek nakon kriminalne djelatnosti pojedinaca. Program i organizacija terapije veoma su sloeni, a sudei po vanosti koja joj se pridaje u procesu resocijalizacije, moe se zakljuiti da su i presudni. Sastoje se, u prvom redu, od ispitivanja uzroka asocijalnog ponaanja delikvenata, a nakon toga od odreivanja individualiziranog tretmana prema uiniocu u cilju njegove resocijalizacije. O obje ove metode terapija u savremenoj teoriji se dosta diskutuje, a njihovi osnovni problemi sastoje se u sljedeem: 1) Ispitivanje uzroka asocijalnog i delikventnog ponaanja predstavlja ocjenu okolnosti pod kojima je krivino djelo izvreno, kao i linog stanja uinioca, tj. svih bio-psihikih komponenti njegove linosti. Teite se stavlja na ispitivanje linosti, koje ispitivanje daleko prelazi tradicionalne okvire utvrivanja njegove uraunljivosti. Samo putem opservacije linosti, zasnovane na naunim metodama, moe se, po shvatanju pristalica Drutvene odbrane, otkriti put za resocijalizaciju delinkventa. 2) U modernoj doktrini Drutvene odbrane istaknuto mjesto zauzima pitanje tretmana uinilaca krivinog djela. Tretman mora biti strogo individualiziran. Ove ideje Pokreta dolaze lagano do izraaja u pozitivnom zakonodavstvu, iako je u ovom trenutku jo uvijek evidentna suzdrijivost u prihvatanju novih koncepcija u oblasti materijalnog krivinog prava, dok se neto bre usvajaju ideje u procesno Pitanje opravdanosti uvoenja opservacije u krivino pravosue razmatrano je na 17. Kongresu za krivine i penitensijarne nauke 1950. u Hagu, kao i na Meunarodnom kriminolokom kursu u Parizu 1952. godine, kada je data iroka preporuka za pravno regulisanje ovog instituta.

Teorije o drutvenom i pravnom osnovu kazne

U literaturi postoje brojna i razliita miljenja koja se zasnivaju na razliitim filozofskim shvatanjima pojedinih pisaca. Ipak se u literaturi najee susree isticanje etiri osnovne teorije: 1) Idealistike i metafizike teorije; 2) Teorija drutvenog ugovora; 3) Pravne teorije; 4) Socioloke teorije. 1) Idealistike i metafizike teorije. Prema ovim teorijama, sutina drutvene reakcije, koja ostaje odbrana drutva, prekrivena je velom moralnih kategorija. Prestup se prikazuje kao vrijeanje viih sila i viih principa, a drava kao izaslanik ovih sila, koji rasuuje o dobru i zlu. Osnov i opravdanje kazne ove teorije trae u zahtjevu apsolutne pravde. Prema ovim teorijama pravde ili idealistikim (neki ih nazivaju spiritualistikim), koje polaze od metafizike, spekulativne ideje pravde", pravo na kaznu se opravdava nunou da se uspostavi apsolutna pravda koja je naruena krivinim djelom. Meutim, apsolutna pravda, njena sutina i pogotovo porijeklo, razliito se shvata i tretira. S obzirom na shvatanja o porijeklu (izvoru) pravde, pojavile su se u literaturi tri varijante ove teorije; a) teorija boanske pravde; b) teorija moralne pravde; c) teorija zakonske pravde. a) Teorija boanske pravde. Prema teorijama boanske pravde, pravo na kanjavanje za krivino djelo po svome porijeklu je boanskog karaktera, a drava vri kanjavanje kao izaslanik boanstva, zastupnik viih sila bogova. Stvaranjem drave prenijeto je (delegirano) pravo na kanjavanje od strane boanstva na samu dravu. Kanjavanje je, prema ovom shvatanju,, manifestacija nune funkcije boanske zapovijesti, koju vri drava. One su danas naputene i imaju, uglavnom, samo istorijsku vrijednost. b) Teorija moralne pravde. U literaturi se navode prvi tragovi ove teorije kod Platona, a u novijem periodu nalazimo je naroito razraenu kod filozofa Emanuela Kanta. Po njegovom shvatanju, osnov prava na kaznu zasniva se na moralu. Naime, u svijetu postoji univerzalni sistem moralnih normi koji je dat od same prirode i koji lei u prirodi svakog ovjeka, pa je otuda ovaj sistem vjeit i nepromjenljiv. Prema Kantu, moralni sistem se zasniva na zdravom razumu ovjeka, kome je priroeno svojstvo razlikovanja dobra od zla (psihiki bolesni nemaju to svojstvo). Nadalje, Kant polazi od toga da krivine norme, u stvari, nisu nita drugo nego sankcionisane moralne norme, dakle polazi od podudarnosti krivinog prava i morala.

c) Teorija zakonske pravde. Po teoriji zakonske pravde, koju je razvio i razradio njemaki filozof Hegel, koja predstavlja realizaciju ideje apsolutne pravde, pa je, prema tome, pravo na kaznu samo jedna logiko-dijalektika nunost, tj. nunost da se uspostavi poremeena ravnotea prava. Prema Hegelovoj formulaciji, pravo kao takvo je nepovredivo i svaka povreda, dakle, krivino djelo, predstavlja izraz negacije prava, zbog ega svaka povreda treba da bude neutralisana jednom novom povredom u cilju negacije prve negacije". 2) Teorije drutvenog ugovora Teorije drutvenog ugovora (contract social) pravni osnov kazne trae u drutvenom ugovoru koji su ljudi zakljuili prilikom obrazovanja drutvene zajednice, priznajui joj pravo kanjavanja. Ovu teoriju su zastupali Hobs, Grocijus, Bekaria, Fihte, ali je njen najvaniji predstavnik francuski enciklopedista an ak Ruso. Teoretski, u ovoj koncepciji polazi se od drutvenog ugovora" koji su pojedinci sklopili s dravom pristajui da stupanjem u drutvo ustupe zajednici pravo kanjavanja. Ugovor sadri ovlatenja dravi da u cilju zatite ivota, dobra i prava pojedinaca vri pravo kanjavanja u pogledu svakog od njih ako bude izvrio krivino djelo. Pa ipak, ova teorija nije bez odreene naune vrijednosti i odreenog znaaja. Ona je, kao i kola prirodnog prava, ponikla iz revolta na apsolutistiku vladavinu i zakonodavstvo, ija je opta karakteristika bila sputavanje prava graana i krajnost u krivinoj represiji sa znaajnim zloupotrebama dravne vlasti. 3) Pravne teorije Za predstavnike pravne teorije, koja polazi od formalistikog shvatatanja, pravni osnov kazne je dravno pravo na poslunost koje je zasnovano na normama i koje se izvrenjem krivinog djela pretvara u pravo na kaznu. Normativisti pokuavaju da problem osnova kazne rijee pozivanjem na pozitivno pravo, ne ulazei u pitanje samog porijekla drave ili prava. Ova teorija je naroito zastupljena u njemakoj pravnoj nauci, a njen najistaknutiji predstavnik bio je Karl Binding. Po miljenju ovoga autora, pravo zapovijedanja implicira u sebi pravo kanjavanja. Norme su samostalni pravni propisi, a ne sastavni dijelovi kaznenih zakona. Da su norme nezavisne od kaznenih zakona, Binding potvruje okolnou da ima i takvih normi na koje se ne nadovezuje nikakva kazna, kao na pr. ustavne norme, koje odreuju dunosti vladaoca. Po ovom shvatanju normom se zasniva pravo na kaznu, a samo krivino djelo je povreda prava drave na poslunost". Izvrenjem krivinog djela se, u stvari, povreuju zapovijesti i zabrane koje se preutno sadre u kaznenim zakonima. Te preutne zapovijesti i zabrane Binding naziva normama. 4) Socioloke teorije Socioloke teorije, kao teorije novijeg krivinog prava, nalaze opravdanje i osnov prava na kaznu u drutven oj funkciji krivinog prava, tj. one dravnu funkciju krivinog pravosua objanjavaju ne toliko formalnom stranom pozitivnog prava ve drutvenom funkcijom prava. Svoja sadrinu ove teorije nalaze kako u Bentamovim koncepcijama utilitarizma (korisnosti) tako i u i talijanskom pozitivizmu, a u savremenom periodu i u koncepcijama doktrine Drutvene odbrane. Prema utilitaristikoj teoriji Bentama, kazna se opravdava njenom korisnou (utilitet) koju ima u svojoj funkciji zatite drutva. Slino se i po shvatanjima

socioloke kole (Liszt) osnov kazne tretira kao nunost za odravan j e pravnog pokreta i bezbjednosti drutva. Prema shvatanjima italijanske pozitivistika kole, kao i prema uenju pokreta Drutvene odbrane, osnov kazne se nalazi u odbrani drutva od kriminaliteta. Osnovna postavka ovdje lei u objanjenju prava drave na kaznu potrebama zatite drutva od kriminaliteta. Dakle, to nije ni zahtjev pravde, ni drutveni ugovor, ve imperativ izraen u realnoj potrebi drutva da se brani. Nepravilno funkcionisanje krivinog pravosua stvorilo bi opasnost ponavljanja krivinih djela, s obzirom da bi i najmanji zastoj mogao znaiti hrabrenje i podsticaj na kriminalnu djelatnost. Opravdanje prava na kaznu ispravno se izvodi iz nunosti pravne zatite drutva, na jednoj strani, i iz korisnosti postojanja pravnog poretka, na drugoj strani, pri emu kazna ostaje nuni instrument zatite.

Teorije o cilju kazne

Pitanje ta je cilj kazne, odnosno ta se njome eli postii jeste jedno vano pravno i filozofsko pitanje, koje ima poseban krivino-pravni i kriminalno-politiki znaaj. Ciljevi kazni istorijski su se mijenjali i njihov evolutivni put kretao se od ideje odmazde i ispatanja, koji pogaaju izvrioca krivinog djela, do orijentacije savremene kriminalne politike ka ciljevima suzbijanja kriminaliteta i zatite drutva. U postojeoj pravnoj knjievnosti obino se miljenja o ciljevima kazne dijele na tri osnovne grupe teorija: 1) apsolutne teorije; 2) relativne (utilitaristike) teorije; 3) mjeovite (eklektike) teorije.

Apsolutne teorije Prema apsolutnim teorijama, koje su pravno i filozofski u najneposredni joj vezi sa idealistikim teorijama o osnovu kazne, cilj kazne je odmazda sa stanovita onog ko kanjavanja i ispatanja sa stanovita onoga ko se kanjava. Odmazda i ispatanje su, po ovom shvatanju, jedini, iskljuivi cilj kazne koji se apsolutizira, tj. razlog kazne lei iskljuivo u vraanju zla uiniocu za zlo koje je on svojim krivinim djelom drugom nanio. Kazna se, po ovom shvatanju, ne tretira kao sredstvo kojim se neto u budunosti eli postii; naprotiv, ona je orijentisana na prolost (krivino djelo) i na sadanjost krivca (patnja). Kanjava se zato to se zgrijeilo, a ne zato da se ne bi grijeilo. Kako vidimo, odmazda je sutina kazne; pored toga, ona je i njen cilj, znai kazna je sama sebi cilj, a ne neko sredstvo za postizanje nekog drugog korisnijeg cilja. Apsolutna teorija bila je vladajua doktrina o kazni u pravnoj i filozofskoj knjievnosti klasine kole krivinog prava, a zastupljena je u najveoj mjeri kod onih pisaca koji pravni osnov kazne vide u apsolutnoj pravdi. Prema Kantovoj teoriji moralne pravde, odmazda je imperativ moralne svijesti, postulat praktinog razuma, kategoriki imperativ, dok prema Hegelovoj teoriji zakonske pravde, odmazda znai nunu posljedicu zakonske pravde i zato se ona pojavljuje kao zakonska dijalektika nunost. Osam toga, apsolutne teorije se baziraju na indeterminizmu klasine kole. Tu se odmazda tretira kao odmazda zbog greke slobodne volje, drugim rijeima, odmazda je zahtjev ideje apsolutne pravde koja je sama sebi cilj. Ove teorije se u knjievnosti esto nazivaju i idealistikim poto odmazdu shvataju kao zahtjev jedne spekulativne ideje, a ne kao realnu drutvenu potrebu.

Neki ak ove teorije nazivaju teorijama nunosti, poto se, po njima, odmazda javlja kao idejna nunost, dakle, postulat ideje apsolutne pravde. Napad na stvarne drutvene vrijednosti i pravila predstavlja moralno propalo i etiki nisko djelo zbog ega reakcija poprima oblik vraanja zla zlim", a izvrilac treba za uinjeni grijeh da ispata. Relativne (utalitaristike) teorije Proces racionalnog u drutvenoj reakciji protiv kriminaliteta otpoeo je krajem 18. vijeka, kada se u filozofskim i humanistikim raspravama pokuavala odrediti smisao, opravdanost, granice i ciljevi te reakcije. Kazna se postepeno oslobaala iz metafizikih i transcedentalnih sfera i prilagoavala realnosti odnosno stvarnim potrebama drutva u kriminalno-politikoj oblasti. O tome svjedoe mnoga djela mislilaca 19.vijeka. Za Russoa i Beccariu kazna je posljedica neispunjavanja obaveza iz drutvenog ugovora, Feuerbach tvrdi da je kazna nuno zlo radi odbrane drutva od kriminaliteta, Bentham smatra kaznu korisnom poto je ona univerzalni protivmotiv motivima koji navode na zloin. Raaju se dakle, pomenute teorije drutvenog ugovora, pravne i socioloke teorije, ali za sve njih zajednika je karakteristika: realnije gledanje na smisao, sutinu i opravdanost drutvene reakcije na zloin. Razvijaju se u tom novom svijetlu relativne teorija o cilju kazne, koje u kazni definiu sredstvo za spreavanje kriminaliteta i, po njima, kazna nije sebi cilj nego sredstvo za postizanje nekog odreenog cilja. Relativne teorije (ili utilitaristike) pojavile su se kao reakcija na apsolutne teorije. Za razliku od apsolutnih teorija, koje su, kako je ve izloeno, dravi stavljale u dunost ne zatitu nje same i njenih graana ve zatitu jedne zamiljene, idealne, metafizike pravde, ne vodei rauna o budunosti krivca (njegovom popravljanju i lijeenju), relativne teorije potpuno odbacuju odmazdu i kazni pripisuju razne ciljeve spreavanja kriminaliteta. Ratio kazne, po ovim teorijama, lei u prevenciji (spreavanju), to je izraeno novom formulom: punitur e peccetur (kanjava se da se ne bi grijeilo). Ti ciljevi stoje u slubi zatite drutva od kriminaliteta i oni su samo utoliko nuni ukoliko doprinose stvarnoj zatiti. Tim ciljevima kazne eli se postii izvjesna korisnost za drutvo (smanjenje kriminaliteta), zbog ega se one u pravnoj knjievnosti nazivaju jo i utilitaristikim, jer se zasnivaju na koncepcijama engleskih utilitarista (Hobbs, Bentham). Relativne teorije se javljaju u krilu klasine krivino-pravne kole i nju razvijaju Beccaria, Feuerbach i Bentham, koji predstavljaju naprednu struju klasine kole. Ovi pisci, oslanjajui se na francusku racionalistiku filozofiju 18. vijeka, zastupaju ideju da cilj kazne lei u prevenciji kriminaliteta. Oni unose prevenciju u pojam kazne kao njenu sutinu. Relativne teorije se dijele na: a) teorije generalne prevencije, b) teorije individualne prevencije, c) spoljno relativne teorije a) Zastupnici generalne prevencije (Feuerbach) naglaavaju funkciju kazne na generalnom planu, tj. djelovanjem na sve ljude u smislu da ih kazna odvraa od vrenja krivinih djela. Dakle, polazi se od zastraujueg djejstva kazne, njenog primjernog (egzemplarnog) djejstva. Moralna opomena i zastraujui efekti na ostale postie se, po miljenju pristalica generalne prevencije, putem opteg zastraivanja predvianjem kazni, koja se naziva jo i teorijom psiholoke prinude (Feuerbach), i, na drugoj strani, izvrenjem kazni.

b) Zastupnici individualne (specijalne) prevencije proglaavaju funkciju kazne u djelovanju na individualnog delikventa, na pojedinca takvim pogodnim nainom da on, po izdranoj kazni, ne ponovi krivino djelo. Taj zadatak kazna treba da izvri posredstvom izolacije iz drutva, a pored toga da delikvent osjeti i neprijatnosti izvrenja kazne, odnosno da ga izvrenje stroge kazne u dovoljnoj mjeri opomene i zastrai. Konano po miljenju zastupnika individualne prevencije, kazna treba da djeluje na individualne delikvente i odgojno, dakle, da sadri u sebi i ciljeve lijeenja i c) Spoljno relativne teorije. Budui da su teorija generalne i teorija individualne prevencije bile formulisane kategoriki, alternativno prema apsolutnim teorijama, javilo se meu pristalicama socioloke kole krivinog prava jedno srednje shvatanje o nemogunosti postizanja prevencije kao krajnjeg cilja kazne samo generalnom ili samo individualnom prevencijom. Rjeenje se nalo u spajanju, sjedinjavanju njihovih pojedinanih ciljeva. To je tzv. spojnarelativna teorija koja je nastala kao izraz kompromisa na planu relativne teorije o ciljevima kazni..

Mjeovite (eklektike) teorije Pojavom i afirmacijom relativnih teorija nisu automatski iezle apsolutne teorije, ta vie, ideje o moralnoj funkciji kazne, moralnom ispatanju i odmazdi jo uvijek imaju pristalica. Ideje relativnih teorija (naroito ideje specijalne prevencije), koje su istakli napredni predstavnici klasine kole, a prihvatili i razradili italijanski pozitivisti, formulisane kategoriki, izazvale su klasiare na reakciju i otpor zahtjevima nove kole da se mijenjaju osnovni principi klasinog krivinog prava. Ovo je znailo da su se na podruju nauke krivinog prava nale jedna pored druge dvije dijametralno razliite koncepcije o cilju kazne. Meutim, kao i iz svakog sukoba dviju ekstremnih ideja, stvorilo se jedno srednje, kompromisno, eklektiko rjeenje. Tako je nastala mjeavina teorija o cilju kazne, koja spaja ideju apsolutnih i ideju relativnih teorija. One sada kazni pridaju pored ciljeva prevencije, generalne i specijalne, takoe i odmazdu, nakon ega se proklamuje kao cilj kazni odmazda i prevencija kriminaliteta. Ovaj kompromis izraen je sada formulom: punitur quia peccatum est et ne peccetur (kanjava se to se zgrijeilo i da se ubudue ne bi grijeilo).

Zakljuak i opti pogled na dosadanja i novija shvatanja o cilju kazni Iz dosadanjeg izlaganja vidi se da se shvatanja o ciljevima kanjavanja tokom istorije stalno mijenjaju uporedo s drutvenim i naunim razvitkom. Cjelokupni evolutivni put ove ideje kretao se od filozofije retributivne kazne do savremene filozofije drutvenog popravljanja i drutvene rehabilitacije delikventa. Apsolutne teorije, s obzirom da su idealistike, danas se potpuno odbacuju i one uglavnom, pripadaju istoriji. Istina, teorija o moralnoj funkciji kazne ima djelimino svoju primjenu i u dananjem sistemu, ali u novijoj i transformisanoj sadrini. Relativne teorije, pak, u svojoj istoj varijanti nisu nikada ni stekle afirmaciju kao iskljuive ili dominantne teorije o ciljevima kazni zbog njihove jednostranosti. Puni joj afirmaciji

relativnih teorija, kako na teoretskom tako i na zakonodavnom planu, doprinijela je tek mjeovita teorija o cilju kazne, koja je nastojala da izmiri apsolutne i relativne teorije u duhu eklektizma, tog inae karakteristinog stava socioloke kole prilikom rjeavanja i drugih spornih problema u krivinom pravu. U dananjem krivinom pravu nisu odbaena shvatanja mjeovitih teorija o cilju kazne i one se ocjenjuju kao najrealnije i najpravilnije. Po njima, kako je ve naprijed izloeno, efekat kazne moe biti postignut kombinacijom ciljeva relativnih teorija sa izvjesnim primjesama odmazde, dakle retributivne kazne. Ipak, razvoj naune misli i humanistika tendencija u savremenoj kriminalnoj politici, dovele su do duboke transformacije i unutar mjeovitih teorija. Novija shvatanja o sutini i ciljevima krivinih sankcija formulisana su na Prvom kongresu Ujedinjenih nacija za suzbijanje zloina i za postupanje s delikventima (odran u Zenevi, 1955), kada je dolo do izraaja shvatanje da se osnovni cilj kazne sastoji u spreavanju krilinaliteta i u prevaspitavanju uinioca krivinog djela, dakle, u njegovoj resocijalizaciji, a ne u odmazdi i ispatanju. Oba ova pojma spreavanje kriminaliteta i resocijalizacija delikvenata svojom dosta irokom formulom obuhvataju, u stvari, transformisano modernije shvatanje o generalnoj i specijalnoj prevenciji kao ciljevima kazne.

Cilj kazne u BiH zakonodavstvu Svrha krivinopravnih sankcija je: 1. zatita drutva od izvrenja krivinih djela preventivnim uticanjem na druge da potuju pravni sistem i ne poine krivina djela te spreavanjem poinioca da poini krivina djela kao i podsticanje njegovog preodgoja; 2. zatita i satisfakcija rtve krivinog djela. Svrha kanjavanja je: 1. da se izrazi drutvena osuda uinjenog krivinog djela; 2. da se utjee na uinitelja da ubudude ne ini krivina djela i podstakne njegov preodgoj; 3. da se utjee na ostale da ne ine krivina djela; 4. da se utjee na svijest graana o pogibeljnosti krivinih djela i o pravednosti kanjavanja uinitelja.