Korektiven Tretman Vo Nastavata

CD PRIRA^NIK ZA NASTAVNICI: ,,INFORMATIVEN EDUKATOR,,
1
pdfMachine Is a pdf writer that produces quality PDF files with ease! Produce quality PDF files in seconds and preserve the integrity of your original documents. Compatible across nearly all Windows platforms, if you can print from a windows application you can use pdfMachine. Get yours now!
Izdavaweto na CD prira~nikot ,,Informativen edukator,, e finansiski poddràno od:
CPNVO Veles
Urednik:
Tawa Bogatinova
Elektronska priprema: Lektor: Tawa Georgieva Uzunova
Angel Stan~ev
Stru~ni sorabotnici: Biljana Sazdova Daniela Radoji~i}
Liljana Hristova
Izdava~: Centar za integralna rehabilitacija ,,Vigotski,,
2
Ovaa kniga ne e celosen orginalen trud, tuku e sinteza na znaewata na nekoi prakti~ari i teoreti~ari, ~ii iskustva i metodski postapki se pokaàle kako pozitivni vo praksata so rabota so u~enici koi imaat pote{kotii vo psiho-fizi~kiot razvoj, odnosno u~enici so posebni obrazovni potrebi. Prira~nikot ima za cel da ja olesni rabotata na nastavnicite od redovnata nastava za rabota so deca so posebni obrazovni potrebi koi se integrirani vo u~ili{tata. Toj pretstavuva vodi~ za rabota na nastavnicite i stru~nite slu`bi vo u~ili{tata, patokaz vo procesot na vospitanie i obrazovanie na decata so posebni obrazovni potrebi, proces koj postojano se soo~uva so mnogu predizvici, koi se nadminuvaat so mnogu trud i znaewe, no pred se, so golema qubov kon pedago{kata profesija i griàta za decata i mladite.
3
VOVED VO KOREKTIVNIOT TRETMAN
Vo osnovnite u~ili{ta nastavnicite ~esto vloùvaat golem trud za da im pomognat na u~enicite koi imaat pote{kotii vo usvojuvawe na vospitno - obrazovnite sodrìni. Ova postapka se narekuva korektivna-pedago{ka rabota, odnosno korektiven tretman. Korektivniot tretman, vo pedago{ka smisla na zborot, pretstavuva metodska postapka so jasno odredena cel - da mu se pomogne na u~enikot so posebni obrazovni potrebi, pouspe{no da gi sovlada vospitno-obrazovnite sodrìni. Preku ovaa postapka se vlijae na razvivawe na nekoi nedovolno razvieni ili nepostoe~ki psihi~ki ili telesni funkcii. Korektivniot konstatirame deka deteto (u~enikot) nemoè da gi usvoi sodrìnite na vospitno-obrazovnata rabota po redoven pat so voobi~aeni sekojdnevnata rabota. Pri~inite perceptivni gre{ki, te{kotii vo odrùvawe i naso~uvawe na vnimanieto, nedostatok na interes, neskladni dvièwe i manipulacija priborot prifa}aweto na odredeni pravila na odnesuvawe. za pi{uvawe, problemi vo odnesuvaweto i so predmetite, te{kotii vo upravuvawe so moàt da bidat raznovidni, na primer: pedago{ki postapki koi gi primenuvame vo tretman se primenuva toga{ koga }e
4
Problemite moàt da se javat i poradi: o{tetuvawe na setilata bole`livo dete i neishranetost, semejni problemi, emotivna deprivacija na deteto i dr. Za nastavnikot e va`no za sekoj konkreten slu~aj da se izberat adekvatni metodski postapki i soodvetni formi na rabota koi }e mu bidat razbirlivi na deteto vo soglasnost so negovata pre~ka, nedostatok, ili nedovolno razviena funkcija. Preku strukturite na CNS koi moàt da se razvijat ili preve`baat vo podobar oblik na funkcionirawe. Programata za treman za pomo{ se odreduva timski, a se bazira vrz principite na individualnost i fleksibilnost na nastavata i vospituvaweto, i sekoga{ se trgnuva od nivoto na razvienost na strukturite na psihomotorniot spreg (oblast na psihi~kite funkcii, oblasta na CNS, strukturata na muskulite) koi deteto gi sovladalo, a ne od ona nivo za koe se pretpostavuva deka deteto go sovladalo vo odnos na kalendarskata vozrast. Zna~i, korektivnata rabota, pretstavuva serija na ve`bi (stimulativni, psihomotornata organizacija i ve`bi vo ramkite na nastavnite sodrìni (~itawe, pi{uvawe, smetawe, govorno izrazuvawe i dr.) Spored akademikot Davidov (Vojislav Vasiljevic Davidov, 1987) pri~inata za neuspeh na u~enikot leì vo metodite koi se koristat vo vospitno-obrazovniot proces, a duri potoa vo u~enikot. aktivni i reedukativni) naso~eni kon odredeni korektivni postapki se vlijae vrz (slabovidnost, nagluvost), telesni nedostatoci,
5
Nastavnikot nao|a grupa na u~enici vo oddelenieto so koi moè da raboti i se griì tie da steknat odredeni znaewa spored programata za u~ewe. Pri toa, gi zanemaruva u~enicite so nedovolno razvieni ili pogre{no naso~eni sposobnosti. Na ~estite izjavi na nastavnikot deka deteto ne znae ili ne e sposobno da nau~i da ~ita, spored Davidov, treba da se odgovori: ,,Nau~ete go - pa }e znae da ~ita!,, Toa zna~i deka vsu{nost treba da se pronajde soodveten metod i ,,kanal,, koi }e mu ovozmoì na u~enikot da gi sovlada nastavnite sodrìni. Taka }e se razvijat mnogu sposobnosti (intelektualni, senzorni, motorni, socijalni i dr.) kako preduslov za steknuvawe na znaewa. Taka, ako na u~enicite od 7 - 10 godini im davame apstraktni u~eniite toa nema da moàt da go razberat, bidej}i nivnite intelektualni sposobnosti se nao|aat na nivo na konkretni mislovni operacii. No, duri i kaj decata od prvo oddelenie moè da se formira apstraktno mislewe, ako gi promenime metodite na rabota i programite po matematika. Nemame potreba za zabrzano steknuvawe na znaewa. Potrebno e da se sledat ritamot i zakonitostite na razvojot i sekoga{ da se poa|a od ona nivo na psihomotorniot razvoj i organizaciski sposobnosti koi deteto gi sovladalo. znaewa preku voobi~aeni metodski postapki,
6
Stimulativnata sredina, osobeno socijalnite faktori i emotivnoto sposobnosti da te~e skladno i vo ramkite na zakonomerniot razvoj. Sprotivno, pote{kotii (psihi~ki i socijalni deprivacii) moàt da doprinesat razvojot da se uspori ili disharmoni~no da se struktuira. Za da deteto vistinski go dostigne sakaniot stadium na razvojot, potrebno e da se sozdade emtivna i soznajna ramnoteà. Za da se postigne ova, se primenuvaat serija na metodski postapki psihomotorna organizacija. zasnovani vrz principite na reedukacija i frustira~kata sredina, emocionalnite pole, doprinesuvaat razvojot na mentalnite
7
DEVIJACII VO DETSTVOTO
1. Poim za zakasnat i disharmoni~en razvoj
Nastavnite sodrìni sekoga{ treba da se prilagodat na nivoto na razvienosta na strukturite na psiho-motorniot spreg (oblasta na psihi~kiot razvoj - ~uvstvata, intelegencijata; oblasta ekstrapiramidalniot pat, retikularniot sistem, kletkite na prednite rogovi na rbetniot mozok; muskulnata struktura muskulnata plo~a, vretenoto, muskulnite vlakna). Tekot i ritamot na razvojot na ovie strukturi ne e ist za site deca, nekoi pokasno prozboruvaat, nekoi pokasno prooduvaat ili pak pokaùvaat razni formi na neadaptabilost na barawata na sredinata koja gi opkruùva. Nekoi strukturi i funkcii moàt da imaat zakasnat razvoj, ili nekoi od niv se nao|aat na ne{to povisok, a nekoi na soodvetniot stepen na razvojot. Roditelite po~nuvaat da se griàt bidej}i ne gi dobivaat o~ekuvanite rezultati, a nastavnicite ,,ne znaat {to da rabotata,, bidej}i ,,se napravile,, a nema rezultati. Problemot go gledaat kako nesposobost na u~enikot za redovna nastava, i smetaat deka za u~enikot e podobro da sledi specijalna nastava. Me|utoa, u~enicite so pre~ki vo razvojot koi na CNS korata na mozokot, maliot mozok,
8
spa|aat vo redot na razvojnata simptomatologija, ne se upatuvaat na specijalna nastava (osven ako nemaat i intelektualen deficitete), tuku vo nastavniot proces se vklu~uva reedukativna programa so psihomotorni ve`bi i drugi aktivnosti kako del od korektivnata pedago{ka rabota. Za izveduvawe na korektivnata pedago{ka rabota potrebno e da se zemat vo predvid slednive konstatacii: Koga nekoj u~enik e potrebno da se vklu~i vo programata odlu~uva stru~en tim sostaven od: psiholog, pedagog, defektolog, nevropsihijatar i drugi stru~waci po potreba. Za da moè programata da se primeni, potrebno e prethodno prepoznavawe na razvojnite poremetuvawa i pre~ki kaj u~enikot. Bojanin vo svojata Nevrosihologija na razvojnoto doba (Bojanin: 1985, 238), terminolo{ki gi odreduva do sega poznatite razvojni poremetuvawa: poa|a organiziranost intelegencija i mislewe i odi ponatamu kon onie periferno koordinacijata i tonusot na mskulite. postaveni kako {to se dvièwata, na najvisokite funkcii od poremetuvawata na kortikalnata da se izvr{i dijagnosticirawe i na korektivnata pedago{ka rabota,
Se e pogolem broj na deca vo u~ili{tata koi ne se disponirani za u~ewe , pa predloènite formi na trening imaat
9
golemo zna~ewe za nastavata. Tie se pottik za stimulirawe na oblastite koi imaat vlijanie vrz usvojuvawe na vospitnoobrazovnite sodrìni. Spored, Egert (195, 73) eden od konstituivnite elementi na psihata e motorikata, i obratno, psihata so svoite mentalni i afektivni aspekti go determinira motorniot razvoj. Osnovna cel na ponudenite ve`bi vo prira~nikot za nastavnicite od redovnata nastava, ne e podobruvawe na motornite sposobnosti na (dvièwata) na deteto, kolku ve`bawe na svesnoto i nesvesno setilno doìvuvawe/percepcirawe. Ve`bite opfa}aat senzorna kontrola na dvièwa i oddelni nadraznuvawa predizvikani vo tekot na dvièweto i koordinirawe na razli~ni senzorni sistemi. se vsu{nost senzomotoren trening bidej}i
10
2. Klasifikacija na razvojnite poremetuvawa
Za potrebite na ovoj prira~nik za nastavnicite od redovnata nastava, }e napravime prikaz na edna naj~esto koristena poremetuvawa: nespretnost, i.t.n.; finata motorika i motornata koordinacija; funkcionirawe vnimanieto, motivacijata, itd; na soznajnite procesi, percepcijata, na planot na psihi~kite poremetuvawa: pote{kotii vo na planot na neurolo{kite poremetuvawa: poremetuvawa vo srame`livost, agresivnost, impulsivnost, poremetuvawa na odnesuvaweto: hiperaktivnost, i uprostena klasifikacija na razvojnite
Najmnogu klasifikacija na razvojnite poremetuvawa spored Bojanin (1985, 238).
vo
praksata
se
upotrebuva
dolenavedenta
GRUPA NA POREMETUVAWA OD OBLASTA NA KLINI^KATA NEUROLOGIJA NA RAZVOJNOTO DOBA
A) Prakto-gnosti~ki poremetuvawa 1. op{ta razvojna disgnozija (poremetuvawe vo percepciite i doìvuvawata za nadvore{niot svet);
11
so~inuvaat redosled, klasi, korespodencija, prostorni odnosi, nivo na broevi, bukvi, zborovi; osnovata na procesot na simbolizacija:
Programa za ve`bawe: povtoruvawe na aktivnosti koi ja
2. razvojna diskalkulija (pote{kotii vo smetaweto); Programa lateralizacija, prikaùvawe na predmeti i odnosi, slu{awa na izgovoreni zborovi, vodewe na razgovor, igri so imenuvawe na predmeti, opi{uvawe sliki i sl.) prepoznavawe na predmeti i pojavi pri orientacija vo prostor, grafi~ko za ve`bawe: relaksacija, ve`bi za
3. razvojna disleksija (pote{kotii vo usvojuvawe na procesot na ~itawe) i disartografija (poremetuvawe vo procesot na simbolizirawe na govorot); vizeomotorna kontrola, specifi~ni ve`bi za ~itawe i razgovor; Programa za ve`bawe: op{ta psihomotorna reedukacija,
4. op{ta razvojna izveduvaweto na volevite dvièwa); celovitost, prepoznavawe na drugi, otkrivawe na odnos me|u telata, prostorot i dvièwata; ve`bi za sovladuvawe i manipulacija so prostorot, sovladuvawe na odredeno nivo Programa za ve`bawe: ve`bi za doìvuvawe na telesnata dispraksija
(poremetuvawe
vo
12
na klasifikacija, serijacija, konzervacija i pretstavuvawe na mislovnite operacii; relaksacija, sovetuvawe vo grupa, sovetuvawe so roditeli poradi izfradba na realni stavovi i realno prifa}awe na deteto, usoglasuvawe na barawata na roditelite vo soglasnost so mo`nostite i potrebite na deteto;
5. razvojna disgrafija (poremetuvawe vo procesot na usvojuvawe na pi{uvaweto); psihomotorikata, kako i osamostojuvawe na dvièwata, izedna~uvawe na tonusot i orientacija vo prostorot; diferencijacija relaksacija so muzi~ki varijacii. na prostornite odnosi; ve`bi za Programa za ve`bawe: ve`bi za op{ta reedukacija na
B) Poremetuvawa vo razvojnata nevrolingvistika 1. razvojna disfazija 2. poremetuvawa na govorot poradi poremetuvawe na ~uvstvata 3. dislalija; 4. dizartija;
V) poremetuvawe na psihomotorikata vo potesna smisla 1. razvojni hiperkineti~ki sindrom; Potrebno e da se pravi razlika pome|u hiperkineti~ko dete kade hiperkineti~nosta e posledica na o{tetuvawe na
13
mozokot (minimalna cerebralna disfunkcija - MCD) i deca kade hiperkineti~nosta e rezultat na neskladnost vo razvojot na psihomotorniot spreg vo oddelni razvojni fazi. I vo dvata slu~ai problemot leì vo nestabilnosta na psihomotorikata. Vo klini~kata slika dominira postojano dvièwe. Na ~asovite ovie deca se nemirni, se vrtat na site strani i im go privlekuvaat vnimanieto na ostanatite u~enici. Na opomenuvaweto na nastavnikot ne reagiraat mnogu, moè da se smirat za kratko vreme pa povtorno prodolùvaat da stanuvaat, da se krivat, gledaat na ulica i sl. Vnimanieto e nepostojano i se odnesuva samo na ona {to deteto neposredno go percepcira, {to vo daden moment e vo negovoto pole na zapazuvawe. Vo emotivniot ìvot, ovaa dete iako na prv pogled ima vedrina i nasmevka, sepak ne e vo sostojba podolgo da se privrze kon odredena li~nost, svoite postapki ne e vo sostojba samiot da gi proceni kako dobri ili lo{i, tuku toa go odreduva vo zavinost od stavot na ostanatite lica, na primer: ,,mi vikaat deka ne sum miren,, , u~itelkata kaùva deka slabo u~am,, , i sl. Nastavnicite go procenuvaat kako u~enik koj moè da nau~i, ama ne saka, nediscipliniran e, pa ne u~i. Me|utoa, ovoj stav e pogre{en, bidej}i hiperkineti~kite u~enici ne se lo{i u~enici poradi slabata intelegencija, nitu poradi toa {to ne sakaat da u~at, tuku poradi toa {to ne moàt da go naso~at vnimanieto i {to ne moàt da upravuvaat so svoite dvièwa vo prostorot. Ovie problemi gi sledat i
14
decata so visoka intelegencija i decata so mentalna retardacija kade ovie problemi se u{te pove}e izrazeni oti e popre~ena intelegencijata. - Programa na ve`bawe: ve`bi za relaksacija, poznavawe na delovi na teloto, ve`bi za lateralizacija, prepoznavawe na drug, kontrola na impulsivnosta i ve`bi za koordinacija na dvièwata; 2. tikovi; 3. motoren debilitet;
G) Poremetuvawa poradi op{ta razvojna neskladnost 1. razvojna dishronija 2. op{ta ravojna disharmonija 3. dislateralizacija
D) Nerazvienost na intelegencijata i rano poremetuvawe na ~uvstvata 1. oligofrenologija; 2. rana detska psihoza; 3. naviki i poremetuvawe na psihomotorikata;
GRUPA NA POREMETUVAWA OD OBLASTA NA SOCIJALNATA PSIHIJATRIJA NA RAZVOJNATA DOBA
Posebna grupa na razvojni poremetuvawa se onie koi se nastanati poradi nepovolno deluvawe na socijalnite faktori: 1. poremetuvawe na odnesuvaweto;
15
2. delikvencija; 3. psihopatii vo detstvoto i mladosta; 4. alkoholizam kaj mladi; 5. samoubistva vo adolescencijata; Za ovie poremetuvawa se koristat razni termini: vospitna zapu{tenost, vospitna zagrozenost, asocijalno odnesuvawe, preddelikventno ili delikventno odnesuvawe i mnogu drugi. Neadekvatnite adolescentite, deprivacii sozdavaj}i frustrira~ki situacii od koi deteto se obiduva da izbega, da ja napu{ta frustrira~kata sredina ili pak agresivno se odnesuva kon izvorot na frustracija. Ovie poremetuvawa se vo sferata na socijalnite odnosi, za razlika od poremetuvawa na psihi~kite funkcii. Iznesuvame primeri na klini~ki manifestacii na nekoi poremetuvawa koi ~esto se sre}avaat vo u~ili{nata sredina: 1. hiperkineti~ki reakcii - nemirno i nevnimatelno dete; 2. reaktivna povle~enost - srame`livost, inhibiranost; 3. reaktivna hiperanksioznost - strav od neuspeh, nema doverba vo sebe; 4. reakcija na begawe - srame`livo i osameno, nema odredena osoba za koja deteto e privrzano, bez plan bega od u~ili{te i od doma ako ne{to zgre{i; 5. reaktivno neposlu{nost, borbenost, lutewe i fizi~ka agresija; nesocijalno agresivno odnesuvawe poremetuvawata na odnesuvaweto predizvikani od predizvikuvaat socijalni i psihi~ki ìvotni uslovi, osobeno kaj decata i
16
6. reaktivna grupna delikvencija - potreba za agresija vo sostojba na radost, voodoo{evenost ili revolt i gnev uni{tuva vandalizam); 7. izbegnuvawe pove}ednevno izostanuvawe, nemotiviranost za poseta na u~ili{teto i izvr{uvaweto na doma{nite zada~i, golem broj na neopravdani ~asovi; 8. skitawe - zaminuvawe od doma na pove}e dena bez pri~ina, patuvawe so prevozni sredstva bez cel; 9. juvenilna uni{tuvawe na materijalni dobra, seksualni delikti i drugi krivi~ni dela (grupni ili individuani); 10. psihopatii - egocentrizam, agresivnost, nedostatok na sram, nesposobnost za koristewe na sopstvenoto iskustvo, neadaptiranost vo dru{tvo, bes~ustvitelnost. psihomotorna reedukacija, medikamentna i hormonalna terapija. Programa na ve`bawe: socio-terapija, psiho-terapija, delikvencija kradewe, razbojni{tvo, na u~ili{teto docnewe na nastava, imot, napa|a nedol`ni osobi, kolektiven
Iako terminologija, smetame deka ne e potrebno da se prevedat na ,,pedago{ki stru~waci treba da ja upotrebuvaat onaka kako {to e dadena. Ovaa terminologija ovozmoùva problemite precizno da se re~nik,,. U~itelite, pedagozite i ostanatite
navedenite
klasifikacii
imaat
medicinska
17
odredat vo postapkata na dijagnoza, a i vo tekot na samiot tretman na u~enicite.
GRANI^NI INTELEKTUALNI SPOSOBNOSTI KAKO PRIÎNA ZA POTE[KOTII VO UÊWETO I ODNESUVAWETO
Intelektualnite koeficientot na intelegencija. Toa e odnosot na mentalnata vozrast (IQ) koj se dobiva na osnova na psiholo{kite ispituvawa i hronolo{kata vozrast na individuata (godina na starost ili kalendarska vozrast). Naj~esto se koristi Termanovata skala na intelegenijata koja e prikaàna vo celina za da se odredi mestoto na u~enikot so grni~ni sosobnosti. IQ - 140 i pove}e genijalnost ili blisku genijalnosta IQ -120 do 140 mnogu superiorna intelegencija IQ - 110 do 120 superiorna intelegencija IQ - 90 do 110 normalna ili prose~na intelegencija IQ - 80 do 90 tapost IQ - 70 do 80 grani~ni slu~aevi, grani~na intelegencija IQ pod 70 pretstavuva mentalna retardacija, koja vrz osnova na me|unarodnata klasifikacija se deli na: IQ pome|u 50 i 70 lesna mentalna retardacija primena na skalata za merewe na intelegencijata i
sposobnosti
se
odreduvaat
so
18
IQ pome|u 35 i 50 umerena mentalna retardacija IQ pome|u 20 i 35 te{ka mentalna retardacija IQ pod 20 dlaboka mentalna retardacija
Vo redovna nastava se vklu~uvaat samo u~enici na nivo na grani~na intelegencija (IQ 70 do 80). Tie moàt da se educiraat po programata na op{to vospitanie i obrazovanie. Nastavniot plan i programa za osnovnoto u~ili{te, ovozmoùva negovo prilagoduvawe od strana na nastavnikot kon individualnite sposobnosti za sekoe dete, ona {to e va`no za negoviot ponatamo{en uspe{en ìvot i rabota vo op{testvoto. Za decata so IQ pod 70 se organizira specijalna nastava vo posebni specijalizirani ustanovi za nega, za{tita i rehabilitacionen tretman. onovni u~ili{ta, posebni paralelki, ili
19
PRINCIPI NA KOREKTIVNIOT TRETMAN
Vo izveduvawe na korektivniot tretman vo ramkite na redovnata nastava so u~enicite so posebni obrazovni potrebi va`no e slednoto: 1. postojano motivirawe na u~enikot: radost vo rabotata, bidej}i taka se sozdavaat sopstveni izvori na potkrepuvawe (samopotiknuvawe); samokontrola i samoprocena na svojata rabota i da bide svesen za krajnite rezultati/celi kon koi te`nee; istraùvawa i taka da ja zadovolat svojata radoznalost i istraùva~ka aktivnost; na~ini na u~ewe koi najmnogu i odgovaraat; problemi i da uìvaat vo takva rabota. 2. naso~uvawe na vnimanieto na u~enikot vo tekot na nastavata pretstavuvawe na simboli - bukvi, brojki, formi i sl., da se u~i bez strav, da ne se koristi postojano ukor poradi neuspehot vo u~ewe, nastavnikot moè najdobro da pomogne ako e trpeliv, ako ima nade` i optimizam, potrebno e da se smenuvaat pove}e aktivnosti za vreme na ~asot so cel da se (upotreba na mnogu boi pri vizuelno da se osposobat u~enicite uspe{no da gi re{avaat te{kite da im se ovozmoì na u~enicite da izbiraat modeli i davawe na dozvola u~enicite da moàt da izveduvaat mali sozdavawe na uslovi vo koi u~enikot moè da vr{i ovozmoùvawe u~enicite {to po~esto da doìveat uspeh i
20
izbegne namaluvawe na koncentracijata i vnimanieto, nastanikot da sozdade uslovi u~enicite da moàt slobodno da se odnesuvaat na ~as a ne postojno da se opomenuvaat da bidat mirni, bidej}i u~enikot moe`bi saka da ja smeni polo`bata na teloto za podobro da go slu{a nastavnikot. Isto taka, va`no e mnogu nemirnite u~enici da se stavada sedat so mirni, flegmati~ni u~enici, a pritoa da se void smetka intervencii i da se sledi {to se slu~uva me|u niv. 3. U~enikot koncentracija raspoloènie, pozitivnite odgovori moàt da go ohrabrat, nikoga{ ne treba da se ,,lovi,, u~enikot vo oblastite koi ne gi znae, tuku vo oblastite koi gi nau~il, koi gi znae. 4. U~enicite treba da se za{titat od posledicite na permanentno slabiot uspeh, bidej}i lesno moàt da razvijat negativna slika za sebe i ~uvstvo na poniska vrednost. 5. Potrebno e voveduvawe na reìm na denot vo soglasnost so negovite roditeli - stanuvawe, hranewe, zaminuvawe na u~ili{te, odmor, {etawe, u~ewe - seto toa vo isto vreme od denot. Deteto treba i {to pove}e da bide na otvoren prostor - da tr~a, skoka, igra so topka i sl. Koga deteto ima ,,lo{i denovi,, nastavnikot treba da e toleranten, bidej}i toa }e se nadmine, a potrebno e da se izbegne {tetnoto i nekorisno nervirawe na deteto. Za razli~ni deca potrebno e da se ima razli~en pristap vo nastavata. e zadovolitelna, koga ima dobro se ispituva vo momentot koga negovata da se za{titi mirniot u~enik so pogodni
21
POSTAPKA VO VKLUÛVAWE VO KOREKTIVNIOT TRETMAN
SERII NA VE@BI ZA UPOTREBA VO NASTAVATA ZA DECA SO POSEBNI OBRAZOVNI POTREBI
1. PREVZEMENI VARIJABLI OP[TI KARAKTERISTIKI NA GNOSTI^KATA ORGANIZIRANOST
Pred se treba da znaeme deka poimot *gnozija * zna~i prepoznavawe na predmetite so pomo{ na edno od setilata: vizuelna gnozija, audativna gnozija.a, poimot *agnozija * zna~i neprepoznavawe, predmetite, pojavite i prostorot vo site oblasti na setilata, a kako rezultat na o{tetuvawe na sekundarnite oblasti na korteksot vo koi se reinterpretiraat percepciite koi doa|aat vo primarnite senzorni poliwa. No, koga o{teteniot del vo korteksot ozdravuva na pr. od edem koj se povlekuva i is~eznuva, toga{ ne zboruvame za agnozija-tuku za *disgnozija *(naj~esta tema vo rehabilitacioniot tretman vo defektologijata. No, vo razvojniot struktuiraat i ne se razvivaat vo o~ekuvaniot obem za odredena vozrast.Toa bavno integrirawe na gnozijata ili definitivniot zastoj vo odredena faza na integrirawe na gnozijata se vika *razvojna disgnozija* (tuka ne stanuva zbor za sostojba nastanata kako posledica na o{tetuvaweto na CNS, tuku za disharmoni~en tek na razvojot na negovite strukturi). period nekoi gnosti~ki oblasti pobavno se t.e. poremetuvawe vo prepoznavaweto na
22
Sekoga{ koga sme na tragata na nekoja disgnosti~ka pojava, morame da go utvrdime nivoto na zrelost na osnovnite gnosti~ki celini koi prestavuvaat koordinati na egzistencijalnoto pole i psihi~kiot razvoj. Tie osnovni koordinati se:
1. telo
2. prostor Doìvuvaweto na prostorot e multisenzorno. Se zasnova pred se na kinestezija i taktilitet, a na krajot na vidnata percepcija i sposobnosta za sporeduvawe na telata vo vidnoto pole. Prviot sloj na prostorot e subjektivniot prostor (prostornosta topografija). Vtoriot sloj e dvièweto so ekstremitetite (sredba na subjektivniot prostor so predmetite na prostorniot svet, doìvuvawe na lateraliziranosta i telesnata celovitost). Tretiot sloj e objektivniot proctor (osnova na mislovnite i soznajnite procesi). Ovaa troslojnost se otkriva preku tri grupi na probi: 1. procena na poznavawe na odnosite ne teloto i prostorot; 2. procena prestavnoto nivo; 3. procena na percepcii na prostorot vo manipulativnoto pole. Za ovaa proba treba mnogu trpelivost i odredeno nivo na bliskost so deteto. 3. vreme na poznavawe na odnosite vo prostorot i na svoeto telo i soznanieto na negovata
23
2. PROCENA NA GNOSTI^KATA ORGANIZIRANOST
2.1. PROCENA NA POZNAVAWE NA TELOTO NA SEBE A * PRA[ALNIK* (O.Stefanovi~, S.Bojanin, M. Dajin)
Procenata se sostoi od pra{alnik i skala za klini~ka procena. Voobi~aeno e deteto da gi poznava delovite na teloto za negovata vozrast vo 80% slu~ai. Ako deteto ne gi poznava vo 80% slu~ai velime deka zaostanuva vo odnos na poznavaweto na topografijata. No, ako pak gi poznava delovite na teloto koi na negova vozrast ne se prepoznavaat vo 80% slu~ai toga{ toa e napredno vo poznavaweto na topografijata na teloto.
Se Test: topografijata na teloto i sposobnosta na deteto so znak - zbor da gi ozna~uva doìvuvawata za svoeto telo, t.e. dali raspolaga so odreden broj poimi za svoeto telo. Ovaa sposobnost zavisi od vozrasta, intelegencijata i setilata. Se postavuvaat standardni pra{awa:- Pokaì kade ti e glavata,kosata,nogata. . . . Ili pak:Stavi go prstot na vratot, nosot, ramenicite, palecot . . . itn.
procenuva
nivoto
na
detskoto
poznavawe
Delovi na trupot Glava Vrat Gaz Grb Papuk Stomak Gradi Delovi na glavata Kosa O~i Nos Usta Jazik Dlanka Sreden prst Kaì prst Nadlaktot Podlaktot + Raka Prsti Mal prst Palec [aka Ramo Lakt Domaliot prst
Del. na race i prsti
24
U{i êlo Brada Obrazi Ve|i Trepki Slepoo~nici Teme Til Noga Koleno Peta Palec But Potkolenica Taban Stopalo
Del. na noze i prsti
Nivo na prepoznavawe na sopstvenoto telo: (ramno na vozrasta; pod o~ekuvanata vozrast; disharmoni~nost na rezultatite- gi ima od najniski, pa se do najvisoki) ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________
25
PROCENA NA POZNAVAWE NA TELOTO NA SEBE
B * SKALA ZA DECA OD 3 DO 4 GODINI* (O.Stefanovi~, S.Bojanin, M.Dajin)

Procenata se sostoi od pra{alnik i skala za klini~ka procena.
VOZRASTA NA DECATA PO GODINI

3,1-4
Glava Vrat Grb Gaz Papuk Stomak Kosa O~i Nos Usta Jazik U{i êlo Race Prsti M.prst Noga Koleno Brada Obrazi Palec [aka Peta Palec n. Gradi Ve|i Trepki Ramo Lakt D.prst Dlanka -Podvle~i gi so crveno imiwata koi ispitanikot ne gi znae,a koi so ogled na vozrasta bi trebalo da gi znae. -Ozna~i gi so + imiwata koi gi znae,a pripa|aat na nekoja od postarite vozrasti. Sr.prst But Kaìprst Slepoo~nici Teme Potkolenici Tabani Nadlaktica Podlaktica
4,1-5
5,1-6
6,1-7
7,1-8
8,1-9
9,1-10
10,1-11
11,1-12
12,1-13
13,1-14
Til Stopalo
Nivo na prepoznavawe na sopstvenoto telo:_________________________
26
2.2. SKALA ZA PROCENA NA POZNAVAWE NA LATERALIZIRANOSTA NA SEBE Test: Ispitanikot stoi pred ispituva~ot koj mu dava odredeni nalozi. Pritoa treba da vnimava na to~nosta na izvr{uvawe na zada~ata i na razbiraweto na nalogot. Sekoga{ prvo zadavame nalog za levata raka, a potoa za desnata raka, zatoa {to pove}eto ispitanici, a osobeno oligofrenite lica prvo ja podigaat dominantnata raka (bez razlika na nalogot), a toa e naj~esto pozitivnite i negativnite poeni, se opi{uva i latencijata me|u nalogot difuznosta, gre{kite i na~inot na izveduvawe na aktivnosta dokolku e neobi~en. Se zadavaat slednive nalozi:
PRVA GRUPA NA NALOZI -Pokaì ja levata raka; + - _____________________________________ -Pokaì ja desnata raka; + - _____________________________________ -Pokaì go levoto ramo; + - _____________________________________ -Pokaì ja levata noga; + - _____________________________________ -Pokaì ja desnata peta; + - _____________________________________ -Pokaì go desniot lakt; + - _____________________________________ -Pokaì ja levata {aka; + - _____________________________________ -Pokaì ja desnata raka; + - _____________________________________ VTORA GRUPA NA NALOZI -Pokaì go so desnata raka levoto ramo; + - _________________ -Pokaì go so levata raka desnoto oko; + - __________________ -Pokaì go so desnata raka levoto koleno; + - _________________ -Pokaì ja so levata raka desnata peta; + - _________________ -Pokaì go so desnata raka levoto oko ; + - __________________ -Pokoì go so desnata raka levoto uvo; + - __________________ -Pokaì go so levataraka leviot obraz; + - __________________ -Pokaì ja so levata raka desnata trepavica; + - __________________ -Pokaì ja so desnata raka desnata noga; + - __________________ -Pokaì go so levata raka desniot obraz; + - _________________
desnata
raka.
Osven
toa
{to
se
zabeleùvaat
negovoto
izvr{uvawe,
sistema-
ti~nosta
ili
Kone~na ocena na probata: + _ Zabele{ki:___________________________________________________________ 27

2.3. SKALA ZA PROCENA NA POZNAVAWE NA LATERALIZIRANOSTA NA DRUG
Test: Ispitanikot stoi sproti nas so racete pokraj teloto. Dokolku ispituva~ot sedi, treba racete da gi stavi na svoite kolena. Probata se zadava na deca nad 6 godini i ni ukaùva na jasnoto doìvuvawe na svojata telesnost i lateraliziranost, kako i koristewe na tie iskustva vo ramkite na operativnite mislovni i soznajni procesi. Se zadavaat slednive nalozi:
-Pokaì ja so tvojata desna raka mojata leva dlanka; -Pokaì go so tvojata lava raka moeto desno ramo; -Pokaì go so tvojata leva raka moeto levo uvo; -Pokaì go so tvojata desna raka mojot desen lakt; -Pokaì go so tvojata leva raka moeto levo koleno; -Pokaì go so tvojata leva raka mojot desen obraz;
+ + + + + +
Kone~na ocena na probata: +
Zabele{ki:__________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________
28
2.3. PROCENA NA DO@IVUVAWATA I PERCEPCIITE NA PROSTOROT
1. Doìvuvawe na teloto vo prostorot Test: Stoime pokraj deteto i mu pokaùvame odredena polo`ba so na{eto telo i o~ekuvame i toa da go povtori toa (Ajde raboti isto kako jas). Koga toa }e go povtori uspe{no go pra{uvame: * Kako sega stoi tvoeto telo?* Deteto o~ekuvame da kaè deka se navednalo vo odreden pravec, deka se iskrivilo i sl. Zabele{ki:__________________________________________________ _____________________________________________________________ Procena na probata: + +/-
Potoa, mu zadavame drugi nalozi, po drug redosled i bez model:* Ajde, sega navali se na drugata strana, *Navedni se nad stolicata*, *Sega napravi dva ~ekora pred nea*, * Sega dva ~ekora nanazad*, Navedni se nanazad se do yidot.* Zabele{ki:__________________________________________________ _____________________________________________________________
Procena na probata: +
+/-
Potoa, razgovarame za toa kako lovat lovcite, {to pravat vojnicite, kako skokaat zaj~iwata i barame od deteto da gi imitira. Zabele{ki:__________________________________________________ _____________________________________________________________
Procena na probata: +
+/-
Kone~na procena naprobata: +

29
+/-
2. Percepcija na odnosite vo prostorot i prestavniot prostor
Percepcijata na odnosite vo prostorot se odviva vo Test: ~etiri pravci: gore-dole, desno-levo, i vo tri dimenzii: naprednazad, nastrana. a) Ispitanikot stoi pred nas i mu gi zadavame slednive nalozi:
1. Kaì mi {to ima nad tebe? (dokolku deteto ne ne razbere mu pokaùvame so rakata nagore i mu davame objasnuvawe) + +/Zabele{ki:__________________________________________________ 2. Kaì mi {to ima pod tebe? + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________ 3. A,zad tebe? + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________ 4. A,pred tebe? + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
b) Na ispitanikot mu zadavame nalog da izvr{i odredena proba vo 4-6 pozicii: 1. [to ima od tvojata desna/leva strana? + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________ 2. Napravi dva ~ekori nadesno i eden ~ekor na levo. + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________ 3. Zastani od mojata leva/desna strana. + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________ 4. Zastani od levata/desnata strana na masata. + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
Kone~na ocena na probata:
+/-
30
3. Percepcija na prostorot vo manipulativnoto pole Test na reprodukcija na model so stap~iwa - STICT TEST (Benson, Barton, 1970)
Testot se zadava paralelno so procenite za grafomotornite aktivnosti-precrtuvawe, so cel da se zabeleì razlikata pome|u problemite problemite kako rezultat na kompleksnata vizeopraksi~ka aktivnost. Testot e korisen za procena na kvalitetot na percepcija na prostorot i konstruktivnata praksija, vaèn e za obrabotka na soznajnite sposobnosti i odredeni formi na nedoizgradenost na praksi~kite aktivnosti. Testot se koristi i za procena na nivoto na razvienost,kako i za procena na dadenata sostojba na kortikalnata organiziranost vo oblasta na gnozija na prostorot i konstruktivnata praksija kaj licata so o{tetuvawa na CNS (novi ili stari). centrirani na poremetuvawe na prostorot i
Potreben materijal: Potrebni se 8 stap~iwa so ista debelina i golemina. Dolìnata da im bide okolu 10 sm. Na edniot kraj na vrvot da bidat oboeni so nekoja druga boja od onaa koja ja imaat samite (da li~at na kibrit~iwata). So 4 stap~iwa se sluì ispituva~ot i gi postavuva vo odredeni odnosi, a so ostanatite 4 stap~iwa se sluì ispitanikot koj gi postavuva vo zadadeniot model. polo`ba sprema
31
Na~in na primena na testot: Prvo na deteto mu kaùvame deka }e si igrame edna igra so stap~iwa za da vidime dali i toa moè da gi namesti stap~iwata kako nas. Testot se zadava na 4 na~ini.Pri sekoj od niv deteto konstruira 10 oblici so stap~iwata Za sekoj od 4 na~ini deteto prvo treba da proba so 2 stap~iwa da gi postavi vo polo`ba kako dadeniot model. Za da svati deteto {to barame od nego mu pomagame so dodatni upatstva. Duri koga }e se uverime deka deteto go razbira problemot,go zadavame testot. na masata,eden do drug.Ispituva~ot zema odreden broj na stap~iwa i gi stava vo odnos prema slikata. Toga{ go zamoluva ispitanikot i toj da go napravi istoto.Testot ne go prodolùvame se dodeka deteto ni dade re{enie za koe toa misli deka e sigurno to~no.(se zadavaat istite 10 modeli). Ispituva~ot i ispitanikot sedat na razli~ni strani na masata, eden sproti drug. Ispituva~ot mu kaùva na deteto deka }e gi postavuva stap~iwata sprema svoeto telo, a deteto treba da gi svrti sprema svoeto telo vo svojot model. Se rekonstrukcijata na rotacijata na modelot vo prostorot (se zadavaat istite 10 modeli). nacrtani modeli koi se razlikuvaat od prethodnite po Tret na~in: Na deteto mu davame 10 karti, edna po edna, so sledi kvalitetot na me|usebnoto postavuvawe i Vtor na~in: Ovaa proba se vika rotacija na modelot. Prv na~in: Ispituva~ot i ispitanikot sedat na ista strana
32
nekoj detaq, so cel da se odbegne modelot da se reproducira po se}avawe, a ne po percepirawe. So ovaa proba se ovozmoùva grafi~ki prestavenata situacija da se oìvi na pretstavno nivo i da se reproducira vo konkreten materijal. deteto da gi prestavi grafi~ki. So ovaa proba se ovozmoùva percepcijata koja se razviva na prestavno nivo, da se prezentira so {ema vo grafomotornoto pole. Procena na rezultatite: Se procenuva konkretnosta na reprodukcijata na dadenite formi. Taa moè da bide dobra vo site 10 probi i toga{ rezultatot e 10 poeni za taa serija na probi. Rezultatite se zabeleùva vo narednata tabela, se sobiraat poenite i se dava kratka interpretacija. Dokolku vo pra{awe se mali deca, probata posle prvite dve serii moè da se prekine za da posle nekoe vreme, vo istiot den, pak se prodolì (ova se pravi za da se izbegne zamorot). Dokaàno e deka, osobena so vtorata serija na probi, deka lo{ite rezultati ukaùvaat na lezija na levata hemisfera (kade ima i o{tetuvawe na govorot, pa pacientite ne go razbiraat dovolno nalogot). êtvrt na~in: Se zadavaat modeli so stap~iwa i se bara od
33
-Modeli na probata so stap~iwa
2 1
4 3
6 5
10
34
2.4. PROCENA NA DO@IVUVAWATA I PERCEPCIITE ZA
VREMETO
A. OP[TI KARAKTERISTIKI
Vremeto go doìvuvame so teloto koe prima razni drazbi
intrauterno i se odnesuva kon niv prvo refleksno, a potoa i so
volevi dvièwa. Tie drazbi vo nas predizvikuvaat prijatnost
ili neprijatnost i nivno traewe.Traeweto ostava tragi vo vid
na {ema na vremenost.
Site aktivnosti na ~ovekot imaat
odreden vremenski redosled. Vremeto se javuva vo nekolku
sloevi i toa po sledniot redosled:
1. traewe -p rv i najrano steknat kvalitet;
2. ritam - se otkriva so sluhot i dvièwata, a se odnesuva
na odnosot pome|u podolgoto i pokratkoto traewe.
Modelot na ve`bi se sostoi od zadavawe na ritmi~ki
aktivnosti za koi deteto samo treba da odredi koj ritam
bil pospor, a koj pobrz, na pr. ispituva~ot zadava odreden
ritam so racete i mu dava nalog na deteto da go napravi
istoto, no so pobrz ritam );
35
3. metri~ko vreme - se otkriva so operativnoto mislewe, a
se odnesuva na redosledot i naizmeni~nosta na pojavite
na pr. smenuvawe na godi{nite vremiwa, denovite vo
nedelata i sl.);
4. percepcija na traeweto - se procenuva so pra{awa koi
go naveduvaat deteto da sporedi dve slu~ki, doìvuvawa
vo vremeto koi se slu~ile porano ili pak se slu~ile
neposredno i se u{te se sveì vo detskata memorija. Na
pr. Dali podolgo ~eka{e vo ~ekalnata ili pak podolgo
sedi{ vo ovaa u~ilnica? / Koj od vas najdolgo go crta{e
crteòt? / [to podolgo trae raspustot ili semestarot? /
Koe dete pobrgu ili pobavno izveduva nekoja aktivnost -
nekoja ve`ba so race; i sl (vo soglasnost so detskata
vozrast). Tuka spa|aat doìvuvawata na: istovremenosta - dodeka nie razgovarame {to se slu~uva vo
tvojata ku}a?;
naizmeni~nosta - otkako }e prestaneme da razgovarame {to
}e pravi{ ti, a {to jas?;
redosled - {to prave{e od sabajle koga stana, pa se do sega
koga dojde tuka?;
36
vklopenost - Nie sega razgovarame,a tvojata majka ne ~eka
nadvor. Dali taa ~eka isto tolku dolgo kolku {to nie ovde
razgovarame? Dali e toa isto vreme?;
B. TEST ZA PROCENA NA METRI^KO VREME:
1. Smenuvawe na godi{nite vremiwa ; + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________ 2. Denovite vo nedelata ; + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
37
V. TEST ZA PROCENA NA PERCEPCIJA NA TRAEWETO
1. Dali podolgo ~eka{e vo ~ekalnata ili pak podolgo sedi{ vo ovaa u~ilnica? + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
2. Koj od vas najdolgo go crta{e crteòt? + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
3. [to podolgo trae raspustot ili semestarot? + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
4. Koe dete pobrgu ili pobavno izveduva nekoja aktivnost nekoja ve`ba so race; + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
5. Dodeka nie razgovarame {to se slu~uva vo tvojata ku}a? (istovremenost); + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
6. Otkako }e prestaneme da razgovarame {to }e pravi{ ti, a {to
jas? (naizmeni~nost); + +/Zabele{ki:_________________________________________________ ___________ 7. [to prave{e od sabajle koga stana, pa se do sega koga dojde tuka? (redosled); + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
8. Nie sega razgovarame, a tvojata majka ne ~eka nadvor. Dali taa ~eka isto tolku dolgo kolku {to nie ovde razgovarame? Dali e toa isto vreme? ( vklopenost); + +/-
Zabele{ki:__________________________________________________
38
G. TRI PROBI NA RITAM - za deca od 6 do 11 / 12 godi{na vozrast (M.Stambak)
Op{ti karakteristiki
Test: Preku ovoj test doznavame kako li~nosta go organizira svoeto odnesuvawe vo vremeto, kako ja prepoznava vremenosta na pojavite koja ja odreduva dinamikata na na odnosite pome|u predmetite, licata i odnosite vo konteks na razvojot na li~nosta. Vo ovoj test se koristi ritamot na dvièwa (psihomotornata organiziranost i sposobnosta za prepoznavawe na toj ritam). So nego se otkriva vremenosta kako traewe me|u dve dvièwa, dva zvu~ni sig- nali, dve to~ki vo prostorot, kako i nizot na kratki i dolgi traewa pome|u tie drazbi.Testot sodrì tri probi na ritam preku koi se otkriva ritamot na aktivnosti svojstven za li~nosta na deteto, kako i mo`nosta za simboli~- ko prepoznavawe i reproducirawe na toj ritam.
Testot gi sodrì slednive 3 probi:
1. Procena na spontaniot ritam - go pokaùva kvalitetot na odnesuvawe svojstven za odredena li~nost. Okolu 6 i 10 godina spontaniot ritam u{te ne e individualiziran, karaktersti~ni se brzite dvièwa koi se nepostojani, naglo se menuvaat i intenzitetot, brzinata i tempoto. Duri posle 12 godina decata imaat individualiziran ritam specifi~en za li~nosta i odredenoto raspoloènie koj vladee vo tekot na celoto ispituvawe);
39
2. Procena na reprodukcija na ritmi~kite strukturi dokaàno e deka decata vo 6 godina osvojuvaat 75% od probite so 3-4 ~ukawa; vo 8 godina - 75% od probite so 5 ~ukawa; vo 10 godina-75% od probite so 6 ~ukawa i probite so 7-8 ~ukawa. Isto taka, dokaàno e i deka sposobnosta za reprodukcija na ritamot moè da se ve`ba.); vo 12 godina- 75% od
3. Procena na razbirawe na simboli~koto pretstavuvawe na ritmi~kite strukturi i nivna reprodukcija ;
40
3. PROCENA NA MELOKINETI^KATA PRAKSIJA
Test: Ovaa sposobnost se razviva najrano. So cel da se proceni skladnosta i ve{tinata na izveduvawe na alternativnite dvièwa i elasti~nosta nana drèwe na teloto pri odewe, se zadavaat slednive probi:
1 -*Ra{iri gi racete vo strana.Sega spu{ti gi.Sega povtorno ra{iri gi i spu{ti gi, a jas }e brojam.Ajde ra{irieden,spu{ti-dva.... ...*
- Skladnost vo alternativnite dvièwa: + +/Opis:_______________________________________________________ - Elasti~no drèwe na teloto pri odewe: + +/Opis:________________________________________________________
2 -*Spu{ti gi racete pokraj teloto. Soberi gi vo laktovite nanapred. Spu{ti gi i povtorno soberi gi Sega pravi go istoto,a jas }e brojam.*
- Skladnost vo alternativnite dvièwa: + +/Opis:________________________________________________________ -Elasti~no drèwe na teloto pri odewe: + +/-
Opis:________________________________________________________
3 - *Ispruì gi racete napred.Sega dlankite svrti gi nadole.Sega racete i dlankite svrti gi nagore. Sega pravi go istoto , a jas }e brojam.*
-Skladnost vo alternativnite dvièwa: + +/Opis:_______________________________________________________
41
- Elasti~no drèwe na teloto pri odewe: + +/Opis:_______________________________________________________
4 - *Stavi go kaìprstot na yidot.Zamisli deka tamu ima yvon~e. Yvoni. Sega prestani da yvoni{. Sega koga }e kaàm eden ti yvoni, a na dva - prestani da yvoni{.*
- Skladnost vo alternativnite dvièwa: + +/Opis:_______________________________________________________ - Elasti~no drèwe na teloto pri odewe: + +/Opis:________________________________________________________
5 - *Sega odi poleka do vratata i tamu zastani. Dobro. Zavrti se. Sego odi kon mene kako kauboec (ili pak: odi kon prozorot kako, maneken ,stara baba)
- Skladnost vo alternativnite dvièwa: + - +/Opis:________________________________________________________ - Elasti~no drèwe na teloto pri odewe: + +/Opis:________________________________________________________
Mesto i vreme_________________ Ispituva~____________________
42
4. PROCENA NA ORGANIZIRANOSTA NA PRAKSIJATA
NA MUSKULATURATA NA LICETO
Test: Ovaa proba sodrì osnovni dvièwa koi imaat odredeno zna~ewe t.e.ostvaruvawe na odredena cel za koja e potreben skladen odnos megu idejata i motornoto izvr{uvawe.Se sostoi 1.-Otvori gi o~ite-zatvori gi o~ite. Otvori go ednoto oko,a drugoto zatvori go.Sego napravi obratno. + 2-Soberi go ~eloto kako da se luti{. -A,sega kako da si iznenaden. + 3-Ajde da vidime dali moè{ da sviri{ ovaka(ispituva~ot sviri so ekspirium).A,sega, obratno ovaka + (ispituva~ot sviri so inspirium). 4-A,sega da vidime dali moè{ da gi nadue{ dvata obraza ovaka.A,sega samo edniot i toa ba{ ovoj.A,sego dru+ giot obraz. -Ajde sega razvle~ija ustata,no da bide zatvorena.A,sega razvle~i ja,no da bide otvorena i da ti se gledaat zabite.+ 5-Moè{ li ovaka kako mene da ja otvori{ ustata i da se iskrivi{ so jazikot. A,ovaka,da se iskrivi{ so jazikot , no ustata da ti bide zatvorena. + A,sega {iroko otvori ja ustata,isplazi go jazikot i dviì go levo-desno.+ - Elasti~nost na mimi~kata muskulatura : da ne delumno; od slednive nalozi:
-Mo`nost na mimi~kata muskulatura da gi sledi emocionalnite
zbidnuvawa i nivnoto prenesuvawe vo socijalnoto pole: da - ne - delumno;
-Stepen na sorabotka na deteto:_________________________________________;
-Nivo na zrelost na mimi~nata muskulatura:_____________________________;
-Kone~na ocena na probata: + +/-
43
5. PROCENA NA ORGANIZIRANOSTA NA
IDEOMOTORNATA PRAKSIJA
Test: Ideomotornata praksija e voleva aktivnost i so nea se
realiziraat odnosite pomegu idejata za odredena aktivnost i
nejzinoto neposredno izveduvawe. Se procenuva preku slednive
dve probi:
1. Pokaì kako se pozdravuva{ koga izleva{ (pa-pa), kako dava{
bakneì so rakata i sl. Ispituva~ot moè i sam da dade primer.
-Jasnost vo izvr{uvawe na probata: __________________________;
-Dali deteto go razbira nalogot: da -ne-_______________________;
2. Sega brzo pokaì kako se kaùva pa-pa i vedna{ potoa kako se
davaat bakneì i sl.
Dali deteto uspe{no zamenuva edna simboli~na aktivnost so
druga, t.e. dali motorikata go prati brzoto smenuvawe na idejata:
_______________________________________________________________________;
Ima li intoksikacija na dvièwata (dali vtoroto dvièwe ima
elementi od prvoto dvièwe): da ne
Nusdvièwa:_________________________________________________
Kone~na ocena na probata: +
+/-
44
IDEATORNATA PRAKSIJA
Ideatornata praksije e voleva aktivnost so sloèni Test: dvièwa koi proizleguvaat edni od drugi vo vr{ewe na taa odredena sloèna aktivnost.Toa se precizni zdruèni dvièwa. Se koristat slednive probi:
1. *Zamisli deka ova e klinec( mu davame na deteto par~e
hartija),a ova deka e ~ekan (na pr. nekoj moliv). Ajde sega zakovaj go klinecot vo yidot so ~ekanot.* - Na~in na izveduvawe na aktivnosta :______________________
___________________________________________________________________
- Ocena na probata: 2.*Zamisli deka ima{ golem bokal so voda(pokaùvame so rakata vo vozduh) i mala ~a{a za voda(pak pokaùvame so rakata vo vozduh).Sega zamisli deka od bokalot istura{ voda vo ~a{ata.* -Na~in na izveduvawe na aktivnosta (se sledat dvièwata, kako gi koordinira):__________________________________________
________________________________________________________________________
+/-
- Ocena na probata: (Ako se o{teteni CNS vrskite me|u psihi~kite aktivnosti, ispitanikot }e go znae teoretskiot redosled na pr. za palewe na sve}a, no nema da moè toa prakti~no da go izvede)
+/-
-Kone~na ocena na probata:
+/-
45
KONSTRUKTIVNATA PRAKSIJA
Konstruktivnata praksija se sostoi vo sposobnost za Test: vr{ewe na konstrukcii vo manipulativnoto pole bilo so stap~iwa, bilo so izveduvawe na grafomotorni aktivnosti. Samostojni ve`bi za procena na konstruktivnata praksija se slednive: 1. Pravime model na kocka od }ibrit~iwa i barame od deteto da go kostruira istiot; - Na~in na izveduvawe na aktivnosta:_____________________ _____________________________________________________________ -Ocena na probata: + 2. Crtame kocka i davame nalog deteto da napravi (konstruira) kocka od }ibrit~iwa; -Na~in na izveduvawe na aktivnosta:_______________________ _____________________________________________________________ -Ocena na probata: 3. Crtame kocka i davame nalog i deteto da nacrta kocka; -Na~in na izveduvawe na aktivnosta:______________________ ____________________________________________________________ -Ocena na probata: + -Prikaz na crteòt na deteto(moème i da go nacrtame): +/+ + +/-
Kone~na ocena na probata:
+/-
46
RAZVOJ NA SPOSOBNOSTA ZA ÎTAWE I DISLEKSI^NITE SIMPTOMI
Vo celokupnata u~ili{na rabota pravilno postavenata nastava za razvoj na govor, ~itawe i pi{uvawe e cvrsta i sigurna osnova za sekoe ostanato vospitno-obrazovno podra~je. Vrz osnova na znaewata, ve{tinite i navikite, a koi se steknuvaat vo tekot na usvojuvawe na procesite na ~itawe i pi{uvawe se gradi seto ona {to moè u~enikot da go prima i usvojuva od razli~ni nastavni podra~ja/predmeti. Nekoi u~enicite koi posetuvaat redovna nastava imaat o{teten govor. Kolku e pogolemo o{tetuvaweto na govorot, tolku toa se odrazuva vrz site manifestacii na alteracijata na ìviot ~ove~ki zbor, koi se doìvuvaat kako golema ili mala pre~ka vo verbalnoto komunicirawe, kako {to e i ~itaweto. îtaweto kaj u~enicite e ote`nato poradi nerazvienost na govorot, neoformenost na fonemskite percepcii, poremetenata prostorna percepcija, o{tetuvaweto na CNS. Disleksijata e ~esta pojava kaj u~enicite j. Taa ne se odnesuva na nesovladana tehnika na ~itawe nastanata kako rezultat na pedago{ka zapostavenost, tuku kako rezultat na nerazviena audativna percepcija, pogre{na vizuelna percepcija ili subnormalnost, senzorni i motorni o{tetuvawa. poremetuvawe na jazi~nite strukturi, intelektualna
47
KARAKTERISTIKI I RAZVOJ NA LEKSI^KITE SPOSOBNOSTI
Tehnika na ~itawe îtaweto e tema na prou~uvawe na mnogu nau~nici od razni disciplini, od psihologijata, neurologijata, neuropsihologijata, neurolingvistikata, mislewetona psihologot Merlina C. Wittrocka, ~itaweto ne e avtomatska postapka na gledawe na tekstot onaka kako {to fotosetlivata hartija go fa}a svetloto, tuku zbunuva~ka postapka na povtorno sozdavawe ~ija sloènost e golema kolku i samoto mislewe. Sovremeniot ~ovek del od svoeto znaewe go crpi od knigata. Neophodno e da se vloì mnogu napor za da se nau~i da se ~ita. Sovladuvawe na razlikuva od ~itaweto so smisla, koe mu dava vrednost na samiot proces na ~itawe, bidej}i se otkriva zna~eweto na pro~itanoto. Pod tehnika na ~itawe se podrazbira povrzuvawe na bukvite vo zborovi i zborovite vo re~enici. Ovie asocijacii mora da bidat to~ni, bez prekini vo sredinata na zborot, bez slogovno i soglasno povtoruvawe, izostanuvawe i zamenuvawe na bukvi. Dobrata tehnika na ~itawe podrazbira soodvetna brzina, postoewe na naglaseni silini i melodi~no dvièwe, kako i ortografski pravila. Tehnikata za ~itawe samo po sebe ne e cel. Taa doa|a do izraz koga preku ~itaweto }e se prenese zna~eweto na ona {to se ~ita. tehnikata na ~itawe treba da se do teorija na knièvnosta. Sprema
48
Fazi na ~itaweto Vo po~etnata faza na u~ewe na ~itaweto redosledot na bukvite se percepira preku sinteza na povrzuvawe na bukva so bukva. Deteto e preterano angaìrano okolu voo~uvawe na formata i rasporedot na sekoja bukva, pravilno imenuvawe i povrzuvawe so narednata bukva. Za seto toa vreme vlijaat odredeni fiziolo{ki procesi koi gi mobiliziraat negovoto vnimanie i vid vizuelnite podatoci se bogatat so zna~ewe i se pretvoraat vo audativni pretstavi, od koi ponatamu proizleguvaat komandite za artikulacioniot proces - glasniot izgovor. So tekot na vremeto koga }e se zabeleì malo napreduvawe, deteto }e po~ne polesno i so eden pogled da gi otkriva slogovite, kratkite zborovi, a podolgo vreme da se zadrùva na pove}eslo`nite i nepoznatite zborovi. U{te vo po~etnata faza na ~itawe, dodeka bukvite poleka se ~itaat, u~enikot se naviknuva da gi osmisluva pro~itanite zborovi. No, samo onie zborovi koi ne se premnogu te{ki i za koi e dovolno jazi~no sozrean da go razbere zna~eweto. Duri i dobro sovladanata tehnika za ~itawe nekoga{ otkaùva pred nepoznati zborovi koi retko se upotrebuvaat i imaat sloèna konsonantna struktura. Eksperimentalnata psihologija utvrdila deka o~ite pri ~itawe ne se dviàt kontinuirano od levo kon desno, tuku toa se odviva skokovito. So pogledot se fiksira odreden del na redot, pa za vreme na fiksacijata dodeka o~ite miruvaat, vo momentot se ostvaruva ~itaweto. Potoa, pogledot skokovito se prenesuva na naredniot red, i zatoa vreme na dvièwe na o~ite nema voop{to ~itawe. Fiksiraweto zavzema okolu 90% vreme, a dvièweto na
49
o~ite okolu 10%, so {to moè da se zaklu~i deka po~etnicite imaat 18 fiksacii na pe~aten red, od koi sekoja trae pribli`no okolu sekunda. Teylor go prou~uval fiziolo{kiot proces na ~itaweto i konstatiral deka decata vo prvo oddelenie na redovno osnovno u~ili{te pravat 40 fiksacii vo sekundata, dodeka studentite pravat samo 73. Spored nego, u~enicite se premnogu zafateni so asocijacijata na bukvite taka {to ne moàt da ja izvle~at smislata. Pokasno, koga deteto }e ja sovlada tehnikata, so edna fiksacija opfa}a pogolema celina i od nea ja vle~e smislata.
Vidovi na ~itawe Spored V. Poljak, postojat slednive vidovi na ~itawe: - fragmentirano ~itawe na definicii, izvadoci, pravila, zaklu~oci, za potvrduvawe na stavovite, dokaùvawe na to~nosta na podatocite i - op{irno ~itawe na tekst vo celina, za koe e potrebna samostojna rabota. Od fiziolo{ki aspekt ~itaweto se deli na: glasno, tivko (subvokalno) i ~itawe vo sebe. Spored brzinata, ~itaweto moè da bide brzo, bavno i so normalno tempo. U~eweto na ~itaweto sekoga{ po~nuva glasno.
Faktori na ~itaweto
50
îtaweto e sloèna mozo~na aktivnost koja proizleguva od niza procesi kako {to se vidnite, govornite, audativni i semanti~kite procesi. Uspe{no ~itawe moè da se ostvari samo ako site ovie procesi zadovolitelno funkcioniraat i ako vo tekot na u~eweto na ~itaweto se postigne nivna integrativnost. Kaj u~enicite so lesna popre~enost vo psihi~kiot razvoj postoi disharmon~en razvoj i nesinhronizirano me|usebno vlijanie na spomnatite procesi. Ulogata na odredeni funkcii e namalena, t.e. o{tetena, taka {to vo ~itaweto, se zabeleùvaat mnogu pote{kotii i specifi~nosti. Na detskata podgotvenost za u~ewe na ~itaweto deluvaat slednite fiziolo{ki i psiholo{ki faktori: ostrinata na setilata percepcijata (razlikuvawe na zborovi i formi na bukvi); razvienosta na poimi potrebni za ~itawe; intelegencijata i sposobnosta za uviduvawe na odnosi, pamtewe na poimi, izvlekuvawe na zaklu~oci po induktiven i deduktiven metod; emocionalnata stabilnost (za da moè deteto da izdrì vo pomali ili pogolemi frustraira~ki situacii dodeka trae u~eweto); socijalnata i fizi~kata razvienost. Mnogu stru~waci go ispituvale vijanieto na lateralizacijata vrz procesot na ~itawe. M.Critchley i E. Critchley (1978) ja ispituvale dominantnosta na telesnite manifestacii preku mo`nosta za namignuvawe samo so desnoto ili so levoto oko. Ovie pojavi bile poizrazeni kaj disleksi~nite deca. Od 552 deca so problemi vo ~itaweto, a koi pi{uvale so desna raka, 145 gi vkrstuvale prstite i racete, a ostanatite 407 pokaàlo
51
(vid,
sluh,
kinesteti~ki
oseti);
razvienosta
na
nedoslednost vo ovaa rabota, a posebno mom~iwata. Od 124 levaci, 89 gi vkstuvale racete i prstite, a 35 bile nedosledni, od koi pove}eto pak bile mom~iwa. Isto taka, ne treba da se zanemari i nasledniot faktor. Klini~kite ipituvawa pokaàa deka ~istata disleksija e retka pojava. Taa ~esto e pridru`ba na nekoe govorno poremetuvawe. Semejnoto steblo ukaùva deka kaj licata so disleksija vo minatoto nekoj nivni predok imal isti problemi ili barem govorni poremetuvawa. Odnosot na pojavata me|u mom~iwata i devoj~iwata e 5:1.
52
KARAKTERISTIKI NA POREMETUVAWE NA LEKSI^KITE SPOSOBNOSTI
Etapi vo ~itaweto Vo vospitno-obrazovniot proces i nastavata za sovladuvawe na tehnikata i u~ewe na ~itaweto, se zabeleùvaat slednite etapi: 1. Vo prvata etapa na usvojuvawe na ~itaweto u~enikot postepeno izgovara bukva po bukva, t.e. site glasovi koi go so~inuvaat zborot. Ova izolirano ~itawe na glasovite sepak ne doveduva do ~itawe na zborot. 2. Vo slednata etapa, u~enikot uspeva site glasovi da gi povrze i slie vo celina. Problemot e vo toa {to u~enicite te{ko razbiraat deka dva oddelni glasa koga se soedinuvaat, formiraat nova akusti~na celina, koja se izgovara malku poinaku od delovite koi ja so~inuvaat. Su{tinskoto zvu~ewe na sekoj glas se ~uva, no donekade se menuva vo zavisnost od polo`bata na glasot vo zborot. pogledot od levo kon desno. 3. îtaweto kaj u~enicite e ote`nato i poradi nerazvienost na govorot i neoformenost na fonemskite percepcii. Kolku se posiroma{ni struktura na zborot, tolku se poizrazeni pote{kotiite vo ~itaweto, bidej}i postoi golema povrzanost pome|u poznavawe na zborovite i razlikuvawe na glasovite, koi vleguvaat vo nivniot sostav. sodrìnata na pro~itaniot tekst. So zbogatuvawe na re~ni~kiot fond se razbira i diferencirani pretstavite za glasovnata îtaweto na napi{aniot zbor bara naso~uvawe na
53
Karakteristiki i pri~ini za poremetuvawe na ~itaweto Usvojuvaweto na bukvite e teòk proces za. Ponekoga{ tie neposredno se usloveni od pogre{no razlikuvawe na glasovite, i toga{ edna ista bukva za deteto postanuva simbol za dva ili pove}e osnovni glasovi. êsto razli~ni bukvi gi povrzuvaat so edna ista fonema/glas. Zatoa ~itaweto ima mnogu golem broj na gre{ki. Te{ko gi razlikuvaat glasovite koi se sli~ni po zvu~nost osobeno c, {, ~ i s. Te{ko go povrzuvaat odreden glas so soodvetnata voop{tuvawe, koe pretstavuva posebna te{kotija. Decata imaat poremetena prostorna percepcija, poradi {to ispolnuvaat posebni pote{kotii kaj ~itaweto. Te{ko go pametat izgledot na oddelni bukvi. Pote{ko ja percepciraat razlikata pome|u formite na oddelni bukvi, ~esto gi me{aat bukvite i, p, n, {, t, a seto ova go ote`nuva ~itaweto. Poremetuvaweto na prostornta orientacija (levo, desno, napred-nazad) doveduva do me{awe na bukvite, i toa na onie koi se sostojat od isti elementi, no koi se razli~no rasporedeni primer b, v, p, {, t). Te{ko gi razbiraat vzaemnite odnosi na bukvite i zborovite, odnosno bukvite gi u~at napamet poradi samite bukvi i ne razbiraat zo{to go pravat toa. Vo osnova na nemo`nosta za usvojuvawe na bukvite, leì poremetuvawe vo slu{nite, vidnite i kinesteti~kite percepcii i pretstavi, kako i nivnata koordinacija. bukva. Ovaa vrska e zasnovana na jazi~no
54
SIMPTOMI NA POREMETUVAWE NA LEKSI^NATA SPOSOBNOST
Vidovi na poremetuvawa na leksi~kata sposobnost Leksi~kata sposobnost pripa|a vo grupata na gnosti~ki sposobnosti (prepoznavawe na predmetite so pomo{ na edno od setilata: prepoznavawe na grafomotorniot niz vo funkcija na jazi~nite strukturi na odredeno govorno podra~je. Poremetuvaweto na leksi~kite sposobnosti, kako {to e na primer razvojnata disleksija, pripa|a vo oblasta na agnosti~ki (poremetuvawe vo prepoznavaweto na pojavite, predmetite i prostorot vo site setilni oblasti poradi o{tetuvawe nastanato vo sekundarnite oblasti na korteksot kade se reinterpretiraat doùvuvawata od primarnite senzorni poliwa) i disgnosti~ki poremetuvawa (so povlekuvawe na o{teteniot del od korteksot, na pr. edemot, gnosti~kata funkcija ostanuva o{tetena u{te nekoe vreme ili za sekoga{, toga{ se zboruva za disgnozija). Spored A. Cordic i S. Bojanin ovoj stav e od neurolo{ka gledna to~ka, dodeka od defektolo{ka gledna to~ka poremetuvaweto na leksi~kata funkcija e poremetuvawe na odredeni kvaliteti na govornata komunikacija. Pote{kotiite vo ~itaweto moè da bidat kako rezultat na: o{tetuvawe na funkcija koja postoela; edukativna zanemarenost; oblast koi ja popre~uvaat me|u~ove~kata vizuelna i audativna gnozija). Se sostoi vo
55
Disleksijata moè da se sretne i kaj decata so prose~na intelegencija, koi iako ja pominale obukata za u~ewe na ~itawe so nivnite vrsnici, sepak kaj niv moàt da se sretnat disleksi~ni oblici koi se sre}avaat vo fazata na po~etna obuka za ~itawe. nedozrela funkcija na ~itaweto.
zaostanat razvoj ili
Disleksija, razvojna disleksija i aleksija Zborot disleksija e nastanat od gr~kiot zbor ,,dys,, ({to zna~i ,,lexsis,, slab, Disleksijata, sprema Orton Dyslexia Society Research Committee (1992) karakteriziraat razbirawe) na pro~itaniot zbor. Ovie te{kotii vo dekodirawe na oddelni zborovi ~esto se neo~ekuvani vo odnos na vozrasta, soznajnoto i obrazovnoto nivo, a ne se rezultat na op{ta razvojna nesposobnost ili o{tetuvawe na vidot i sluhot. Postojat dva vida na disleksija: razvojna i specifi~na. Dokolku so neurolo{ka analiza se utvrdi deka CNS e neo{teten i deka samo se prisutni elementi na disharmoni~en i zabaven razvoj na psihomotornata celina i govorno-jazi~niot razvoj, se postavuva defektolo{kata dijagnoza na razvojna disleksija (angliski: developing dyslexia). Nekoi avtori, kako britanskiot neurolog Critchleya (1978.) ja definiraat kako poremetuvawe vo u~eweto koe zapo~nuva so te{kotii vo dekodiraweto (~itawe i pretstavuva jazi~no vtemelena te{kotija, koja ja lo{, neprimeren) i zborot (jazik,zbor).
56
te{kotii vo u~eweto i ~itaweto, a pokasno i so pravopisot i otsustvo na lesna upotreba na pi{aniot jazik za razlika od govorniot jazik. Ima kognitiven karakter i ~esto e genetski uslovena. Ne e predizvikana od intelektualniot deficitet, socio-kulturnoto vlijanie, na~inot na pou~uvawe, nitu od bilo kakvo nevrolo{ko o{tetuvawe. Taa najverojatno pretstavuva specifi~no poremetuvawe na sozrevaweto koe so eden del is~eznuva koga deteto }e potporasne. Postojat tri vida na razvojna disleksija: 1. disleksii kako rezultat na nezrelost na psiho-motorniot sistem i tuka spa|a i lateraliziranata vkrstenost, t.e. dislateraliziranosta; 2. afazi~na disleksija kako rezultat na patalo{ki nerazvien govor i 3. disleksii kako rezultat na povreda na CNS i minimalna mozo~na disfunkcija. Specifi~na disleksija e onaa koja mnogu te{ko se nadminuva, i se smeta deka ima nasledna osnova. Se javuva i kaj lica so prose~na intelegencija. Sekoe ~itawe koe e ote`nato, popre~eno ili nevozmo`no i e povrzano so te{ko nervno o{tetuvawe se narekuva aleksija. Taa pretstavuva celosno gubewe ili poremetuvawe od razli~en intezitet na porano steknatata sposobnost za ~itawe. Dokolku se raboti za minimalno cerebralno o{tetuvawe ili neurolo{ko o{tetuvawe, gnosti~kata oblast e samo delumno zafatena so lezija, stanuva zbor za disleksija. Vo site slu~ai, potrebno e, defektologot da
57
~ii
posledici
se
vo
remisijata,
taka
{to
izraboti preostanatite rehabilitacioni potencijali i prirodata na nastanuvawe na o{tetuvaweto.
reedukativna
programa
koja
}e
se
potpira
vrz
Simptomi i posledici Disleksija e poremetuvawe vo u~ewe na ~itaweto koe ~esto se javuva kaj decata so popre~enost vo psihi~kiot razvoj, no koe moè da se javi i kaj normalnata intelegencija. Kaj vistinskata specifi~na îtaweto so sistematski, psihomotorni predve`bi i logopedski ve`bi so tekot na vozrasta se podobruva, no vo su{tina na problemot e prisutna odbivnost kon sekoj napi{an i ispe~aten tekst, kako i tendencija site potrebni fakti vo ìvotot da se voo~at i zapamtat audativno. U~enicite pravat razli~ni pogre{ki pri sekoe povotrno ~itawe. Na primer: Prvo ~itawe: Di i kapo ma evasink. Vtoro ~itawe: I ida i kad goi ma mi veisnok. Treto ~itawe: I ida i koga po ma veneis. A tekstot glasi: Odi i kupi mi vesnik. Procesot na obuka e dolgotraen i neretko samo parcijalno se postignuvaat rezultati. Tipologijata na gre{kite vo ~itaweto se karakterizira so: napi{ana bukva; 58
disleksija
postoi
otpornost
kon
korekcija.
nemo`nost za pamtewe na bukvi; nemo`nost za vospostavuvawe vrska me|u pe~atena i
nedovolno poznavawe na golemite bukvi;
forma; slogovi; na dolgi tekstovi i sl. Simptomite se razli~i i zafa}aat razli~ni podra~ja: fiksacija, artikulacija, semantika, melodija, ortografija, respiracija, tehnika na u~ewe na ~itawe. Site zaedno proizleguvaat od sloèniot proces na disleksija. percepcija, prostorna orientacija, asocijacija, neekonomi~no koristewe na vozdu{nata struja pri ~itawe postojani prekini poradi zemawe na zdiv; pogre{na respiracija vo tekot na ~itaweto; apsolutna nemo} na razbirawe na zborot ili tekstot; delumno ili pogre{no rabirawe na tekstot; preskoknuvawe na kratki zborovi; pogre{no ~itawe na zavr{nite delovi na zborot; pauza srede pove}eslo`ni zborovi, neprirodno delewe na povtoruvawe na prvata bukva vo eden zbor; pauza pred po~etokot na zborot; supstitucija na konsonanti; ~esta zamena na vokali vnatre vo zborot; odvoeno ~itawe bukva po bukva; nemo`nost za povrzuvawe na bukvi vo kontinuirana niza;
nemo`nost za to~na identifikacija na bukvite sli~ni po
METOD NA KOREKTIVN TRETMAN NA DISLEKSIJATA
59
Celi i rezultati na defektolo{kata dijagnostika Vo defektolo{kata dijagnoza leksimetrijata koja go odreduva nivoto na razvienost ili otstapuvawe vo oddelni oblasti na ~itaweto. Ovaa metoda se koristi vo angliskoto i francuskoto govorno podra~je i se zasnova vrz brzinata ili tehnika na ~itawe i razbirawe na pro~itanoto. Me|utoa, vo na{ata literatura ne postoi op{to prifatena leksimetri~ka skala. defektologot, klini~kata slika na disleksijata se deli na karakteristi~nite elementi koi se baraat vo tekstot koj go ~ita deteto. Dokolku se pronajdat vo onaa merka koja po na{eto iskustvo odgovara na klini~kata slika na disleksija, kaùvame deka se raboti za disleksija. Vo drug slu~aj zboruvame za disleksi~ni elementi, ~itawe bez disleksi~ni elementi ili nedou~eno ~itawe. Vo sekojdnevnata rabota na na ~itaweto se koristi
Opis na primena na metodata za procenka na sposobnosta na ~itawe Na ispitanikot mu davame nepoznat tekst od ~itankata koj odgovara na negovata vozrast. Se ~ita 5 minuti. Ocenuvaweto go vr{ime pri krajot na ~itaweto. Vo tekot na ~itaweto gi zabeleùvame tipi~nite ispadi koi se javuvaat, koi se razli~ni i nepovtorlivi. Vo zaklu~okot naveduvame kolku ispitanikot e star, vo koe oddelenie odi, kolku vreme pominuva u~ej}i, ~ita li vo svoeto slobodno vreme, kakvi problemi se javuvaat pri ~itaweto i koga. Na krajot konstatirame dali se raboti za
60
zanemarenost, o{tetuvawe na funkcija koja postoela ili nedozrelost na ~itaweto. Dokolku se zapazat elementi na zamena i dodavawe na glasovi i slogovi, kako i zabaveno tempo, kako i drugi tipi~ni disleksi~ni otstapuvawa, stanuva zbor za disleksija. Ako, nevropsiholo{kata analiza potvrdi deka CNS e neo{teten i deka se prisutni elementi na disharmoni~en razvoj na psihomotornata celina, stanuva zbor za razvojna disleksija. Za disleksi~no ~itawe se zboruva dokolku se javuvaat privremeni formi na disleksi~ni zameni, koi pri toa ne go popre~uvaat ritamot i razbirawe na ~itawe. Vo dijagnozata e potrebna timska rabota na defektologot so nevropsiholog i nevrolog koi davaat podatoci za nervnoto o{tetuvawe - aleksija ili minimalnoto cerebralno o{tetuvawe - disleksija. Vo site slu~ai defektologot odreduva reedukativna programa koja se potpira vrz preostanatite rehabilitacioni potencijali i prirodata na o{tetuvaweto. Vo disleksijata e potrebno temelno da se ispita ~itaweto na odredeni bukvi (mali i golemi, pe~atni i rakopisni), i to~no da se konstatira koi bukvi deteto gi znae, a koi ne. Dokolku, postoi zamena na bukvite od site vidovi, toga{ izveduvame ve`bi za nivna diferencijacija na razni mesta vo zborot i vo razni soedinuvawa. Potoa, izveduvame ve`bi za slu{na analiza i sinteza, a posebno ~itawe na sli~ni zborovi diferencijacija na nivnata struktura (na{a-va{a-ka{a, kosa-rosa-bosa). Postepeno
61
se voveduvaat planski i zgolemeni barawa za ~itawe na dolgi i te{ki zborovi.
Korektiven tretman na poremetuvaweto na leksi~nite sposobnosti kaj u~enicite Posle analizata na gre{kite vo ~itaweto koi gi napravile u~enicite, potrebno e to~no gi uvidi pri~inite za nivnite pojavi, i vo soglasnost so toa da go zapo~ne korektivnio tretman. Toj se sostoi vo slednite ve`bi za ~itawe: 1. Ve`bi za razvoj na op{tata motorika na teloto - (tempo i brzina na dvièwata, naso~enost i koordiniranost na celoto telo, - odewe, tr~awe, prifa}awe, dodavawe i koristewe na predmeti. Ve`bite gi izveduva defektologot/nastavnikot so deteto, mu gi pokaùva dvièwata, ja vodi negovata raka, go naviknuva na izveduvawe na odredeni aktivnosti se dodeka deteto ne se osamostoi. 2. Akusti~ni ve`bi - za izdvojuvawe na govorot od ostanatite {umovi, razbirawe deka zborovite imaat svoja sodrìna, intezitet (diferencijacija na melodi~ni i ostro izgovoreni zborovi), sozdavawe na akusti~na diskriminacija koja so povtoruvawe prerasnuva vo akusti~no zapamtuvawe. Tuka spa|aat i ritmi~kite recitacii na takt i melodija, slu{awe na zvuci koi deteto sekojdnevno gi upotrebuva, prepoznavawe na zvuci od instrumenti i sl. Na po~etokot se davaat poednostavni akusti~ni stimulsi, a celiot prces se odviva niz igra.
62
3. Ve`bi za vizuelna percepcija - za govorni stimulacii povrzani so mimika i izraz na lice, zboruvawe lice vo lice, razlikuvawe na formi, boi i golemini; 4. Razvoj na sposobnosta za koncentracija na vnimanieto na podolg vremenski period - na sliki, predmeti ili akcija, povtoruvawe na kratki govorni celini, utvrduvawe {to e toplo-ladno, daleku-blisku, crtawe i boewe na likovi od kratki prikazni, otkrivawe gre{ki i sl. 5. Ve`bi za razvoj na intelegencijata - odnosno, voo~uvawe na pri~insko-posledi~ni prostorni i vremenski dimenzii. 6. Ve`bi za reagirawe na telesni dvièwa/psiho-motorni aktivnosti; 7. Razvoj na fonacijata - se po~nuva od spontana vokalizacija, ednoslogovna imitacija i slogovno udvojuvawe, soedinuvawe na slogovi vo ist zbor, pa se do voleva vokalizacija kako oblik na govornoto izrazuvawe, Tuka spa|aat ve`bite za imitacija na laewe na ku~e, mjaukawe na ma~ka, {u{tewe na vetrot, imitirawe na sloùvawe na kocki, redewe na kuglici, igri so igra~ki za dvièwe na teloto i sl. 8. Artikulacionen logopedski tretman - bidej}i na u~enicite so popre~enost vo psihi~kiot razvoj, im nedostasuvaat mnogu glasovi, se zamenuvaat ili izmenuvaat, se prepora~uva logopedski tretman za artikulacija i korekcija na glasovite i govorot, kako i ve`bi za govornite organi. modulacija na glasot (tivko, dolgo, kratko), odnosi, ve`bi za razvivawe na
63

Korektiven Tretman Vo Nastavata

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Korektiven Tretman Vo Nastavata

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CD PRIRA^NIK ZA NASTAVNICI: ,,INFORMATIVEN EDUKATOR,,

Izdavaweto na CD prira~nikot ,,Informativen edukator,, e finansiski poddr`ano od:

Elektronska priprema: Lektor: Tawa Georgieva Uzunova

Stru~ni sorabotnici: Biljana Sazdova Daniela Radoji~i}

Izdava~: Centar za integralna rehabilitacija ,,Vigotski,,

VOVED VO KOREKTIVNIOT TRETMAN

1. Poim za zakasnat i disharmoni~en razvoj

2. Klasifikacija na razvojnite poremetuvawa

Najmnogu klasifikacija na razvojnite poremetuvawa spored Bojanin (1985, 238).

GRUPA NA POREMETUVAWA OD OBLASTA NA KLINI^KATA NEUROLOGIJA NA RAZVOJNOTO DOBA

Programa za ve`bawe: povtoruvawe na aktivnosti koi ja

GRUPA NA POREMETUVAWA OD OBLASTA NA SOCIJALNATA PSIHIJATRIJA NA RAZVOJNATA DOBA

odredat vo postapkata na dijagnoza, a i vo tekot na samiot tretman na u~enicite.

GRANI^NI INTELEKTUALNI SPOSOBNOSTI KAKO PRI^INA ZA POTE[KOTII VO U^EWETO I ODNESUVAWETO

PRINCIPI NA KOREKTIVNIOT TRETMAN

POSTAPKA VO VKLU^UVAWE VO KOREKTIVNIOT TRETMAN

SERII NA VE@BI ZA UPOTREBA VO NASTAVATA ZA DECA SO POSEBNI OBRAZOVNI POTREBI

1. PREVZEMENI VARIJABLI OP[TI KARAKTERISTIKI NA GNOSTI^KATA ORGANIZIRANOST

2. PROCENA NA GNOSTI^KATA ORGANIZIRANOST

2.1. PROCENA NA POZNAVAWE NA TELOTO NA SEBE A * PRA[ALNIK* (O.Stefanovi~, S.Bojanin, M. Dajin)

Del. na race i prsti

Del. na noze i prsti

PROCENA NA POZNAVAWE NA TELOTO NA SEBE

B * SKALA ZA DECA OD 3 DO 4 GODINI* (O.Stefanovi~, S.Bojanin, M.Dajin)

VOZRASTA NA DECATA PO GODINI

Nivo na prepoznavawe na sopstvenoto telo:_________________________

Kone~na ocena na probata: + _ Zabele{ki:___________________________________________________________ 27

2.3. SKALA ZA PROCENA NA POZNAVAWE NA LATERALIZIRANOSTA NA DRUG

Kone~na ocena na probata: +

2.3. PROCENA NA DO@IVUVAWATA I PERCEPCIITE NA PROSTOROT

Kone~na procena naprobata: +

2. Percepcija na odnosite vo prostorot i prestavniot prostor

Zabele{ki:__________________________________________________ 3. A,zad tebe? + +/-

Zabele{ki:__________________________________________________ 4. A,pred tebe? + +/-

Zabele{ki:__________________________________________________ 2. Napravi dva ~ekori nadesno i eden ~ekor na levo. + +/-

Zabele{ki:__________________________________________________ 3. Zastani od mojata leva/desna strana. + +/-

Zabele{ki:__________________________________________________ 4. Zastani od levata/desnata strana na masata. + +/-

Kone~na ocena na probata:

-Modeli na probata so stap~iwa

2.4. PROCENA NA DO@IVUVAWATA I PERCEPCIITE ZA

Vremeto go do`ivuvame so teloto koe prima razni drazbi

intrauterno i se odnesuva kon niv prvo refleksno, a potoa i so

volevi dvi`ewa. Tie drazbi vo nas predizvikuvaat prijatnost

ili neprijatnost i nivno traewe.Traeweto ostava tragi vo vid

Site aktivnosti na ~ovekot imaat

odreden vremenski redosled. Vremeto se javuva vo nekolku

sloevi i toa po sledniot redosled:

1. traewe -p rv i najrano steknat kvalitet;

2. ritam - se otkriva so sluhot i dvi`ewata, a se odnesuva

na odnosot pome|u podolgoto i pokratkoto traewe.

Modelot na ve`bi se sostoi od zadavawe na ritmi~ki

aktivnosti za koi deteto samo treba da odre- di koj ritam

bil pospor, a koj pobrz, na pr. ispituva~ot zadava odreden

ritam so racete i mu dava nalog na deteto da go napravi

istoto, no so pobrz ritam );

3. metri~ko vreme - se otkriva so operativnoto mislewe, a

se odnesuva na redosledot i naizmeni~nosta na pojavite

na pr. smenuvawe na godi{nite vremiwa, denovite vo

4. percepcija na traeweto - se procenuva so pra{awa koi

go naveduvaat deteto da sporedi dve slu~ki, do`ivuvawa

vo vremeto koi se slu~ile porano ili pak se slu~ile

neposredno i se u{te se sve`i vo detskata memorija. Na

pr. Dali podolgo ~eka{e vo ~ekalnata ili pak podolgo

sedi{ vo ovaa u~ilnica? / Koj od vas najdolgo go crta{e

Mesto i vreme_ Ispituva~____