KRIVINOPRAVNE IDEJE U 17. I 18.

VIJEKU I KRIVINO PRAVO FRANCUSKE BUROASKE REVOLUCIJE

Uvodno razmatranje Filozofi Grocijus, Hobs i Lok se nisu bavili sistematskom razradom krivinog prava, ali su nauci krivinog prava dali nove filozofske osnove. U skladu sa svojom teorijom ugovorne drave (drutveni ugovor), Grocijus je zahtijevao da se dravna vlast kanjavanja ogranii na razumnu mjeru kako bi se kaznom izvelo popravljanje krivca i predupreenje zloina. Lok u krivinopravnoj oblasti postavlja princip zakonitosti, prema kome samo zakon moe biti osnov kanjavanja. Lok se u nizu krivinopravnih ideja javlja kao pretea tzv.klasine kole krivinog prava. Lokove filozofske i politike ideje u pravnoj oblasti je razradio Vilijam Blekston. Hobs, Monteskje, Volter, Ruso Za dalji razvoj krivinog prava posebno su znaajni francuski filozofi: Tomas Hobs, arl Monteskje, Fransoa Volter i an ak Ruso, koji su se zalagali protiv feudalnog apsolutistikog pravosua, a u pravcu humanizacije krivinog prava. Oni su podvrgavali estokoj kritici religiju, shvatanje prirode, drutva i prava. Hobs je dao vrlo otre kritike feudalnom krivinom pravu u svom uvenom djelu Levijatan. On je izraavao protest protiv metoda muenja i iroke upotrebe smrtne kazne, kao i zbog nesrazmjernosti kazne sa teinom izvrenog djela. On naglaava pojam egoizma, kao i to da je drutvo sainjeno od pojedinaca koji maju suprotne interese. ovjek je ovjeku vuk homo homini lupus est. On se zalae za preventivne mjere u borbi protiv kriminaliteta. Kazna kao jedino sredstvo suzbijanja kriminaliteta nije dovoljna. Problem kriminaliteta se raspravlja na temelju stvarnih drutvenih odnosa, a ne kao izraz nekih nerealnih metafizikih kategorija. Moteskje naroito kritikovao formalizam i apstraktnost krivinih zakona ukazujui na to da krivini zakoni moraju, u cilju efikasnosti, voditi rauna o historijskim, drutvenim i dr. specifinostima zemlje u kojoj se donose. Glavnu krivicu baca na nezdrave prilike u drutvu i smatra da zakonodavstvo ima jednak znaaj kao i vaspitanje. Zalae se za reformu zakonodavstva. Ruso u djelu O drutvenom ugovoru smatra da svaki ovjek u prirodnom stanju ima pravo da se brani od svakog napada, a drutvenim ugovorom se pojedinac odrekao individualnog prava na odbranu u korist drutvene zajednice. Zloi je pokuaj pojedinca da ponovo uzme slobodu koje se odrekao sklapanjem dravnog ugovora. Zloin je vi naruavanja ravnotee koja je uspostavljena izmeu drutva i pojedinca. Volter je otro kritikovao tadanu kaznenu politiku. Bio je protivnik surovog kanjavanja za imovinska djela, te se zalagao za preventivne mjere. Interesantno je njegovo uenje o tz. simbiozi krivinih djela iz kojeg proizilazi da mnogi delikventi prilikom vrenja djela ispoljavaju neke svoje posebne sklonosti i sposobnosti koje nisu mogle da se iskoriste u

drutveno korisnom pravcu. Potrebno je prilagoditi kaznu i nain njenog izvrenja individualnim sklonostima i sposobnostima delkventa.

ezare Bekarija Knjga O zloinima i kaznama, iji je autor ezare Bekarija, objavljena 1764. godine u Milanu, predstavlja znaajan doprinos razvoju krivinog prava. Bekarija je u kritici tadanjeg kaznenog sistema dao niz konstruktivnih prijedloga za izgradnju krivinog prava. Kritikovao je samovolju i arbitrarnost tadanjih sudija feudalnog pravosua. Na osnovu deklaracije o pravima i slobodi ovjeka, zalagao se za afirmaciju individualnih prava. Bekarija se zalagao protiv svirepog kanjavanja i predlagao usvajanje kazne lienja slobode sa prinudnim radom. Bekarija je smrtnu kaznu smatrao neloginom, jer drava primjenjuje ubistvo radi kanjavanja za ubistvo. Zahtijevao je strogo potivanje naela zakonitosti u krivinom pravosuu. Bekarija je istakao ideju prevencije, prema kojoj se kazna ne primjenjuje radi izvrenog krivinog djela, ve da se krivino djelo ne bi inilo u budunosti. Ideje Bekarije i francuskih filozofa dole su do izraaja u francuskom buroaskom krivinom zakonodavstvu koje predstavlja potpuni razlaz sa feudalnim krivinim pravom.

Krivino pravo francuske buroaske revolucije Ovo pravo obiljeavaju 2 znaajna zakonodavna akta: Krivini zakonik iz 1791.godine koji je donijela Ustavotvorna skuptina, te Krivini zakonik iz 1810.godine, donesen za vrijeme Napoleona. Deklaracija prava ovjeka i graanina iz 1789.godine direktno i indirektno je postavila niz naela krivinog prava. Najvanija su slijedea: a) Odgovornost se ne moe protezati na vjerska uvjerenja, te gube vanost sva krivina djela povrede boanstva; b) Zakonom se mogu propisati samo neophodne nune kazne; c) Niko ne moe biti kanjen osim u sluaju kad je zakon unaprijed utvrdio i odredio kaznu; d) Kazna treba biti srazmjerna teini djela; e) Svi graani su jednaki u pogledu zakonske zatite i u pogledu kanjivosti; f) Kazne mogu biti samo line (individualne); g) Smrtna kazna ne moe predstavljati muenje. Krivini zakonik iz 1791.godine predstavlja kodifikaciju i razradu pomenutih naela Deklaracije. U pogledu kanjavanja, Zakonik sprovodi slijedee zahtjeve: a) Kazna mora biti humana; b) Kazna mora biti srazmjerna krivinom djelu;

c) Priroda kazne mora odgovarati prirodi djela (npr. surova djela treba kanjavati fizikim kaznama); d) Svi graani moraju biti jednaki u pogledu kanjavanja; e) Kazne moraju biti odreene; f) Kazne moraju biti dugotrajne, javne i izvravane u mjestu gdje je djelo uinjeno. Da bi se to jae istakla ova naela, po prvi put je u sistemu jednog krivinog zakonika usvojena podjela na opi i posebni dio. Opi dio je u Zakoniku nazvan O kaznama, a posebni O krivinim djelima i kaznama, ali se sadrajno radi o opem i posebnom dijelu. Karakteristino je da projekat Zakonika nije sadravao smrtnu kaznu, ve je ona unesena po odluci Ustavotvorne skuptine. Smrtna kazna izvrava se jedino giljotiniranjem. Ukinuto je doivotno lienje slobode, fizike kazne i konfiskacija. Potpunu novost predstavljao je reim u pogledu maloljetnika i pitanja odgovornosti sauesnika, te su propisi u vezi s tim posluili kao obrazac za zakone niza evropskih drava.

OSNOVN I PRAVCI BUROASKOG KRIVINOG PRAVA Znaaj Napoleonovog krivinog zakonika Napoleonov Krivini zakonik (Code penal) iz 1810.godine predstavlja klasian buroaski krivini zakon. U funkciji ouvanja postojeih drutvenih odnosa, Zakonik je znatno pootrio kazne u odnosu na Zakonik iz 1791.godine. Znatno je povean broj krivinih djela, posebno politikih delikata za koje se predvia smrtna kazna. Zakonik iz 1810. godine ne predvia apsolutno odreene kazne za pojedina djela, ve ih odreuje relativno propisujui minimum i maksimum kazne za svako djelo. Poetkom 19. vijeka u Evropi je nastao niz krivinih zakonika koji su manje vie stvarani pod uticajem Napoleonovog Krivinog zakonika.

Klasina kola Od kraja 18. do polovine 19. vijeka nauka krivinog prva se razvija u jedan novi sistem poznat kao klasina kola krivinog prava. U prvom planu stoje prava ovjeka, tj. zatita zakonitosti i liosti. Klasina kola je bila inspirisana franc. buroaskom revolucijom i zalagala se za princip jednakosti i zakonitosti. Glavni princip je bio princip jednake kazne za jednake delikte bez obzira na linost izvrioca i okolnosti u kojima je djelo poinjeno. Prema Rusou pojedinac je sklopio ugovor sa dravom i dao je svoj pristanak da za krivino djelo bude kanjen pod uslovom da je kazna unaprijed odreena i jednaka za sve. ko ne eli da bude ubijen mora unaprijed pristati da bude ubijen ako ubije. Klasina kola prihvata ideju apsolutne slobodne volje ovjeka indeterminizam i dokazuje da postoji jednaka krivina odgovornost. Klasina kola je dospjela do sljedeeg postulata: jednaka sloboda pri izvrenju delikta povlai za sobom jednaku krivinu

odgovornost, a kao posljedica shvatanja jednake krivine odgovornosti javlja se sistem fiksiranih kazni. Kanjavanje krivca se zasniva na principu moralne odgovornosti uinioca za njegovo djelo koje za sobom povlai represiju u obliku pravedne kazne. Cilj kazne je odmazda sa stanovita onoga ko kanjava i ispatanje sa stanovita onog koji se kanjava. Punitur quia peccatum est kanjava se zato to se zgrijeilo, a ne zato da se ne bi grijeilo. Svaki sa svojih filozofskih osnova, i Kant i Hegel su zastupali tezu da kazna iskljuivo ima karakter odmazde, te da ne treba ostvarivati nikakav dalji cilj ni u pogledu izvrioca niti u pogledu drutvene zajednice. Kant se zalae za primjenu taliona u krivinom pravu (ubistvo-smrtna kazna, silovanjekastracija itd). Kant zastupa princip da kazna mora iskljuivo predstavljati apsolutnu pravednost (teorija moralne pravde). Kantovo talionsko naelo oigledno je bilo nazadno, te je on na podruju krivinog prava imao vrlo malo sljedbenika. Hegel je zastupao teoriju zakonske pravde, koja polazi od svoje postavke o apsolutnoj ideji koja se dijalektiki razvija kroz 3 osnovna stadijuma: teza antiteza - sinteza. U pravnoj oblasti, pravo je izraz ope volje (teza). Krivino djelo je izraz slobodne volje pojedinaca koji djelomino negira opu volju, tj.krivino djelo je negacija prava (antiteza). Kazna negira krivino djelo, te kao negacija negacije ponovo uspostavlja pravni red (sinteza). Proizilazi da veliina kazne iskljuivo zavisi od teine djela. Zlo priinjeno kaznom mora biti jednako zlu koje je proiz vedeno krivinim djelom, a to se u sutini svodi na odmazdu.

Znaajniji krivini zakonici 19. vijeka 1. Napoleonovo Krivini zakonik 2. Bavarski Kazneni zakonik autora Anselma Fojerbaha iz 1813.godine; 3. Pruski Kazneni zakonik iz 1851.godine izraen po ugledu na Code penal; 4. Austrijski Kazneni zakonik iz 1852.godine, bio je na snazi u Hrvatskoj i Sloveniji sve do 1930.godine; 5. Kazneni zakonik za Njemaku carevinu iz 1871.godine. Sa nizom izmjena i dopuna i danas vai u Njemakoj; Zajednike karakteristike ovih zakonika su da se krivino djelo, a posebno krivac generalizuju, jer se posmatraju apstraktno, van stvarnog ivota. Objektivizacija je previe izraena jer se sva krivina djela sa istim bitnim obiljejima smatraju jednakima. Shodno tome, svi poinioci kao razumna bia su jednaki i kanjavaju se istom kaznom.

Antropoloka kola i italijanski pozitivizam Kao rezultat kritike klasine kole nastaje formiranje tzv.novih kola koje po metodi karakterie pozitivizam, u filozofiji inaugurisan od Ogista Konta. U traganju za uzrocima kriminaliteta prvobitno se javlja ideja da su uzroci endogene prirode, tj. Da se nalaze u samom zloincu. Ovu tezu je prvi postavio i razradio italijanski ljekar ezare Lombrozo. On je svojim djelom ovjek kao zloinac iz 1876. godine zasnovao tzv. kriminalnoantropoloku kolu u nauci krivinog prava. Polazna taka njegove teorije je teza o uroenoj zloinakoj prirodi ovjeka o roenom zloincu. Po Lombrozu, osnovni faktori kriminaliteta subiolokog karaktera. Ispitivao je anatomske, fizioloke i psihike anomalije pojedinca. Svaki zloinac se moe prepoznati po uroenim biolokim (fizikim i duevnim) obiljejima (izgled i osobine). Po ovoj teoriji svi krivci su bioloki anormalna bia. Meutim, i sam Lombrozo zbog neodrivosti ovakve teze u svojim kasnijim radovima odstupa od prvobitnog stanovita. Njegovi sljedbenici, prvenstveno Enriko Feri i R. Garofalo pored biolokog (endogenog) faktora usvojili su i socioloki (egzogeni) faktor kriminaliteta. Feri je svoju teoriju izloio u djelu Kriminalna sociologija 1881.godine, a Garofalo u Kriminologiji 1885.godine. Feri je zasnovao doktrinu nazvanu italijanskom pozitivnom kolom krivinog prava. Njene bitne odrednice su: ovjek u svom djelovanju nije slobodan, ve su njegovi postupci determinirani vanjskim (egzogenim) i unutranjim (endogenim) faktorom. Vanjski faktor ine karakteristike sredine u kojoj osoba ivi i radi. Unutranji faktor su individualne osobine koje stvaraju predispoziciju za vrenje krivinih djela. Ta individualna svojstva su odluujui faktor koji jednoj osobi diktira da pod odreenim vanjskim okolnostima izvri krivino djelo, jer istovremeno niz lica pod potpuno istim okolnostima ne izvrava krivina djela. Po Feriu, svi krivci se mogu primarno podijeliti u 2 kategorije: 1. krivci iz unutranjih razloga i 2. krivci iz socijalnih razloga, kod kojih je dominantan utjecaj sredine. Na osnovu ove podjele, Feri je izveo klasifikaciju krivaca u 5 kategorija: 1. Roeni krivci karakterie ih niz degenerativnih oznaka bioloke prirode (psiholoke ianatomske); 2. Krivci ludaci krivina djela izvravaju pod uticajem duevne bolesti; 3. Krivci iz navike pod uticajem vanjskih okolnosti odaju se kriminalu koji za njih postaje hronian; 4. Krivci iz strasti krivina djela ine pod uticajem velike strasti, mrnje, ljubomore i sl 5. Sluajni krivci djelo je produkt okolnosti i sredine u kojoj ive, ali se ipak javlja i psiholoki momenat po kome se oni razlikuju od ljudi koji pod istim okolnostima ne izvravaju krivina djela. Krajnji zakljuak pozitivista je da kazna nema nikakvog smisla ni opravdanja, jer ovjek ne vri krivino djelo po svojoj volji te stoga nije ni moralno odgovoran za to djelo. On je samo opasan po drutvo i zato se prema njemu trebaju primijeniti sankcije koje e predstavljati mjeru socijalne zatite (bezbjednosti). Dakle, za pozitiviste nema znaaj represija, ve

samo prevencija. Primjeni preventivnih mjera prethodila bi samo odreena bioloko psiholoka ekspertiza, a miljenje eksperata bi bilo odluujue i definitivno. Antropoloka kola u istom obliku bila je neodriva jer nije u dovoljnoj mjeri bila nauno zasnovana. Tako se ve mnogi antropolozi pribliavaju predstavnicima tzv.socioloke kole krivinog prava.

Socioloka kola Osnivai socioloke kole su Franc List iz Berlina,Van Hamel iz Amsterdama i Adolf Prens iz Brisela. List tvrdi da svaki pojedini zloin nastaje zajednikim djelovanjem 2 grupe uslova: individualna svojstva krivca i fizike, drutvene a posebno ekonomske okolnosti pod kojima izvrilac ivi. Na toj osnovi cjelokupni kriminalitet moe se podijeliti na akutni i hronini. Akutni bi bio preteno izazvan vanjskim okolnostima djelo predstavlja izolovanu epizodu u ivotu krivca. Hronini bi preteno rezultirao iz kriminalne nastrojenosti izvrioca, koji na osnovu osrednjeg vanjskog pritiska pristupa kriminalu. U hronini kriminalitet posebno spadaju profesionalna krivina djela. List smatra da na razvijanje zloinakih svojstava u najveoj mjeri utiu vanjske (drutvene) okolnosti pod kojima je odrastao i ivio izvrilac djela, sa svojim ve uroenim sklonostima. Dakle, drutvene okolnosti su osnovni uzrok kriminaliteta. U skladu sa shvatanjem uzroka kriminaliteta, List diferencira krivce u 2 osnovne kategorije: sluajne krivce (akutni krivci) i krivce po prirodi (hronini krivci). Hronini krivci se mogu podijeliti na popravljive i nepopravljive. Prema kategoriji krivca se mora podesiti i represija kako bi se zatitio pravni poredak. Kazna ima odreeni konkretan cilj i ne moe se zasnivati na odmazdi. Pristalice sociolokog pravca u potpunosti odbacuju odmazdu, a istovremeno ne pridaju znaaj generalnoj prevenciji, ve smatraju da kaznom treba da se ostvari specijalna prevencija. Konkretna kazna treba biti prilagoena osobenostima krivca. Zbog toga su sociolozi zastupali princip individualizacije kazne.

Neoklasina kola U prvoj polovini XX vijeka javljaju se teorije koje uspostavljaju kompromis izmeu intederminizma klasine kole i determinizma pozitivista i socioloke kole. Ove teorije nazivaju se neoklasinom kolom ili neoklasicizmom u krivinom pravu jer je njihova polazna teza o moralnoj odgovornosti kao osnovu kriviine odgovornosti. Osnov za primjenu kazne je krivina odgovornost zasnovana na uraunljivosti i vinosti. Osnov za primjenu mjere bezbjednosti je opasnost uinioca koja se posebno javlja kod povratnika, neuraunljivih i smanjeno uraunljivih poinilaca krivinih djela. Neoklasina kola postavlja teite na specijalnu prevenciju, odnosno na preventivno djelovanje u odnosu na uinioca. Individualizacija kazne jo vie dobiva na znaaju i ona polako prerasta u sudsku individualizaciju. Neoklasiari su posebno zastupali miljenje da u krivinom pravu treba usvojiti i bitno smanjenu uraunljivost, kao prelazno stanje izmeu uraunljivosti i

neuraunljivosti, ime su udarili temelje smanjenoj krivinoj odgovornosti. Ovo stanje moe predstavljati osnov za ublaavanje kazne i eventualno paralelnu primjenu kazne i mjere bezbjednosti .

Reforma krivinog zakonodavstva u prvoj polovini XX vijeka Reforma zahvata skoro cijelu Evropu. Teite se sa krivinog djela pomjera na krivca. Ovo stanovite razvija naelo individualizacije kazne usvajajui sistem ublaavanja kazne, uslovne osude i uslovnog otpusta. Istovremeno se na bazi tzv.stanja opasnosti u kome se nalazi poinilac krivinog djela dopunjuje represivni mehanizam i drugim krivinom sankcijom nazvanom mjera bezbjednosti, mjera socijalne zatite i sl. Za period izmeu 2 svjetska rata karakteristina je i pojava autoritarnog faistikog krivinog zakonodavstva. To pravo naputa princip legaliteta, zahtijeva to iru primjenu smrtne kazne, uvoenje batinanja, sterilizacije i sl, opravdava retroaktivno vaenje krivinog zakona itd.

Pokret nove drutvene odbrane Pokret drutvene odbrane ukljuuje razna miljenja koja su se javila nakon II svjetskog rata unauci krivinog prava, a ija zajednika karakteristika je stanovite da krivino pravo slui odbrani drutva od kriminaliteta. OUN je 1948. godine u svom Sekretarijatu osnovala Sekciju zadrutvenu odbranu sa zadatkom da utie na suzbijanje zloina. U pokretu drutvene odbrane mogu se izdvojiti 2 koncepcije: Prema prvoj koncepciji, potrebno je izmijeniti cjelokupno savremeno krivino pravo i zamijeniti ga pravom drutvene odbrane. U tom novom pravu treba pojmove krivinog djela, krivca, odgovornosti i kazne zamijeniti pojmovima protiv drutvenosti djela, subjektivizma i kurativnih mjera. Ovu koncepciju prvi je iznio italijanski advokat Filipo Gramatika u djelu Principi drutvene odbrane. Druga, umjerenija koncepcija ne ide za ukidanjem savremenog krivinog prava, ve trai njegovu transformaciju. Prema ovoj koncepciji treba zadrati pojmove krivinog djela i krivine odgovornosti, ali ih treba osloboditi pravne tehnike i shvatiti u njihovom sociolokom i realnom smislu. Kriminalna politika treba da se zasniva na humanom odnosu prema delikventu. Delikventa treba podvri tretmanu koji obezbjeuje njegovu resocijalizaciju, a time i zatitu drutva. Shodno tome, sadanja kazna i mjera bezbjednosti bile bi integrirane u jedinstven sistem mjera drutvene odbrane, koji bi za cilj imao reintegraciju poinioca u drutvo. Prema tome, ovaj pokret ne prihvata dualitet krivinih sankcija neoklasine kole, ve usvaja samo jednu vrstu mjera drutvene odbrane, dakle monizam krivine sankcije. Glavni predstavnik umjerenije koncepcije je Mark Ansel, sudija kasacionog suda u Parizu, koji je svoje stavove iznio u djelu Nova drutvena odbrana iz 1954.g (proireno izdanje 1966.godine). Ova koncepcija nazvana je nova drutvena odbrana.