Д.

Нацаг
доржийнт
vvвэ
р
ОРШИЛ

Мо нголыно р чи нү еий ну тг аз ох иол ыгү нд э слэ гч,с оё нг эг ээ р үү лэг ч

,
ний г
эму лст өри йнн эртз үт г э л
т э нДа шд ор жи йнНа ца гдо ржий н
монг олынс оёлынх ө гжл ий нт үү хэндг үйц э тгэ сэнү үрэг ,о р уу лс анху в ь
нэмэрү нэл жб а ршг ү йи хюм. Д.На ц а гдоржг уч инн эгх энн а сл ах д
а а
уранз охио лынү нд сэнг у рва нт ө р ө
лб ол охя ру ун айр аг,ү р гэ л жил с эн
үгийнб о л
о нжү жг ий нз ох иолт у урв и жг анд анб уур шг ү йө ву л а мжл ал
үлд э
эсэнб ил ээ. Тий мэ эси хз охио лчи йну ра нб үтээ лий нө в и йг
сурвалжл анол жх эвлэ х,су дл анши нжл эхн ьх ойшл уу лшг ү йт у л г
ар
асуудлыннэ гб о лсоорир сэнюм. Тү ү нийт о до рх ойжишэ энь
Д.На цагдор жий нз ох ио лынт үүв рий гу да ад ар аах эв лүү л жу н ши г
ч д ын
хүр т
ээлб ол госо ня вда лмө н.
1935 онд«Ар д ынэ рү үлийгх амг аала хЯа мн аасө өр ий на р ва нжи лий н
ойдз ориул ав»н эртэй гээрихз ох и олч ийн53 б ү тээлз о хио гч ий н
нэргүйгэ э
ра нхн о мб о лонх э в лэ гдсэнюм.
Д.На цагдор жий н1945 о ндх э влэ гдс эн«Зо хи ол ынт үү вэр » т14 з о
х ио л,
1955 оны«З охи о лынт үүв эрт » 100 з о хио л, 1961 о ны«З ох ио л уу д» но мд
137 зохиолт уст усо р сонба й на.
1930-аадо ныс ү үлчэ эсД.На ца гдо ржий нб ү тээ ли йнт ала ара нх ны
өгүүлэлх эв лэлдг арчэ хэл сэнб о лө нө өд өр«На цагд ор жс уд л а л»г э ж
тусгайлана вчү зэхх э мжэ эн дх ү рчээ.
Ца гулир ахт ута михз о хио лч ий нб ү тэ э
л ий гэ р жо ло хс у рв ал жи лж
сонирх онс удл ахн ьө ргөжи нг ү н зг
и й рчу д аад ара аг ийнт ү үв э рт
хэвлэгдсэнз о хи олыгг арби ч мэ л тэйньт ул га х, ма дгий гшү ү х , шин жл э н
утгаагу улга,у ранч а два р,х э лн а йруу лгыгс уд ла хн ьи х с эв. Энэб үх э н
ньД.На ца гдор жи йнз охио лб үтэ элди хб ич гий нс уд а
л га ах и йжү нэ н
зөвөөрх эвл энн ий тлэ хий нз а йлшг үйгх ару у ла хб ол ло о. Энэ
ша ардлагынү үд нээсД.На ца г до р жий нб үт ээлү ү дэдэ хб и чг ий нс уд ал га а
хийжу рьдө мн өн ьн ий тлэг д э э
г ү йши нэшин эз о хио л,б а римтб ичг ээ р
баяжу уланз ох ио лб үр дт үү х ,у т газо х иолынт а йлба рт айг аа р«Бү рэ н
түүвэр»и йгх эвл элдб эл тгэв .
Эн эхүүт үүвэр тД.На ц агдор жи йн187 з о хи ол ыг«Яр уун айр а г »,
«Үр гэ
л жил сэнү гийнз охио л », «Жү жг ий нз охио л», «Ни йт л элз о хио л»,
«Dubia» гэс энх эс эг
тт уст усху в аажо руул са нб о лно .З ар имх үн
хадгалжб а йгаадх ожимД.На цаг д о
р жи йнз охио лг эжни йт л үү лс э
н ,
түүнчлэ нх эвлэг дээгүйбо л ов чх үмү ү сийна мда мжини рс энг анцн эг
зохио л, На ц агдо ржг э сэ нн эрээ
рг а рсанб ол овчД.На цагд оржи йнб үтээл
гэдэгн ьб үр энб атлагд аа гү йзох ио луу д ыг«Dubia» г эсэнх э сэгто ру у
л ав.
Учи рн ья ма рн эгх эмжэ эг ээрту х айнз ох иол чий нб үт ээлмө нг э жү зэ х
нэлээдү нд эс лэлб а йвчб ү р энно тл огдо о гүйз ох иол у удыгс о нго мол
хэвлэлдн ь«Dubi» (Гр е кий нэрг эл зэхг э сэнү гн ээсг арал т айа жэ э)гэс эн
хэсэгтх амр у ула но руу л да гжу рмыгх а рг алзанү зэв.
Д.На ца гдо ржий нз о хио л ынэ нэхү үт ү үв эрт«Уу лу с ныо х ин»,
«Хэ лхэ эгүйс ув д», «Онд о ох үмү үжил », «Ша нсо нет », «Мө нг ө»з эр эг
дөчг ару йз охио лыгшинэ э рору у лсна асг адна«На р аа», «Ха р ан х уйх а
д»,
«Шу в уу нс а ара л»г эхмэ тх эдх эд энз о хи олынү ндс э нэх ий гшин э эр
тогтоожо ру ул санюм. Ха р ин«Су рц га аят ами ньэ э », «З а рцб үс гү й»,
«Өв лий ннэ гү д эш» з ох и ол уудадэ хб ич гийнс удал г аах ийг ээд
Д.На ца гдо ржий нз о хио лб ишг э жү зсэ ну ч раасу улт үүв э рто р у ул сан г
үй.
Зохио лч ий нг а рб и чмэ лбо лонх у учинмо нг олү сг
э э рни йт лэ гдс эн
зохио лу удыгшин эү с гээ рб у у
лг ах дааб ич лэг,н айр у у лг
ыгө өрч л ө хгү й
г
хичээсэ нб ол ов чза римү ед«а мо й», «б өл гөө», «хэ мэ эвч», «х эмэ элц э
н»,
гэхмэ тү гий г«б айна » , «б айв», «юм», «б ил ээ», «б о ловч», «г эв ч », «гэж»,
«гэлцэн », гэ ж, «х уй яа», «х үүе
э», «-му » , «-мү », гэ
с э нт өг с
г өлий г«-х а д»,
«-ход», «-х э д», «-хө д», «-нау у» , «-нэү ү »гэ жбу ул г асанб о лно .
Энэ хүүз охио л ынт үүв эрньэ хб ич ги йнс уд лалынө ндөрша ард л аг ын
үүднэ эсн а р ийв чла нү зэ хэдо солду таг дл аасб үр энч ө лөө т
э йб ишчг э лээ
Д.На ца гдо ржий нз о хио л ынө вс ангн яг тланс удл а
х ,с у
р т ал чла ха днэ гэн
ша тгишг ү үрча тугайа х ицб олсо нб ол ов уухэ мэ э
нүз нэ .
Д.На ца гдо ржий нз о хио л ыгц аа
шидб ү ртг энн ягт л
а нх эвл эхэ дт у сн э
мэ р
болох уй цү нэтс аналз ө в лө гөөнх айрл а наг эдэг туншиг ч ,с у дла г чт а
бүхэн дг ү нэ эи тгэжб айн а.

ДАШДОРЖИЙН НАЦАГДОРЖ, ТҮҮНИЙУРАНБҮТЭЭЛ

Монг олына р
дынх у в
ь с
галыня лалтынн эгэнг о
ло лол тб о
лн ий гми йн
бурангуйёсд э
г лэм, оюунс анаа
н ыхо црогдлооса рдтү мнээч ө
л ө өлж,
шинэс оёлынү рийгт арихү ндэснийб үтээлийнсэхэ э
тн ийгтөрү үл эн
бойжу улса
ня вдалмө н. Нийгмий гхувь с
галчё с
оо рөөр члөж, с
о ёл ын
хув
ь сгалхийхэдх амжл агатүеийнх оц рогд
мо лба йдлыга рилгаж, ши нэ
урл
а гу т
газохио лыгү үсгэнхөгжү ү
л ж, т
үгээнд э
л гэр
ү үлэхү үрэг
«Хой чийгзалг
а мжл ахзалуу с
т»тн о
ог дсонби лээ
. Энээ рхэмх үн дэ т
үүргийггүнээу хамс а
р лажө ө
рөөө сөнт өлөвших ийнх амтмо нг ол ын
шинэс оёлыгхө гжүү лэхүйл с
эда вь
яа сбилг э
эб үрэнзо риулжз ох иол
бүт
э элээрэ
эхув ьн эмэро руулса
нс уутх өвгүүдийннэ гньДа шд ор жийн
Наца г
д о
ржюм.
Д.На цагдо ржий нна мт а ру ранб үтээл ээс,а рдынх у вьсга лынт эмцэ л,
ялалтынжил ү
ү д эдө сө жб о йжс оншин эү еийнх ү нийа мь дра л ,туу лс ан
замт одх ар агдд агб ил ээ.
Мо нголо ронб у ранг у йни йг мий нба лч игтшиг дэж, а рдт үмэ нньг ад аа д
дотоод ында рл аг чдынх ү ндх ү ч
ирд ар ла лдн эр вэгдс энн ө хцө лд1906
ондТү шэ этх ана ймг ий нДа рх а
нч инв ангийнх ошу уных ох ьт айж
Дашд ор жи йнг эр тНа ц аг до ржо д оогий нТө ва ймг ий нБа яндэ лгэрс у мын
нутагМэ лзэйх э мээхг а за рмэ ндэлжэ э.
На цаг
д оржий нхх эрч инэ э нийа йлб айв ?г эс
э на суу лтадэ цэг
Цэ рэндор жий нДа шд ор жо ос1919 о ндч уу лган ыд аргынг аза рө ргө с өн
бичигт од орх ойх ариуб ол но. Өр гөсө нб ич игт«..... эцэ гб иеб арма гц
үлдвэрх ө рөн гөб ама лз ү йл ийгө чүү хэ нДа шд о ржб иэ цг ий нх ойдб уян
баху учинд у т
а гд алө рз ү йл ду д
а ад ара ах өөжх оро гдуу л анү лдсэн ийг
өчүү х
э нх үн ийн ял хх өв гү үни йх амтд ээ дяа мна аб иеэрб ич г ийна лб ан
хаажо л сонэ дз үйл ээ сэ лд у т
с анө рө нднэ мэ рл үүл энт өл сөө рб айна ...»
гэжби ч сэни йх а риу дЧу у л г
ан ыд а
рг ынг азр аас«т ө лөхх өрө н гөгүйн ь
баши ргүйү нэн» бо л ов ч«а л баэ лдэвтя ду урчө рб а йгуул ахадх үрс эн
хэмээсэ нн ьх ошу у ных ү мү үстц өмб ү хи йба й да лмө н» (Ш.На ца гдо р ж,
Д.На цагдо ржий нна мт а р тх ол богдо хз ар иммэ д ээ, Д.На цагд о ржий н
тухайд ур тгал,т эмд эг лэл ,УХХЭХ,УБ1966 17 д ах ьт ал) у ч ирө рий г
төлүүл эхээрб о л жэ э. Тү үх ийнэ н эби чигб олД.На ца г
до ржий нө сө ж
хүмү үжс энү еи йна х у йа мь дра лыгх ар уу лахт о до рх ойб ари мтюм.
До лоонна стайба йх а дньэ хЦо о мой нПа гманьби еб ар сант ул
Д.На цагдо ржэ ц гийн хэ эа чи в ээлдө с өжө ндий жэ э. Эцэ гДа шд оржн ь
Богдх аантмо нг олу лсынү едч, Ар дынз асгий нжил дчб ич ээч, э х
зохиогчб айц а
а г чзэ рэ га жл ыгг ү йцэт гэжя всных у вьд«би ч игү сэгс ура х
явдалбо ло юу ныт ү л хү ү рб уюуэ рд ми йнд ээдюму уэ р дми йн
төгсгөлөн» г эжү зэжх үү г ээе сөнна сх ү рмэгцАл т ангэр элг эдэгна йз да а
ша вьор уул жээ . Гэр и йнн ө хцө лдб и чигү сэгс а йта рс ура лца ж, н ом
зохиол ыгшимт эну нши х ий нх амтэ цэг тээб у юуб а гшд а ао л онн о м
зохиол ыгх у ула нб ич ижө гдө гб олжэ э. Тү үни йб агш Ал танг эрэ л
«На цагдор жя ма рн э гэнб ич г
ий гх у ула хдааз а ри мү гбу юумө рийг
сольчих сонб айд агс ан. Айх үүмин ьэ нэ нд ээ ра нд у урчих вааг э тэлт ийм
биш, хар ину т
г ас ан а аныд агу уү гсийгс ол иодб ич ч ихсэ нн ьн ээрэ энз өв
зүйтэйб а йда г
.» (Б.Со дно мД.На цагдор жи йнн а мт арз ох и ол, УХХЭХ
УБ1966 38 д а
х ьт а л) г эжх ожи мд ур саня рь да гб айжэ э . Энэнь
Д.На цагдо ржий нз о х иохн айр уул а
хэ рд эмдс у ра лц ажэ хэ лсн ийжишэ э
мөн.
Д.На цагдо ржц э ргийня а ма ндб и чээчэ эр(т алб ич ээ чээро рж, у дал гү й
жин хэнэб ич ээчбо лс он )а жил лаж«а лба нх э рэг тс айна а рзү тг эсэн» у ч ир
«тэргүү нз э р эгт» (Д.На ца гдор жи йнт ухайд уртгалт эмд эг лэлУХХЭХ
УБ1966 о н18 д ах ьта л ) ша гну улжя всаа р15 н астайд ааа р дын
хувьсга лт айз олго жээ .
Д.Нац а г
до рж«Тү мэ нх эр гээсх оц орч ,дэл хийнб олов ср ол о осг ээ гдс э
н»,
«Ху учи нх үү » -ий нү е ду на га нб а г
ан асааүд сэна вч«т ава нд ал айт ава
н
тивийгт ани н, ши нэе р т ө нцд э эрх амтя вахз а
мыгнэ э сэ н», «Ши нэх үү»-
ийнү е дид эрз алу уна с а аө н гө рө өсөнюм. Чинг эжх оё рт ө р ий ннү ү рэнд
нийгэ ма нг и йнз өр члий нз анг ил ааныо нц го йүе да жт ө ржх уу чи н
буран гуйх ий гээдх ув ь с гал тшин эа мь дра лыгД.На ца гд ор жи йнн ү дээр
үзэж, би еэрт у улса ня в д алу лст өрий нх а туужилс уунү зэлс ана ань
баттайя аб ү р элд энт ог т о х,б үт ээлт у урви лынц арх үр ээньө ргө жих өд
үлэмжх эннө лө өлжэ э.
Д.Нац а г
до рж1921 о ны7 д у га рс ардц эргий ня ама ндб ич ээ ч,б ол со н
цагаасэ х лэ нх увьс г
ал ынү йлх эрэгту х амса ртайгаарх ү чинз ү тгэж
эхэлжэ э. Уд ал гүйихжа нжинСү хбаа тарынг арынн ар ий нби чг ийн
даргына л ба н ааит г
эмжл эгд энт оми л огдсонньД.На ца гдо р жий нх урц
сэргэлэ ноюу ну ха а
н, а в ья асб ил гийга р дынх увь с
гал ынжо л оо до гч
гярхайт ань с ныг эрчюм.
Д.Нац а г
до рж1922 о ны4 д ү гэ эрс ара асНа мынТө вХо ро ондт усл ах
түшмэ л ээ рб атлаг дажз о хио нб айгу ул ахх элтэста жи л ла жб айг а аду г
хэлтси йнэ р хл эгчб ол жэ э.1922 о н ы8 д у гаарс араасНа мынТө в
Хо роон ына р ийнб ичг ий нд ар гынт усл ахб олж, мө но ны10 д у гаа р
сараасцэ рг ий нс у рганб о ловс ру ула хх эл тсийнс у рганг эг ээрү ү лэх
тасгийнд арг ыгх авсар чба йв .1923о ны3 д угаарс ардНа мынТө в
Хо роон ыб ү гдх урлаа рНа мынТө вХо ро оныо р логчг ишү ү н, мө но ны6
сардНа мынт өвХо ро о н ы11-рб ү гдх у рлаарНа мынТө вХо ро оны
нарий нб ич ги йнд арга а рс о нг огд ов. 1923 о ны7-рс ар дМо нго лАр дын
намын2-ри хх урл а
арНа мынТө вХо роо ныг ишү үн, тэ рг үү лэгчг и шүүн
бөгөөдНа мынТө вХо р оо нын ар ийнб ич гийнд ар гаарс онг о гджэ э. Мөн
«Тусу лсынцэ рги йнд э эдэ р х ий гб ар ихг азар» Бү хц эр гийнз өв лө лий н
нарий нб ич ги йнд арга а р1924-25 о ну удада жил лажб айв . 1924 о н ы8
дугаарс ардх урал дсанМо нго лАр дынНа мын3-ри хх у рл аасНа мын
ТөвХо р оо ныб үрэ лдэ х ү үндо р ж, ул маарТө вХо рооныт э р гүү лэг чдийн
орлогчг и шү үнээрс онг о гдон, з асгий нг аз рынна рийнб ич гий нд а ргаар
хавсра на жи л лажб айв .
Д.Нац а г
до рж1924 о ны11 д үг ээрс ар дб ол сону лсына нх ду гаа рих
хурал дз ал уу чу удынэ в л элий нө мнө өсба ярх үр гэжү гх эл жб а йв.

Д.На
цагдор
ж1923 о
ны9 с
а р аа
с1924 о
ны4 са
рхүрт
элдот
оодыг
хамг
аал
а хг
аза
рткомис
сар, 1925 о
нын э
гдү
гээрс
ара
асц
эргий
нсург
ан
болов сру у ла хх эл тс ий нд арг аз э р эго л о нх ар иу цл аг а та йа лб ан
туша ал ына жл ыгх а вср анг ү й цэ т гэ жб а йжэ э. Ихз ох ио л ч1936 о нд
бичсэнби е ий нб а йца а лт даа«Анх11 д ү г ээро но оцэ рг ий ня а мн ыб ич э э
ч
баСү х б аат ар ынг ар ынт үшмэ л , 12 о ндНа мынТө вх ор оо нына рий н
бичги йнд ар га, 14 - 15 о ндц эр г и йнз ө в л ө ли йнн а ри йнби чги йнд арга ,
Пи о
не ри йнт о в чо он ыд а ргынз э рэ га жл ыгх и йсэ н.... »г эжэ э. Сү ү лийн
жилү ү дэ да р хи в аа со л дс онэ нэнэ гэ нба р имтД.На ца гд оржг а даада д
сургуу л ьдс ур ал ц ах ааря в ахх ү р т лээна м, т өр ийн хө өн эрх ү ндт эй
даалга ва рыгмэ рий нг ү йц этг э жб а йс ныгд а вх арно то л жб айн а.
Д.Нац а гдо р ж, Д.Сү х ба ата рб о л онмо нг ол ынт өр ийнб уса дз ү тгэлт эн
Х.Чойб ал са н, Б.Цэ р эн до рж, Ма г са ржа вн ар та йн эг э нү ех амта жил л аж,
ардт үмни йх ээх у вьз а яа ныт ү ү хт эйх о л боо т ойо ло нү йля вд ал д
оролц со нньт үү н ийе р тө нци йгү зэ хү з эл ,х у вьсг ал ту ха мс арт өл өвшин
тогтох ,у лст өр , ни йг мий нид э в х и,б үт э эл чү йла жи л ла гааньө рнө х
улмаа ршин эц аг ий ну ра нб ү тэ эл чб о л т о лө с ө жб ойжих одн ьт а
а тай
нөлөөү зүү лсэ нб а йна . Эхз о х ио нб о ло вс ру ул ах адн ьД.На ца гд орж
биечл эно р ол цо ж, ө өр ийнг а ра арс и йр ү ү лэнб ичс энБНМАУ-ын
анхду га арү нд с энх у ул ийнэ хб ич и г,Ул сынАр х ив ий нс анх өмр ө гтө нө ө
хүртэлх а дг ал агда нү л дс энньма на йу р анб үт ээли йнн ий тс эхэ этни й
зүйёс н ыб а харх алб ол жба й д агб ил ээ .
1921 о ндб а йг уу л агд санМо н г о лынХу в ьсга л тЗ ал у у чу уд ынЭв л элийн
«Жа вх л ангб ад р уу л агч »н эр тэ йа н х ныү үр ий нн а рий нб ич ги йнда рга а р
Д.Нац а гдо р жа жи л лажба й х да ани йс л э лх ү рэ эни йх ор оо до оря вж
сурталу ху улг ах ий ж, б у садн ө х ди йнха мтни йгмий нх оцр ог дс онё с
журмыгэ сэ ргү ү цэ нх у в ьсга л та г уу л га т айши йжү жи гз о хио ж
найру у лант о гл од о гб а йжэ э . 1925 о ндМо нг о лынпи о не рий н
байгуу л ла гыгү үс гэ нб а йг уу л ал ца ж, т о в ч оо ныа нх н ыд арг аа рнь
ажил ла хд ааө с вө р,з ал ууү еий нх ни йх ү мү ү жи лбо л о вср ол ынт өлөө
шин эс а на ат а вь ж, о до ох үр т элб аг ач у у д ынс үлдд у у л алб олс о орб айг а
а
<Пи оне ри йнд у у >-гз о х ио жэ э. Д.На ц а г до ржн амт ө р ,э вл эл, пи оне рий н
байгуу л ла гадх а риу цл ага тайа жил дх ү чи нз үт гэж, ит г элх үлэ элгэс эн
даалга вр ыгнэ рт өр тэйг ү йц э тг эжба йх д аама найа жи л чина нгий н
байгуу л ла гыгши нэт у та мү ү сг э нх ө гжү үлэ ха суу д алэ р хэ лсэ н
үйлдв эр чн ийэ вл эл ийнк омис си йна жи л дчби ечл эно р олцо жб айжэ э.
Д.Нац а гдо р жц а гя ма г тс урчб о л ов ср о х ынт ө лөөша мд аж,<Хэ э ри йн
галуун ис энү лх ү р эхг а зр аас >э рд ми йнд ээжи йгө в ө рл өнир эх э
э р
Лени нг ра дх от но о1925-1926 о н дц э рг и йну л ст өр и йна к ад емид ,у лма а
р
1926-1929 о ных а ва рх ү р тэлБе рл и н, Ле йп ци г ийни хс ур гу ул ийнд эрг э
д
өөрийнн ьб ич с эн ээ р<х э лб ич и г ,с они н, сэ тг үүл ,д о р нод ах ин ы> б уюу
<ерөн х ийс у рг уу лиу даа р >с у р а лца но р о сз ө в лөл тий нб о лонд э лхий н
сонгодо гз охи ол чид ,э рдэ мт энмэ ргэд и йнб үтээл тэйэ хх элээрнь
танил ц
а хб о лол цо от ойб о л ж, н ү дт а
йл саня вдалн ьчг эсэну лсо ро нд о о
биес этгэл ээрх үч инз ү т
г эхэ дньэ рч, х үчи йгн э мж, у р а нб үтэ элий н
өсөлтөдн өл өөл сө на жэ э.
Д.На цагдо рж1929 о ных ав арэ хо р он до об у цажи рээд<Тө мө рий н
завод>, <З алуу ч уу дынү н э н> с о ни н, Су дарб ичг ий нх ү рээлэ н, Төвт е а тр
зэрэггаз руу дад(1929-1930 о н дУл аа нб аат арынт өмр и йнз ав од ад
орчуу л
а гч, 1930 о ныха вр а ас1931 о н ынэ гдү г
э эрс арх үртэл
<Залу учу удынү нэ н>с он ин ду т газ ох ио лына жи лтан , 1931 о н ы1 с ар а ас
Ши нжл э ху хаа ных үрэ э
л эн до юу танб уюуэ рдэмши нжи лгээн ий
ажил тан, 1934 о но осмө нх ү рэ эл эндт үү хи йнб ад ууну хааныт а сгийн
эрхлэгчэ эра жи л л аж, 1937 о ны3 с арынс үү лчээсТө вт е атрт
мэргэжл и йнз о хио лчо орт омил о гджэ э. Д.На цагд оржэ нэбү хи йа жл аа
өмнөду рдс анб ие ийнб айц аа л т: <19 о ных авра ас20 о ных ав арх ү ртэ л
Төмр ий нз авода до рч уул а гч ,т үү ни йда ра аЗ алуу чуу д ынТө вХо ро оны
сонин ыа жил чи нб айс ан20 о н ыө влө ө сШи нжл э ху ха а ных үр ээлэн д
оюу тнааро рсо н>г эжб ич жэ э.
Түүнч лэнМАХН- ынТө вх о р оо ныТэ ргү үлэгч дий н27 (1937) о ны
3сарын25 –н ыө д рий н45 д уга а рх ур л аас<Од о нт эмд э гту лсынТө в
театрынд ар гааст уст еат р ына жл ынб айд а лб ау раг шидя в уул аха жл ын
тухай>и лтг эсни йгс онсо одг а рга сант огто олд<Тө вт е а т
р тту сгайо р он
тооны2 у ра нз ох ио лчт ойб о лг о ж, үр гэл жа жил лу улант еатрыг
зохио л
о орт асал ду ул ахгү йб айл г а
в аасз охи х,үү ндн ө хө рБу я нн эмэ х, Их
На цагдоржн арыгши лжү ү лс үгэ й >г эжэ э
.)
ажил ланб үтээлт у урв илд а аг о л лона нх аар санцө өнжи лду ра нз охи о л,
сэтгүүлз ү й,тү үхс уд лал,о р чу у лгынт ала ара сари ха жи лх и йс энюм.
<Унши гч дынс о нир х онб ах ар ха ж, хү с энэ р мэл зэхс эт гэ лийгбу ла асан
бөгөөда р дт үмн ийх үс с
э ни йгнэ гэнб ие эрх анг ажт үмэ нз үйл ий н
хэргийгн эгэнц аг тг үйцэ тгэ хё с т ой>г эжу ранз о хио л ,х эвлэл
мэдээ л
л ийнмө нча н арыгт од о рх ойл жД.На цагд орж<Ар дынц э рэг>,
<Залу учу удынү нэ н>,<З а л гамжл агч>,<Ху вьсгал ыну р ан
зохио л
>,<Ши нжл эху х а
а н>з э рэ гх э
дх эдэ нс они нс эт гү үлий гб ий
болгох, мө нГе р ма нд<Су р аг ч дынс э тгү үл >г арга хадма нла йл ан
идэвх и
т эйү үрэгг үйц этгэ с нэ эрб а
р ахг үйс этгүүл зүйнб ич лэгий но л о н
төрөлз үй лий гби йб олго л ц сонюм.
Мо нгол ыншин жл эху хаа н ыба й гуул л агыну уг анз үтг э лтнийх увиа р
Д.На цагдо ржмо н гол ынт ү үх ий гу лү нд эстэйс у дла ха жл ыгэ рх лэн
явуулахб одл огыгб ол овс р уу л ах ,сур ва лжб ичг ийгэ р э нс ур вал жл ах,т у с
улсынну т агд эв сгэрдэ эр хэ дө л гийнду рс галыгбү рт гэ х,х амг аалах
талаари х эда нх аа рчб айжэ э. Д.На цагд о рж<Мо н голх э лни йт а йлба р
то л ь>-и йгз ох ио л цо н, <Мо нг ол ынт үү хий нт о вч >б ол оншин жл эх
ух а аных я л ба рчил санө гүү л э ло лныгби ч ижши нжл эху хааныэ р дэ м
мэ дл эг ий га р дт үмэ нд э эт ү гээ нд э л гэр үүл эхэдх үч и нз үтгэ жэ э. Эн эхүү
зох ио л до о(Мо нг олынт үү х ий нт о вч ооД.Ц) <Эр тба л арца гаасэ хл эн
БНМАУ-ыгт унх аг лас анх ү рт э лмо нг олынт үүх ийну ртх у гаца а гх ама рч
ул сү нд эсни йт ү ү хэндшин эү еэ хэ л сн э
эрд үгнэ жэ цэ с тнь <Тү ү хи йн
шү л гэ э>т ө г
с гө лий ншү лэгб о л г онх а дсанн ьс а н амс ар г
үйх эрэ гб и ш
юм. Энэньмо нг ол ынт ү үхб о л о нт үү хэнз охио л дт ү гээмэ лб ай да г
ний тл э гз ү йлэ х,т ө гсг өл ийншү л гий ну ла мжл ал ыгши нгэ эна в с ныг эрч
юм> (Мо нг ол ыно рч инүе и йну ра нз охио лынт ү үх . Тэ ргүү нб о т ь1921-
1940 УХГ. Ул аа н баа тар1985, 89 д э хт ал)
К.Ма р ксын<Ка пит а л>т эр гү үнбо т ийнх эс г
э эс, Шин жл эху х аа н ы
хү р ээл энг ийнз ахи ал гаа рГ.Е.Гр уммГр жи майл ог ий нби чс эн
<Мо н г ол ынт үү хэ эс>- э эсД.На ца г дор жо р ч
у ул ал ц анМа рк оПо лын
жу ул ч л алынб ич гий гАл ьб ер тГе р ма ни й<Ихх а аныо рдон д> г э сэн
нэ р ээрт о вч ло нни йт элс ни йг , мө нД.По ко тил ов ын<Мину лсынү еий н
До рно тмо нго л >г эдэгб ич иг ,х а анто р осу лсаасмо нг олэ л чинс уу ж
ба й санКр о стов е ци йнг ерма н а а рб ич сэн<Чин гисх аа наасЗ өвл ө лтБү гд
На йр а мда хУл с>х ү ртэ лно мынз а ри мб ү л гийгг ер ма н ,ор осх э л нэ эст у
с
тусх ө р вүү лжэ э. Эн эб үх энньД.На цагдо р жо л
о нт ал ынмэ д лэ гт эй
сэт г үү лч,т үү х ч,с о ёнг э гээ рү ү л эгч ,ор чуу л а
гчб айс ныгб атл анх ар уул ж
ба й на .
Д.На ц а г
до ржий на в ьяа сб и л гий гу л амд э мжи нд э лг эр үүлэ хийно р онд
ху в ьсг алтх уу льё сыгно цт о йг о о рг ажу у д уулс а
н1930-а адо ндт ү үни йг
хо ё рчу д аа«1932,1936 о нд » жи лша хамх у гаца аг аа рмө рд өжу даа н
ху га ца агаа рг янд андс у улг а ж, х ил сх эрэг тший т гэс энн ьз охио л чи йн
эр ү үлмэ н дэ дму уга арн өл өө л с өнньмэ дэ эж.
Д.На ц а г
до рж1937 о ны7 д у г аа рс а рын13-ндн а сн өгч сөнньч
<....Мо нг ол ыншин эх у вьс га л тё сн ыу тгаз охи ол ынт ү үхи йнүн этэ й
ху у дс а ндө өр ий нг ав ья аб үт э эл и йнх увиа рхэ зээча рч игда шг ү йг ээ р
тэмд э г лэнү лдэ нэ > (Шин эт о ль27 1937 ¹4 10) г э жт уха йнү еньү нэ лсэн
ба й да гб ил ээ. Эн эү н эл элт ий нү нэ нз ө в
ий гца гү еша л ганб ат ал с аар
ба й гааюм.
<Ур ту да анн ас ал жб о лно . Тү гт үмэ нмө ршүл э гб ич ижб о лно . Гэ вчг ол
юма аб үт ээ хг үйө нг өр чб а сб ол но . Ор осоо рД.На ца гдо ржи йнц ө өн
шү л эгг арч ээ .Тэ рцө ө ншү лэ гб о лз ох иол ч ийнг о лбү т ээлг эдэгньт од
ба й на > (Ут газ ох ио лу рл аг1966 ¹47) г э
жя рууна йр аг чН.Па ч енк о
хэ л сэнб ил ээ. Эн эб о лз ө вх өня р ууна йра гтньо ро с оо ро рч уу ла гд сан
зох ио л дньх а ма а рахү гб ишэ э . Үн э хээрчД.На ц а гд ор жг у чинн эгх эн
на с лах дааг олб ү тээ лээт уу р вис анз охио л чмө н.
Зохиолчий нуранб үтэ э
лийнз амыгс у дл анү з
эхэдхув ьсга лыня ла лт ын
дарааха
нү еэ
сзох иоло отуу рви ж<Мо нг олынү гээгү
йа йл ынх өвг ү
ү н>
(Хөдөлмө р1986 ¹117) зэ
рэ гжү жи гзо х
и осону ч
и р1924 о ндСу дар
бичгийнх үрээлэнгийнша гна лх үрт
эжб айсанч1930 х эдэ но ноосг о л
голбүтээлээб ичсэнба йна. Үү нийга жт өржа хуйо р
ч инца гийнха а
амьсгал
ыгз ох
ио лб үтээлдээя ажши нгээ снээрн ьтүүни йг ээур а
н
сайхных увьдяма рн ээлттэйд ү рсэл
с нээ рньт одрууланү зэжбо лн о.
Д.Нацагдор жбайг аль,ний гэмс этгэ
х үйна ливүзэгдлий гт анин
мэдэхүйнү нэнзө вханд лагынү үднээсу хаарч,түүнийг ээу ран
бүтээлд
э эулс уурьтайи лэр хий лжба йв.
Д.Нацагдор жяру унайр аг,үр гэлжилс э
нү гийнз охиол, жү жиг тху уч ны
ажт өрө
хё сных эвшин жи йгихлг я
р хайд үрсэлсэнбай дагб ил э
э.

<Хє лдо ро хоо саваадvсца йх ыгх vртэлн эгг олыгє гсєжу р ууд анн vvж,
нэгх удгий гэ ргэнт ойр чну тагласаар>, <Тэ рт ээу у
л ыгє нг єрвє ла йлгvй
гэжбо до ж, тэн г
эри йнх аяан аасца ашг а з а
р гvйг эжс этг эсээр>, <З vvн
хошу уныз аха дхvр сэн г
vй, баруунмє рн ийт э ртээгарса нгvй > (Ху учин
хvv) <Єс єхн ас н
аасvх эртэ ргээрнє хє
рх ий ж, эзгvйт ала арг эрб о лгож
дадса н
>(Со ёлыгг ай хав)гэх члэн,<Хє мє рс єнт огооныд о торх и> а д
ил
хуучинни йг мий нvе ий нхє єрхийл єлт
э йба йдл ыгто вчт одх эрнэ эура н
хурц аа
рн vд эндх а
р агд та
лз у р
а г
ла жээ. Элб а йд лыгз охио лч<Юу тай
гомд олтойз э
р лэгамь д рал
,х айр а
нх а
й ра н,хє єрхийх єє рхи й> гэж
халаглажб ич сэнюм.Эд г
ээрз охио лдх у учные ртєнци йнх vнийд vр
тvгээмэлб айд лаар
а ах эвшин жб ол жг а р с
а нюм. Ху вьх vн ийд vр ,зан
тєрхнь<Хэ лх ээг
vйс увд>, <Ца гаанса рбах а рну лимс >,<Их
авгай>,<Уч ир та
йг у рванто лгой> зэрэг тил vv т о
д орхойд vрс лэгджэ э.
Д.На цагдо рж<Хэ лх ээгvйс увд>д у ус
а а гvйз охио л
д оомо нг олын
нийг мийна нгид авх аргынба йдлыгх у в ьхvн ий(До лгор, Да арий ма а
,
Сумъ яа)з аяат авила н, ха
йрс э
т г
эл дзан г ида нvз vvл ж, зох иол чий н
єєрийн хн ьб ич сэн
э эр<Фе од а
лл ам>, х я тадэ нэгур авз алуу чуу дын
янагл а
лыгэ вд сэ
ни йгг а
ргах ыгзор ьжээ .

<Ца г
аанс а
рб ах арну лимс>гэд э
гє гvvллэгтэ
эД.Нацагд орж
хувьсгал
ынє мнє хvе ийнардо лныбэ рххэцvv а
жт є
ржб айсныгб аян
Дагданыз арцб vсг vйЦэ рмаагийнд vрээрихлд э
лгэ
рх ар уул
ав.
Цэрма а
гийнз арцл а г
д а
жби есэт г
элз vдрэнгалирчбайгаа гДагд а
ны
эхнэр,охинМя даг маанарынб а р
дамт vрэ
мгийб айд
алт айжи шин
гар
г а
жэ э
.Yvн ий гД.На цагдорж:
<Дагданыа жл ыних ийгх эл
эхvv, тvvни йэхнэрийнчанг ыгхэлэ хvv
ирснээсхойшх эдэ нжил ийнд оторе рньча ма р
санг
vй, би есэ
тг эли
йн
зо
в лонгца д т
алvз жэ э
.Эн эзавсарДа гд ангий нэ хнэрт а ргалса н,
Цэр маагийнт ур са
нх о ёрягтэн цэнэ>г эжд vр сэл жэ э. Цэ рма аба руу н
айлынЧvл тэ
мт эйд отнот а
нил цажа мр аглас анб оло в ч<До рдх vмvvс
жарг а
лмэ ддэггvй,яду ухvндя н агбай даггvй> г эжт э д нийа р иу н
сэ
тг элийгг эрийнэ здий ншо овд орлонд оро мжил жб у йгД.На ца гдорж
зо
х иолынvйля вдлаарт одорхо йз у
р аглажэ э. <Яд у ух vндя на г
байдаггvй> мэ тн оёдд ээдэсvзэж, амр агласа нх о сынз vvнийvз vvрч
оромгvйня гтар иунсэ тгэ
лд унд уурх vчт vр эх ийнх vй т энмэ с
шур гуулант vмэ нзовл онха г
ац алду нагажб айс ныг<Их
ав
га й>,<Уч иртайг урв антолгой> зох иолдд эл гэрэн гvйд vрс элс энюм.
Сор дзал а
г дажх єсєрха ягдса
нОюу нчи мэги йнvн энчс этгэл, шу дар г
а
за
нт є
рх ,тэмцэг чшин жийгтод руулж, ша р ынша шн ыбу ран г уйч анарыг
<Иха вг ай>-ди лрvvлэ ншvvмжил с
энб ол<Уч ирт айг урв а
нт ол гой>-д
хайрс этгэлийнт эмц ээнээсулба аланх амжл ага тб ура нг уйни йг мийн
vндсэна нг ибол сонэг элардэз эдно ёныэ вл эр шг vйт э мцлий гт у сг
а са
н
юм.

<Ахынхаагар ынд о
орч и
Оготнохул
га натайадилшvv
Эеэрэсболбол
Эзнийза
рлиг тхvргэнэдээ>
гэ
жхэ рг
эмзэ рэг,хєрє
нгєбэлээра
ри у
нс э т
гэл
ийгньу
рву
ула
хгэ
ж
доривдо
гши нБа лганыхvчт vр
жб айхад:

<Хvнийа рьс
ыгнє мєрс
єн
Хээрийнгалзуучоночи
Хvзvv т
о л
гойvргэлжбайха
д
Чин амайгбоолчл
о х
гvй>

г эжжу рамтб vс гvйНа нсалмаат эмцлий нхурцvг ээрт vvн ийгмох оож
б а йна.
Ин гэжД.На ца г доржх увьсга
лынє мнєхvе ийнз єрч илт эмцэ лд
ээнийг
д vр сэл ж, б ура н гуйни йг мийнни йтлэгд vрзурги йгб vтээ сэнюм.
Тий мэ э
сч<Ху в ьсгалынє мнєхфе од
а лынмо нго лыншив шигбузрыг
у у дланма лтса нэ нэзо хиолуудн ьшин эхувьсгал тмо нго л
ынт ух
а й
Д.На цагдо ржий нб ич сэнз о
хиол ыну ди рт
галынч а на
рт айб олжээ.>
(Ч.Чи мид . vги йни дши дУл аан
ба атар1967 .35 да хьта л)
.....Иймд<у дир тгал>- аас<ихн vvдэл >х и
йж,<ц а гийнба йдалихл
є є рчлє г
дс є н>-дД.На ц агдоржзох иолын хооголу тгынє р гєлт
ийг
н о гдуу лжб а
йв . Д.Нац агдоржийнз охи олбvтээл ийну р анс ана
аны
vндсэна гу улг аньх амжл аг атн ий гэм, б у рангуйё сыгшvvмжи л ж,
тvvнийа нгий нмє нч ана рыго лонт vмн э эржиг шvvл э х ,тvvг э э
рч
зогсоо гvйа рдынху вь сгал ынши нэч лэл тий ня вцадт є ржб уйх vн ий гт од
томру ундvр сл э
нх ув ь сгал ыня ла лтыгб а татгахтэ мцэ л до ло нт vмни йг
зоригжу ул ахадч иг лэжба йл а а.Зо хио г ч, ца гvетэй гээцо хило хз vрх ,
лугшихс уд саараах о лб оот о йб айс ану ч ирт ухайнvе ий нх vна рд ын
сэтгэл ийгз ов оосо нб у юуэ з эмд сэна лив аах урца су у д лыгс о рго г
ажиг ланб vтэ элдээт у сгажб а йсанюм.
Д.На цаг до ржмо нголну таг , мо нг олvнд эсни йаху йа мь др алыгши нэ
гоозvй нvvд нэ эса нхд орв ит о йнэ энvз vvл снээрээмо нг олына р дт vмн ий
уламжл ал тг оос айхныс эт г элг ээндх у вь сг алтшин э ч л элтх и йсэ нг э ж
хэлжб ол охюм. <Ху у чи нх vv>-и йнн эгнє хєрхув ьсг а лынб у угт а вь сан
єдрєєсэ х лэнхє мєр сєнт ого о ныд ото рг э рэ лт у
саж, н эга йма гу л сс э рэв>
(Хуу чинх vv), <Эн эх vv н ис дэгт э рэгн ьх vни йа ргау х аанэ р дэмс о ё лын
vvдн ээсб vт сэнб ол охб vх ийлу чр ыго л жс онсо од..... ир эхжил э эс
ажил до рохг э жб айс ана р в анх оё рн аст а йх vvгээа рд ынс ург уул ьдх є
є н
явуулжэ э>(Со ёлыгг а йх ав) <Ду гархє в гvvнюмvз эв ,н vдт айл ав ,э рд эм
сурав,э рб оло в>(Ул аа нба ат а раасБе рлинх vр т
эл)г эх члэнх у в
ь с га л т
тэмц лийнvрдvн д<Ху у чи нх vv ши нэр vv бо лж>ши нэа мь др алынг эрэл
гэгээо лн ыс э тгэло юу ныгг ийг vvл ж, мо нг олхvн ийу хаанб ил ги йнт є
л єв
нээгдэ жб айга агдvр сэ лжэ э .Чин гэх д ээз о хи олч<Юу тайз а вша а н, юу тай
баяр>г эжо ргил уунс этгэл э эр ,єн дє рд у у гаарб ахар х а нє гvvл сэнюм.
Д.На цаг до ржий нб vт ээ лд20-рз у уныэ х энvе ийнмо нг ол ынн ий гми йн
бvхи йла н гид авх аргынба й д алх эвши нжя руут одє в єрмє цб а й д л а ар
илэрсни йд от орД.Сvх баа та р ынд vр ийгг ар гас
ныгду рда хгvйє нг єр чvл
болн о.Ихжа нжныд vр ийгт ух айнvе эсС.Бу яннэмэ х , М.Яд амс vр э н,
Ши .Аюу шз эр эгзо хио лчд ынг аргас на асз ана раншин гньД.На ц а гдо рж
илvvт эйа нх аа рчб ичс энб айн а. Ихжа нжн ыдэ ргэ дг арынна ри йн
бичги йнд арг аасэ хлээ дн а мт є рийнх ар иу цл аг
ата йа л банх а ажб айс ны
хувьдД.На ца гдор жин гэжх э нэ эсчил vvт эйгээрСvх б аата рыгд vр с л э
х
ньа ргаг vйюм. <Мо нг ола рд ынс уут > жvжиг т1934 Сvх ба атар ыгно ё
д
тvшмэ дб о лона р дол н ынvд ээрх аржт эд нийх арил ц аня р иаг а
а рит гэл
vнэмши л тэйд vрсэлжч адс а нб олн о.
Эд г
э эрз ур васжи шэ энэ эсД.На ца гдо р жий нз охио лб vт ээл ийнvн дс э н
чигт одо р хойб олжн ий гмий на мь др алз єр чилтэмц л ий нмє нч а на рыг
гvнзгийу х аар санзох и олч ий не ртєн ци йгvз эхvзэлил эр чб айн а . Эн энь
<Ар дынх увь сгалтза с гийнб о дло го дни йц vvлэнжи нх энэя д ууа нг ий н
аши гт ус ыгх а мгаалс ан......з vйл vvд ий гг олбо лгонб ич вээс
зохих >(Ул сынн ийтий нно мынс анМо н го лн о
мынх ємр єгМАРЗ -ын
архивМо н гол ынз ох ио лч дынэ р хх э мжэ энийд vр эм) г эсэ нт ух а йнца г
vеийнб одло готойн ий цэ жб айс анб ол о й. Д.На ца гд о ржз анч а на рыг
тодруу лахз єрч лийну гс у р валж, д vр ий нvнд эс лэл ,н ийгэ мг о о зvйн
зарчмыгмо нго лыну ра нз охио л ынvн дс энт є рєля р у уна йр аг,
vргэлжил сэнvг ийнбо лонжvжг ээрт о д ор хойх ару у л санюм. Их
зохиол чийня рууна йр аг ,vр г
эл жи лс энvг ий нз охи о л , жvжг ий нд отоод
тєрєлз vйл дши нээхл эл ий гг ар гажба я жу улс ныгє г vvл лэ г,ту ур ьуран
нийтл эл,ту уж, шvл эг,є г vvл эл тшvл эг ,д у улалтжvжи г,я рианжvжиг
бичсэнньх ару улжб ай на . Тvvг ээрчvлб арама рдынх увьс гал ыно ло лт
амжил т ыгх амг аалжэ с эр г vv н артайт э мцс энт эмцл и йнс эд вэ э ру ран
зохиол ынт о мт єрєлр о ма н(Хэ лз ох и олс удлалб от ь7 1-13 ШУАХ
Ул аа
н ба а
т ар1969 (1970)323 д а хьт а л)б и чижа вья а сб и
л гээс о р ьж
байсныб аримтчб ий. Энэс эдэ вД.На ца гдо ржий нс этгэлий гх vч т
эй
хєндсєни йг<Yз эг
дээгvйюм>,<Эс эр гvvгс он с
в ол >, <Со -ёх ай р лана
чамай г>гэсэ ншvл э
гз ох и о лн ьд авх а рб ат алжба йг а аюм.
<Хvн ийд айса нг а
дуу рд от уурє вчин> г эжvз эж, <Єр гєлб а рь цба рих,
гvрэмн ома йл дуулах,н vг лээна минч л а хз эргээрнvг лээна ми нч илж
байвалжа рга на>г э
с энша шныvз элс у рта лчдыня т га лг
а, мо нг олг азар
дэлгэрс энт євдэ мнэлэ га р дол ныгє вч инэ мгэгэ эса нг ижру ул ж
нийгми йнша ардлагыгх а н гажч адах г vйб а
йг аамэ т ий гу нши г ч дынє мнє
vнэнмє нєєрньдэ лгэнє г є хєдД.На ца гдо ржэ рvvлэ нх ийнт ух айо лон
шvл гээ<Тє вдэ мнэлэг ,З э э лий нч имэ э ,Ху вьс г
а лынд араа хvе ий нэрvvл
энхий нб айд ал,Юу ндно х о йт эжэ эн э, Ха йр а
но хин , Гvнд эгч а в ганц
Гvрмий нх энгэ рэг
>зо ри у л жэ э. <Дэ мийлт ооч инну р шихб ая тг ал
гаар
хэлэхгvйг агцхvv уранз о х иоло ори л э р хий лж, у тга а рт ани ула хэ цэстнь
гэмшvvл эх> (Цо г1966 ¹ 5 48 д ах ьт ал )з о рил г
о тойб ичсэнэ дг э эр
зохиол дх vни йб иеийгс vйт гэж, уха анмэ дрэли йгг э мт э
э хни йг мийн
хурцх а лдвар тєв ч
индн э р вэгдэ гсэдг vр эмно му ншу улж, є ргє лб арь
ц
єргєн

<Ба
янчинээ
лэгхvн
Эдмала
агарздаа
д
Буу
райяду
ух vмvvс
Гуд
амжзээлнээхэв
тэх
>

ээсєєрарга
гvйб о
лд о
гб а
йсныгэмгэнэндvрслэ
в.Иймб айдалдхvрс
нийг
Д.Нацагдоржорчлонгийнжаммэ т
ээрvзvvлээ
гvйб илэ
э. Харин
халдвар
тє в
чнєєссэргийлэ
лгvй<самууныvр,євчнийєрт єє
>б о
лжявбал
харамса
в чхожигдохэмгэнэ
лтэмгэнэлтбай
далдх vрд
гий гхаруу
лсан
юм. Иймб а
йд л
аасгарахганцар
ган ь
<Бу
зарєвч
нийгцавчихил д
Бvд
vvлэгба
йд л
ыггэгэ
э р
vvлэхт
оль
Хvнтєр
єлхтнийнє
хєр>

болс
онши нэёсн ыэмн элг
ий гдэ лгэ
рvvл эх
,а рдо лныгэрvvлсару ул
ба
йлгахявдалмє нгэжД.На цаг
д оржvз эжс урт алухуулг
ыншvл эгтэ
э
ту
хайнvеийнт улгарша ардлагыгу стгажб айв. <Эрvvлявбалулс ын
на
адмыгvз н
э> (1935) <Эрvvл> (1935) <Єргvйб олбая
н> (1935) зэ
рэг
шvлэгт
ээ

Жаргалан, жа
р г
алан, жа
ргалан
Энэертєнц ий
нт vмэнжа рга
лан
Тvvнийд оторхчухамжа ргал
ан
Эрvvлэнх ийннэгэнжа рга
лан

гэжбичижу л
ма арэрvvлцогцос
,тvvнийжа в
х л
ангмагтандуу
л жб а
йв.
Энэнасан
даахvнэ рvvлсаруулажтєржт vvнийхэ
этєлєєан
хаа ра
лтавих
ньчухалгэ
сэнс анаа
гд э
вшvvлсэнюм. Эрvvлэнхажт є
рхньх vний
аминыхэрэгтєдийбус,улснийгмийну лvндэс
тэйгvнач
холбо
гдолтойгvзvvлж

< Єдє рбvражил лаж

Єєр ийнб иеийгтэжээн
э
Ура мз о
р игєрнєж
Ул стєрдє єт
у с
ална>

г
эжэ
э.

Тєрулсдааиймэ рvvлсаруулар дыгбэлтг

эхийнтул дєвчнийvvс
эх
шалтгаа
н,х а
лдварт а
р х
ац,тvvни йгшинэvеийнэмнэ лгэ
эсхэрхэ
н
анаг
аажб айгаа
г(<Ня нгхорив>, <Хал
двартєвчин>, <Цустба
йлдаа
н>,
<Нянгийня риа
>) олонталт
а йг
а ардvрсэ
лсэнюм.

<Тавантивдгайхуул
агдансайша а
г даадтав
анөнг өхүнтөрөлхтөнд
бишрэгдсэ
н> боловс
онэмн эл
эгшин жлэхухааныа чаа
рдү л
ийх үн
соно
ртойбо л
ж, <Энэтөрийнхө г
жи л
,эрдэмухааныо нолыгсонсож>
сохо
рх үннүдтэйболжд эл
хийгд ах и
нү зэ
жс э
тгэлс а
наау у
жир ч
байг
аагзохиолчбасхүүдүрсэлжээ.
<Зөвлөл
тийнэмчН. П. Шастин,тү үнийүрхүүхэдз э
рэгтэрүеийн
анаг
аахухаанымэ дл
эгмэ р
гэжи л
тэ йх ү
мүүстэ
йо йрд от
ноба й
с а
нн ь
хүна р дынх ааэ р үүлмэ нд ийна сууд л ыгу р анб үт э
элдэ эү нэнз өв
тусг а
х адн өлө өл с
ө нньт о дорх ойб айн а > ( Д.На ца гд
о ржи йну ран
бүт ээл ийнт у хайУХГ. Ул аан баат ар1978 84 дэ хт ал
)
Д.На ц а г
до ржэ рүү лэ нх ийнт у хайшү лгээа р дт үмэ ндээи хх айр та
й
зохио л чи йнд о гдо лсо нх а луунс этгэ гд лээ рби чс энюм. Үү ний г
<Эмн э лги йнт ух айий михс этг элс а на аных ө дөл гөөнтэйг өөрб ичиг д с
э н
шү л э
гб а йдг ий гб ис ана хгүйб айна . Үнэ ний гх эл эхэ
дши нжл эху хаа ныг
аята йх анэ влэг ээршү л э глэжб олн ог эжб о доогү йюм.> (По эзия
На род но йМо нг ол ии , ГИХЛ. Мо с к ва, 1961 с тр4) х эмэ э сэня руу
найр аг чЕ. До л ма тов с к ий нү нэ лэлтт од от гонө г чб а
й на.
Ша ши ндг үнзг ийит г эс эни тг элб и шр элэ эо ло нт үмэнб ү рэна лдаагү й,
бол овс онэ мнэ л гийнё с ыгт өди йлу хамс а рла агүй1920-30-а адо ныү еэ с
тэдэ ндх у учи нний г мий нб айд лаа сг а раха ргаз амыгз а
а жшин эа жт өр х
ёсыгх эвшү ү лэ хг эжшин жл эху хаа н, шин эц агий на наг аа хынэ нэрэ л
ачи йгу ра нз ох иол оо рс у рталч илс аня вд алх ү ни йу хаандн э
в трэхдээ
ама рба йс наа ст ух айнц а гтаа<х э
д эна р ванэ мч э эсба га
г ү йт усб олсо н>
(Ц. Да мд инс үр эн. Да шд о ржи йнНа ц агд ор жий на мь дра л ,уранб үтэ эл.
Со ёлу тгаз о хи ол, 1961 ¹44) г эжх э лжб ол но. Д.На цагдо р жэ рү үлэнх ийн
сэдэ вт эй, ши нжл эху х а аныа яст а
йз о хи ол ууд ыга гуу лг
ао рчинү еий н
эрд эмс уд лал ыно йл г ол тт ойч у хамня гту ялд анг үнзгийр сний гшү л эг
зохио лнь(<Шин жл э ху хаа н>, <Од >, <На ра а>, <Сар аа>) т одха руу л ж
бай на.
Ихз ох ио лчий но нц г ойа в ьяас,с ууб и лэг ,амь др алыгү зэ хө ө дрөг
бад ранг у йүз эл,х ув ьс га лчт эмү ү
л элньи р э
эд үйд ээит гэ хг үнит гэ
л ,
хол ийгн э втх а рахх ур цх ар аа,х ожи мх эр эгжижб иелэхү нэ нийгмэ дрэ х
увид сыго лс онб айжэ э.
Санс р ынна р ийнмэ др э хү йтэйн айр а гчД.На цагд оржэ рх э сгар игт
хан даж:

<Одчинийт эндээсэнэхүүдэл
х ийямарөнг
ө т
эйү
зэг
днэ
м
Орчлонертөнцгэдгий гчимэднэүү? Үг
үйюу?
Янаг
лала мраг
л а
лынд өлальз
э рэ
гхурцвэ?
Юундма найер т
өнцө дзахи
аүлил гээ
нэчи?>

< Од> гэжши нжл эху хаант ехникий нхөгжи л

, дэвшил,түүнийх үчи н
чадалдб а
ттайяаит гэсэнс а
наагз охиолдоог үн
з ги
йши нг э
эжэ э
.
Сайнс айханхүсэл, мөрө өдөл
,зө нби лг
и йгбодитб үтэ
элб олгохх үний
чадал,авьяа
сби лг
ий гихД.На цагдор жин гэжу ра
нс айхныши нэ
сэтг
эл г
ээгээ
ру гт
анх аржч адсандля ру
уна йрагчийншинэ члэл ийну т
га
учиро ршижб айна. <Од > шүлэгб оли р
ээ д
үйгээит гэ
лтэйгээрх арс
ан
хараа ,э нха мг ала нгэ р хэмл э сэнх үс лээ су р ганжи гүүр л эсэнд у ула лмө н.
Ий мб а д р анг уйүз элс ан аа,и рмү үнт эмү ү лэ лий нг алд ө лб ада рсан
мөр үү дэ эр ээу лсэ хо ро н, ардт ү мн ий хээөмнөт улгарс анз ор ил т
ыг ,х үн
төрө лх т н ийн ий тл эгх ү сэлэ рмэ лзэ лт э
йн я гтх ол бондэ вшү үл ж
ший дс э н дД.На ца гд о р жий нз охио лынү ндэ снийб олоо дни йт л эгшин ж
оршин о . Элши нж<Ул а анб аатар аасБе рл инх үр тэл> (1926), <Ма йн
нэгний гх өр өн гө тнийг а з
а рү зжэ э> (1928), <Ол о ну лсынз алу у чуу дын
өдөр> (1930), <Эз эр х эгт үр эмг ийб айл да ан> (1931), <Ур иал > (1931),
<Ок тя б р ь > (1931) з э рэ го лонз охи ол дньт ус га гдсанюм. Эд гэ эри йг
бичих э дньз о х ио лч и йн1925 о но осЗХУ- д , 1926 о но осГе р ма ну лсад
<Ши нэү зэгдэ лө ө ра мт ан ду мб ан> мэ дл эги йнх үрээгэ эт элж, ө рнө
дахи ныз ох ио л чд ынбү тээлт уу рви лт айт а ни л ца н,түү нэ эсо р ч уул сан
хийг ээдс у ра лцс а ня вда лнө лө өү зүү лсэ нн ьэ р гэлзээг үйюм.
Зөвл өл т , Ге р ма но рн ыа мь др ал ыгмо нг олу н шиг чд а
дт ан ил цу у лах
эхлэл и йгт ав ьса н(D.Zedew. Sekretar des Mongolisс hen Schrifstellerver
bandes. Schrifsteller – Kongres der Deutsс hen Demokratischen Republik
Protokol (Arbeitsgruppen). Schriftsteller verbahd der DDR 195-197 )
Д.На ц а г до ржЛэ йп ци г тмо нго лчэ рд эмт энЭ. Ха йни шт айу чир чх эл
соёлынмэ длэ гэ эз уз аа тган, эрд эмс у дл ал ына р габ арилэ зэмшижб айсан
тухайт э рү еи йнмо н го лс ур агчд ынб аг шх э лмэ р чС.Во л ьфмо нгол
эрдэмт н ий2-ри хх у рл ынү е дК.Яцк овск ая дмэ д ээлсэ нб илээ . Мө н
Герх ар дХа уп т ма нн, Ва сс ерма ннз эрэгГе р ма н ыо лонз охио л ч той
бүтээ лэ э рньт ани лб а йс ант у хаймэ д э
эб и й. Д.На цагд о рж, А. С.
Пу шк ин ий< Анч ар >, <Хо р игдо л>, <Хэ рэ эх эрэ энийз ү гни сн э>,
<Сэ рэ х ү й >,<Га за рд а л айх о ёр>, <Ги лбэ рий нх атан>, <Бу уд ал ц с
а нн ь>,
ГиДеМо па сс аны<Аг лаг ч>, Эд гарПо гий н<Ал танц о х>з эр эг
зохио л ыго р ч уу ла нмо нго лу ншиг ч идд аат ан ил ц уулжэ э.
Д.На ц а г до ржий нг о ло рчу у лгыня ру уна йр гий гэ хзо хи ол тойньт улган
нягтл ах а д<о р осх эл нэ эся р ууна й ра гх өр вү үл эх дээу гз о хио л ынс анааг
нэмжх а са лгүйбү р энг үйц э тга ргах ааро но со нүгс он го на вч , шү л эг
зохио л ынх эл бэ рд о т оо ду ря р уус о нсг олыгу ншиг чд ынс эт гэ лдб уух
зураг ла л ыгб ү хэл дн ьх эвдньү лдэ эх ийгэ рх эмл энү здэ гб айжэ э>
(Орч уу л ахэ рд эм, УХГ. Ул аан баат ар1978, 9 д э хт ал)г эс энд ү гнэ лт
гарда гб олү р гэл жил с энү гийнз охио лыно р ч уу лгыгс уда лжү зэхэ д
үгчлэ хб ат а йл б ар ланну ршиж, э хз о хи ол ыну ра нс а
йх ныб ол он
найр уу л гына мтшимт ийгб уур уул дагг э мэ эсү нд сэндэ эч ө лө ө тэй
байс ан . Эн эн ьо рчу у л агчө ө рөөя р ууд үр сл эл ий нө ргө нд элг эр
мэдл эг т э й, о р осх үни йз а нз анши л ,а ху йгс ай нмэ ддэг ,о росх элний
үгий нс а н ,х эл зү йна л ив аат үвэ гтэйү зэгдэ л дз а хирагд а н
бари гд а ха ар гү йг үнба тмэ д лэгэ зэмшс энт эйх о лбо отой > (Су уб ил эг т
зохио л ч ийнс однэ г эна в ья а с. Утг аз охи олу рлаг1981 ¹47) г эжү здэг
ажээ.Түү н ийз эрэгц ээ<Уч ир т айг ур ва
нт о лгой>д уур ьб ичи хдэ эг ер ман
ардынду у гб үтэ
эл ч ээра шиг ла ж> (Н.На ваа нюн дэ нБя цх анд ур т гал,
Туяа1956 . ¹5 , 26 д а хт ал, Ц.Цэ дэв, Ура нз охио л ыну ламжл ал
шин эч л э лий нз а
рима суу д ал. ЭДМН. Ул аанбаа та р
. 1968 (1967) 21-23
тал) <<Мө рөөдөл >> шү л э гт ээх ай рынс эт гэ
л и
йгх а
в рынс э дэв т эй
европынз ох и
олынн өлө өг ө ө рх о
с лу ул
с а нг эсэ
на жи гл алт(К.Н.
Яц ков с ка я. Дашдо р жи йнНа ца гдорж(Жиз ньит во р
ч ество)Из д . На ука,
Мо скв а . 1974, стр22) б ий .
Ин гэже вр о пдахин та йо й рд о тнон ө хөр лөс ө
нн ьд ор нот өд ий г ү й
өрнө дий нс о ё
лынх ү рээг ээ рца раата йсэ тгэхө ргө нб ол омжи йг
Д.На ц а гдо р жиднэ э жө г чэ э.
Үү ний га жиг лажз ох ио лчВ.Ка таев<Та на йи хз ох иол чД.На цаг д орж
мана йихз о хиолчПу шк ини йгс а
на г ду
у л жб айн а. Эр хч өлө ө ,ар да ч
чанар ,х ув ьс г
алчү зл ээрэ ээ нэх оё рз охи ол чади лб ө
г өөдт ан айс он годог
зохио л чб о лПу шк инши гу р анз о хио л
ынб үхт ө рл ө
ө рб ич сэ н
байна ....Энэз охио лчПу шк ини йа дил а
а рд элхийнт эргү үнийу р ан
зохио л о осу лстүмэ н дээд э л гэ рүүл эхийгз орьдо гба йжэ э. Жин хэ н эих
зохио л чх ү нли нгэ жүн д эс ни йс ай нс ай хныгх а дг алахынз э р э
г цэ э
ертөнци йнс айнс айх ныгн эв тр үүлжб айд а гюм> (Ут газ охио л ,у рл аг
1966 ¹47 ) г эсэнньо но со нү нэ лэлтб оло й.
Ху вьс га лынг эрэлт уяандс э р гэнма ндажба йга
амо нго ло рон дэ рдэм
бичги йгб а друулах ,түмэ но лн ыгс о ёлжу уланг эгэ эрүү лэха с уу дл ыг
хэрэгжү үл э хэ
ду ра нз охио л ч д ынү ү рэг, нө лөөа са рихб айв . Үү н ий г
гүнээу х а мс арла
са нД.На ц а гд о рж1920-1930 а адо ныү еэс<Пио нерий н
дуу> (1925), <Ул а анб аат ар а асБе рлинх ү ртэл> (1927), <Бид ний
сурагч и д > (1927), <Сэ х ээт эн > (1934) зэ р эгшү лэ гтээ<Эр дэ м
боло вс ро л ыгс урчу лса р дд а ат услахыгз орьсон> ши нэц аги йнз алу ус
хээрийнг ал уунис энү лх ү рэ хг азр аасэ р дэмө вө ртлө нир жб айг а аб оди т
сайханжишэ эгдүр сл э
нх а ру у лсанюм. Эрд эмс ур аадз огсо х гүйт ү ү н
ээ
түмэ на р дд аазори ул сан

<Зоригтмонголына чнарт үмэ нт ү

мэнү рс
Золбоотхөвгүүдохидцо гзальт өгс
Хүндэтнэрээд уу
дуул с
аарх ойч ийгзалгамжлахза
л уу
с
Хөдөөгийнуулт алаа
рс оёлыгт а
р и
хх үмүүс>
-ий
гД.На цаг
д оржөргөнду улж, <Ал сыни хулирл
ыга вчра
х> шинэ
хүнийма г
таалдуугзо х
ио жээ. Ма л
чдынд у
ндаасажилчиншин э
эрт өр
ж
буйө в
өрмөцо нцлогийгтодру улж, ту
х а
йнц агт
аахүчтэнхлээрбага
,
тооных у
вьдц өөнавчх ожима нгиболтлооө сө
ххувьтавиланбүхий
монгол
ынажилчныгД.На
цаг
дор
ж(<Хэ
влэ
л>,<Үйл
двэ
рчн
ийб
ие>)
дү
р с
элсэнб
айн
а.

<Ажү й
лдвэргэ
гч
Улсынтул
гуурбаган
а
Үйлдвэ
рчинардгэг
ч
Түү
нийгбүтээ
хх ү
чинээ
> (1930)

гэ
жма найдцо ошин ээртөржб уй, н ийгмийнд а
вшил татх ү
ч н
ийгү з
э х
үз
л ээи лэ
рх ийл жээ. Энэболи рээдү йтэйши нэү үсг
элб үхнийгт алархан
дэмжиг чихз ох иолч ийну р
анб үтээ лчийнг үнухаанынэ гэная смөн.
Ши нэх үнээсба й
гал ь,эхорондоох андахя руусайхных андлагыг
хамгий ндорвит о
йи лтгэ
сэнзохи олб о
лД.На цагдоржийн<Мин ий
нутаг> юм. Энэз ох иолдооАл тайн , Хангайннуру у
даасХэ нтий
Хянга ныу улс, Орхо нСэ лэ
нгийнб э лч
э рэ
эсМэ нэнШа р г
ынг о вийг
хүртэлху удамд элгэрну т
гийнт уха йд үрслэхдэ
э<Хо толо лныэ м
болсонг орхиб улагр ашаанууд
>, <Хү нма лыну ндааболсонт ойром
бүрду снууд>, <Хой дз үг
ийнч имэ гболсоно йхөвчийну улууд>,
<Өмнөз үгийнма нлайбо лсонэлсэ нма нханд ала
йн уу
д>-ыгма гт
аад
зо
г с
с онгүйэ э
.

<Хангайговийнхоорондхалхынуудамнутаг
Харбаганаснаасхөндлө
нг у
лдд а
вхисангаз
ар
Гөрө
ө сара
атана в
алсануртуртшилүүд
Хүлэгморину р
а л
дсанхөндийсайха
нх оо
лойнуу
д>

гэжт алну тгийнма лчина р

д ына хуйа мьдралтайн я
г тх олб онд үрсэлжэ э.
Д.На цагдоржмо н г
олну тгийнб а
йг а
лий гзу р
аглахдаау у
л ,у сыгшү тэн
бишр эхүз лээсогтангидн үүдэ лчх үнийс этгэ
лийнс а йхныгт үүнээсэ рж
нээхэда нхаарлаах а
ндуулж<Оно нди дээшил жол о
но ндд ассаннута г
>-та р
д ынх увьсгалялснаасү үдсэ нихө өрч л
өлтийнс анаага гуулжээ.
Тий мээсМо нг олынзохио л
ч дына нхдугаари ххурлаа с<Мин ийн у
та г>
гэдэгшү л
эгх увьсга
лтмо нгол ына мжи лтб ачөлөөлө гдсөнг аза
р
нутгийнг оос айхныгт о
дб өгө өдя руус а
йх наарүзүүл жээ> (Мо нго
л ын
зохиол чдына нхдугаарихх ура л. УХҮУл аа
нбаатар. 1948 . 6 д
а хтал)
гэжз үйтэйт эмдэглэ
сэнб илээ. Үнэ х
ээ рчб үрэнэрхта рдынө мчб олсо н
уулу сныс айх н
ыгх увьсгалчх үни йби лгийнн үдэ
эра жиж

<Онондидэ
эшижоло
но ндда
сса
нн у
таг
Одоо
гийншинэмо
нголынул
аантугбүр
хсэ
нор
он....
Өс
сөнтөр
сөнби днийүндэс
нийхайрта
йн ута
г
Өн
гөлз
өгчдайсанирвэ
лүт э
рө ши
глөнхө ө
нө
Ху
вьта
йэнэо р
онд о
оху в
ьсга
лтулса
ама ндуу
лж
Хо
йчийншинэе ртө
нцд э
эрхүндт
эйгавьяагбай
гуу
лья
а>

гэждү рс элжэ э. Үү нээс<Мин ийт өр сөнну та гМон го л ынс ай х ано рон>

гэжба х ар ха нө гү үл жб айг аах увьсгал чир гэнийд уух о ол ойт од
сонсд он о. <Мин ийн ута г>- тх элжба й гааү зэлс а на а, мо нголх үнб үрд
<Ми ни йт ө рс өнн утаг>г э жэ р хгүйх э лмэ эрс а на г дда гюм. Ий мд
тодор хо йн эг энх ув ьх үнийт ө дийгү йх ув ьсгалтмо нго л ынир гэ нб үрийн
<Ми ни йт ө рс өнн утаг> г эс энд алай ца тс ана агил эрх и йл жэ э. Шү лэглэлд
гарчб уйу янг ынб а атар<Би > ньх увь сгал тү еи йнмо нг олир г энийх эв
шин жи йгх адг а лс анх увьх үни йдү р ээрт одор со нюм.
Д.На цаг до р ж, у р анб үтээ лий нс алба ртх ийс эну й гаг үйи лэрх ий ллий н
дүнд, <Ми ни йну таг>х эмэ эхнэ гэнши нэе ртө нц ий гн ээ жт ү ү нийү з
эвч
ханашг ү й, с у дл ав чб аршг үйт ү мэнг ай ха мшиг ,б у ма нн у уцыгдэ л
г эж
өгсөнюм. Энэшү лэгб айг ал ийнжин хэ нэу ян гат ө дий гү йэ хо рны
өнгөр сөн, о д оо ,и рээдүйнх увьз аяан ыт ухайг үну хаа н ыс этг элэгб олж
чадсанюм. Тий мэ эсц а
гү еийн х э
эа минха л ууна мь сг ал ,ардт үмни йхээ
зүрхс эт гэл и йни лч,а йзмыгши нгээс нийу чи р<Мө нхт энг эр ий ндо р
мян г
амя нг анх а ва р>у ли ра вчмо нгол ынэ хо р он чши нэя руун айргийн
тугд ээрэ гнэ гтма нд аха л т
а нс о ё
мб об олД.На ц аг дор жий н<Ми ний
нутаг> мө н. Инг эжД.На ц агдо ржшү л эгу тг
аз ох и олд о оши нэ ч лэлту тг
а
санаагг о цө р гө нд уул а
х даау ламжл а ла асо гтх онча н г идя ва аг үйб өгөөд
монг ола рд ына ма нб о лонд ор нода х иныб ичгий нз ох и ол ынба ялагө в
сантайб атх э лх ээх олбо ото йб а й
с анб ил э э
.З ох ио гчи йнг арб ич мэл
<фо льк ло р> (ШУА–ий нх э лз охио лынх үрээ лэ нг ий нс а нх ө мр өгт
байгааД.На ца гд о ржи йнг арб ич мэл ийнх автас )х э мэ эха ма нз охио лын
цуглу ул гынд эв т эртз үйрцэ цэ нү г,у ранх оши нх о лб оо ,а рд ынд уу ,хэл
зүгшр үү л эхү г,б өөги йнд ууд лагаз эрги йгт эмд эг л эна вчб ай са ннь
үлджэ э. На ца гд ор жи йнэ цэгДа шд ор жх үү г
э эб и ч гий нх үнб ол гохын
тулд<З ү рх ни йт о льт>, <Эл дэвт айл барт ольб и чиг >, <Ха вму ур
хулганаг у рв ынүл гэр>, <Хо ёрз агасн ыт ууж>, <Оюу нт ү лхү ү р>з эрэг
монг олх эл ,у ра нз охи о
л ,т үүх тэйх ол бо гдолб ү хийн о мд эвт р ийг
үзүүлд эгба й жэ э. Мө н<Цо гт ах ихсу да ро рши в >, <Гү үн ийц а цалшу вуу
ирэхий нд а лл аг ао р ши в>, <То ваг
ий нг эгээн тни й17 д уг аард ү рдт оть
шу вуун ых у в ил ж, а мь т
н ыгс ур гасана я лгуу тшү лэ гбаэ р дэнэно ё
н
хутагтына йл дс анс ургаа луу д>, <Ца аса ншу ву у ныт уу жэ нэб ол ой>
зэрэгб ий ри йнби ч мэл ийгД.На цагдо ржмо нголү с гээ рс онир хонх уулж
байсанб а римтч(Б.Со дно мДа шд оржи йнНа ца гд оржи йнн а мт арз охиол,
УХХЭХУл а анба ата р, 1966 , 37-39 т ал)б ий.
Ин гэжД.На цаг дор жб ич игз ох ио л ынихө ву л амжл алт айт анилб айж
<Ма на йа р д ына ма нз охио л ыгү нд сэнс уурьб олго ж, тү үни йб аял агү г
,
га йх амши г тн айр уу л гыга шиг л аж, шин эү е и йнз о хио л тойх ол бо ж
ч адс ан> (Шин эт оль27 1937 ¹4 104-105 да хт ал)-ыгнэ нт ү р үү н<Мин ий
н ута г> шү л гэ эсн ьа жиг ла жб о л но .<Ха нг а
йнма гта а
л >, <Ха нХөх ү йн
ма гт аал >, <Ихб огд ынма гт аал >з э рэ гмо нг о ла рд ынма гт а ал, <Ал та йн
ма гт аал >, <Хэ р лэн > мэ тма гту уду ундн э втшин гэ сэнэ хо р ноо
эн хр ий л э
нх айр л ах,б а
йг ал ийнс а йх н ыгх эзэ энэ эсб ах ад са а рир с энү зэл
са на аныу л а мжл ал ынд аг ууД.На ца гд оржи йн<Мин ийн у т аг>
зо хио г
дс о нг эдэ гн ьт айлб ар ла адба й лтгү йт од орхо йюм. Тэ г
э хд ээ
Д.На ц агдо р ж<Ихб о гдынма гт аал >з эр эгту гд үрс элжб уйг а
з аро ро нд
б айг ааэ сэ х ий гх ар га лзалгү йх э вшмэ лс анаа га арө г ү
ү л дэг(т э
рба йх гүй
б ара рсл анмэ тий нт уха йх э вшс э нх эл лэгээ рө гүүл эх) у ламжл ал д
шү үмжл элт эйб ү тээл чээрх ан да ж<Ха нХө х ү й>, <От г онт энг эри йн
ма гт аал> и йн<Дү рс лэгд эх үүн, д ү рс лэхү үнх о ёрынх о о ро н дт од о рх ой
х олб о огт о гт оо сон> (Шин жл э ху х аа ныа каде мийнмэ дэ э1964 о н¹1 68
д ахт ал)з ох ис ту ламжл а лыгз а л га мжи л жээ . Гэ хдээД.На ц а г д
о рж
<Ми ни йну та г>-аат од орх о йн э гэ ну у лу с,б у юуба й
г ал ий нбү си йг
х ама р санг үй . С.Бу я нн эмэ х ий нт омь ё олл оор<Ер өн х
ийө гү үлл ий н
ма гт аал > (С.Бу янн эмэ хУт газ о х и ол ынү үд, ШУА-ий нх элз о хио лын
х үрэ эл энги йнс анх ө мр өг тха дг ал жб уйг арб ичмэ лдэ в тэр , 103-107 д а
х
та л) - ынб а й дл аарб и чжэ э. Д.На ца гд оржб о д итба йдл ыгг ү нзгийт а ньж,
тү үн иймөнч анартнэ втэрчч ад са н ыд үндмо нг оло рных а мг ий н
тү гээ мэ лши нжий гүн эня р уу га ард үр сэлсэ нюм. <Мин ийн ута г>
шү лг ий ну л а мжл алыгт одр уу л ах д аас удл агч идз ө рөөб үхи йс ан ал та й
б айг аау чирд элг эрү үлэ на в чү з ье . Б.Со д но м<Ми ни йну т а г>г эд эг
шү лг ээб и ч их дэ эД.На ц агд ор жмо нг о лб өөг и йнд у уд ла гыншү л гий н
х эмжэ э, шү лэ глэ нн а йру ул ахжу р мыгб үрэна ши гл а
ж, ө өр и йн хө ө
х эрэ гцэ эндт о хир у ул ана вчч ада ва а>
( Б.Со дн омДа шд ор жи йнНа ца гд о р жий нн а мт арз о х
ио лУХХЭХ
Ул аан ба ата р1966.966 д ахт ал)г эжө г үүл с
э нб олЛ.К.Ге ра с имо вич
<Яр у уна йр а гчг ай ха мшиг тшү л гэ эб үтээ хдэ эмо нг ола рд ынду у ны
б үтэ эли йншү л эглэл дү н дэ сл эсэ нб ө өг ийнд у уд лагынх эл бэ рийг
аши г лажэ э . Ий мэ эсчор чи нү е ий нмо нго лыня рууна йр гийнхэ л нэ э
х ово р хонт о хио лб ол сонү й лүг ээ ри л эрхий лэ гдсэнө гү үл э хүү нмө р ий н
эц эст(б үх э лб ү тэнба дгаар аач) б айх гү йб а йна > ( Л.К.Ге р асимо ви ч
Мо нг ол ьск о йНа род но йР е сп уб л ик и(1921-1964 г о дов ) Из д.
Ле ни нгра д ск ог оу ни в ерсит ет а. 1965 с тр68 ) г эжб ичжэ э. Б.Со дн о м
Л.К.Ге расимов ична ру улшү лг ий гб ө өгий нд у удл агат айх а рьц уу ла н
шин жил с
нийү н
дэсньД.Нац агдо
ржийнү
етэ
н гий
ннө хө
р
Т.Нац а
гдоржийндурсамжяр иаболс
онба
йна
. Түүнд:
<Айг алзуучононхөлөгт
өнгү ү
д
Галмо гойташуурта
нгууд
Хү н
ийма ха
нх ү
нстэнг
үүд
Хү р
э лчулуунзүрх
тэнгүүд>

гэжби чэ эд, <шү лгийнз охио нб айг уу л ал тт унсайн. Рит м, та

к тма ш
жигд. Үг ий нү ехува а
р ьад илха нб айн а . Ху у чн
а а
сшин ий го лжа вах
хэрэгтэйба йд а г
.Шү лэгб ич ихн эглс ү р х ийт ехникү үндба йна >г э
ж
өгүүлэнх ожи мн ь<Бө ө гийншү л гий нр ит ми йгсуд алжа мжс ан> гээд
<Ми ни йну та г> шүл г
ээу нши жб а йжэ э. (Т.На цагдор ж, Зо хиолч ийн
дурсгалдТу яа1957 ¹4 13 д ахт ал)
Эд г
ээ рийгх ар ьцуулаадК. Яц ковс кая< Д.На цагдор жийнб өөги йн
дуудл агас он сс онтохи олдо лдЛ.Ге ра си мо в ичанха аралт авин,
Б.Содн омт о йс аналх уваа лцажб айна ..... Энэх оёршү лгий ннэ гнь
Мин ийну та г, нөгөөн ьб өөгий нд уудл а г а(Ц.Д) а льа линн ьнэ рү гийн
олонт оо ныу дд аг
ав р
а арт өгсөжб уйн ьт ох ирсноо сүүдэ эдл
Д.Нац агдо ржий нну галба ртай, туйл ыну янз өөлөна ястайу ртмө рий г
бөөгий нду у дл агына юу мшиг то л оня в д л ыгт о
о чс
о н<ч а вцсан>
мөрүү дтэ йа д илтгахадхэ цү үюмг эжү зжэ э. Тэгэ
эд<Ми ни йну т аг
>
шү лгийно нц л огньма гта алыня рууна й рг ий ннө лөө г
өөрб ийб о лсон>
гээд

<Ха нгайха ндс у уж

Хар инирэ хийнх а руулбо л с
он
Хал уунами ндт үшэ эб ол со н
Хал хтүмэн>
гэсэнб а
даг тай.
(Даянха ныз ургаа нтү мн ийма гтаал
) жи шиж<Эн эма гтаа
лын
мөрү үдтэ
й ,б үтцэ эрээт аар чбуйМин ийн утги йнэхнийб а
дгийнмө рүү д
тохир чбайн а>г эжү зжээ . ҮүнтэйС.Лу всанва ндансана лнийлж<
Д.На цаг
до ржий нМи ни йну таг
,бөөги йншү лг ийнү лгэрзагв
ар а
ар
зохио г
дсонб иш, а рдынб ил эгз
үйншү лэглэхэ рдмээсэхү ндэстэйюм....
Д.На цаг
до ржидб өөгий нд уудлаг
ыншү л э
гб иш, түүнда манзо х
ио л
ын
шүл гийну рл агийга шиг л а санзар
чимн ьсони нб айжэ э
.> г
эжб ичээд
<Ал тайхайл ах >, <Ха лха рдынт у
уль>,<Ца ца л>бүжгий нду у
ны
шүл эгтэ
й<Ми ни йн ут аг>-ий нхолбоцыгх арьц у
у лж<шү лг
ийнб үтэц,
тогтолцоо, шү лэг лэху рз ү йнбүхийлз үйлар дыня руун айргийн
уламжл алта йн ягтх олб оо тойгбатлахнэ гэнб аримт> (С.Лувсанвандан
Д.На ц агдо ржий ншү лги йнх о лбо цынз арима су у да л
, Ут газ ох ио л,урла г
,
1975 ¹45) г э
жү зжэ э .
Эдгээ рэ р дэмт ни йс у да лг аа на асү з эхэдз ар и
мньн э г
эннэ х эн
тодосг у ушта йз ү йлба й га амэ тс ана гдана. Дав ынө мнөД.На ца гдо ржийн
<Ми ни йну т аг> шү л гийно н цл ог,т ог
т олцо о,х эмжэ э,хол б оц,
тэргүүт н ийгна рий в ч ланс у дл ахн ьч ухалюм. Эл12 ба да гшү л гийн
монг о лү сгээрб ич сэ нз ох и ол чий нэ хэднэ гэ
нмө р ийнх амг ий но ло нүе
нь23, х а мгийнц өө ннь13 б а йх адши нэб ичи гтх эл э
х эдо йр ту улан
буулга в алн эгэнмө р ийнх амг ийно лонү ен ь17 ха мгий нцө өнн ь10
болжб айн а
. Үүн ээсү еи йнт оот энцү үб усмэ тха ра г
д ажб а йга аб оловч
нэгэнб ад ги
йнд ото рү еө р г өл тт эн цүү лэхол о на р гыг(н эг ,д өрө вдүгээ
р
мөр,х оёрг ур авд уг а армө р ий нү еи йнт оот энц ү ү , нэг,гу ра вду гаармө р,
хоёрд өр өвдү гээрмө рий нү еий гс а лаа в
чл ант э нцү үл эхг эхмэ т)ч адмаг
хосло нх эрэглэ жэ э. <Ми ни йну таг > шү лгийнг у р ав дугаарб ад гийн
монг о лү сгээрб ич сэ нэ хий нх оё р, г уравд уг
а армө ри жил 19, нэ г,
дөрөв д үгээрмө р14,15 б о л жү ет э нц сэнб олши нэү сгээрб уул гахад
хоёр, д ө рөвд үгээ рмө ри жи л11, н э гд өрөв д
үг ээ рмө р12,13 б ол ж
ойрол ц оо го
о рү ет эн цжэ э. Мө рб о л гондньг о лө р гөлт6 у да ан оогдож
байна . Энэньб у садб ад аг тчо йро л цоогоо рд а вт а гдсано нц л огмө н.Мө н
шү лгий нт о
л го й,с ү ү ли йги жило йр олцо оа виабо лонүг ээ ри жи лсгэн
холбо х ,у тг
ынө ргө л тийго нц л охз э рэгур анд үр с лэ л
и йно ло на рга
хэрэгл үү рий гу ра на а рни йц үү л энх эрэглэжэ э. Эд гэ э
ро нц л оги йг
тодру у лсныү нд сэндньа ма нб ол онб ичги йнз о х ио лынг олг ол
зарчимт айх ар ьц уу л а нү з вэ лс а яД.На цагд оржи йну ламжл а лх ий гээд
бүтээл чс ан
а ач ил газ эрэ гн ьи лү үт о дрохб о
л н о.
Т.Нац а гдоржий нжи шэ эл эня р ьжб айс анбө ө гий нду удла га

< Хүни
йма х
анхүнст
энгүү
д
Хү р
элчул
уунзү
рх т
энгү
үд>

г
эсн
ий г<хэнг
эрг
ийнцо
хил
тоо
рхэ
мжэ
эгийн
ьта
ару
ула
нду
удд
аг>
ё
соорүзэж

< Хү-ниймах-ха
нх үн-нэс-т
эн-г
үүд
Хү -р
элчу-лу
у нзү-р
их -т
эн-гүүд
>

бу
юуөр г
өлттэ
й,ө ргөл
тгүйүеи
йг-Үхэ
мээнт
эмдэ
глэ
вээс
,хэмжээтэг
ш
бө
гөөдөргө
лттэй, ө
ргөлт
гүйхошоо
дүеньнэ
гэнн
эгжболонтүү
н ий
г-
Үтэмдг
ээрүзүүлб э
эсдаруй
-Ү- Ү- Ү- Ү
-Ү- Ү- Ү- Ү

гэ
с энз ох ио нб айгу у
ла лттайшү лэ г> (Хэ лз о хио лс у дл ал ,б оть7,
ШУАХ, Ул аанб аатар1969 , 92-93 д ах ьт а л)б олн о. Эн эн ьб ө өги йн
дуудл агыншү лг ийнх эмх эмжэ эня гтт аар сант о лго йс үүлз эргий г
холбо одз ог сохгүймө рмө рө ө рньт эрча т угайжи ч, ил ү үд эгча ви аг
ижи лсгэд г ий гх ару у
лжб айн а . Б.Со дно м<Мин ийн у т аг> шү лгий г
бөөгий нду удл агатайх арь цуу ла нү з эжө ргөл тий нт о о гт од орх ой лж,
<жишижү зс энх оёрз үйли йншү л гий нх эмжэ э,ү гий нт ол го йа дг ий г
холбо ншү л эглэсэнт алааря лг а аа л гаа> (Б.Со д но мД.На ца гдор жи йн
намта рз о хи ол, УХХЭХ, Ул а а нб аа тар , 1966, 96-97 д а хт а л)г эж
дүгнэжэ э . Гэ тэлЦ.Да мдинс ү р эн<Мин ийн утаг> -и йнх оё рба дг ийг
халхмо нг о лынд у ута
йх арь ц у у ланү зэ ж< Эд гэ эршү л гийгх яна нү звэл
зөвхөнт о лг ойгх ол бохтал аа рб аг ас агая л гаварби йб ол овчбу са дү г ийн
тооб ажу рмынт алаарнэ га д илб ол но > (Ц.Да мд ин с үр энГа даадх эл нээс
шү лэго р ч уу лахт ухай<Ол егс эцэ н ийд уула л>-ыно р ч уул гынт ай лб а р
Ши нэт о л ь28 1938 ¹2 195 да хт ал) г эжэ э. Угн ьа рдынд у убө ө гий н
дуудл агына льньчг эсэнмо нг ола ма нз ох ио лынт өрө лмө ну чир
шү лгий нт ог толцоо ных ув ьдз а рч мыня лгаа гүйну лма а сий мд үг нэ лт э
д
хүрсэнб о ло вуу. Мон гола ма нз ох ио лг эжт усда а,б өө гийнд уу дл ага
гэ
жа нги да аг эжс алганх э лэл ц эха хулс удал гааныү н э нз өвд ү гнэ лт
гаргахгү йдх үрнэбу йз аа. Ха р и нД.На ц агдо ржи йн<Мин ийн ута г>
шү лгий на льнэ гмө р,б а
д гийгт ас ла на ваада ма нз ох и ол ын(т уул ь, ду у
бөөгий нду удл агын) мөрб ад а гт айт улг анү зэхэдб од итү рд үнг а ра хг ү
й
байжмэ дн э. Уч ирн ьД.На ца г до ржбо ла ма нбо лонби чгийнз ох ио л
мэтийгх у у лбар лагчб иш, т үү нэ эсс ура лца ну ха мс ар та йб ү тээлчэ эр
сэтгэнх ө гжү үлэ гчзор игтойшин эч лэгчб а йс анби л ээ . Ти ймэ эс<Уг
асуудл ыгт а йлахо ньсыгг ад нах элбэ ри йно йр олц оот ө стэйдби ш
шү лэглэху хаан ыдо то одб ол о л цо он дү зэхх эрэгт эй> (Ут г азо хи о
лурла г1975 ¹45) юм.

Ингэжvз э
хюмб о
лД.На цагдоржий нб єєгийнд у
уд л
агасо нсоод
<шvлги йнзо хионб айгу ул ал
тса йн. Ритм, т
актма ш жигд. Yгийнvе
хуваа
р ьа дилханб а
й на. Ху учнаасши нийгол жавахх э
рэгтэйба йдаг
.
Шvл эгб ичихн эглс vрх ийт ехникvvндба йна> гэжє г
vvл сэнн ь
<Шvл эгб ичихнэ глс vр хи йтехн ик>-ээссуралцахгэсэнса нааболно .
Тvvнээсбу сд у
р дсанб єєг ийнду уд л
а г
атайvет огт
о л
цоох эл б
э рхийц
ягшталт ааруулжшvл эгб ичнэгэ сэнvгх а
р а
а ха
нб иш юм.
Д.Нацагдо ржийн<Ми ни йну та
г > -ийншvл гийнх ийцурча дв ар
аас
vзэхэдvн эх ээрч<з охи онб а йгу у лал тс айн ,ритмт актма шжи гд >,
<vгий нvех ув аарьадил хан>, <с vр хийт ех ник >-тэ
йз о хио лб олжча д с
ан
ажээ. Тий мду ламжл ала асб vтэ э л чээрс ура лцахг эсэ
ни хз о х
ио лч ийн
чинэ рмэ лз э
лб одитойх эрэгжинб ие л жээг эжvз эжбо лн о. Энэнь
Д.На цагдо ржий н<Ми ни йну т аг > шvл эгтт єдий г
vй<Уч и рт айгу рван
толгой>, <Ла мб агу айнну лимс >з эрэгз охи олдн эгэна ди лха маа рна.
Д.На цагдо ржмо нг о
ла рд ынд уу ,х арил цааду у гихэдс они рхон, жvжи г
зохио лдооє рг єна шиг лажб айв . 19-рз у ун ыvе дмо нго лг азари хэ д
дэлгэрсэ н<Да -вангий нЮнд энГє єгє є>г эдэга рдынх арил цаад ууна ас
сэдэвс анааа в чД.На ц агдорж<Уч ир т айг у рвант олг
ой> (Б.Со дно м
Д.На цагдо ржий нна мт арз ох ио л , УХХЭХУл а а
нбаата р1966 229-241д ах
тал)з охиол ооб ич жээ.Уу лз охио лыга н хз ахиа ла
нб ич vvл ж, тайз наа
найру улант ав ьсанз охио лчД.На мд аг< На цагдоржида ял гуутай
эмгэнэ лтэйз vйлб ичихн эгэ нс э дэ вб ийа ж. Yvнд ээав то но ми т
ий нvе д
vзэсгэлэнтс а йхна ара
ад уундг а р санЮн дэ нГє єгє
єг эд эгх vнийб одит
амьдр алдт о
х иолд сонз vйлс ий гя ри в. Yvни йньб исон ир хо нтайз анд ээр
хэрхэ нто глуу лахт а
ла ара ргау х а анс и йл эх и
йгб одно . Тэ гэ х
д э
эюу
юу ныу р ьдэ мхз амб ара а
тайма шц єє нх vмvvс ийнд ундэ рг э
лдvvл э хийг
эрхэмл энэ.

Эн эбодлыгД.На ца гдо ржз єв шє єрє хи йнхєєз э рэгцээvнд эс н

ийа ялгуут
жvжг ийгб ийбо лго хя вдалдз охис то йшин эхэ лбэ рбийб о лгох ыг
эрхэмлэв. Гэ лээчб идор ол д охньч уха лгэжvз ээдхоё рца гхи ртэ й
харилцаня рилц саныvрд vн днэ гжvжг ийнт єлєв лєг
єєб vр эн
бол о
всруу ла нга ргажа мжив > (Д.На мд агУч ир та йгур вант олгой
Д.На цаг
до р жий нт ух айду рт галт эмд эглэлУХХЭХУл а ан баатар1966
20 дахтал) г эжд у рсанб ич с энб ий . <Дав анг ийнЮн дэнГє єгєє >у ул
зохиолыгб ич ихий нз євхєну уг уулх эвши нж(пр отот
ип )б олсо ну чир
Д.На цаг
до р жшин эу тгасан а аба атр ындvр ,vйля вдлаарб а я
жу у лан
гvнзгийрvvл жд vрс элсэнюм. Ар дынх а
р и
лца ад у ун
ыт єр лийгшин э
цагийнт еат рыну р лагий нт єр лий нх эмжэ эн дх єг жvvлснэ э рээ<Уч иртай
гурванто лго й> ул амжл а
лшин э
ч лэл ий гхос лу ул снынэ г энг айх амши г
т
жишэ эбо лс онюм. Эн эзох ио л,я лимг vйзєр чил , vйля вдл ынэ хлэлийг
уужу убод ло ору ргу улж, гvну тга,є р гєнхvрэ эб vхийз о хио лб vтэ э
лийн
vлгэрийгvз vvл эв. Эн эньЮн дэн, На нсалма а, Хо ролма а, Балг анна рын
ялгаралто ддvр ээрил эрчээ. Тvvни йд отроо с:

<Єє р
ийнгэрээбариа
чээ
Єрх н
ийчиньо ос
рыгт а
тъя
Зvv ха
тга
хб vрд
ээ
З
євх
єнч
ама
йгб
одс
онюм>

гэ
жз vрхэ
эр э
эду
ул жб
айгаацэ
вэричи
мтги
ймо нг
олбvсгvй
Нансалма
аг и
йнхайрс
этг
элийнэрх
эмнандинч
а н
ар,т
vvнийгэ
э
хамг
а а
лан:

<Хасчулу
уныєнг
ийг
Хар
л уу
лжюучч ада
хгvй
Хай
р та
йамра
гхvнийг
Хаг
ацуулжхэ
нчд ийлэх
гvй
>

гэжэ цсий нмє ч єєх vр тэ

лт эмцэ хт энг эрл эгихх vчо лсн ыг
гайх амши гтайя аил эр хийлжб а йгааюм. Тий мэ эсч<Уч ир та йг урван
толг ой>-нху в ьдд ар ла г
чн о ёныг ар та мьvрэ г
д сэнЮн дэ нгэ эvз vvт
Нан с алмаає є рє єє єр ий г
є єх оро ожб айг ааньха ргисб у рангу йдб ууж
єгєх гvйгээт эрvе ийнє єря ахча ргагvйн ий гэмди лэрхий л жз о ригоо
хару у лсаня вд ал ,х vн ийс этг элх єдл єл, vнэ нчар иуныгх амг а алсна арааа
тэгшб ишх ар ьца атн ий гэмдя лт у
л гана ми аєгчб а
йг ааи ххэ мжэ эгээр э
э
ерВ.Ше ксп ир ий н<Ро ме оЖу л ьетта >б у юуУз бе к
ий н<Фа р х адШи рин
хоёр >з эрэгжvжг vvд ийна у гааз єрч лийнший дв эрлэ л
т тэйа ди л тгахзvйл
юм. (Э.Оюу нД.На ца гдоржи йнжvжг и йнз о х
ио лынз єрч лий на суу далд
Д.На цагдор жий ну р анбvт ээ ли йнт ух айУХГУл аанбаа тар1978 52 д ах
тал)
Yvг э эрД.На ца гд ор жа ял гуутжvжг ий нши нэхэл бэри йгмо н г олыншин э
vеийну р лаги йнт є рєл дби йб ол го
ж1934 о н оосvз эгчид дээб а рьсаннь
<Уч иртайг у рв ант о лгой> -ннє лє
єг єєрз о хиолч, най р
у ул агч , жvжи гчин
хичнэ эно лону ра нб vт э
э лчг арг а
нз аганд ,х є
лдє рєєндх vрс э нб ил ээ
Басх vv <Су мъ яан оё н >х эмэ эхмо нгола рдынх ари лцааду у,
<Ла мб агуайнн ул имс >х оё рыну л
амжл алынх олб оотойгГ.Мих айлов
ажиг лаж<э нэх оё ртх оёуландньу ч ир тайг урванх vни йя вд а лг арч,
тvvн ийб айда л,т а йл алб оло нл амна рынэ срэгх андс анч и г
л эл тэйз эрэг
ньа д илт єстэ йюм.> г ээ
д<Ха р ина вья астз охио лчи йну р анс эт г
эмжэ э р
vйля вдалз ох и омждvр ,зєр чилцє мє єрє єр члєгджэ э> (Г.И.Мих айл ов
,
Д.На цагдор жий ну р анбvт ээ ли йну л амжл алши нэ чл э
л, Ут г аз охио л,
урла г1969 ¹4) г эжvз с энб ил ээ. Yvни йгд эмжи жК.Яц ко вск а я, Су мъя а
ноёнбу юуБэ эжинл амх арил ца аду уныз ар имз vйл ийгє гvvл л эгти хл
єєрч лєгдсєн ий га жиг лаад<Го лб аатаря лангуяал амынд vрб vрих
єєрч лєгджэ э. Ха ри лца аду ундс ув
д агшу н ахай,с адарс аму у н ыг
илчил сэнб айд а г. Бэ эжинл амvнэ н чээрх айрс этг э
л тэ
йб оло о гvй.
Д.На цагдор жий нє гvvл лэги йнл ам, Бээ жинл амт айт унба г
ат єстэй.
Ло донз єє лєнс эт г элт эй, итг эмт гий, т эрЦэ рэнл хамыно вмэ хий г
гадарла аг vй,ду р л алг э хт огл оомыгн ьт ан иаг vй,х э дий гэ э
рэ хл э эд
ариунс эт гэ лээрб у со ч сончг элээ , жи нх эн эх айрс э тгэл тэйб ол жэ э .>
(К.Н.Яцк о в скаяДа шд ор жий нНа ц аг дорж(Жи зньит во рчество )Из д,
На укаМо скв а1974 с тр84-85) х эмэ энє гvvл жэ э. Ин гэ ж«Ла мб аг у айн
нулимс »є гvvл л э г ийгмо нго ла р дынх арил ц аад у уныу л амжл ал т ай
холбо нvз э ж, д vр ий гх арь цу ул санн ья риа гvйс о ни на жиг лалтмє н.
Мо нгола рд ынха р илца ад у уныу р ынс ан гу удл ах ад<Ла мбагу айн
нулимс >-т , <Су мъ яан о ён>-о о сил vvт эй гээро йрто но чих<Ва н л ий >
буюу<Бу я нх иши гДал ам> х эмэ эхз охио лб асб ий . Тvvн дВа нл ий
хvvхэн , Бу я нх ишигДал амн арынд vрий гт од ор хойг ар гасанюм.
<Ер єнхи йд єєа в т о но мит ынvе ийна мь др алынх арил ц аа, ноёдя л а нг у яа
ламна р ынз а вх айшу на гсэ тгэл ийгшо ги нэ э
д ми йнн а мбах элбэ р ий н
харилца ад уу гаа рч ад а лтайг а ргас а н> (Э.Оюу н. Ха р ил ц а
ад уу ныз ар и м
асуудал д , бо ть8-рд э втэр1-12, ШУАХ, Ул аанб а ат ар1970 59 д э хт ал )
энэзо хио л ынг о лб аа тарБу я нх иши гДал а м<у хаа н та йхэ дэнvг ийг
хэлж> Ва нл ийх vvх н ий гє єр тєєд а с ган, т vvн дх айрс эт гэлтэйб о лжэ э .
Тэгвэл<Ор чл онх оос о н> г эжх vрдб яса лга с
а нг эв шЛо д о
н<Ер т єнц ий н
цаламду р хил а гда ж> Цэ рэнл хамх vvх эндс э
т гэл ээнэ г
э нтє гчээ .Тvvг э э р
чб арах гvй<Га н д анда хьх аша аб а йшинб ага вжб ол о х ынт у лд
бэлтгэс энюма аб vгд и йгни йл vvл ж> х амт р анс уу жэ э. Ва нлийгє єр
хvнтэйс у у ха аря в дгий г<Бу ян хиши гДал ам>-дє г vvл сн ийа дил
Цэ рэнл ха мх vvх н ийя на гз ал уут айг а анє хц єжба йг а аг<Ла мб агу айн
нулимс >-дд vр сэ л жэ э. Ху ри ма н ди ржс огт оодБу янх и шигДал а м,
<Ху вил га а нс vнс >г эжє є рий гєєдє вийл гєна г сган а дг ийгс ана гд у ул ж,
Цэ рэнл ха мынх ар хvvт эйт э вр элд энс ууг аагх а раад<у урньб ада рч>
Ло дон<б айши нг ий нха алгыгх э мхц охино р
жх эрvvлшу угианг а р гаж
байна. Бу ян хишигДал амВа нл ийг ийнє єрх vнт э йс уу х<мє рийн ь
єдрийгс о нс о од > ду ганас vмд ээму ужр ану нажу лма а рх урима ндн ь
очихо оря вах да а:

<СанажявсанВанлий
Сайхантєр
сєнВа нл
ий г
а а
Санас
аарбодсоорайВа нлий
Сарав
ч н
ыу санадилаа
р
Нулимсааунага
жя вна>

г
эжду
улжб
айн
а. Тэ
гвэ
лЦэ
рэн
лха
мыгз
алу
ута
йяна
гял
дамб
айх
ад:

<Хvv ми
ньб
ича
мдх
айр
тай
Одообихаашааочихвэ
Єє
рх vнтэ
йханила
хх а
маагvй
Га
гцхvv н
амайгб
vv ор
хи>

гэжЛо донх о ё рн vд нэ эс ээе ртєнц ий нх арн улимс ыгбо роо ныд у с

ал
адила сгаруу л жб ай на. Ло д онгий нд vрий ну ла мжл алыги нгэ ж
тодру улахньу гб аат рынз ант є рхт vvг ээрд амжи н<Ла мб аг
у айн
нули мс>я ма рз ох ио лв э? г эсэнма р гаа нбvх ийа суудл ыгх єнд єх є
д
хvргэжба йна . Энэє г vvл лэг ийг<Ла мна рынс у рта лб ари мтл алынх уда л
хуурма гийги л чил сэ нх оши ншо г > (М.Га адамбанэ г
э нг айха лта й
єгvллий нту ха й. Ут г аз охи олу р л аг1964 ¹51) з о хио лг эжМ.Га а дамб ын
vзсэнт э
й, <Энэх ор в оо гий нх ар ынб vхюмх оос он, мє н хбу сбо лохыг
номл онб айд а га тл аахє нгємс єгя вд ал тх vvхэндс этгэл тэйб ол со нл а
мыг
доогл оншо о л сонє нг єє рд vрс элс эн > (Л.К.Ге ра симо в ич, Лит ера т
ура
Мо нго льскойНа р од но йР е спуб л ик и(1921-1964) Из дЛе ни нг ра дског о
унив ерситет а1965 с т р76 ) г эжЛ.К.Ге расимо ви ч<Д.На ца г
д оржий н
єгvvлл э
гий нг эвшб о лшин эмо нг ол ыну тгазо хио лыншо гд vр ий н
шил дэ г
ийнн э г> (Г.И.Ми хайл ов. Д.На ца гдоржи йну ранб vт ээл ийн
уламжл алши нэ ч лэл , <Ут газ ох и ол, у рл аг>1969 ¹4) г эжГ.И.Мих айл ов
туст уссан алн ий л жэ э. < Ла мб аг уайнн улимсфе од ал, ламн арыг
шо глоншvvмжил сэнз охи ол..... Зал у ух увьсгал ч> Д.На ц агдо ржэ нэ
зохио лдоох у у чных а рг исб у ранг у йё сыгжиг шvvл эхvз элс а наа ггол
болго сонн ьма р гаанг vй. Ту х а
йнvе ийну ншиг чидЛо д онг эв ш,
Цэ рэнлхамх о ёрыге рє р євдєнх є єрх ий лжб а
й га агvй,ха ри нжи гши н
зэвvvц э
жба й са н. Тэ рца гийна мь с галт иймлб а йс ан> (Ц.Ха сба атар.
Ажиг лалтааст єрс єнбо д ол. З алу у чуу дынvнэ н .1986 ¹127) гэ ж
Ц.Ха сбаатарб ич жэ э. Yнэ хэ эрч< Ла мб агуайнн у лимс> з охио л д<Ая а
бас,єд є
рх и йд эдс уу г аа дшє нєа йлх э сэгчх увра гуудич иг >г эж
Д.Рав жаагий ншо гложб айс ан<х у вра гё сооэ вдс эн>л амна р ын
амьд ралынт vг ээмэ лvз э г
д лий ги лр vvл эншvvмжил сэнньил эрх ийюм.

Ша ши ншvт лэг,ламна рынvзэлсурт лынэ срэгши рvvнт эмцэ лхий ж

тэднийгшvvмжи лжба йсан1930-аадо ныvе ийну ранз о хио лынvз эл
санааэнэє гvvлл эгтчгэсэнтусгаг
джэ э
. Yvнийгд vрслэ хд ээзохиол ч
сэтг
э л
з vйнд vрг аргаж<Ла мынх оосонча нарынб о д
л ого > лЛо донгийм
арчаагvйб айд а
л дх vрг
эснийгилрvvл энг арг
асана жээ. < Ла мбагуайн
нулимс >є г
vvл лэгий нуламжлалбол сон<Ва н
лийб уюуБу я нхиши гДа
лам> зо хи
ол ыг<шо гинээдмийнх ари л
ца адуу>-ндба г таанс удалсан
Э.Оюу н<Бу янхиши гла
мыгс ахилаама рт с
аныньшо олох оосг ад
наб ас
хvнийх ай
рс этгэли йнжа рг
алэдлvvл дэггvйша шн ыё сыгб уруутгаж
Буя н
хиши гий гєрєвд сє нталт о
д ор
хо йб айна > ( Э.Оюу н. Хар илцаа
дуу н
ыз арима суу
да лд, боть8-рд эвтэр1-12, ШУАХ, Ул а анба а
тар1970
66 дэхтал)г эжvзжэ э.
Эн эбол<Ла мбагуайнн улимс >зохиол ына гу ул гыгг vнзгий рvvлэн
судлахаданх а а
руушт айс анааюм. Yvн тэйу я лду улж<Ло донб олvлэмж
хvч т
эйэмг энэ л
тдvр , На цаг
д оржЛо донго г тшо о л
оо гvйх арин
амь д
ралдт ох иолдсонэ мгэнэлтявдлыгvз vvл сэнюм> (Ч.Ло д ойдамба.
Нэ гэ
нг а
йх амши гтє гvvл лэгийнт у
хай.Ут г аз ох иолу рлаг1964 ¹11) «Д.
На цаг
доржий нэнэз о хи о
лэ мгэнэлтзох иолмє н» (Ч.Ло дойд амба.
Бар и
мтт vши жя рихс айх а
н. Утгазохио лур ла г1964 ¹4) гэж
Ч.Ло до
йд амбынvз с эн ийган ха
а ра
лгvйє нгє рчб олохгvй.
Ч.Ло до
йд амбынэ лс а н аа
гх аргалз
анvз эжу гз о х иолыгс у далсан
К.Яц ко
вска я<На цагд о ржэн эламдє єрєєх эрх энх анд ажб а й
г аага
ан э
гч
vгээр

илрүүлээгүйт ү үни йшин жб ай длыгү йля вд ла арн ьда мжу у ланг арга сан.
Тэгсэнатл ааз о хио лчЦэ рэ нл хамыгшу у дб уй гааи л рүү лэхг үйчг эсэн
түүнийх арс ан а а,б иеэхуд алд да гийгн ь, харт амх ит а
т ахд уртай гнь ,
худалху ура мч , ба аши лдагз ангньү зүү л эхб о ло мжб үр ийга шиг л ан
га
р г
ас а
нб айн а . На цагдоржиха вьяа сб ил эгтз ох иол чб о лох о ороо
Цэрэнлх а
мынө өд гүйму уч ана рыгн ьу р анс айх ныил чл э
нг аргаха рга ар
гү
нг үнзги йд ү р с элж, магадг үйө өрө өчх үс ээгү йа т лааЛо д онг
хүндэтгэхс э тгэ ли йгб ийб о лгос онб ай жмэ дэ хюм. На ц агдо ржт үү ний
дүрийгэ нэрэ нг үйг ээрший двэ рлэ с
э н..... Зохи ол чЛо донг ийнд үри йг
бүтээхдээбү рэ л дэнт огтсонб эл энз ант өрхи йгнэ гн ө хцөлба йдла ас
нөгөөдшил жү ү лдэ г(биди ймб айд л ыгЦэ р энл хамынжишэ энд ээрү з эх
болно) уламжл ал ыго гоорчс этгэ л
з үйнд үр ийгб үтэ энби йб олгох ыг
зо
р ьсон>> (К.Н.Яцк овскаяДа шд ор жий нНа ца гдорж(Жи зн ьи
тв
о рчество)Из д, На укаМо сква1974 с т р85) г эжэ э.
ЧухамлЛо д онг ийнд үрийгт о др уул ах а дзо хи ол ынг олн эгэ нб аат ар
Цэрэнлх а
мынт ала ард у
рь да хгүйба й жх эрхэ нбо ло хбил ээ . Цэрэн лха м
болВа нлий , Жу яарн араасо гтө өрө өрз охио л дд үрс лэгд сэнюм. Ар д ын
хувьсгаля ла хынө мнөб оло нма ндс аныд а
р ааха нү е дт өвс у у ринг азар т
нэлээдтүг ээмэ лб айсанү зэг длэ эсуу гу у лхэ вшин жэ эб олго на вса н
Иү й
-Бах уах эмэ эхЦэ рэнлх амб ол<х я т адынг у дамжныа мь драл,х ар
та
мх индо ржз а вх айранб ие эх у далда жэ дмө нг өху р аахыгэ рмэлз эг
ч
мууя вдалт> (С.Эр дэнэ. <Ла мб агуа йнну ли мс н ы> у чи рн э гэнб од о
л.
Утгаз о
х иол ,у р ла г1971 ¹11)-ныд үрюм. З ох ио лэх л эхэд<Ор чло нт
ертөнцийгх оо с онг э
жх үр д ийгб ясал га ж, ви на йнё с ыгс а
х ис анГэ вш
Лодон,Ул аанша рыгт уна ру улс аарГа н д анги йнна а дхү рду р уубу уж
ирмэ гц,ур инт ач аан г уйнх у рцил д ийгб ол ов ср уулах ынэ р дми йг
суда лс анх үү хэ нЦэ рэн лх амц а гаа нх арыгг я л буул саарб ару у н
дамн уур чныша вар та йг уда мжн аа сг ар чи рэ хн ьэ срэгт охи о л до в>
гэжэ э. Иймэ вл эрэмг үйх о ёре р тө нц ий гг арг а нир с эна тл ааз о хио лч
зохио мжий гма шү н эмши л тэйу р ан аарө р нү үл ж, т эд гэ эр ийгэ вцү ү лэ н
найр у улаа д<б ар уунд амну урч н ыб аГа нд анг ийнд энжх оёр ынх оо ронд
нэгна рий ха нши нэз амн э эгд тэл > Цэ рэнл хамх үү хэну р х инд ааЛо д онг
бүрэ нт а т
а но р уу лсныгд ү рсэ лсэ нюм. Хя тад ынх у дал да амө нгө
хүүл эг чдээ смо нг ол чу удыгт оно жэ лд эвму уз урши лдс у рг аж, б уза р
явдл ыгдэ л гэрү үл сни йу р шиг ,х ар гисб ур анг у йни йг мий нг а йг аа рх үн
чана ра агэ эс э
нхэ с гий нд үрз ург ий гт өл өөл сө нЦэ рэнл х ама мь др ал ыг
хүлц энт эвч илг үйз о хио лч ий нс этг элз ү рхб а с хүүө в дө жя в с а нньи л
байна . Ти ймэ э сЦэ р энл ха мх ортмо гой ну рши гтму уя в д лыгх ү чтэ й
шү ү мжи лсэ нн ьЛо до нги йнд үр ийгу лама мь д ,ол онт а л тайб о ло хо дн ь
үлэмжн өл ө өлс өнг э жү зв элз ох ил то й. Нэ гэнту улз о хи олг үнг ү нзг и й
утга тайб а ат рынд ү рн ьо л онт ал та йө в өрмө цб олжч ад саныу чи р
түүн ий гз агв арч лана в чү з эжз ох и ол ына льнэ гэнт өр ө лдз аа в алша ха н
багт аахг эжо р ол до х одз о хи сто йд ү нг ара хгү й дх үр нэ.
М.Га адамб а тайма рг асанма р гаа ных аая вца дЧ.Ло д ойд амб аө өр ийн
дүгнэ л тий нб ат ал гаабо л го жө гү үл лэ гээсү гө гүү лбэ ра вчт ай лба рл ах д
аа
шо гх о шинт өр өл дт а арахб а римт ыгэ сх а йх а рсант а лб а йна .
М.Га адамб ачг эс эну гө гү үл лэг ээсшо га я садт аара хно тол го о гө лг өж
аваа дэ мгэ нэ лтя в дл ыгньб асо р хиг д уулжэ э . Эн эх оё рх эт эр х ийл эл<
Ламб агу а
йнн ул имс >з о хи ол ынт өр өлз ү йлий гт ог тоох ,го лб аатрын
дүри йншин ж, з ант өр хий гү нэ нэ эрт айлба рл ахадньс а д ааб о лсо нюм.
Ха ри н<На цагд ор жи йнэ н эз ох ио лб олэ мг эн элтз охио лмө н. Гэ хдэ э
инээ дх ү рэхг азаро г тб ай хг үйг эжн эгт алыгба ри мт ла ня ри хюмб ол
үлэмжб ур у уб ол но . Эмг эн элтз ох ио лх ич нэ э нч ад алта йб ол о хт усма а
инээ дэ мтя в далихб айд а гу да аби й. Жишэ эн ьихШе к с пир и йн
гайх амши гтэ мг энэ л тзо х ио лу удыгс ан аха дэ мгэн элтз о хи ол ди нэ э дэмт
учра лихх эмжэ эт эйб айд г ийгт о дх ару улн а>г эжЧ.Ло д ойд а мб ын
мар гаа ныя вцд аан эг энт ээх элс энньз о хио лыгч уха мз ө вт ай лах ын
үүдэ лс а нааб а йжэ эг эмэ э р. Үн э хэ эр<Ла мб а гуай нну л имс > өг үү лл эгийг
дахи нда хи ну нших а арэ мг энэ лт эйг эжө өрий нх өөб а т ла н
тайл ба рлас ныгз о хи ог чу ч ирд у таг да лтайг э жэ ргэ нс а н асныг эрчмө н
биз.
В.Ше к спир , М.Го рь кий , М.Шо л ох овз эр эгс о нгодо гз о х ио л ч дын
зохио л дин ээдэ мх и йг ээдэ мг эн элх осл оннэ гдсэнб айхн ьо л онт аа . Ер
ньшо гзох ио лди нэ э дэмэ мг э нэ лий на ясчб а йд аг. Эмг э нэл тз ох ио л д
инээ дэ мшо гло лчб асб а йжб ол до г. Үү ний гз охи ол чД.На мд аг
амь д р
а лыну ха а наарз ө ва жиг лаж<Угз ох ио лыншо о ло лтынча н арт ай
бо ло в
чэ мг энэ л тэйб ил э э. Гэтэла мь д ра лг эдэ гма аньб үхэлб ү т
э нд эээ с
бо ло в
чт алх ув ьнь, т а лх у вьн ьэсб ол ов чб яц х
а нх увьн ьэ мг энэ лтэй
бо лжи рэ эди нэ эдэ мт эйньа ргагүйб ай дагб усу у. ИймдНа ца гд о рж
түү ний га рг
а гү йиха в ь яас тнү д ээра жс ана аз үйё соо рби ч сэнньб усу у
> (Д.На мд аг . Та нинмэ дэ жт ани уланмэ дү үл эхн ь, Ут г азох ио л,у рл аг
1966 ¹8 ) г эжө гү үлсэнюм.
<Ла мбаг у а
йнн улимс >ө г үү ллэгийгт айл ах ад<Хэ лхэ эгүйс у вд>
ду усаагү йз о хи олын хо оө мнөД.На ц агд ор жий нб ич сэнз үйлчб а с
анх аара лт ат ажб айна .З ох ио гчт үүн дээ<Аюу мши гт ,с үрхий
гай хамши гт, ин э э
д эмт э й, г ашу удал тай, у йтг арла лтай ,с онир хол то й
элдэ вб айд л ыгү зүү лэх > , <Хү ни йс этг элийгх өд өлг өх ,до нслу ул ах,
айл гах,т ө өр ү ү лэ х,сүр дү ү лэх,ц очо ох ,д огд луул ах,у я руул ах,сэ р гээх
инэ элгэх > (Цог1966 ¹8 ) г эжб ич сэнюм.
Эн эб олД.На ц аг доржз ох ио лооз агв ар тб ар игдал гүйо л онт алта йга ар
инэ эдэм, г ашу у д ал,у яр уу л ал,д огдл уу лал ,тэргү үни йгх ослу ула н
туу рвид г ийнг э рчмө н . Д.На цаг доржи йн<< Ла мб а
г уа йнн ул имс>>
өгү үллэ г,б аа тр ынд ү рн ьшо гин ээд эм, эмг э нэлий нх арил ца ншү т элц эж
би есээб а яжу ул с ныб оди тжишэ эгши нэү еий ну ранз о хиолын
ху удасна ато д о рхо йх а р уу ланө гчээ. Д.На ца гдоржз о хиолб үтээ лд ээи х
лня хуурха н да жу р ьдч ил ант ус гайз аг варт ө лөвл өгө өг аргажт ү үни йх ээ
даг уудб ич иху рлахя в цда анэ мжх ас ахз эрг ээрн а рий нбо ловс ру улд аг
бай санб аримтжи шэ эц өө нгүйү л дсэ нюм.
Үү н д<Яд уухө вгүү н>, <Хэ лх ээгүйс увд >, <Ор д нын у уц>з э рэг
үр гэлжил сэнү гий нбо л онжү жг ийнз ох ио лынз эр э
г цэ э<Дө рвөнца г>
мө чл өгшү л г ий гз охи о хт өл өвлөгө өо н цг ойа н х
а ара лт ат
д агюм. (Ут га
зох иол ыншү ү мжл элУХГУл а анбаа тар1985 100-112 т ал, Үнэ н1986
¹275)
Д.На цагдо рж<Дө рв өнц а гий нэ ргэл тб ах үни йа жт өр өлх ий гээд
хө гшинз алу у г ийня в да л>с эд вээрз ар лас ану ра
л д а
а ндз ориу лан
<Дө рвөнц аг > шү л гээби ч ихз агварч ил сант өлөв лөг өөг а
р гажэ э.
Би есийгд отр о оба г таа санд өрвөнт о йр огз уржт ү үн ийг ээч агт ла н
той рогбү рийгд өрв өнх эс э гбо лгонх ув ааж(16 х эсэ г)т усб үр ий нз айд
зох иол дт усг ахс а
на а,ү гх эллэгий гт эмдэ глэ жээ. Энэнь<Дө рвө нц аг>
бо лх ава р,зу н , нама р ,ө вө лг эсэнд өр вө ну лирал, у л ира лб үрд ө рвөн
бад аг,н ийта р в анз у рга анб ад агб оло хыгха руул жб айг ааюм.
Үү н ээсз өв хө ннэ гу л и рлынжишэ эгэ эрү звэлт ой рги йн(д ээд)х э сэгт
<цэ цэгт өлжихшу в ууир э х ,цасх айл ах, х үү хэн(х үүх эд)х онь >г эсэн
хэл лэгий гт э мд эглэс ний г<<а ва р>г эс энхэ сгийна гу ул га
т ай
хар ьцу ул бал:
<Холх
ин а
ро йр
т о
жх ас
ынца схайла
хад
Хээ
рийнгалууайлчл
ани ржган
га рг
унгардонг
одохо
д
Хая
андахьишигх ур
гама йл
алда
нх өгжимнийлүү
лнэ
Өлг
ийтэйбяцха
нх үүхэ
дэ цэ
гэхээбаясг
ана
>

гэжби чсэнт эйт о хир чб а йн а.Энэ чл энт о йргий н2-р(б ару ун) хэсэгн ь
<Зун>, 3-р(д о од)х эсэ гн ь<н а ма р >, 4-р(з үүн) хэс эгнь<ө вөл >гэсэн
хэсэгтэйт уст уст аа рчба й гааб ол но . Үү н ээсү зэхэ дД.На цагдорж
зохио лб ич ихт ө лөвл ө гөөб олс ан аан д аао рс ныгт эмдэ гл эсэ
нт өди йб ус
харинз охио мжу т
г аа гу ул гыгма шн ар ий нбо до жб ол ов сруул сны
үндсэндэ эрх ийд эгу р лаха ргынна нд инну уцб айв .
Зохио гчи йн<Ла мба гу айнну лимс >б огин оө гү үлл эгээсб аатрынб олон
эдюмс ынд ү рий гү гээ рд а рхл анб үт э эд эгихз охио л чийну рлахуйн
чадвар ыгда вх ара жиг лажб о лн о . <Ла мб агуай нну лимс >ө гүүл лэг
ий н
дээришт атс анө гү үлбэ р т<Ор чл онте р төнци йгх о о с
о нг эжх үрдий г
бясалга ж, вин айнё с ыгс ахи са н>, <Ур ант ачаа нгу йнх у р цил дийг
болов сруу лах ынэ рд мий гс уда л с ан>, <Ул аанша р ыгт у наруул с
аар>,
<цагаа нх арыгг я лбу ул саа р>, <Га н да нг ийнн аадх у ру р у убу ужи рмэ г
ц>,
<Бар уунд амну у рчныша в арта йг у да мжн аасг арчи р эхн ь >гэжЛо дон,
Цэр энлха мн арыг<э срэгт ох ио лд ол >с өр өгх арьц уу лал а ар
Д.На цагдо ржд ү рслэ нг а ргажэ э. Ий мг үнзгийу тгах адга лса
ну ран
харьцу ула лз охи олч ий нол о нбү т э эл д(<Өв л ийнхү йт эн, я нагийн
халуу н>, <Ца г аанс а рбах арну л имс>, <Үз эгд ээгүйюм>г э
хмэ т)б ий
ньу гд үрс лэхз ү йли йгу ла мт о дт о вг о рбо лг осонб а й
на .
<Зуныц а гтб ару унд амну ур чныт а ва нг у дамжныша в арх атаавчү л
дарагд маа р>г эх члэн, <Шу в уу нс аар а л>, <Хө д өөт а лынү зэ
сгэлэн>,
<Хэ лхэ э
г үйс у вд>з э рэгбу с адз о хио л до нос ону р анх эл лэгээрнү дэнд
харагд ажс эт гэлдх он огшт олд ү р сэ лс энньз охиол ч ийну рлахэ рдмий н
чадалб илээ. <Ийшэ эши ртэ ж, т и йшэ эг өлр өнү үн ий гг а йхаж, түүнийг
бодсо оря вта ло л онмо р ьт ойх ү мү үс ийнд ун дуу рн э гэнс айханс аарал
морин ыт олг ойт эмү үлэ н, амньа нга л заж, х оёрч ихньс о лб
ил зон
үзэгдэх э
дх эд ийнми ни йх оёрн ү дг э р элт э
нт усав. Нэ гз а луухү үхэн
жол оогду гтра нз үтгү үл сээрг ар чир э хньх у вил г
а ано хи на дилг эрэлтэ й
басц огз альө нгө тэйжа в х лант айн ьт ү мэ нб аатарэ рсийнб оловч
зүрхий гч ич рү үлэнд о гдл уул жт ө вэ р дэ мтэно юу тн ыб ол овчс үнсийг
холби лзу улант атна >г эж<Хө д ө өт а лынү з
э сгэлэн>-дд үрсэлсэннь
өгүүлэ лтшү л эгмэ тс онс тоно . Энэз у рв асд үрс лэл ээсх а р а
хадз охио лч
аманб оло нб ич гий нз о хи олынб а янс а нгаасү гн э гб үрий гу тгаучир тай
уранд ү рслэх ий нү ү днэ эсна рий нс онг о ж, чад амга йн айр уулсаннь
тодорх о йб айн а .
Д.На ц
а г до рж<д эми йлт о очи нну р шихбая тг алга архэ лэхг үй, г агцх үү
уранзо х ио ло орил э рхийл ж, у тгаа рт аниу ла х>з арч мыгча н дб ар имт алж
ураня р уу ,тов чт о до рхойд үр ийгб үтээ жч адд агба йсанб ө гөө дна мт а р
түүхийгх этн у р ши нс унжр уу лах ,э свэ лб ол соня вд лыгх у ур айт оочи н
өгүүлэх ,с ург амжл а хыгб үхт ал аарц ээрлэ нз ай лс хийд эгб айл аа .
Д.На ц
а г до ржий нз о хиол ди лүүү г, ну ршу уө гү үл эмжнэ гээ хэнб ээрч
үгүйюм. Д.На ца гдо ржий нз о хио лыга манб аб ич гийнз о хи олын
уламжл ал дд ул д уйд сан, яриа ныхэ лий га ши гл а нб ич с
энг эх члэ нз аагла н
ялгахадб э рхюм. Уч ирн ьД.На ца г дор жа л ьал ин ыс орд э эжи йга вч
өөрийн<т о гоонд о о>т а ниг дашг ү йб ол толна й р уул анбо лов ср уу лдаг
байжээ . Д.На ца г дор жи йнх элмо нг олынс онго д огб ичги йнх эл ,а р дын
ярианых элни йа льшимт эйс айх ныгин гэжу л амжл аншин гээж,
шин этгэ нх ө гжү үлс нээрэ эмо нгол ыно рчинү е ий ну тг
аз о хио лын
хэлнийда лайб а я нс анб ү рэ лдэнт о гтох одү нэ тх ув ьнэмэ рб ол с о нюм.
Мо нгол ыншинэу ранз о хи олх э мэ э хмө р нийэ хэндД.На ца гдор жи йн
ундруу л санөг өө мө рц энг эгу рсга л тайб ая нб у л агхэ зээчши р гэ шг үй
оргилсо о рб ай хн ьд амжиг г үйэ э. Чу ха мин гэ ж<ө сө х
ө өсс урса нү нд сэ н
хэло рх ижб о лшг ү йс оё л>-ын хооу раня ру ун а йру улахынэ рдэ мд
чадамг айб ол ов с ро ни хз о хио лчи йня ма р чб үт э элдя ланг уя аө гү үллэ гт
ньшү л э глэхс э т гэх үйх у рцил эрс э нб а йда гюм. Бог иноө гүү ллэ г үүд ий н
энэо нцл огий гя ру уна йр а гчВ.Лу г о вск ийа жиг ла ж< Д.На цагд о р жи йн
заримнэ гө гүү л лэ гн ьцо рг анцт алх уу дас тайба йд агб өгө өдт ий м
өгүүллэ гб олз о х ио лчий нү зсэнх ар са нз үйл ээа гши нз уу рт атл а нб ич иж
тэмдэгл э сэншү л гий нз о хио люм. Жи шэ энь<Өв л ийнх ү йт эня на гийн
халуун >г эдэгө г үү ллэгб олө гү үл э лтшү л эгюм. Д.На ца гдо ржий н
өгүүлэл тшү лэгн ьз өвхөнз у рагл алт атал барт ө дийб у
сб иед аас ан
шин жи йгб ү рнэ эх а дгалс анө вө рмө цх элбэ рб ө гөө дб усадя руун айр аг,
үргэлжил сэнү гий нз охи ол, жү жг ий ннэ г эна д илу ншиг ч ийнс э т гэли йг
хөвсөлз ү үлэ нт а та хч адв арб аянб а йда гб ил ээ. Ихз охиол чий нз а рим
бүтээлэ эс(<Цэ нх эр лэнх а рагдах >, <Уч ирт айг урва нто лго й> з о х иолын
заримшү л эг)ө н гөг эрлий нс оли л ц ол, о ро нза й на лс л
а лтил тмэ дэгд дэ г
болца г ийну рс г ал<х ур д>-ных эмх эмжл ийнн арий нмэ д рэ мж
<Шу ву у нс аа рал >, <Хө д өөт алынү зэс гэлэ н>з эрэгз охио лоо снь
ажиг л
а г дд агб ил ээ. Ун шиг ч ийнс э т гэлийго ло нү еэ зэ
гн энд агу у лна
гэдэгзо х ио лчи йно рч инца гийн х ааа мь сгал ыгя ажт усгаж, у ранс а
йх ны
ямарн э эл т

х
ийс
эн т
эйньза
йлшгүйхол
богдо
но. Урла
гийнжинхэнэс
айнбүтэ
элийн
ү
нэцэнэньца
гхуга
цаанысор
илтыгд а
вантуул
ж, х
ойчүеийнх
энтэй
ямагтшин эс эргэгх э в ээр ээу чранз о лго хт а вил антайб айд аг.Ун ших
тутамшин эс ана а
,г ү ну тг а,урч ад вар ыну в ид асньн э эгд с ээрб айд агих
зохио лч ийнб үт ээлт у у рви лу н шиг чд ынг оо з
ү йнт ааша а лдб а тт
айя а
нийцэ ж, шимт энс они рхо хо лона су ул тадньө нө өдөрчг э сэ нчи нү нэ н
хариуө гс өөрб а йна.
Д.На ца гдо ржий ну рл анб үт ээхх өд өл мө рий но нц логб олз ох иолоо с
зохио лдб ай нгынэ рэ лх айг уулх ий д эгб айс андо рши но . Эн эн ьих
зохио лч ийнмон гола рдына ма няр уун айр а г,х уу чныб и чг ий нз охио л ,
европи йнб олоно ро сз өвл өлт,д орн од ах ин ыс онго догу тг аз охио лыг
гүнзгийс у да л
с наару л амжл ахши нэ ч лэхё с ныа мь дх ол бо о гт огтоож
чадсант а йньх о лбоо т о йюм.
Ерөө сД.На цагд оржий ну ра нб үтээлньМо нг о лынши нэу тгаз охио лын
үндсэнз ар чмыгб и йб олго хынт өл өөэ рэлх айг уу лб айс анг э жб үхэл дн ь
нэгтгэнү н элжб олно . Ху в ьсгалтши нэу тгаз ох ио л,тү үн ийү ндсэн
зарчмына н хныү лгэ ржи шэ эгихз охи олчз о хио лт уур ви л а ар а
а
үзүүлсэ нг эжх э лжб ол но.
Д.На ца гдо ржи йнб ү т э элий нө р гөнс эд эв,г ү на г
у улга,у р а нз о
хио мж,
яруус э тгэл гээ, онов ч тойд үрс лэлт эрг үүтэ нн ьо рчинү е и йнмо нгол ын
утгазох ио лу рл агий ншин эу ламжл алб о лж, ө нө өгийну р анб үтээ лч
залууа в ьяа станна рынз о хи олын хооч ана рч анс аа гхэ мжихх э
мжү үр,
урлахэ рд мий нша лг у у рс ург уульб о лжб ай на.
Д.На ца гдо ржб олг анд анб у уршг үйя руун а йр аг,ү ргэл жил сэнү гийн
зохио л, жү жг ээр э
эмо нгол ыно рчи нү еий ну тгаз охи ол ынү нд сийг
тавьжх о жи мх ойчий нз ох иол чдодү лгэрд у ур иа лбо лжб а йга аг
аар аа
зөвхөнма на йо рныт ө дий гү йд элхи йну ранс а й хныс о ёл дху вьнэмэ р
оруул са нс оду ранб ү тэ элч, яр уус айх ныт э нг эртмө нхө дг ял а
лзах
гэрэлто дмө н.
Тий мээ сч<Д.На цаг д о ржб иеэу ма р танө нг өрс өнү еэсмо нг ол ыно юу н
санааныир ээдү йу ру уг үү рб арьжэ хл эгчди йнн эгб ай жэ э . Ар д
түмн ийх э эу ранб ү тэ э лчс ууб илэг тнийо рг ил ынх увьди хн а йрагч
зөвхөнт ан артт өдий г үйб идб ү хэнд ,дэл хи йнб үху тгаз ох ио л
д
хама атайюм> (Ут газ о хио л,у рлаг1986 ¹47 ) г эжБа шк ир ийнз ох иол ч
Му стайКа римх эл с
э нньа р гагүйү нд эстэ йюм.
Мо нгол ына рдт үмн ийс одб ил эгтх ү үДа шд ор жий нНа ц а гдо ржн ий г э м,
олонт ү мн ий х
э эү зэ
лс ана а
н ых у вьсгал тө ө р чл өлтий гг аг цх ү үсу ут
зохио лч ийнх ув ьдэр чд ал айцт айи лэ рхий л жч адсандлт ү ү нийу ран
бүтээли йнд автагдашг ү йч ан ар, урл ахэ р дми йнг айха мшиг ,з алгамж
үедээнө л өөл өхү лэмжи йни хч адал, о ло нү е
ий ну ншиг ч д ыгэ зэмд эн
дагуулс а арб а
йг аау в и да сньо рши жб а йна .
1974-1996

Д.Цэ
дэв

ЦЭНХЭРЛЭН ХАРАГДАХ

1. Цэнхэрл энх арагдана ах өх ө

Цэ цэгнав чтайу улба йн аах өх ө
Чи нз о
риг ийгб ари валх өх ө
Цэ нгэжб олмо ору улб а йнах өх ө
2. Алаглагханх а рагданах өх ө
Ал имжимс тэйу улба йнаах өх ө
Амра гх оёрү ртэй гэ
эхөх ө
Амь дарчб олмоо руулб айн аах өх ө
3. Рашаанб у лгийну сньх өх ө
Арт ал
аар аау рсажба й наах өх ө
Ар сланба рсынз улзаган ьх өх ө
Ар авхори оро оү үрлэжб айна ах өх ө
4. Нарсха йлаасмо дн ьх өх ө
На вчаада гаадга нхажба йна ах өх ө
На чиншо нхоршу вууньх өх ө
На мгийнд ээг
ү үрэ ргэлд э
э дб айна ахөх
ө
5. Улиасх айл аасмо дньх өх ө
Уу лаадага адганх ажба йна ахөх ө
Ура ншо нх оршу вууньх өх ө
Урь хандо нгодо жб айн аах өх ө
6. Арынг у рванх айлаа сньх өх ө
Ал тнаасил үүг ялалзаа дба йна ах өхө
Амра гх онгорү рмин ьэ эх өх ө
Ал иаланс айха нн аадажб айна ахөх ө

ГЭГЭЭНЗАМЫГНИЙТЭДНЭЭЕ

Ардтүмнийтус ынтул
,
Арван
нэ г
дүгэ
эро ныца гаа
нсарын
Амирлангуйхоринхоёр ынөд
рө ө
Ардыннамыгба йгу
ула ваа
Харгисг а
ми нч а
нд ру у
Харшт айУнг е
р нна рыгс ө н өөгөө
д
Халхмо нголына рдуудыг
Хайрланэ нэрчжа рг
аава а
Ардынз асгийгб айгуулаа д ,
Амгалантэ рхч ө
л өөг
Арх алхына рдууд ад
Асрангуйнз орилг ооролг о во о
.
Эрдэмс оёлдбол овсорч,
Эрийнс үрийгб ад р
уу лъя.
Эзэрхэгхаргисуу дыгу стг а ж,
Эрхч өлөөгбататг а
я.
Гишү үнболсонб идбү г
дэ эр
Гэмтгажу уяву у
л гыгз а
с а ж,
Гэрэлтсурталдааб ол о
всо р ч,
Гэгэ
энз амыгн ий тэднээе .

1924

ПИОНЕРИЙНДУУ

Бүхоло нбагачууда а
Бүрхсэну ла
анцэ ц эрлэгт
ээ
Бүрши нэү үсгэлээр
Бу
жиг на л
данн аада цг
а ая
Бэ
л хэнэ э
Ариуну лаанц усандаа
Ардынх у
вьсгалыгши нгээж
Агууханц аг
аа нтар хиндаа
Ашдынб оловсрол ыгт ог
тооё
Бэ
л хэнэ э
Ши нэхэну л
аанб ү чми нь
Салхиныз үгх ийсэхэдн ь
Ши нэөс в
өрба гачу у
дын
Сэтгэлийнүзүү рх өдөлнө
Бэ
л хэнэ э
Ба
г аалагбөмб өрий нма а
нь
Парпа рдуугара х
ынх амт
Багачуудхүү х
дү ү
дб үх
ниймаань
Баярзоригньх өгжинө
Бэлхэнээ
Арьс а
нбө мбөгийгбөмбөрү
үлэх
эд
Асард огдлохынадил
Алсыниху лирлыг
Авцг а
ахба гач
уудмө нөө
Бэлхэнээ
Бэлтгэннэгдэжжа гс
сан
Багачуудби дбүгдээ
р
Бахиралданг үйлд
сээр
Баатарху в
ьсгалыгзалг
амжилъя
Бэлхэнээ
1925

УЛААНБААТАРААСБЕРЛИНХҮРТЭЛ

Ул аанба
ата
раа
с1926.10.17-нд
(1926 он
ы10 д
уга
арс арын17 –ндг
арс
ан)

Тэ
рө дөрява
хыгбэлт
гэнзавдаад,
Энэтэр
т э
йбаярла
лцанёс
лол цов.
Өртө
өнийу ла
агдууд
анхүлээ л
г эсэ
нб ө
гөө
д,
Моринт э
ргэ
ндсуужбаруунх ойдз үгз
амнав
.

Хо
тынза
хаднэгэ
нтгармаг
ц
Ал
сынза
мынү з
үүрторов
Хо
йддав
аагөсг
өншо г
ши хо
д
Хо
лойрэлдв
ийгсана
нб о
доняв
ав.

Эн
эү еуу
лд а
вааныэ нг
эрт
На
мрынша рнаржи гдлэ
нт ус
аад
Мөнарднимгэнцасалагла
санболо х
од
Эр
гэхцаг
ийну лир
л ыггайха
ня в
ав.

Умартд
а в
ааныо ройуламу л
амо йрт
могц
Ула
анбаат
арх отуламул а
мх ол
до ну
ниарта
на.
Ура
гшх эдэ
нт, шогшиж, з
а мыгдөхөөн
Хойшхэдэнтх ар
ж, х
ото рноосанага
лзаняв
ав.
Мааньтындаваанд ээ
рн эгэ
нтгарвал
Манайх ү
рээнэ г
днэ гнээ
рү з
эгдэ
нэ.
Гэ
др э
гх а
ндаж, с
э т
гэлийндоторуяр анё
сло
од
Ихдавааныарз амаардовтлонодов.

Хээрхөдө
өгийнг а
зарнэгэ
нтб о
ло о
д
Уулусжигдлэн, ө
всногооүргэлжилжэ
э.
То
л го
йтынд а
ваагавира
нг а
рчгэдрэгүз
вэ л,
Бо
гдх ануултодорхойүз
эгдэхньгайха
мшиг т
ай

Хүйголынөр т
өөндхү рчочо
од
Ул
а а
нымо рийгхалж, цаа
шя ва
в.
Хөндлөнг
ол дуудамт ал
баргаз
арб өгө
өд
Хуучныдолоонх о
шу унаада
мб у жи
гналд
анб
айжэ
э.

Бу
ргалтайнөртөөндбуужа мр аад,
Бү
ри йгэ
г э
эгэ
эрши нэсарныг эрэлдшогши
но.
Хунцал
ынө ртөөндхүрч, б
у у д
ал ланх
оноо
д
Хойдзүгтөгл
өөэ ртл
эняв а
в .

Бороо г
ийнг о
л ынх ажу угаа
рө гсө ня вах
а д
Буудайт ариаүр гэлжи лсэнн ьсони р х
о л
т ой
Бидни ймо нголынт а риалангийнг аза
рэ нэо рчимб өг
өөд
Улма архөг жүү лбэл,ардына мь д
а р
л а
гад(а мь д
ра л
д)туст
айн
ьма
гад
Хури мтынө ртөөндх үрчх оёрши нэнө хө ртэйнийл элцэ
эд
Хойдз үгтг ангар,гун г
арх ийлцэну рамт айяадав хилдав
Хараагийнө ртөөндо чоод, ажи г
л а
нү звэ л
Га
зр ынб айд алу улу сжиг д
э лжээ.
Голынэ хэнт ий шс аруулх өндийг эрэлт
э э
д
Зү
ү нх ойдодө н дөрн уруунуудх ан арчээ.
Дөрвө нзүйл ийнма л уудэндт эндс ү р
эгл э
эд
Өвсни йсор гог, усн
ыт унгалгийгд аганб элчжээ.

Хөв
өнцагаанүүлх э
сэгхэсг
ээрн үүг э
эд
На
мр ынсалхисэрсэрсал
хилна.
Дө
рвө нз
үгтунгалга
арцэлмийгэ э
д
Цэ
эжд үүрэ
на р
иу нага
арамьсгална.

Ая
аууда
мсай
ханхөдө
өги
йнгаза
рхэ
мээ
гч
Нү
үдэ
лчинмо
нголх
үнийсэт
гэл
ийгб
ула
ана.
Өө
рийннут
гий
нцэнг
элийгга
йхалц
аж
Ха
рийно
рнысони
нгтэмцэнхат
ируул
ав.

Манхта
йндавааманаранүзэ
гдэнэ
Монголынхэд
энхө в
гүүндавхиса
арбэлдхүр э
в.
Хусмоджигдлэнургас
ныду нду
урс а
жланав ирч
Бэ
рх,э
гцийг
,оройннару у
лынт олг
ойддавав
.

Ба
янг
ол ынөртөөндбуудал
ланцайла
ад,
Ба
смордонц ааш шаар
дан(яа
ран
)явав.
Са
руулшө нийнсэрүүнсал
хийгсөр
сөөр
Са
яӨр мөгтэ
й нөртө
өндхүрчбууда
ллав .

Шаламг
айланбэл
тгүүлж, эр тлэ
нмор д
о о
д
Шарынгол
ыгу рууд
ано дов.
Ха
длантар
иаланүргэл
жи лс нийгсонирхсоо
р
Хү
йтэнийөртө
өндхүрч, у
ла а
гхала
в.

Хөдөөг
ийнмо нголч
уудынэнхийгбахадс а
ар
Хойдэтгэ
эдТө мстдав
аагдав
ав.
Уулухааг
ийнб одис
уудыгхарсаарявт
ал ,
Удалг
үйЕр ө
өг ийнөрт
өөндхүрчи р
жээ.

Ер
өөмөрнийгбэ
рвааз(перевоз
)онг оц
оорта т
лаа
д
Оройнс
эрүүнду
ртх оолойгөгсөв
.
Цаг
аандав
аагмаца
лхий л
э ндавжө нгө
рвөл,
Цаа
нахолгүйИв
цэгийнө ртөө
ндб у
удалл
ав.

Өглө
өэртлэнбос
ожу ла
аланмордоо д
Тужнарсыгар
айханөнгөр
чх а
рвал,
Ба
руунхо й
ноБүргэ
ду у
лд үнс
ийнү зэг
дэхб ө
гөө
д
Зү
үнх о
йноихнуруунуудүргэ
лжлэнб айна
.

Хойдэнг
эртАлтанбул
агхотилхнэ эүзэ г
дэхнь
Хурдл
анд а
вхис
аарудалгүйхүр
эв.
Хуучи
нна а
шцаашя ваха
дд а
йрсаа рбайс а
нтул
Тү
рб ууд
алланбайг
аадцаашхилд ав
ав.

Хяз
гаа
рынбоомтынгаз
архял
барнэ
втр
үүлсэ
нбо
лов
ч,
Га
алийнг
аза
рб а
й ца
аннэг
жихньяр
шигта
й
СССРулс ынхилдн э
гэнтормог
ц
Элдэвз
үй лцөмг а
даадынб а
йда
лболо в
.
Тора
йцарь(Тр о
йцкосавс
к)хото
дтусгайбу
удл
ын
га
зарсууж, я
вахөдөрцагийгхү
лээ
нэ.

Хойдэн
гэроросынх илэ
эсураг
ш Монг
олнутгаас
онир х
она
вай
Гу
рванхоногболсныдараау
улынтэрг
ээрцаашяваа
д,
Элс
тдаваа
гд а
вж, Сэлэ
нгэго
лынх ө
вөөндоч
ив.

Өв
лийнул
ир алойртож, г
олыну статар
чээ.
Уу
рынонгоцныо ро
ндмо ринтэргэ
эрхатир уул
ав.
Орос
ынпаа
рт эрэгхүвх үвтартархэмээнт а
ржи гну
улна
Ха
лхынхэ
дэ нхөвгүүнт э
р э
гнийдээрбөндө г
нөнө.

Яв
ахз а
мБу риадмо нгол
ынну та
г
Ба
йдалтөлөвмо нголгаз
рыно йрол
цо о
Хөдөөг
ийнбу риадайлцө м, х
эдэнпинс а
равч
аарбуу
рил
ж
Хэдэ
нма л
,хэ с
эгх а
д л
ант ариала
нга жилланс
ууна

Хойдзүгдар
данз а
маард а
вхиула
ня вс
аар
Хоёргурв
анух а
агдав
ав.
Гал
у у
тыннууру уд
амх өндиймэлциймих
Умардэтг
ээдэдихуулсх а
наранүзэ
гдэнэ.

Уулыно р
о й
гоорүүлманану ндра
а д
Удалгүйхүйтэ
ншамрагаб у д
раноров .
Тэрэг
нийб үрх
үүл
ээрхүй тнийгхамгаа л
саа
р,
Замынайлдх ү
рчцайла
а д, цаашявав.

Оройнбүрийгээ
рша ардандав
хиулс
аа р
Удалг
үйӨв г
ө нгэд
эгг а
зархүрчи
рэв.
Өгл
өөэ р
тлэнб о
сож, ца
йи д
ээгба
зааг а
ад
Цаг
аанхярууныд ундуурцаа
шх а
тиру ула
в.

Явахзамдбуриадынн эг
энхий дб ий.
Байда
лд үрсмонголынхоосял г
алг ү
й,
Хажуугийнууландр а
ша а
ну сб ийа г
а а
д
Уртмод о
нх оо
ло йг
оорх ийд
и йнт ийшу рс
уул
жээ
.
Хэ
дхэдэнда
ваагд
ав анө
нгө рч
Хө
дөө
г и
йнайлдцайландул аа
цаа
дмордо
в
Ца
ашзамынхажуугийнмод ныхэмжэ
эгтоо
лон
Хо
лынбараа
гхарса
а ряв
ав.

Жавартайсалх
ийгө г
сөндавхиулж,
Та
мх иатата
ня рил
цсаарявт
ал
Зү
ү нхойднурууныд орҮдхоту ниар
таад
,
Хажуугийнэнгэрэ
эргалттэ
рэ г
нийу та
аор г
ижб
айв
.

Хотынбара
аүзэгдэ
н, з
амынүзү ү ро йр
тоход
Жолоочхүнийнүдсэрв
элз
эж, ис гэ р
энт а
шуурдмагц
Хөллөсө
нмо р
иных ама
рньонго лзож, тэ
мүүлэ
нд ав
хиад
Тэ
рэгнийхонхооха
ржигнуу
лан , Сэ л
энгийнхөв
ө ө
ндо ч
ив.

ИхмөрнийгБе рва
аз(пере
воз)онгоцоорга
тлахту
л
Өдийтөдийа ян
чинд ар
ааланбайна.
Тэ
рэгмо р
ьб идбүгдээр
ээонгоцоорг а
тла
ад,
Элс
ийгб ужигнуулса
арҮдх отноод ав
хиноров

Ихгудамжныамсардэ э
рмо нголнөхөдт
эйучралда
няр
илц
аад
Төдө
л г
үйнэгэ
нб у
у д
лынг азартбуув
Нэгзэр
эгцайхоолыгб а
заажа мсхи
йснийдара
а
Нөхөдэнэт
эрээрявалцаад
, цаашявах
ыгз а
вда
в,

Га
лттэрэг
нийөр
т өө
ндо чи ж, өд
өрца г
ий гасууга
ад
Гэ
дрэгиржсулс
у лүгийгя рилцанбайв.
Гэ
тэлхэдэ
нцагөнгөрөөд, яв
а хцагболс онтул
Өртө
өндочижшө нийнхоё рцагтгал
тт э р
гэндсуув.

Га
лттэр
эгхэмэ
эгчөртөөни
йу л
аата
йа дил
гүйт
ул
Орсо
ндаруйор
ыго л
жт авла
нсууна.
Шөнөунтаа
дөглө
өэр т
лэнбосожүзв э
л
Ба
йгалнуу
рынхөвөөндирээдба
йна.

Га
зароронүзэсг
элэнтэйсайх
ан
Энээтг
ээдэ
дихну ур,
Нөгө
өэ т
гээ
д э
дө ндө
ру улсхана
рса
ннь
Үнэхэ
эрсонирхон,хүсэл
тэйгаз
арбол
ой
Да
ла й
ну сгүнөрг
өн, дувдуугү
ймэ л
мий сэ
эр
Цаа
дх яз
гаартэнг
эртэйзэрэг
цэнзалга
лд жэ
э.
Ту
нгалагусхархөхө нгөө
рг э
рэлт
ээд
Жигдэлс
энд ол
гионү ел
энх а
ялжбайна.

За
хх өвөө
гөөрза
гас
чинх у
рдбагаонг
оцоо ря ваад
Цаанадарву
ултбауурынонг
оцуудүзэг
дэ нэ
.
Саа
р алшувууду
сандээг
үүржиргэлд
энн исээ д
За
гасжараахайэ
ндтэндполполхийжб а
й на.

Өв
лийнх арва
луулыншо в
хү зү
үрүзэ г
дээд
Хурцхянган
,сүржавхл
антай
Оройдахьдунцаг
аанцасгилтэ
гнээ
д,
Ду
нд у
ур а
арүүлмананхос
о л
жү рг
элжл энтун
ажэ
э

Оймо днягтзу
заанург
аад
Ба
л а
рн ог
оо нөнг
өөруулс
ыгбүрхжэ
э.
Өвсногоосахла
гааржигд
лэндэ
лгээ
д
Ариунагаарихлт а
ала
мжтай

Уулынх ормойдала
йнэ рги
йгдаг
уулан
Бэ
р хийгз
ас а
жт өмө
рз амыгба
йгуул
жэ э
.
Нэгталаа
су улынулаанхадха
вчаад
Нөгөөталаасгүннуур
ынх өвө
өтулсанн ьс
үрт
эй

Уулуст
айзалг
алд
са нолонгацаагцо
олж
Нүхэ
нзамыгбайг
уу лс
анньс онин
Үеүетохио
лдожшу ргангар
с а
ар
Удал
гүйАнгармөрнийх ө
вөөндирэв

Ихмөрнийхөвөөг
өөрявсаа
рЭр х
үү(Ир
кут
ск)
хо
тоддовтл
онх ү
рчо ч
ив.
Өртөө
нийгаза
рб уу
далла
хя лд
маа
Хотынза
хыгсонирхонүзэв
.

Тө
мө рг
үү рээрАнгар
ыгг ат
лаад, цаашла
хт у
там
Өндөруулгүну с
наасуламул а
мх ол
доно.
ДоодҮдх отыгнэгхоногдээрда й
раад
Цаа
шу рта я
н ызамдгүнээоров.
Уртмөр өнЕнисей
нх өв
өөнд
Улаан- Яарс
аг(Крас
ноярс
к)хотыгд
айрангарав.
Өдөршө нөгүйявс
ааравчга
зрындундб
ол о
ог ү
й
Уртзамыну йтг
архөдлөнядна

Сибири
йну уд
амх яз
гаариха гаа
д
Ши л
мүүстнарсмодоорб ү
рх с
эннамгаза
ражээ.
За
мынд уус
ан, хө
дөөгийнт ар
иачинайлтох
иолд о ха
гаа
д
Намрынбуудайшарлаад,хадажхура
асаа
рб ай
на .

Об(Объ ) мө
рнийхөвөөндхүрчирвэ
л
Новос
иб ир с
кхотодт
үрб уув
.
Сибирийно рныголхотбөгө
ө д
Мөнчү й мээнхөлих
ээх э
нтэ
йг аз
арбол
но.

Гу
равдө р
өвхоногболжгазрындундир в
ээс
Үрг
элжо йтнамгаз
раарявса
а рба
й на.
Кирг
изийнталууда
мт элү
үнб олохнь
Монголынго
в ьг
азармэтбайдалбий.

Омскхэмээххо т
одх ү
рчи рэ
э д
Иртыш мөрнийгихг үүр
ээрг атла
в
Баруу
нз ү
гб а
слө д
өхшө нөя в
саа
р
СаяСвердлов
с кхотнооирэв.

Урал
ынну руугэгчуртб өгөөдалдар
тай
Оймод, у
сбу л
агбау у
рх айнб ая
лагихлюм.
Энэнуруундундуурявжд а
вахад
Азий
нх язга
араасга
раад, Европынхилнэг
энтбо
лов
.

Зү
ү невро
пынг азр
ынб айдал
Сибирийнхязга
артайтөлөвойр о
лцообөг
ө ө
д
Өвлийнулиралирж, с
эвсг
эрц асбудра
ад,
Сэрүү
нс алх
иу мраассалх
илна.

Вя
тка(Киров)хо
тодирээдүзвэ
л
Ба
гасагас
о нинхуд
алда
ад эл
гэсэнг
азарб
ий.
Волг
ахэмээгчур
тихмө рөнага
ад
Ка
спийндал а
йга
асНевамөрөнтэйка
нала
ар(су
ваг
)за
лга
жээ
.
Зу
ргадуг
аарөд өруртза
мынү зүүрбо л
оод
Моск
вах от
но охүрчирэнбуудалла
в.
Иххотынөндө рб а
йшин,энэтэрүз
эс г
элэ
нтэйа
гаад
Үймэ
эншу угиан, э
лдэ
вс о
ни р
холзамд үү
рэнюм.

Шинэд
эл х
ий нхалу
унз ү
рхМо ск
вахот
Шинэб
ол овсрол
ынох ьо ронМоскв
ахот
Ду
гархөвг
үү нюмү з
э в,нүдта
йлав
Эр
дэмсурав,эрболов.

Эн
эт эрийггүйцэт
гэхбаү ү
гээ
ртүүг
ээря в
саа
р
Хоёрг у
равхоноодбасцаашявахб
олов .
Үдши йннэггалттэ
ргэндсууг
ааду
нтса ннь
Өг
лө өб ос
оходЛенинградхот
нооирэ
в.

Окт
яб р
ийнб ууд
алд ээ
рб уув
а л
Олонхүнб у
жигна л
дсаарбайна.
Урь
д ынсуусантанилхотболохт у
л
Олонмо н
головогтныцу г
лардагБудда
гий
нсү
мий
нга
зарб
уув
.

Та
нилн өх
дүүдтэйучр
алданхөгжилд ө
хөд
Үнэх
ээрсонинсайх
анз у
гаат
айб а
йв.
Тү
үгээрүүгэ
эрсэлг
үүцэняваха
дд ас
а мгайа
г а
ад
Та
втайяахуучи
ннутагта
аирсэнадилб айна
.

Са
на мс
аргү
йб айта
лхэдэнх оно
гбо л
оод
Уурынонгоцявахцагбол
со нажээ.
Да
хинх эдхоно
гс у
ухыгхүсэ хбол
о в
ч
Ба
слца ашявахыгтөсө
өрөв.

ИхНеваг
ийнх ө
в өөндээ
ро чиж
Га
альбахилийнгазарбайцаал
га нүз
үүлэв
.
Үдэхнө
хөдтэйуяралта
йгаарёсло нс
ала
ад
Үдшийнцагбагаонгоцоо
рд алайнхөвө
өнө өо
чив
.

Эр
гэндтул
жз ог
соосонихо
н г
оцондормогц
ЦөмГерма
ну л
сынх үмү
үсбайна
.
Өг
үүлэхяр
ихаасэхл
энсонинжиг т
эйб
о л
оод
Эл
д э
вбайда
лб үг
дээ
рихлө өрюм.
Энэтэрэтг
ээдээсгун
шил цангунганб
архирал
цаад
Яаяа
, найе
н,найенгэ
хэ э
сц а
ашо л
онүгийгүлмэд
нэ.
Дэми
йлт о
лгойс э
жин, г
ард о
хилцонб
айсаа
р
Нэгхоёртаса
лгааголжс уу
в

Тэ
ршө нөхөдлөлг
үйт э
ндээхоноод
Марг
а а
шө гл
өөх э
вхэнбаруу
нз ү
го дов
.
Финийнхоолой
ну схязга
арг
ү йүрг
элжл э
эд
Ба
рууну у
рмананб ү
рхсэнньюучү лү зэ
гдэ
нэ.

Онг
оцныява
хн ьзөөлөнс айханагаа
д
Уда
лгүйКр
он шта
дтх эмэ э
ха рлынхажу
удзог
сов
.
Оро
сынхилийнгаз
а ртхя н
уу л
анб а
йцаа
лга
ад
Оро
йнцагбасцаа
шя вав
.

Би
дтэдна
рта
йх э
лүлнэвт
рэлцэ
хнь
Га
гцх
үүнэгх
оёроро
сто
йх аа
яабаг
аяр
илц
ана
.

Хоолцайныц агторжидэжу уг
аад
Бу
сца г
тх оор
онд оодэмийгүйлдэ
няв
на.
Ихонгоцныо ройдээрса
л х
индс у
ухаг
аа д
Дөрвө
нз үгмэлцийгээду
снаасөөрюмүлү зэ
гдэ
хньс
они
рхо
лто
й

Умарз
үгэ
эссэ
рүүнсал
хисэр
жи г
нэнсал
хил
аад
Хэд
энцаг
аанса
аралшуву
удусныдээ
гүүрэ
ргэ
лдэ
ннис
эцг
ээнэ
.

Нэг
дүг
ээрөдө
рө нг
өрөөдирэхэ
д
Ихдал
айнширүүндав
ал г
аандоржээ
.
Уур
ыно нг
оцзомго
лмэтд ал
билзанхал
бил
заа
д
Ура
гшх о
йшдо г
шиндол г
иондцохиг
д о
нбөмб
өрнө
.

Сү
р х
и йихх өдлөндолгиоход
Су
у с
анб иднийма хб
о дхаршлаад
Хүнбүрт олг
о йөвдөн,до
торх у
тгал
д а
н
Орондхэвтэцгээнидэжуухыгорхив.

Цонхоо
рша г
айж, д
алайнус
ыгү зв
эл
Уулхадмэтдолгиондээ
рдоороржб а
йв
Бү
л э
гбүлэ
гбо р
гилсонусцонхонтийшха
лиа
д
Ши
рүү
нса
лхи
тайшу
уги
хэмэ
элт
эй

Ул
а му ла
мя ва
хт усамнэннэнхөгжөөд
Хүнб үрбиезүдүүрэнсан
аагалирчээ
Дэ
ми йхэ в
тэцг
ээн, х
ааяабосожбиебиеий
гэрг
эцг
ээгээ
д
Хэ
зээ, Ба
лтийндал а
йггатла
хыгх ү
сэнасу
уса
арява
в.

Зу
ргадуг
а арөдөрболох
одг а
заройртсо
нбө
гөө
д
Онгоц
ныя вдалнэ
лээдзөө
лөнб о
лов
Бүг
дээрая ар
хансэрг
эжб осо
цгоогоо
д
Идэжуун, наашцаашявцгаа
хб о
лов

Удалг
үйявсаа
рб уу
хша хсангэхэ
д
Сэт
гэлбаяр
тайяаранбэл
дэ цг
ээжб а
йв
Гэт
элтэр
тээталдхуур
айг аза
рү з
эгдэх
эд
Хуучилт
анилн ө
хөртэ
йу чирсанмэтсана
гда
жба
йв.

Би
езасар
чс эт
гэлсэ
р г
эсэннь
Онго
цныд ээ
рс а
лхинаасуунявав
Мөндалайдцутг
аса
нОд ермө рни
йад а
гтир
вэл
Уулусжигдэрс
энсайхангаза
рб а
йна
.

Да
лайнмөрнийхөвө
өгөөрзэргэ
лсэ
ну улүз
эгдэха
гаад
Модбаногооныамь
сгалтунга
лагаг
аарта
йх о
слонүнэрт
энэ
Шинэсарн
ыг эрэ
лтуяа
р а
ну с
андгэрэ
лтээ
д
Олоноджирэвжара
вгийлцэнэ

Тэрт
ээду л
а а
нт у
я а
нааолонг
эрэлгил
т э
гнэхнь
Штенинх эмээххотойрт
ожб а
йнамгэнэ
Энэтэрийгсонирхонявс
аарбайта
л
Удалгү
ймө нх отынГава
ньд(Дала
йнб ула
н) о
нго
цыгт
ата
в

Штен
инхотно
оүзвэл
Ге
рману
лсынхязга
а р
тнэгэнти
ржэ э
Га
зар
,ор
он,хүнардынб а
йдалсон
инб о
лоод
Мөнө
өхлэнэтэр
ийгс онирх
онхарса
арява
в

Хамтя
вса
норосэх
нэр
ээсг
аза
рчлу
ула
ад
Га
алийнг
аза
рочижба
йцаа
лган
Ба
сөртөө
нийга
зароч
ижтэр
эгни
йпиуа
всн
ыда
раа
Бу
удлынгаз
арочижх
оно
в

Ирэхө
глөөэртхэнб осо
жз а
мд а
а
Га
лттэрэ
гнээсу у
жБе рлинзүгява
в
Яв
ахзамнөгөөт ариала
нүргэлжилсэ
нага
а д
Оймодтарл
а н
, ихт ө
лөвмэлийнгаза
рболно

Хөдө
өнийа йлыно ронсуурьбайд л
ыгс
онир
хон
Эн
эт э
рийгцо нхоорхаранявтал,
Аг
шинз уурх оё
рца гөнгөр
ө ө
д,
Хот
ынд эр
гэ дхүрчир э
в

Бе
р линхо
тноонэг
энти р
ээд
Шт е
нинийнихбанхув(буу
дал
)дэ
эрбуув
Эндээснэ
ггаз
арчхүнийголжявс
аар
Монголчу
удынсуусангазр
ыголжочив

Олонхүүхд
үү дуг
тангарчг үйлд
эхий гүзвэл,
Цөмболовс
ону лс
ынх увцсыгөмс өж, б
ай д
лыго лжэ
э
Харил
цанама рмэнд
ийгмэ дэлцэндар а
ао ржс уу
цга
ага
ад
Тэ
дн ута
гзүгийгсонир
хо н, б
идэ н
эг азрыгс о
нирхо
но

Тэ
гээдБерл
инх о
тнооба
й рбай
да лолжт өвх
нөнс уу
гаа
д
Үүгэ
эртүүг
ээря вал
цанхоторон,энэтэрийгүзэв
Өдөрирэхту
тамг аза
рорныб а
йд алэнэтэртэ
йт а
нилцандас
саа
рбө г
өөд
Энэгаз
арсууж, э
рдэмболов
сролыгс урч,ул
са р
дадтусла
хаазо
рив
.

хэмээсэнэнэхүүзамынөгүүллийг
1927 о
ны8 с а
рын27н ыө д
өр
Берлинх от
одг үй
цэ т
гэнбичив.
1927 о
ны8 д уг
аар17 Берл
ин
Ша рлотенбур
гГр олманГудамж23

АЛСГАЗАРСУРАХААРЯВАГЧ

Алсгаза
рсурах
аарочихзамд
Намрынсалхиөмнөө
сс эр
жи г
нэнэ
Өвснийтолг
ойнамилзанхал
иурах
ындунд
уур
Тү
ү нийгэр
ийнутаацэнхэ
рлэнхолдо
но
Зууну ул, мянганг олыгн ө
хө рлөхө
д
Үдэнө нг өрөхгац аа,хотцу гаархүни й
Залуух үүз очдынг эрийнц онхыгтүшиж
Дэми йлү үнийгг айхан, түүнийгсонирхон
Алжа алыгө ө р
ий нс этгэлдб ясал
гаж,
Баяслыгх ар
ий нх элээру ламжл аа
д
Ши нэү зэгдэлө өра мтан думб ах
ад
Түүни йд алайгаасс увд,танашү үрдэнэ
Өнгө рсө
нир ээдүй гшү үмжл эхзуур
Олоно до нжа рав, жирэ в
Хээрийнг алууни сэнү лх үрэхгазраас
Хүнийх ү үт эг
жэ р дэнэө вөртөлжх арина
.
1927 он

БИДНИЙСУРАГЧИД

Хөхмо нг о
лыначнар,түмэнтүмэнэ р
с,
Хөвгү ү
до хидцуг
аар,цогзал
ьтөгс,
Хүнийт ү ү
хнээманлайл
саар
Хойч ийгзалг
амжлагчзалу
учууд
Хөдө өгийнуулта
лаарсоёлыгтар
и хүрс
1927 он

ЭНЭТХЭГИЙН БҮСГҮЙ

Энэтхэ ггазрынэрд
эн ийнхормог
чоордоодб иеийгчимс
эн
Эрүү лс айх
анцээжинб иеи
йгилг ар
гажга йхуу
лс а
н
Эргэл дсэнхурцнүдээрхүнбүхнийдурыгб улаа
с а
н
Эелд эгзөөлөнаашаарэнэхүүерт
өнцийгх ай
л у
ул с
ан
Энэтхэ гийнзалу
убү жигчохинчамтайтанилцахыгхүсн
э
1930

ТУУРГАНЫ ЗУРГИЙГҮЗ
ВЭЛ
Ертөнц ийнд өчд үгээрб үслүүрд ээро ршигч
Италийно ронюу тайс айхану лир алта
йв э
Зуныс айха нна р, Ген е
в а(Гуня) хотыгг э
рэлтү
үлж,
Тунаса нхө хд а
л айү зэсгэлэнтха ршидт улжээ
Гооз алууо хин, мя н
д саншү хри йнс үүдэртяна
гийндуугд уу
л а
хб өг
өөд
Жа вхлантид эрэ ээ р,дар вуултонг оцондсуужирэхийгх ү
лээнэ
Хари лцану чрал даж, га
рб ар
ил цан, о
нг о
цн о
осууг
аа д
салхиныэ с рэгху рданааро доха гаад
Гүнд алайнэ згүйа ра лдэ э
ро чиж, мя нгантаат
эвр
эл д
эн, т
үмэнтээ
үнсэлцэ н
э.
1930 он

«ПИОНЕР» ЛАГЕРЬДЭЭР

Зу
нца г
и йнна йр та
йс айханө глөө
Энэхүүд элхи йюу т айс айха нт аал
а мжт айв э?
Хойчий гзалг а
мжл агчпи оне рнарэ ртлэнб осоод,
Хүйтэнб ул г
ий ну саа рнү үрэ эугаана
Дөрөвд өрв өөрөөэ гнэ нжа гс ажя в
а хб өгөө д
Нүцгэнши лбүү дньч ий рэ
га гаадшу луу н
Эгнээбү рийнд ундаа сду у
рс ажб ү
х ийд уунь
Тунгалагб олоо дөн дө р,яру уб олоо дс айха н
Сэтгэлзо ригн ьнэг энтх өгжс ө
н д
Уулб оло в
ча сарө нд өрб ус
Та
лб о ловчт өдийлх олб ус,
Туйлынг үнд алайгаа счү лэ мээнэ.
Юучб ол овб э
р хтэйг эжс ан аг
дахг ү й
Хааначб оловх үрэх гүйг эжб одогд ох г
ү й.
Ба
я сг
а л
а нтс этгэлээсх увьсг алынд у угду улж
Уудамт алба рдэ эг
ү үрз ориг т
ойгоо ралх ална
Улаант угийнд оогуура д
иля нзынх увцася ра л
зан
Улаанб үчисс ал хиндс э рв
эл зэ
хт ут амс этгэлн ьх өгжин ө
Борлосонн үү рн ьх өрст э
йа гаадөн гөтэйгө өрү з
эгдэж
Сортгорнү дньс эргэ лэнб өг өөдцо гтойгоо рг э
рэл т
энэ.

1930 о
н
 МОД

Есөнс арына нх н
ыс а йнөд ө
р
Идэрз алуучуу дбүгдэ э
рээга рчжа гсанё солно
Хувь с
галыну лаанту га
арбү хе р
тө нций гбү р хэ
эд
Хүнб үхнийч ихэндх өгжми йнду усо нстоно .
Прол ет
ариз ал уу
ч у
у дынз оригньх ө
г жө өд
Сүртжа гсаалынд у
нду рамтайгаарал хална
Өндө рхоо л
ой гоорх увьсгалынд уугду ул а
х ад
Эсэргүүгийнс үл
дз айлж, өөрсдийна н г
и йнз оригхөгжинө
Хүнт өрөлхтн ийи хэнхньг арчжа гсаа д
Хөгжми йнд уут угд албаагаардэлх ийнб өмб өр
цгийгбүрхээ
д
Гэгээннарт эр т
ээгээстоль д
о нүзэжс онирхо нс а
йша а
гаад
,
Ертөнций гцэл мэгээ
рг эрэлтүүлже с
ө нс арынё слолдбаярыгхү
ргэ
нэ.
1930 он

ХОЁРЗОХИОЛЧ

Ваартайцэцгийнхажууд
Багазалуухоёрзохио
лчзуга
ацансууж
Пивох эмээ
ха рхи
аргэдс
ээбаясу
улан
Бахтайсониняриага
арсэтг
элээхөг
жүүлнэ
.
1930 о
н

ХОЁРЗ
АЛУУЭРЭМ

Хоол ныши р
ээнийхажу
удх оё
рза
луухүншинэт
ани
лцаад
Хосл о
нг а
рчо д
он,б
айши нг
ийнсү
үдэр
тярил
цахньсони
н
1930 он

МАГНИТ

Ца
гаа
нтуур
ганыхажууд
Ул
аанма
лгайтун
арахбөг
өөд
Ул
аанма
лгайныдоог
уур
Хасынцарайггэрэ
лтүүлэ
г ч
ЭүЛюБаЗэ ү
гийнзалууох ин
Мин ийсэ
тгэлийгбул
аана.
1930 о
н

ГАЙХАЛТАЙ

Харма лга
йтайзалууэх
нэ рийн
Үзэсгэлэ
нтбиих эдмаг
т а
на.
Толгойтойтүүн
ийн өхрийн
Аргыгб ибассайшаана
.
1930 о
н

ТУЯАҮЗ
ЭГДЭВ

Най манс арына р вант а вныт уяа

Мө нгөна ягына д илг эр элтэнин э
эмсэглэ хэ
д
Нах иаду г
с а
ан ыо л
о на р дши рээбудаагз аса
ж
Баярё слолыгх ийхб өг ө ө д
Урь дынд огшинмо нго л ын
Дов толгод а
рл агдла асг арч,
Эрхч ө лөөгөөо лсныд у рсгалыгүйл дэ
нэ.
Хар гисү н
дэ снийү зэл т энү зэ
эд
Харх я та
дг эжх ар аанз ана хболовч
Одо оца гийнз алууо юу тан
Инт ернаци о
на лынү зли йгб аримталж
Таларх анү з
эхн ьт од ор хойб ийгэхээсга дна
Энэо р ойх э
дэну ранз о хиол ч
идцу глар
ан
Утгау янгыгшү үмжл энх элэлцэх
эд
Явхи йтэл,найма нс ар ына рвантавантох иолдс
онб
өгө
өд
Тэрх үү,тольмэ тт унг ал а г
, цасмэтцагаа нсара
н
Дүвд ү грэ
г э
эрма найх а жу удгэрэлтэж
Идэ рзалууз охио лчд ыно юу нухаанд
Гэгээнт уяагаату сгана .
1930 он

НУУЦ ЯНАГ
Хурал
дсанолныд у
нду чир
ма г
ц
Дөрвө
нзүгэ с
рэгшир т
элцэ
ж,
Хоёрсэт
гэлийндоторнэгз
эрг ээр
Зу
лг э
рэлтэ
жб уйгхэнмэднэ.

Хожимөдөргү нойндундучир
ч
Сэ
тгэлзүр
х и
йгх а
нга х
ад
Га
гцхүүхажуугийнцэцэгүз
эж
Би
дх оё
рынз үгинээмсэг
лэн
э

Эг
шинз уу
рб олов
ч,
Тү
мэнтээбодог
дохб ө
гөөд
Хэз
ээбахаанагэж
Өчүүх
энхоёрзүрхньө в
дөнө

Хоёрби ехэди
йгэ
эр
Эрхч өлөө
гүйболов
ч
Сэтгэлзүрхньхэ
зээд
Нэгс а
рныд от
орхосолн
о.
1930 он

ХЭВЛЭЛ

Хавтгайтомма шиныт ү
рт үрэ ргэхтут
ам
Хажу уг
ийнх ү
ни йхөлсчивч и вдусалн
а
Нимг э
нц аг
аанц а
асныя рсярсдэ лгэхбүр
Өтгөнхарбэхэ ндтэндбудна.
Хэвлэнгарга
са нд эвт
рийндо т ор
Бүхе р
төнцтол ьмэ түзэ
гдэхб ө г
өөд
Хүнб үхэнтүүн ээ
сх ама
гб оло всрол
ыг
Саяо лжмэднэ.
1930 о
н

ХАВАР

Та
ала
мжтайс
айха
нхава
р,н
айр
тайс
а й
ханха
в а
р
Да
хинда
хинирждэл
хийда
хин
ыггийгүү
лнэ
.
Тэ
ргү
үнэ
эөр
гөж, д
өрвө
нз үгха ндв
ал
Тэ
нгэ
рий
нхяз
гаарцэвцэл
ий н, уу
дмаа
рамь
сга
лна
.

Алт
аннара
нг и
йж, мө
нгөнцасыгха
йл у
у ла а
д
Амьт
анбүхэнтөл
жижц эцэгнав
чсоёолно.
Шардэл
хийногоондээл
ийгө мс
өнёсолж
Цөц
гийболжморжиргэлдэ
нх өг
жимө р
г ө
жу гт
ана
.

Бу
ргаасмоднын а
вчзулзаг
абул т
айнцэцэ г
л э
ж
Ту
улайч а
нд а
гаүүгээ
ртүүгээ
рха рай
нна адна.
Хург
а,иши гэндтэ
ндмайлалданд ав
хилдаж
Хонь
чи нхүүнимгэндээ
лийгө мсөндэв
х цэнэ.

Го
лынмө с
өнх ойддал
айдн ү
үно дож
Бу
лгийнусхөгжиммэтэ г
шиглэнмя р
алза
на .
Хара
ацайшувуудхоосонага
артд у
раарсүлжиж
Хүүхэ
дбагач
уудт ү
үнийжир г
эхийгдага
лданг ү
йлдэ
нэ.

Урьх
анхонгорсал
хиө всмодыгна
милзуулж
Хөг
шинз а
луухүмүүсийнсэтгэ
лийгб
өмб ө
рүүл э
нуя
руу
лна
Үдшийнжаварнуугда
жө глөө
нийхярууичээ
д
Морьмалдураа
рбэ л
чинз ү
лгэндэ
эрхөрвөөн
ө.

Ногооныу н
иард эг
д э
жу ул
ынмо дхөхр
өөд
Бу
г ахандга
йс ү
рэ г
лэжяруусайхна
арурамдана.
Хүнар дбүг
чимг эрийнмухрыгого
орон
Уудамт а
лбар,ариунага
артдавх
илданцэнгэ
нэ.

Цэ
цэгнавчтөлжин,тэргү
үнэ
эдээшөрг
өөд
Цо
мор л
огийнд о
троосөнгөб
үрээри
нээ
мс э
глэ
нэ.
Хэ
эрийнгалууиржга н
гаргу
нгардо
нгодо
од
Хү
нийс эт
гэлийгхөд
ө лг
өндогд
луул
жх ол
хийгмө р
өөд
үүл
нэ.

Найр тайулиралогторгу
йгт улж, да
хинши нэтгээ
д
Эртэ дүгээ
гб о
д огд
ууланн уу
гд с
а нсэтг
элийгсэрүүл
нэ .
Хүсэл т
эйс а
йханх ава
ра а
, цэ
нг э
л тэ
йс а
йх а
нх ав
араа,
Хүнб ү
х э
нч а
ма йгхүлээ
ж, бодисб үг
дч амайгмөрөө
дн ө .
1931 он
 МӨРӨӨДӨЛ

Хаврынн а й
р та
йу лиралб асдахи нир ж,
Бургас н
ымө ч
рий гцэцэглүүлэнэ хлэв.
Хайр тайя нагчих эзээхүрчи рж
Мин ийз үр хийгба я
сгууланцэн гүү лэ
хв э?
Өндө ру улыно р ойдээргарахад
Холынб ар а
ацэ вц эл
ий нүзэгдэн э
Өөри йнб и е
дх оёржиг үүртэйбо ло ос
о й,
Даруйни сэжч амд а
ао чихюмс ан
Гэгээнна рн эгэнтээойртони рж
Цонх ныд оторхийггэрэлтүүлэнэ х л
эв.
Хэди йнээа мрагч иодооу чирч
Мин ийхэ нхдэгтзулбар и
хц агб ол ов
Агаар тнис энжир гэг
чшу в
у уд
Ма лчинх ү ндхө г
жимз угааб о
л но.
Алсг азраасд урсансу у
гчх онгорч и
Мин ийс эт г
э л
дмө рөөдөлб олно.
1931. Баянго л

ШАНСОНЕТ
(За
вха
йду
у)

Опелд у
гу йдаамо рдъёд оо
Ро
щац э
цэ рлэгтээочъёд оо
Оло нх үнийгү зэж
Орч лонгийнс э т
гэлийгсэргээедээ
Туул ынхө вөө ндээрзу г
аалъяд а
а
Тунг ала
гу сандн ьу мбаядаа
Долг иоца лг
иа гньх аялуулж
Дурт айхү ү
хнэ эс о
ч ооёдоо
За
в ьо нгоцондс ууяд аа
Жаа хан(жа хаг)аралд ээргаръядаа
За
л уух үүхни йгсугадаж
За
му рынца агу у
ро ръёдо о
Бъюикт э
р гэ
н дс ууядаа
Пик никийнг а за
ро чъёдо о
Битү үлэ
га рхи йгзадалж
Бя
ц ханхүү хнийгда йлъядаа
Наадажц энгэжд уу лъ
яд аа
Найрынд унджа р гаядаа
Нарийнх өгжмий гд ууга
ргаж
Наагуурца а
гу у
рньб үжиглэедээ
Хадуул а
нда в и
ръ яд а
а
Хажуугийнмо дондну угдъяда
а
Хайртайхү үхнээа ваа
ч и
ж
Харганысү үдэртү нсьедээ

БАС

Бо
гду у
лына рд
Дөчинград
усх ү
йтэнболов
ч
Ба
газалуубиднийсэт
гэл(яна
гла
л)
Бя
цханчх өлд
дө г
гүйюмд а
а

Ха
ранхуйгуд
а мжаарявах
ад
Ха
льтирг
аабул т
аргааоло
нбол
овч
Ха
алгыгньдуу д
аадо р
вол
Ха
йрынг э
рэлдх а
надагюмшүүдэ
э

Бо
гду у
лына рд
Дөчинграду
сх үйтэндээх
үйт
энд
ээ
Бя
цханх ү
үхнийө вөрт
Ная
нг ра
дусх а
лу у
нда а

Баруунхо йду у лыно ройдээгү

ү рү
ди йннаран
мэндчилэнд ал
до роход
Баруунгэри йнх аяа
ндс ууса
нб итүүнийхойноос
ширтэнхо цров.
Хөвөнцаг аанү ү лхө хтэнг
эрийнцаагуурулаа
нша раар
гэ
р э
лтэнт уна х
ынд у нд
Хөөрхийт үүнийфа нтазто
войжү з
эгдээдалсгаз
рынс айхныг
мөрөөднө.
Өглөөүдши йно ронн ьалс
алсандөчүүхэнхоёрзүрхи
йг
та
ша алуу
л анзо вооно
Өрөвдөлтэ йс э
т гэлнэ г
энямхынх о
ор ондтулхоосо
на гаа
рт
н
эвтү
нсэ
лцэ
нэ.

1931 . Ул
аанб
аат
ар

УРИАЛ

Дэлхийд ээ
рма шэ ртюу ндб и до рши в
Үнэх э
эрг эмшив чб арахгүйх а ранх уй нз овлонд орс уужэ э
.
Ону дталз овло нгийну н
иа рааршө н ий нца гийгө нг өрө ө хүйд
Мин ийдо т
о рт охиолд сонга шу удл ыгх эмн э
в чб ар ах г
ү й
Нэгэнү еб уранг уйнө нцөгдо рб үгдэ эрсуу ц
г аагаа д
Дарлагчд ор омжл огчий нг ашу удл ыгт эсдэшг ү йх ү лээв.
Гэвг э
н этСи би рийно р о
ндпр ол етар ий нх өгжи мс он с
т оо д
Галца хил г
аа ныд уун ьх увьсг алыну риалб ол онс о нст л оо
Сэтгэлийнз о ригих эдх өдөл жу йт гарб үгдар ил а
а д
Ши нэца гийнший дэмб аттайг а рууда дба ригда ж
Хувь с
гал ынжа гсаалн ийтийнх амтс үртэйжа гсав.
Дарлагча вгай,д оромжл огча вгайгт у лал
д ахаа рду удава а
Хуу чныб айг уулсанша варша вхайө мхийб ай длуу дыг
Илжир сэнт уйп ууг эрмэ тну раа гаад
Ши нэя нзынх увьсгалто рон дб үгдэ э рээсу у
н
Ма рксынУр иа лыги хэдх өгжимд өв .
Дэлхийд ээ
рх ү нийс үр э
го ршс о нн ьц өөнг ү
й
Бүгдээрээб идн ийх өгжмий гсо нсоо дс ал
х иныз үгб ариг да н
а
Нааширна аши рнө хдүүдээх эмээнб архирал даж
МАРЛЫНз алу учуудыгу ранх ө гжмө өри хэду риа лн а
.
1931 он

НЭГЭН ҮГДЭЛХИЙГДОНСОЛГОВ

Ба
л тынд а
лайнх өө
сөрсөнд а
влагааэвхэр
ч
Ба
р уунзүгх а
яланцохилов
Петрх а
аныт анс
аго р
дныө мнө
Зу
у нмя нг
ааражи л
чидзалу у
чуудү хнэ
Бидэ р
хээтэмцэхчх эрэ
гтэй,эсэ
ргүүцэхчхэр
эгт
эй.
Винтовб у
уц ага
анц э
ргийнг ар
тт ач
и г
нана
Зү
р х,уушиг,толг
ойби е
ий гялгал
гүй
Цагаанцэргийнжад,сэлэмн э
втэлнэ
Баатарз о
риг та лхх ад
уурааб а рин
Бидд айсныгд а рахё с
той, дийл э
хё с
той
Мя нгае с
өнз ууна рв а
ндо ло о
но ныа рв
аннэ г
дүг
ээрсард
Ма нанб удан, дарьу таа
ныд о троос
Ула антугцу хуй саарманда на.
Бидх орыгшин г э
эж, дайсныгя ла
в
Оро сорон, алх ,хадуурсүл дт э
мдэгб о
ло в
Оло нсаяү йлдв эрчинт а
риа чинба ярынц у
ура
йгсонс
ов.
Окт ябрьгэхнэ гэнү гдэлхийгд онсолгов
.
1931 он

АНХНЫ ЦАС

Өвлийнэхэнсар
дх ү
йтэнсаяэ
хлэхэд
Өвгөд,хө
гшидгалыгтүлэн
,гэ
рийгдула
ацуулна
Өмнөду у
лыно р
ойгооршамра
габуданоро
ход
Эрэгт
э йэ
мэгт
эйзалуучу
удынсэтг
элхөдөл
ж, б
иеби
еэб
одн
о

Шинэ
тгэ
лс а
рныг э
рэ лх
алхлаг
даадшинэцасхая
лах
а д
Хүнб
үхнийсэтг
элийндотортустуснэ
гянзындүрорно.
Сэ
вси
йнх а
ялахцасандгут
лыну лнугн
угдууга
раха
д
Шивэ
равиргэлцэ
хд уубүрхэ
гөд р
ийгбая
суул
на

Жа вархүйт
эннэнч а
нга
да жцасныиху ламу н
ахтута
м
Залуухүнийцусоргинбуцалж, хүйтэ
нс ал
хийгмөрөөднө
Зургаанмичидоройдээ
рг ял
алзаж, з
улынгэрэлха
жу удсүүмэл
зэхэ
д
Зүрхнийтолинөвөрдоторгялб
а жзэргэл
дээайлынүүдэндээртус
на.
1931 Ула
анбаат
ар

ХАЛДАГБАЛДАГ

Шинэхэна вс
ано пелд угуйныд ээ
рбө гсөөхолбилз
уулж
Си
ймх ийт о
ргоно ймс ныд ээг
үүргу я
аг яла
лзуулса
н
Хөдөө
н ийгэхэдгоё мсог, хү
рээнийгэхэду рь
дү з
эгдээг
үйх
үүх
эн
Ус
н ыгу д
амжи йгур уудан, уха
ангүйжи йжя вна
Ко
мб инатдээрээсга р
сан, хойнооюма чи журдаа
Хүнсундалсанбо хирх а
рд угуйтай,бордаавуудээлт
эй
Ажил чинг арчир э
хэ д,хү үхэ ндээгүүрх ар жисгэр э
н
Дэгжи рхэнсээмэ л
зэж, ягх ий тэ
лт улгаранз ав
д а
х ад
Лувсанб охирх арду гуйг ааб уруут ийшн ьнэгэр гүүлж
Зөвтийшньх оё
рх ол биу лса нб оловч ,хойно о
си р ж
байга
ах ү
ү х
энх айхр алгүйб а йгаад,хар и
у гүйойр тоход
<<Хүү еяадагби лээ? Хү рээ дир э
вХа лдагб а
лдаг.
хайшаа нхүнбэ?>> г эжх а шг иран
Уулгаа лдаадтул г
ара ну нав .
Дурдандэ элньду гуйн ыг инжи ндо рж
Дугаригц агаанц а
ра йн ьу ву л а
анбо л ов
Хажуу гаарявсанх үний гх а н цуйгаард аллаж
<Ёоёог э
жя рвайн,у руул аау нжу улжу йлахмэ т
Гингэнэжэ нэх үндэ рхлэ нт э рх үндт эмүүлнэ.
Ажил чинх үн<Аа ль гүйгээ сх амаргүй>гэ сэ
нд
<Заяр шигд аатаюух эл жб а йгааюмбэ
Хүүея адагби лэ
э. Ха мар гү йб олболх аринх э
цү үб ай
гаа
Үгүйе рдөөх үнийца райя ажх ар
ахб ил ээ> гэ
жнү үрээта
гла
на.
1931он

ФЕОДАЛЫНЯНАГЛАЛ

(ү
зэвү
ү)

Ба
раанца
райта
йБа я
ртусл
агч
Ба
янболо
одФе од
алмөн
Ба
лайцаг
ийнёсоор
Ба
дамынхүүх
нийгбогт
лонавчэ
э

Ба
руунгэрийнхой
морс ууж
Ба
гач
у у
дх үүх
нийгзандарн
а
Ба
рлагбоолчу
удыгзэрэг
лүүлж
Би
ебаэ хнэ
рийгхүнд
лү ү
лнэ

Эдмө нг
өчэ лбэ
гтэй
Эхнэрхүүхэнддур
тай
Эеэрэсболбол
Эзнийзарл
иг тх
үргэнэ
Эрнөхөрбайва
л
Эрүүялдуна
гаана
Эгчдүүбайв
ал
Эмийнадилхэрэг
лэн
э

Ху
учинэхнэ
рхөгширч
Хо
ёрд
у г
аарэхн
эрхэр
эгтэ
йбо
лов
Хө
өрхөнбүс
гүйгэ
рвэл
Хө
дөөнөөсэ
солов

Хо
тгаз
арирэв
Хо
гшилгэри
йгтөх
өөрөв
Хо
ёрду
гаарэхн
эрава
ад
Хо
лхигэр
ийгмарт
ав

За
лууэ хнэрэр
х
За
нав ирд э
эрэ
нгүй
Жарг
а хзовоххоёрынз
авс
ар
Жаранна сшахав

Жархүрчбайг
ааболовч
За
вхайсэт
гэлхэвэ
эр
За
хзээл
ээрявж
Марз
ганажявдагхуу
чнаар

Ба
руунхороо
гооря вж
Ба
гач
у у
дхүүхдийнд оогб
оло
в
Ба
йнбайнхэсүү
ч илж
Ба
йдагхүн
дээбар а
в

Отг
онэхнэромогт
ой
Олонхүн
ийд ун
дза г
нана
Оройбол
толунтаж
Ордэр
ийгү лху
раана

Оё
хэс
гэхий
гмэдэ
хгү
й,
Ор
жгараня
вна
Ор
огбол
сонту
сла
гчийн
Ор
ойдээ
рсуув
Хо
ёрэхнэрэвгүй
Хо
орондо
ох эрэлд
энэ
Ху
вха
йт олгойттус
лаг
чийг
Хо
ёул
ааээ л
жл энза
гна
на

Хо
олооө
вгөнхийж
Хо
йморсуу
хаабайв
Хо
ринхэ
дэннас
а ндүз
ээг
үйг
Хо
жимболсонх
о йноү
зэв

Хө
рөнг
өма лньхура
агда
ж
Хө
дөөн
ийэ хнэ
рирэв
Хө
гшинтолгойгу
рванэхнэ
рт
Хө
лгарынбоолболов

Хү
сэл
дээх ү
лэг
дээд
Хү
лээ
сэндээтэ
эглэ
жб айг
аа
Хө
гшинтолгойгү
зэвүү
Хү
нбүгдийнинээ
дх ү
рнэ

Ш ИНЖЛЭХУХААН

Ши
нэёсо
нма нд
аж, шин жлэхухаанд
элгэрэхэд
Ши
нэцаг
ийнх ү
мүү с, шимү рийгньхүрт
э нэ
Ша
шныно мхөс
өрдөжшилт алдхийсэ
хэд
Ша
рхархарг
иснаршу р
г а
чинун а
жүхнэ

Бу
рхныномл о
лт энгэр
ийнёсыгсонсс
оор
Бү
тэнгу
рванз уунжилха ра
нхуйнүхэ
ндунт
ав
Бо
дисынёснышин жлэхухаа
нг э
нэтг
арчир
эхэ
д
Бу
руузөв
ий гсаяби дялг
антанив

Ху
учнысуртлыгховхцохиж
Ху
урмагсү
сгийгхусанхая
хад
Ху
далхуца
гчл амнарсанд
рангас
алж
Ху
вхайширээнийх
ээд о
ордэмийлулин
а

Бо
дис
ынё
снышин
жлэ
хуха
анб
ол
Бурангуйё
сыгэвд
эгчилд
Бүдүүлэгб
айдл
ыггэгэ
эрүүл
эгчт
оль
Бүхд э
лхийнни
йгэмжурмыннөхөрюм.
1931 о
н

НОЙРЫНДУНД

Шө нийнг үнх а
вх а
р анхуй
Гурванца гтчивчимэ эгүй
Залуухү мүүснойрынд уг
Янагийнз үүдамтныд унд ,
Сэтгэлийно нгоцдалайнд о лгионд
Ши нэян аг
л а
лг ал
ынд өлө нд
Зулынг эрэлбүрэгб а
р аг
Зөнб и
лэ гарагтараг
Хөдөлсө нхүсэлхэрми йнд э
эр
Хүүхнийт о л
гойдэр нийд э э
р
Гудамжн ыжа вартасня с
Янагийнх алуун40 граду с,
Цагийнд уунз а
гжиг,
Сэтгэлийнд оторжир эвжа р
ав.
Хайртайа мрагхэнб э?
Халуунх өнжилх аанав э?
1931он

ЗЭЭЛИЙНЧИМЭЭ

Өн
дөрДа
мби
й,ө
нөө
хДа
мбий, х
өхДа
мби
й, ха
лта
рДа
мбий

Өг
лөөнийна рсаяга рч
,у урца но ргилно
Өр
гөнчөлө өгөөрнэгчх ү нүлүз эг
дэн, нохойбасу нта жбай на.
Өн
дөрДа мби йдамну у
рч ныг у дамжн аассүүмэлзэ
нг ар чи р
ээ д,
Өл
бөлзөнс өлбөлз
өжа лдд э
л мээра лхална.
Өв
лийнх үйтэнх а
нгинажб айтал ,данс а
рма йдээл
тэ й,
Өр
өөсөнга р
а аөвөртөөх ийж, нө гө
өг артаабастаягба рьжээ.
Өр
гөөгэрньх а
анав эгэвэл,х үрээни йт,хороодаяар,
Өч
игдөрх энийднойр совг э
вэ л, Хуарх үүхнийхалу унх анзанд э
эргэн
э.
Нү
дэндээтомг эгчийнд үгэрэгши лхи йж, хүнт
эйу улз ва
л, х өмс өг
за
нг ид на
Нү үртэ эба г
аб агао от ав ьж, х үүхэ нт эйу улзвалб а сжа а ханд ух
и
үнэрт үүлнэ
Хи йдэ гажи лн ьг эвэл, х эсэ жт энэж, х эрэл дэ
х ,зо д о л д о хх ааяахааяа
Хи чээлэ рд эмньа льв эг эв элх ө зөр ,д аал уу,ар хид а р сжа алз уг
аа
Хар анх уйшө нөя вахд а дал тай, х анц уйд ааг эрэл тэ йх ар маандаа
хутгат ай
Гуд амжн ын ох ойда йра вч, г өлө өгг э вэлДа мб ий гт а н иа дгэдрэгбуцна
Хө гшинх ү ний гху ур чч ад на, х үүхэ дб а гачуудыга йл га жчч адна
Хү үхэнх үний гх өө жчч а дн а,э хнэ рх үни йгэ ргүү л жчча дна
Өч игдө рө дөрх ооли дээг үй,өн гөр сө ншө н өн ойрб а сд утуу,
Өн өөө г л
ө өжа варч анг а,о д оох а анао чихюмб ил э э
Өн өөха йлдо чюу ,ө гл өөн ийц айгб у удюу
Өн дөрх оршо о ндо рюу, ө в өрт ү рийс у йлюуг ээд,
Уужи д эхий гя арах даау р тх ө лөөг у р авд угаара ра а ндз а л г
а в
Ууца аү үр ч,эл гээт эвр ээд,у р дх ор о оу р уух арайл га в .
Гуд амжн ыд ундө өхт осн ыү нэрө нд ө рх амр ыгцо х и в
Гур вант а
аши нжижий шт ийшх ара ад, т эрз үгт эмүү л э в
Тэра й лынү үд эндо ч оод ,д ээл ээза са жма л г
айгт эг ши лнэ
Дэр гэдү үрээх үнг а рах адх а ржт өвб ай длыгг а рган а.
Нү дний хээши лий гарч иж, н үүр ни йх ээт о осыгцэ в эр л э нэ
Ну саан ий ж, хоо лой гооз а саа д,х оёрг ура вх аниа га а до р ов
Ол онх ү нт улгат ойр о нс уу ха дн ьт ол г ойд ара аланмэ н дл эв
Ор онд э э
рньс анд айла ад,о л онх э
л ий гх ольжя рин а
Цайа вчраа дө гөх өднь<З аз аз ү гээрз үгээ р>г энэ
Цаа шньа в аадя ва хадн ь<З ая ахв э, н эгх ийг ээда ль >г эн
э
Буу ралт олго йто йэ мг энбу да атайца йх ий гээд
Був а
рб уварх үлхэ ж, буйлжа вжа аб у нт айл га
н а.
Өн дөрДа мби йө лссөн ий гх э лэхү үө нө ө хч авганц ынид эхийгхэлэхүү
Үмхэ жх үл хэжб айга аюма ндньөтх орх ойх ө дөлнө .
Бар уунт айс уу с
а нх үү хни йх өөр хни йгя ахв э?
Пял анд от орб айг аама хн ыс а йх ныгя ахв э?
Хо рхо йн ьх өд өлсө нДа мб ий ннү дх оё ула ндэ эрэ э л жл э нтусахад
Хо йгуу ру рду урс уу санх үү хн үүдий ншив эра виря р и лца хн ьхэцүү
Хө гшина вгайг<э мэ э>г э жа ргада н ,э лдэвюмя р ьж
Хө өрх өнх үү хний г<Дү үмин ь>гэж, э нэт эрийга су у на .
Ху учи нт анилг эжх удалх эл эн,х ор шо оныт үшмэ лг эжх ойморс у
уна
Ху удасб и чигг ар гаж, хи йг а йх уул ан ,ху вьт авил а ни х т эйг эжхээв
ярин а
Өгл өөни йца йн ыя риа ,үд ший нх оо лныү едх үрэв .
Өн
дөрДа мбийхэдий нээбүс ээт айл ж, х
о йморсуужх о
олх ийхбол
ов.
Хэ
сэгмахыгтастасц ав
чин,б үдү ү нө өхи йгбөөнөөрньх о
л ино
Хи
йсэнхо о
лньх үү хэндхур цда ж, чавганц адшо рв
огдов.
Хү
ргэнхүүчбо лов. Хоёршө нөчх оно в. Гэрийнэзэ
нчс уув
Хо
гшилюмыга в
ч ра хболо
в . Хо ёра чаан ыч ийчээхэрэ
гтэ йг э
нэ
Хо
йдө дө
рньх оёрил жигтэр эгх аша аныха алга
нд э
эрту лжэ э
Хө
хДа мбийхөлсөөг оо
жуул ан ,да ажя да нюма вчирна

Авчи рсэнюмньа с а
рү нэ
тэйх ов
о рэдгэнэ
Амь т
анх үнийгхавьтуу
лахгүйна аг у
урца а
гуурньтойр н о
.
Гайгазард о
ороос, г
артбарьс анавдрынё роолцөмрөв .
Хагарсанлонх,хатсанколбоо с,х
а нза
рхайгуталийшт ий шд авх и
на
Хүргэнх үүхүзү
үс унгажгүйнэ. Хү нб ү
гдт ү
ү н
ийгха р у ул да
на.
Хөгшинэ мгэнүзээд,хөлс
ни йт эргийгньгэдрэгдуу
да в ,
ХалтарДа мбийхах аинээсэ
э р,хамагюма адахиначаа д ,
Харил жгийгтасгуяданявав. Хаанао чс
оныгб үүмэд.
1931он

ОД

Хо
л хигаз
раа
сгялалз
анхарагд
ахө нгөтодоо!
Хя
з г
аарг
үйогторг
уйндундзугаа
лс а
но лонулаа
ночоо
!
На
р тер
төнцийндото
рсуугаамарсодо о!
Манайхүнтөрөл
хтөнча
мт а
йт ан
ил цахыгхэ
дийнээ
схүсэ
в.

Алтансайха нб
иедээрчиньямархүнэрдэнэоршном?
Уу
л ,ус,цэцэгмодчиньюуга
а рбүт
сэнбэ?
Манайе рт
ө нцшигянзянз
ынюмх олилд
он
Нийгэмжу рмынб а
йдалчамдээртогт
сону у?Үгү
йюу ?

Одчинийтэ
н дээсэнэхүүдэлх
ийя марө нг
ө тэ
йүз
эгд
нэм
Орчло
нертөнцгэ гч
ий гчимэднэүү? Үгүйюү?
Яна
глаламрагла
л ынд өлальз
э р
эгху рцвэ?
Юундманайе р
тө нцөдзахи
аү лилгээнэчи?

Эр
дэмтмарсодоо! Чин эг
днэ г
ээрхар
жб айна.
Эн
эхүүдэ
лхийнтүмэ нбайдлыгюугэжс он
ир х
он очи
Ог
торг
уйноргил
ыно ло
нэ рдэмтэнч
амайгхэди йн
ээссо
нир
хов.
Урьд а
арний
гэмжу
рмыгб
айг
уул
ж, д
ара
ага
арч
амт
айу
рагб
олс
уга
й
гэнэ.
1931 о н

ХУВЬСГАЛЫН ҮР

Хаврынн айртайу л ирали рэ хэ

дб урга ас
ныз у л
за гацо мо рлигийн
дотроосб ултай нцэ цэгл э
ж,
Зугаацахааро до г
ч дынс э
т г
э лийгма ажил на.
Харгис ынс уртлаасму лтарс а
нэ х,бяцх анх ү үхдий гө лгий г
өөсга рма г
ц
Цэцэрл эгийнд отора в
а ачиж, түүни йна а дахыгү зэ эдб аясна
Хувь с
г алынү едт өр сөнх үүхдү үдх үү хдий нцэ цэрл эгтх үмүүжиж
Хөөр хөнд үгэрэгц арайн ьх ө
рс жө өд,х оёрх арн үдн ьто рмо л
зоно .
Холо йр оосир сэнх ө г
ши нз алу ут эдн арынб ужи гна лдах ыгүзээд
Хүнб ү хэнөх өөрдө ни нээмс эг
л эж, энэх ү үхдийгма гтан ,тэрхүүхд ий
г
гайхна
Тэнгэрий нхя з
г аарц авц элийнг э
г ээнн аро йр тонт усахн ьтааламжт а
й
Тэдгээрх үүхдү үдцэ цэр лэгийнд о торц у гларанна ада ж
Ариу на гаартэрү үлэ нхээрх үмүү жин э.
Дэргэдэ хэгчн арыгд уурайнх у вьсгал ынд уугдэ эрд ор,н арийн
бүдүүн ээр
аялахб өгөөд
Бяцхану лаа
нт уги йгб арьцг а
аж, б өнд өг,бө ндөга лхл ахн ьө х
өөр дө лт
эй
Харааца йб олжмо рх ө
г жиммэ тэ гшиг лэ нү үгэ
эрт үүгээрс үлжин
нисэхэд
Хүүх эдт э
дна рт үү нийгс они рхон, ча гн
а ж, нэгн ьнө гөө дөөзааж,
нөгөөньн эгэндээх элнэ
Балчира талч адвар тайбо ло в
ср онг уйгаарн а ада
хн ьб аха рхалт
ай
Багаат алхэвлү ү,б асор осмон гола лина арчя рихньс айша алта
й

Зу
ныт унгалагнаран
дТу ул
ынго лынз ү
л г
эндээрцугл
арч
Галууангирындэгдээх
эйматгангаргунгархийлцэннаа
дахньюутай
хөөрхөн
Элдвийнө н
гөтэйэрвээ
хэйхоос
о нагаартийштийшни сэхэ
д
Хоёргурваараазэ
рэглэ
нх о
йноосньх өөлдөхньцогто
йб өг
өөдэр
эмгий
Хувьсгал
ынб айдлынхүмүүжилдд э
рвэлзэжбайгаахо
осонядууард
ын
хүүхэд
тэ
дна рыг
Эцэгэ хэгчнарньү з
ээдбахарха
ж, хүүхэ
дт ө
рвөлда
руйх
үргэн
авчирна
Хой чийгзалг
амжл а
хпи о
не р
ийнд үүнарбо лох
Хор ьдуг
аарзууных үмүү
жил тэ
йт э
дн а
рыгү з
эхбүр
ийөхөөр
дөж, х
ара
х
бүхийб ахар
хан, б
одо хб
үр и
йс ай
ша а
наб и.
1932 он

МИНИЙНУТАГ

Хэнтий , Ха нг а й, Са яаныө ндөрс айханн уруунууд

Хойдз ү гий нч имэ гб олсоно йх өвч инуу лууд
Мэнэн, Ша рга , Но мин ыө р г
өни хго в
иу д
Өмнөз ү г ийнма нл айб олсо нэл сэнма нх а
нд ала
йнууд
Энэб олмин ийт өрсө ннут аг
Монгол ынс айх а но р он
Хэрлэн, Оно н , Ту улынт унгалага риу нмө рнүүд
Хотоло лныэ мб ол сонг о
р хиб у ла
гр аша анууд
Хөвсгөл , Ув с, Бу йр ынг үнц энх эрну уру у
д
Хүнма л ыну нд ааб олсонт ойр омб ү р
ду с
нууд
Энэб олмин ийт өрсө ннут аг
Монгол ынс айх а но р он
Орхон, Сэ лэн г э, Хө хүй но нцс айханг ол у
уд
Уурхайб аялгий но х ьб ол
с оно лону у
лд а
ваанууд
Хуучинх өшө өду рсг а
лх отб алг адынс ууринууд
Холг а
з а ро дс о нх ар гуйда рданз аму уд
Энэб олмин ийт өрсө ннут аг
Монгол ынс айх а но р он
Холхиг азр аасг я ла лзсанц астө ндөрх айрх а
нууд
Хөхт э
нг эрцэ л мий с энх ө
д өөх ээрц айдму уд
Холынб араах ар агд санно ёншо вхс арьдгууд
Хүнийс э тгэлт э ни йсэну уд ама мьсг а
лтт алууд
Энэб олмин ийт өрсө ннут аг
Монгол ынс айх а но р он
Хангайг ов ийнх оор ондХа лхыну у дамну таг
Харба гана сна а сх өн длөнг улдд ав хисангазар
Гөрөөса раат ана вл асанур тур тши лүүд
Хүлэгмо рину ра лдс анх өндийс айханх оолойнууд
Энэб олмин ийт өрсө ннут аг
Мо нголынс айх ано рон
Салх иныү зүү ртна й га
с а
нс ор гогна ри йнн огоото
й
Сару улт алдя ралзс ансони ня н з
ынз эрэглээтэй
Сайнэ р сцу гл арсанб а
й цбэр хг азартай
Сүл дтах илг ау лир санс үмбэрихов оот ой
Энэб о
лмин ийт ө рсөнну таг
Мо нголынс айх ано рон
Нар ийнө всу ргаса нма лынс а йха нбэл чээртэй
Наашца ашс үлжихт энэгэрс ай ханну р уутай
Дөр вөнц агий ну лир алддура ар аан үүхн утагтай
Та
в а нзүй лий нт ари аных ө
р сшо роотг азартай
Энэб о
лмин ийт ө рсөнну таг
Мо нголынс айх ано рон
Өлгийс айх ану ул андө вгөди йгт авьсанг а
зар
Үра чх үү хдий нү р жи жө ссөно рон
Та
в а нхо шу ума луу ддү үрэнб э лчсэнн ут а
г
Мо нголх үнб и дни йс этгэл
ийгс о рсоно р о
н
Энэб о
лмин ийт ө рсөнну таг
Мо нголынс айх ано рон
Өвл ийнт ас хиймца гтцасанмө сө нбү рхэ э
д,
Боло рши лий нө нг өнгил тэгнэ жг ялалз с
а норон
Зу
нына ртайу лира лдцэ цэгн а вчдэ лгэрэ э
д
Жиг үүрт эншу в уух олоосир жг ан га
рг унгардонгод
соно
рон
Энэб о
лмин ийт ө рсөнну таг
Мо нголынс айх ано рон
Алт айнХя нг анхо ё рынз авсар татарб а ялагорон
Аавэ эжи йнми ньо р шсона шд ынз аяас анну т
аг
Алт анна рн ыт у яандэ нхжинт огтсоно ро н
Мө нгөнс а
р н ыг эрэ лдмө нхжи нг ялалзсанг аз
ар
Энэб о
лмин ийт ө рсөнну таг
Мо нголынс айх ано рон
Хүн нүСүн н үгий нү еэсх өгши дө вгөдий нмин ьнута
г
Хөхмо нгол ынц аг тх ү
ч ирхэгбо ссоно ро н
Оно нди дээшижо лонжи лдд асса нну таг
Одо огийншин эМо нголыну ла а
нт угб үрхсэнорон
Энэб о
лмин ийт ө рсөнну таг
Мо нголынс айх ано рон
Өссө нтө рсө нби д ни йүнд эснийх айрта йн ута
г
Өнг өлзөгчд айсани рвэлүт эрө ши глөнх өөнө
Хув ьтайэ хор ондо ох увьсгал тул саама н дуулж
Хой чийнши нэерт
өнцдээ
рх ү
ндт
эйг
авь
яагб
айг
уул
ъя
Энэб олмин ийтөр
сөннута
г
Мо нголынс айх
анорон
1931-1933 о
н

СО- ЁХАЙРЛАНАЧАМАЙГ

Шинэболо
всролоорхүмүүжсэнза
лууоюу т
анса
н
Шуга
мзамыга л
да а
гүйшу да
р г
ахувь
сгалчза
н
Ол
онжилз үт
гэсэнгавшгайажилч
инс а
н
Од
оогий
ншин эмо нго
л ыннэгэ
нудирдагчс
ан

Ул
сдааү үрд
ийни хга
вьяат
ансан
Олон
до оонцэрхэмхүндт
энс а
н
Чи
на риунсэтг
элтэйхүнсэн
Цэ
гцэе лд
эгзанта
йн ө
хөрсэн

Ха
магар
дынт өлөөхайр
а намиаалдав
Ха
йранчинийхойноосгашуудажбаршгүй
Ха
тууча
нг азо
ригий
гч иньмагтажхязг
аар
лашг
үй
Ха
луунцусангав
ьяа
гч иньбидма р
ташгүй

Өргөна лд
арн э
рч иньулсынтү
ү хэндт э
мд эг
лээ
стэ
й
Өндө рдурсг
алтх өшөөчиньма
н айө мнөг э
рэлт
эй
Орчл онерт
өнцөдч амгү
йирлө нчи р
н ө.
Онолэ шх оё
рч иньхоцорсо
нханьб олно .
1932 он

ЭСЭРГҮҮГСОНСВОЛ

Бурха
нб уд дынн о
мыгү с
э эцайт
алөдөрбүру нша а
д
Буран
гуйх о
мх ойсэт
гэлийгуулдалаймэттэжэ э
сэнюута
йха т
уусэ
тгэл
вэ
?
Бодисад
ына лта
нх өрг
ийгх ой
ноошү тэ
жна ми нчла
нмөргөө
д
Босло
гын(Бо с
халын) бя
л уушийдмийгөмнөөба рьжб
оссонямархор
т
га
рх өлвэ?

Аг
лаго
рон
дза
вил
анс
ууг
чар
иунс
анв
аар
танг
эсэ
нла
мна
рынд
отр
оос
Амьта
нхүнийгалжхяда
хб уз
арярг
ачинбасга
р д
агажэ э
Хоос
ончана
р ынномыгбяс
алгання
рваанысур
т а
лтна
ас
Хар
инх ү
нийт ү
үхэндүз
эгд
ээгүйхо
ртявдлыгүйлджээ
.

Зу
унмя нг
анжил дзэрл
эгу у
л, х
ээрта
лынд унд
Зэ
всэгбарь
жжа гсса
нц э
ргийнүйлдээ
гүйалалдааныг
Ба
йнб айс
аарбу рхнысүм, б
одисад
ынх ийдийндо т
ор
Бот
ьу ншиж, з
авилансуусанламнара
асг э
вг э
нэтү үс
гэв

Монг
олынууд
амсайханорондээ
рмя нгатүмэнжилө
нгө
рөх
өд
Мана
йтүүх
эндтох
ио л
доогүйхо
ртх ө
д өлг
өөнийг
Са
намса
ргү
йша рхарфео
далнараасудирдаж
Шаст
иртүү
хийгхүнийцуса
арбузарл
а в

Га
даадыноло
нб айлдаа
нда й
лалдаа
ндү рэ
гдэ
эгү
й
Хүнийолона
мь,х ө
рөнгий
нихс үйтгэ
лийг
Га
йх а
лхаршарфе ода
лнараасхөдөл
гөнгарг
аж
Хайрано
лонардыгх о
рлон,хашаамалыгтүй
мэрджэ
э

Сүсэг, цууү г
ээрзэвс
гээхийж
Японх я та
дынх арг
исгенера
луудыгнөх
рөөгэж
Ши нэе ртөнцийнбайдлаа
рмандажбуйхувь
сгалтулс
ыгэсэ
ргүүцсэн
Шу наха йхаргисшархарфеодал
у у
дыгшаст
ирт үү
хэндз
анасу
гай.
1932 о
н

ОКТЯБРЬ

Нэгмянг аесө нзуунарв

анд олдугааронде ртөнц
дээ
ра лдартОк т
ябрийнхув
ь сга
л
Энэөдр ийна рваннарна
аүйл двэрчинта р
иа ч
ныа лххадуу
р
өндөрө н
д өрг яла
лзав
Уралынб аруу нзүүнэтг
ээдийгг эн
эту лаантугбүрхээ
д
дарла
гд с
а нар дууд
ынс э
тгэ
л ийгх өдөлг
ө в
Зөвлөл
тз асагт ог
тножертөнций нчих, нүдэндхувьс
галынду у
,
гэ
рэлзэ р
г ээ
рт усав
Ильичб агши йнариунсурт
а л,үйлдвэрчина рдынхалуунгар
аарбү
тсэн
Октябрий нху вь
сгал
ЗүүнЕв роп, Ума р
дАз и
йно ронду рьдү з
эгдээгү
йгайхамшигтшинэ
орчло нгтогтоо в
Зуунмя нганжил до ршинб айсанцарь -ий н(х ааны) шир ээгзаль
х ай
Керенс кийнс ү рг
и йгзайлуу л
ав
Орос ыну уда мс айх а
но рныгб уза
рлас анх өр өнгөг а
зр ынэ здээс
үйлдв эрчинт ариа чинө өрийно рн
ыгцэ вэ рлэ нав ав
Түмэ но рных а ранхуйт үүхийгх а
лсанОк тяб рийнх увь сгалддэлх и
й
дахин
цугаарц очинши р эв
Газарб үрий нпр ол ета
рина ртярууу риас он стоодө ргө нжа гса
алын
холхи
за
мт одров
Коло нибах агаск олонийнт үмэнард ыгно й рно оссэрү үлээд,үнэнч
нөхөр
ханьньт өрөв
Будан гуйрсанх өр өнгөтертөнцийнб ай дл ыгт э
г шл э
нз асахх үчтэйеэ
долгио нх өдлөншу угив
Болшг үйх уу чино р чл
он г
ийнб узаряв дл ыгб утэ вдээдб асдахинши нэ
ертөнци йгто гтоохОк т
ябрь
Боолынг инж, хөр өнгийну рхийгтасо гт лоо дни йг э
мжу рмыгб айгуу л
ах
Октяб рь
Баруу нЕв роп, Аме рикийнү йлдвэрчин дү л
г э
рб ол о
одт авантивийг
бүрхэхОк тябр ь
Байнб ай саарб үхд элхийнОк тябрьбо л ж, ху учинб айд албү хэ
нц өм
өөрчл өгдөөдг агцхү үнаранх эвэ
эрма н да на.

ХАНЕРТӨНЦИЙН САР

Хане ртөнцийнсармин ь
Хангайдэ лхийгэ
эсх аг
ацах
гүй
Хайрта йамрагхүүми нь
Гаг
цх үүн амайггэсэн
Ялгамс айхансармин ь
Ертөнцд элхийндэнлүү
Янага мрагхүүми нь
Ямагтмин ийд энлүү
Алма нс а
йх а
нс а
рми нь
Арванз үгтсацарна
Алтанс айхангэрэлдчинь
Амра гсайханх ү
үминьб ая
рлана
Яхирб анзанд ээрх эв т
эхэд
Ясма хмин ьша рх и рна
Ялтанх эрэгтэнг э гдэж
Ямархү ндчд оро мжл огдоно
Орчл онертөнц ий нд ээр
Олонюмыгү зэв
Одоонэ гэнб иеми нь
Гянданыз овл онгэ дэлнэ
Харанх уйгян даныд отор
Гаслангийнма нант унана
Гаслахө лсөхх оёр о ор
Ханьнө хөрб ол г
о но
Хажу угаарсу усанх үмү үс
Харба раанца райт ай
Гаслахзо во
хя р иа гаар
Хама гөдрий гө нг өрү үлн
э
Дулааныу л
и ралб о лоход
Цэцэгна вчд элгэр нэ
Зөөлөна риунз үр хмин ь
Гянданыд от оря л зарна
Зүдсэнму уб иемин ь
Зооринд оторө мх ийр ч
Зовлонтх өөрхийс этгэлминь
Үүгээрт үүгээртэ нү ү чил
нэ
Зэвэрсэнгянд аныд отор
Зовлонгийну урд э гдэнэ
Зэвхийц арайтайх ү мүүс
Зэрлэгараатанши гү зэгдэн
э
Шо ронг янданыо ронд ээр
Ша рилжө всу р г
а в ал
Ша наланз о
в сонми ний
Санаас аяхана на.
1932 он

ЯНАГАМРАГААМӨРӨӨДӨХҮЙ

На
рныг э
рэлүзэгдэ
хгүй
Шуву
уныд у
ус о
нсогд
охгүй
На
майг,чамайгзов
оосон
Яасанс ү рх ийг я нд анб э!
Шо ро нгийнмя нг а нз овл он г
Ша на лжэ д лэх ийнд отор
Янага мр аг аамө р өө дөх
Нэгз овл онх э цү үе э
Гэ
д рэ гэ
эх ара адх эвт э
хэд
Хэнх дэгий нд от орд авчи д на
Гэ
р ээс ан анб о до х од
Гэ
р гийх ани амө р өө днө
Хажу ут ий шэ эха р аадх э вт э
хэд
Хама гб иемин ьч ил нэ
Хайр тайа мр а гаат эмтэр ч
Га
н ср анг унс ра нүг үйлн э.
Зү
ү нт ийшэ эх ара адх эвт э хэ
д
Зү
р хэ лэгмин ьө вд өнө
Зү
р хн ийа мр а гх ү үминь
Зү
ү дэ ндо р оодз ов оо н
о
Түрүү гээх ар аадх э втэхэд
Түмэ нз үй лийгб о дн о
Түүни йд о торо н цнь
Дотноз ү рх нийх үүмин ь
Нүүр ээт агла нхэ вт эхэд
Нойрү лх ү рнэ
Нүдэ эан иа дб о до хо д
Янагх ү
үмин ьд эр гэд
Нарө дө рб үрма н да вч
Нададү лү зэг дэ нэ
Янага мр агх ү үми нь
Га
г цх үүз үүд энду чирна
Эргэжт ой рчи рэх эдч ин ь
Энэрэ лтч а мр у ут э мүүл нэ
Энхр ийч ама йга ас а наха д
Элэгз үр хми ньэ мт эрнэ
Хори гдо хынз о вл он гүзэ х эд
Хорв оое р төнцх эрэ гг
үйюмши г
Хонг орх ү үгээс ана хад
Га
р чу ул захыгб од но
Өдри йнб одо лду я гдаж
Шө ний нз ү үд эндү зэгдсэ н
Өөри йна мр агч а мт айгаа
Үтэру улз
ахыгмө рөөднө
Харанхуйгя н
данн ьбитүүч
Халу у
нс э
тгэлийгхалхлахг
үй
Хаахц аг
дахньх эцүүч
Хайр т
айх үүминьх үл
ээсээ
р
1932 он

УРГАМАЛБОДИСЫГМӨРӨӨДӨХҮЙ

Зурга анс арб ол жб айна

Мо днын авчх өхө р
с өнбиз
Зуныс айх ану лирл ыг
Зоор инд отроосмө рөөднө
Уул ынн о г
о огх арахад
Ууру ниа ртн ьма нсу урна
Ург ама лб одис ыгс анахад
Уушигз үрхми ньд огдолно
Сар аалжинц о нхыгт үшиж
Сана аа лд анги юү рнэ
Сарө дри йгто олж
Сал хина рыгмө рөөднө
Өн жи жх ононг ар а
х ад
Өч үүх энс алхиү нэ ртэнэ
Үн сэнцэ нхэрц ар а
й га
а
Өн гөтна рандү зүүлнэ
Нял хб аг анасна ас
Нар ныг эрэлдя ва в
Ертө нцо рчлон гийнд ээр
Чамг үйя асану йтгартай
Нарч инийил ч гүйгээр
Нав чцэ ц эгчу р г
а хг
үй
Ал танс айх анг эрэлдчи нь
Амь та нб үхэнба я с
на
Агу ус айх анна рмин ь
Ага арт эн г
э р
тма ндана
Аяами ни йб ие
Ал дз оор индхэ вт э
нэ
Урь ханх онгорс алхин днь
Уулынн ого оганхана
Удаанх о
р игдсонб ич инь
Уйтга рзов лондша на л
на
Хөхт энгэрцэ ли
йж
Хөвө нү үлх өвсийхө д
Хүнт ө рөлхт ө
нб ич инь
Хөдө өт а
л ыгмө рөөд нө
Ууда мт а
л дө ссөнсө н
Уужимг аза рдассанс ан
Уулыно ро йх а
рахад
Уулн у та
гми ньсана гдана
Намр ынх о нгорсалх инь
Найга нганх ансалхил на
Нададх а
йр тайх үүмин ь
Нама йгаах аруулданх үл э
энэ
Идэрб а г
аб ич инь
Ертөнц ийнс а
йхныгмө рөөднө
Янага мрагх үүт
эйгэ э
Нарандз ол гохыгх арна
1932 он

З
АЛУУБИЕГАНИХРАХУЙ

Туйпу утуурганьз узаа

н
Түүни йдоторх аранхуй
Тунгал а
гца ра
йми ньз эвхийрч
Тодор хойухаанми ньба л
ар т
ана
Насанид эрзалуу
Нийгэ мжу рмыно юу та
нс ан
Нэгэнө дөрчи ля вбал
Нийт ийнб оловсролднэмэр с
эн
Зо
в лонтг я
нд а
ндх о р
игдсоноос
Зу
у рдынз амыгх өөмө ө
рө ө
За
л ууна са
ах айрлаж
За
с г
и йнэ нэ
р л
ий гхүлээнэ
Энэлэгтг я
ндан дхо р
игдоход
Энэе ртөнцх э
р эг
гүйши г
Эрдэмб оловсролооб одвол
Энэу л сдаах ариу лалт айшиг
Харги сфе од алл амна р
Халб айнс алб айнс у
у на
Харахб үру урх үрч
Хэлэл цэхб үрх эрэлдэ нэ
Нуда рганну да рг анб аяч уу
д
Бузарх оо лооид сээр
Юу ндб итэд ни йх оол онд
Нүдт у сганг орил но
Өсөхба гана сна ас
Өөри йну лсд ааз үт г
эв
Өнчинн ададэ хб олсо н
Өршө өл тз а
с агмин ьт ан инауу
Харба г
ана с наас
Хайр ту лсааг эв
Ганцна дадх аньб олсо н
Хайр тайз асагми ньх а рнау у
Арва нхэ дэнн а снаас
Ардынх у вьсгал ыгд аг а
в
Алда аэ ндэгд э
лб айвал
Анха арчз асахми ньл а в
Үгээгү үяд уугаа рб ойжив
Үнэнчшу дар г
а арх үмү ү жив
Үйлд сэнхэ р эггүйюмс ан
Өчүү хэнн ама й гга р
г анау у
Ногоо ныу ниарт унаха д
Нүхэ нз оорин до р ов
Мо днымө чирша рла хад
Мин ийби ег унд саар
Хаврынс айх анна рнаа с
Харанх уйг ян дан до ро в
Намр ынс айх а
нс алхи нд
Нама йгааг ар г
а хб оло ву у
1932 он

ЭРХЧӨЛӨӨГХҮСЭХҮЙ
Хүс эхмө рө өд өлх язг а
арла шгүй
Хүл ээстг я нд анз авса р
гүй
Хүн ийэ рмэ л зэлхэ мжэ элшг үй
Хүс лэн гий нү үлн ээл т
гүй
Эрба гана ст ай
Эрд эмч адалх о мс той
Эрхч өлө өх о ёрмин ь
Эрч итц о ожныд о тор
Явда гг азармин ьх эмжэ эт э
й
Явганц эр эгд а га астай
Яри хх эл элц эхт оо той
Яли мг үйюмна а сз агнана
Му зей дх ор и гдс она р аат
аншиг
Мө рн өө сх ага цс анз агасши г
Мө хл өгту ч ир са нмин ийб ие
Мө нх ий нч өл ө өгмө р өөдн ө
Торо ндо рсо ншу ву ушиг
Талдх оц орс оня нз агаши г
Түгжи гдэжх ор игд сонмин ийбие
Түрг энг ар ах ыгт эмү үлнэ.
Залууб агаб иемин ь
Жа дныү з
ү үр тз ахир агда
на
Заримд о гшинц эргү үд
Зандр анх өө жс үл бэнэ
Чөл өөэ р хх о ёрмин ь
Цэн эгтб у ун ыа ма нд
Жа аха нт үд эхг эвэл
Зама го ньс ыгт а чигну улна
Эрхч өлө өгү йг ачиг дахад
Энэе р төнцх эр эггүйши г
Эрд энэтх үни йб ие
Энэд элх ийдол д ошг үйши г
Усанд от орх из агас
Уру уө ө дгүйд ур аара а
Усн ыа мь т анчбо лоо с
о й
Нуу рд а лайдя в ахс ан
Цон хныц ааг уу рн ис эгч
Болжмо рюу та йжа рг а
л т
а й
Жижиг хэ ншу в уучб о
л о
о сой
Түүнт эйх амтна ад ахюмс ан
Шо рон г
ийнб осгыга лхва
л
Чөлө өтертөнцийнт албар
Тэрхүүс айхант а
л бардээ
р
Хэзээб изогсоно!
Гиюү рсэнми нийэ рхчөлөөг
Гэгээнзасагми ньн игү
үлсэхбиз
Төрсөнс айхано рондоо
Түүгээрү үг
ээря в а
хсан
1932 он

ТОРОНДОТОРУЙТГАРЛАХУЙ

Орчлоне рт өнций нб айд а

л
Огоотб айхг үйо роно о
Уйтгарынма н анб үрхсэн
Ондооя нзыно рч лоно о
Өөрийне р
т өнц өөсг араад
Өөре ртөнцө до чсоншиг
Орчлон тер төнцб ийюу ,үгүйюу
Урагсад анү х с
энү ү ,амьду у
Харанху йшө нөт өөрсө ншиг
Хаду уландс у усаншиг
Харахү зэхюмг үй
Ган
с ралг унср алыно р
о ноо
Хүнийо лонү зэгдэхг ү
й
Сохорцө лг аз р
аа
Хөгжми йнд уус онсогд охг
үй
Дүлийб ала йо роно о
Жаргалц энг элб айда г
гү й
Зов
л онг ас
л анха г а
ц даггүй
Бая
с г
ал антү гс онсог д
о хгүй
Бал
а йу йтгарто ро но о
Үзэ
хх а рахюмг үй
Үнсэнца райт айх үмү үс
Үгд уугүйг июү рч
Урту ртс а
на аа лдана
Өдөршө нийнх ор индө рвөнцаг
ийг
Онжилмэ т ээрө нгөр үүлнэ
Уйда ху нтахө лсөх ө
ө р
Өглөөү дши йгх алалцуулн
а
Зовло нта суултз огс
о х
гүй
Гасланта суу лтх ага
ц а
хгүй
Уйтга ртх үмүүсцу г
ларч
Уруух арцгаасанг азраа
Харанх уйс үүд эртэйнөхөрлөж
Хаалг аүү дийгч агнана
Ханат уургыгб алб а
ж
Хари йнч имэ эгхү снэ
Орчл о н
гү йх ү
н ийо ронболсон
Орого готнынү үрболсон
Уйтга рмө рөөдл ийну гболсо
н
Иймн эгэнг аз
р аа
Уйтга рыно р о
нү үнд
Удаанх эрхэнх үлцэнэ
Учир ча мсажчү з
эв
Одооч өлөөл ө
хчб олов
1932 о н

УЙТГАРЗ
ОВЛОНГСАНАГДУУЛАХУЙ

Өмхийз ооринд отор

Үнсэнца райланс у у
цгаана
Өдрийну ртыгө нгөрүүлэхдэ
э
Үлгэро ньсогыгя рина
Гундсанс этгэлийгс эрг
ээхдэ
э
Худалба аханя рина
Хуучинү г
ийгшү үмжил ж
Хуульз аргыгх элэлцэнэ
Мин утб үрма ргалдаж
Мангу утэнэ г
тээх үрэлцэнэ
Хэрэлдэ жзо д
ол дожшу уг
исаар
Хэдэнц агийгө нгөрү ү
лнэ
Хоолой гоос ө
өт өлба р
хирч
Хөгжилна адамб олгоно
Хоёрг урваараад арвиж
Харуул ынцэ рэгтз а
н д
руулна
Бужигна ждэ вхцэнх ашгиралда
ж
Бухимд санс э
тгэли йгмартуулн
а
Буунийжа до роо ди рэх эд
Бутарчг үйл цэнс анд а
р на
Нарн ыг эр лий но рон д
Лаад энгб арин а
Нарсанда ал уу гб алба ж
Наадамжа рга лб ол гоно
Гурилша т рыгт а в
ь ж
Гуравд өр вө өр өөб ө өгнө н
ө
Хутгашө в гий гү йл дэж
Гуталху в цс ыгда рх ална
Ша лигү гс ийгя рил ц а
ж
Санаас этг эли йгх у урн а
Сайх а
нх үү хн ий гя рьж
Шө ний нз ү үд ийгх ү лээнэ
Бясаах орх ойт о йб аа т
а рлана
Барьжо л болб аярл ана
Нохо йб өө стэ йно ц олд оно
Нойр онд у нд аас эр нэ
Үхшир т
э лу да а ну нт в
а л
Өдөрө нг өр өөх ийнба я р
Өнөөшө нөз ү ү дэлб эл
Ма ргаашө д ри йнс о нин
Ши нэх үнир вэ л
Сүйдб ол о нб а ярла на
Хэдх эдэ эрэ эб өө гнө ж
Хэла мыгт а тал на
Хийюмс а на ж
Гиюү рсэнс эт гэлийгз угаацу
улна
Гэртээгэ жб о дож
Гэрэлте рт өн ци йгма ртана
1932 он

ААШ З
АН ХУВИРАХУЙ

Агуу
лахсавныявц
ууд
Амьсга
лцээжминьдавч
идна
Аашлахза
гнахынширүүнд
Ууромогминьхөдөл
нө
Жадныү зүүр ий гт ул га ж
Жааха на я
гү йб о лд ү рн э
Зү
р ху уши гмин ьд огд олж
За
на аш мин ьд о гши р но
Өдөрх оно гө нгө рө вч
Өглөөү дэшх эв ээр
Эелдэ га ашми ньэ вдэ р ч
Өжигх а
жи гб ол но
Ууда мт алыгү з эхгү й
Ууда мг азаря вах гүй
Агууу хаанмин ьб ит ү үрч
Ууро мо гми ньн эмэ г дэнэ
Шо ро нг янда ныз ов ло нгоос
Салга хэ тгээди йгх үсэ хдээ
Ша на лжэ нэл эх ий нү ү днээс
Ша ши ншү тл эги йгчг орилно
Өршө өгчэ нэр эгч ий гх үсэхдээ
Өнги йнюма ндг орь до но
Му хар дажг а чиг дажэ нэ лэхд
ээ
Му харс ү с
э гтэйчб ол н о
Зо
в ло нг аслан гаасг ара хыг
Зү
ү дэ ндх үрт элэ р мэ лз э
н э
За
ммө рий гэ рэх дээ
За
л би рахмө ргө хө дх ү рнэ
Төөрчэ ргэжг ай хахд аа
Төлөгмэ ргийгит гэн э
Түргэ нг арахыгх үсэх д э
э
Түйтг эрг айгн а мин ч ил на
Энэлжша нал жг айх ах ад
Элдв ийнх ийр хэ лт өр нө
Зэ
в э
р с энзо ор иныё р оо лд
Зэ
в хийү зэгдэ лс үү мэ лзэнэ
Энэт э рийгб о дс оор
Эргүүму н
х агб о лно
Идээу ндз охи хг үй
Өвчтэ йз эрэмд э гб ол но
Санаас этгэлмин ьг ут аж
Сарө д рийгө нгө рүү лнэ
Сайнюмыгма р таад
Саарюмыгд у ур айн а
Олонх оногбо
л ох
од
Орчл он
гийнсайхангма
ртас
хийнэ
Шо ронгийнорчлондид
ээшээд
Соли охүнбол
н о
1932 он

ОРЧЛОНГИЙНЖАМЫГТАНИХУЙ

Өсөхба гана снаа с

Өнгийнз овло нгү зэв
Өнөөө д ө
ртир ээд
Шо ронгийнз ов ло нэ дэл
нэ
Таванжа нгий нб а йши нд
Дагаадс ал
да ггүйньо лоон
Зу
рг аантох ойз оо ринд
Жиг шинму улд агн ьо лоон
Хувхайц арайгмин ьү зэ
эд
Хууч иннө хөрмин ьз угтаа
на
Хулгай чялтандт оо цоод
Хялайнх арахб олн о
Өнгөтор члон дя вах ад
Үерхэхнө хөрол оо н
Өмхи йз оориндх эвтэхэд
Үтэро рхидогньү нээн
Нарныг э
рэлдя ваха д
Янага мраго лоон
Нарсныё ро олдх э втэхэд
Яасныгб үүмэ д
Гаднас айханя ва хад
Хайрт айамр аго лоо н
Харанх уйгянд ан до роход
Харжү зэ
хньг анц ха а
н
Гэгээнзасгийнэ нэр элээ
р
Гэртээх а
ри хө дө рб ий
Гэмгүйя всныү рээр
Хэтийнз амо л доно
Ертөнцд ээрт өрс өнх ойно
Юмюмыгү зэхньз ү й
Энэлг ээтгяндан ызо в
лонг
Эдлэна мсахб асхэрэгтэ
й
Залууб а г
ана сандаа
Жа ргалз овлонгэ эл
жл үүлж
Жа мё стойт анилцан
Зааварда лдыгол охн ьмөн
Түмэ нз үйлийнз овлонг
Туула нг арчгэтэлбэл
Түүни йү ршимнь
Туса шг ийго лгодогчби й
Жа ргалыгх амт атг
асанэтгээд
Зуурдыно рныд айс
а н
Зовло нгх а
мт атгаса
нх үүминь
Ёстоймин ийа мр а
гмө н
Энэө д рийнзов лонгхувааса
н
Энхр ийа мр а
гх үүтэйгээ
Эцэсө дрийнжа ргалыгб и
Эрхгү йч амтайгааху ва
ана
1932 о н

ТЭРГЭЛСАРЫГҮЗ
ЭХҮЙ

Дүгрэгс ай
х а
нс арч амайг
Дөрвөнс арүзсэнгү й
Тө
мө рс араалжныз а
в с
раар
Тэ
мү үл энэнэо р
ойши ртэнэ
Га
й хамшиг тсайха нсарча майг
Харанх уйгяндангаасх а
ру ул
дана
Хасынс айханг э
рэ лдчинь
Хайртайх үүмин ьх арагд
а хшиг
Са
рч амайгүзэхэд
Са
на ас этг
элмин ьх өдөлнө
Са
р уулс айхантуя андчинь
Сугадалцанх үүтэйгээявдагсан
Намрынс айхансармин ь
Нарте ртөнцийгто йрсоор
Насанө нөдийнх үүмин ь
Намайг ааүргэлжэ ргэсэ
эр
Өнгө тсайха нс арминь
Орчл оне ртөнц ий гд аг
асаар
Үнэнс этгэл тхү үмин ь
Өнчинн ама йгаах ү лээс
ээр
Тэргэлс айха нс армин ь
Танынс а йханө нг өт эй
Танхиэ нхр ийх ү үмин ь
Дассаня наг ласанн ьзузаа
н
Ши нэ т
гэлс айх анс а рнь
Ши нэх урцг эр
э лтэй
Сэтгэлзү рхн ийх ү үмин ь
Ши мт э
йх ал ууня наглалтай
Тунга л
агс айх анс арнь
Туяанд унда ао нц гой
Туйл ынх айр тайх ү үминь
Дотноз үрх эндми ньо ршин о
1932 он

САРАА!

Хө
гжилтэ
йт унга
лагс араа
Хө
длөхявахэрхчөл ө
өч иньхэмжээг
үй
Хө
нөөлхяхалчамдхү ргэххэ
нчү гүй
Ху
ульёсо
орч амайгзахирахэтгэ
эдчү г
үй
Хү
нб ү
хэнч и
нийг айхамшигтайгүз
ээдата
арх
ана

Саруулсайха нса
ра а!
Савертөнци йгнаргийг ү
үл жч ө
л ө
өлмөгц
ор
о н
дн ьч има ндан
а
Сүрхийхүч тэйгэрэ
лдч иньшө нийнхар
анхуй
ди
йл эг
дэнэ
Сацарса
нө рг өнт
у я
ан дчи ньхүнтөрөлхт
өн
Мянганмя нг а
нтүмэнт үмэ нбайдлаа
рүзэгд
энэ
Хаас
а нсэтгэлийндот орх үс
эжб үхий
Хамагюмч инийгэрл ийна дилөнгөт
эйболжболноу
у

Хяз
гаа
рла
шгүйн
астса
ра а
!
Га
гцхү
үуулу
счинийэгчдүүб
оло
хбизэ
э
Ханга
йдэ лхийхэвээрб а йталхүнийявдалихл
өөрчл
ө г
дсөнийг
Хасынсайханс а
ра а,х айрланнададхэлжө г
нөүү
Хамагамьтныт үүхх эчнэ э
нху в
ил с
аарирснийг
тамэднэшү үдээ
Магадэрдэмтсара а!
Мэргэнтанаасжамё с ыгс онсох
ыгх үснэ
Мандахб уу
р а
хынз ар имыгт аньжмэ д
сүгэйгэнэ

Ма ндалса
йханса
ра а!
Ма найолонт
үмнийгя лг
алг
үйнэ
гэнад
илг
эрэ
лтүүл
нэ
Ма ндхүнтөр
өлхтнийи р
ээд
үйнтүү
хэн
дгэ
рэл
тэй
замыгзаажөгнөүү
1933 он

НАРАА!

Өөнара а
! Тунгалагнараа!
Гэ
вг эг
ээнт у
я ачиньюу тайхолс а
царна
Тунг
алагсайх ангэрэлчиньюу тайхурцгял
алзана
Ертө
нцб үхэнч амдмя нг
анмя нганбаярыгхүр
гэнэ
Нарчинийг эрэлтцарайгма р
тажүлч аднабид
Манайхүнт өрөлхтнийир ээдүй
ня вд
лыгх э
мжи жүлмэ
днэ
.

Өөна раа! Гэгэ

энн ара а
!
Чинийсай х а
нгэрэлдэ нэхүүдэл
хийд э
эрхамьтныа ймаг
цугаа
ршү тэжамь д
а рна
Улбарөнг өттуяандч иньтэднартустусянзянзаа
рү з
эгдэ
нэ
Алтансайх ангэрлийгч иньамьта
нб үх
энэдлэхийгх үснэ
Тодсайханг эрлийгч иньбултюмб үгд
ээрихб аг
аара шиглан
за
мб уут
ивц уга
арцэ нгэнэ
Хэрвээчиг э
гээ
нг эрлээхураанавба
лтэдгээ
рээсяма рямарөнгө
сүүмэлз
эхб ол

Өөна раа! Сайшаалтнараа

!
Хаврыну л ир
а л
до йрт
онирэхэ
дч иньэнэ
хүүдэл
хийнцэ
цэгнавч
ба
яр л
а нинэ э
мс э
глэнэ
Зу
ныт ун
г алагөдөрнуурмөрнийхөвө
өгөөрх
үнб үх
энцуг
лар
ч
жигүүртэншу в у
уныжир гэх
ийгсонирхоно
Намр ынша рн аран
дх өг
шидб үхэнбуу
цаазаса
вчцаа
шө чүү
хэн
чма ндчил
ал г
ү йгээ
родно
Өвлий нтас
х иймх үйт
энб ол
оходсаясана
жмө рөө
дөнхүс
ээдхэ
зээ
хаварболохыгх үлээц
гээнэ
Чини йсайханг э
рлийндо рбига
гцхүүмандар
вацэцг
ийгсай
шаана
1933 он

ИДЭРХОЁР

Хо
сала
гнүдминь
Хо
ёрбие
дээс
олонг
олно

Хо
лбо
охоёрз
үрхминь
Ху
вир
ахг
үйянаг
лан
а

Цо
лмонх
оёрнүдмин
ь
Цо
гий
нхалуу
наарширт
элцэ
нэ

Цо
гцо
сх о
ёрзүр
хминь
Цо
хихынтоо
гооря
рил
цана

Идэ
рхо
ёрна
сны
Эв
ийгх
энчэвд
эхг
үй

Өргөжб осг
осонтоо
нонь
Үүрдмө нхманда
на
1933 о
н

МИНИЙХЭНЗХУРГА

Минийхэнзх урга
Магнайхал
з а
нз урва
стай
Мянганхониныд ундаа
с
Бихарма
гцт аньдаг
Мярсмярсма йлж
Намайгчиг
л э
с э
эри р
дэг
Дунцага
анү стэй
Дуранх а
рнү дтэ
й
Түмэ нх ониныдунд
Түүнэ эсхө ө
рхөна мьта
нгүй
Төрсө нхо тдот
роо н
Тэрб идх оёртогл
о дог
Өвдө гюу гаасөг
дө өд
Өөри йнхө өнээ
жи йгх ө
хдөг
Өвөрд ээ
рмин ьгар а
ад
Өхөө рдмө өрөхөө
р дмөөрэрхэ
лдэ
г
Наашца ашд эг
дэн
Ма лчинх ү н
ийгбая с
гаада
г
1933 он

АНЧНЫ ДУУ

Уудамт
алынцэцэ
г
Урга
жалагл
аадчимэ
гтэ
йеэ

Уранг
анга
но х
инминь
Эрсби
дэндээч
имэг
тэйеэ

Хөдө
өхээр
ийнара
ата
нд
Бу
гыггү
йцэхүз
эсг
элэнг
үй

Хү
нтөрө
лхтнийдото
р
Хү
үхн
үүдий
гг үйц
эхүзэ
сгэ
лэнг
үй

Ат
арха
нгайдз
ориг
лос
он
Ан
чинэрс
ээуг
тацг
аа

Аяэ гшгэээ
гшигл
э цг
ээ
Агшинз уурна
адацга
ая
1933 он

ЭГШИГ
Манх н
ыца а
нааслимбээ
гшиг
лэх
эд
Уу
жимцэ э
лхэнаялгу
унь
Сэ
тг эл
ийгхөдөлг
өж
Чи
х эндчимэгт
эй
Цэ
э жиндбахта
й

Урьд а
асэхлэнсонстсон
Уянгата я
лгуу
Усмя ралзах
Ургамлынжиг дрэх
Уулынө н
дөрлөгийгүлгэ
рлэ
н
Уринс айханбайга
л и
йн
Үзэгдлийгтодруул
на
1933 он

ДАВАЛГАА

Далайнд авлага ахөхө р

ч
Усант алх өө
сө нс увдаарб уц алж
Дараалжя ралза ху с
ану ул
Давалгааб олонү рг
элжил нэ.
Үүний гүзэхэд:
Сэржи гнэнбужиг нахч имээг ээ
р
Ши рхэглэнц ац раххү ч
ээр
Эрэггазрааэ в
д энхэмхчиж
Элэгха даацовх чино мог л
ож
Нами рланбо с
с о нсувдхэ лхэ энара
ндгялб
ана
Наадт алаасньх арвалянзтайс олонгох
үрээл
нэ.
1934 о
н

ЭЗГҮЙ ХЭЭР

Бо
лжморшу ву
уживживх э
мэ энжиргэ
ж
Бу
ргас
ныү з
үүрсэрс
эрхэмээнн айг
аха
д
Бу
лгийнуспорпорхэ
мээнорг и
лж
Бу
тныо р
ойярсярсх
араг
дана.
Өвгөншу вуугавган
цаарсуухад
Өндө рхадчивчимээгү
йажиг л
ана
Өвлий нхат
уус а
лхинүлээ
х э
д
Өлөнч оноганцаа
ртүүнийгтойрно
.
1934 он

СЭХЭЭТЭН

Зоригтмонг
ол ына чнар
,т үмэнтүмэнүрс
Золбоотхөв
г ү
ү дохид,цогзальтөгс
Хүнд э
тнэрээду у
дуулсаарх о
йчийгзал
гамжла
хза
луу
с
Хөдө ө
гийнуулт алаа
рсоё лыгта
р иххү
мүүс
1934 о
н

ЯНАГ

Уулу сн ьт эгшб ол
Жиг ү үртэндо нгодохн ьяруу
Угс эт гэ
лнэ гб ол
Үгх э лна йра мд уу
Сэтгэ лийна мр аггэгчнь
Ши жи рал тна асүнэтэ йюм
Ши л жт үү нийга в
ахн ь
Хямд гүйх эрэ гдээ
Үнэ нс этгэлг э гч
Энэ хүүе р төнц өдхо ворюм
Учи рчт үү ний го лохн ь
Орч ло нд ээрч у ха
гюм
Нийл сэнх оёрс э
тгэлнь
Мя нг анл ана лтши г
Зайгү йх атуун ягта
днь
Зүүн ийү зү үро рохгүй
Яна га мра ггэг чнь
Эмз эгг эдэгн ья ахар гагүй
Яль гүйб я цханх өнд вөл
Эмт эр чэв дрэхн ьх ялба р
хан
1934 о н
 ГУАНЗНЫ ХҮҮХЭН

Оройб о л ох ынчү е
Олонч и йд э на с ахынчз э
р эг
ц ээ
Оросх о ол ныг уа нз
ны
Онцгойт а са лга андо рмо гцө мнөөсх эдэ
нх үүхэ
н
“Хүүея а да гб ил ээ
Тах а
ал га ах аач ихъяг эм
Хих их и ”г эжи нэ эл
д энэ
Хоёрг ур ва нчбү сг
үйб айна
Хотынз ал у учх үүхэнб а
йн а
Ши лтэйпи в ийгз эрэ
г лэжба йна
Ши лэнх унд агаг яла
л зажб айн а
Баснү дэ эа н ил д ууланир мэ лдүүлэна а
льгүйтнэ
“Хүнээса йд агя а с
анхү үхнүүдв э”г эсэнд
мөрөөх авч и н, х үзүү
г ээга нхуулан
“Айлгү йя ах ав,а йлгү йя ахав”гэж
басдах ин“ Хих ихи”и нээлдэнэ
Оржс у уг аадн э гэнтшир вэна жигл авал
“Хүнх о олид эжб айх ад
Хараадя ас анх ү нбэ”г э ж
Мө нда хин“ Хих ихи”г эжин ээлдэ нэ
Хүрэнд ур д анд ээлий гн арийнб үсэ эрбүсэ
л ж
Мин жи нма лга йө мсс өн
Хүрээн ийх өөр х өнийт о ондо рдогнэ гхүүхэн
Хөдлө хб ү ра ал ьгүйтэ хбө гө
ө д
Харахб үр :“ Хих ихи”г э
жн үдээрэ эинээнэ
Дараага ар“ Чит эгэ
эд ,бии нгээд
Тавгаац а аша а, ша аз
а нгаан ааша а,
Наадаха ау учи х ъя
Цаадаха ах ий чих ье
Энэх үн ий г,
Тэрюмыгг э лцэ н
Дээгүүр ээт үл хэ лцэн
Доогуу ра ан удр а лца
н
Арвант ава нми нутынз уурү ргэлж:
“Хих их их их и”г элц энба йхад
Басхүү“ Хих и”г эжа альгүйтэжг од олзонсууна
Хэнийгхү
лээ
жба
йга
ахэ
нмэ
днэ
!
1934 о
н

МИНИЙЭЭЖ

Мо нголүзэс
гэлэнтсарангуа,намайгтөрүүлс
энээ
ж
Яру усайх
анэ г
шг ээ
рээбөнбө нб ү
үвэйлсэнээж
Зөөл ө
нц а
гаангараара
ах өдө
л г
ө нөлгөс
ө нээ
ж
Зүйтэйуранүгсээрэ
эс ург
анх үмүүжүүлсэнээж
1935 он

ДӨРВӨНЦАГ

ХАВАР

Мөнхтэнг
эрий ндормянг
амя н
ганхавар
Монго
лынс айханорон
джи лжилд э
лгэр
Эн
ху лира
лх анхла
хадхүнийсэтг
элтэнэ
гэр
Өв
снийс о
ёоно гоо
роходморьмалханаг
ар

Хо
лхинаройртожхасынца сха
йлахад
Ху
учиндэлх
ийх ала
гдажха ма
гюмши нэ
днэ
Хө
рсөнмодцэцэглэ
жх үү
хэ дбаг
ачууднаада
хад
Хө
гшинхүнө ө
р и
йгөөзалууболсоншигсанан

Хээрийнгал
у уайлчл
аниржг а
н г
аргунгардонг
одоход
Гэ
р т
ээсуусанма л
чинтүүний
гч анг
ауярна
Хажууд а
хьуу л
андгорх
ибу лагхоржигн
о нурс
ахад
Хаяандахьишигх ур
гамайлалда
нх өг
жи мнийлүү
лнэ

Эе
лдэ гурьханамьсг
алариуханаарүнэрт
ээд
Эр
тэ дүгээ
гб одог
дуула
нн уугдса
нс эт
гэлийгсэ
ргэ
энэ
Өнөрс а
йхант ө
лба я
нхотыгч имэхэ
д
Өлг
ий тэйбяцханхүүхэ
дэ цэ
гэ хэ
эба я
сгана.

З
УН
Цаг
ийнсайханз
уныэ хэ
нд
Га
зрынсайха
нх а
нгайннуруунд
Хөхөөшуву
уу р
ьхнаадонгодохүес
Энэ
хү үд
элхийюута
йс айха
нт аа
ламжт
ай

Ного
о ныуниарогторг
уйтулжзэрэ
глэнмяра
лза
хад
Хүлэгморьуртянцгаа
жтөрсөннутги
йгзүгл
энэ
Цэцг
и йнхурдэл
хи йннүү
рийгугаа
хад
За
луух үмүүс
ийнс э
тгэлс
эргэ
жб иебиеэб
одно

Үз
эсгэл
энту ул
,тунг
алагусзуныцаг
тт э
гш
Эр
ийнг урв
анна а
даммонголынманла
йб аяс
галан
Хүүх
эдб аг
ачуудынгийнг
оолохду
ух өндийталдяру
у
Хурд
анмо риныяралз
анирэхньхүнбү х
нийб а
хдал

Уу
да мталднаад
а мцэнг
э л
ийна я
лгу
уз өө
лнөөрцуур
айт
на
Хэ
э рхөдө
ө дт
аванх ошуумалдураа
раабэлчинэ
Өрхбүрийнүүдэндайрагсарх
дынү нэ
рс э
нгэнэ
нэ
Иймс а
йханбаясгал
анта
йт иймсайх
анжа рга
лта
й.

НАМАР

Намрыншарн а
рн а
дд ээ
р ,ч
амд э
эртусна
Найга
ннайгахулирал
дньб идбаснайга
на
Бу
гах а
ндга
йу ра
мдажу улусыгбаясг
ахад
Үхэршармөргөлдө
нма лчинхүнийгзуг
аацу
улн
а

Са
йх аногт
оргуйндунднимгэнцаг
аанүүлнүү
х э
д
Идэрзалуу
салсгазр
ыгс о
нирхонсурах
аародно
Ту
нг а
л а
гмөрөнзөөлөнзө
өлнөөрдувдуугү
йурсахад
Тү
үни йдотро
ос а
ранмишэ э
жя на
гийнүлгэ
рийгсэмээ
рөг
үүл
нэ

Өг
лөөнийхяруусувдына дилгял
тга
наб уур
алт
ахад
Га
даасо
йсонмо рьб ү
гбү гбөнбөнчичирнэ
Гэ
рийнэзэ
нэ р
тлэн, ү
нэгч оныгг
өрөөлөхөө
родох
од
Эхнэ
рхүүхэдаар
цн э
рж, түү
нийгхүлэ
э н
э

Урь
ханх
онгорс
алх
иөвсмо
дыгнами
лзуу
лаха
д
Хөг
шинзал
уухүмү
үси
йнсэт
гэлб
өнбөнбөмб
өрн
ө
Шарл
асанмо
днынавчхоё
рнэгэ
эунаха
д
Сэ
тгэ
лийндот
орху
йтга
ртявд
алх а
аяаха
аяаб
одо
гдо
но.

ӨВӨЛ

Алс
ынсалх
ижих үүх
энамьс
гал
аартасня
схийх
эд
Алт
андэ
лхийнуулталмөнг
өнхуяг
ийгөмсө
нө
Өв
лийншөнөтэнг
эрийнодо
дочмэтгяла
лза
хад
Уу
дамта
лджи нчи
нх үни
йдуул
ахяруу

Өндөруулыно ро
йдб у
да нхүдэ
нзугаацаа
д
Өрг
ө нталынхөндийнү дгял
баммэ л
цийхэд
Бэ
лч э
эртгарс
анма л
уудс орг
огүсийггяла
лзуу
ланб
уца
хад
Идэрзалу
ума лчинтүүнийгхура
анис г
эрнэ

Өндөргаз
рынх үйт
энтасхиймт асхийм, яс
хиймясхий
м
Монголынзалу
уснү ү
рээцо гт
ой, нүдэндээга
лтай
Зу
ргаанмичидоройдээр,зулынг эрэлх а
жууд
Хөгшидөвгөдгал
ыгб аз
аан, х
ууч и
нү гсийгярил
цана

Өвө л,хав
ар,зун
, намардөр
вөнулирал
Уул ,ус,н
ар,сартайнөхө
рлөнө
Хүнб ү
рө тг
өсийгү дэ
жнялхсыгугт
ан
Мя нгамянганжи лөчүүх
энчч өл
өөз а
вгү
й
1935 он

АРВАНДӨРВӨНЖИЛИЙНӨМНӨ

Анагаахухааныгмэ дэхгү
й
Аюултө вчнийгсэргийлэхгү
й
Асрахсу в
илахыгч адахгү
й
Амьби еийгхайрлахгүй
Өвчтэйх ү
нмя нганх увь
Эрүүлийгх а
мгаалахн эг
энчү г
үй
Халдвартөвчинтү мт ү
м
Хариуцаха р
гаогтхо нчүгүй
Мухарс үсэг
ти т
гэж
Мунхагх ара
нхуйдз албирч
Өөрийнг айхэмээн
Үйлийнү рдавтагдахад
Гүрэмх энгэрэ гхүржигнэж
Хүнийү хэлүр гэлжилж
Эми йнт унх ангинаж
Эдгэхз асрахб алрагда
ж
Ярдб а
ригдс а
нз а
луух үмүүс
Хууч инднэ рвэ г
дсэнхөгшинх үмүүс
Хижи г
тэ рсэдсэнх үүх
эдб аг
ачууд
Хөдө өхү р
э эн ийгэмдаяараа
Феод алынс ур талуниартаж
Боло всо
нэ мнэ лэгзүүдэндгүй
Эмгэ гзэмгэгх үнб үрд
Өнчинб элэвсэнө рхтутамдбайв
Баянч инээлэгхү н
Эдма ла
аг арзд а
ад
Буура йядуух ү мүүс
Гудамжз э
э лнээх эв
тэв
1935 он

АРВАНДӨРВӨН ЖИЛИЙНХОЙНОНЭГҮЗЭХЭД

Ардынх увьсга лма ндсанаар

Анагааху хааныгэ р
х э
мл э
ж
Европынэ мн элэгд элгэ
р э
хэд
Идэрз алуушу у гингайхалдав
Түмнийс ү йтгэ лийгу лсаа
сгарга
ж
Томба рилг ууд ыгб айгуулав
Түүнийа чт усыг
Ардтү мнэ эрэ длэ в
Өвчтэйх үрэ эдо ч во
л
Угтажа ванэ мч и лнэ
Өөрийнг эрши гба йлга
ж
Удалгүйэ д г
энэ
Нүдч их,х амарх оолой
Ярх ү
йт эн, дото рг а
дна
Олонз үйли йнө вчнийг
Ялганс алганэ мч илн э
Хотхө дөө,о йрх ол
Ангис алба рыгз о хиж
Эрэгтэйэмэгтэй, ламха рыг
Сувил а
нэ дгээх
ий гса
й ша ахд
ууцө
өнг
үй
Ардт үмэнэр үүлб ол
Эдх өрөнгөба я
ла гбол но
Эрдэмс оёлыгс урчч адн а
Эрхч өлөөгхамга алжч а д
на
Арва ндөрвөнжи лийня лалт
Нүдн ийөмн өгэрэ лт
энэ
Түмэ нолныэ нхи йг
Ийнх үүтэмцэнб ү тэ
эн э
.
1935 он

МОНГОЛЫН ҮРСМАШ ОЛОН БОЛТУГАЙ

Эхийну майгааст өр мө г
ц
Монголу гсааныт эмдэ г
тэй
Зө
ө лөнх арл а
гү ст эй
Торомг орх арнү дтэ й
Эцэгэхх оёрн ь
Нярайх ү ү
х дээха йр лана
Энэхүүз асгийнз о рилг о
Нялхасб үхни йга сарн а
Нялхасх үүх эдбо йжв о л
Улсөр нө хийнт эмд эг
Нялхсынө вчинг э г
ч
Га
г цхүүт үү н
ийд айс а
н
Хуучныб үд ү
ү лэгб айдл аар
Хүүхди йгс увилжбо л
д оггү
й
Хичнээ нтү мэнн я лхсыг
Түүнийх а
р гайгаара лд дагшүү
Үрх үүхд э
эү х ү
ү лбэ л
Эцэгэхньну лимс тай
Үүгээрү лба рам
Улстөр дөөг арзта й
Түмэно л онар дууда а
!
Түүнийгс айх анмэ д ээрэй
Нялхсыгх амгаала хг а
з ар
Хүүхэдб ү
х нийгс ув илна
Нярайх үүхэ
дэ рүүлбол
Бойжи ххүмүүжихд э
эхурдан
Инээмсэглэххөөрхөнцарайга
ар
Эцэгэ хэ
эб а
ярлуулна
Улст өрөөбодвол
Нялх а
сх үүх
дийга са
р
Биднийү рсүржвэл
Цугаараацугаа
р а
аб аяс
галан
тай
1934 он

ҮЙЛДВЭРЧНИЙБИЕ

Ажү йлд вэрг эг ч

Улсынт у лгуу рб агана
Үйлдвэр чина рдг эгч
Түүнийб ү тээхх ү чин
Чийрэгэ рүү лб ие тэ
й
Чадалтайи д эвх тэйажи л
чин
Түргэнт үргэ нү йлдвэрлэж
Түмнийд ото рг айхуулна
Эмгэгө вчтэйбо л оо
д
Эрч а
д алгүйа жи лчин
Өөрийгт эжэ э жч адахгүй
Улсыгт усал жч адахгүй
Энэтөр дб ол бо л
Ажил чинг эг чх эрэгтэ
й
Ажил чинх ү ндбо л
Эрүүлг эгчх эр эгтэй
Нэгөвч инх а лд в
а л
Идэрсэгб иен ьг эмтээ
д
Түмэнт өгрө ги йнх үчийг
Түүгээрнэ гмөс өнмө хөөнө
Эрүүлэ нхба йв а
л
Өдөрб үрч и йр эг
Гархөдл өхт у там
Олзашг ий гх у раана
Биеийнх үч ни йгү нэлэхгэгч
Үйлдвэр чина рдынх эрэг
Эмгэгө в
ч т
эйбо л
Хэрх э
нх үчнийгүнэлн
э
Элдэвө вчнөөссэрг
ийлж
Идэрб иеэхамгаала
н
Боловсонэмнэ лг
ийгшүтэж
Үүрдэ рүүляв
1935 он

ИЙМ БАЙХЗ
ҮЙТЭЙ

Орохо ронгү йня н

Оршихг азр ыгэ рнэ
Олныцу гл арса нг а
за р
Ойртохдооб аяр лана
Хоосонс алх ина ахий ссээр
Хайхрамжг ү йх үн э
э рдамжс а
ар
Хүрсэнх үний го р л
о жч адна
Хүүхэдб агач уудыгү хүүлжч а
дна
Бадарчныд овоо сгар ав
Баруунх оро огоо рдайр ав
Өртсөнх үмү үс тх а
л дав
Олонхи хэнх ийгү хүүлэв
Уртб а
йши ндо ров
Хиймор ьза льньдэ лгэрэв
Гишү үннө хө дньо л шр ов
Уламца ашя вав
Тоот о
мшг үйб а гач
у удын
Доторн ьо ро одб аярлав
Залуусайх анх үмү үсб айна
Зажилжид эх э
дз ө ө
л өнб из
Орохо рончт о хиолдо в
Одоожа рга хчб олов
Үржихө сө хми ньма гадби з
Үхүүлэхх ор лохмин ьү нэхээ
р
Хүнб үхэндт араад
Гүехэнсуд ла арньд амжс а
н
Хүчтэйл ейк оци тодт охиолдож
Хоромхо нз уурда рагдав
Сургу ул ьбо ло всролынг аз
арсанж
Соёлынт ари лгыгү й лдсэнсанж
Нэгчх ү нг эмт сэнгүйс анж
Нянх ор хойня длагдса нсанж
Хоёрг ур ванн янү лд сэнсанж
Хааша ая вахыгг айхса нсанж
Галчнэ гэнх ү ндх алдс ансанж
Халу ур уу лжс анд руул жб ай
сансан
ж
Хурд ант услагчи рэ
в
Сувил ахг азара ваачив
Эрүү ли йгх амг аалаха до ч
ив
Эмчд ок торц у гларав
Халу унц усыга вав
Хэсэгня но р олцо в
Хайр ца гтх ийг ээдил гээв
Байца ахг азарх үргэгдэв
Өнги йнб уд агтх олиул ав
Ханга йнюмс тх у т
гу улав
Ухаанс эх ээга лдаад
Дуранг и йна ма ндн я гтлуулав
Явсаа ря в с
а арб аригда в
Юуб ол ох оот ани г
да в
Өөри йгн ьт үлээда лав
Нөхд ийгньэ рээдг ара в
Өвчтэ йх үндэ эро чив
Эмчд ок торг ара в
Хатга жэ мийго руулав
Хама гня нх орд ов
Бүдүү нл амааса йс а
нг үй
Бүсгү йс у в
ил агч аа
са йв
Дорд огжин срэгтт үлэгд с
энгүй
Дусалэ мэ ндс өнө өгдө в
Сургу ул ийнг а зарба ригдав
Эрүү ли йгх амг аалаха дх ү
ргэгдэ
в
Ингэжя всаарс өн өв
Тэгжб айхньз үйтэй
1935 он
 АРЯНХНЫ ШУУДАН

1. Өг
лө өнийна рс а
яг арчу у
рц ано ргилно
Өр гө
нч ө лө
өг өөрнэгчх ү нүлүзэ г
д энно хойба сунта
жба йна
Өн өөхха рхүнда мну у
рч ныг удамжна а
сс үүмэлзэнга
рчи рээ
д
Өл бөлзөнсөл бөлзөналдд элмээра лхана.
2. Өвлийнх үйтэнх анг
ин ажб айтал,данс а
рмайд ээлт
эй
Өр өөсөнг а
рааө вөртөөх ийж, нө
г өөхгарт аабастаягбарьжээ
Өр гө
өг эрньх а
анав эгэвэл,хүрээни йт,х ороод а
яар
Өч игдөршө нөх энийдхо новг эв
э л
, Хуарх үүх
ни йхалуу
нх анза
ндэ
эр

3. Харанх
уйшө нөөрява
хаддадалтай, ха
нц уйдааг
эрэлт
эй,ха
рма
анд
аа
ху тг
атай
Гу дамжнын ох
ойда й
равчгөлө
өгг эвэлтү ү
н ийгта
ниадбуцна
Хө гшинх үний
гхуурччадна,х
үү х
э дх үн
ий гайлга
жчч адна
Хү үхэнхүнийгхө
өжчч адна,эхнэрхү нийгэ р
гүүлжччадна

4. Нүдэндээто
мг эг
чий ндүгрэ
гши лхийж, хүнтэйу ул
зв а
лх өмс
гөө
занг и
дна
Нү үртээбагабаг
аоот авь
ж, х
үүхэнуулзвалб асжа а
ханд ухи
үн эртүү
лнэ
Хи йдэгажи лньюув эгэвэ
лх э
сэх,тэ
нэхх эрэлдэх,зод
ол доххаа
яа
ха аяа
Хи чээлэрдэмньальг э
вэлхүүхэнмүүхэн, хө
зөрд аалуу,архидарс
,
ал иазуга
а

5. Өчиг
дөргартар
иу лс
а нө нг
өрс
өншө нөнойрбасд ут
уу
Өн өөөглө
өжа в
арч анг
а ,одооха
ашаао до
хюмб ил ээ
Өн өөхайлда
аорюу ,өгл өө
нийцайгбуудюу?
Өн дөрхоршоон
до рюу , өнөө
ххүүхн
ий гхүл
ээюу ?

6. Уужидэх
ий гя
арахдаауртхөлөөгурав
дуга
арараандза
лга
в
Уу цаа
нүүрч,элг
ээнт эв
рээ
д,уртх о
рооуруухара
йл г
ав
Гу да
мжныд унднэг
э нюмныү нэрөндөрхамрыгцохив
Гу рв
анта
аши ншиж, ийштийшх эдэнт
ээхара
адтэрзүгтэ
мүүлэ
в

7. Тэ
ра йлынү үдэндочоод,дээлээзасажмалг
айгаатэг
шилнэ
Дэ рг
эд ү
үрээх үнгарах
а д
,д э
эгүүрх а
ржт өвба
йдлыггарга
на
Нү днийхээжил ийгарчиж, н
үүрни йхээто
осыгцэвэр
лэнэ
Ну са
а ннийж, хоолойг
о о
нз аса
н,х оё
рг ур
авхани
агаадоров
8. Оло
нх үнту
лгатойронсууха
дн ьт
о л
гойд ара
аланмэн
длэ
в
Ор ондээ
рньс а
ндайла
ад,о л
онхэлийгхол
ь жярина
Ца йавчр
аадөгөхө
днь“ Зазазүг
ээрзүг
ээр”гэнэ
Ца ашааава
адявах
аднь“ Заяах
авнэгхийгээдаль”гэ
нэ

9. Буу
ралтолг
ойтойэ мгэ
нбу да
ат а
йца йхийгэ
эд
Бу ва
рб у
вархүлх
э ж, буйлзавжааб унт
айлга
на
Өн өөххүнийөлс
сө ни йгхэл
эхүү ,өнөөхчав
ганцынид
эхий
гхэ
лэхү
ү
Үмхэ жхүлхэжбайга аюма н
дньөтх орхо
йх өдөл
нө

10. Бар
у у
нтаасуусанхүү
хнийх өөрхө
нийгх э
лэхүү
Пя ландоторбайгаамахн
ыс айхныгхэлэхүү
Хо рхойгхөдөлгө
сөнтүүнийн үд,х
оёрби0ндээрээлжлэнт
уса
хад
Хо йгуурурдуу
рс ууса
нх үү
хд и
йнши вэравирярил
ца хньх
эцүү

11. Хө
гшинавг
айгэмээг
эжарга
даад,э
лдэвюмярьж,
Хө өрх
өнхүү
хнийгдүүминьг
эжэ н
эт э
рийгас
ууна

Ху
учи
нтанилг э
жх у
далхэл
эн,х
ор шо
онытүшмэлгэ
жх ой
морсуу
на
Ху
уда
сга
ргаж, хийг
айху
уланхувьца
линих
т э
йгэжхээ
вярина

12. Өглө
өнийца йныяриаүдшийнх оол
ныү едхүр
эв
Өн өөххүнх э
дийнээхойморсуув. Хоолхийхболов
Хэ сэгмахыгтастасцавч
ин,бүдүү нөөхийгбөө
нөөрхолино
Хи йсэнхоолньх ү
ү х
эндхурцдаж, чавг
анцадшорвог
дов

13. Хүргэнхүүчболов. Хэ дэ
ншө нөчх он
ов. Гэри
йнэ
зэнчс
уув
Хо риодө дө
рчө нг
өрөв . Хөөрхөнх үүхэ
нчя рв а
йна
Эн этэрийгасуу
хадич и хцарай, өвдө
хн үүр
Эр үүл
и йгхамга
алахадо рв
олич г ү
үртяргэнэ

14. Үүнийгх
энээсо
л овгэ
вэл,ө
нөөххү нээ
сзайлахг
үй
Өө рийгньавчр
аадүзвэл
,үнэртан
арн ьчму уха
й
Ха йранхүүх
нийггэ
мт үүлс
нийгхара
ажз үхэв
чб ар
шг ү
й
Ха лдаа
с н
ыхуульбайхтулөнөөхтүүнийгэдлэв
1935 он
 ЭРҮҮЛИЙГХАМГААЛАХГАЗ
АР

Улаан баата рнийслэли ххотындэ эр

Хувь сгалынжа вхланттугууд,алс ыгг э
рэ л
түүлнэ
Айлч инжу ул ч
ино ронн утг
ий на рдуудад
Алсх о л
оо сх увьсга
лына марс айх ныгэ рнэ
Ууда мд элг эриххо т
ынт өвду нд
Ардынэ рү үлийгхамг аал
ахг а
з арб а
й на
Өргөнцэ л гэрх ашааныт албайд ээр
Өнгөт у
нг алагца г
аанб айшинг уудзэр эг
л э
н
Өндө рү з
э сгэлэнтбайши нгийнши лэнг эгэ
эвчүүд
Тааламжитна рныгэрэлдн айрланна а д
на
Холо йрг а зарбүрийнмо нгола хд үү
Хүндх өнгө нзүйлб үрийнөвчт эймо нголх үмүүс
Ачитё с
нышин жлэху хааныбо ди тэмн э
л г
ээс
Асру улан, хүнб ая
санэ дгэр
энб айс аар
Хувь сгалто рныт үмэнша талх анх өгжсөний г
Хувьх у
вь дааз өшилцөнб аясг
а лангэдэ лнэ
1935 он

ХУВЬСГАЛЫНДАЙСАНШ АРХАРХАРГИС
ХҮНИЙДАЙСАНДОТУУРГАДУУРӨВЧИН

Эхб о
лсонзур гаанзүйл ий нха мага мьта
нг э
жө г
үү л
ээд
Өвчинэмгэгий гхэнгэрэ гца нгаарх уура
гчхэнбэ ?
Эзэнбогдгэжо л
о нтүмн ий гмэ хлэнд арла
ад
Энхамраарү лб айлгагчхэ нбэ ?
Энэхоёрболша рх арха ргисмө н
Эсэнамгала
нб иеийгб ай нб айсаарх орл
оод
Энэлэхгас
лахд уугогто ргуйт улталду урс
гагчхэнб э?
Энэөдөрявсаа рба йт
алма ргаашө дөрүхүүлээд
Өрхгэрийгэмг энэлзов лон дуч руулагчхэнбэ?
Энэхоёрболэ мг эгтахалг эгчмө н
Төрулсыгтү йвээгчх а
р гисэ зэрхэго лон
Түүнийгзанажх эзээче рб аршг үй
Түмнийгэнэлгэ г
чө вчинт ахалү лэмж
Түүнийгбасажө нө догтб о лшг үй
Энэхоёрүгий гүүр длма ртанау у
Харгисэ з
эрхэгийгардтүмэннэгэнттанина
Хатаанзасагл
а хыгхувьсга
лтхуульэ р
хэлнэ
Өвчинт ахлыгэ р
үүлийгх а
мгаал
аха нага
ана
Үүний гшүтвэл,эцэ
гэ х,үрхүүхэ
дц өмб ая
рта
й
Энэх оёрүгийгсанаа
н даахад
галнау у
1935 о
н

ШИНЖЛЭХУХААНЫ ЭМНЭЛЭГ

Ши нэё сма нд аж, шинжл эхухааныэ мнэлэгдэлг

эрэхэ
д
Ши нэца г ийнх үмүү сшимү рийгньх үртэн
э
Сүсэгби шр эл ийнэ мнэлэгхөсөрдөжши лталдхаяг
дахад
Хэнгэ рэ
гца н гийнд уузөө лө
нз өөлнөө рхолдо
но
Бүдүү лэгэ мн э л
гий гданганцааршү тс ээ
р
Бүтэнг урв анз уунжилэ цэгөвгийгү дэв
Бодис ынё с
нышин ээмнэлэггарчир эхэд
Бурууз өв ий гс аяб идялгантанив
Хууч ныб үдү ү л
гий ганхаарантаньж
Хурд ана наг аа г
чэ мнэлгийгөргөтгөндэ лгэ
рүүлбэ
л
Хүнб үхэна я ндаау хамсарлахбөгөөд
Хойч ийнэ рүү лэ нхийнзамнэ эгдэ
нэ
Бодис ынё с
нышин ээмнэлэгбол
Бузарө вчни йгца вчихил д
Бүдүү лэгб айд л
ыгг эгээ
рү үлэ
хт оль
Хүнт ө р
ө л хтн ийн өхөрмө н
1935 он

ЭРҮҮЛ

Ер
тө нцийнз охи
олб айг а
л ийнб үт
ээлтюута
йс айха
н
Ес
өнө нг ө
,түмэнз үйлб одисюу тайсонир
хмо ор
Бо
д исынд оторхүнийб иеюу тайгайха
мшиг
Бо
д олмэ ргэ
н,ухаанг үн,э р
дэмт өгө
лдөрюу т
айс о
нин
Хүнийд оторбаясгалантайбо лболюу т
айсайхан
Хүнийд оторзовлонгү йбо лбо
люу тайсай
хан
Эрүүлб иедзүдүүрг а
ч игдалгүйсайхан
Энхт а
йв а
нжа ргалдса адгүйсайхан
Сайх анг эгчө вчингүйгх элнэ
Саруу лгэ гчн артайгхэлнэ
Эрдэн этх үни йбиег эгчүнэ хээрс айхан
Энэе рт ө
нцд ээртүү ндхо слохюу н
Эрүү лг оёмсо гцарайэ рүүлч ий рэгбие
Үүндд урл ахгүйх ү
нх а
анаб ай хв э
Баатарч и йрэг,эрэлх э
гзори ггэ г
чэ рүүлмө н
Баярла маа рсайхан, бахархмаа рг о
ог э
гчэ рү
үлмө
н
Түмэ нс аят ооныа рд у
удэ рүүлб ол
Түүни йү нд эсүрх үү х
эдц өмэ р үүл
Энэт өр ийнэ рдэмс о ё
лба сэрү үл
Эрцэ р эг
,э дх өрөнгөмө нчэ р үүл
Эртнийү гб ийг элэ
э ,“Өргүйб олб ая
н,
Өвчин гүйб олжа ргал”гэжү нэ нб ишү ү
Өвчинг эгчд айсангүйб ол
Өвгөд ,эмг эд,нялхасх үүхэдя ахинха гацна
Өнчинө р өөсөнгийнз овлондя а хинунана
Өөри йнб иеө мчх ө
р өнгийгя ахинс үйтгэнэ
1935 он

ӨВЧИН

Энэхүүд элхийнс айханюу т айт аал амжт ай

Эрдэнэтх үнийб иея асанг айх амши г т
ай
Эрүүлэ сэнявб а
л ,э нэна сныжа ргала а
Өвчинэ мгэггэ г
ч ,х үнт өрөл хтни йда йсана а
Түгээмэлна рныд орцэ н
гэно рши хба йт а
л
Түмэно лныгз ово ож, ажа х уй га лду улагчнь
Нүдн э
эү лү зэ
г д
э гчч ихн эээ сс онс ог д
ог ч
Ертөнцд ахиныгэ нэлгэ с
энө вч инг эг чийнт а
нилта
й
Өтгөсня лхсыгс ал га
ж, эцэ гэ хи йгг асалгана
Өнчинб э л
эвсэнб олгож, үра ч ийгэ нэлг э
нэ
Эдх өрөнгийгс үйт гэжү гүүх оо сондх үргэнэ
Ухаанс анаагмө хө өж, эргүүму нх агб ол г
о но
Эртнийх үмү үсбү д үүлэгө вчи нг эгчч а
да лта
й
Эргэцүүл э
нг айха жя да хдааму харс үсгээртөөр
сөн
Чөтгөршу л а
мг эжт үйт гэ
рг айгна ма нчилсан
Түүнийт усыго ло лгүй ,өвдө жү хсээ рир сэн
Ша ши ншү тлэ г
ийнү үднэ
эсташа арсанух дагмунхаг
Сүс эгбишр э
л ийнхоосноортүүни йгх э
рх э
нт эмцэ
нэ
Ши нэё сныэ мнэлгээ
рт үүнийгтаниа давсан
Ша л га
дагуха аныаргаарнядлахыгб элтгэс
эн
Мя нганх ув
ьт омруулжөч үүхэнн янгүзнэ
Нэгэ нбяцханх орхойтүмэнамь тныгү хүүлнэ
Түү нийхо р
то йгбодволзанажө ши вчбаршг үй
Зөвх өнтэмцэха рг
ан ьшин эёсныэ мнэлэгмө н
1935 он

ТӨВДЭМНЭЛЭГ

Түмэ нжи лу л иранө нг өрөвчтүү н

ий гмэдс э
нгүй
Мя нг анзүйлшин эу х аа
нд элгэрэвчт ү
үни йгсудалса
нгүй
Төв до рныа гл а
гөнд ө руулсынд унд
Ша р ынша шинч и
вч имээгүйдэ лгэрчээ
Ша рдэ элтэйл а
мз ахт айхүнб үрэ мб арина
Сайнму у, шин эхууч иня марчя лга
л г
үй
Тави нө ртө өн ийцаада хө вчтэйх үнямарньчмэ дэгд
ээг
үйб а
йта
л
Тунэ мс оли ул а
нө гчт айтгаруулахыгх үснэ
Биема хбод ,э рхтэ
н, мэ дрэляма рыгньчү зээ
гүйбайтал
Барь ц, т
авь ц, гүрэ
мн омс анаандо рсныгя рина
Ши нжл эху ха андэлг эрч,хүнийо юу нн э
э гд
ээгүйгаз
ар
Ша шн ыс үү дэрх а
р анх уйнтүгжи лх эз
ээдх ойшт а
тна
Түмэ нб од исыну лир аххув ьс
ах ыгүн э
хээрс удл
аагүйцагт
Төв дэ мнэл эгх уучина рг
ах эзээчү лсайжи рна
1935 о н

ШИНЖЛЭХУХААНЫ ЭМНЭЛЭГ

Ер
төнцдэхсайнмуу,хортус ыгялганмэдэгч
Ев
ропдахиныши нжлэхухааныа ргаонол
Та
вантивдгай
хуулагдажсайша аг
даад
Та
ванөнгөхүнтөрөлхт
өнб ишрэ г
дэнэ
Шинжлэхухаа
ныэ мнэлэгдай с
ныгт одр
уулахба
гажта
й
Шинжлэхухаа
ныэ мнэлэгхор т
ныгн омхот
гохар
гата
й
Сэ
жи гта
ава
р,худалномл о
л, шинжл э
ху ха
андүг
үй
Сүжи гб ишрэл, мунхагёсонши нжлэхуха а
ндү гүй
Хэд ийгээрөвчн ийөчүүхэння ннүдэ
ндү лү зэ
гд э
вч
Хэд энс а
яарөсг өнтомруулж, су
длаад,сөнөөжч адна
Мо нголу лса
дши нжлэху хаа
ныэ мнэлэгд э
лгэрч
Му нха гёсмууб а
йдлаасангижруулсныү рээр
Өвгө д,эмгэд
,н я л
хасбагачуудхүнбү ручрыгу хаж
Өвч нийа юулыгг эмшиж, үнэнёстэмн э
лгийгб иширчээ
.
1935 он

ХАЛДВАРТӨВЧИН

Адч ө т
г өр
,л усс авдаг
Алтмө нгө,авр алгүрэм
Өргөцт ав
ь цсү сэгбишр эл
Аргал аада рг
а лаадбарахгүй
Хэнгэ рэгцан,х онхда мар
Хэчн ээнцо хив чнэмэргүй
Хилэ нц,гамши г,гайтүйтгэр
Хяна нз ал
б ирав чтусг
ү й
Халд вартө вчни йамьтайн ян
Хамг ийнө чүү хэнжижига мьта
н
Харахэ рх
т эндү лүзэгдэхбөгөөтөл
Хаашнэ гд ууч имээнээсюу ндарилна
Раша анн анчдыга д
исл а
валшү лсэндняноршин
о
Ама мна аст амх итамхилбала д
илх а
нбөгөөд
Аргаша лтгааныгмэ дсэншин жл э
ху ха
аныэмнэлэ
г
Ама рханб өгөө дхялбархансө н
өөжч адна
1935 он

НҮД

Эхийнумайг а
астөрөөд
Эрхдураа
рх ү
мү ү
жи в
Аавээжээ
нү з
эжба я
рлан
Ахд ү
үгэ
энх а
ржба хда
ня вав
Дөрвөнз
үг, найманзовхис
Хязга
арг
үйу у
дамт у
нгал а
г
Түүни йд о тор ху улу с
Үнэхээ рг а йхамшиг т айсайхан
Найганна йг анг анх а хц эцэг
Нүднэ эт ус ахуйя аү з эсгэлэнтэ
й
Наадамц э нгэл ийнс а йханч и
мэг
Нүүрн ийө мнөг о ёмс ог
Энэхүүд эл хийнү зэс г
э лэ
н
Иймлс айх ант ий млс онин
Үүний гү з эж, түү ний гхаравч
Энэн ас андх анашг үйб илээгэт
эл
Юу ных ар гайгб ү үмэ д
Хэний ,г айгх э нмэ д ,
Хараан үдньму у дса а
р
Харалг анб арайб оло в
Тодюмб үрт эгнэж
Тодорх о йс этгэлб ү р хэ гд
эхэд
Ухаанс ана аб ачимда ж
Одоох э рх эхий гг айх ав
Ачтайг эсэнд ээо чив
Авралд аат галыгү йл дүүлэв
Эмт ангу ув
Энэтэ рдз албир ав
Харалг ана асаах а ран хуйлав
Харахү зэхчү гү йб о лов
Улигл асанс этгэлн ьцө хөв
Орчло нд элх ийгма р тав
Түүнээ с
Үүдх аа лгыгү ло лно
Үрх үүх дэ ээ сү знэ
Сайнх ү нэ эра лх амх өт лүүлн
э
Саарх ү ндна адамб о лно
Нарма нд авчг эр элгү й
Насана мь драв че ртө нцгүй
Арванжил ийнх аранх уй
Уушигз үр хи йгб ач имд уулна
Санамс а ргүйб айта л
Сайнх ү нт охио лдо в
Санаан дгү йг айх амши гт
Нүднийэ мч иду ч руу лав
Харанх у йн ү дэндг э г ээорж
Хэдэнө дө
рг ял
б а
в
Хууч индэлхий
гд ах
инү
зэж
Сэтгэлсанаауужрав
1935 он

ХАЙРАНОХИН

Харца гаанаарялгаранна ад
сана лагнү д
Харахз өөлх ө
ну рьханхарцыгт охир уулжэ
э
Хайр ано хиндхалдвартө вч
инх үйтэ нтуса
ад
Харахн үд
ни йхарцыгс үйтгэ
жэ э
Харанх уйнд ото
рс этгэ
лньб ух имдаж
Хасынца райньө дөртутамд оройтжэ э
Ертөнц ийнс айх
ныгт аалахгэжг орьд ов
ч
Иймз овлондооуйл а
нг а
с ла
нг унихра на
Орчмынг оёмсгийгү з
ьег э
жб од овч
Осолца лг
ар а
асананс анангутна
Айла й
ма гахдүүна раарайлчил ъягэвч
Аргаб арагдан,таягбарь,хашаах атгана
Адги йнму ун ох
ойда аглуулжа йвч
Аюу л х
а йзүрхдэлдэжз овлондт өөрнө
1935 он

ЗАЛУУХҮҮ

За
луух үүгзавхайгэжх ороохор о
огоорярина
За
срахт өлө
вгүйг эжх өгши дх үрт
элзанана
Гэн
этжа ргалынү рн ьзов лонболж
Гэр
ээсг а
рахэ рх
гүйб о
л жх эвтэв
Ярхүйтэнх осло
нид эж
Янаг
ий нэрхтэнгсүйт г
э в
Ярхүйтнийт аса
гз ахдэ эргэжб одовч
Яажочихб илээгэжич ингүйрэнб ух
имд а
на
Ламбагша а
рэ мчлүүл ьег э
вч
Эдгэ
рэхт өлөвгү
йэ рх т
н ээссалахойртжээ
Нэг
энө дөрзоригт өржз о вл
о н
гийнэ цс
ийгжарга
лгэ
жсэ
тгэ
ж
Докто
р точижх агасэрх тнээүзүүлэхэ
д
Хайранхайрангэжх арамс а
жэ мчилсээр
Хагасыгн
ьбү
тэнб
олг
ожз
авх
айгн
ьшу
дар
габ
олг
ов
1935 о
н

ХАЙРАН, ХАЙРАН, ТООГҮЙ, ТООГҮЙ

Залуух өвг
үүна рваннастай
Дундс ургуулийнэ р
д э
мтэй
Дунца гаанцарайтай
Дуранна рнүд т
эй
Эцэгэ хньхай рта
й
Энгий нхүнчэ рхэмлэнэ
Гэртээтустай,улсдаахэрэг
тэй
Хүнб о
лохньз айлшгүйби лэ
э
Хамг ийгзовоогчгамши г
Хаана г
үйх ал
д вар
Гэдэснийх а
лу унөвчин
Хайр анхүүгү х
ү ү
л э
в
Эцэгэ хньтол г
ойт ата
хгүй
Эмгэнэ жгаслахньх үнбүхэн
Эртнэ э
стариу л
санбо л
Иймдх эр
хэнх үрэхбилээ
1935 он

ЕРТӨНЦИЙН ГУРВАНГАЙХАМШ ИГ

Бүг
дийггэрэлт
үүл э
н,б
үх ни
йгбаясга
гчнара
н
үнэ
хээрга
й х
амши г
Амьсга
лыгсольж, а
мьтныгжаргуу
лагчаг
аар
үнэ
хээрга
й х
амши г
Урга
маламьтан,бодис
ыгт эжэ
эгчусүнэх
ээрга
йха
мшиг

Алт
анту я
атнарынг
эрэлт
үмэнга
зарцаца
рч
Амьт
ан, х
үн,у
ргама
лтэрг
үүтн
ийдулаа
цуула
нба
ясг
ана
Ауг
аахү ч
инбүрэнз
оригт
үүндшүтнэ

Монг
олынмалчи
нардна р
ныдорн
асыгбар
на
Чи
йрэгбие
,эр
үүлца
рай, т
үмн
ийсэтг
эли
йгхөд
өлг
өнө
На
рандша
раг
дса
нмо
нго
лхү
ндэ
лхийд
ахин
аад
урс
агда
на

На
вчцэцэгг
оёмсогс
айханнар
ыгхүс
нэ
На
ада
мц энг
эл,ба
ярёслолн
аранд
орхаг
жина
На
ргэгчжарг
алынтуяамөн

Амьсг
алынхүйтэнамьтн
ыамий гба
римт
ална
Ага
арынхийх ү
нийб и
еийгтэт
гэнэ
Ачитёсаг
аартүүндоршино

Уудамтал
ынцэлгэ
ра г
аар
тмо нг
олхүнамь
дар
на
Уужимцээжнэ
эцэвэрамь
сгалыгсол
ино
Уртсай
хандууг
аахолхолоосдуу
лна

Улаабу тарчх үрэ ндаасанмо нголц ар а

й
Ухамс арбү рдэж, оюунт одо рс
о нмэ ргэнухаа нд
Агаар ,нар,усг уравхэзээдх олбо г
дон о
Арха гхууч ину чирвал,р а
ша ану сандо рно
Ариу нцэ вэр,гоёмсо г
,э рүүлийгх үсвэлусанду г аа
на
Агуух ү
ч и
на риунцэ вэ
р ,уст ү
ү нээбо л
о вс
ор но
Ууда мт ал
ду с
анбу ла
г,у ндарма лраша анбүр эн,
Угаажц эв
э рлэхөв чинэ мгэгбасчх о
в орбус,
Учрыгмэ дсэнмэ рг
эна вьяастана риуныгэрх элнэ
Ургама л,амь т
ан, хүнтө рөлхтөна линб оловч
Усыгх үсэ
ж, хур цыгу рихньх о воргүй
Ухамс арлах а
дэ нэг ура
вма р ташг ү
йг айхамшиг
1935 он

ӨРГҮЙ БОЛБАЯН, ӨВЧИНГҮЙБОЛЖАРГАЛАН

Жарга
ла нжа р
галанжарга
лан
Энэ
хүүе рт
ө нцийнтүмэнжаргала
н
Тү
үнийд оторхчухамжа р
галан
Эрүү
лэ нхийнн э
гэнжаргала
н

За
луубиеэрүү
лбол
Өдөрб
ү ра
мгалан
Нэг
энөдрийнамг
ала
н
Мя
нга
нжа
рга
ланг
ийнү
үд

Өтг
өсөвгөдэрүү
лб ол
Нас
анб а
рталамар
Амарбайжнөгчвөл
Орчло
ндт ө
рснийгавь
яа

Жа рга
лыгхүсвэл
Эрүү л
ийгхү
с
Эрүү л
ийгхүсв
эл
Эмн элг
ийгхүс
1935 он

ӨВЧТӨНИЙЁОЛОХДУУ

Мин ийнэ гнө хө р

Насг учи л үү
Хууч инө в чиндн эрвэгдээд
Гэрийнму х артх эв т
энэ
Огтт аних гүйх ү нб олоод
Оронд ээрээда р аастай
Ойрх авьдн ьх ү рмэгц
Ёолохд ууг инши лнэ
Чихнэ эсо нсо ходз эвүүн
Сэтгэлдб од о ходс эрчигн э
мэ э
р
Зүсца райньша рлаад
Арьсма хньх эл хэлджээ.
Толго йх үзүү гх өдөлгөнч ада хгү
й
Тодү гийгө гүүл э
нч ада
х гүй
Уйтга рто рно ох эвтээд
Үхэхө д рий гхү лээ нэ
Эмт анг аарх о олх ийж
Өвдөхч инэ рэхэ э
рз угааб олг оно
Өөри йнб и ех айра нбо л
о од
Улсда аб асх эрэ г
гү йболжэ э.
Энхрий лжя в сангүйнх ар г
ай
Эртнэ эссу вил сангүйнх о хь
Эрүүл ийгх а мга а
л ахадоч сонб ол
Ингэжюундх
эвт
нэмб
илэ
э
1935 о
н

ЭРҮҮЛИЙН БАЯРЫН ДУУ

Эрүүлэ сэнг эгч

Өдөрб үрб аяр
Нүүрца райг ял баж
Цогза льбад арна
Хөдлө хявахд ураа р
Хийхб үтээхс э т
г элээр
Зорьсонг а
за рх үрч
Санасанх эргий гү йлдэнэ
Хээрх өдөөз уг а
а цаж
Биема хбодыгс айжр уулна
Наадамц энг элээрб аясаж
Сэтгэлсанаа гт айтгаруулна
Өдөрб үра жи л л
а ж
Өөрийнб иеийгт эжээнэ
Урамз оригө р нөж
Улст өрдөөт ус лана
Залууна са
нд ааг ял ба
лзаж
Нарс аршигт у нгалаг
Цагца гамга лан
Хүйтэнх алу ундэ р э
лхэг
Эрүүлэ сэнбо л бол
Энхий нжа ргалмөн
Идэрб иех өгшр ө вч
Нэгн асанчий р эг1935 он

НЯЛХАС

Үеү
едт ү
мнийүнд
сийгза
лгамжлан
Үрхүү
хэдга
нга
нангунг
ананбайхньүн
эхэ
эрба
ясг
ала
нта
й

Эц
эгэ
хньэнх
рийлэнт
аал
анө с
гөж
Эн
эер
төнц
ийнсай
хандхүрг
эхньтаа
ламжт
ай
Эр
үүлт
унгала
гэрэмбол
оняна
гла
жсу
уга
ад
Эр
хэмхонг
орүрс
ээүл
дээхэ
д

Үх
эхөт
лөхийнца
гиржбу
уралбол
овч
Үн
дэся
згу
у р
ааер
төнц
өдүлд
ээс
нээба
хар
хан
а

Өв
чинэмг
эгэ
эршарх
андбар
игд
санбо
л
Өө
рийнби
еэшинэ
тгэжяа
хинүлдэ
эхажэ
э

Үнэ
нчшу д
аргаэрү
үлийна
чаар
Үрсай
ханхонго
рюу г
аанүлд
ээдэ
гту
л

Өтлө в
чб иеама
р
Үхэвчс э
т г
элта
йва
н
1935 он

ЭРҮҮЛЭЭРХҮМҮҮЖИХНЬИЙМ

Хаврынн айртайулир
али рэ
х э
дб ургаа
снызулзага
цо
мо рлигийнд отр
оос
Бул
т а
йнцэ ц
эглэжзуг
аацахаарод о
гчдынсэт
гэлийг
маа
жил на
Харгис
ынс уртла
асмултар
санэ хбяцханхүүхд
и йг
өл
гийгөөсг армагц
Цэцэрлэг
и йнд о
тораваа
чиж, тү
ү нийнаад
ахыгүз э
эдб
аяс
на

Хувьсгалынү едтөрсөнхүүхдүүд, хүү

хдийнцэцэрлэг
тх үмү
үжиж
Хөөрх өндүгрэгцарайньхө рс
жө өдх оё
рх а
рн ү
дньт ор молз
оно
Холо йроосир с
энх өг
ши нзалуух үмүүстэднарын
бужигн а
лдахыгү зэ
эд
Хүнб үгдөхө өр
дөнин ээ
мсэ г
лэжэ нэхүүхдийгмаг
т ан
тэ
рх үүхдийгг а
йхна
Тэнгэрийнна рцэвцэлийн,гэгэ
энн аро й
ртонтуса
х ын
та
а л
амжт айд
Тэдгээрхүүхдүүдцэцэрлэгийндо торцугла
раннаадаж, ариун
аг
а а
ртэ рүүлэнхээрхүмүүжн э
Элдвийнөн г
ө тэ
йэ р
вээх эйхоосона
гаартийшт ий
шни сэх
эд
Хоёргурваарзэрэглэн
,х ойноосньхөөцөлдө
хн ь
цог
тойб өг
ө өдэрэмгий.
Хувьсга
лынб а й
длынх ү мүү
жил ддэрв
э л
зэжб а
йгаахоо
соняду
уардын
хүүхэ
дт э
дна рыг
Эцэгэх,ах,эгчнарньү з
ээд
,б ах
арха
жх үүхэдтөрвө
лдаруйхү
ргэ
н
ав
чирна

Хойч ийгзал
гамжлагчпионер
ийнд үүн а
рб ол
ох
Хорь ду
гаарзууныхүмүүжилтэйтэдн а
рыг
Үзэхб үрийөхөөр
дөжх а
ра хбүри
йб ахарха
н
бодохб үр
ийс а
йша а
наби
1935 он

БИЕИЙНТАМИР

Чийрэ
гбиеийнбэ
хлэгбулч
ин,зан
г ир
амүеэгүйцээ
гээ
д
Долг
иломнасныцалг
илахчада
лб үрдэ
хчанарта
ахүрэв
Зу
ныца г
ийнбаяс
галан
төдрийнцэнхэрлэ
хт у
нгала
гагаа
рт
Чөлө
өтүеийнбад
рангуйзо
хилтсайханөдөрөө

Уянгатх
өгжмийнх ангинахэгшигб үг
дийнз ор
игийгхөгжөө
ж
Урьхансал
хиныс э
р үү
цү үлэхурсга
лд э
лх ийнамьсг
алыгамсуу
лан
Баяс
гала
нтд а
лавчийнту нгал
агөнгөогтор г
уйдтодорч
Бахт
айидэрчүүд
ийнц ар ай
дб аяр
ынс олонготатн
а

Эн
хс а
руу
лэ рх
эмб иеийгтамира
аршалг
а ж
Эр
үүлчийрэ
гжа рга
лантайоршихыгүү
рдэ рх
эмлэн
Эр
тнийалда
ртэр ий
нна ад
амэ ри
йнхүчийгүз
үүлэн
Эр
үүлцара
йэ р
чимтб иеснийтийнс
этг
элийгхөд
өлгөнө

Цэвэрэрүүл,чи
йрэгтөг
ө л
дөрбиедө вч
инүлх үр
нэ
Цэнгэлжаргалбая
ртэргүүтэ
нэрүүлхүндх э
рэгт
эй
Хүнт өрөлх
төндэрүү
ляв а
хыннөхцө лболс
он
Эрхэма р
гамахбодынсайжралб
ие ийнтамирыгсуд
алъ
я
1935 о
н

ЯРӨВЧНИЙДЭЛГЭРДЭГШ АЛТГААН
Сэтгэл ийнжа р га л,б иеийнцэ нгэлийгэ р
х э
млэн
Сайнү йлсз өвх үмү үжл ийгма рт
с ан
Хүн ийё сыгх у у р ма гаарт эвч ижц э э
рл эс
эн
Эхн эргүйэ рчү ү дх эчнээнб ол болт өдийгөөр
Яна га мрагийнё с ыгг ажу уду у ла
ня всаар
Ярөв ч нийү ри йго лноот ар аа ж
Мя нга нх үнийэ р д э
нэ тбие и йгс үйтгэн
Түмэ нх үни йу х а анмэ д р
э лий ггэмтээнэ
Ноё д,б аяд,хут аг тх увилг аа дцэ нгэнжа ргаж
Ирг эдд анжа адн айрл анб аяс анцэ нгэсээр
Үзэсгэ лэнто хид , жавх лантб ү с
гүй ч
үү дэд
Өчү үх эння няр ыгү рийгт а ви ад
Жа ргал анто рн ыжа вхлан та р дуудад
Зовло нгийнү р , өв чни йх өр өнг ийгү лдээжээ
1935 о н

ДЭГЖИН БАНДИ

Шарөнг
ийнторгондээ
лд ээр
Хү
рэнөнги
йнд у
рд а
мо ро
ож
Шавхий
сэнзалу
уэ р
Шашныөмсгө
лийгө мс
жээ.

Хө
гшинэмгэд,нас
тайөвг
ө дөдхувр
аггэг
дэж
Хү
үхэдня
лхас,зал
ууидэрчү ү
дэдбанд
игэгд
сээр
Хү
нийёссуртлыгмэдэ
хийнэ рхг
үйномлож
Хө
ндлөнсу
уж, морьгу
ядан, з
ахдээ
рзуга
ацна

Са
йндур
аах үр в
элб уя
нном, б
у р
хныгя р
ина
Са
йнөдр
үүдт охио лдв
олсархаднанч
и дзоо
г л
ож
Са
йха
нбүсг
ү й гсанансана
нд а
в х
иж
Са
йва
рморь, жоро оморий
гх о
с л
ууланэдэлнэ

Ша шныёсыгбаримтланнөгчсөнха ньгү
й
Санасанх
үслийгжу р
амланс а
му у
нс э
тгэлда
вта
на
Санваарс
ахилүн э
нийгүзүү
л сэнзү йл
гүй
Саму у
ныүр,өв
ч нийөртөөболжээ.
1935 о
н
 ХАЙРАН ХАМАР

Ха
лдва
ртөвчинярнынян
Ха
мрынноённуруугнур
ааж,
Ха
ранх
уйн ү
х,ха
гарха
йс орв
иб о
лго
н
Ха
рахнүд
нээгут
амши гболов

Ду
ранхоё
рнүдньал
аглаад
Ду
нцага
аншүдньярал
заад
Ца
вцаг
аанцара
йньгялал
заад
Ца
стөн
дөруулмэтх
амартайбай
хад

Харс
анх үнийсэтг
элийгхөдө
лгөж
Хав
ьтсанх ү
нийзүрхийгчанг
ааж
Та
нгад,хятадт
аванх э
лнийхүнд
Да
анчг э
мг үйг
эгдэжявса
ннь

Ха
ринбүүрчбольж
Ха
ръяагэ
вэлнүдмуу
Ха
зъягэ
вэлнүд
г ү
й
Ха
маргэвэ
лхаранху
йнү
х

Уйла в
чт у
сгү
й
Гаславчнэмэ
рг үй
Гагцхүүмөрөөдөхнь
Хайр а
нх а
марб олжэ
э.
1935 он

ГАНГАН ХҮҮХЭН

Энийгхаржинэ э
сэн, т
үүнийгширтэ
жми шэ
эсэ
н
Эржц ө
хөшг ү
й, с
ураг л
ажя да
шгүй
Хэндболовчалдрыгү лдэ
эсэн
Хэзэ
эб ол
овчма рта
шг үй
Га
н г
ант э
равгайгэжб айхад
Хөгшин,залу
у,ламха р,хүнбүхэ
нхүсэ
ж,
Амт атидээ, шимтз оогий гдэээжил ж
Алиах оши нна адамц энгэ лийгүй лд
сээ
р
Насд ээшил жү сцайх ынү ед
Нарма йх а
ма рчг уншиг н
а нэхэлж
Насныз алуу гсананг уних арч
Найрн аадмыгх үсэв
ч
Нэгэнта срахү рхүүхэд гүй
Нийл жа мра г
лахн өхөрх ан ьг
үй
Газардээрг авг ан
цаа р
Гангалжө нг өрөхгэгчэ нэб олжээ.
1935 он

ЭРҮҮЛПИОНЕР

Зу
ныца гийннайрт
айсайханөглө
ө
Энэх
ү үдэл
х ийюута
йс а
йх а
нтааламжт
айвэ
Хойчийгза
л га
мжлагчпионерэ
ртлэнбосо
од
Хүйтэнбулгийну
саарнүүрээу
гаана

Дөрө
вдөрвөө
р ө
өэ г
нэнжа г
с а
жявахбө
гөөд
Нүцг
эншилбэнүүдньч и
йрэгага
адшулуун
Эг
нээбүри
йнд унда
асду у
рсажбүхүйдуунь
Ту
нгала
гболоодөндөр,яруубол
оодса
йх а
н

Сэ
тгэ
лзоригньнэгэнтхөгжсө
нд
Уулб
оловчаса
рө ндөрб у
с
Ту
лболо
вчт ө
дийлх олбус
Ту
йлынгүндалайга
а счүлэмээн
э

Улаант у
гийндоог
уурадилянзынх ув
цасяра
лзан
Улаанб үчса
лхина
асэрвэл
зэхт у
тамсэтг
элньхөгжинө
Борлосоннүүрньхөрс
тэйгөө
рү зэг
дэнэ
Сортгорнүдньсэрг
элэнбөгөөдцогто
йгоорг
эрэл
т э
нэ.
1935 о
н

З
АЛУУНАСЦЭЦГИЙНАДИЛ
За
л у
унасандүхэхийгхэ
нх үс
нэ
Бүүөгү
үл,хэнчү лхүс
нэ
Насанхут
гийггуйхыгхүснэүү
Бүүөгү
үл,хэнэ
эсчү лгуйна

Эр
ү үляв
балнасанхут
агтэр
Эн
эн ьгаг
цхүүө ө
рийнанх
аара
л
Идэрнас
ангэгчнь
Мандар
ваацэцгийнади
л

На
йга
нганхахцэцгийг
На
мрынсалхигута
а н
а
Ид
эрсайх
анбиеийг
Өв
чинэмгэгг
утаана

Цэцги
йгчимэхийнтул д
Өдөрбүрусшү р
шинэ
Би
е ий
гарчла
х ынтө
лөө
Цагбүрсэ
ргийлнэүү! 1935 о
н

ЭРҮҮЛЯВБАЛУЛСЫННААДМЫГҮЗ
НЭ

Жилб ү
р ийнд олоо нсард
Зу
ныу ли р
а лна йртайс а
йх а
н
Зү
й лб үрийнб о дисд э
л г
эрээд
Зу
г аа
ц анна адахадт ааламжтай
Богду улынбэ лд оор
Туулг олынх ө
в өөндэ эр
Төвши нс айханб уянту хаад
Туйлынс а
йх анна адамб олно
БүгдНа йра мдахМо нголАр дУлс
ын
Бүхэнха р
дньцу гла р
а а
д
Бөхна адма арсони рхолдон
Бүжигх ө г
жмө ө рбая с
алд а
на
Ши нээр ээнма йхну удаа
Ши лт а
л ааржа гсаанша агаад
Ши лдэгс онгодогмо рь д
о о
Ша вхрану яжз асна
Хүүх эдба г
ачуудынг ийн гоолохдуу
Хөнд ийт алдяруус айх ан
Хүнб үхнийс э
тгэлхө дл өөд
Хурд анмо риныи рэхий гх үл э
энэ
Таванх ошу ума л
аа
Талба рухаагаарбүрх ээг э
эд
Дөрв өнзү г
ийна рдтү мэ н
Тусб үру чралданх ө
г жи л
дө нө
Эрхч ө л
өө гө
өо лсона рд ууд
Эрийнг у
рв а
нна адмыгү йлдэнэ
Эрүү лэнхба йвал
Үүнджи лбү рцэнгэл дэн э
Ардб ү хэ
нба ясанн а
йр л аж
Айра гцагаагаанууна
Аливө вчнөөссэргийл бэ л
Ийнх үүна йрланба я
с на.
1935 он

ГҮНДЭГЧАВГАНЦ, ГҮРМИЙНХЭНГЭРЭГ

Гү
ндэгчав
ганцхангинуу
ланёолно
Гү
рмийнхэнгэ
рэгдү нда
нду у
гарн
а
Гэ
дэсни
йн янход
о о
д ыГньмөлжинө
Гэ
лэнламэдгэ
нээдгэнэгэн
э

Хоёрхоногг
үрэмдэв
Гу
рв а
нл а
мца д
ав
Гү
нд э
гч а
вга
нцү х
эв
Гэ
дэснийнянбаярла
в

Ид
эжуухньэлбэгсэ
н
Ня
нхорхо
йньт архс
анс
ан
Ца
вманжаардамжиж
Ца
ашбасхалд
ва р
лав

Гу
рванг
элэнт
үрэ
мдс
ээр
Өөрт
өөбар
ьцт
ай
Хэв
лийд
ээнян
тай
Хийд дэ
эбу
цжэ
э.
1935 о
н

Ю УНДНОХОЙТЭЖЭЭНЭ

Хүнийа мь дмэндо ршихгэгчюутайб а

ясгал
антай
Энэд элхи йнн а
р анд оржа р
гахгэгчюутайтаала
мжт а
й
Эрүү лсай ханна йрна адмыгөнгөрөөхюутайсайха
н
Энэб и е
эт ордонө сг
ө хюутайжаргалант
ай
Эдүгэ эбайг а
лийнх увирахгэг
чюу тайтүргэ
н
Эмгэнбо лжө тлө хгэгчюу т
айсонирхолтой
Хортө в
ч инда л
т анг олыгалда
хгэ г
чюу тайаймшигта
й
Хойдт а
л ынэ нгэр тхогийнноходыгтэжээхюутайгутамшиг т
ай
Хүнийб ие э
рн охо йтэжээхгэг
ч
Феод алынү е
ийнб анзша ах
айдзулгаал
гахаа
сюу ныөөра ж.
1935 он

ДҮЛИЙ ӨВГӨН

Мо нго лынх увьсгалө дийо лонжи лб олоход

Нүд нээү зэг
д сэнбү гд, давшил тынд үнгүзүүлнэ
Ма нда жх өгжсөнх у вьс г
а лынжилжи лийно йболоход
Мэ дрэло юу ндт үүни йг ав ьяато дорхоймэдэрнэ
Үзв э
л ,нүдэнди лхэ н,с ана валоюу ндт одорхой
Гагцхү үд үлийө вгөнмин ийс онс о
хмэ дрэлд
Чухамюуб ол жба йга агн ьү лмэ дэгдэхнь
Цух алда жгуни хравч ,б а
г тамжг ү й,үнэхээруйтгарт
ай
Эдү г
э ээ рүү
л ийгха мг аал ахгаза ро чижэ мчлүүлсэ
эр
Эрх т
э нмэ дрэл,дут ууб айсныгс эл
бү үлс
ээр
Эрү үлэ нхжа ргалдд э вшижб а
я с ан
Энэт ө рлийнх өгжил ,э рд эму хаа ныо нолыгс он
сгоё
Өдр ийнб од
о лшө ни йнз ү үдэндү р
гэлжл эн
Ма гтвалба рагдашг үйт үгээмэлб ишр элтзасагаа
Хэл э
л цв э
лс алшгүйт үмэ нэ нэрэ лт
Гайха мшиг тт өрэнэмөна жг эв.
1935 он
 ЦУСТБАЙЛДААН

Ул
аанцэр
гийнхүчинбаата
рл а
г
Өнг
өлз
өгчдайс
ныгт ул
андарна
Ул
аанцус
ныд үг
рэгцагира
г
Оржир
эхн я
нгэсэрг
үүцэнсөнөөн
ө.

Тө
ру лс
ыгха мг
аала
хынт ул
Ардынцэрэгба
йдаг
Тө
рсөнбиеийгхамга
ал ах
ынтө
лөө
Цусныцэр
эгб а
сбайна.

Ул
сынцэ р
э ггэ
гч
Ардынхөвгүүд
ийгхэл
жээ
.
Цус
н ыцэр
э ггэ
гч
Нэ
гэнөчүүхэнмахб
одыгө
г ү
үлжэ
э.

Эр
дэнэ
тхүнийбиео лд
ошг үй,
Эн
эмахбодб
ү т
сэнньг айх
амши г
Өв
чинтах
алгаднаасхалда
ха д
Эс
эрг
үүцэ
хма х
б о
дд отроо
сб а й
лдан
а

Ар
дынцэрэ
гх илхя
згаа
ртсууж
Өд
өршөнөгүймана
на
Цу
сныцэр
эгс уд
лынамсарсах
иж
Аг
шинхоромгүйсэ
ргийлнэ

Хүнийзүрхчөлөөзав
гүйцохи
но
Би
еийнцу стүүнийгд
агал
дангүй
нэ
Нэг
энө ч
үүхэння нир
вэл
Мянганнөхдийгдууд
антэмцэ
нэ

Тү
мэ нбодисгайха
мши г
тай
Хүнээсилүүухаа
нтай,
Тү
ү нийгмэдэ
хньб эрхтэй
Ши нжлэхуха
аныс удлалта
й
Хэнчг э
жө өрө
өмэ дэхгүйамьта
н
Чинийбиеийгхамгаа
л ахатал
Хүнч иөөр
ийнбие
э
Өвчнөөсюундү
лсэрг
ийл
нэ
1935 о
н

МАНИЙГХЭН АЛНА

Харги сөшө өтө ндайсан

Хутгаб уу гийнз ү
й л
Хорид ээнийх өнөөл
Цөмма ни йги л т
эда лна
Хари нт үүнэ эсх э
ц үү
Харагд ахү зэгд э
хюмг үй
Гасалгажз овоо жб айга
ад
Хайр гүйа лда гө в
ч инбуй
Барьжбо лохб иегүй
Байцаа хши йтгэхэ рхгүй
Дэлхийд ээрд у раарсэлгү
ү цэж
Тохио лдсо нх үний гсөнөөнө
Үүний гс айх анмэ дээрэй
Өөрө өс айха нс эрг
ий лэ
эрэй
Түүни йгз ахи рахга з
арнь
Эрүү лийгх а мгаалахг э
гчб уйшүү
1935 он

РАШААН

Га
зрынхол,хөр
снийгү
нээсг
арс
ан
Га
нболда
мт ыгчана
рболг
оншингэ
эсэ
н

Ту
нга
лагса
йханра
шаанусе
ртө
нцөдүнэ
лэгдэ
н
Ту
улгол
ыно р
чимкомб
инат
ындэр
гэдунда
рчээ

Эрхт
энмэдр
эли
йгсуви
ланча
дахэ
рдэ
мтэ
й
Зү
рхсудс
ыгшинэт
гэнчад
ахшимт
эй

Ши
нэманд
санза
сагтөрда
шигт
ай
Ши
нжлэ
ху ха
антуснэ
мэртэ
й
Иймн эг
энт унгала
гр аша анундра
нун
дарч
Тий мс а
йха ншимэ рдмий гагуу
ланча
даа
д
Ула анбаа
тарх отыну рдт а
л
Улс ынихү йл д
вэрийнд э
ргэд
Түмн ийсэтгэлийгба я
с га
н
Мя нганыб иеийгзасна.
1935 он

НЯНГИЙНЯРИА

Нэ
гэнхуйсалхиндот
ор
Яр
ныб ө
өння норшин
Яа
рсансанд
арснаа
р
Хөдө
өзүгдавхижявна

Гэт
элөмнө өснь
Гэдэ
снийө вчнийнян
Угта
ну чирчмэ н
длээ
д
“З
анө х
ө рхаанаочно
”гэ
нэ

Яр
ныня н: “Оронхо
тодо ч
ихг аза
ргүйб ол
о о
д
Одоохөдөөс эл
гүүга
зарочи жамьдаръюуг э
жя в
на
Хүрээг
эдэ гчиньма
ньдб э
рх тэ
йб ол
о о
дб айна
Хүнийцуса ндэмхи
йж, манийгалаадбайхболов”г
энэ

Гэд
эсни йөвчн
ийн янсанааалданөгүүл
рүүн:
“Айай, нөх
өрминьт э
гвэля ад
агбилээ
Хөдөөг а
зарчбастиймб олоодбайна
Хоёулааодоохаан
ао чиж, а
мьз у
унам”гэн
э

Ярнынянөнгө
рсөнирэ
эдү
йгэргэц
үүл энбодожө г
үүлрү
үн:
“Эртц
а г
тбиднарюута
йжаргал
тайба йса
нб илээ
Ламнар,от
очнарма
ньдяаса
нихө ршө өл
тэйб айл
аа
Одообиднаргэл
энс
ахилавс
ангэжх ийдэдо ч
ижс уу
валтэрд
ээр
”гэ
нэ

Ий
нхүүхоё
уляр илцаа
д,“хурда
нху р
дан”гэлц
ээд
Ху
йсалх
их өд
өл гө
өдх ув
рагийнорнооочихзам
Ху
учн
ыфе одалынү л
дэгдлү
ү д
,тэд
ни йгөлз
ийтнөхө
дгэ
жуг
тан
цайлжб айн
а
Ху в
ь с
галынхү
мүү
жил
тэйх
үнмик
рос
копо
орба
рьжба
йна
1935 он

НЭГЭНДУСАЛЦУСНААТАВИНСАЯ

Өн
дөрхангайха
лзану
улынбэ
лдээр
Өв
гөнт
ар в
агашагшра
ншагшранс
ууна

АнчинЖамс
ран
,амьс
галт
ата
нгэтэ
жх үр
ээд
Аминзүр
хэн
дньалт
антов
чийгт
уша а
на

Ол
соно
лз, өв
чсө
на рь
суу
даа
Хо
ршоо
ндө г
чхонжижбаяс
ав

Хо
ёр,г
ура
в, дөр
өв,та
выгөдө
рталд
ахгүй
Хо
нжворхөлс,хоо
лундан
дбара
хчү г
үй

Ама
ра мг
ала
нсуу
жбайтал
Аюултөв
чинаюу
лтө
в ч
ин

Ар
дтүмэ
ндухуулг
азар
лал
Ар
чил
жх амг
аал
ахёсжура
м

Альу
чирньмэ
дэгд
эхг
үйяду
убайт
ал
Аюул
ттах
лыннянөчү
үхэ
намьт
ныт у
хай

Доктороо
ст а
ниу
л с
аннь
“Нэгэндуса
лцуснаат
ави
нса
я”г
энэ
1935 о
н

ХАЛУУНХИЖИГ

Бо
лго
жб оловсруулс
ангү
йно гоохоолн
ыз үй
л
Бу
рта
гб о
хир,б уз
армууба й
длуудаа
сү үс
эж
Гэ
дэс
нийх ал
уу нхижигхэцүүдогшиннянтөрж
Гэ
рбүл,айлөрхийгсүйт
гэнс а
рниулна
Өвгөд,э мг э
ду йланг аса
лжз өвлөнгүзнэ
Хүүх эдня лхасү хэжү рэ
гдэнс эт
гэлийгша налга
на
Эдх өрө нгөсү йдэж, а
йлг э
рийгб усни
у лна
Эцэгэ хз овжг аслангэдэлнэ
Энэхүүх үндму уө вчнөөссэргийлэхэ
д
Эртнээ ссэргий лэхт а
рилгыгэ сүйлдв
э л
Зовлонг ийнну л
имсн үднээүү лтат
на
Гасланг ийнду уцэ эжнээбухимдажу улб олно
Хагацс анх айртанша налжмэ дрэлмуудна
Халу унз уныб ү
гчимдс этгэ
лмэ дрэлдор о
йт н
о
1935 он

ҮЗЭСГЭЛЭНТОХИН САН

Цэцэг
ийнх урорж
Та
в а
нө нгий
нс ол
онгота
таха
д
Цэмцгэрцагаа
нгэрийнха
жууд
Жавхлантохинзогс
охньүзэ
сгэ
лэн
тэй

Ца
райныө нг
өа р
чсантол ьмэт
Ца
вц а
гаа
ншү дяралз
аж, өдий
нх өмсө
гзу
райна
Ха
рахнүднийх а
рц аг
аанн ьхосл
о н
Ха
сч у
луундшиг тг
эсэнл үнтэ
нмэ т

Эн
хрийохи
нэ нэжи ларвандо
лооннас
тай
Эц
эгэхд
эээрдэнэмэтхайрлаг
джээ
Идэ
рзал
уусыгө нг
өөрөөгялбу
улж
Нэ
гэнай
магхот о
дма р
тагданхүс
эгд
жээ

Үз
эсгэ
лэнтохино л
онб олов
ч
Үн
эхээртүү
ндт энцэхньховор
Өс
өхтөлжиха мьта
нэ р
дэнэмэтбөг
өөд
Үз
сэнхүнбүхн и
йс э
тгэлэ
эсүлхаг
ацна

Иймлнэг
энсайх
ано
хин
Эн
эхүүерт
өнций
ндэ
лүүбол
жээ
Эс
энмэндява
хыг
Эн
этэрхэнчхүс
эхб
үлгэ
э
Гэ
тэлцэцэгөвчнийнян
Бү
хо рчло
нгб ү
р хэ
хэд
Хэдн
ийээссэргийлсэ
нгү
йнх
арг
айг
аар
Хөөрхи
йо хинөвдөв

Эмзэгзө
ө л
өнбиень
Хөдөлжч а
дахг
үйболов
Энхрийхөөрхө
но х
ин
Гас
лангийнорноохэв
тэв

Өөр
и йннү ү
рийгтол
индхарж
Үеүешү үрсалда
на
Орч
л онг
ийнц ара
йгхэр
хэнүзэх
ээс
Ичг
үү рэ
н, б
айнбайнбухи
мдана

То
льши гцарайньбара
йж
Жигшмээрхи р
дхий
мээрүз
эгд
энэ
Ту
нгала
гнү дньүүлтэ
ж
Үз
эшгүйб о
л жээ

Урьд а
хү з
эсг
элэ
нгсанахбүр
Хүнб үхэнга
шуудна
Урьд а
астари
улсанг
үйнхарга
йга
ар
Иймб олсонньгэ
мши л
тэй.
1935 он

ӨЛЗ
ИЙТӨВЧИНГЭГЧ

Насхор инт авха

на т
ал
Ярныша тыгт өг
сгөөд
Нахиух амр аа
рша гнуула
а д
Ямбату ша алөндөрлөжээ
Арванхэ дтэйяртсанаа
Айхтарг айхуулжя р
ин а
Эмнүүлжа ргалуу
лжя всангүйг
ээ
Эрэлхэгба ата
рбо лг
оно
Өнгөца райньө өрчлөгдөөд
Үгө гүүлэхньх увираадб айтал
Өлзий төвчиня рг э
ж
Өөрө өбасс а
й ша а
нө гү
үл нэ
Иймлб уруут иймлт аша а
Энэмэ тхү нбасло л
она жэ э
Юу тайхайр анза л
ууна с
Эсс эргэ
мжил б элиймбо лд о
гажээ
1935 он

ДӨЧИН ХОЁРХУВИАР

ӨвгөнБалданөвдөөдтава
нс арбол
ов
Энэламыгзалж, т
эрламааргүрэмд
үүл
сээ
р
Ба
р ь
жс уус
анг а
н цгэрэ
эхүр т
эл
Ба
р ь
цаандбэлэглэхэ
эрший дэв

Ба
ру у
нГандан,Зүү
нх үрээ,
Ба
йд а
ггаз
раарявжүзэ в
Өвчинчулами х
эддэг
,
Халуунчула
мн эмэгд
д эг

Га
нцэ мгэ
нгасл
ахаасөөрүг
гүйүлдэв
Ядууөвгө
нёолохо
оси лүүү
ггүйб
о л
ов
Арг
аб ара
гда
жа мь
сгалдавх
цажбайтал
Хориныдарг
аоржи рээ
д

Хурд
анд о
кторточихх
эрэгт
эй
Хув
ьз а
яабийб о
лболэ
дгэрчбо
лногэ
хэд
До
кторточив
До
тоодгадаа
дэ рхт
энбүг
дийгүз
эв

До
трынөвчингэмгүй, г
эмгүй
До
лоохоно
гд оторэрү үлб
олногэв
До
лжинэмгэнх ө
лг а
за рхүрэ
хгүйбол
ов
До
ктор
ынү гсанаанаасгар
ахгүйба
йв

Дө
чинхо
ё рх
у в
иар
ынхал
уун
Дө
нгө
сөөрбайжгу
чинна
ймбол
ов
ӨвгөнБа л
данги
йнөвчни
йня нүхэ
жд уу
сав
Өнөө хдокто
роосил
үүэрдэ
нэгү
йб ол
ов
1935 он

НЭГЭНДУСАЛШҮЛС

Анаада
цангийнү ү
днэ эг
дэж
Арванз
үгээ
сб уянтанхурав
Тү
шл эг
,олбог
, жавданхүрт
э л
Бу
рханышав и
у дсуудалбарив

Хэнг
эрэг,ца
н, бүрэ
эб ишгү
ү рханг
ина
н
Хижигөвчнийг а
мшг ийгарилг
ахболо
в
Ардтүмнийэр үү
лэ нхийнтулд
Ра
ша а
на дис
ал жавралбуув

Бу
янымөрий
гт үмтүмээ
рүйлдэ
в
Бу
рхан
ыша в
иу дра
ша а
ныгтар
нидав
Дэ
эдлама
асдоодламхүртэ
лтарни
дажба
йта
л
Га
вжГалс
ангийнбиемууда
нханиалг
ажб
айс
анб
оло
в

Буя
ндг а
мши г
гүйгэжбодовч
Буз
аршү лссү
рьеэг
ийннянгнулимав
Удсанг
үйтүмэнхүндсүрь
еэтарх
а ж
Нэг
энду с
алшү л
снээса
лтанамиудсүйд
эв

Ши нжлэху
х а
аныэмнэ
лэгдо
втл
онх
үрч
Мя нга
нхүнийами
ндоров
1935 о
н

АРВАНДӨРВӨНЖИЛИЙНӨМНӨ

На
санзалуумонголхөвгү
үнхурданхээрийгуна
ж
На
рандборложу у
лынб элдойрт
оно
На
йганзугаа
цахнавчцэцэгжигдэр
ч
Ид
эрэрийнс эт
гэл
дб о
дл о
готөрүүлнэ
Аа
вынү л
дэ э
сэнөвхөрөнгөмалбайдагб
ол оо
сой
Ад
уулжма ллаа
дө с
гөжс у
ухсан
Ээжий нх ура асанэдх огшилба й
д а
гб оло
осой
Эвлүү лжэ д л энбаяжижс уухс
ан
Өндө рх адлх ажуудс эмхэнажиглаж
Өөри йнэ з
энг эртээч имэ э
гүйму усанана
Өвгөнб уур алэ цэгэ хми нь
Өглөөү дэшб одо гдож
Өнчинс этгэ л,х о
о сонб иеийггутаана
Арва нмя н
г ана дууныд э
лийгчич и
в ч
Амин дно огд охнэ гчү гүй
Арда гт арганбо лтола дуулавч
Авчэ д лэхэ рхмэ дэлгүй
Хөлс тэйд ээлмөр өндэ эрминийх увь
Хөрс тдэ лхи йх өлд о рмин ийтэр
Хүмү ү жихг азарэ з
н ийх аяа
Хөөгд өхө д өрх эзээчб олзошгүй
Эзгүйт а лши ртэнс этгэлб ухи
мда на
Эзнийт аргыгх арж, нүдө вдөнө
Эрхэмд ээдс ийнц ар айгз ус
ардажт айт
гаруу
лна
Энэб и еэ р
х гү йхө сөро рхигдоно
Ингэжя ваа дна сыгб арна
Энэн а сныү йлг эжб о дож
Эцэсх о йтдо ожа рга хб олтуг
айгэж
Эргүүб одло гог ашу уныгу яруулна
1935 он

БОЛОВСОН ЁС

“Гат
алшг үйусанхүч
тэний
Гарцоломг үе
хнийгэржяаханбар
на
Ганцбиеа мьзулб
ангаравч
Гэророн, э
дхогшилхөсөрхаях
адбэр
хба
йв

Боловсонаргадэл
гэр
снээсхойш
Өндө рталб
ар,өрг
өнамыгзохиого
од
Боогдолгачигд
лынусанхэрмийгдав
,
Үзэсгэлэ
нтгүүрийгс
олонгомэтзура
йлг
ав...”
1935 он
 ХАЛАГ

Харанх уйгэр
ий нму х
арт
Бүдэгг э
рэлсүүмэ л
зэнэ
Хотг аза
ра вч
ра а
дх удалда
хад
Хосгү йэрши рхэгг
үйт ор
гоорго
ёно
Ховд огхомхойн ьилрэхэд
Хуул ийннүда лгас
алгүйгэ
эртас
алн
а
1935 он

ГУРВАН ҮЕ

1
Үзэ
сгэ
лэнтохиннэгэнүе
Бая
нсүргийнхажуудса
равчи
лж
Монго
лд уулимбийнэг
шгээр
Жавхл
анту у
лталдцуура
йтна

2
Түмэнжилийншаварбалга
с
Ертө
нцийнг э
рли
йгх а
лхалж
Монголохинысоёлэрдэ
нийнтуяа
Харанх
уйх эр
мийндоторзамх
арна

3
Хай,хөөрхийша г
шр а
вчхожимдож
Хайр а
нх о
р воо,хойдэнгэ
рийгтү
шэ эд
Хасынца рай, х
онгорбие
Ертөнцийннү д
нээхагасхуг
асболо
в.
1935 он

ЭНДҮҮХҮН

Ал
сталынуу
дамх
өндийда
дуумалбэ
лчс
энн
ь
Ху
уду
уДа мд
инышүл
с и
йгасг
ару
улна
Тасал жтуугаа
дша в
хг уя
дахад
Танха йэрийнб а
я р
ынма гнайдхөлсбөмб
өрн
ө
Хотг аза
ра вчраадхудалдаха
д
Хосгү йэрши рхэггүйторго
оргоёно
Ховд огхомхойн ьил р
эхэд
Хуул ийнн ү
да лгаса
л г
үйгээ
рт а
сална
1935 он

ГЭРГИЙХҮҮХДЭЭСЭЭХАГАЦАХУЙ

Нимгэ
нзөөлө
нз үрх
эндми
нь
Ширүүнхурасг
арна
Минийгүнзо
влонг
Хэнхэрх
энмэднэ

Эц
эгэххоёула
а,
Эн
хрийохинтойг урв
уулаа
Эн
дүүрчхоомгой д
ожб одво
л
Эн
эгурву
уланги йнзовло
он

Сэ
тгэ
лийнмянганз
овлон г
Сэ
ргэ
эхюмг ү
йюмг эжүү ?
Са
ршиго х
инооширтэж,
Са
наанычамайг
ааг
айхна

Га
нцо хин
о ободо
ход
Хайр
л а
хсэтгэлунда
рна
Га
сланторчлониймтул
Хаа
наастүүнийгтус
ална

Хайртайамрагхурцаа!
Хаг
а ц
ахө дөрбасбуй
Хоёрсэтг
элг а
равч
Гу
рв а
нз ү
р ххайчл
агда
хг ү
й

Минийнэгэ
нсэтг
эл
Чинийха
танса
наа
Охинытөрө
лхмэдрэ
л
Хэнн ьхэ
зээт
үрү
үлнэ
м.
1936 о
н

БИДХОЁР

Бидх оёрэ нэх үүе рт өнцдэ эрх а мг и йнө чү ү хэна мьта

н
Бидх оёро рчл онг ийнд о лгино оу чр а
лда адт үүнийг
да
гал данхө внө
Бидх оёря ма рчд огши нши рү ү нх а ливчг а ргарааналдахг
үйб
ол
манайз аяат эр
Биха анат өрөв ? Чих аанат өр өв ?
Бидх оёрмо нг о ло рондт ө ржт ү ү нийу саару гаагдсан
Бидх оёрби еб иеэх эд ий нэ эст а ньс а нгүйб ол о
вчэ ржо л
ов
Бидх оёрыгх энчу у лзу улс анг үй
Биеб иеэү зээдх а рьца ня на гл ажн ий лэлдэ в
Бича мдх айр тайб олов . Чина д адх айртайб о л
ов
Бидх оёрынс этгэлх эзээ днэ гэ ня мх ынд от орхо сл
ов
Биеб иеэсээх ол дволө л сөн ө
Бидх оёрынө чү үхэнз үр х
Бидх оёртюучх эрэ ггүй
Гагцхүүя наг лалг эд эгнэ гэнүн эт эйюмб и.
Бича майгг энэ ,чин ама йггэ нэ
Бидх оёре ртө нцд ээ ра нг иршу в уу н ыа диля внам
Бидх оёрынс этгэл
Биеб иеэү звэлд аруйца дна
Бихо ёро рчл онгс они р х охгү й
Гагцхүүи жи л дсэнс этгэ лээх а йр ла л тайя а.
Мин ийг үехэ нс этгэлө л сөнө
Тэгэ
э дба самт ыгс он го но лжя дн а
Айюу наасб ол ов?
Ямарюмид э хээхэ л жү лө гн ө
Гагцхүүа ма аа нгалз ант эмү үл нэ
Хэмжэ эх язгаар гүйо р ч лонб ишү ү .
Түмэнз үй лийнө нгөц ацр анг ял а лза на
Үнэни йгү зэхг эрчб асо лдох гү й
Үзүүрг үйб элчс энх үс элг эгчт э рмө н
Хэчнээ нихз овдгий гбиб аст өс өөл нө
Хөөр хийт уйл ынт энэгс этгэлэ э!
Хү нийс эт
гэлэ рхдураарюма а !
Түү нийгх өнө өжхэмжэ эл
жо гтү лболно .
Му уби еийгэ з
лэнд а
рангуйлаа д
Мө нт үү нийгт өөр
үүлэхчма га д г
үй,тэгшл ү
үлэ
хчма
гад
гүй
Хэ рэвс этгэл
э эцатга
ланба йл
г аяг эвэл
,
Сайнс айхано гтүлбо дог
тун
Ор хижч адахгүйболоодхэ т
эрх и йбодв о
л
Хо осоо рчама йгзовоохоосюу ныө өрө ө
!
36.8.15. Шө нийн1 цагтбичив.

ТҮҮХИЙНШ ҮЛЭГ

Манаймо н
голулсма шэ ртнийулса
а,
Монгол
ыня руутүүх, мага
дихгэрэлт
э й,
Гэ
гээнмянганжилээ
с ,б
идэ ндо
ршсоо р ,
Хэдэ
нмя нганжилэ
эс ,бидэндоршсоо р,

Хэ
дийнээбал
арцаг,тав
анмя н
ганжилийнөмнө,
Хо
йдгазарорши
ж, холойрыгхувьс
гаса
н
Хү
ннүгийнүехү
рээд,хүчирхэ
гулсыгманд
у у
лса н
Хя
нгануулынтэ
ндэ э
с,тэнг
эруулыгтул
сан
,

ЭнэхүүХү
ннүгийнулс,х оёрмянг
анжи лийнт э
р т
ээ,
Өмнөнанхиа
дыгсүрдүүл ж, у
ртхэрэ
мийгц огцлуулс а
н
Ромынулс
ыгхүрч,евр
о пд а х
иныгсанд
ру ул
с ан
,
Өөрийнду
рсгал
тзүйлээ, монголор
ондоох оцоргосо н
,

Сяньби, Тобаг
ийнмо нг ол, шаштиртүүхийгза л
гамжил
сан
Тюрк, Уйгуртайнийл ж, т
ө рөлхорноосахисан
Харьх язга
а рг
азарт
, Хя та
ну лсыгбайгуу
лсан,
Гада
адынд айса
на л
ин д,хэ з
ээдэрэл
х э
гявсан,

Ха
анЧингисийнүед ,ха магулсынтэрг
үүнд,
Хө
хМо нг
олынү рс, хуя гдуулг
аазаса
цгааса
н
Хо
ромсо
гса а
д г
аааг саж, х
үл э
гмо р
иот а
шу урдса
н,
Хо
лхиойрхыгн э
гтг эж, хү
н ийтүүх
эндма н
ла й
лсан

Мя
нга
нго
лыгг
ата
лса
нмо
ринт
уур
айнг
авь
яа,
На
й манз
үгтмандса
нэ цэгөв г
ийнгавь
я а
,
На
р майт
өрийгбайг
уул с
ан, дэлх
ийдахиндгав
ьяа
Манайөнг
өрүүлс
өнт ү
ү ххү нтөрөл
хтөндга
вьяа

Монголхэмээхнэг
эннэр,ертө нцийнчихнэ
эдуурс
га лтай,
Монголынтулхэмээхсэ
тгэл, ма н
айзүрх
эндхолбо
от ой
Өс
ө х
өөсс ур
санүндсэнхэл
,о рх ижболшгүйсо
ёлмө н.
Үх
т л
ээо р
шихт өрө
лхн у
таг,с алжб о
лшгүйоронмөнө ө,

Ханга йдэлхийхэвээ
рэ эатал
,хүнийяв
далихх увирса
н,
Хойши хмөрийгхарж, ура
гшл а
хзамыгдав шил
тай,
Хари йнх өн
ө ө
лх э
трэхэд,үндэс
нийхувьс
г алга
рсаншү ү
Түмэ но н
ыэ нхийгийнх ү
үт э
мцэнбүтэ
энэ.
1936 он

ХОЛБООШ ҮЛЭГ

Баясга л
а н тү дшийнө ргөнта л
барт авцандээр
Жа вхл а
нтз алуу ч
у удыну р
анб иеийнт амирүз эгдэнэ .
Цагаар ан, у л а
ар а
н, ног о
о р
он, яг
аарант уса
хт у нг а
л а гт уяа
Цамх агл ан , давхарл а
н ,өндөрлөнб үжи г
лэхтү мэнг о ё мсог
Үзэхү йе эс э тгэлийндо т
ору рьхангижи гжирв эгнэн
Зүрхн ийо р ч и
мба я
с г
а лангийнмэ дээхүргэнэ.
Эрүү лс а йх анцэ вэрб иесжиг джи гди жилхэнб өгөө д
Нэгэна л х амг ишг э
хя в а
хньт үмн ийд урыгбу л аана .
Хөнг өнша л амгайх урд антүргэнньц а
хилгаан дт энг э цэж
Хүчшө р мө сий нзан г
ир ахньё ст
о ймо нгол
ынү рса дмө н
Харв аасн ү днээч имэгб олжу йтгарыга рилга
н
Хаду у л, мо дцэцг ийнс айханх ү
н ээ
рб үтсэнмэ тса на гд
ана.
1936 он

МАЙН НЭГНИЙГХӨРӨНГӨТНИЙГАЗ
АРҮЗЖЭЭ

Эелдэгзөө
л ө
нх аврынө глөөнөөдорноумарзүгээстомгэгчийнулаан
нарсаяманданг ар
аад, б
а р
у унЕвропийннэгихээхэ
нх отынчөлөөний
эс
р э
гх а
ндсаннэ гөндөрб айшингийнгурав
д у
гаардавхрынцо н
хо о
р
гэ
гээнгэрэлтусахад,доторньу нтс
анОчи рыннүдгялбаж, с
ая
нойрнооссэрэ
в. Даруйбо сонхэдсуниаг
аад,гарнүүрэ
эу гаа
жб айтал
са
на мсаргү йб үд
үү нб үрээб ахэ н г эрэгца нгийнд ууг адн ас онстов.
Даруйс он ирхолта винч агна вал , мө нхү үх өгжмий на я лгууө глөөний
ар
и уна г
а ар т
айх ослон, нэ
э сэ нцо н х ооро ржир эхньОч ир ынс этгэлд
ба
х тайбө гө өдаятайб айдлыгт ө р ү үлнэ . Уд алг
үйх өг жмий нд ууул маа р
ойртожт үү нийна рийнх өг ,б улг ийну сн ыу рсгала дилг үех энгүех эн,
сэ
мс эмэ эрэ гшиглэхэдОч ирихлс они но ормэ дэрч, нүүр ээх аг
аса р
ч ин,
цонхоорша г
айвал,өргө нг уд амжа ару ртжа г
саал,цу вар ч,ү й л
двэр чин
ар
д ууду ла антугийгн амил зу ула н , инте рна ционалынд у угд уулж,
тэ
н гэргазр ыгд о
ргит олс үртжа г са а лыгү зүүлэняв на. Эн эн ьтавду г
аа р
са
р ыннэ гн ийд э
лх ийд ахин ыү йл д в эрч дийни хё слола жэ э. Харгис
ца
г даазэвс эглэ
жт ойр оня ва вч,ү й лдв э
р чина рдынжа гса алө ч
үүх энч
со
ч ихгүй, басзэрэгдэ вийга лда л гү й,өнд өрх оолойгоо рх ув ьс
галын
дуугд у
у лж, цэхцэ халх лахб өгө өдэ рсч ангаз оригийгг айху улна. Үү нд
ху
в ьсгалтг азраа
си рсэнОч и рынс этгэлх өдөлжжа гсаал ыгшу вт
ар тал
со
н ирхолша гайсаарх оцро в.

БИДХЭД

Хө ө
р хийтав
анх ү
ү хэ
д,хүнбү рнэ гхэсэ
гцаасыга
ваадчивчимээ
гүй
тонгойцго
ож, жирсжи р
сз ур н
а . Агшинзуурынху
гацаа
нааөчүүх
эн
толгойнуу
дынд оторньб үхе рт өнцхэдэнт
ээбөмбөр
ч,ямарн
э гс
онин
зүйлийгцаасандээргарг
ана.
1936 он

ХАРАНХУЙ ХАД

Зунышө нөб огинот ул,ө г

лөөнийна йманца гтна рн эгэнтд ээрг арчээ.
Унт са
нн ойр ноосар айх а
нс э
рмэгцн эгянжу ура сааж, ши вши в. Чилсэн
биеийгтал бируулант үрзуурхэвтэхийнз авс
а рэ нэөд рийнэ лдэ в
хэргийгбо дохбө г
ө өдө дрийнт э
мд э
г лэл
и йнд эвтрээд эр
э нд оор оосоо
авчү з
вэл,х имичха р андааг
аарби ч
сэнх эдэнү с э
гб арагб үрэгү зэгдэхэ д
түүнийгшү лсээ
рээн оргонулмааражи главал: «Най мдуга а
рс ар ын
гучныБя мб агариг, Хар анх
уйх адИна/Нин а
/» х э
мэ эххэ дэнүг сий г
тэмдэглэсэнб айхньу тгабаучирт одорхойгүй, юу нтуха йб ичс эннь
огтма рт
агд сантулд ахи ннэгудааал гуурхнаару ншижэ цс ийнү сэ
гдэ э
р
ньх үрвэ
эс, Инах эмэ эхньми нийх уучина мра гохин ынэ рца хи лгаан
адилх оромх онзуурми нийт а
рхиныдо т
о ргэр элт
сэнб өгө өдмө нхүү
охи ныгх э дий нэ эх а й л аа смо дныс ү үд эр тт э вр энү нс эжа гс анц агг э нэ т
сана гда н ,с орму усныс ү үд эртү з эгдэх эдд а ру йс этгэлх өдө л ж, ул ма а р
эртб аэ д үг ээх олб ао йр ыгу ли ру ула нбо д о хт у та мий нт ий ну яра н
мэл мэ р ч,з үү дмэ тб о л онз эрэглэ с ээр,а г шинз у урү үр г элсэ нн ьт а таж
буйт амх и ныү н сх э нх дэ гд ээру на х ад, г эдр э гц оч инс э рэх ү йл үг э эу г
тэмд эг лэ лий ну чиру т гаюуб оло х ыгэ р гэ цү ү л эв. Үүн дюу ныу рь дб и
түүн тэ йх я з
г а арг үйя н а гл анх ани лсанб ол о в ч, д араага а рх о ёрб и еу у л
дала йнт эр т
э ээ нэ тэ йдз а вса р
л аг дан, с эт гэ лз үр хт аша а лагд санб өл гөө .
Хо жимх айр т айИнаха ан ао дсон ыгмэ дэ х гү й, х эдий гэ эрэ р эн
сурв ал жил с
а нб о ло в чэ со л оода лма й ра нг ай хс аара гс анн ьг этэ лэ нэ
өглө өс ана мс ар гүйө д рий нт эмд э глэл ийгү зэ хэ дү лмэ д э
гд э ху тг аб ү хи й
хэдэ нү гс ийнд о торт ү үн ийн э рб айх ыгү з ээ д,з үр хнийд от орз улно цв о й.
Эр эгц үү л энс а
на в ал ,э д гэ эрх эдэ нүс эгн ьт үү ни йб иен а
да асс ал а х ад
мин ийд эв тэрд ээрт э мд эгл эжө г сөн ,с ан у у л гал авмө нх эмэ энс а я
мэдэ вч , юух э мэ эсэ ну тган ьб ас хүүд а лда мо й. Өн өөу хамс ара в ч
бод воосИнабо л бо лэ нг ий нх ү нбу сб ө г ө ө дэ р д эмт э
но хиныма н л ай
мөнт у л,э нэ х үүб ич с э нньл а
ву ч ир тайб из . Үү ни йу ч р ыго лбол , Ина г
оло хньма г
а дх эмэ энс э тгэ мэгцн эга яг аца йа вчр уул а ну у г аад, мө нх ү ү
хэвт ээх эв ээру гт эмд э гл элий гу т гыгши нжл энб о ловс р уул жэ х л эв . Энэ
үедма на йт о г оо чи хлс ү рх ийц а р айг а р га нн а даа сас у у на.
-Айда нжа адя а сан . Биеө вдсөн ?
-Үгү йз ү гээр .
-Айбиа й жба й на вшү ү. Ца райму уба й на .
-Зүгэ эр ,я дар чб а йна .
Дар аа га арбиб у ру ух а ржх эв
т эн, х өнжл ө өт ол гойдэ э г үүрэ эн ө мр өө д
цаашб о до в. Ма на йт о г оо ч«Ай »х эмэ э гэ э дг ар чо дов .
Нэ гц а го р чи мз ү йлз ү й л ээрэ ргэ ц үүл сни йх ойн оа райх ий жнэ гс э дэ в
олсо нб ө гө өдюух эмэ эв ээ сна ймду га арс а р ынг учн ыБя мб аг аригг э сэ н
ньб о лз о от ав ьсанө д ө рбо лмой. Ха ра нх у йх адх эмэ эс э нн ьх эрх э в чнэ г
газарб а йжт о хи рохт у лл а вти ймг а зару у л з ахг эсэнюмб а йнах э мэ эн
сэтгэ гдс энб ө гөө дб а сда хи ннэ г уда аша л га жү звээсн а ймд угаа рс арын
Бямб аг а ри гнья гэ нэө дө рб ол со нт ул , да р уйя ар авчл а нб о смо гц :
«Мо рий гб ар ь,э мэ э л л э »х э мээнт ог оо чидх эл бэ л,т үүни йб иеө мн өө си х
нүдг ар га ж, «Яа санд а н жа а д»х э мэ эна ма н да ашив эгнэ сээрг арчо до од
«Айэ мэ эл лэс энб ашү ү» х эмээ нг аднах ашх ир чб айна . Ми ни йб и е
дару йт ашу у р ыга в ан , ша ламг айл анг ар ч , мо ри нд э э
рмо рд со нх о йн о
бол овча льз үг то д о хба«Ха ранх у йх а д »х э мэ э гчнья ма ре рт өнц ө д
оршижб айх ыгог т х о нчмэ дэхгү йт у л,д э ми йлмо риных оох о ёрч их ийг
шир тэнг а йха жх эд энми ну тбол ов. Үү ндма н айт огоо чх ажу уг аа с«Ай
явах гү йя аса н ? Юума р тс ан?» х эмэ энү гл э жба ймо й. Гэ тэлмин иймо рь
удаанз о гсо ходх ө лн ьч ил сэнб ау га асо мг о л о нмо рьт улийшт ийш
тэмүүл энт о г
то жя д ахаджо л оого ос у л тгав алт э рба ру унө мн өз үг
алхлав . Үү ндб инэ гз эрэ гбо доо дмо р ин ых а а ша ач иг лэс энт э рз үг
шу удя в а в. Түү нэ эсн эгэнтмэ двэ эс,х эдх э д э на р в анг азард э вд эмий
явчихс а нб ө г
өө дх ү на мь та нү з
эгд эх гү йцө лг а зарир жэ э. Амц а нгахн ь
хэмжэ э л шг үй,с эт гэлу й тга рл ахньх я згаарл а шг ү й. Мо рьх эд ий г ээр
ихэдх ө л ө рс ө
нб о ло вч,я д арс анб айд а ло гтү гү йб о ло ху йя ас а лх ийг
сөрөн,х э нх дэги йгя ранд а вхи саар ,х э дх эд эну ха а гд а вж, х у жирба
бударг а наэ лбэ гтэ йнэ гц ай да мг азарх үр чо ч в о ос , дө рв өнз ү гтюуч
үзэгдэх г үй ,хар инт эртээ гүү рба р аанү үлх у р жб о р ооор о хя нз та йба йв .
Санамс а рг үйх ү рчир сэнз эрл эгц өлг а зрынб а йд а лт ө дийлт а аламжг үй .
Дэми йлг ай х
а му й. На мр ынс алхис эр жи г нэ нс а лх ил ахньс э тгэ лийн
доторг у ли нг ал инб айд л ыгт ө рүүл нэ . Амр а гИн аго лжу у л з
а на
хэмээс э нн ьх ар инз үүд л энда вхиж, хө нд ийт а л дт ө өр өхньчюму у?
Гэтэлу на с анмо р ин ыч ихс оот огно ж, ха ма рньх у ухи на х адс э рх ийт эл
цочижи йшт ий ша жиг л ава л,т эртэ эх ажу у дн э га мь т аня вна . Юуч
болово ч ь ёх эмэ эншу удд а вх ино й рт в оос , «ү нэ гб у юуч о ноб у юуа л ь
танигд а хг үйн э га мь т ану л амц аа шз у гтаа мо й . Мо р ийгт а шу у р даж
довтол с о орг үй цэ но чвоо с ,ү нэгчб у с ,ч оночб ус ,х а риннэ гн о хой
явмуй. Өмн өб ах ой гуу рнэ гэ нтэ ргэ л дэж, с ү ү лэ эша р ваа д,б а р уунз ү г
удирда ня ва х
ыгүз в эла йл ынно хо йб о лол т о й ,а н г ийнчно хо й
байдал т айт ул, ца н гасан да ал авн эгх ү нтэ йг аз а рх ү рэ хб и зх эмэ эн
итгэж, х о й ноо сньд агал да ншо гши в . Чи нг э э дца й дма асх олдо нн эг
ухаагд ав ба л,га зр ынба й да лихлө өрб оло о дө в сно г оос ах ла гу рга
с а н
хангайг а за рбө гө өдт эрт ээб аруу нх о йдт а лдө нд ө ру у лсх ана ран
байхынн аа гуур ,у ртмө р өну р ссанү зэ гдэ нэ . Но хо й ныя в а хньа л гу
у р
болооду д ал г
ү йнэ гт ол го йт о йрмо г ц, ц аанан ьнэ гх аро в оох о й
харагда в . Га дуу рн ьн эгчма лгүй, х ар и нд э рсб у тү р гэ лжил жэ э. Нэг
настайх архү нг а рчир э эдно х ойго ода лла нд у у д а жа му й. Мин ийб ие
хагасө дө рх э
э ря в санньх эдэ нс ара янх ий с э нмэ тб ол ж, б иез үд рэн ,
санааг а л ир сант ул ,ай лг эр ий гүз эх эда мр а гИна т айу чир сана д ил
баярла жмо риот у ша адо ро в. Ха рх ү нд ага лда но р о од ,зү үнх ойн о
цомц ойнс у ув. Биб аруу нх ойн он ьнэ гг өр ө ө с н ийшир энд эв с гэрд ээ р
хагасз а ви л анс у усн ыд ар ааа мармэ нд ийгмэ д э лцэ в. Мө н хүүх арх үн
гучи лүн ас тайб өгө өди лг энд ээлөмс ө жс у р а нб ү сб ү сэл жэ э . Үг
хэлэлц э ха ялгу уньч их эндихлө өрс о нсо г д о но .З ү үнө мн өх ата вчинд
үстэйд ээ лэ эрн э гх уч аас тайх эвтэжб а йн а . Ду нб у у ралт о лго йцу хуйж
байна. Ха рх үнн у рма ндшиг тгэсэнд о мб о т о йца й гнэ гт э в шт арв аганы
махных а мтн ада дө гсөнд ,ц айн ьг уд а мжн ыша л б аа гмэ тбу л ин гарт а й,
махньха л шгү йнэ х үүнү н эр тэйбо лов ч,у нд аа с ажө л ссө нмин ьи хту л,
арг агүйу у жид эв . Гэ дэ сб агаз э рэ гт ай тга рч, би еб а газ эрэга ма р сан
хой ноИнас э т гэл до р жир эх
э д«Ха р ан ху йХа д » хэ мээ гчг азр ыгх ар
хүн ээсс ур ва ас : Биэ н эг азарө сө х өө с өөа ва адө т өлт лөөс ууса нб ө гөөд
угаа сг өр өө ч инх ү нт ул ,о йрх ави йнг а зрыгб ара гмэ дн э. «Энэз а всар
мин ийс этгэ л дб а я рт ө ржб ай ла а.» Гэ в чб ии ймг а
з арс о нссо нг ү й
хэмэ эхэ дми ни йу ра мх у гарч,о д о ох а аша ая вах аамэ д эхгү йа лма й рна .
Ал танд э лх ийу уда мих , Ха ранх у йх адх эмэ э хг азарх аан аб а йх ыгхэ н
яах анмэ д нэ . Дөр в өнз үгн айма нз ов хис ыгт о йр он, зуу нжи л , мя н гано н
эрэ вчб асо л д о х гү йб ай жб ол мо й . Инах э мэ эхо хиныб ич сэннэ гэ н
зур васт эмд э гл э лий нт өл өө н
ө өс э тгэ лс үйд эжб иеи йгз о вооно . Энэ
мэт ээрг айх а н , ца р айг а аб ара йл га жн эгү ес уу в. Гэт элт эрт ээх ажу уд
хэв тсэнбу ура лэ мг энт ол гойг оод аажя да н,ө нд ий нб о соо дб ар уу н
хой мо рт ах и са нб ур ханюму уа л иныгмэ д эхгү йнэ гюмныө мнө
мө ргө хө дх арх өнихлг ай хсанб а йд ла арх арж:Эмг ээ,э мг ээ!г эжб айн а .
Эн эү е дб имө нг а й хаж, х өөрх ийэ нэа в гайү дший нз алб ир ла ахи йж
бай гааньэ н эюму ух эмэ энб о до ж, э ртх энмо рд ьёг эжс этгэжб а йл аа.
Гэт элэ мг э нт э р хү үт ах ил ынт эндэ эснэ гюмыга ваа дх арх үндө гч: Хү ү
миньэ нэб олма на йэ ц эгө вг
и йнү еи йнюм, э нэх үүгий нх элжб айг аа
газарб айхма г ад г үйх эмэ эмэг цмин ийч ихс орт ойжн үдши р тэнс анаа
тавив . «Ба р а анцо хи ох эмэ эхнэ гг аз ра асол со нх оворюмг энэби лээ»
хэмэ эхэ дх арх ү нт ү үн ийга вчү зэ эд : «Эмг ээз өн өгл өхг эжа я ных үний г
одо от ө өр өө л э хн ь »х э мэ эгээдшир ээ нд ээрт авь сандб ит үүни йгя ара н
авс анн ьт эрх э сэгч у лу уб оло хньх ү ндт улг а ра асму лтра нг аза р
уна ма гц, х оё рх эс эгх ага рсанб өг ө өда в чү звэля аха рг агү йх и рб ол сон
нэгч у л ууб а йв . Бих эдэ ну дааэ рг үү л жү з ээдх а рх ү ни йа д илд э ми йюм
хэмэ энс эт гэ жши рэ энд ээрт а ви х ынү е до р ойнн арб ар уу нх а яа гаар
тус ажб у йг э рэ л дмө н хү үч ул у уных аг арс ант алд ээ рг ил тэгнэ мэ гц
гэнэ тс о нир х о лт ө р жэ рг үүлэ на жиг л ав аас ,ха ри нчу лууч улу ун аасө ө р
тэмд эг тэ йо н цнэ г энч у лу уб о лох уйя а,э нэньн а дадх оёр дуга а рт эмд э г
бол мо йх эмэ энс а на жн эг энт ал ыгэ мг э нээ сг уйжа в анө вөр тл ө өд
бая рта йб а йда лт ө р жмо рдо в. Уг а асб ит ү мэ нб о дис ынз ү йлий ги хл
сон ир хд огу ч ирч у л ууныа ймг и йгнэ лээ ня л ганс алгажт а них ынт у л
мө нх үүа йл ынх ая а на асэ х лэнт ох ио лд со нч у лу уных у ви рахб айд лыг
шин жл э н, эн эч улу уныг арсанг аз р ыгмө рд өня вав. Тү үн ээснэ гх эдэн
цагб ол сонх ой нот эрт ээх ара гд ажб а йс ану ул сынх ормой дх ү рсэ н
бөг өөдмө н ө өхи хмө р ний гу с ныг үн да р айх ийнг ар ч, мө нхү үу у лыннэ г
амыгө гс өхө до ймо дү р гэлжи лс э нбө г өө дша ва рна ма гү лэмж, н эгхэнч
заммө рг үй, х а а яанэ гх арх э
р э эү зэг дэ хэ эсө өра мь танү лт ох ио лд оно .
На рнэ гэ нтши нг э жбү ри йб о лсо нт у л ,ч ул ууныб айд л ыгшин жи лж
хар агд ахчү г ү йб о л ов. Ер дөөа л ив аач ул уудэ эр ээсө нх р өнб у уд аг
жамт айт у лд э мийлө гс өня вав. Гүно йнд у ндн эгэ нтл а во р жээ. Өдр ий н
бүрх эжб айс а нб о роос аяа с гарано ро в . Шир ү үнс а лхин дмо днымө чир
гуйва лза ншу уги хб өг өөда я нгынд уус ү рт эйх үр жиг нэ мү й . Ал ха х
тутамша в арн ама гб ол оодг уужа лг ат ох ио лд мо й. Эндт эн дч оноу ль ж
басхү үт а сн я сх ий хч и мээг ара хньа ймшиг т айб өгөө дд ар уйүсб осож
зүрхд о гдл он ,с э т гэля арна . Өд өрд өр в өнз ү ги йна линт ийшя вах ыг
гайхажба й санн ьэ д үгээдө р вөнз үгх а анаха ашб ол охыгнэ гэнта лджээ .
Зорьс онх эрэ гбашин жл эхя вдл ыгу ма рт аж, г агц хү үа миах а мгаа л
ж
явахыгу рьд алб о лгов.Уг аа сша лгада гу х ааныгшүт эж,
боло всро нг уй г аа рх үмү үжс э нб ол овч , бу гч ө тг өрс ана гд аж, э рлэ гтамын
оронб од ог до но . Тү үн ээсб о рооу ла мши р үү дэ жд ууб аца х ил га
а н
үргэлжил нэ. Га з р ынб айда лу ламб эрх тэйб о лж, а йхц о ч ихньнэ н
олшр о в. Ур аг шя в ъях эмэ эв ээсө мнөэ т гээд ий нба р таах авь таха р г
агү й,
гэдрэгб уц ъяхэ мэ эв ээсз ама асн эгэнтт ө ө рчэ э. Дө рвө нз үгт урши в
ч,х ад
асгаха р ан хуйл а нх ашиж, с ү үх ийл цэ нх эр тх ий лгэ хээсөө ргү й.
Хэ дийг ээ рХа р а н хуйх а дх э мээ хнэ рньг азр ынба йда лт айн ийл э лцэн
санагда хб ол ов ч , иймо рондэ нх рийИн ах э рх эно р ши ха ж. Тий ми йн
тулд ару ймо р ин оосб у уж, х эзээн арма нд ах ыгх үл ээнэ . Гэт элмо рь
нэгэнтү р гэнх ар анх уйх ад н ыду ндха н гин т аля нц гаахд у уя сандт улт а
л
жих үү цү үл эхэ дн эгамь тант улжи рсни йгмэ д сэнб оло в чих эдц о чсон
тулнэ гэ нтмэ дрэ лз айл жэ э. Нэ лээну д с а ных ойн ос эргэ жү зв ээс
толгойг о онэ гэ нх үни йдэ эрт ав ьсанб у й ,у нт са нбаз үү д элс энб аг эрт э
э
буюуха анаб у йгмэ дэх гүйц оч инб осо жүз вэ эся н аго хи нИнах ажуу д
зогсожб айхб ө гө ө дү зэсгэл э нтэйз а лу уо хин ых асынца р айньха ранх уй
хадыгг эр элт үү л э нб аймо й.
-Хай рта йч ин ийт эмд эглэл и йгу х санбо ло вчх а ашя вахыгмэ д эхгүй
байта лт эмү ү л сэ нмо р ьньч ини йэ цг ий нмо р ьб о ло хыгн эгз эр э
гб од ож
итгэснэ э рч ама й го л жир эв .
-Ихх ү на юу л тайюмл у г
а анө хө рлө хи йнт у лэ нэ хү үх ар анх уйх а дны
газарч а рма йнн а ма йгэ ржир сэ нн ьх а р ил ца на мр аглав а асс аяб олмо й
хэмээ лцэ эдч а нг ат эв рэлд эжү н сэлд эв .
Ха ранх у йх ад а нд ундх ашр а л тайб ө гө ө да юу лт ай
Ха ринт үүн и йба й длыгх ас ыно хи нс о н ир хмой
Яр ууна йр агх эмэ эгчнье р т ө нцө дг ай х амши гт айбө гөөд
Ин ао хи ныа д илид эрх үни йс этгэл ий гб у лаа мо й
1930 о н

ЛАМБУГАЙННУЛИМС
Ор члон те ртөнц ий гх о осо нх эмэ э хх үр дий гбя сал гаж, в и най нё сыг
сахиса нг эвш Ло д о ну ла анша р ыгт у ну улс аа р, г анд анг ий нн аадх үр
урууб у ужир мэ гц, у ра нт а ча анг у йнх у рци л дий гбо ло вср у
у лах ын
эрдми йгс удал сана в ил аг чх үү хэнИү йБа й -х у ах эмэ эхЦэ р энлх ам
цагаанх арыгг я лба лзу у лс а ар ,б ар у унд амну ур чныша в артай
гудамжна асг а рчир эхньэ с р эгт о хио лдо в. Иү йБа й- х уаг ийнх арт амх и
тасарса ну чир , нэ га лт анб ө л згийгб ар иул ж, х эд эня нч аано л ж
хэрэглэ хий гзо р ьжя в с анньс а на мс ар гү йг эв шЛо до нт охиол до хыг
үзвэл,т эрү нэ х ээри йнн эгн о мх онх у вра гб ө гөө дс э тгэ лз өөл өн,ч ана р
хөнгөнб о лохыгх эд ийн ээа жи г ла нт а ни ад ,х у вил га ана дилнэ га ргыг
олж, ламынд э ргэ дз о г сож, з о влон то йб ө гө ө дб ахар дс анц арайг арган :
«Ламб у гайө р шө ө, ма на йх ө гшинэ хө вдө ө дү хэ хийгх үлэ э
жб а йна м.
Хи чээжма на йдмо р ил ж, но ма йл дажх айр л анау у?» г эсэндл ам: З үүн
хүрээн дх ур ал до ч ижя вна . Энэу д ааа мжи хг ү й. Өө рнэ гл амыг
залсугай» г эсэ нбо лов ч, Иү йБа й -х уас анда р са нб айд л ыгг ар гаж, да хи н
давтанз овлонтү гсий гт о о ч ин, э л дэв чл энг у йх ад ,ар га гүйб о лжб асч
бахард са нб айдл ыгү зв эл , ба р ьцих ээ хэнө гө хб изс ана ж, но му нших аа р
хүүхн ий гд ага лда н,т ү ү нийг эрий нз ү го до в .З у ныца гтб а руун
дамн уур чныт а ванг уда мжныша в арү лэмж, б аа сныү нэрх а нхл ахнь
үнэхээ рт үмэ нб агцх ү жий гн эг энз эр эгша та авчү лд ар агдма ар.Гэ в ш
Лод оно рхимжо ор оох амр ааб ө гл өн ,х үүх ни йх ойн о осн амсн амс
алхална . Уд алг үйн эгх у в ха йца г аа нх а алга а ро рв олг а нгий на р ьс
шир ийншо рв о га гаа ра мт аг даж, з үйл с энү с, но осс ал хиндх ий с э
нд ээ л
хувцса ндна ал дан а. Хо ёрну рс анша в арб а й ши нг ийнн арий х анз авср аа р
өнгөрч ,б аруу нт а лдз ү үнт и йшэ эх ар санша варб айши ндо р охо дх ү үх эн
ламыгнэ гсанд алд ээрс у у л гаа д: «Ца йа вчир ъ я»х эмэ э нг арчод о хын
завсарл ама жиг ла ва л, ба й шин ги йнө мн өэ тг ээд эднэ гт омо рб а йх
бөгөөдх өнжилд эв сгэ ри йгцэ мц ий тэлх ура а нз асаж, э р ээнд ав уу г
а ар
хучжэ э. Хо йдэ тгээ дэ днэ гб агад ө рв өл жиншир ээгца гаа нд аав уугаар
бүтээж, дэ эрньн э гт о мц агб аз у р агх ө ргий гт авь жэ э. Ба йши нг ийн
дээвэрн ьма шб ал тга рб ө гө ө дГэ в шЛод о нө нд ий вө лт ол гойньб араг
тулна. Нэ рб аг ац о нх ыгх о ё рд авх а рму ут у уг аарби түү лэнна аж, у лаан
цаасаару галзл анч имэ глэ с энб өг өө дб айши нг и йндо т орө дөрб айтл аа,
бүрийб а руйнб айд лыгт ө р үү лн э. Цо нх ныб у ландн эгбя цха нн ү хий г
гаргасанб өгөө дб од во ло ржг ара хх ү ний га жиг ла дагб ол олтой . Уд алг үй
хүүхэно р жи р ээдн э га я гац айө гс ни йда ра аа чи тл а ммин ьа вр алда а
тольдо ж, ми ни йэ хий гэ дг ээ нс оё рхг эжг у й на . Ла мх ү үхни йз ү г
ажиг лав ал,гад н ана рн ыг эр э лдт ү үнийц ар а йх увх айца га а
на ар
гэрэлтэж, ө глө өбү р ийз а л б ир да гц ага анд а рэ х ийнх ө р г
ий на ди л
үзэсгэлэ нтэйг эрэ лтэ хэ дл а мынс э тгэл ийнд о то ре р төн ци йнма н ан
бяцха нп у рп ур аарү үс эхб ө гөө дихлэ е
л д эгз ант а
йг а а
р :З аб ү сг үйэ э ,
ижи йч ин ьх аанав э?г э жа с уув а л,хү ү хэнэ нэз ав с
а рэ хэ энэ г э нт
хуура мч а арх э
в түүл сэнт ул , «э н дб айг аа»г э жл амыгд а гуу ла но руу л с ан
бөгөө днэ гн астайх өг ши нх өнжл өөрх у
ч а ас та йх эвт эжб а йн а . Хо ймо р
ньн эгэ нб яц ханг үнгэ рв аа та йб ур ханихлшо ро от оо с
о ндда р аг дса н
үзэгд эхб өгө өдө мн өн ьх я та дя нза а
рх о
ё ру л а анла ах атг ант а вь жэ э.
Түүнэ э сл а мн о му ншиж, з а лб и ра лд а ат
г алх ий сний гө гү үлэ хюу н. Но м
унши жс аяб арвал, нэ гэнтшө нөо ройб ол жэ э. Эхн элээдс эр г эсэ н
байда л т айб урх анл амына в ралг э жз албир н а. Хү үхэ ннэ гэ на д илл амд
сүсэгт ө рс өнб а йдл ыгг арг ан, х а жу уг аарньү гх э л
э хбаин ээ на а шл а хнь
ихлб а х т ай. Хо ёрх арн үд ээжи рв эгнү үлэ нэ р гэл д
ү ү лэхб ү рд
Лод онг ий нс этгэлдб я ц ханшир үү нг а лно цо нн оцо на лд ан а. Хү ү хэ н
нэгэн тэ нэб айд лыгмэ дсэ нт ул : Ла мб у г
у а йо р ойб о лсонт ул , мин ийг эр т
хоолз о о гл оодмо рил ноу у ?г э сэ ндл амн эг д үг ээртбя ц
х аня д а рс анб а
хоёрд у г аа ртн ому ншс аных ой нох оо ли д ээ дя вдагньл амна р ын
тогтс онз а нши лт улда руйз өвшө өрчнө гө өб а йши ндх ү үх ни йгд ага л д ан
оров.
Хү үх энт о гоо чоод у уд ан, хо олб эл тгү үлжл амыгз оч илс но осг адн а,э н э
үедх ү ү х ни йө дө лн ьу ламу ла мил үүбо лжша дарл ахн ьнэ ной рт у ла в.
Ий нт ий ня р илцсаа р,л амыне р т өнц ий гс а йша ахсэ тгэлн ьу л а м
нэмэг д э ж, нэ гү дший нз уурДу йнх ар ына й ма гда хьд өр вөнх а на тайг э р
бахэ дэ нг үнг э
р ваатайб у рх на ама рт жэ э
. Тү ү н ээсх үү х
э н: « ө нө өн э г э нт
оройб о лс онб ө гөөдби д эндт а н ыгх ү ргэнөг ө ху нал гагүйг ээ сг ад на ,б ас
борооо р жб а й
г аат ул,э нэшө н өэ ндмо ри л жх оноо дма рга ашх арив а л
сайнби шү ү»г эсэн дл амх о йшнэ гэн тээб од с онб ол овчү нэ х э эрор ой
болж, бо рооо ржб айг аамөнчэ ндб а аханз у г аатайб оло хт у л ,э нэшө нө
дороох о но х ыгнэ гэн тши йд эв. Хү үх э нба яс ажд эрдэ всгэр ий гз ас ав .
Туст ус ыно рд эвсг эрдэ эр,у нт с анх ой н
о , мэ дэ эжий нх э рэгх ү ү хэн
хааяах аа яаз өөл өнх ани ан а. Ла мынно йрү лх ү рнэ. Ламх э ди йг ээр
хүүхэ н дх алд а
х ыгх ү сэ вч,у гаа сэ х нэ рх үү х эд тэйт ө дийлих э д
холил д со нг үйт улб аа х анх а л ши рна . Ламт эс э жя да хдаашэ э нэг эж
ша лтга ал анб о
с ожэ ргэ жир эхд э эх ү үх н
ийө вө рто р ъёг эжс э т гэжг ад а а
гарчо д ов . Уд алгүйэ р г эжи р ээ д,г ад нач а гн ав алч и вч имэ эгү й, х аа лг ыг
татва л:
Ламб уг у айб яцханб ай зна ар айг эжх үү хэнө гү үлэхэ дл амюуб оло х ыг
хүлцэ жя д ан,до л оово рх у р у уга ано р гож, б а й ши нги йнц аа са нц онх ыг
цооло о д, мө нх үүб яц ха ннү хээ ра жиг л а
в а л, хү үх э
нх өн жи лд э эрээ
дотуу рх ув цс а
ат ай лжб ай хн ьд энги йнг э р эл дү зэ
с гэлэнт э й
үзэгд эж,с эт гэлийгх өд өлгө х өдл амынх оо с о нч анар ынб од ло г оо
хэдийн ээн өгөөе р төн цө дшил жижв и най нё снэ гэ
нтб ар уу нз у удо ч о о д ,
та
чаа нгуйнг алдүрэлз
энб а
д р
ах адяаранор жхү ү
хнийх амтно й р
сов.
Түүнэ э
се ртөнцийнх эр
эгламынс этг
элдт аала
мжт а
й гтооч волбарах г
үй.
Даруйө глөөх арьса
нб олов
чү дэшс анагд анэргэжир сэ
эр, нэгэнтхэд
хэ
дэ нс а
рб олжб аруундамнуур чныбаг а ндангийндэнжх оёрын
хооро н
дн эгна р
ий ха
ншин эзамн ээ
гдэв. ТүүнээсИү йБай -хуа,ава
х
идэ
х ийгэ рхэмлэхийнтулэнэза всарбаянг эвший нбуянгаа рдэмийл
та
рв алзсанбо ло
вч,басханахгүй, Гэв
ш Ло донертөнцийнц ал
амднэ г э
нт
ур
хи л а
гдаж, хүүхнийаргазальд

автаг
да адюуг эв чгажуу гvйб о лсонбє г
є є дя ваня в
с а арл амг анданда хь
хашааба йшинб агавжб оло хынт улдб эл т г
э сэнюма аб vгд ийг
нийлvvл ж, Иvй -Бай-хуадг у ас а
йханэ лб э гд элбэгх аша аб айшин
тєхєєрчх ор о о
ныг азарх амт ранс уухб о
л ов. Нэгє дєрг эвшЛо донг эрт
э э
ирээдб айшин гий нх аалгаат ат в
алд отроо ст vгжжээ . Цо нхн ыбу л
а нгийн
завс
р аарну ужvз вэлИvйБа й- хуанэгза лу ух арх vнт эйтэ врэ
л дэнс ууна.
ИvйБа й -ху агийнх уучныз уза а
ня нагб и йг э с
энньэ нэмє нб айнаг эж
ламнэ гэнтт аниа дуурньба дарчз а
нч илдъ яг эжб айшин г
ий нх аа
л гыг
хэмхц охино рж, хэрvvлшу у г
иа нгаргав . Гэт э
лхvvх энє чvvхэнчэ мээ
х
зовохб айда л г
vйб єгєє
дх аринл амдд у р
г vйу ч
р ыгхэ лжх ар а
анз агнаж,
хєєнгар га
с а ндл амз аалдъ яг эвчх у
вра г
ий нё с
о оэвд сэнт у ларгагvй
гунирханб а йшин г
ийнб о сгыгн ьт эвэрч:
Хvv мин ьб ич амдх айрт ай
Од о
об иха а шаао чихвэ?
Єєрх vнтэйх а
ни л а
хх ама агvй
Гагцхvv нама йгб vv орхи
хэмээнх оёрнvд нээсээер тєнц ийнх арну лимс ыгб о р ооныд ус
а лади л
асга
р уулна . 1930 он

ТАВАН МИНУТ

Тава
нми нутынх угацаах эдий гээрбогиноболовч, та
рхиу ха
антив
д
хэд
энтээзуга
алано дож, хэдэ нт э
ээгжи рэхбєг
єєдМАР З-ийн
бай
шин гаа
сд эг
дэ нгарч, Ма р сынертєнцдээрнис энодвол,хар
инзуу
н
жилийнзузааннєх є
рна у ка-л угааучи
р са
нб єг
єєду далг
vйМа р
сба
МАРЗх оёрынх оорондз амыгнэ эжу р
а нзох
и о
лч дыгу р
ина ваа
чиж
шинэсониныгvз vvлэхг энэ. 1930 о
н
 ...ЯВЖ ТАМХИНЫ УТАА...

... Яажт амх ин ыу т ааа рх иныа а гтх оё рца гх vр тэлс у у

с ант vvндvнэ хээ р
с э ргэмжт э йс ай х ант ул, цон х ыгх аа хыгvлх vс нэ. Ха рину далг vйє мс сє н
д э элийгт айч ив . Энэvе дЦэ рэ нт у йл аа рс он ир холт авьжг анца ар аа
и нэ энша мда мт а йг аарши р тэнэ . Хvvх э нд ээлэ эта йла а
дн эгэни хт о л
ин ы
є мнєоч инн vvрэ эх аржvс ээнэ гэнти л э эдшу удд о туурх увцс ыгт айлан
ч а рма йн vцэ гл х эдз алууЦэ р энг и йнс э т гэлvнэ х ээрт аал амжт а йб єгєєд,
я ма рн эгэ нз олз а вша анс ан агда х ыгє г vvл эхюу н. Хvvхэ ннvцэ г лэсний
х о йномє н хvv б айр анд ээрэ эз ог сож, х эдэ нз vйл ийнг имна с т
и кх ийхнь ,
т vvн ийб vх и йлг ишvvнц о гцо снэ гднэ г
нэ э рт од орх ойя аvз э
г дэ хээрvл
б а рам, янзя нз а а рин ээдт э
йб єгєєдс эт г эл ий гх єдє лгєхvз э г
д элб ас
vз эгдэнэ. На ри йв чл ана жи г лав ал ,х vvх нийн аса р ванна йме ст эйа гаад
г у асайх анб иеньц ахил гаанд энг и йнг эр элдvз эсг элэнтэ йгээрг ялбалза н
vз эгдэхб є гєє дх є дл єха ашл ахз а нньг а н ца арб айтал ,алд артайи нд эр
д э эрб vжиг л эхжvжг ээсо нцб о ло ху йя а ,з алу уЦэ р энх ажу уд а хьюмыг
н у раану р агшт э мvvл жши р тэ хб є гєєдс эт гэлз vр хн ьх эд vйнэ эт эрт э
э
ц о нхн ыи рмэ гд ээ рб vжиг л энэ . Хvvх н ий гг ада адб адо то ододн ьх vр т
э л
х а натала жиг ла а д,б ах данх vс эхс анаа н ыvvд нээсд аруйн эгзу р вас
ц а асанд э эр:
Ба газ алууо хи нч и,б айши нг ий нцо нхныч анд аас
Гу аса йхна аг а й ху у лахыгх ана т алх ар ж
Ал г
ат ашижб ая рс ай ша алыгх vр гэн э
Га гцхvv ц ад т алvнс эхийгч ама а сэ р нэ .
х э мээнби ч ээ д, нэ гт огло омынб уу ныд ото рх ий жт эрз vгб уу дс анд
я в шта лх vvх ни йз vрх нийт усон о хо дх vvх энц очина вчvз вэл, нэ гтийм
х у удасб а йхб єг єє дих эдг а йх ажий шт ийша жиг л авал, Цэ рэн
б а йшин г ийнг эр лэ эно цо ожша г айн а. Хvvхэ нхэ ди йв э
э ри чин г vйрс эн
б о ловчЦэ рэ нгvз в элнэ гз ал ууцэ в эрх э нэ рт у лх ари нб ах арха жє чvvх э н
чх э
рд хий х гvй,нvцг энх эвэ эрт эрт ээцо н хных ажу удма я г
лаж,
а мт тайх на арин ээнт vvни йд алл а хб єг є єд ,аг ши нз уурынд от орз ууно ны
н є хєрх ан ьа ди лх оё рцо нхныч а нда асх ар ил ца нт ани лца жма рг ааш
у ч рахыгбо л зонт у ст усынэ т гээдэ э са г аа ртх а рил цанvн с э
лцэ эд ,ор
о р онд ооо р ц го о жт айв ан г
vйг ээру н тав ай.

<ХИХИ ХИ>
Цэнгэ лдэхх vр э элэн гийнз оч д ынт а салгааных а алг
ыгнэ эмэ гцг у рван
залу
уб vсгvйши рээт ой ронс у ужх о оллохб єгєєд<Хvvет ах аал гаах аа
хи,хи, хи>х эмэ энин ээ лдэнэ . Нvд ээа нилду улан,ирмэ лдvvл э н,
ааль
г vйт э
хб єг є єд<Хvн ээса йд агя ас анхvvх нvvдв э>г эвэл, мє рєє
хавчин,х vзvvг э эг анху улан : <Ай л г vйя ахв э,айлгvйя ахв э
>г эжб асл
дахин: <Хи, х и ,х и> г эжи нэ э л дэн эОр жсу угаадн эг
энтшир в эн
ажигл авал:« Хvнх оо ли дэжб ай ха дх араад)г э
жмє нда хин«Хи ,х и, х
и»
гэжинэ эл
дэ нэ .
Хvрэ нд аавуу нд ээлий гна ри йнд у р данбvс ээрб vсэлж, цагаа но р ос
малгайє мс сєнб єгє єдз vvнт ал ынс о ёондооа лтаншvд и йгх и йс эн
хvрээнийх єєр х є нн эгэнх vvх э нх є д лєхб vра альгvйтэхб єгєє дх а рахбvр
«Хи,х и, хи»г э жн vдээ рээи нэ энэ . Да раагаар,ч иингээд, бии нг ээд,
тавг
а аца ашнь , ша азанг аана а шн ь,э нэхvнн ь,тэрюмн ьг э лц эн,
дээг
vvр ээт vл х э лцэ н,д оогуу р аан у д ралцан, арвантаванми ну тын
vргэ
л ж:«Хи, х и , хи »гэ жи нэ э лд энба йгаадба схvv «Хи ,хи,х и», «Хи, хи,
хи»г эжа аль гvйт сэ эрг арчо д о в. 1930 о н

ААЛЬГYЙГЭЭС, ХАМАРГYЙ

Ши нэх эна вс ано пелд угуй ныд ээ рбє гсєєх олбил зу улж, с ий мх ий
торг о
но ймсныдэ эгvvрг уяаг ял алз уулса н, хєдєє нийг эхэдг о ёмс о г,
хvр ээн ийг эхэду рьдvз эгдээг vйх vvх эну сныг уда мжий гу ру у да н,
ухаа нгvйжи йжя вна .
Ко мби на тд ээр ээсга р с а
н,х ой н
о оюма чиж, у рда ах vнс уу л га с анб о х
ир
хард у гу йтай,бо рда а вууд ээл т
э й,ажи л чинг а рчир эхэдх vvхэ ндэ эг vvр
харж, ис г
эрэ ндэ г
жир хэнс э эмэл зэж, я г
х ий тэлт ул гаранз ав да х ад
Лу всанб охирх арду г у йгааб у руут ийшн ьнэ гэ ргvvл ж, зє вт ий шн ь
хоёрх о лбилз уу лсанб о ловч ,х ойно о сир жб айга ахvvхэ нха й х р алг vй
байг а
а д ,хариу г vйо йр тохо д: «Хvvе ,яа дагб ил ээ,х vрээдир л ээ ,хал д а
г
балд аг,х ааша ах vнб э?» г эжу улг аа л
д аадт ул гарану нав.
Ду рда ндэ элньду гуйн ыг инжи ндо р ж, дvг рэгц аг аанца р айньу ву лаан
бол ов. Ха жу уга аряв с анх vни йгх а нц уйга араад ал лаж: «Ёо , Ёо »г э ж
ярва йн, у руула ау нжу у лж, уйл ахмэ тгин гэнэ ж, энэх vндэ рх э л ж, т э р
хvн дт э мvvл нэ.
Ажил ч инх vн:«Аа льг vйгээ сх ама р гvй» гэ вэл« Зая р шигд а а,т аюух эл ж
байг а
аюмб эдэ э,хvvея ада гб илэ э,х амар гvйб о лх аринхэ ц vv б ай г аа,
vгvйе рд єєхvни йца р айя ажх арахб илээ»г э
жн vvр ээт агл ана . 1930 о н
 ХУУЧИН ХYY

Хє дєєг ийнб а й далша л да

рб ул дарц агий ну л ир алор о об усгаа . Эл с тэ й
ша нд,б у тта йц а й
д мыгд агажх аа яан эгх арг эр ээсу та ас уу н
а г л ахб є г є
є д
дєрв єнз vгцэ вц э
л ий н, уйтг арта йц а
га ану ни а рт у на на .З уныл vг х ийм
халу унг э
р ийгша рж, ма лчинх vн ийс этг элий гбу химд уул на. Ай л ын
хаяага арvх р ий нба асvр гэлжи лс эна гаадvvг ээ рт vvг ээрх эдэ нт у г ал
оод огно нд а в х ина.Хє лдо ро хоо са в а
адvсц айх ыгх vр т элнэ гг ол ыг
єгсєну руу да нн vvж, н эгх удги йнэ ргэнт ойр онну та г ла саар,э нэ х vv
ертєн ци йгэ цэ с лэ
н э. Га вжЖа мб а лх оймо рс уу жб у р х анно мх э мэ эн
бур ууч а лчихб азайс а нНа мжи лг а д
н аасир ж, х у ульё сх эмэ э нх у да л
ярих ыгс онс с о ор,є дєрс арыгу ли ру улна . Тэ р тээу у л ыгє нгєр в є л ,а йл гvй
хэмэ энбо до ж, т энг эр ийнх а яана а сцаа шг а зар гvйг эжс этгэс ээ р,т vмэ н
хэргээ сх оцо р чд эл хийб оло вс ро ло о
сг ээ гд энэ . Єг лє єб у рхандз ал б ир ч,
vдэшт энгэрмє ргєсє єрнэ гн ас ыгх аранх уйма на нд о т орб арна .
Ху учи нх vv х у лмо риндэ эр ээх є нд лєнс у уж, х а тир у ул саарх vр чи р эх
бєгєєдца га анд авууа л чуурт ол го йгооо р оос она га а дши рэ л
д сэ нха р
гэзгийгс эрв и йс энх эд энvс ээша наар у ун ьу н жин а . Ур агдажн ав т ар с ан
харх а нцу йгс у галд ар галж, хир т эжс айр тса нб о рт о х о йгг арг ажэ э .
Тав хийт элмо р ино ос о обу ун, тас хий тэлжо л оо го ос о йг оодт о о со нд
дара гдса ну р дх ормо йг ооро он ар а ндша р агд саннvvр н ий хээх є лс и йг
арчи ж, ну са ах vрх ийт э лни йгэ эд, гэрто р о в. « Ба лда н г ийн хэ с г и йг ээ
хийжб айн а. Цэ нди йн хх они ох ужир ла жб айн а .Да мб амо риоэ р эхг э ж
явсан, Го мбох анга йо роодир сэ н» гэхз э рэ гх э ве р ий нх эдэнvг ий га х
захх vмvvс т ээс онинб олгоня рь ж, гавжг уайх э мэ энд о огуурх ар а н,
зайсанг уайх эмэ энд о ройд уу гар са а
рз уу хн ых а жу у дс у уна. Ав га й
хvvх дэ эса яг а,т арг а,х эсэгх ус амо лжи д ээд,т эн дэ э сг арчба ян
Бал жир ынду на гат ат анє гч,а йр агу ун, н эгvд и йгє н г єр vvл э
э д , Дэ н дэ в
тайжий ндх о ньг арг ажє гчг эдэсо л жи дэ н, н эгvд шийгд у усг ана .
Хэ дийг э э
ру х а анс эр гэ лэ
нх эмэ эв ч,зvvнх ошу у ныз а ха дх vр сэ нг vй ,
бару унмє р нийт эрт ээг арса нгvй, з євхє нг у ра вд єрв є нє ртєєэ рг эн
тойр онг азрыно рши нс ууса нт у л, юугvз эжмэ дэ ж, юу гс онс о ха жэ э .
На сх эд ийг ээрз алу уб оловчvг ээ гvv яд уує нч инб ал ч ирт ул, ну та г
сумынх эд эна йл дэ э лжл энз ар аг дсаар ,о ли гт ойа жа мь д ралынз а мыг
нэгэн та лд жэ э . Євл ийнх vй тни йга дуума на жє н гєр vvл эн, зуны
халу ун ыгх он ьх ариу л жг этэл гэхб єгєєдн а ма рич и жх аварг а р а гч
тарв аган аасз о влонт о йгооро нжил ийгнє хц vvл нэ . Єт г єсху учи дэ н э
хоёр ынvг н ээ сб у
сvнэ нюмг vй ,є в єлжє єз у сл ан ,ха в а ржа а ,на ма р жа аэ нэ
дєрвєєсє єря в ахг аза ргvйх эмэ энс анаж, хємє рсєнт ого оныд оторхт ой
адилх єдє єгийнб vд vvл эгба йд алдх vмvvжнэ . Юу т
айг омд олтойз эр лэг
амьд р
а лд, юу тайх айр лалтайз алу уна сюу ндши нэер т єнций гvзэхий г
vлх vснэ. Хvмvvжилньи ймг ун их ралтайб а йд лыгх уу чинх vv єє
рє єба с
яаханмэ д нэ. Ху у чныфе од алб ал амн ар ыгг а йгмє нх эрх э
нт анина .
Дэми йлб айд ал да вт агдаж, зов ло нн ьжа рг ал,з эрлэгн ьцэ нгэлбол о од,
нэга ймагу л сц ємх у чинх vvг ий на ди лнvд ээа ньжч и х ээб є
г лєнер т є
нц
гэгччу хамюуб ол охыгvз элгvй, мэ д элгvйхє н дийтал дх оосоор
хоцр о
х одт ул жэ э. Ха йран,х єє рхийх єєрхи й.
Гэтэлх уу чинх vvг ийннэ гнє х єрньх увь сгалынб у
угт а
в ьс
анє дрєє с
эхлэнх ємє рс єнт о гооныд ото рг э р
элт ус аж, нэ гэнай ма гу лсс эрэ
в.
Тэнгэрий нх а яана асц а ашг аз арб а
йд гийгмэ д эж, т
ава нд алайт ав
ан
тивийгт ани ншин эе ртєнцд э эрх а
мтя вахз амыгн ээв .
Хєхмо нго лу лаа нмо нголб о ло в.
Ху учинх vv шинэх vv бо лов
Юу тайз ав ша ан, юу т айб аяр. 1930 о н

СОЁЛЫГГАЙХАВ

Хаврынх у рцн а
р а ндє вл ийнх унг арласа нц а схайл жг азрынх є рсийг
чийгт vvл эн, єсєхт єлжихно го о
н дши ми йгэ хн ьс ай шаалта йб о ловч ,
тэрэгчЛу в санг ийнз у ных ал уун дх єлсєєу рс га
ж, єв лийнх vйт э нд
хуруу гаах є лд єє
жо лсонму уг утлыгша вх айд а
нд vvрг эхн ьх айр л
а л т а
й.
Хасагт эрэг ни йх ях нахт у тамЛу в сангийнс этг
элу йтгарла жх vр эн
ша р
ыгх ашиг нахб vрт vvни йу урх vрнэ. Лу в са
нх эдий г
э эрє сєхна с на ас
vхэрт эр гээрн єхєрх ий ж, э згvйт алаарг эрб олго жд адсанб оло вч
хєєрх ийз ай лу ул,х vни йvрт ула мр ахца дахц аг
ий гюу ндvлх vс нэ.
Ар в
а нг у рва нна сн ааст а винз ур гаанн ас ыгх vртэлШа рынг о
л ,
Улаа нба ата рх оёрынх оо рондДа гвынє в с ийгз єєж, Ба лданг ийнт vл э э
г
тээс
э эрє ди йх vрсэ нт улз амд ах ьу ул,д ав аагча ндахгvйэ нх элд о
нх л ыг
чэнд э хгvй ,нvхн ээ сг арчх ошг ир охт арв агыгчб арахт ани хб єг є
єд
нисэнє нгєр чо до хшу ву угчт єлє вмэ дн э. Ху учинх vнийя р иагих э д
сонсо ж, хэд эна рв анжилн ил ээдюмыгє н гєрvvл сэнт улх єгшинт о л г ой
сvрхи йх ашир жээ.
Хара агий нг олдх о ноо д, Бор ооги йнг олдvл дэхээря вах
а дб агаvд и йнvе
байв. Лу вса нэ ртб оссон д оог анс арталэ в шэ эн,у ртз амдма ца л хийл э н
алхахньх эд ийгэ эрз vдvvр тэйб о лов ч
,у р ьха нса лхиє мн єєсн ьз єєл н єєр
vлээж, vд ий нна ру уцр у утє єнєх єдба счн э гжа рга лши гс анаг дана .
Хэ дэнvх рээг а раарнэ гэн тг уяд аж, а ма а рх э дэ нт ээг уу галса ар
санамс ар гvйя втал, а рт а лдшу у ги хч и мэ эг ар н а. Цоч и нг эдр эг
ажиг лав ал,х єт єлсє нх эдэ нvх эрх э вх эв ээ р, ду вд у у гvйц увр ал д
а ня вах
тул,с этгэлньт ай тга р ч,ц аа ша л хл ав. Гэ тэ лшу уги хч имэ эн ьу лма ар
ихдэж, х оо со но гто р гу йдх vр чигнэ нх о рч иг но х одЛу всанг ийнс этгэлнь
сэрх ий ж, н vдэ эс ор то йн ,ч их ээсэ р вий н, э л дэвюмб од огдо н, «Ха врын
эхэнс ар дт э нгэрд уу гар да ггvйюмс ан. Га л авюvл нэг эгчн ьа р ай
боло огvйюмс ан» х э мэ энс анажз vр хд ог дл он, д єрв є нз vг,н айма н
зовхи ста жи глав ал, vvлчvг vй,х vна мь та нчvг vйшо роочvг vй, тоо сч
vгvйа л ива аб а йдална мг vм, ха магюмх э вх эв э эрб айт ал,со н сохт утам
єнєєхд у уньу ла мо йр то н,д ээгvvрн ьх vр чиг нэ хэ ддэ эшх ар ва л
,х арин
нэгт омшу в уумэ тюмн ис эня вна . Тэ рэ гчЛу в с ант а винх эд энн ас
хvртл ээт ий мт омшу вууvз с энгvй, х эд и йгэ эрх анг ар ьдг эдэ гнэ гт ом
шу вууб а йд агюмг эжс о нс сонб ол овч ,б а сэ нэт ив дба йд аггvйг эж
ярьда гту л,а дил тг ашг vй, д эмийлг айха нд ахинс ай наа ра жи г лаяг этэл,
энэхvv н эгэ гши ндт э рт ээу у лынц аанад алдо р жэ э. Эн эх энз у урЛу в сан
нэгvежи гт эйб о ло одз vvдэ лсэнб аvз с энх о ёр ына л инби лэ эг эж
эргэцvvл эн,з vгэ эрюму у,х у вилгаа нюму уг эжму х арс vс гийнvvд нээс
гайхс аарюучб оло вУл аа нб аатарх от одо ч соныхо йн оч ав ган цна рт
ярьж, ца йгийньу у хс онин тойб ол овг э жб од о о дvх эрт эрг ээг ууга лан
урагшя в ав. Уд алг vйУл а ан баатарх о то ди рэ в. Ур жиг др ынvз с э
н ээ
авгайх vvх дэ дя ръ яг эт элх арину р даа сньу г т
а жа в аа д«Ма на йх vр ээнд
нисд эгт эрэ гг эгчн эгс они нт э
р эги рсэ нб ишvv» г эжх vvх д vvдн ьх vр
хvрг эжд уу ра йнб ар хир а лд аж, хєг шидн ь« Сvр х ийюм, х ач инюм» г э
ж
залбир ал данба й хадЛу в са нх эдийн ийд огьхvнт улд эмийч а лчих аа
байжд ар уйн эгт ан ихз ал у уа лбаных vн тэйг ээу ул за на суу ж, э н
э хvv
нисд эгт эрэ гн ьх vн ийа рг ау хаанэ р дэмс оё лынvvдн ээсб vт сэнб ол ох
бvхи йлу ч рыго лжс о нсо од, их эдг айх аж, х єдє є гийнб айд ал дму нх ра н
сууж, хє дєє хз ан шл а арнэ гн асыгб а рах гvй ,х є лх vр эхг азаря вж, уха ан
хvрэхюмыгvз вэлэ рд эмс оё лгэ г
чихс а йх анюмб айн аг эжмэ дэв ч,энэ
биех єгшир сєнт у ли рэ хжил ээса жил до р охг э жб а йс ана рв анх о ёр
наста йх vvг ээа р дынс ур гу ульдх є є ня в уу лжэ э .
1930 о н

ЗУЛ

Єргє
ни хт ас
алга
аныvvд
ийгнэ
эмэг
цхоёрх
уру
улаа
ныгэр
элсvvмийн
vз
эгдэж, х
олоосирс
энзочн
ыурмыгэв
дэхн
ьтунчу
йтг
арта
йбайта
л
у
далг
vйц аа
дтасалгаа
ныдо т
р о
осзалу
уб vсгvйг
арчир эн,чий
дэнгийн
т
овч
ий гмушгимагцтvvнийзvрхн
ийдоторньб ас
хvv з у
лн оцож, с
этг
эл
н
ьхєгжєєддар
у йбийрийгав
чшvл эгзох
и о
нэ хл
эв. 1931 он

ЭЗЭРХЭГТYРЭМГИЙ БАЙЛДААН

Нэ гуу лынэ нгэртб уйvх э рб уу

ныбя л т
ыгц ох ил мо гцт э
ртээт а
л ын
хажу удн ьцу сыгу рс г
а на . Эн эхоёрх энбэг э
в эл ,х оёулбиех vчинг
vнэлэ гчз алууа рда жэ э . Хє нд ийта л
дг асл
а хду у нт энгэртула а
дє чvvхэн
тугалг ану удогт ор
гу йг аарб vжиг лэхийнvе дхє р єнг єтєнб а
я ч
у у
дт авл а
г
асрындэ эрнай рлажц э цэ гц ацаннаадан,тэдни йцу с
аарн эрсэна р
х ийг
амт т
а йх наарши мэнх є лч vvр чс эт
гэлээбаяс у
у л на . Єшє єчvгvй ,атаач
vгvй, гэмчvг vй, хорчvг vйол она рдынхvvх д vvдх арилцант э
мцэ лдэж
нэгньн єгєєгє
єб ууд ан , нє гє єньнэ г
ээжа длахыгvз вэлvн э
х э
эрз vрх
євдєлт эй. Нэгх эдэнэ з э рх эгэ тгэ
эдийнмэ хл э
л дх у уртаня ваагяахин
даруймэ дэжг эмши нэ . Яс ану у
лб осожцу санд ал а йур са
нз овлонт
амь с
г але ртєнц ийгб vр хс эн ийх ойно,тэднийб ул шн ыд ээрххув ха
й
цагаанхэ рээсмо дну удньс арвайнvзэ г
дэж, хvни йс этгэл
ийгс эрдхий н
уйтгар лу улсаарб айна .
Ая ах єрєн гєтє
нэ тгээ дий нvvс гэсэнба
Yvс гэхи йгз ав
д анб айг аа
Хо ртб а йлдааныг
Хо рсо нз аналтайяа. 1931 о н

НЭГЭНСЭТГЭЛИЙГБЄМБЄРYYЛСЭНYЕ

Санамсарг vйб а йталцонхныз ав

сра арнэгэнх єгжми йнэ гшигшу ргала н
оржи рээ
д , мин ийз vрхийгма ажланд ог
длуул ахадд ару йс э
тгэлтогтож
ядантvvн ийгд агуулангадн аг арав.
Ганцзалу уэ рх о лхиуулныа мныа мс артагчнэ гэ нд vнз энмо дыгн єх
є р
болго
ж, тvvни йд ээрс а
ндайл а нсэмэ эрсууваас,ц аг
а анг эгээтэртэ
э
уулынч ана ду ру узамхрано р жнэ гэ нтэ рг
энт ойр онб vр vйб а
руй
болоод,ба схvv н амгvмг агцх vv з
эр эгэтгэ
эдэ дга цааныа йлынг э
рч
єчvvхэнга лс vvмэ лзэхньгя лт га
нанvз э
гдэж, нєгєєт алдб элчээртэ
э
хоцорсонх эдэня маах адныё р оолд ахьбутыгх э млэнэ .
Зvvнума ртз vг ттариачинэ рх уурд элдэжбvх vйна я лг
у ух эсэ
гх эс
гээ,
сайха
нvн эртэ йз єє
л є
нс алхинл уга
ана а
далда ни рж, мин ийчи хнийту с
є
ртєє
лєнсэтг
элийндот
ору йтга
рб а
ярыгхо
л д
уулану
ндру
улж, х
єєрхи
й
є
чvvхэнз
vрху я
руул
аад, т
vvнээ схажуу
гийнбул
агторжт
vvнийя р
уу
у
рсга
лл у
гаабvжигл
элдэно д
но.

Нэ гэнбү л э
гс увдына ялгууга райх анзо чилжө нгө рү үлэв ч,дара агаар
басн эгэ нсүр э
гцэ цгий нх өга йлч ланир эхт ул,хэд ий нээмин ийх үсэ
л ,
мөр өөдө л,ду рсга
л дфа нтазх ури мдб эл т
г эс
энши р ээни йд ээрхт эйади л
зэрэгл эжа гши нзу урынд ото рө нг өрсөнбаир ээ
д үйт үмэ нзүйл и йн
хэрэг, мя нга
нэ х
тэйя вд алүр гэлжл э
нс анагдаад,с үнс энө гл
өө нийб а
үдший нс айхано рн ых оорон дс үл жиж, т энгэрб ат ал ынг айхамши г
тай
орн ууда арайл члан,тү үгээ
рх ө ндл өнг у лдзуга а
ца х ыгх ү снэ.Зү рхэн
чөтгөрб ад а
г иназэрг ийнянзб үр ийня наглалынх а танх а ад
ыну руул
дээрб ө мб ө
рө на льзөө лнөөрэ рэ мц э
нэ .
Ий нхү үб айдлыгх аварца г
и йнс и ймх ийшин этг
э ли йнд у ндааст аа
лж,
мин ийз ү гмишэ энши р т
эха тал,з ү р
хн ийд оторх эзэ эзулба рихыгх э
л ж
өгөхб асб олоогүйх эмэ э
н э
. Энэо рчлонч июуб о до жб айн а
м.
Ий нт ий нма нсуур са
а ргэнэтү зэ хэдх ө гжми йнду учз амх арчээ.
Сал хин ыа мьсг а
лчшир үүджэ э. Шө ний нх үрдэня а ранд овтлов .Залуу
эрнэ гэнту ртшү үрса лдаадэ нэх үүа рв ант аванми ну тынз уурс этгэл
ий г
бөмб ө рүүлсэнб айд лынх ариу гх эзээб ах аа
нас онс му йхэ мээн
гуни гласа а
рг эрто ржт эмдэ глэв. 1931 о н

УУЛУСНЫ ОХИН

Хэзээнэ эснүү дэл

ч инМо нг ол ыно рон дши нэб үтэжб ү х ийгацаатосгон
басби й. Санамсар гүйб айта лө чүүхэнмо до нбайшин ги йнцонхны
за
в ср
а арнэ гэнх ө
г жми йнэ г шигшу рга л
ано ржи рээда ма рлагахийннам
гү
мс у ус анЧу лууныз үрх ий гма ажл анд ог
д лу
ул ах
уй дд аруйсэтгэ
лн ь
тогтожя дантүүний гда гуул анг адааг ара
в.
Гагцза лууэ рхо л
х иу улына мныа мс артаху йнэ гэ
нд ү н зэнмо д
ыг
нөхөрб о лгожт үүнийд ээ рс ан д
ай л
а нс э
мэ э рсууваасц а г
аангэгэ
э
тэ
р тэ
эу улынч ана дуру уз амх рано ржн эгэ нтэргэнт ойр онбүрийбаруй
болоодб асхүүчивч имэ эгү й. Гагцхүүэ срэгэ тгээд
эдг а цаан
ыа йлын
гэ
р төч үүх э
нг алс үүмэлз эхн ьг ялт
г ананү зэгдэжн өгө өт алдб э
лчээртэ
э
хоцорс онх эдэняма ах адныё роолдах ьбут ыгх эмлэнэ .
Зүүну ма рдзү г
тт ариачинэ рх у
урд эл дэжб үх
үйна ялг у ух э
сэгхэсг
ээр
са
й ханү нэрт
эйз өө л
ө нса лхит айна адалдани ржЧу луу ныч ихнийтус
өртөөл өнс эт
гэлийнд отору йтгарб аярыгх ослуулану нд руу
лжх өөрхий
өчүүхэнз ү р хий гу я руул а
адт үү нэ эсх ажу у гийнб ул аг тор ж
бүжигл элд эно дно .
Нэгэнбү л э гсу вдына ялгууга ра йх а на йл ч ил жө нг ө рү үл эв чд а ра а гаа р
баснэгэнс ү рэгцэ ц гийнх өга йл ч л а нир эхт улх э дий нэ эЧу л уу ных үс эл
мөрөөдө лх ур имдб элтгэсэншир э эн э эд ээ рх тэйа дилз эрэ г лэжа г шин
зуурындо т орт үү ни йөнгөр сө нб аи р ээдүйт үмэ нз ү йл ий нх эр эг , мя нг а
н
эхтэйяв да лү р г элжл энс а
на гд ана .
Ид э
эши нд а сса нни йслэлх от ыно ло на мт а тса йх ныги хлмө рө ө д өж
басхүүү еи йнн өх ө дл үгээх үү р нэ лд эну йт гарс э ргэ эхү йх э мээ хба
хотынг анг а нцэ вэ р хэно хидыгб о до нз үрхньт э рз ү гт эмү ү лж, ө ө рийн
янаглала мр агл алынт ух а
йх э рг и йнх эрх э
нши йд э
х и йгг ай х ажя д а нб а й
х
ийнхүүб ай длыгх а врынс иймх ийс а р аншин этг элий нд унд ааст а а лж
Чулууныз үгми шэ энши ртэха т алх эр хэну й тга рт а йл аха р гыгт ү үнд
хэлжү лө г нө.
Түүнээсх у у рынч и мээс онсо гд ох ынб айв . Хэ дэ ня ма ах эв тэшд э эо джэ э.
Чулуунн эгү ет ог то нбайня да жз ү ү дз э рэ глээмэ тб ол но . Гэ тэлэ срэ г
талдгэрэ лс үүмэ л зэнү зэгдэж..... т э р хүүг эр э
э снэ г энх ув и нда мн ас ан
хүнс үүмэ л зэнг ар чЧу луун ых а жу уда х ьх удгийнз үгя ва хб өгө ө д
нарийвч ла на жиг л а валт э
рө др и йнб улгий нэ х эндэ эрү зс энн эгз а луу
бүсгүйу са вах а аря вжба йна . Чу л у у нд ару йбо с о жх у дги йнд эр г эдо ч ин
хүлээв.За в ша а ндү үлгүйту лз у р г ийнмэ тү зэгд энэ . На са р вандо лоо
наймх үр ээ гүй . Тү ү нийб иеө нд ө рч ил гэр,ө мс с өнб ү дү үнб ө сд а а вуу ,
өнгөца райньмя н дс анх өвөн гө ө сз ө өлө нг эрэл т эй. То лго й гоода а вуу
алчуураарб оожх ө лн үцгэня вна . Чу луу ныгү зэ эдшин жс энмэ тб ол ж
нүүрб уру у ланх уд га а
су са вна . Нэ гх ув ин гд ү ү ргэнт а виа днө гө ө
хувинду сх ий ха в чя да
нб айх адЧу л уун аа сб и шү үр х эх ийгб айв . Ха р и н
нүүрэ гцх а ржЧу л уу ныасу ус анз ү йл үү дий гнэ гнээ рн ьх ар иу ла н
хэлэлцэнэ . Басэ н эт эрийга су уна .
Энэхүүу улу сных ү мүүжи лто х и нЧу лу ун ыс о н ир х ол дихлн ий лэл цэ ж
сэтгэ
лдт а в тай я ао р жир э
хэ дд а р у йт үү ни йгс аа туу л да гий мт и ймү ги йг
ярьжт анил цав . Мө нхүүх үүх энх о т ынз ал ууэ рЧу л у ун ыгмө нч
сонирхо хя нзб ий . Ихэ дх үнд эт гэ нх өдл өхб үрх өнг ө мс өгич имт г ий
байдлыгү з үүл э хб ол о
вчх оё рз ал у ух үнт у лд ар у й...
Чулууныс этгэ л дс айх ныса н ажб о до жмө рө өдө жа г санз ү йла гши нз у у
р
цугааро рх и гдо о дх ариннэ гэ нү л г эр ийгү ү сгэв . Тү ү нэ эсэ нэх оё рү дэ ш
бүрэнэх уд гий нд э эруу л
захб о л о в.

ҮҮРИЙНЖАВАР, УУРЫНЧИМЭЭ
Ума рду ул ыно рой г оорб а р
аа нма на но р гинб уца лж, ша ма р аг аца сб өө н
бөө нө өрх а ял аад,э р гэнт ойро нх ара н ху йл ж, д өрв өнз ү гийгол о ху йя а
бэрх ,х ө нд ийт алыгх у нга рца сб үрх ээд ,х язг ааргү ймө с өнда ла йб олж,
түүн ийд ун дх үнма ло ршихб ай т уга й, з э р
л эга р аатанз у гтанз а йл ма ар
байв . Тэ гжба йталт э ртэ эд ава аныү зүү р тхо ёрх арг эро воо лс она р г
ал
мэтб ү рэгба р агү з эгдэ хб өгөө да рт алынньца сх эдий нэ эх өр зө нт ө н
хучи ж, ө мн өэ тгээдэ э сх а алг
аү ү дн ьнэ гнү ха д илх а р агд ана . Ул ам
ойр тв ол ,х от онд о т орн ьх оёр ,г у рв ант у ранх айү нээх өн длө нг у лду наж
нох ойз о гсон ,б ару у ну ма ртз үгт и йшнэ гү еу ль жнэ гү ех уц на .
Гэтэ лз ү үнт а лынг э рээ су ранх айх ө хда а л
и мб анц ув ца анө мрө ө д, ү сээ
сэгси йл гэ сэ нх үү х эну урс а
вс у у ла нг ар чир э эд
,ө рхи йгт атаж, а р агца с
үүр эн ,а рга лх о рмо йл со орг эр тэ эо р ов .
Уда л гү йу у р ынч имэ эс о нсдо н,у та ат о о ноо ро ргил жб асхү үг эр и йн
цоо рх ойг о орх эсэгх эс эгп о
рп орх и йн э .
Гэр ийнд от о рба ру у нт а лдн а вта сма вт а сү р гэлжил ж, х үнс уу хз ай гүй,
ума ртэ тгэ эд эдн эг эншү ү гээн ийд ээрт о осд а р
с анг ү н гэр ваат а йбу рха н
тавь сныөмнөду т у уша тс анз у лцө г цт э йг өөб а
йна .З үү нэ тг ээ дэ днэ г
банз анд а вшу ургынд ээрх учл аг ан ыд о т ро осү сньх о ёрх уру ух эрт э
й
урга са нб у у р алт о л гой но ройцу х уйжб ү хийб өг өөдү гши ртэ лх ани ах
чимэ эн ьч ав ганцх үнб ол олто й.
Хө лд ү үх ү йд сий гх үү хэ нХа н дн оцо о жя да хб өг өөдт үү нийу т ааг э рийн
дото рб үг ши ннү д ий гх ор сгоно . Тэ рн ьнү дэ эбүл ти йт элг ал а аү лэ эж
нөмг өнд ээ л т эйч ич рэ нда гжини йшт ий шс амга рдан,ба йта лт ү үни й
хэвт ший нд о тр о
о ст асх ийт эла в иаг арч , жа а ханхү үхэ дч өл өөз а вг үй
уйл ажэ х лэ в . Хандс амг ардаж, н э гг ара а рх үү х
ди йгх өд өлгө н , нө г ө ө
гара арца йгн үднэ . Хэ д ий гээ
рөс өхна с на асү гээ гүйя ду уа мь да рч ,
хүй тэ нх а лу у ныгө нг өр үү лж, з о вохз үд р эхи йгү зс энб ол овчх өө рх ий
зайл у улца р а йг ааба ра йл ганб ух имд а хыгө г үүлэ хюу н. Ар айх ийжц ай
буц ла в. Хү ү х энб а гат а йт га
рч ,б ү сээб ү с элж, ца йг аау удл аадх ө гшин
чавг анц ыно р ныө мнөнэ гд омб оа ва ач и жх а рая ганд о торө ч иг д өр
үлд сэ нз ут ан гий нд ээрх и йжө гө өд ,х ар и нө ө рөөц айу ул гүйнэ гх у у
та й
цайгб а рь жг ар а
нх өлд ү үц асыгг у тла ара ас а гу
у лс аар ,б ару унг а рий н
үүд эн до чи ж, ө рхи йньт а танб а сг алт ү л жт эндх эвтс энөв гө нэ мг э н
хоёр ыгду у да нс эр ээжца йө г нө . Ба ру у нг эрий нх оёрн а станс аябо сож
Ха нд ына вч и р чө г сөнх ал уунц а ыго оч л охынх а мтт ү үндт а л ар ха н
баяр л аж, нү д н ийн у лимс аагү лт эгнү ү л э нү х эгд от рооснэ гх э сэ гца г
аа н
тосн ых о гг а ргаж, х а гас ыгньХа нда дө г өөдх а
г асыгн ьө өр ий нх ө ө
аягандх ий в .
Эн эх оёра й ля ма ра йлб э?г эв эл ,з үү нт а лынг эрн ьХа л тарДа мд и ных ,
мө нДа мд инх э дийн ээү хжэ э. Тү үнийэ х нэрДу мх ү үн эгэнтч ав ганц
бол оод ,г ан цх ү үхэнХа н д ынх амтс уу на . Хүр гэ нБа лда нХу у чи нс у мын
занг иб а йса нНа мжи л ындз ар агд да гт у л,т эдни йө р хма л ынх а мтх ол ын
хошу ундо т о р ло но д жэ э . Ба ру унт а л ынг эрн ьСо л гойДа ржа а гийн х ,
мө ннэ гх үү т эйб ол ов чба гана сна а сл а мдша вьб о л гонө г чх ий д эд
суу лгаса нт у ло доот эра р ванд ол о о нна сх үртэ лг э рто р жир сэ нньц ө
ө н.
Гаг цхү үх өгшинэ х нэр ий нх амтз у нб ол б олт ар ваг ачил ж, ө в өлб ол б о л
сурэ л
д э жа мь дар дагб а йжэ э.
Эн эжи лз удт урх тайб о л о одо йрх ав ийнч инэ эл эга йл у уда л ьө нт эй
газр ыгэ рж, х аа шх а ашх эдхэ дэ нө ртө өг азарнү ү д элл эно д о х одэ нэ
хоё райлу на лг аа чла габ абү лгү йт ула рг агүйэ ндх оцо р ч ээ.З өв хөн
амь дар чб айс анх эдэнма л ааз уд адү х үү л ээд,од о ох э
э рт алдө ө рсдө ө
чон он о хо йнз уу шбо л о х о дх ү рээ дг ан ср а нсу ун а.
Тэд нээ сн эгө рт өөх э рт эйХү лтү гг э хт а риа ныг аз а ртхэ дэ нө рха йл
бай дагб о лов чх үр элцэ жч ада хгү йт ул ,энэжилс у у рьшинб у йэ сэ хий г
үлмэ днэ .
Өв лий ншу у ргас үрх ийб о лов чө дө рб үрн ара но й р тсоо рт улху уч ин
мо нг о
л ынца г аанс ар ына р авд аарн эгс айх анц э л мэ гө дө рх э д энх өгши н
хот ныд от орү д ийнн ар а н дну ру у га аэ эн,бө ө гнө р ө нсу у ж, Ха нд ынца й
хал ааж, з ута нх ий хий гх үл ээ ж, га й хс а нү гс
э эду т у усо л иня р ил цан,
Да ржа аг а нцү л дсэня ма а ныз ов ло г о оө в ч ижа в ав .
Үр гэлжил сэ нц ага анц асө мн өдд а в аа ных ярыгт у л та
лү дий нна рны
гэрэ лдг и лт э гнэ нг ял ба л з ана. Өв г ө нб о лс онх үмү ү сий ннү дг я лба нюу г
чү лү знэ . Гэ тэлт эрт ээд а ваа нын у р уу ндэ эгүүрн э г,х оё рюмс ү үми йн
үзэг дэхи йгХа н дх ар ж: Тэ рюув э ?г эв эл ,тэдгэ эрх өгшидд э мийлх а р
ж
яда на мо й. Нэ гдү гээр т: Хү на мь та нб а ра ах ар ал гү йх ага сжилб ол со нба
хоё рду гаа рт : Гэ ми нБа р о ных эл мэ гд лий гу рьдба сү зсэнт у люуи рэ в
гэжя рил ца нз үрхт ү гши л цэ нб айв .
Хо л ынб а раао йр т они р э хэ дх от нын ох оду гтанг ү йжх у цн а . Хо ё р
гур ванх ө г
ши нг эрийнх а яандз ог с о ж, х энб о ло хыгс анд р анг ө лө рнө .
Үз вэл,х оёрмо рьт ойх ү нх о йно онэ гньда хг анз аг алж, нө гө өн ьа чма г
тавь жэ э.Уна санмо р ин ых өлс нө өсньу урс а
в са ж, о лону у лд ава аны
тэр тээгэ эсх ү рчи рсэ нд ээа ахил анг эр и йнз ү
гт э мү үлнэ .
Ха яа н
ыг ад наир ээд ,б у у х ыгн ьх а р в алэ сгийг у т алө мс сө н, ижилхө х
даа лимба нд ээл тэй, нү ү р т ээц ог то й, н ү дэ ндэ эг ал т айх о ёрз а лу ух арх ү н
мо риот уша а д ,х өдө өн ийз ан шл а арх ө гшид тэймэ нд лээ д ,гэ рто р цго о в.
Хү ү хэнХа ндх ойн оо сн ьд агажо р о нг а лт үлэ в. Со л г
о йДа р жа ат эдни й
зана а
л ьн омх о нб айд лыгүз ээда й хт ү гши хс этг эл гүйб ол ж, а вд рын
дот роо сшил энх өө ргөөг аргу улжб ар ь саа рзо чидбу уса нг эр то рж
мэнд л
э нт амх ил аа дн эра л дрыга су уна льз үгх а аз орь жя в аа гс урав .
Хо ёрз ал у ухү нХү л түг и йнс у ур и нг ийнт эндээсг а рсанг э хб ө гөөд
өврөөс өөц а асант амх игар гаж, өв гөди йгх үндл эн, өөрс дө өХа нд ын
буцалг асанх алуу нца йгта втайу у ж, т уламнаасма х,та лхг а
р га нт эд
нарынх амтх ув аанид эхий нү едх эрэ гзор иг
оот о очи н
-Бидбо лУл аанб аатарх отоосг ар санху вьсгалтз ал у
у чу уд ынг ишү үд ,
танайэ н дт ариа ланб ама лч ных а мт р алб айгу
у ла ххэрг ээ рто ми лог д о н
ирсэн, үүг ээрт үүг э
эрс үлжиня в саа р,ө дөрх оно гн э
л ээну дав. Са я
Хү лтүгий нс у уринд э э
рх о рьга ру йө р хийгх а
мт р алжу у ланх а
р инт а на й
хэдэня д ууа йлэ ндү лдсэнбо ло хмэ д ээгсонсо н, ирсэнбү лг
э э. Үг ээ гү й
ядууд,б оо гдо ж, зудт урхандг ач и г
д аний нхүүс у угааэ нэ хүүз ов лонт
байдлыгг аг цхүүб усадайл уудл уга аг этэлжб ол оху чр ыгх өдө ө ний
хүнийу ха жмэ дэхийгд агу уланх өгшинхү нийа а ну унг эхийгд ахин
дахинх ү лээ нү дэшб олтоля рьжэ лдэ ву чрыгс аяа райх а нт ани у лав .
Тү ү
нэ эсу да лгүйу р
ь дахх амтра лынг ацаанааса ч лагах ө сөга вч р уул аа д,
хөндийт ал дх өсө рдсөнх өгши нэ мг эд үүдийгнү ү лгэнхү на мь т ант а й,
газаро чуу лж, ха мтра л
до ру улжха л у унх оолду л аанх у вца с
т ай
учруул ав. Ду мх үүч авганц ынх ү ргэ нэ гжир ээдг эдрэгбу цаж, На мжи л
зангийндд а хинз арцб ол олгүйг ээрх амт ралынг ишү үн дэ л с
э в
. Со лг ой
Да р
жа аү ү нээсу хаано рж, хамт ра лынмо ринт эргий гг уйнс уу га ад
өтөлсө нө вгө нт энхээ т
эйб о лж, өд ри йнө р т
өөи лүүг аза рх атир уулс аа р
хоёрх оно о дх ий дийнг азарх үр чз ур хай дламын до чижх эвий нү гээ р
хэдэнтя р ивч,х эрэ г
сэ хгүйб оло хо дн ьх э
д э
рү гээ рхэ дэнтз агн аа да р в ан
долоонн ас тайх үү г
ээс алга навч, д аг уулани рээдө нөөхх о ё
рз ал уу
хүнтэйт анил цу улан, з
алуу чууд ынг ишү үндо ру улжэ э. 1931 о н

ХӨДӨӨТАЛЫНҮЗЭСГЭЛЭН

Хө нд ийт а лынз эрэ глэ

эмя ралзанжир вэгнэхи йнд ундх эдэнө ндөрюм
сүүмэ лзэнү зэгдэхньх ар ьгазрына яныхү нийн үдэндя ахинда руй
та
н иг д ана. Хурд ланд овт лоху у
рынт эрэг
нийө мн ө
ө сн амрынс алхи
хүчтэ й гээрү лээхэдх оёрн үдэндн улимсг ялтгананх олынба р аа
гх арж
ядна.
Өвг өнжо лооч,у хасхийн, хи йгнэмэх эддөрв өнх үрдх арвасансуммэ т
эргэл дэ хб өгөөдбү ртэ
лзэ нх араг
д аг
чб араанэ гү ед а
л до р
ж, нэгүеи л
га
р на . Уда лгүйо йр тоноч волө мн ө
хг үвээнд ээгүүрс үмх ийд ий
но рой
бүртэ л зэнцу хуй ж, алта
нг анжу урньөг лөөни йна рныг эрэлд
үз
э сгэ лэнт эйгя лбал з
ана.
Ганда рсдынх ийди йнс ув рагынт эндгайхамшиг тайма нжл агацамхагт
өлгөс ө нх он х
ныду уньх а н
г инанжи нгэнэнэ. Бүрээб ишг үүрийнд у
у
үргэл жл эхб өгөөдц а мжа харб үжиг лэжб у йа жэ э. Хө дөө гийнх үмү үс
хэдх эд энз уугаарх у р
а лдаад ,эр ээнмя р ааныгө мс өжий шт ийш
зөрө лдө нө .
Сүл жи л дэнд авхил д ахх өдө өгий нх үмү ү сий нцэ н гэлн ьми ни й
сэтгэл ийгд аруйб ах ду улж, Са нб эйс и йнмор и ныс айх анн ьми ни й
дурыгх өвс өлзүү лэнх өдө лгөнө . Мон голг аза рмин ьу уд амюма а. Маш
сайха нмо р ьтойюма а
, мо риоу на адд ав хих адма на йцо гз альс эрг энэ
.
Ий шэ эшир тэж, ти йшэ эгө лрө н,ү ү ни йгг ай ха ж,т үүни йгб одсооря вта л,
олонмо рьт ойх үмү ү с
и йнд унд уу рнэ гэнс а йх анс ааралмо р иныт олго й
тэмү үл эн,а мн ьа нг а лзаж, хо ёрч ихн ьс ол бил зонүз э гдэх эдхэ ди йн
мин ийх оё рн үдг эр э л
т энт усс анб өг өө дн э гз алу ух үү хэнжо лоог
дугтра нз ү т гүүл сээрг арчир э хньх увил га ано хина дилг эрэлтэйб ацо г
зальө нг өт э йжа вхл а нт айньт ү мэ нба ат арэ рс ий нб ол овч ,зүр хий г
чичр үү лэнд огдл уу л ж, т өвэ рдэ мто юу тныб о ло вчс үн сий г
холб ил зуу л ант атна .
Цаг аанс а
а ралмо р ин ыну руу ндэ эрно гоо нг ө лөмт эйб о ржиг иня нзын
эмээ лий гт ох сонньх ол хиг азр ынх үл гийнө н гөя лгаран, ү з
эс гэлэ н
бүрд ээд ,тү үни йд ээ рз алууо хи нх о р мо йгцэ мци йтэл ,гу яыг
мөл чи йл г
ө но р оого о д,хөнд л өнс уу жэ э. Үз в э лна са рв анн айм, еса гаа д
шин эс арныа дилх у рцт унг ал агг эр эл тэнэ . Ур тх арг эзги йгг урва ар
дара ну нжу улж, у лб арша рд у рда на лч уур а арт ол гойг ооо роон ,ө рөөс ө н
нүдни йд ээ дта лд ээ рх элтгийз анг и л анү з ү үр ийгу нжу у лсанн ьз алуу
бүсг үйнд э гжи нб айд лыгү зүү лжэ э . Ца йва рө нгө тэйз өөл өнц а райн ь
зунына рандб орл оо дх оёрх а ца ртн ьу лаант у яат усжэ э. Ха рахн ү дни й
харца гаанньх осл о о д,хо тынз ал уух ү нийд э эрэ е лдэгн имг энэ э
р
хөдл өхт ут амднү дэ рх гүйд аг алд анд а вхи на .
Энг эрн уда ргыгх арт о ргоорэ мжиж, н а рий ха нх о шмо гт авьсанх үрэн
ягаанч исч ү үдэ эли йгө мс өн,з ү үнх анц у йд от р оосна рийх анх у ру уг
цуху йл ган, жо ло оцу лб у
у рыгх у гасб ар ина тг аадб ару унх а нцу й
г аас у л
тавин, т үүн ийд ото рг араану ун ,та ша агаат у л жб уулг асант омн у даргыг
далб айл ганб үрхү үл сэнньшин эц а гий нх э энц эрб айдл ыгг айх уу лжээ .
Хо оло йнт о вчи йгз а д гайт авь са нд о ту урба сх үүх арт орг оор
бөөр өн хий лө нэ мжс энц ай варша рд ур данца мц ныз а хцу хуйжбу й
агаадт үүн ийд о торни мг энц а гаа нх өр стэйг у ахү зүүү зэ гдэхэдх азаад
авма арб уй.
Ша рба жг а рд у рда нбү сийгша вхи йт э лжи йс э нньт алынид эрма хбодыг
баха рху улжэ э. Ха рьг а зрынз ал уух үнт үү ни йз амыгх өн дөлд өн
саатуу лж, х эдэнү га с
у унх эл элц эх эдт алг а зр ынб аг
ао хинт э ржо лоог
татаж, д ур т айга арт ү дгэлзэнх ар иу л анө чижб асхү үэ нэт эрийгл а вла
н
сонир х оно .
Таша аньт эв х ийж, х ави рганыя сньз ура йсанял гуунсааралмо р ь
тог
то жя дан ,г уас айханд ө рвөнх өлөө рэ элжлэнг азарцавч илж, уран
сай
ха нт олгой гооий шт ийшс эжихн ьа га
ар тдэгдэж, үүдэнду мб а
н
алда
хб оловч , дээ рньу нас анү зэс
гэлэ нто хина жи ггүйсуужө г
ү үлэлдэх
бөг
өө дү гхэ л элцэ нх и чээнг үйлэнаашл ахньб агах үү
х э
дмэ тхөнгө мсөг
эев
эр үүх асынө нг өтд өрвө лжи нцагаа ншү дээя ралзуула
нү еүе
инээмсэглэнмишэ эхх авр ыну лир а
лир жбу йади лбах т
ай. Эелдэг
түүнийгү нс эжшимжх ана шгүй.
Хээрт алынд у ндх өнд лөнг у
л дд а
вхижх өдөөгийнс аруулдб ие
э
гай
ху улсаний мн эгүз эсгэл э
нт эйучр аа дхэрхэнс этгэлхөдл өхгүйб айж
болоха жээ. Чин ээ гээрх ич ээнгүйлэнх элэлцэж, сонирхлыгт авина.
Өндө рх а
аныө в
р ө өрн утаг ладаггэнэ. Өнө өө дөрт эндбуус ангэ жө мнө
хөндийг өөру галз анцэ н хэрлэ жу рсс
а нХэ рлэнг олынх өвөө ндээрнэ г
эрэ
энма йханбү рэ гба рагү зэгдэхийгз а аг
аад,да руймо риот ашу урд а
н
хара
йл гаж, ис г э
р э нха райл гасаародо в. Хэрэвб имо рьтойб олоо дза в
тай
явс
анс анб олд о
о . 1931 он

ӨВЛИЙНХҮЙТЭН, ЯНАГИЙН ХАЛУУН

Өн
дөру
у л
ыгцага
анца
сх учаа
д
Өн
өөшөнийнхү
йтэнт
асн яс
хийж
Ор
ойдэ
эро л
оноджир
эв, жа
равгил
тэг
нэн
э.

Жих үүнша ма рганэ гү ех аялж, нэгү етат ранма нанб уда нх отт ос г
оныг
бүрхэхньн я г
тг ү н. Ид эрн эгзэр эгү үнийгб о д ож, нэгзэ рэгтү үн ий г
са
на ж, х а
р анху йг у да мжа арч ивч ига лха лна . Өн дөрг азрынх үйт нийг
хэ
лэ хү ү,энэшө н ий нжа вартайшир дхиймэ эро гц омб ула нгми ну тб ү
р
то
йр ч,х ирд хиймэ э рч имэ эгсеку ндб үрс онсо вч, шу удн эгз ү
г тс у ммэ т
яв
ахньюу ныт улб э ! Тэс г
эмх ү йтэ н,бүх ийб ие ий гжи хү үцүүл эн ,
яс
хий мб айдалх а ма гс этгэлийнз э
в үү ц
ү үлнэ .
Тэртээх аша аныз ав с ра а
рб айши нги йнцо нхныб ү дэггэрэ лсүү ми йн
үз
эгд эхн ьх энх үн ийс онир холдт э рб үрт уса х гүйб олов ч,түү ни йө өр
хэ
нчү лмэ днэ. Хү йт энц үүгх уру уныү зүү рэ э рт огших одх эди йг э э
р
чимч имх айрав ч,г эр и йнд оторо рсн ых ойно ,х алуунг ар ыгб ар их а
дс а
я
ба
хт ай. Байшин гий нд о торзулб ад эн г
үйг агц х үүз уухныд ото рх
нурма нг э
р элс үүмэ л зэнт уяарч,ү зэ сгэ
лэ нтэйо хинт үүн ийн үү рд э
эр
ту
сахб өгөө дэнэү ег эр ийнд ото рхт аала мжт а йү зэ
гд лийнд у
ндг э р
элтэй,
т
үүн
тэйтэ
врэ
лдэ
н, я
наг
л а
лдажүнс
элцэ
хэдд
аруйжа ра
нг раду
сха
луу
н
б
олоод
,ба
схү
үбиебиеийннөлө
өндсог
тонуна
жээ. 1931 о
н

ЦАГААНСАРБАХАРНУЛИМС

..... ду га а ро ных ууч ину лир лына рв анх оё рс арынг у чн ыө д өрт эн

г эр
ц э л мэ г,н а рша р лант у ссанү нэхэ эрн эгс ай ха нө д өрб айв . Хо йду ул ын
э н г эрэ э рду нца гаанца сг ил тэгн эн, түүн ийз ахс э жү ү рн ьс эмэрчо р ж
я д с анэ ц э нх ийт у ранх айү х эрма лу удх ө лд ээ рг а рч ,ү үгээ рт үүгээ
р
с ү ү лэ эшир в э
ня вцга ада гньс а на гдаж, т эс гэмх ү йт н ийи л чх ариад,
х а в рынс а йх а
ну лир алир жб айга аньмэ д эг дэн ,х э дий гэ
э рт ааламжт а й
с а й ха на в ч , мал чи на рд ынб үсгү йЦэ рма а , Да гд анг ий нх а яа ндзо г
с о ж,
с э тг элдихлг уни хра лта йга арэ л дэвз ү йл ийгб од мо г лону рту ртшү үр с
а л д ана .
Юуг эв э л , Цэ рма а гийнн у та гГу р ванс айх а ныө в ө ртб ө л
г ө ө.Гэ ряду у
т у л ,э цэ гэ хн ьт ү үни йгх от оди лгээ ж, Да г да нги йн дз арцл у улан
с у у лга с аа р ,г урв анжи л ий ннү ү рү зэ жб а йг ааньэ нэ . Дагд а нгийна жл ын
и х ий гх эл э хү ү,т үүн ийэ хн эрий нча нг ыгхэ л эхү ү, ир снэ эсх ойшх э д э
н
жил ийнд о т оре рча ма р санг үй ,б иес э тгэл ийнз о вл о нгца дт алүзжэ э.
Эн эз а в са рДа гд ангий нэ хнэ ри йнт аргал са н, Цэ рма а гийнт у рсанхо ё ря г
т э н цэ нэ . Ял а нгу яао йр но осц ага анс арб ол н ох эмэ эна нхных эдэншө нө
б а н шх и йжн ойр гүйх он ов . Дара ахх эдэ ншө нөюмо ёжү үрца йл г
а в .
Өн ө өө д ө рү үр гэлэнно йрмо гл ож, б үхийб иез үд р энг али р ав ч
,у рь
д
н у т агтб айх дааи ймн эгс айх а
нн а рт уса ж, у у лт а лынца сх а йлсан
х а в рынс а йх а
нө дөрг эрий нх а яанд аас у уж, с аят ө р сө нх эдэ нху р г
а ,
и ши гтэ йг э эн аа дант о гло жб ай санн ьг эн э тс ана г д аж, г э
ро ронэ цэгэ х,
х ө д ө өну т а гюу гаанмө р өө д өну й тгарл аж, с этгэ лн ьх өдл ө нб айгаан ь
э н эа жг уу .
Гэ т элДа г д а нгий нэ х нэрз у ргаанх ана тайт о мг эгч ий нца г аа нгэрээ с
г а р чир ээ д ,и хлх үйт н ээрх яла йнх арж, а я гү йг ээрз а ндра н « Чия ас а н
х а рз ол и гв э? Ол бо гх ив снийшо ро о,т оос ыгг үвэ э дирг э х эдэ ндюу г а
а
х и йс энму умо ндив э? Ха ша аных ога рил га санч ин ьэ нэү ү ? Марга а ш
ц а г аанс ар ыншин ийнн э гэнг э гчи йгмэ дэ жб айн ау у ,ү г
ү йб айнау ума л
ч и »г ээ дт у ужу у гаарну р уу нд у нднэ гц охи жа в аа д, у урла нз ог
со х
о д
Цэ р ма аэ с э ргүү цэха ргаг үйт ул, «То лг ойө вдө өдс а л хиндз огссонб ил э э,
а в га ймин ь »г ээдх а жу удб ү хийт омх ив сий га вч , да а жя д ан,ца санд ээ р
с э гс эрн э. Энэү е дно д нинжи лий нб ариу л с ант а ва нжа нги йно рос
б а й шин г и йнц о нх оорДа гд анги йно хинМя д агма аг э зэгү с ээс амна н ,
н ү ү р тээо оэ нг эсэгт ү рхэ нб асхү үши нэх ий сэ нб орно гоонт орг
о н
д э э лээт а а р у уланө мс өжб а йхньү зэгд энэ . Ба йшин гий нд о то рис г
э р э н
дуул жи йшт ийшс эл гүү цэ хбө гөө дц он х н ыбя цханс ал хив ч ий гнэ эж,
Цэ рма а гд ууд ан: «З ал ууа йл ч инэ рч үү дир в
э лз ү үнт а са лгаа ндо ру у л »
хэмэ энба ст у ша а лг а р га на . Цэ рма а , Мя д а гма а гийнт ор го нд э эл ий н
өнгө ндг ял бахда аө ө ри йнму уу ра нх айд а аву удэ элу ру уг аан э гха р а а д,
Мя да гма аг ийнт а нх ил з
у урб айд лыгө өр и йнэ н элэлтб айд алт а йг а ар
харшу у ланб одо ж, н ү дни йх ээну л имс ыгг илт эгн үүл сэ эрг эд р э го д ож
басо л б огжу рмынт о о сшо ро о гг үв жшү ү рдэ хий нх а мтц ага а нс ар ын
өдөрма на йг эри йнэ зэ дц ө мс айх ант о ргод у р да ндэ эл ,б угамин жи н
ма лгайх ийжө мс ө цг ө өнө . Эл д эвз ү й л ий на мт а тид ээб аа рхид а рсыг
төхө өр өни дэжу уцг а а хн ья ма ри хжа рга лв э ? Тий на та лб июу н ди нг э ж
нойрд утуу ,у ранх айд ээ лт эй, э нэ лэ нша на ла ня внаг э жб о до в ч , на р ий н
учрыго лжэ смэ д энг а гц х үүМя дагма ах у у чинд ээлнэ эс ээнэ ги йгн а д ад
өмс үү лэ хб изг ор ьдо но . Дэ в сг эр үү д и йгцэ вэр л эжд у у саа д,б а й ши нг и йн
өмнө хх о гийга р а гта гу у лжү ү р эн, х а ша а ных а алгандх үр тэл ,г а дна а с
пүүс ни йх ятад уу дц аг аа нв а ад а нта йб оо вб ол о нб элг ий нз ү йл сий гир нэ .
Зөржг арах адн ьт э дг ээрх я тад ууд: «Айт а найс о хорс о н, нар и йнюма н
дээрюу н дх огб у р та гг оо жу ул санба й на ! Айма нгууз о ли га а »г эжб а с
занд ра нх ар аана . Ая а , Цэ рма а гн о ёл о хх ү ня а с ано ло нб ил ээ . Хо г ийг
гадн аа сг аадир вэ л, Мя д агма аб асд у у д аж: « Нү үрни йу са сга »г энэ .
Үлө нг өр снийх о й нот үл ээх өр ө өдө хх эрэ г т
э йб олов . Га нц аа ря д аж
байт ал ,б аруу нх амр ына йл дмо р ьу са л да гз ал уух ө вг үү нЧү л тэ м
хаша а ныз авс раа рт үү ни йгд у уд ав. Чү лтэ м, Цэ рма аэ н эх оёра й л ынз ар ц
болс ныг ав ьяага а рд о тн от ани л цажа мр аг л аса нб ол ов ч,г эр ий нэ з эд ,
дордх ү мү үсжа р га лмэ д дэ гг ү й,я д у ух үндя н агб айд а ггү йг э жт э р
хоёр ыгэ лэ глэнна ад ахб ашо о в дор л о нз а гнаж, у чруу л да ггүйб ө лгө ө .
Тү үнэ эсс а намс а ргү йха а лг ан ыт у сх ү нир эхэ дМя даг ма ацо нх о ор
өөри йнх анил саннэ гз а лу уэ р ий гт а н иа д ,х ур д ланг а рч ,т үүни йг
оруу ла нх а мт аарх ө тл өл цө н ,и нэ эл д э нх ө хрө л дө нх ойдба й ши нг и йнз үг
одох ынз уурЦэ р ма а гү з ээд : « Яа жб айг а ач иньэ нэв э?» г эж
шо ов до рло нх эл э эдо д о хду угДа гд а нг ийнэ х н эрс онс со нд ар у й, г э рэ э
үүди йгч анг ах ая нг ар чир э эд : <Чия ас анз ол и гв э,тү л ээг ээ
хөрө ө дө хгүй, яас а нмо н д ив э.> г эжз а н да рна . Үү ндЦэ рма анэ гу х аа н
олж: <Биг анц аа рх ө р өө д өх өду да анб өг ө өдө өра жилс аата хт у л
Чү лтэ ми йгт у сла лца х ыгг уйс а нби л ээ .> г эхэдДа нзанг ийнэ х н э ра р г а гү й
ажл ааб одо ж: <Тэ гв э лт ах оё у лб у шу ух ө рөө д өхгүйя а санюмб э>г э э д
гэрто ро в.З авша ан аа рЧү л т эм, Да гд анг ий на л та нб ос гыга л х а но р ж
ирээ д, Цэ рма агий нх а мтт ү лээх өр ө өд нө.
Үд ши йнн ара ншин гэ хү еб о л оо дө д рий нс ай х ана гаа рө өрч л ө г дө ж,
сэвсгэ рц асх эсэгх эсг ээ рх а ял ах ынд у ндЧү л тэм, Цэ р ма ах оё рт үл э э
хөрө ө дө хд уух я х на нч а х на хн ьх ал у у нб а йши нг ийнд от орМя д а гма а
залууэ р и йнх амтна а да хша нз ныа ялг уулу гаах у тг алд ахадх эди йгэ э р
уйтгар та йбо л ов ч ,х ү йт эндч имч иг нэс энх у ру уг аах аа яан эга ма н да а
хийж<Аа х >г эжа мь сга ада нд у л аа цу улжх о ёрс э тгэ ли йнү г сий гя рил ц а
н,
зовло нг ийнг үн гнэ г ,х оё рна а да мт о хуу г аа рх у у ра нө нг өрү үл эхн ь
юу тайа ята йби л э э. Цэ р ма а,г эр ий нэ зэдг о ёх ув ца сү йл дэжба й гааб а
элдэвз ү йл и йна мт а ти дэ эб э л т гэжб айг а агт ооч и н, ө өри йнба й дл ыг
ярих адЧү лт эммө нө өр ийнэ зэ д, жо р оомор ьз эр г ийгх ө дөөнө өс
авчру ул сн ыгя р их ынх амтх а а на а со л сныгмэ д эх г үйө вр өөсө өнэ г
улцга рд ур да на л ч у ург ар гажө г ө х өдньЦэ р ма а ги йнд о тор
Мя дагма аг ийнт о рг ондэ эли йгө мс сөнө өсил үүс а йх анс анагда жа ва й .
Цэ рмаа , Чү л тэмх о ёрца гаанс арб оло хо да жи ли хб о лдо гб ах ар илц а н
учрал да ха дг э ри йнэ зэда ашл анз а гна дгий нт ух а йх эдэ ну йт гарт айү гс
ярилца х ынз уу рт ү лэ эх ө рөө д ө жд у усав . Нэ гэ нтү дэ шб олсо нт у л,о до о
гэрий на жилх ий хх эр эгт эйбо л ов . Цэ рма а , Чү лт эмэ эсс аланг эрто рв о л
бурх ныө мн өу н ий гт ул та лбо овө рж, т ах и лт а хиа д,т ул ганыб а руун
зүүнэ тг ээ дэдх э дх эдэ нз үйл и йнт ава гта йи д ээнү үдб ау уцма х,ба н ш
буузыгх уч инё с о орт ав ьжэ э . Эд н ий гүз в эл , цө мЦэ рма а гийнх ийс э нб а
болго со ни дэ эмө н. Гэ р ий нэ зэ дшин эх у в ца сө мс ө ө д,б итү үлнэг эж
баяржа вхл ан та йг а арх өд өл ц гө ө н ө . Цэ рма аг алт о го ото йх ури мл ана .
Цэ рмээ дМя д аг ма ан э гх у уч и р санч ис чү үд ээл ээ на вч ир чө мс түг эй
гэсэнб о л овч , Цэ р ма ама р гаа шө мс өн өг э жс аа рма гл анх элж, х ойш
тавиад ,х а ри нЧү л тэмий нө г с өна л ч уу рыгг ар ган ,х а аяан э
гн үү рээ
арчижба й хыгДа г да н гий нэ х нэ рх а раад : « Чиү ү н ий гха анаасо л ов.
Бод волб эл эгд от р оосх ул гайх ий с энб из »г эжз а гна н. Үү ндЦэ р маа
хулгайхи йс э нг э жх уда лх эл эх эдх эцү ү, Чү л тэмө гс өнг эжү нэ ни йг
хэлэх эдб асз эмл эл тэ йу чир ,д увду уг үйс у ун, я а санб э рхтэйби лээг э ж
элдвий гб о дн о. Энэо ро йг эр ий нэ зэдё с л о хца гаа ла хынх амтг ад наа с
зочидг ий ч идир э хньт о огү йо ло н. Тэ дн ийид э ху ух, и нээл дэх
баясал д ахн ьг э рх а гарма ар,г а гцх үүЦэ р ма аз у ух н ых ажу у дх ө лрө н
сууж, гө л рө нх ар жшү ү рса л д а на . Шө нөу нт са нг ү й, ма ргааший нца й
хоол ыгб эл тг энэ . Гэ р ээсз уга а ца но д охэ зд ий нх э рэ глэ хз үйл ийг
бэлтгэж, г адна а си р эхг ийч и йгх ү н дл энз о ч ил с оо рнэ гө д рий га р айг эж
өнгөр үү лэ вчү д ши йнц а гн арг иа нд ар гиа нб ол жа р хид ар с
,х у урх өг жи м
үргэлжл эх ийнд о т орү ү нийб ө ө лжи сий га с га ж, т үү н ийо рд эрий г
зассаарб а сн э гшө нөб ол ов. Энэмэ тий нб а йд алз ал гамжл анх эд энө дө р
боло ходЦэ р ма ах э дий гээ ря да рчз үдр эв ч ,г у них р анс у ух аасө ө рюу н.
Ха аяанэ гу д аах а ша аныз авс ра а рЧүл т эмт э йя рь жс этгэл ийгб яцх ан
хуурна . Энэмэ т ээ рх оёржилө нг ө р снийх о йноб а снэ гца гаанс ар
ша хажб айх адя ма рша л тгаа н ыгмэ дэ хгү йДа гда нг ийн хх отодс у ухыг
боли вг э жх өд өөг ар ахыгб эл т гэ н , Да гда н гий нэ х нэ рЦэ рма амө нх ө д ө ө
дагу
улана ва ачинаг эжб айх ынүен э
гө дөрЧү лтэмх үрчхэлж: « Од оо
чими н
ийх амтя в жа жт өр»г эс
эндЦэ рмаач у хаму чр
ыгс айна ар
мэдсэн
г үйб ол овчэнэх о
ёрү гийгс онсоод,да руйба ярлажжа а
лз у га
а
юмааб оож, Чү лтэми йнг эрточив. Дагдангий нэ хнэрнэгза ндарчх э
д
хара
агаада р гаг
үйх оцров. Чүлтэ
мий нгэрх э
ди йх арболоодцо ор хой
боловч
, Дагд ангий нз ургаанханатайца гаанг эрийнх атавчин д
хэвт
сэнээст ү мэнх увьжа р га
лтайб олоод, с
ан ааныду раарб осожс уун,
хийдгэ
эх ийж, а ма рдагцаг та
аамр ан, хуучина мр агЧүлтэми йнх а мт
амьдра
нс у
у жб а
йт алу далгүйцага анс а
рыншин ий ннэгэ
нб олов.
Цэрмаах ото дир снээса ваадэдүгээх үртэлбит үү нийоройи йн хүү
амгала
н гаа
ру нтажб а йсаннье рү гүйб өлгөө. Ма ргаа
шө глө өньэ рт
босожто рг
оду рд анми нжб улг
абу сб оловчө нгөтэйбүтэнх увцса а
өмсөцгөөнө.

ХОЁРИШИГ

Хаврынн ар
анша рл а
адө вөлжө өнийдот орбүлээ ндулаан. Хо т
ынд у нд,
хонья маамайлалдаад, хо
ёриши гзэлийнх а
жу удмө рг
өлд өнна адна.
Алагя мааныиши гнэ гсартай,х оёу
лн ялхбо л
о о дбэс
рэг,э в эрнь
ург
а агүйболовчма гнайдээрө ч үүх
энт овой
жэ э.
Алагя мааныиши гх олоосх у
р д а
нх ур
да нгүйни ржмөргө нг эдрэ
г
буцна. Саар
аляма аныиши гдор оошил жинз огсо жхүлээ
нэ . Хэдэнт
э э
мөргөл дөнсур
гуульх ий г
ээдхо ё
улэргэжх арайл данхотондор жтус
ту
сынэ хийгэрнэ
. Хо ё
ря маау г т
анмайл жхү лээна ва
хбө гө ө дхоёр
иши гс өг
дөнхөхөхньх өөрхөн.

ҮЗЭГДЭЭГҮЙ Ю М

Ханг айнс айханнуруунаага рса

нИдэ р
ий нс айханголөн дөру у лса
ас
бууса нтул ,урс
галтүр г
энт үргэнб а
схүүх өгжиммэ тшу у г
и на. Хажууд
ньсу у нчагнахуйяаүнэхээрт а
ала мжтай. Хү нийө нг
өрүү лэхз амя мар
болох ыгюу ндурьдаастайлбарлажү лө гнө м. Энэх
үүт унгал ага р
иун
мөрө нхэч нээнмянганжилх эвх эвэ
эру рс с
а араталхаринэ р эгд а
гуунь
оршс онёс,хүнамь т
ныт үүхб айнба йнх у в
и лсаарирэхньт э мц ээ
нийү р
ажээ.
Орчи нтойр о
нз э
ргэлсэну у
л сбэрхө ндөр ,сэрв э
нхадс э
х ийл цэн
саха
йл ца
нс үржавхланх эт
эр х
ий ,ойшу гу йня гтзуза
ан, усб ула г
хоржиг но нх уржи г на на. Ха вца лх адн аа сас гахт арх ир аах үр хэ эц өмө өр
Ид эрийнг о лдцу т г ахб ө гө өдт ү үн ийц энх эру сна асу ух а
дд ото р
сэнгэнэнс эр гэнэ.
Ха ра
а ха нт үмэ нб о ди сд э лгэр эх ийнү ес,з уныт э ргү үнс ар ынши нэ дэ э
р
дорно ду улынс эр в ээд э эгү үрү үр ий нша рт уяаг эгэ эрэ нт усма гцэ нэ тээ
уулыно р ойд ээрх ө хө өшу вууя ру ух анд онго до х уйя аа д
у ума на санх үн
түүнийд уугс онс о нб аяс ажба сба яса нс онсон о.
Өглөө ни йна ро рг инг ар чир э хэ дг ол ынэ х
э нт и йшс ару улх ө нди й
гэрэлтэж, а риу на г аарт а тан, ү н эхэ э
рз у ныа мь с г ала нх и
л ахб ө г өө д
дэргэдэхцэ цэгө в с өндни мг энц а г аанх я рууг ил т эгнэ эдт э р тээг и йно й
модо ндн ого оныу ни а рз ал гал дахн ьд ар уйнү үд элч и нма л чинх үний
сэтгэлийгх ө дөл гө н ө.
Ий мн эг энс айх анө гл өө , Ид э рг о л ынө мнөэ тгэ эд эднэ гэнс эрг э л эн
дэнжи йнд э эрхэ д э нц аг аа нг эрц э мци йнүз эг дэж, а й лб үр ийнт о он оно ос
хөху таас авса н,т а ванх ошу ума лх ая аг аарн ьү р гэлжил н э. Уд а л гүй
хотынд о тро осд ө р өв ,т ав анз уу нх оньб агшр анг арчбэ лч инб ушу у
бушу уа л хал ж, ба р уу ну х аа гийнз үгз үл гэнэ. Гэ т элн э гэнз ал уух ө вү үн
баруу нө мн ө дг эр и йнх ая андс о йс оннэ гү рээ гээ рмо д он,х он ин ы
хойно осд авхижи р ээ д, ү үг ээрт үү гээ рньх ашх и рчз ал на.
Үзвэлна сх оринг у р а вд ө рө вх эр,н ү үрэ ндэ эцо гто й, нү дэ нд ээг ал тай,
ша вхийс энх арх үүб а йн а . Хө хд аа лимб андэ эли йгө мс ө жша рно го он
дурда нб ү сий го р о осо нб ө гөө дг э з эгг үй, ор осэс гийма лга й гхэ л тгий
тавьжэ э. Бяцх анх а лт а рү гээньо мг о лонт улт ог т ожя д анг од гоно н о.
Болдх ү үт а ст асг у яд аж, жо л оо гд уг тра нх өнд л ө нс у ужх они ны
хойно оса лхуу лна .
Түүнэ эсба руу ну х аад ээ рг ар ва л,х онь дньт огт о жс а яцу х уй жб үх ий
ногоо ндшу нажс о н ир хо н,т ол го йг оог а зраасүлс ал га на. Ха жу у гийн
энгэртБ олдб уужх а л тарү р ээг ээт у
шижт авиа дх ад анд ээ рс а нд айл а н
,
ийшт ийшх арж, э р гэ хца гийну ли рл ынг ай хна.
Тэргү үнэ эө ргө жд ээшх а нд вал ,д ө рвө нз үгт унг алг аарц э лмэ эд ,
тэнгэрийнх язгаара са рө вт эгшб о лжэ э. Дөр вөнз үйл ийнма лу у дэ н д
тэндс үр эгл ээд,ө в сн ийс о рго г,у с н ыт унг алгий гд ага нб э лч жэ э . Дө р вө н
улирл ынг айх амши г ,н а йр тайс ай ха нз у ныц агир ээ дү нэх ээ рх ү н
төрөл хтө н,т үмэ нб о ди с ынт о л гойс эр г
э нэ. Үү н дБо л дынс эт гэлб а сх үү
тэний ж, цэ э жд үү р э на риу на г аар аара мь сгалан ,газ рынба йда лу у лу с
жигдэ рс ний гшир т эж, х ээ рт ал ынц э нгэ лийнг а й хамшиг т айс а й хныг
сайша ан ,ая ау уда мс а йх анх өд өө г ий нг азархэ мэ эгчн ү үд эл чинма лч ин
монго лх үни йс эт гэ лий гбу ла ан ах э
мэ эну яр анб ай хынх а жу у дө мнө
хооло йу ру уб айнб айна жи гла на .
Юуг эвэ лБо лдг а д аадынс у ргу ул ь дя вжх эдэнжилб о л о
о дн ий с лэл
хото орд амжинс ая ха нг эр т э эир сэнб өгөө ду д ахгүйУл а анбаатар т
буц ажа лб ах аажу чир ,ө өр и йнх уу чинх ан ил жа мр агла с а
нх ү үхэн
Бал гарма атайэ нэө дри йнхо ни ных ишг ийгт о хио л дуул анх ээрт авиу н
газарт а вт айяау ул заж, с э тг э лз ү р хни йү г
с ий гс оли лцо н, э рэм
бол ол цох ынший дв э рий гх э л элцэ хб ол з о
от авь сант ул , мөр өөдө н
хүл ээжб а йгааньэ н эа жэ э. Тий нх үү , Бо л
днэ гз эрэ гу у лу сныс а йхн ыг
гайх ажба харх аннэ гз э р э гБа лг а рма аг ийни р эх ийгс ана жб аяр лан
басх үүБа л гарма а га в аа дх о тг аз а ря внах э мэ энб одохт у та
мб ахд а
ж,
тэсэжя д анс уутал ,ө мнөз ү г э эснэ гмо рьто йх үнх атир чч иглэни ржя ваа
ньү з эгдэнэ . На рий вч ил ба л , мор инд э эрс у ус анньц эмцг эрб өгөө д
зайл шг үйБа лгарма амө н, Бо л дынма гна йт эн ий ж, оло нх оньдн ьна м
гүмб ол ох уй яат үү н ий гт о с ъ ёх э мэ эня ара нт ашу урыгт уланбо с мог ц, а р
тала асг эн этб уу нд у ут а сх ий жд ар уйца арх оё ру д аад у угар ахадцо ч и н
гэдрэ гх ар ва л,гур в анмо рь т о йх үнх о йдт ол го йд ээрэ эсбу ужи р мү й.
Бо лдх у лг айчюму у,д э эрэ мч инюму уэ св элг өрө өчинюму ух э мээ н
гайх анюучб ол овмо р д ъ ёох эмэ энт уша а та ймо рьу р у угаая вж
хүр эхи йнз уурмө нө ө хг у рв анх ү ншо гшихир жх өндө л дөөд:З огс,с у у
гара аө ргө !х эмэ энз эр э гз э р г ээрг а лзуумэ тх а шх ирн а. Бо лдх ир дхи йс эн
бол овч ,а йса нба й да лг а рг ал гүй :
-Тана рюу нх үмү үсв э? Юу ндб уут ави в. На д ааря ахг эсэнюмб э
?
хэмэ эна су уж, тэдн ий гн эг днэ г н ээ рс айта ра жиг лавал ,н эгх өхц ар ай т ай
хижэ элх ү нша рт ор гонл амд ээ л тэ йа тал,х үү хэ нх үнийх оргой
ханжа арыгө мсс өнньшийя нг у у ндг ара г
ч иншигх үзү ү ндээөн г ө
бүр ийнх и вх адг ий гу я с анньх эр жт энэ гчб ад ар чинша в ираачиншиг ,
хүну ру ух арахньө л сс ө нч о ноа дилб өг өө дх ажу уда ан эгу лаанх уй т а й
тахи рс эл эмз үүж, б а сх үүнэ гб у умө р өвч ил с өнн ьх э р хэвче рийнхү н
бус. Ба сн э гх өхч ис чү үдэ э л тэйх а рх үнпө мб өг өро ро йт ойма лгай
өмс өж, у л аанжин сз үү с энн ьз ай л шг ү йх у уч ныт үшмэ лб өгөөднэ г
вин товбу уэ гэлд эр гэл ж, э нг эрд ээр э
эт өвдү с эгб ичс энца гаанб ө с
хадс аныгүз вэл ,ү нэ хээ рс э жи гл эл тэйб өгө өдг айх алтай. Нө гөөнэ гх ү н
насз а луу ,т олгой гца га ана л чуу р а аро р оо жэ э. Шин эх энт авта вьсан, н эг
зама гб уумө рөв чи л ж, т омт а шу у рб ар ьса нньл авши л ий нх ул гайч
хүн ийшин жт эй, и ймг у рв анхү нб ө г
ө өду н аса нмо рьднэ лэ э
нх өл өрч ээ.
Бо лдынз үгб ү гдээ рму у х айх ар жл амшигн ь: Чима ныгба йца анау у ,
Би дч ама йгб айц а ан ау у ! Гэ рч и ньха а нав э? Нэ рч ин ьх энб э?х эмэ э н
занд арна . Жин стэ йн ь:
-Ал ьв эна ад ахма л гайг а аа в . То л г
о йгч ин ьх а ръ яа,ха л има гүс тэйюү ?
Юу ныг ишү үнбэ ? Хэ л .
хэмэ энда в шил н а. Гу ра в ду г аа рнь :
-Чиө дийб олто лг э згээт ав их гүйя аса нюмб э? Ма ньдмо рьх үнс
бэлт гэжб а йх гүйя а санюмб э ?х эмэ энз аг на на .
Үү ндБо л ди хэ дг а й ха ншир в элх арж:
-Тана рынө мс с өнз үүс ний гч ин ьү звэлө нө дү з э гд э хгү йб о лсонэ длэ л
байна . Үгхэ ли йч ин ьс о нс волг а лзууа мь т аншиг ,е рнья ажя в ааюу н
хүмү ү св э?г эсэ ндт эрд ар уйбу ут ул гаж:
-Барина ,х ү л нэ ,а л нат ал н а.х э мэ э
нз авда лца нх ү ч и нха вс арчд а ру й
Бо лдыгцу л буу р ынс у ра арч а нгах ү лэх эд,х ө өр х ийз ал у ухү нийц ара й
хөх өрчз үр хд о гд о л жх эр хэхий гн ьшү дз у у нх ү л э э нэ.
Тү үнэ эст э рг ур ав :
-Ад ууч иньх а анав э? Гэ рч иньх аа нав э? Ойрх а вьх ор шо оба й нау у?
хэмэ энз а нд ра хб ах ү лгий гча н гаруу ланб а йца ах а д , Бол д, тэдна рх эн
бол охынб айд л ыгн эгэ нтмэ д с энб өг өөдз ал у ух ү нз үр хт эйт у
л ,н эгийг
заажэ сөг с өндт эдна рмо ринд ээрньмо рд у ул ж, я ама нда ва а
ч и на
хэмэ энх өт өл ж, х ү нсх ий нэх э мээнх они нд о тр о о снэ г ий гшил ж
бөгт рө өд,б а ру унз үго до хү е дх ажу уг аасБа л г ар ма аг а рчир эн
хөн дөл дө нз огс ожб а чимд санца ра йг арг анд эмийлБо лду руу
шир т эхэдБо лдмө нд у вду угү йт үүни йгши рт э н э.
Мө нө өхг у р ав ,х ү ү хн ийн эру сыга суу жмө нлий мт и йми йгс у р а гла
х
хүү хэна йс ант ул :
-Мэ д эхгү й , мэ д эх г үйг эх ээсө ө рх ариуү лг ар га на . Үү ндт э днэ гз эрэг
занд рант ү р эмг и йл сэ нб о ло вчда раага арб яцх анно мх о рч
-Ма н тайя в . Жа нжи нх ат анб о лг эхү гэ хл э нү жи д л энё со нбу с ч л ах
байда лг а р г аха дБа лг ар ма ажо ло огч анг аб ар ьжх о л хо нз о гсоно .
Эн эү едБо лдс эмэ э рн ү дд ох ио сон дБа лга рма ау ч р ыгмэ д эжд а р уй
мо риог уя д а нз у гт а но д со нд, Бо лдыгх өт өл жя вс а ннэ гх үн ээсб у сад
хоёрх үнньх ой но о сх ө өс өнб олов чБа л гар ма агий нмо рьс аяб а р ьж
унас ант у л ,ц а хи л а хмэ тг яла л занда лдо р о в.
Үднэ г энтх элб и йжө глө ө нийц элмэ гт энг э ртб а р а а нү үлт алт а л аас
хура лд аад , бо р о оо ро хт өл өвт э йб ол ж, жи х ү үнс а л х ис эрс эрса л хилна.
Бо лд,т эрг у ра втх ө тлө гдөня в ахб өг өөдх ү лг ийнс у рньма хандг үнээ
шиг д эж, зү сц а р айн ьу л аму л а мша рл анэ нэ л н э. Ха ан аа в аачих , юу
бол гох ыгмэ дэх гү йг а ли ран, х ааяаха яат эд ни йгму уха йх а рна.
Ха ри лца ня рил ца х ыгс он св ол ,э нэжа нжин ,т эржа н жи н, тийм
хувил г аан , ий мд а рэ хг эл цэхб өгө өдб ас хү үин г эжа лба лб ахта й,т эг ж
алба лт аа та йхэ мэ э нө гүү лэ лд э хн ь,ч ихэ ндс онс о х о дт уй лына яг үй.
На рба руу н а ах э л б ий хү едн э гу улынз ав ыгө гс ө ня в са ар,у д а
л г ү й
тэдн ийү үр л эсэнг а за рх ү рэ в.
Нэ гб яц ханх ий дий нд у ганс үмий на лтанг а н жиро р ойнна р ныг эрэлд
үзэсг элэнт э йгэ эрг я ла лза ж,мө ргөлч ина р д ынс эт г э л ийгн эвтц а цр а
х
бол овч ,тү ү ни йдэ р г
э дэ эса мь т анх үн ийга л а хб у за ря р гач идг а р на
хэ
мээнхэнхэрхэнсанана
.
Тэрх
үүхийдийнх а
жу у
дү үдэндэ
эрээшү хэрт
угб ах
иймор ьзэр
ги йг
хийс
гэс
энхэдэнгэрийнхо о
рондэрэм, ла
мх а
рх э
дэнзуу
нх ү
мү үсийш
ти
йшб ужиг
на лд
ахб аэндтэндхэ
сэгхэ с
гээрбүл
эглэ
лдэнэ
.

Зvvнг э рий ндэ р г эд vvрє нгє рє х єдг авг инжх ан гина ж, га с л а хд у уг ар ан,
басша ах айт а с ,н я схи йжх vн ийё о л охх ол оосс онс огд оно . Бо л дх vн
болс о орий мюмо г тvз с энг vйт улvнэ х ээрн vдх алт ирчс э т гэ л
сэржиг н эн, зvvдз эр эг л ээvл гэ рд омо гмэ тбо л жг ай хна .
Мє нє є хг ур ва нх vнх а мг ий нб а руу нт а л ынг эр ий нд эр гэ дх vр чо чсон д
ємнє є сн ьх оё рг у р в анх vну гт а нмо рь дыгньа ва в
. Бол дыгб у у л гаж
урагшх єтлє н, нэ л ээ дх ола в аа ч ижх єг ши нз ал ууа ра ви л vv х vл ээс тэй
хvмvvс тэйн ий л vvл энх є лдн ьт ємє рт уша ат ор гоно р хив .
Бол ду рь дт ан иа г vй ,х э нб о ло х ыгмэ дэ эгvйбо ло в
ч ,єє рий ншин эн єх єд
боло хт эдэнт эймэ н дл э ня ма рюма ндо рсо нб ол о ху чр ыга су у в ал,о л онх
ньд у уг арчч ад ах гvйнэ гх о ёрх vн ийд оро йд у уг а
а рє гvvл эхньvхэ хи йг
хvлэ эжб уйб єг єє дб а гат амл у у л жа луу лб алз ая ат эрг эл цэ нэ . Бо лд
цочинц аашн ари йв чл анас у ув ал, дє чг ару йна стайнэ гх а рх vнэ нэ
болб о л, Оч и рба тыня амг эг чюмг э нэ. Yз в эл, Оч ирт амхэ мэ э ня рил цд аг
мєншигб айн а . Ми ни йх євvvнх о то да лбах а ад агт ул ,б ар иг д а жир э н
байца ал гаса ардє рє вх о н ов.
Эдна рб о лб ол ,с а ях анхэ дэ нх о ног и йнд от орг а раадо йрх а вий нх vн
мал ыгс vй тг энб а йн а. Ихт є лє вз э р лэга раата нши гз агна хий ма юу л та й
юмыге рvз с энг vйг эн э . Баснэ гх vнх о р инд ол оона йма нн а ст а йэ дн ий
жанжи нг эг чнэ гши йд э ма д ис ланє гч, цэр эгтя вгэ сни йгэ сх vл э э
с эн
учир , ма рга ашє г лє єшє рмє си йгньс уг алжа л наг эсэ нг э н э .З vvнт алын
хаца рньша р хб vх ийга суув ал ,єч иг дє рна яша ахайд у ул са нх э мэ эно ло н
vгх эл эл цэжча д а хг vй . Бо л дэ д гээ рба й дл ыгvз э жс он со хт у та ммє нх vv
хvмvvс ийгх айр л анэ н э рчн иг vvл с э хийнх амтт эдн ийх а р г и сд о гшин ыг
гайха жя д ахб є г є єдх о о соо рс э тгэ лэ в
д рэнб а й хvе сба ру у нг э рэ эс
мєнє є хг ур ва нх vнб а сг ура вд є рв єнх vн ийх а мт аарг а рчир ээ д , нvд ээ
бvлт и йл гэн, шvд э эя р з а йлга н, т эд г ээрх vл эгтэ йх vмvvс ий гб иvvни йг
ингэжа л на. Чит vvн ий гт э гжа лх э мээ нз а аня р ил цахньvнэ х э э рма н гас
мах чи нг эгчши г . Гэ т элн эгн о гоо нд ээ лтэйх эвх ада гз vvс энх vvх эн
тэднийд у ндс а лба гна ня вахб єгє єдхо оро ндд у удах ыгн ьс онс в олд арь
эхг эн э. Ал цг а н а нБо л д ынд эр г эди р жб иvvни йгма р гаа ша л н ах эмэ э н
мауз ерб у уга арч ич ихньи нэ э д тэй . Ий мє лєг чинб а ся ва л ц ан а .
Єнє єє глєєБо л дмє нvд эшс ана мс а ргvйб у уги йна ма ндт о хи о л д оо д
байга а гх эня ах ино л жмэ д нэ .
Yд ийнх он ьир с э нг vй, о ройб а сvг vйб ол о ходБо лдынг эр ий нх vмvvс
гайханя д ахб є гєєдмо р иоа лда ву у , юубо л овх эмэ энд эми йл
эрэгцvvл нэ . Гэ тэлн аршин гэ хи йнvе дБа лга р ма ах vр чир эн , Бо л дб уцаж
ирсэнэ сэ хи йга су у хадт эдн ари х эдцо ч ин, э д vгэ эх vр тэли рэ эг vйг эх
бєгєєдя ма ру ч ирб олс ныт єл ви йгБа лг а рма аг а асс о нс о одэ ц эгэ хх о ёр
даруймо р ьэ мэ элл энэ р э
хэ эро до в .
Тэгэх ээрх vмvvс и йгч у хамд ээ рэ мч инб уюуз а нда лчи нх э
мэ энх элэ лцэн
єрнєжб айх а дз vvна й лынГо нг орт а йжс уул ца жба й са нб єл гє є. Эн эх vн
болх у уч инц агий ннэ гфе о дал , но д нинє вєлб амє нх а варТа риа тын
хvрээх эдо р ох до от энд эхи хээ х э нл амн ар та йу да аб vру чир чэ с эр г vv
гарахынvнэ ри йгб агамэ дс энб о л о в ч,б аа
х ана йжд увду у
г у йч а гна н
суужа гса нх vнт у л ,энэмэ тий гс о н соо дт а рхи ндньг э рэлт ус аж, х є л
дэгдэнт эс эх гvй дэ эа рг агаргаж, Бо л дынт у л,л амна ра аст єл єгvз vvл ж
ирьех эмэ энша лтг аалж, ху учи ня н зынд э
э лэ эє мс єн, жин с ээс э мэ эр
євєртл єня а ранмо рд ожХvрэ эз vгя вав .
Гон горя вахз а мнэ гэнтх аранх уйб о л,б vрэ гб ара го д н ыс vvмэ л зэ х
гэрэлдб о до хс ана жя в ахн ьх у у ч инз ас агб о с вол ,д ээ д сийгб ял ду уч лан,
доод сыгд а р ланахэ мэ э нзvр хньд э лдэхбє гєє да йла йма гс у уга аБо лдод
туслахбу с,х аринт эрvр эгдв элг э р и йнх єгшидб vс гvй чvvд ий гн ь
мэхэл жд а р лан, х є рєнг єнєєсн ьз ав шин ах эмэ эншvл сцу вр у ул жцэ эж
ньу ра гшт э мvvл эн, б є гций ншо г шин о.
ГэтэлБо л дынг эртх о цр огсода л ма й ранб а йхvе сг а рв а лх vнНо х ойх орь
хэмээ хэ дБо лдынэ хя а ранга рв а лБа лд а нх э мэ эгчх vнмо ри но о с ооб ууж
байна . Тvvн иймо рьих эдхє лєр ча мь сг а лз ог с охг vй. Ба лда н: Ав г айс айн
уу?х э мээ гэ эдг эрто р ж, мэнда мр ынд а р аанэ га я гаца йу ух ынз у ур
хойдх о ршо огэ сэр гvvч vvдир жд ээ рэмд энт vймэ рд эв . Эрх л эгчб айс ан
нэгх vнб а р игд ав. Биа райз угт а нг а рав . Ба рь с анх vн ийгб а р ага лд агг энэ.
Ал ахд ааа йх тарт а мл ад аггэнэ . Ба р у унх ой дс у мд а арий мя в д алг ар а ад
одоонэ л ээдх о но гб ол жб ай нахэ мэ эмэ гцх єг шинз а лу убvг д ээ рд у у
алданс ан др а хб єг є єдБо лдынэ х :
-Хvv ми нь! х э мэ э нх а шх иранму ужр ану н ав . Бал га рма аг ал ынх а жу уд
уйланцу ха л дана . Бо лд ынє вєгэ цэ го д о од vр в эжн vvхб уюух э рх эх и йг
Балд ант айя р ил ца хб ах є
вvvн ий гх о йн о осб а ч имд ана . Гэ ри йнд от ор
уйлаа нма й л аан, vй мэ э нсан др а а нб ол о ну ч р а ао л жч а дахг vйба й ха д
Балд анє г vvл рvvн :
-Уйл жс анд ра адчя ма рт у
сб ай ха ж. Ха ринх ото оса рд ынц эр эги р жб уй
чимэ эб айхт у л,э р т
х энх vнил г ээ жхэ лб оло нг аз ар чи л балг агц х vv
аврагда хма га дгvй. Мин иймо р ьэ цс эн, нvдб асму у,т аий мн ас та й,
хvvх эдб а га чу улб айх гvйюу ! Та н а йа й л ынГо нг оря ас анб э? хэ мэ эн
Бол дынє в є гэ цэ гт эйх элэлцэ хи йнс ацу уг ал ынх а жу у ду йла нс у ух
хvvх энБа л г арма а :
-Бия въя ! Хэ мэ э нд ар уйбо со ходт э дз эрэгз э р г э эршє нєбо л охг эж
бай ха дг аз армэ дэ хг vйг а нцх vvх эдч ия ах инч ад на,хэ мэ энхо ригловч,
Бал га рма а« Yvндб иэ ся вбалх эня в ахв э?х э мэ эншу удма рг анг арч
одо в.
Бал га рма аг э рээ сг а раха днэ гэнтбvр и йб а ра йб о лжээ. Ха яат о йрохо д
замх а рчб vх ийц а га анг э гээнийд у н дт vvни йс а ар алмо ри нх о ёрч их
соо то гно нх єдєл жб айхб єгєєдт у ша а гта йл жмо рд охо дг азарц ав чл
а н
явах ыгт э мvvл эха га адБа л
гар ма ах от оо сг а рма г цд ару йх ат ир уулан
зvvнє мнєз vгя в ав . Хє єр х ийб яц х а но хинг vншє нєюу ныт у лх эрхэн
явах ыгб о лз ох уйя аб эрх .
Хє мс єгмэ тшин эс ара на гшинз у у рд алдо р ов . Эс рэгэ т гэ эдэ эсшє ний н
салх ис эрс э рх ий хэ дБа л гарма аг ий нд от оржи х vvцн э. Сэ тгэл ий ндо тор
ньу я л дажб айс анБо лдvеvеvз э гдэ ж, vеvеvг vйб олн о. Ая ау чирч
уул за хынз а яан эня вцу уб олжэ э . Єнд єрд а ва а гє гсєнг vно й нд отор
оро хо дх а вх ара нху йнд у ндэ нх элд о нх о лvр г э л жт охио л д ожэ ндт энд
тасн ясч имэ эг а ра н, мо р ьбай нб ай нз огт у са хб єгєєдт vvн ээ сз амал даж
шив э рмо дн ыд от о рд єр в єнзvг ий гя л гах гvй ,х vно лон дт у сыгх vргэнэ
хэмэ э сэнн ьх аринэ згvйх ээрг аз арч о ноа ра а т анз уушбо ло хо д
бэл тг эгдэж, цу ха лд а на йхцо ч ихvр гэ лжл энб а й талг эн этмо д онд отро о с
буу нд ууг арч ,т vvни йс у мт олго йд э эгvvрньшу нгина нє нгє рє хєдмо рь
бус га нт ог тожя да жб айх ынз у урх ажу у гаа сньх оёрцэ рг ий нх vнт улж
ирэ нб уус умл анБа лгар ма агюу нх vнб э?х эмэ э нз анд рах адБа лгарма а,
Ар дынцэ рэ гб ол ох ыгт а нь жнэ г энз э рэгб ая р л а вчб ас хvv с vр ээса йн
хир дх ий жу ч иря вдл ыгт оочинх э л сэ ндх а ру у л ынц эрэ гб ай лда аны
дvр мэ э рт vvни йгб а рьжшт абынг а за рх vр гэв .
Бал га рма ат эршє нєб айц аалганх я ну улжvн э нб ай длаамэ д эл цсэний
хой нома рг ааш vvр э эрцэ ргий нх а мтя ва хз а мдс этгэля ар анБол дын
цар айха р агд ан, а мьа лд с анб оло ву у ?х э мэ эня ма гтбо до гд охб єгєє
д
цэр ги йнд ар ган артх эл жє гєна йхэ мэ эхи йгу ма ртанд ар у йб айл дааны
газарб у унд у ус о нс охыгх vсэно д но .
Ир ээ дvйх э рг ийгя а ханб олзоно . Юуб ол о хыгхэ нмэ д нэ . Ар в анх эдэн
хvл ээ стэйх vнц є мэ н эхvv д эл хи йдэ э рэ цс и йншє нийгг а сл ант айгаар
vдэ ж, х ату уз о ри гий гнэ г энтб ар ь цг а а санбє г є є дг агцх vv х ой но
бэл бэ срэнє нч р єнх о цро хг эр гийх vvх эдб аэ цэ гэ хийнэ н э лэх ий нту л
,
зовн ину р ту р тшvvр са л далцсаа рб айт алє г лє є нийт ун га лагн а рангар ч
ирэ эдб асх vv т эд ни йд ээ рт усган а .
Мє нє єхжа н жинма н жи нх эмэ эгч и дньз у ур дындэ всгэ рт ээц адт ал
унт аа дє лс сєнмэ тб осожи рэн, н э гх vни йга в а а чижх о ёрг у рв аараа
бєєгнє рєнх о ньа ла хг эжб айгаат а йа д и лх утг аг аргажє в ч vvгньх адах ад
мэс ийни рэ ндмє гє єсн ьши ржи г нэ жму ух айд уу гаранх а вь чихбє гєєд
зvрхий гньс угал ана вах аднэ гч а нг ад уу на л д аа дэцэ слэ в. Yvн ийгх vн
тєрєлх т єнн vдэ эрvз эжч ада шг vйб айт уг ай,с э тгэ лдб од онт vвд эшг vй,
хэнийэ элжо дооб о лохб олх эмэ э ннvда нин а.
Тэдн а рз эрл эга р аа танмэ тх єл хє л дє нт э дн ийх ажу уди ржх vн ий г
шил эх эдБо л до лныгнvд ээ рvз эжг ас алс н аасо д оот арч ил жvх вэлд ээр
хэмэ энна ма йга в аа чигту нхэ мээ с эн дч и ни йду р аарб ол до гюму у
хэмэ эгэ эдє єрнэ гх vни йгх є тлєня в ах адт эр хvv х vнн vд ээб vлт элзvvл эн
чич рэнд а гжи жшу удб у уда на ла хыгг уйхб єгє єдvн эхээ р,т ємє рч ул уу
мэтз vр х тэ нб о лов ч,т эсэшг vйа т ал,т эгв элб vрт арч илга жа лнах эмэ эн
хоёрг ур ва нх vнд а ржа рьсыгн ья ра нс у дасшє р мєс ийгньн эгнэ гээрнь
сугалс аа рг у равд єр вєнц агг ас лу у ла нб а р хир у ул анб айжб асх агас
амь тайг аа рха ясан д аах ана жэ нэє др ий нз угаан ьэ н эхо ёр оо рб ага
тайтга рч ээ .
Ая аэр л эгт а мыно р онх э мэ энє гvvл д э гб айда г гvйюм, х ари нэ ндг а рдаг
аж. Эхб ол с онз у р гаанз vй лх ама га мь тн ыт ус ынт улх э мэ эс энл ам
нара асий мюмыгх аринvйл дд э
га ж. Хэ д энх vл ээ с
т эйх vнх эд ий гээрт у
с
тусына мий гх ор л онvх эхи йгэ рмэ лз эвчх єдє л жч ад ахгvйт у лшє ний н
харан ху йдє дрийна юу лт айт амл алнvд э ндньх ар а
г данс э тгэл ээсн ь
гарахг vйба снэ гшє нєт ар ч илн а.
Хэ рхэ нэ н э л эвч,х vнт ула р гагvйvvршє ний нvе эрє чvvх э нн ой рт
дарагд а н, а г шинз у ура мг ал анб о л жба йт алг э нэ тvх эрбу у нд у у
хэдэн тэ эд у у гарах адб vг дээ рс эр жч а гна вал ,т эр тээу ул ынха жу угаас
ардынцэ рг и йнт ав ихихбу унду уя ру ус а йхна ардvн гэн эхн ьч их энд
сайха нб єг є єдб а сх vv сэт гэлс э рг энэ . Тэ д гээрх vл ээс тэ
йх vмvvст уст ус
баярл а ж, зо р игт єр ж, бида л агда в чя ахв э. Энэму уз анд ал чинг уудыг
дару йс є нє є хца гир эвх эмэ эня р ил ца на.
Жа нжи нма нжинн ьб осо жс анд р а нг vйл цэ в. Жа гсаа лц эр гээб элтгэхюм
бол ов. Ча в г анцх є гшид ,л амна рл амма мна рн ий лжна вса йж
савсайл ца нэ рэмд э гз э
р эмд эгб уус э л эм, э вэрх у лсанну мс ум, бя лу у
ший дэ мх vр тэлба р илан, ат гашо р оот ар ни ду у ла нє вєртєл сє єра рдын
хуягтцэ рги йгэ с эр гvvцэ нэх эмэ э нх эдх э дэнз уу нх vмvvсб о ло нх эдэн
буу тай гаат уу лгано л о
хн ьин э э
д тэй.
Ага арыно нг о цни с эни рэв . Ай жс ан др ант ар х ану на на. Ху я гтт эрэг
хvр ээдир э в . Ху йл р анг vй лдэ жэ н дт эн дvх нэ . Хо ро мхонз уур ындо тор
єєре рт єнцб оло в. Хо йдд ав аанд э эгvvру лаант у гх ий сэнvз эгд эхэд
хvл ээст эйх vмvvс и йнн а рг арча р д ынцэ рги йну рах эмэ энх ашх ирах ад
авил гаг чх а ргис уу д ынс vн сз айл а н, а рдт vмни йс vл дхє гжи нє.
Бал гар ма ао лонц эр гийнд а галда нда в хиж, ба х д анб аяр лахб ол овч, Болд
яасныгмэ дэ хгvйд ээба ч имд аннvдт а вьж, а л аг дс анх vни йх vvр
тохи ол дв ола жиг л а жvз эня в саарх э д энц эрг ий нх амтмє н єєхх vл э
э стэй
хvмvvсийнд эрг эдхо ёрн vднээснулимсг а р га нБо лд ыгтэв
рэну нав.
Цэргvvдт эднийх vлэ эсийгт айлжс у
вил аха дБа лгармааБолдынх vл ги
йг
тайлжс у
в илна .
Нэгєглєє, vдши йнга мшиги йнхvv є
нгєр ч,а р дыну ла а
нцэрэгол н
ы
дайсныгд арав. Бо л
д , Ба
л гармаахо ё
рvз ээг vйюмыгvз э
эдбуцахзамд аа
тархса
нх о ньдюу гаацу гл у
у лантуулж, бая с аня рилцсаархарив
.
Энэvе дИд э
рийнг олмє нх эвээрурсса
а р....... 1933 он

ХАВРЫНСАЙН ЄДЄР

Ха врынс vvлс а рынэ цэ с«н ямг ар и г»х ар ааха нт vмэ нбо ди сын
дэлг эрэ хийнvе сvнэ х э эрнэ гс айх анцэ л мэ гб є г є єдх vнбvхн ийз ун
сэтгэл и йнх єд єлгєсєнс а
йх анє гл є єб айв .
Жvр мэ дэ рт лэнб осож, з э
р гэлд ээа йлд ах ьє єр ий ня на гх vнДу л маа т
ай
морьу на жз угаалано д ов. Хар аах анг эр и йнх ая ана асг а рчмо рд он
явах адЖvр мэ дий нб о рмо рь, Ду л ма а гийнша р г амо ри ныа л х аан ийлж
толг ойда раня в ахаг а адт энгэ рт у нг ала г,а гаара риу нэ нэ хvv
таал амжт айє глєє,тэ рх оёрца райца р айгх ар ж, б и еб ие дээу ра мт айvг с
соли лцо н,тэр тээуу лынз vгя вна .
Эн эє др ийна ятайха ндх от ынх єгши дз ал уух vмvvсх энчг э сэ нг адна
явжа га арс алхин дз уг а а
ла хыгvлх vс эхньvг vй ,. Замя вахх vнмо рьто й,
тэрэ г
т э й ,явга нд угуй т айма шо л о нх эсэг ,уу р ынт эрэгт эй, хvмvvс
хажу у г а ард араада ра а гаард айр а нє нгє рє хб о л о в чЖvрмэ д,Ду л маа
хоёр ынмо рьу н ажя в а хшигз охи стойньvг vй . Yvнэ эсх а жу у гий н
мєр ни йгт уу ланг арчє мнє ду улынбэ лдх vр в элз алу уно г оос аяг арч
бvх ийлу улынб ие ийгх ил энмэ тб vр хэ эдт vvн ийо рой гн о го онмо доо р
хучс анньє нгєб айд алн vд эндvн э хэ эрvз эмжт э йб оло одvн э рн ьт у йлын
сайха н .
Жvр мэ дє єр ийня нагх vни йх амту ул ынє єда в ч и р чмо дн ыз а хадх vрээ д,
хоёрмо рий гх олб онид ши лж, хо ё улн эгэ нч у л у у н ыд ээ рмє рз э рэгцэн
сууж, т э ртээу улыно р ойб ат алынз э рэгл ээгх а р жє єр сдий ня н агий н
vгий гхэ лэлцэ хэд,энэ тээт эрт ээч ивч имэ эгvйс а лх ичб о ло вд у вд уугvй
бол сонб єгєєдг агцх vv х ажу угийнц эцэ гу гта ж, «vз эж» т эрх о ёрынз vг
сэмх эни нээ мсэ г
л э
нэ .
Ха рил ца нз алу усай хныя на г
и йнvг ий гя рил ца нз угаа цса арб айт алнэ г
мэдэ х эдє мнє ду уландvд ший нбvр э гг эрэ лт у на ж, с эвс эмх энб олжэ э.
Бус адо лонз о чидцє мг эртээб у цжэ э. Чи вч имэ эг vйо й нх а ра нх уйнд у н
д
тэрх о ё рvн эхээрт айв наарб иеб ие эа мр а гла на .
Энэvег
агцх
vv х
а жу у
гийнб
улг
ийну
схо
ржиг
нонх
ээр
ийншу
вуу
яр
уухна
аржиргэнэ.

ЄВЛИЙН ШЄНЄ

Тасхиймх vйтэ
нє в лийншє н є
,т эн г
эрийно до чши гг ял
а лзаа д,уул ын
нуруугб vр хсэнх у н гарц асных асынє нгєтvvн ийг эрэлдг ил тэгнэн э .
Хvй т
э нжа варємнє єсvлэ эг
ээдг о лынмє сєнт асня сх аг
а рна.
Хєндийт алмэ лци йнцэ лийгээдх ааяанэгуул ыно ройэр вий нс эрв ий н
vзэгдэнэ. Ши нэт гэ лс а
ршє нєд у ндынvе дц ух уйхадг эр
ий нно хо й
тvvний гшир тэ
н , дэ мийлх уцн а. Хєдєєнийай лынг адуурнэ гч
сонинг vй. Yхэрх о ньха аяанэ гх ивжх эвтэнэ. Иймнэ гшє ний нг vнд
холоосх э дэнмо р ин ыт уу райт vжиг нэнх о
ёрма н
аан ых vнг э рийнг а даа
иржмо рий гтушино ров. Тєдєлг vйэ хнэ
рЛх а мб осожє р хт атан, гал
тvлжц а йх алаана . Ха р
анх уйшє н ийнд у
ндбо рг эрийнт оо но о
ру т
а а
савсаж, ул аа
но чх а ялахньт э
р тээ г
ээсvзэхэдvнэ хээрсони рх олтой .
Даруйvvр ий нцо лмо нц эмц ийнг арчирэхэдх оёрхарх vнмо рдон,
адууныз vгд ав
х ив .

АДУУМАНААД

Yvр ийнц а г
аанг эг ээт у
с магц,х є
х є
єшу в у
уу рьх на ардо нгод о
хду у
уулынц уурайб ас алхиныа ята йх ослон,є рг
є нт алдд э
лгэр энгvйе э
хангина ж, я
руу хна ард уу рсмаг ц,ад у
у гаама нажба й санзал уух vv Цогт
агшинз у урд у
г хи йсэнн о йрно осс эрэнб осожт автайх наарэ вшэ эн
суниага а д,гар
ын х а
аа ра арнvд ээар ч
и н, дєр
в єнз vгтх андв алэнэvе
сайханз уныт эр гvvнс а
р ыншин эдт ул,д элхийнб од исбаца г
и йну лирал
vнэхээрт ааламжт ай. Хєхт энг эрт унгала г
аарц э лмэ эд,хєвєнvvлх эс
эг
хэсгээрт унана. Дэ ргэдэхц эцэ гє всєндн имгэ нца гаа нхяр ууг илтэгнээд,
тэртээги йно ймо до ндн ог о
о ныу ниарз а л
гал дана. Ур ьханс алхи
зєєлнєєрна йгаад, ар иуна гаарцэ эжд vvр энамь сга луулна. Уда лгvй
дvгрэгт омна рма нд анга рчир э хэдур ьдаарб ар уунбах ойду у лсын
оройб аэ нгэрээрг э
р элт усаад, (дараагаа р
)ємнє хи хт алдт уяани йт лэ
н
ша рлав.
Yvн дЦо гтхvv нэ гз эрэгба хда ад,ихлб а
ясгала нтайб а
йд лаарг ялб а
лзан,
уургат у лжмо р д он, адууных аад эргэдх vрвэл,о ло на дуун ьнэ гэнт
ханаад, ши лгэ
э хньши лгэ э
ж, хє рвєхн ьх єрвєєж, ша рвахн ьша рваж
заримньэ вшэ эн,з ар имнья н цг аан, зар имньг о д гоно нэ н дт эн дх э втэ ж,
холо йрз о гс ож, на ашца а шя в жб а йн а. Эн этэ эт эн тээх ажу у га арн ь
эргэ л дэ ншо г ши ж, х э дэнт ээх ашх ир ма гца д ууб vг дээ рээх єд лє нх у рав .
Тvvнэ э сЦог тх vv о лныд о тр оо сн эгс о нго догмо р иоу ур г ал анб а р ь ж,
ма наа н ымо ри оюvл ээ д,а ду уг аат у уса арн эгбvр д ийнд э р гэ до ч ив .
Ад у у га ау с ан до р уу лаад, у на са нмор иоу с лах ынх амтх є в єє ндн ья в ган
суу ж, х vйт эну са а рнvvрг араау гаа гаада рчил г vйс ал хи ндх ат аан
мо рдо ж, а ду угааб vр дий нхє вєєз vл гийнд ээг vvра я
т айх а нб эл ч ээ гэ э
д ,
тэн дэ э са л иас аар лыгу я нг ал анд уул жх атир у у л са ар,г эр ий нд э рг эдх vр ч
ирэ в.
Ай л ынх vмvvсс а яб о со ц го ож, г эрб vрг а ллан ,у т аао р гиу лжб айн а.
Тvvни йэ цэ гДэ л гэрє вгє нэ р тлэ нб о соо д, хая а га ар аан у ру у га аvvр э н
алх ал жя в а хб єг єє дду нбу ура лб олс онvсньє г лє єни йх яр у у тайх о с лон
зэрэ гл энэ . Цог тх vv у яанд ээ рээо ч и ж, мо р ино о со обу уга а дэ цг ийно й р
очмог цэ цэ гнь ,«З ах vv а д уу гаас а йнма н аву у?». Хvv:
«Са йнма н ал аа. Таэ нэє гл єєюу нди ймэ ртб о со в ?» Эц эг:
«Ав ынмэ д ээир ээ д,б ич ин ьч амайг а ах vл ээнх vл ээнба й на . Бу шу уо р ж
цайг а ау у »г э мэг ц ,хvvг и йннvдньс э ргэж, б ах т а йс этг элт єр єн, э ц гий н
хамтг эрт э эо рво л,э хн ьца йга аб уца лгаад ,са мр а нс vл жб айн а. Эц э г
зvvнх ойн о ,х vv б ар уу нт а лдт уст у сс у уцгаас н ых о
й но ,х vv «Ав л а х
гэнэ э , юу т айс айнб э .хэ зээб ол охв э?». Эцэ г:
«Єч и г д єро р ойа хма д ын х аасДа янг у айир ж, о до оз у рг аах о но о д15-нд
авл ах аарх эл элц эжя в ав . Энэа вб о лб оло нци х э эх эна вб о ло хб єг єє д
ний тг урв а нну т ги йна р д у удний лжЖа вхл ан тХа йрх аныга рл ан ,Ба я
н
хан га йгє в єр лєж, Шир ээ т ий нши лий гхя рл анЦа йд амынх оо ло йг
хажу у л ж, Хvр э
л ий нт ал ыгт ойр она в ла хт ул,г а йг vйи ха вб ол но . Са йн
мо рь д о оба р ьжу я валз ох и но ».Хvv н ь:
«Тэ гв элvн эхэ э
р ий нихс айх ана вб о ло хюмба й ж, я ма рмо р ьд оо
бар ив алс а йнб э ?» Эц эг:
«На д а дх у рцх ал тар ыгб ар ь. Чиє єр єєя лгуунх а ра аб ар ихб у юує є р єє
мэд. Тvvнэ эсг ад наа дуу ч инб ах vvх дvvдх энх э ня вал ца хб ая ма рмо р ь
уна цг аа хыгт vvг ээрээмэ дэл ц»
Хvv: «Тэ г в элэ рт х эня в жб ар ил ану яя»г ээдц а йг а ау ужб а заа сныд ара а ,
эцэ гбах vv х о ё
у л ааа д уу чинб аба г ачу уда асх э дх эди йгд агу ул ан
зэрэ гц энх ат иру ул саа ра ду унд ээрх vр чо чив .
Эн эvе дЦо гтх vv о ло нмо рь д ыгу ург ал анб ар ил ахньб ах тай, а вь яа ста й,
ша л амг ай . Єє дб ау ру уг vйх єє ж, зєвб аб у руу н г vйшу р гу у ла нб ар их ыг
vзсэ нх vнб vх энг айх н а..
Тєг сє є гvй1934
 ШУВУУНСААРАЛ
(б
яцха
нүлг
эр)

1
Хө ндийт алынзэрэ
глээмя р
алзанжир в
э г
нэхньхоло
осү з
эхэдсо
ни н.
Хэд э
нжижи г
хэнюмт үүнийд о
то рсүү
мэ лз
эхньхолоосү з
эхнүднээ
яахинд ар
уйт а
нигда
на. Уудамга з
ардураарсэ
лгү
үцэхх ээрхөдө
ө г
ий н
цэнгэл. Хурданмориныя ра
лзани рэхэрхүнийба
хдал. Ойртонүзв
э л,
хэдэнз алуусморьтарлажбайна.

2
Сүрэнхүүсаар алмо р
ин ыамыгар айх а
нт огт
о о
ж, овооныдэ р гэ
дб уу
н,
хөлси
йгньх у с аад,тамхитата
нб айхб өгөөдт а
ша аньт э
вх ийж
хав
ирга н
ыя сньз у ра
й с
анялгуунс ааралмо рьньт ог
тожя д ан,г уа
сай
ханд өрвөнх өлөөрэ э
лжлэнга з
а рцав ч
илж, урансайхант олг о
йгоо
ийшт ийшс эжихньа га
артдэгдэж, үүлэндумб а
на лдмаар. Хо ё
рч ихэ
э
солби
лз уул
ан , хааяанэгши л
гээж, эзнийхээсэтгэлийгбаяс г
а на.

Энэү еудаад араах үрчир с

энх үмү үстүүн ийггайханма гта
хб ө
гөө
д
шу в
уу нсааралх эмээ ннэрийд эн, Сүрэнхүү гэ
эсша лж, ө
дийт өд
ийзал
уу
тарга
нмо р иныү нэх аялцана. Сү рэн
х үүмо р
иныт олгойгилбэж
худалдахгүйг э
н э
. Цу га
арн эгз эрэгшу вуунс аарлынт ухайяриа
бололцоод,о ройнша рнарандз ү гзүг,гэ
рг эрт
ээх о
ёрг урваа
р
нийлэлдэн, яр
ил цан, исг
эрэлд эно доцгоов.
4

Үүри йнх
аяагэ
г э
эрэхэ
д,х ө
мс ө
гмэ тса
рдалдо
роогү
й, д
эрг
эдү
үр
на
мр ынхяруугилтг
энэж, т
э ртээуулынор
ойэрви
йнс эр
вийнү
зэгд
энэ.
Гэ
тэлСү рэн
хүүгэрээ
сг а
р ч, мори
об ар
ьжэмээ
ллэнмордоо
дзүүнзүг
од
ов.

5
Өглөөни йнаргарах
ад , нэ
гэнтхэдхэдэну
ул ,г
ол ыгөн г
өрч
ээ . Сү р
энх
үү
хөндл
ө нс уу
ж, хо
лхиг азр
ыгз ор
ин, э
нэүдэшнэ гюма ндяа
р на . Шуву
ун
саа
ралн ьх а
заардаран, хоног
ийнга з
рыгөдөртх үрэ
хэ э
ртэмү үлэн
хат
ирна.
6
Явахз а
ммэ лциймц элгэр
,с а й
х а
нна мрынү естул,өвснийтолгой
найгана. Өмнөби еэрхэрэнд а
в х
и хгөрөөсугё с
оорцэ нг
элдээ
д,д о л
г ио
н
мэтээрө нгөрнө.Шу ву
унс а аралмо р
ьньСү рэ
н хүүг
ийну наа
-аа,сү үмэн
сүүмэнх ар
агдахньСү нжи дмаагийннутага а
.
7
Харьх ошу унын утагорох оду рьдүзэгдэ
э г
үйу ул,усбасчсони н.
Үү г
ээрт үүгээрадуума лз өндөөбэ лчээ
д,үеү етохиолдохайлынз э
л
дээрбар иатайгүүнүүдя н
цг аа
ж, айрагнайрынца гмэдэгдэ
вчда йр ан
оржз уг
а ацахч өлөөхаана.

8
Сү рэнх
ү үүүндсо ни рхо хн ьб а га,түү
н дшамд ахньи хтулч иглэсэнзүг
шу нажд ав
хинө н гө р
өхбө гө өдшу вуунсаа
р ал,үдэшб олтолө г
лө өний
хэвээрхатирсаар, нари йнс а йха ндөрвөнхөлньу улухаагийнт оосыг
бутруулсаар,ойрз э р
гэ л д ээс у
у с
анн у
тгийна йлынх өгшидз алуус
түүнийб араагхар жг ай х на . Иймс айханморьу насанхүнх ааша аодно
хэмээнцө мшир т сээрх о цо р но.
9
Ху рдландавхихньнэ ни х,х ар ааханнэгзуурэ ргэ
ц үү
лэхий нзуурд ал
д
оро н
,сураггүйбо л жээ. Тү ү нээ ст э
рхошу у
н ыну тгийндун до р
ох ын
хамтСү рэнхүүгийнс этг элихлб ахта
йб олж, Сүнжи д
ма а
гий нгэр
ойр т
сонх э
мэ энб аярла хб о л овчх у
учинсарор о
йма ндахтул ,холхи
замынч игийго л
жя дна .

10
Ца г
аангэгээнэгэ
нтзамхарч,үдшийнб айдалб асчхожимдсон,явах
замыггагцхүүшу вуу
нс а
аралудир д
аж, тэрт
ээу улыгзөвх
өнСү рэнхүү
шир тэ
на в
ч,г а
гцхүүхэдэнодэндт э
ндс үүмэл з
эж, н
өхөрбол
он. Энэүе
Сү р
энхүүзорьсонгазарчух
а мхаанабүх и
йгл а
вланэрг
эцүүл
эх ийнзуур
өмнөх ажуугийнэтгэ
эдэдгэрийночг я
ла л
зав.

11
Сү р
энхүүтүүнийгүз
энба яса
жшу у
дд а
вхинодохза мдт о р
охюмгүй,
шу вуу
нс а
арлынтуурайн
а асбайнбайнгалбад
арна.
Удалгүйнэгбөглүүг
азартх о
ё рг
урвангэри
йнх а
яан дн ох о
йхуцу
ул ан
хүрэхийнсацуумөнх
үүг эрээсхүнгар
чн ох
ойгооду удна.

12
Сү р
энх
үүз
орь
сонг
аза
рхү
рэвү
ү,я
дав
чайла
ймг
ийнх
үнт
эйу
чра
вуу
х
эмээнсэ
тгэжжол оогоохара
нх у
йнд у
ндтатанб ару
унг э
рийнхаяанаа
з
огс
оходнэгэмг
э н, н
эгбүсг
үй, н
эгхархүнгэрий нгад
аазогсо
жб айх
а
гаа
дэ мг
эннохой гхорих
ынз уурхархүннэгзэ р
эгажиглаа
дх үү
хн ий
г
н
удрангэ
рторов. Үүнийучрыгх э
нчү лмэд
нэ .

13
Сү рэ
н х
үүч а
в ганцаасСүнжид мааг
ий нххаа нав эхэмээнасуува
л
чавганц«Аа-аб исайнмэ дэхгүйхүүхдээса су уя»хэ
мэ э
но з
жг эдрэг
гарчир э
эд«Аэ ндээ
сх олгү
й ,гэ
вчо йрбус, ба счшө нөхара
нх уйболсон
тулмо рьбиеа лжаасанаваасманайдх оноодө глөөэртмордволдээргү
й
юу ,хэрэ
во д
о оя въ
яг эвэ
лав га
йч иньавгайз аажөгье»хэмээ
х э
д
Сү рэ
н х
үүя а
р ахтул«Мо рьб асчхө лрөө
гү й. Насмө нчзалуу,авг
ай
заажө г
нөү ү»х эмээнэ
.

XIV
Чавга
нц«А-х ү үмин ьэнэхүүз ү ү
нө мнөбүр э
лзэжхараг
да гчну ру уг
даваа
дн эгхоол о йгурууданнэ л э
эдя вмаг
цнэ гнууртохиолд о
н о.
Түүнийо рч
имб я цханша варб ү х
и йтулболгоомжлонявахх эрэг тэй.
Гэвчтэрүеса рг а р
ахб и
з. Түүнэ эсцаашн э
гт ойр
оодбар уунө мнөз ү г
хандвалнохойнд у
ус он
сд оно. Тэрчин ьСүнжидмааги
йн хэ сбайв ч
хуруугаа
рзаажө гөхсаа
ха лта
н дх үрнэ»хэмээндахинда в
тан
тодорхойло
нх э л жс а
йнаарз а
а жө гсөндСүр э
нхүүталархажд ару ймо рь
та
шу урданодо в.

XV
Сүрэнхүүшу вуунс аар алх оёрх оногийнгазрыгө дөр тхүр эхи йги хл
чармайса
н . Хараахано йр тоно чиходхүнийс этгэлн энб ахта й. Мо рины
хөлуламх өнгөнбо лжэ э . Чавга н
цынз аасанзамү нэх ээ
рз у ра га д ил
тодорхо
й. Уд алгүйно хо й нду угсонсожг урвангэ р
ий нх ая анд
хүрэв
.Нох о йхорьх эмэ э нд у
уд ахадайлынх үмү үсцу га
а ру н тс ант у
л
нэлээ
ду дса ных ойног эр ийнд отроо
с«х энбэ» хэмээ нха шх ир ав.
Сүрэнхүү«Сү нжид ма аг ий нхэ нэхавьдбийг эсэнн ьх а
а наб ай на »гэхэд
гэ
рд отроосн эгб ү
д үү нд уу т
айх үн«Юуг энээ этах аанаа ся внав этан
д
хэнзамзаа жө гөв»г э
нэ . Сү рэнхүү«Биб аруунт а
йга асяв на. Эн эб аруун
хойнонэлэ энх олнэгх ө н дийдб айххо ё
рг эр
ээсз амз аажө гөв . Энэ
хүрвэ
эсСү нжид маагий нх аяа
н дх үр
нэг эс
нээрир эв»х эмэ эх ий нз уур
нэгүегэри йнд оторшив э рави рб ол
жб яцхант үжиг нэснэ эх ойн ох ар
хүннөмгө нг арчир эв.

XVI
Харх ү
ндэ э
гүүрдо ог
уурх арж«Ха анао чихв э ? Хэнз аажө гөв»х эмээн
баславла
на с
ууна. Сүрэнх үүмориндэ эрсуус аарда хи нучр ыгх э
лс э
нд
хархүнсаяучрыгмэ дэнт а
лархаж, «Ээхү үми ньмө нмөнз өвзөв»
хэмээг
ээд«Еэхарл ахүүмин ьСүнжи дмаагий нхс ая ханх үр тэл
манайхта
йсаахалтша ху убайснаан ү ү
гээдя вс ан»г э хэдСү рэнхүүн эг
зэ
р э
гбаярласна
ацө хөрч«Ха ашаанү үсэнб э? Хо лу у?о йру у?хэмэ э
хэд
хархүнгасалж«Бич уха мнү үсэ
нз ү гчигийгмэ дэхг ү йэнд ээславх а
гас
өртөөшахмааснаашгүй . Өдийор ойб олсонх о йн о
....» 1934 он

ХӨГШИНХҮНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ

Ул а
а нба атарх о тодчуха мхэ р
дб оло х
ыгмэ дэхг
үйта вд
у га
арх о роонд
гэнэ. Нэ гу удамб өг
өө дзүгээрбу сб анзанхашаабайна. Ба
сб уд гаа
р
буджэ э . До торн ьо лону ртц а
гаа нба йшинүз э
гдэнэ
. Заримынцо нхо н
дээрс а й ханцэ цэгнавчт арьжээ.
-Энэя ма рг а з
арв э
?г эжү үд
э ндэ хх үнээсасуу
вал
-Эрү үл и йгх амг аалахгазарг э
нэ.
-Яад агг азарв э?г эв
эл
-Өвч тэйх ү нийгэ д
гээдэггазарг энэ.
-Яажэ д гээ дэггаз а
рв эгэвэл
-Эмнэ э дэ дг ээдэгг аз
арг энэ
.
-Бих ани адх үрээд,ганцму ух ад а
гта йэмз а
лахгэжя вааюмс ан, юу
бари валз ох ихв э?гэвэл
-Хад агб ай тугай, с
амб айчх эрэг г
үй, зүг
ээрэдгээ
жөг дө гг
азарг энэ.
-Тэгв эло рж, э мз алжб олоху у?г э
в эл
-Боло хг ү йя ахв э?гэнэ
-Иймг а зр ыгч ин ьяма рбуян т
айх үнб ай
г у
улсанюмбэ ?г эвэл
Буян тайх үнчбу с,өршө өлтэйза сагч иньбайгу
улсанюмг энэ.

МЭСЗАСАЛЫН ТАСАГ

Өргөнцэлгэ
рг эгээвч
ийншил энд,үзэс
гэлэнтн а
рнытуяатусс
аннь
алта
ну т
астат а
ж, ёсл
олыггүйцэтгэсэ
на д
и лб өг
өөдшилэнхалха
вчта
й
мэсзас
лынна рий нхэрэ
гслүүд
эдт уссанг
эр лийннаа
дахньгялбас
гя
л б
асхэмээнн үдэндтаал
амжтай. Үүнийгүз с
энхүнэрхбишнэгэ
н
бодлог
отөрө хбөгөөдминийбо д
л ого
д:
Хутгасэл
эм, хурцмэсхэмээгч
Хү н
ийа ми йгт ас лахб а г
а жх эмэ энса нагда на . Гэт э
лх үни йа мий га в а
гч
аюул тө вч ни йга наг ааха риу на ргаэнэа жэ э. Ти йн хү үэ р гэнт ой ро н
үзвэл,т асал га ан ыд от орг ял бахн ьтү мэнз үй лс о лонг от атна. Ий мн эгэ
н
цэвэрг оёмс огг азарс э рүүна мь сгалахб ан аа шца ашя в а хх эмээг чду р
зоргоорбо лох гү йү нэ хээрг айх амши г тай.
Энэс айх ан ,т эрс они ныгүз сээрб айта л,д окт о рэ мчн ар : «Хү ний
гэдсийго гтл о хх агал ахмэ сзас лыгү йл дэн э»х эмэ эня р ил ц
а хадч у х ам
юубо лдгийгү зэхээрши йдэ жх үлээнб айта л, мя нганз үйлү лт ани гд ах
юмс ыгб эл тгэ н,т үмэ нз үй лү лу хагдахү гсий гх э лэл цс ээ ра гаад,л ам
Санжх эмэ эхд өч өөдна сных эр,өв ч
ин дн элэ э нз үдэ р сэнца га а
нша ргал
царай тай, яс л агша наа тайнэ гэнх үни йго руу л анир э э д, нэ гэнө нд ө р лөг
орад илг а йх а мши гтбү т
э элэгтэйюмдэ э рх эв түү лэв .
Тиймз үйл и йгу р ь
дх ожидү з
э эгүйту л,х эзээх ага л
а хо г т лохб ол
хэмээхэ дб үхб и еэрх ү йтэнх ө лса сг
ар аха д,а р гацаанх ар жб айва л,
өнөөхө вчт эйх ү нийша ргалц ага аннү үрн ьд у нца г а анб олж, үг
хэлэхи йнс өг өөг үй, дэми йлх о ёрнү дэээ рг эл дүүл энэ нт эрийгши ртэнэ.
Удсанг үйнү д ээа нин ,у хаанг үйх эвтэхи йгү зв элхэ ди йнн асб арса нмэ т
бөгөөдх эд энд ок торз э р
э гзэр гээрца гх аржа жи лла с аар ,хэмжэ э тэ й
цагтаад ах инс эхээж, а мь дх үнб осгох ыга жиг лавал , шин жл эху ха аны
эмнэл эгх эмэ эгчү нэ х ээрг айхамши гтайя ах э мэ энд о т орб одогдо но .
Гэтэлд о кто ро о сэнэ хү үх үни йгд олоох оно гб оло одя в жб олнох э мэ эн
урьдаасмэ дэж, ү нэни йгил тг
э хн ьүнэ хэ эре р төн цөдх ос гү
йб аясг ал ан
мэтс ана гда в.

АУГААХҮЧТЭН

Нэ гөглө өэ мгэнДо лгоргэрий нхогий гцэ в

эрлээдг а рчо дов. Гэрийн
доторт о осб ужигнахньз узаанү үлмэ тү зэ
гдэнэ. Энэз у ура гаарын
хийгээснү дэ ндүлүзэгдэхнэ гчухагнө х өрбу уж, ул а
а нбу да гт
ай
авдрынө нцө гд э
эрто л
г ойгоотүшиж, с а нааалда нз овло нтб айдлаар
гасална.
Үү нийб иеий нбайдлыгэ нгийннү дээрү зэххэмэ эгчма шб эр хбөгөөд
гагцхүүт омр уулд
агши л
э э
рү зэжб олно . Хэдийгэ эрий мө ч
ү ү х
энб аг
а
бол ов
ч,х үчма шү лэмжт улд аруйа уг
а ах үчтэйх эмэ эннэ рл эжб олно.
Төд өлг
ү йб аснэгөөрма ягийнн өхө рага араасбу ужир ээд,т үүний
дэргэдс у уж:
-З
аэ рхэ мх ү ндэтнөхөря рных орхойэ ндя мару чр ааси йнхү үу йтга
рл ан
суунах э мээнл авлажмэ ндийгмэ дэлцс эни йдара ад:
-Эрх эмн өхө рх ү йт ни йх о рх ойт а нтайу чи р сан д аат ү мэ нт э эб аяр лана.
Мин ийий нх үүз ов охньмин ийх у вий нх эрэгб усбө гөө дб ү гди йн
төлө өн өөб ол но.
Үү нээ су рьда р авг ар уйжил и йнөмнөб идх и чнэ энжа р га л тайб айсан
билэ э. Тү ү нийгэ рх э мх ү ндэ тнө х ө ра ра йу ма р т аагү йб уй заа. Биб олб о л
ямарчх үни йб иема хб о д ыгдо ромжл онс ү йт гэ ж,а даг тх ама рг үйч
болг одо гч адал та йб айс а нб ил э э. Гэ тэлс үү лий нүе дшин жл эху хааны
эмнэ л эгд элгэрч ,х э цү үх ү мү үсб у йб о л ж, б ид ни йт эр хү үт анх ай
байдл ыгх алж, х а ма рн а р ма й дх ү рэхчб айт уга й ,х арино р охг азар
олдо х гүй, зов лонг ий нд а л айду на га аж, ө дө ри рэ хт ута мт у рж, з үдрэн
зовж, г уни хранс эт гэ лдт ав гүйб о л жэ э.
Хү йтни йх орхо йг эд эл зэ жг о д о лз он: Үнэ хэ эрт ий м. Та ных элэг чма ш
үнэнх э мэ энб ата л н а. Гэ т э лд а х инг ура вду г аарнө х өрс эмх ү рчир ээд,
тэдгэ эр ийнх ажу удс у у га а д,я р н ых ор х о й: Та ныа л дарнэ рх энг эгчв э ?
Ха ана аси рэвх эмэ э хэ дМин ийс а хил ынс а йна л да рх ал у унх ижг ийн
хорх о йг э гчб өгө өдо ло ндх ү нд лэ гд сэно нцг ав ья аньз а н алз ү хэлб ол н о.
Тий мб ол овчо йр ынх эд э нжил до лза шигб агаб о лжэ э. Тий мий нту лд
мин ийд ото рү рг эл жз о в у ур ьта йбо лс о нб ол ой . Ур ь дх э дэ нжил ийн
өмнөна ма йгх үна мь та нмэ д эх гү йдэ р хд у раа рэ нэт э рий гша л гадаг
байс анб ө гөөдэ д ү гэ эх ар и ншин эё с, ши нээ мнэ л эгг ар с на асх о йш
шин жил дэ гбаг ажа арми ни йа с арх үч ий га лт ана мий го лжс удл аад
аюу лтэ мт арил г ыгу р ь дч ила нх и йс э
э р ,э дү гээс ай нз ав ша ан ыгми нь
нэгмө сөна лдаг д уу лжэ э ,х эмэ э хэ дя рн ых о рх ойт ол го йг о ос эг сэрч: Эн э
явда лнэ гэн ти ймб о лс онт ула рг ыгс ү в эгчил жа л ьг аза ру чра хыг
сана ач ил балз ү йт эйс а на гда на . Хэ мээ ннэ лээ ду чр ыгмэ д сэнмэ т
инээ мс эг лэхэд,хи жг ий нх орх о йХоё рг у рва нжил ийнө мн өа ваас
горь до лт ойб айс анби л ээ . Эд үг ээх үнб үрө өр с дө өт ар иу л дагб ол с
о нт ул ,
хэрх эхча ргагүйбо л жэ э . Хэ мэ эг э эдц а а шя рихх эмэ э тэ лх үйт ний
хорх о йя а ранөг ү ү л рү ү н: З ан ө х ө дө ө ,б иэ нду даа нт эс эха рг агүйб ол о в
.
На дч и йгн ойтх эр эг тэ йт у л,э ндү нэх ээ рх уу ра й,а мьа лд ах ад
болз ошг ү йб өгөө дэ р тх эннэ гт ий шоч ъ ёхэ мэ э хэдг эвг эн этг эри йнү ү д
нээгд эхс ац ууө ч үү х энс а л хиү лэ э хгүйма на йа уга ах үч т эн
хязга ар ла шгү йихс ал хишу у рг амэ тб о лжх э ди йнэ эү л ээнт оо но ор
үлджү х үй. 1935 о н

ГАЛЗУУӨВЧИН
Хү нхэмэ энма шн арийнаарб үтсэнэрдэнийнцо гцостул,түүн ийэ рхэ м
тунгалагмэ др эли йншижи мг эмтвэл,солиогалзуугийна юултг амши г
амсахб олно .
Ха т
уушир үү нхал двартөвч ин,ярхүйтэнзэр г
ийнө ч ү
үхэнн янт оо
томшг үйо лно орх уралдаж, хүнийбиеийгс үйтгэ
х дээзөвхөнма хцу сыг
сүйтгэхмя нг а
нз үгтс албарласангайхамшиг тмэр г
энмэ дрэлий нс уд
а с
хийгээдо юу ну х
а аныт өвс аруулсайхану урагтархийгх үрт
э лса ндра ан
гэмтээж, с
айнх үн,с а
й ха
нх үнийгболовчерт өн
цө өсхагацаан,у йлах,
гаслахба хир ах,ду улах,хар аа
х, ерөөх
,та т
алдах,ёол о
хт үмэнб э р
х
зовлонду наг а
ана. 1935 он

АЮ УЛТБАЙЛДААН

Ху ар ынх ама рх эмэ эхг аза рг у рва нз уунжа р ант ав анх оногт уршх оё р
ихх ү чт эн ийб айл д аанб о л ж, г аз
р ынх өрсө нд өрн амыгх а втг айбо л г он,
гангаг у у ,х а ран х у йх а вца лб ол гонэ вдэв. Эн эхү үб айл да анынэ гэ т гэ эд
нь,х үни йцу сна ао ршиг чца га анб ө өмх э мээ хх үн ийб иеи йгх амг аа л агч
аугаах ү чи тц эрг ү ү дбө гөө дн өгөөд айсанэ тгэ эдн ья рх эмэ эхг амши гт
өвчни йня на жг у у.
Ий нх үүХу а р ынх а ма рх э мэ эхг аз арнэ гжи лт у ршб айл д саар ,цуса н
дала йну рс г аж, г а з ард эл х ийгс үйт гэн,хө р сий гц өмл ө өд,ү лд сэннь
гагцх үүх оё рэ тг ээ д ийнцу стб айл да аных үүр -и дээб э эрб оло н,яса н
уулыгб о сго жэ э . Энэ хү үб айл даа наа сэдг ээрх о ёрихх үчт эндюуү л дэ ж,
яма ра шг ий го ло вх эмэ эвэ эс, Ху ар ынх ама рө ндө рс а йх ану у лыг
хавт гайха рт а лб о л гож, х а йра нби есээсү йт гэ н,н эгжил и йна юул т
байл да ан ыгө нгө рү ү лжэ э.
Өгү үл эхн ь : Хү ни йцу с ныд от оро р ши хц а г
а анд ү грэг ийгг ре кх эл э эр
лейк оци тх э мэ эхб ө гөө дя марн эгэ нө вчинт ох ил дохо дт ү үни йня н
хор хо йх үн ийц у са ндо ржү р жин ,б иеийгө вч лү ү лэнх орл одо гтул ,
тэрх үүцу сн ыца га а нд үгр эг,т үүн ийгү змэ г
цжишэ эл бэл:
айлынх ото н дч о ноо ро хо дг э рий нно хойө мн өө сн ьэ с э
р гүүцэ н
тэмц д эгт эйа дил ,ө вчн ийн я
нх ор х ойтойт ул алд а нб айл да на.
Ал ив аах үн ийб и еи йнма х бо дньч ийрэгб ол оод , цу сныца гаанд үг р эгнь
баял агч ад ал тайа в аас,ө вч нийх ор хойд и йл эгдэ нюучү йл дэ жч ад а хгү й
сөнө нө . Цу с нын эгх эсэгц ага анд үгрэгя ма рн эгөв чни йня нх орхо йт ой
учир в ал ,б ү хийлцу санд а хьб уса днө хдө д өөз а рл ан, д уудахб өгөө д
хүч инх а вср аня рх орх ойт ойт улал цд а
гб уй. Энэньу л сына р дбү х нэ эр
хүч инх а вср анг а да а дында йс ныгд а рдгаа сюу нө ө ра ж. Хэ рв ээөв ч н ий
нянх ор х ойди йл ж, х үни йб ие ий нд оторг а з
а рэ зэл бэл ,да руйт эрх ү ний г
өвчл үү л энч адн а . Ийми йнт у лца гаа нбур х анз э рэ гяма рнэ гө в ч
и нд
урьдаа схамгаалж, т
арилгах ий дэгньтэ рхүүө в
чни йнянх орхойгава ад,
шин жл эхухааныа р
гаарх үчийгн ьму утгаад, цусныца гаа ндүгрэгт
дийл эхүйеэхялбарб олгон, хү
н ийцу с
а ндх ийх эдт э
рх үчи нгүйучир,
цусныц ага
анд үгрэгтхялба рдий лэг
дэхт ул,т үүнийц у
сныц агаан
дүгрэгт эрзүйлийння нхо рхогда рахар г
ыгс урча ваадхо жиммө нхүү
өвчни йг(өвчний) жинхэнэхү ч тэйхорх о
йи р вэлд аруйсө нөө
нд ардаг
амуй. Тариулснаарт эрхү
үө вчинх алдахгүйб олдгийну чирэ нэажгуу .
Яма рнэ гөвчнөөсу рьдаа
с(с эрг ийл
эн) тариу лбалз охино.
1935 он

ХОЖИМДСОНГЭМШИЛ

На сз алу у,ү сх ар, шү дц аг аан, ца райт унг ал агнэ гэ но хин,т ү мэ н

жил и йнша в архэ рми йнд оторт үүн ийс ү ү д эртмо нг олнэ рийгс о л
ь ж,
өдр ийгн ойр сонө нг өр ү үлж, үд ши йгцэ н г э нжа р га са ар,е рт
ө н цө дхо с г
ү й
гоёмс о гал д арц эцэ гх э мээ хий гх үл ээжээ .
Өд ри йнө н г өрөх,б а йг а л
и йнх у вь салт үрг э нт у л ,хэ ди йн ээх о р инт а в ан
насх ү рч э
э . Бо л
о всо нё сондб ол болз алу уна сныү емө нб өгө ө дэ нэх ү ү
охи ныба й д лыгү з вэл ,з алууца гийнц огн ьх эд ий нэ эб уурчэ э .
Ой рно о сну рууб ө өрө вдөхб аэ ндт эндг ү вд рү үг а ра хб олсо ннь
тунг алагца р айндньт о д
х онб ө гөө дд үгрэ гс ор в ит о гтсонту л , оо
буд гаарха л хлаха дх э ц үүу чир ,т үүндба а х анг ут ахб о ловч,н э гэнт
дасс анба й дл ааса н гижир чч ада хгүйб ө
г өө дб а счт и ймс этг элү лтө р нө .
Нэ гс айх анө дөр, на рн ыил чх а лу унбө гө ө дх эдх о н огб орооо рсонг ү й
тул,б ү гчимх эна жг у у.
Гэтэ лх аша а ных аа лганэ эгдэх ий нд ох иот омх о нхд уу га
рах а дү звэл ,
эмгэ нНа мг а р,ламб а г шийнх а мто р ж(ир ж) я ва аү з эгдэхэд, нэ гуда а
бишр элт э
йна минч ил ж, ба рьца ндюуө гө х ө өб од но .
Ша в арч инЛи йги йнг а рсу лту л ,түү нийгир вэл , мө нг өнэ хэ хи йгх үс нэ .
Багшл амо р жи рэ эд,с удасба р ьжэ рхит а таад«Гэ мг үйб а
габ у зар
байна »х эмэ э
гээдө врө өсөөс ол иу ланх ү р тэ хэ мт а нх а йрла
в . Тийн х ү ү
«Ба гас агау ншл а гах э р э
гт э
й» х э мээ г
ч ийгс ану у ла адя вахх э мэ этэл,
багший нба рьцан д,ба й с
анг ан цт автынца а сыгб ар и в. Жил и йнд өрв ө н
улир алх эмэ э
гчюу т айс айх наа рэ элжи лнэ . Нэ гжи л ий нт уршг эрээс
гара хгүйхэ мээгчюу та йу йтга рт айз овлонбэ ? Ша в а рч инЛий
үзэгд эхгүйб олсоо р, нэ гжи лб о лсных ойн о ,ар а йн э го ржи р э х эд
таниг да хынэ р хгүйб о л с
онша рхт айн үү р ий нд у нд а ася ралз са нц ага а н
шү дг ар гаж, я нча анх э мээхэдир гэнЛийс ана аа лд а н, мөнгө гү йх эмэ эн
урьдынб ай длыгма ртжэ э.
Гагцхү үп ио нерДо ржб аг ас у
р г уулий нша вьб өгөөд,э дн ийт а
ни лтул
сургуул ийнчө лөөц агт ул(ца гт )ээжи йнх үслээрхө өрх ийо хиныг
эргэхээри р сэнт ул,нэл ээдс уужб айгаа д«Өв чинхэ мэ эгчб асхэцүү
нэгэнз үйл ,үүн ийд оторя рө вчинб о лболнэ нб э
рхөв чин ,үүнийг
гагцхүүшин жл эху х
а аныэ мнэ л эга мар ха
на нагаажч адна »хэмээхэд
иргэн«ЛийАй,т э
рү нэ нби шү ү ,биэ нэжилэ рүүлий гх амгаалахг аз
ар
хэвтсэнба й на. Хэдэнт арь с
ана ма рханэ дгэсэн(байн а)» хэмээнх эдэн
дутуух а г
а смо нголү гх эл э
хэд,х үүхнийд отор,хөгшинз алуух үн
бүр и
йнү гү нэнбо до гдож, э рүү л ийгх амгаалахгазароч их оорший дэв.
Чуха мо чихх эмээгчз овло нто
йб оловч ,нэгэ
нтө вчи нх ү рсэнучи рарга
буюут эрд аруйи ргэ
нЛий гэ
эрт эр
эга вч р
уул а
нх үрчо чво луулө вчний г
хурданэ д
г эх(э дгээх)хэмэ энх у гацаад урдахб оловч ,саму уныа жл ыг
бур у
у ша а
хньн үүрх ийхг а
зарүло лдо хбө г
өөдх аринэ рг э
цү ү
лэн
бод в
ол ,гэмши лн ьхо жи мд жэ э.
1935 он

ДАЛДЫГҮЗЭГЧ

Ал с
ынх аран хуйг а асмө ргөлий нб ишг үүрс онс дожб а йхб өгөөдө вчтэ й
эмэгэ хоро нд ээрх эвтэж, гэрий нз ү ү нму ха ртёол но .
Багшл а
мх оймо рс ууж, но му ншин а. Хоё ро х инэ хи йнд эргэдуйл ан
гаслан,зовл онги йнма на ндтө өрнө .
Эдүгэ эбид нийгз ү дгү ү
р ээса врахбу р ханх а анаб уйбо лх эмэ энд э
ми й
мөрөө дөнн у лимс а нх э
л хээгцу вру у л на. Ар габ уюуэ ц си йнши йдвэрий г
хүсэхэд,айл ынз а л ууха рх үүд окт о р точ ихх үслий гг а рг ахадт эрёсоор
болжо чиход, дар у й хнаан эгт асалг аа ндо ру улан, цэв эрц агаан
бүтээлэгтэйо ро нд ээрх эвтүүлэ х
э д ,у дталб иеу га алг ас а нгүйх үнт ул,
тэрта са
лга аныт у нг алагг эрэлтсэнц а хил га анг эрл ийнт у яандц агаан
бүтээлгээст одхоня лга
р чүз эгдэнэ.
Төдөл гүйца гаанх увцасө мссөнд о к т ор,г эрл ийнт овч и йгму шг ин
харанхуйбо лгомо гц,хүч тэйг эрэлмө нөөхэ мг э
ни йцэ э жи ндт усаж,
цээжн ийд оторху у шиг ,зүрхэ рхт н ий гилү зсэнмэ тт о др уулахыг
ажигл авал,зүрх ни йх өд өлж, сунажа г ши х, ихба г аб о л охн ьү з
эгдэ нэ.
Удалг үйда хинг э р л э
эн оцоожэ нэө вч нийго д оос увил ах адтий мх үнд
бус,гагцхү үу дта лн ааши рсэнг ү
йн ьа райх о жимд жэ э. Гэ вчби
эдгэрүүлжө гьехэ мээнд окторыгө г үү лэхэ д,т үүни йэ р үү нийд оо р
х
сахалн ьхө дөлнө .
Хо ёро хини х эдб ая рл ан,у рьдынб айд лыгс ан ахб өгөө дч у хамэ ндү зсэ н
бүгди йгэ ргэ цүүл б эл,у рь дынб а йд а лн ьин ээ дэмб ол о хмэ тб ол овч,ба с
одооэ дгэрсни йгү зээ гүйт ул ,с эт гэл дх анг ал тгү й,хар инб а
я рынца ра йд
гайхс анмэ тз у рва сзу р васц аг аант у яат атн а.
Тий нх үүнэ гэ нү дший гт эн дө нг ө рүү лэн, дар аагийнө др и йгх үл э
эс ээр,
хэдх эд энхо но гб о ло хо д,з ар имда аб аяса н,з ар имдааз о вину ула нн эл э
э д
олонх он о
гб олсн ых о йно ,г эн этн э гө дөрэ мг эн ийб иеу л амму уда ж,
амьс гала вчя да н, нү дэ эца г аана а рэ ргэлдү үл эхэд,хоё ро хи нз э
р эгз эрэ г
уйла н, дууга ра хгү йб ол мо гцх эд ий нэ эх эдх эд энд окт о рир ээд,
хари лца нзөв лө лд өжба йса ар ,н эгчх үнү лдэ эл гүйб үг дх үмүү сийг
тасал гаанаасг ар гаж, г агцх үүд ок торү л дээдэ мн э
жэ х эл с энбө гөөдэ нэ
зуурх үнб үр ийнс этг элх ө д лө н, юучү лб од но . Гагцх үүх өөрхи йх оёр
охинө нч ирсө на н гир ынз у лза гаа ди лх ос луу лану йлна .
Гэтэлү үнднэ эгдэ ж, до кто рг ар чи рээ д,о дооз үг ээ
рс ай нбо лнох эмэ эн
хэдх энү гхэ л ээдс ув ил агч и до ро сх эл ээрх эд энү гхэл жд уу с
аха д,х оёр
охинз эргээрл авл авал ,од о ог у ра вх оно одэ дг энэг эв.
Энэг урванү гийгх оё ро х инс о нс мо гц, үн эхэ эре ртөнцө дх осгүйбу рх а н
мэтд окторо ох эмэ энт үмэ нт ээб ая рлан, н эгшө нөдт у ршх элэлцэн, у рьд
үзээгү йс а
йх а нс айх н аару нт жэ э . Ий нх үүх э д энх оног и йнх ойноэ мгэ н
эрүү лб олж, г эртэ эир э эдз ү рх эн до рши гчө ч үүх э
нн я нх о ртдай сныг
уудл анү зсэн ,да лдыгү зэг чү нэ х э эрб ур хана дилд окт ора ж. Бид
хэди йг э
эрх ө рөнг ө өд у уст алб ур х анно м, бу я нө ргөлдб ар ьсанб ол овч
амьг ара хчб айт уга йх эди йн ээд у ус ахб айжэ эх эмээнб а сг араа
намин чилна.
1935 о н

ХҮНХЭДЭНУДААҮХЭЖ БОЛОХВЭ?

«Бин эгү хэхэ

э сх оё
рү хэхгүй. Му усайнзолигу у да а!» хэмэ энто с
л ог
дээлийнэ нгэрийгд элгэж, хүрэ втэрцээжийгг ар гасанн ьх иртэйб ие н
дээрур ссанхө лсниймө рб алра агү
йб өг
ө ө
дс уйл дагс угалд агнар а
а р
хүрээлүү лэ
нл уйв арчхүүн элээ дихэмсэгсууна .
Зуных ал уунөд өрн эгшилмо но поль
дб иеийнх ал уу
ннэ мэ гдэж, үг
олшро н, з
үрхд эл с
эхб оловч,с а йнэрчүүдгэжжи шимг үйз алг
ил на.
Басял аахажу удньн өхөрлөнө .
Нэгөд өрл уйвар чхүү г
ийнб иеба з
аахгү
йх ооло ндд у ргүй, гэдэ
сн ь
өвдөөдт унчх эрхэхийгмэ дэхг ү йбайта
лс уйлда гсуг алдагна р,арг а
сүвэг
ч ил с
ээр, эцэстэ рүү
л ийгх амгаала
хг аза
р та вчх үрвэл ,доктор
зохихт ас а
лгаандх э
в түү лэв.
Нэгд оло охон огтутамх оолу ндыгт о х ирууланөгчб айсаарн эгөдөр
мэсз ас
л ынт асалгаандо руул анх эвт
ү үл ж, тавзургаанд окт
о руудцагаа
н
хувцасө мсөөдх үрэ
э лэнз огс ож, а
мх а мр а
аб итүүлэнг я
л г
арг ялг
ар
мэсүү д
и йгг я
л алзуу
л ан, үнэх ээрсэтгэ шг ү
й, аймшигтайб айдалү зэ
гдсэ
н
бөгөөдма ньхү үайхыних ээ райж, нү дэ ргэлдүүлэнх эвтэ
нэ. Хэдийнээ
түүниймэ дрэлийгал дуу лант үрцагий нү хэлдо р
у у
лан, гэ
дс ийгнь
хагалан, мухаро лгойгньо гт лона ва
в .
Төдөл г
ү йг эд
с ийгда хино ё
жби тү
ү л
э э дд уусмагц,тэру нтс
анно йрноос
сэрж, т
у нгалагг э
рэлт э
йт омши лүүдий гхарж, ертө
нци йнн арны
гэрэлтэйшин эт а
нил цав.
1935 он

«ХЭЛХЭЭГҮЙ СУВД» ХЭМЭЭХТУУЖ

Өмнөдуулыно ройдтунас а
нцага
анү ү
лнээ
Хөгшидза
л уусцугаа
рб ишр энт
ахилөргө
сөөр
Тэр
тээда
ва а
ныц асанджи р
ийнүзэг
дэхза
мыг
Холхэмэ
энз алх
уу рн
ау у!

Ха
врынц
эцэ
гхэ
мээ
хнэ
гдү
гээ
рөг
үүл
эл

Ол о
нд уганс ү мийна л т
анг анжр ынг ялалзахг эрэли рэхс үс эг
тний
зүрхий гнэв тс ацарсаар,саят өрсө нн я
л х
сынт асхийтэлу йл ахд уунд
хурсано лонс оно рму нхранэ злэгдэж, хүнбү х энс очин о.
Нэгмя нг ае сө нз ууннэ г(Ба др уултт өрийн26 д угаар)о н , маши д
арилсны15 ду гааржа рныү х эржи лийнца гаа нс арына рв ант авныө глөө
Богдх ану у лындо рнодоос, үү рий нт у
яац а
йр антусаха дэ ргэнтойр он
олону у лынх ярх янгынц асмө сө нгил тг
энэхи йнд ундб ө өнб өөну ур
савсан, Хал хынб үлээнзүрхэ н дб уйхэмээнэ .
Зүүнх о йноо сх үйтэнс алхис эрс эрү лээгээ
д, б үрэ
гб ар агх аранхуйн
дундБо гдынх үрээни йолонг у дамжн аачивч имээгүй, ха тгама л
хаша аныү ү дб ү г
дт үгжээст эй, эсгийгэрийнө рхб үрб үт э элэг
т э
й.
Удал гүйо ло нг эрийнх уланг аас(я ндан)хөху тааоргил оо д,уурц анта
й
нийлэ лдэн, хо т ынд ээгүүрз уза анх а
рма нанбү рхэхийнд ун дхөгшид
залуусө глө өб осонг арчир вэ л,өө рчилсөнб ашин эдс энз үйло гтгүй,хэв
хэвээрб айн а.
Зүүнх а рцуул ынб ар
у унөмн өэ тгээдэдхэдийн ээсб айсаннэ гх о
нин
хаша ат айб о рг эр ээса р гал ыну та аб аагиж, т үү н ийдо т о рт үгт үгх ий х
уурынч имэ эх ол х онс онс огдо но. Гэ тэлмө н х үүг эрэ эснэ гх үүх эн
боод ол тойюмт э в рэнг арчи рэ эд,х улга йх ийс э нмэ тб а йдл аард өрв ө н
зүгэр гэ лдэн, х үн ийх өл ийгх ар ж, ч имэ эч аг н ан,б аа ха нз огсооднэ гз э рэг
сөхрө на л дажмө нх үүюмыгнү ү рт ээо йр туу л ана жиг л а хмэ тб о л но.
Үзв элт эрх үү хэнна сх о ринд өрө в,т аво р чим, ца р айт э гшб о ло вчө н г ө
муу тай ,ху уч инх өхд а ал имб анд э эл ийгө мс ө өд , на р ийх анх ү рэнб үс ий г
бүсэл ж, хэ дэ нү еда мжижэ лэ гдсэ нт ө мө рт ү л хү ү ру яс ан, ө рөөс өн
үзүүр ий гньх оёр ,гур авму шг инх а вчу ул жэ э . Хү рэ нчи ч үү(ч ис ч үү)
гадарт айү с тэ йл о ов уу зыгд о рог шда ранб о о ж, с аяхб о о д олтойюмыг
тэврээ д,ба р уу нз үгтб ааха нду ргү йя нзта йа л х а лна . Хо р ооныз а хад
гараху й яажих үү нс ал х иө мн өө сньү лээж, с а р ма йд ээл и йнх о рмо й гнь
гэ
д рэгх ийс гэ хэд ,х ал ца рсанз ул ба сганд о то рн ьг э рэ лүз эх ээс
ичин гү йрнэ . Өг л ө өнийжа в ар тх үү х нийх ама гби ен ьз а райх ын
хажу уг аарт ү үни йша рх адс анс э тгэ лньб ас хү үч инэ рэ нө вдөн ө.
Яна гла х,х ай рл ахх эмэ эг ча мь тн ышү т энб ар ил д санс эт гэлдт ат агда ж,
үеү ег э дрэгт э мү үлэв ч,т ог то ха мь д рахх эмэ э гчо р ч ло н гийнг амшиг т
ташу уртх ө өгд өн, а рг агү йу р агшх эдэ нтэ эа л хаж, б а йнб айнз о гсоно .
Басц а ашя вн а.Б ол жмо ршу в ууү ү рэ эсг а рч,х о о сона га ар тдура ар
сүлжинжи р гэл дэ эд,т ү үни йө мнү үр ,х ой гу урд а гал д анн ис эвчжа р г ал
зовло нгт ай л ба рл ажү лө гнө . Дэмийлт үү ни йу я ра нмэ л мэрэхс этгэ л
өрнө ж, ама нд ааг анца аршив нэну р агшя вав .
Тэнд ээ сСэ л бэг о лынн арий х анг ү ү рэндх үр э эд, б а нз анд ээрө рө өсө н
хөлө өт авима гц, г энэтэ гү үл э на вч, юмма р тс анмэ тб о л о нгэд рэ гбу ц аж,
нэлээдя ваа д, ба сз огс о нэ ргэ л дэж, ий шт и йшэ эх ар ан, г а йхсанб айд л аар
доро ос у
у ж, н үд н ийц анну ли мс ыга рч иж, у ру ух ар на . Гэ тэлб о о дол т ой
юмньд отр оо сх ө д өлж, ня л хх үүх д ий ну йл ахд у уг а ра х адт үүни йгз ү үн,
баруу нг ардэ эрэ ээ эл жл энт а вьж, н үү рээн ий лү үл эна р г адажя д аад,
эцэстх өхө өг ар га жхө хүү лэнг ээч ич ир сэ нх о ол о йг о орб ү үвэйл э х
бөгөө дх ү үх эдг э др эгу нтма г цх ө хө өа в ч, ор он дн ьх о ни ныс үү л ийн
хэсэгө өхий гх ий г ээд, нү үр ийгн ьмө нт а гла ж, н үд э эа ни нх ар ан ,ха р ан
анинюмб о д ож, ба аха нс уу га ад,г энэ ту р тс а на аа л д анб осожб а сд а х ин
баруу нз үг тшу уда ару р ьдын хаа саан энх у рд ана л хл ав . Ах инт энд
мөнх ү үг үү рэндх ү рэх эдт ү үни йб анзн ьх эд ийг ээрө мх өрчх уу ч ирс а н
боло вч ,хүндз ов л онто нх эмэ энө чү үх энча с р анна х ил з санг үй. Хү ү х эн
тэртээг арчо до в.
Цаа шя ван ,з үү нх үрэ энийз ү үнг олх үр дд ээ рх ү рчо чв о л,хү рэээ рг эх
сүсэгт нийэ х нийн эг,х о ёрх ү на ма нд аама аньмэ гз эму ншинт о йро н
өнгөр чя вна . Өг л ө өнийн арө мн өду улынз үү нмө р өнд ээ гүүрма нд а н
гарчир эхэ дд у ган, с үми йна л танг а нжр уу дү зэс гэл э нт эйг ээрг я лалз а ж,
сэтгэл и йгн ьнэ в
тс ацар на. Дол г о ри йш, т ийшэ эа жи гл авал ,н эгч
хүнгү йт ул ,тэд г
э эрх үр днийд у ндч у лу угаарбү тээсэ н(х ийс эн), ца гаан
дарэ хий ндэ рг эдх ү рч,х үү хдээт э в р энз огсо жн үдэ эа ни ну д а ан
за
л бир а ад,да р уйх ү үхд ийн хээн ү ү рий гх а гаси лгар га ж, нэ гү нс ээд,
мөнх ү үбу рхн ыт ав ца нт үшү үл э нт а в ьж, ө өрө өб урх на а сн эга ди са в а
ад,
хажу ут ий шз а йлан ,х ойдэ т г
ээ дэ днэ л ээда лс алсаннэ гб ит ү үх ү рдэ нд
орж, х ү үхд ийнх ээз үгх у лгайга а рх а р жс уу на. Хүнх ажу уг аа рө нг өрв өл,
мөргө л ч инб о лонх үр дийгэ ргү ү л н э.
Эргэл д э хх үрдни йз у рга ант алдб ич с э нма аний нз ур га ант о мг эг чий н
алтанЛа нзү с эгн арныг эрэлдд эсд э сэ эрг яла лзанө нг ө рө хт утам
Долг ор ынс э
т гэлдя нзя нзынюмб од о гд о
н о. Ор ойдэ э рө лг ө сөнх он хны
дуух а нг ина нд уу гара хб үрх үү х э ду ру угааб айнба йнх арна . Үз вэ л
өглөө ни йжа в арч их арч ,хү рэээ рг э г ч идү ргэ лжл энц ув арчг а рх үр д
эргүүл с энэ х
нэ р,х анц уйт а вьса нх ар цу ул,эри хбар ьса нл ам, т ая г
тулсанч авг а
н цх эсэ гх эсгээря в на .
Ихт ө лө вбу рхн ыд э ргэдт а вьса нх үү х дий гү лх аранө нг өр нө .З аримнь
харав ч,с э
жи г лэсэнмэ тбо лонх ял а йнө нгөр нө.З ари мн ьб аа ха нх арж
зогсожб ай гаадо дн о.Гэ тэло рч ло нте рт ө
н ци йгү ла н х аара гчх ү йт эн
жавр ынүз ү ү
р тх үү хэдцо хи г
д о н, т асх ийт элб архир ану йл н а. До л гор
очъёг э в эл,замя вагч даа снэ гэн тб ур у ул с
а нб о лой. Хү ү хдий ну йл а хнь
уламх а нги нажэ эрэнх оо лойньх а хи рх ах ирх ийхэ дДо лго р ынз ү рх
ширширх ий ж, тэрз үгт эмү үлнэ . Хү үх дийнд ууяр уу х наа рх олх арв ах
тул,х ажу уг а
а рө нгө рөгчх үмү ү сцө мс онс охбө гөөдэ х нийхнь
хөөрх и йл өнх элэлц эжө н г
ө рнө . Да р а ахн ьшив нэл дэ ня рил ца адя вч ихна .
Нэгх ү на вчү зэ э
д ,гэ дрэ гта в
иа до до в. Нө гө өх үна в ъяг эсн э эба й гаа д
за
йл ав .
Түүнэ э снэ гха раха днэ гх ижэ элэ х н э р, нэгх а рх үнх оё рда р у йө рсө ж
аванн у лимс ыгньа рч ин, нү үрий гн ьил бэ ж, алчу ура ар аат а гл ана вч
одов. Үү ндДо л горнэ гэнз эрэгба я рл аж, н эгэнз эрэ гг у них р аа д,х ойн оос
ньд ага ж, х аанао чих ,яма ра йла в а ач санб оло хыгмэ д ь ег эжя в на.
Яагаа дб аяр лавг эвэлх үү хдээө лбө р с өн гүй, эз энол ов . Хэ рэ вс айна йл

болболох инми ньс а

йнз а
мыго лохоо
сг адна,х о
жи мтанилцсаных о йно
нададтусб олохма гадг
үйг эжг орь
доно. Юу ну чирг унихравгэв э
л,
хайртайү р ээхара мсаж, үгээ
гүйядуудх авчигдсан даагунихрна.
Тэндээсмө нөөхх үнявс аа
р,баруунхоро оныШо жоо ныг удамжи нд ,
урагшх а
н дсанихб агах оёрулаанхаалгандо ров. Долгорхашаа ны
за
в ср
аарү звэл,хо йгуурн ьхэдэнжану ртб айши нт а
й,түүнийөмнөх оёр
цагаа
нг э
рб айна. Харх үнх үүх
дийгтэвэ рсэ
э рбар уунталынт омца г а
ан
гэ
р торов.
Эн эя ма ра йлв эг эвэ лТу нг ала ги йнДэ жид ийн хг энэ . Ту нга л агг э гч
бол б олДэ жи дий нэ х,х эдий нна сн ө гч жэ э. Тэ р ,з алу уца гта аб ар у ун
аймг ийнн эгн оё ндх атанб о лжя в аха дТу н гал агх эмэ эхцо лша гна гдс ан
учирх ү нб үх энт үү н ийгТу нга ла гх э мэ э нн эр л э сэ нб өгөө дэ д ү гээч
Дэжи дий гТу нг ал агДэ жидг э нэ . Эдн ий хб о лн э лээ дху у чныа йлб ол овч ,
хоёрг у р ванү е дц өмбү сгү йх үнэ э рө р х и йгт о л го йл уу л а
ня в жэ э. Дэ жид
эдүг э эг учи нз у рг аа нн а стай, х эд энн ө х ө ру ла мжи лса нньч у ха мх ү ү
тогто жс ууса нх а н ьг үй. Өн ө өБа л га нх иал амх э мээ хнэ гх ү нг эр тнь
оржс уу сана жэ э. Дэ жи дээсб аг ан а са н дн ьт ө рс ө но х и нАмг ал ан19
наст а й, басө ргөжа в сано хин14 на ст ай ,тү ү ни йгЦэ р мааг э нэ . Амг ал ан
галт үл ж, зуу хандэ э рх ал уу нца йгжи г н э жэ э .
Өгл ө өб арьс анмө нг ө нцө г
цт э йз у лньбө хө өг ү йб өг ө өдАмг а л ан«Яа с
ан
хурд ани рэв »г энэ . Үз в
э лэ хн ьнэ гб оо д ол тойюмыгт э врэнб а йх ыг
Цэ рма аи хлг айх а ншир тэнэ . ЭхДэ жид , Цэ р ма ау р у унэ гу д аах а раа д
Амг а л ант и йшб асх а ржи нэ эмс э гл э нэ . Цэ р ма ат ү үнийу ч рыго лжя дан
авай . Дэ жидда р у йз у ухныд эр гэ дс у уг а а д,х ү ү х дийнн үү рий н
бүтэ э лг ийга в ч,н а ал д с
а нмө с, ца нг ий гньа рч инЦэ р ма ау ру ух ар уул на.
Цэ рма аи хлг айх а ж, «Юу нх үү х э дв э ? Яа хг э жа в чир санюмб э?» г эж
лавл а хынс а цу уДэ жи д
: «Би дх о ё рө н ө ө д өрг э р т ээс у у саарб ай га а ди йм
олзо л ов »гэ хэдЦэ р ма ах эр хэ но л со ну ч рыгл а в лах адДэ жид
өгүү л рү үн: «Нэ гх үү х э
но лжа в ч ,ч а мдх ан ьб о л гоёг эжижи й, э г чх оёр
чиньхэ дийн ээсх э лэ лцэ жб ай санб и лэ э . Ба л жир ынхжа ал аах ү ндө гө х
гэ
нэг эжс онс о одо ч во л,х үүб ол о ху чи рх эр э гг ү йб изг эсэн . Хэ рв ээ
авба л ,н элээ дс үйт гэ лг арахт у лз ог сс о нб ил э э ».
Гэтэ лх ү үхэдэ эр чу йл ан, хо ёрх а рнү д э эт о рмо л зуу л ах адЦэ р ма а
түүн ий га вана рг ад аж, д ару йө лг и йн өө сньг а р га ж, х уу рай л анцэ в эрл ээд,
өвөрд ээ рээт авь жб айт ал,г эн этх о р мо йд э эрньшэ эжо р хи с он дЦэ рмаа
сандр ан ,газ арт а вь ж, дэ элэ эб а за ад, а ми нд а ах ө глөх ө дДэ жид
«Өл з ий т эйюмб о ло в. Ма га дч ин ийз ая а с андү үч ин ь »г э нэ. Да ру йд
Дэжи д, Амг а лан , Цэ рма ан а рх ө лб ол жша ла мг а йл анд а
в уу , шу у в уу,
хууч ин, шин эх ув ца сныз ү йл ийгцу г лу у л ан, х ү ү хд ий гб о онт үү н ий
хууч инө лги й, зү йл и йгг ар гажх а я а д,х ү ү хд ий го ро нд ээрээт ав ьж,
ээлжл э нэ ргэ лдэ нэ . Ха рил ца нз ө в л ө лд ө ж, б аг шл амг у айМиши г и йг
за
л жа в чраад ,с ант а виу лжу г аала р иу т г алб ат а хил ,т а хил г ыгг ү йц этгэн,
Дар ий ма ах эмэ эхн эр ий го лгу ул а в.
Ца сшу у ргандбу лт а йжб ай санх а в р ынц эцэ гх э чнэ энх аврыгх эр х эн
өнгө р ү үлэх ийгх э нэ дүг ээмэ дн э .
Ха врынс үүлс ар ынэ цэс,х а раа х а нт ү мэ нб од исдэ лг эр э
х ий нү е с,
суур ь шс анх аша а ныд оторх аа яан э гно гооү з эг дэ хий нца гту ма рд
байшин гийнз үү нт а лынт ас алг аа на а сн эгхү ү хэ нг арч ,сар а вч н ыө мнө
тавьс анцэ ц эг ту сшү р ши нэ . На сх о рьн элээдө нгө рчэ э. Үнэ хээрид эр
залуу ги йнү з эсгэлэ нбө гө өдт у нг а ла гца р айг ялб ал зана .
Өмс с өнньцө мх ята дя нз. Өг ү ү лб э л: Шу луу н, дур данбо шин з,б яцх ан
эрээнша ах а йб өг өө дд оту урньшу умг ийгз ад гайт авьс а нх арх өх
торго нөмдү зэгдэнэ . Нү ү ртбя цх а но от авь ж, хө мс гөөз асс анньда руй
залууэ р чүү д ийнз ү р хий гэ сгэ хх у р цил дс эл ми йна дилхэ мэ эвэ эсб ол но .
Эн эх ү үхэнб олу рь дба габ ай хд ааТу н галагий нДэ жид и йнд у ндх үүхэ н
Цэ рма аг эжба йсанб о лов чэ д ү гэ эВа нгий нх о роо ныВа нши а нЮйг э ж
нэрг ар ч ээ. Са ят ави гд с анц э цг и йнд ээ рцэ вэру сныду с а лу на ха д
унд аас сану р гама лда мь сг ало р ж, т э рг үүнээдэ эшө рг ө н ө. Са яө сө ж
байг ааДа р и йма ат ү ү н ийх ажу удир ж, э гчий нд э ргэдз о г сон, бя цх ан
хоёрх арн үд ээто рмо лз уул на . Тү ү н ийг эрд эхэ нэз ав са рт эржил ийн
хавр ынэ хэ нс ардн э гн аст айб айс а нДа рийма аа р ванд ө рв өнна сыг
хүр ч, 14 н а с тайб айс а нЦэ р ма ах ор и нн айма нн асх үрс ни йгх эно лж
мэдн э.
Ха ша ад ото р хба йд а лц өмх уу чи нё со орб ар агб айс аа рэ нэа йл ынү үд
өрхд эгжс э н ээсб ус , до рой тсо нг үй . Дэ жидү сх эдий гэ эрца йс анб олов ч ,
аальз а ну рь дх эвээ р ,я лан гуя аа рг ау ха а
нх энэ эсчд у та х гүй, гу рван
хүү хнэ эс ана аныду р а арз ах ир ан ,с эт гэла ма рс у ужб айг ааб ол ой. Их
хүү хэнАмг а ланө н г өз үст ө ди йло н цг ойб ө гөөдө өр ий нжи нх энэ
төрс өнх үү х энт ул,а л ьа л ьб о ло ода л сыгб од ож, Бу уг ү нх эмэ эхз ал уу
түшмэ л тэйс у улгажэ э. Ду ндх ү үх энВа ншиа нюйг эхЦэ р ма або лө ргө ж
авсанх ү үх эна гаадө нг өз үсг у ас а й ха ндх үс эхд у рл ахх ата нтна асэ хл эн
сонир х о нү з эхээри р э хз о чинх ү р тэ лн эно ло нт ул ,хэ дий нэ эст у сгайн э г
зама аро ру ул ж, энэт эрх үмү ү үс тэ йн ий лэлд үү лэн, ав ья а са ал ийгньт эр
зэргээру дир д аж, ол н ых оол ыги дэ хх ишиг т эйо х инх эмэ э жг аг цхүү
түүн ди тгэн, ц уг аар а аэ л бэгд эл бэ гээ ра мь др ахбө лгөө . Гу рав дуга ар
хүү хэнх үр д энд э э
р ээ со л сонДа р ийма аб олө н гөз үсэ эрх эт эрхийг эж
хэди йн ээх аши рэ хн эрДэ жи дчө өр ө өа жи гланма гадл а с анб өгө өд
эдүг ээ14 на сандн ьү зэх эдх э нчб о ло вх уда лг эхг үй. Дэ жи дт ү үни йг
дээрмэ д сэнт ул,өө рө өч арма йж, а ал ьа вьяас ыгт ухай л а нб ол овсру улж,
нэгэн тх үнб о лгосо нЦэ рма адт уша аж, Да ри йма а га рчл а нх амг а алж,
сайнс ай хна а рө сгө хб аа ашз а нгэ ел дэ гзөөл өн, я рихх э л эл цэхэ ерүү
найр амд уу ,д уух өг жимдд ада мг а ймэ ргэнб ол гохыгу рь даа сх ич ээснэ э р
үлб ар ам, б а сх үүВа нг ий нх о р о ондс у ухМамин ьШис а нг э хнэ г
цахр аа рб ич игн о мз а ал гаж, с э цэ нэ р дэмт эйо х инб ол го х ыгэ нэ хүү
хэдэ нжил и йнд ото рт уйл ынс а на ач ар май санб өгө өдэ нэз а всар
Дар ий ма аа ашз ан, ихб агах э нх э н ийө мн өчб оло в,х ар инэ дүг ээги х,
багаз о чи нг ий чнийго р жир э х эдя ма рнэ гх ө гжмө өрт а в та йя а
зугаацу улжч ада хаа рү лб ар ам, т эдна рыну йт гар ыгс эр г ээн, сэт гэлий г
хөдө лгө нө . Би ч
игно мыгс у р ч ,э хб аэ гчд ээх уу ч инү лг эрт үү хий г
өвлий ншө ний ну ртаду нши нс они р хуу ла хб олжэ э. Ба сх үүб ур х ны
сударн о мыгх үрт э
лс а йну ншин а
. Тэ гэ эдДа рий ма агюу ныт ул,и йн хү ү
хүмү үжү үл э хийну ч
р ыгд о т ноб айд а гЦэ рма аду р ь дхэ лсэнб өг ө ө дү үнд
хөгшинн адү хтэлө ргү үл эхх о ёрз амб ийг эжээ . Юүг эв элДа рий ма а
царайз үсү з э
с г
эл энтэйб о ло о дх өө рхө нбо лно. Энэма гадү зсээр
мэдэ гдэнэ . Га гцхү үх үрд энд э эр ээсо лс онз о лби нх үүх эдт у л,з а на в ир
ямарб ол ох ыгмэ д эх
г үй. Эр т х эн ээсу рин а ар(зө ө л нө ө )х үмү ү жү ү л э х
хэрэгт эй. Ийн хү үө ссөн ийх о й ног эв эл,э рхб ишт ү үни йгэ рх эмдэ э д
ноёнх үни йа гьү рс он гона в н а . Тэ рц аг тб иа мр аа рө тл өхөө рба р а м, н ас
барталх ү н длэ г
д эхб өгө өдү х эхц а гтб асх үүх ү н дэ тгэно ршу улна .
Дарий ма аг ийнө нгөз үс,г у а ,с у р г
а са нх ү мү үжи л дг о годо лд он ,ү с
цайта лс а йхн ыгх анат алө мс өн ,а мт т айгца дтали дэ жма гадбо лно . Энэ
ньг анцна дү лб а рам, ул ма а рү рх ү үх эдАмг ала н , Цэ р ма ат ах оё р т
хүрн эг эдэ г ,үүни йгЦэ рма ао ло нт аас он ссо нбө гө өдд уу гүйз ө в шө өрөн
хүлээ на в ч, Да рий маагт эр хү үз аа
с анё со орэ дү г э эх үр тэлг а рынд о р
хүмү үжү үл с э
нб илээ. Ба ст ү ү ндб о ддо гө өрнэ гз ү йлби йажг уу .
Дарий ма ана са рванд өрө вх ү р э эд, мө нб иема х б о дх эд ий г
э эрб ой жи н
чадааг үйб о ло в
ч ,өнгөз үс ээ рх үнб үх нийө мн өэ р х лэнжо мб ол з о х
болсн оо рЦэ рма агийнг эр тир д эгз о чидг ийч нээ сэ х лэ нЦэ рма аг ий н
удир да ну ч ир санб аДэ жи дий ну рь санэ р хэ мдэ эд, и х ,б агах ү мү ү с
сонир х охньт уно лонб о л со нб өгө өдт үү нийу лма асДэ жи ди йнха ша анд
зорчижи рэ хэ р
х мү үдцө өн г ү й. Үү ндДа ри йма а,э хб аэ гч ийнн а р и й н
сургаа ла арө ссөнө өсг адн а ,б ич игү с эгмэ дэхб о л с ныу ч ир,з оч дыг
сайна арх ү ндл энз угаацу у л жч а даа д,б асх үүд ах ини рэхс этгэл и йг
хөдө лгө ндо г
д луу ла
хб ил э э. Эн эз а вса рт ий нхү үо ло нз о чинх үр чи рж
байха дДа р ий ма аэ д
г ээр ийгч ух амд а ад у ртайга а рх ү лээ на вахньү г үй
агаадэ н эн ьө өри йнт ө рө лха вь яасб ол оо дэ гчи йнс у рга снаа рт и йн х үү
бөгөө дг а гц хүүэ хДэ жид ий нт а алл ыгү хт элх ар га л зса нх эр эга жэ э.
Най ма нс ар ына р вант ав ныө дө рНа нх иа ду лсынб ая рынө д өрВа ншиа н
юйнг эр тц угл а
р анир цг ээ нэ .

II
Ши нэ тгэ
лс а
рынг эрэлтусах
у йя
а
Ши нэя наглалынсүү д
эрилрэхньл ав
Ши рээ ндээртавьсанцэцэг
Та с
хи ймх үйт
э н
дү лхөлдөхн ьүнэн
Ал танх у
ндаганаасарзыгши мэхэд
Үн эхээрсайханб о
ло о
дс о
гтожх анашг
үй
Мө нг өнх у нд а гана асх ор зыгб алга ж,
Мө нт үү ни йа мт ыгү зэхё с той
На мр ыншө н ий нг үндшин этгэ лс арс аяц у хуйж, ич имт гий г ээр
гилт гэнэ нэ . Ха ша аныс ү ү дэрт о гт со нц аг
а анхя ру ут ү үн ийг эрэл джи рэв
гяла лзан а.
Ши нэб а рь с ант омц а гаанг э рий ня н д агаарб өө нбө өночх аялна .
Хө гшинз а лу уз оч ид ,гийч и дмө нх ү үг эрто ржг ар на . Ту лг аныд о т о рил
галт үл сэ нньг эрэ лх у рц,ба руу нх о йнос уусанжа с аа ныл а
мынх ө л с
чийх ар ч,т үү ни йө мн өт а вьс ану уцн ыт осд усалн а . Ба сол онл аа ,д энг
эндт эндт ав ьс анн ьг эрийнд о тор хц ө мт о дорх ойү зэгд эхбө гөө д
цуга арааши нэдэ э л, ма лга йө мс өж, ү сз ү
с ийгз аса цг а асан, г уал и г,
цэвэ рхэ нх о тынх ү мү үсэ рг энт ой р о нс у уцгаасныө мн ү үрид ээма х
үргэ лжил ж, а йр ага рх имэ лт элзэнэ .
Гэтэ лб а ру унөмнө хх аяа наа ся руух о ол о
йт асх ийн«Үл эмжи йнч анар»-
ыгэ х элмэ гц ,з үүнө мнөх ат авчин дс у усанДа рийма аг ийнн үдх я л а вхийн,
тэрх үүд уу л агчз а лу у нх үн ийн үү рд э эрт усаж, Со н омх ад гийнх амт
барь сана л танх унд аг атайа рхи ныдэ эгүүрт э
мү ү лэ нэ рг эл дэхэд
хажу у гаа рньс уу с анү еий нх ү үхнү ү дшив эра вирх ийл цэнну дч и н,
хавч ина . Ду ул агчх ү нийх оо лойх эд ийг ээря рууу у жи мбо ловч,с э тгэл
ньДа ри йма а гийнн ү дэндхэ ди йч и нэ эт ээ
г лэсэнт у л,х о ол ойньү еү е
занг ирч ,д ээ рд оро ро на л даж, х ар а ах анду усмагц , на й рынх үмү үс
бүгдэ эрт о сона ва н, т үржу я нгала нб а ясал цаад,т у ст усынө мнө х
айрг ийга в чу уна .
Тэнд ээсг э рий нэ з энГо нг орз айс а нб ос ож, сандмэ ндб ару унт а л аа р
суус анх үмү ү сий гз о чил ж, х үнд эл н э. Тү үни йэ хнэ рМя да гма ан а мь м
самь жс амб ал зан ,з үү нт ал аарс у у са нз о ч
д ыгд айл жх өгжү үлнэ .
Мя да гма а ги йнх ү үх энХа нд, наса р ва нна й ман, ца райма х лаг,н ү ү рни й
өнгөт унг а ла гца г аан, х өмс ө гна ри йх ан ,ха царг эр э лтэ й,х оё рнү дх у рц
бөгө өдз эв үү нх о т ынх өө рх өнх үү х нийт оо ндо рохбө гөө да ашз ан
эелд эгз ө ө лөн ,гэ з гий гшин эс а мну у лж, на рийх анс ув данд ару ул га ар
ша нх алж, б ас хүүх о ёрч ихэ ндэ эу р тс ув д
а нэ эмэгз үү жэ э. Хү рэнх ээт
эй
харх өхү й тэнху а ра нд э элдэ эрша рн ог о
о нд урд анб үс ийгө ргө но роож,
хошо ото йшо нтго рг утл ыгө мс жэ э. Тэ рө мнү үрс у у са нү е ий нх ү ү х нүүд
баз алу уч у уд ыгша х а жша ард ан а.
Мя да гма аб ол бо лна сгу чг а руй, ца ра йт ол ьт
о й,то л гой нх эрэгл э л
ша рма л ,ө тг өнц а г аанс ув дз үүж, х а лиу нн уда ргат а йх үрэ нп ү ү
с үү
дээл ийгө мс сө нньө нг өз үсг я лал зжэ э. Ху учинх ү р ээн ийг анг а
ч у у дын
нэгт ул ,ү гу ра н,х ө дл өхб үрс амб аа тай,д аруйүү н ий гө дө н, түү ни йг
уди рда ж, х у урх ө г жми йгна ад уул ан, д уух уагп а рг у ул ан, ар хид ар сыг
база ахб аин ээ дэмн а адмыгх ө гжү ү лж, х энбү х ний гна йр ынд ун д
найг уул на . На рг иан ыидб о лох одт у нг а ахи йхб оло в. Ха мг ийну рд
гэрий нэ з д ийнө мн өө сх ү үх энХа ндб о с о жз үүнх ойдт ал дс у ус ану ла ан
торго нх о шмо гт ойх ээ нцэ рб үх ийнэ гз алу ун оё нх үн ээсэ х лэнү үд энд
суус анз а лу уч уу дыгд у ус талт олг ойд ар а ал ан,т унгаахи йж, а л дса н д
ша ард аж, а р хиу ул га н,ө өр өөх ожи гд в о лх унд агатайг анз айн аа сб а га
амс аадэ ц э г,э хд ээө г чу у лгана . Да р аа га ард у ух уурз алга ад,тү рз у у р
цай, тамх иб ас у ля р и аб ол олцс о ных о йн о,о д ооз очд ынт ала аст унг аа
бари хэ эл жб о лс онт у л,э х нэ рМя да гма а ,гү нно ёных иаСу мъ я аг
цох лох од ,з үү нхо йн ос уус ант эрх үүно ё но осэ хл энцө мө өр өөша а рд ан
а.
Су мъ яаб олмө н өөхд уу л жб айс анз ал у ух а рх үнмө н.Да ру йб о сож,
ноёнд о онэ гё сл о од ,г эр ий нэ знийэ хн эрМя дагма агаа сэ х лэнх у ална .
Биеб ялда рт эгш, н ур у уг уал аг,у л аа нт о рг оо рна рий х анб өө рө н хийл ж
эмжс э нх э рх өхша нг и йнд урд анд ээ лий гө мс өжн ого о нб ажг а рду рд ан
бүси йго ро ос онньх о тындэ гжи нб а йд л ыгү зүүлжэ э. Су лт авьс ану рт
харг эз г
ий нү зү үри йгх арт уу заарб о ож, а л та нмө нг өнс аа гаарх атг ама л
баярү сэг тэ йб я цха нт амх ин ыс авыг , ба р у унз оонд ээ рээб а рагд алд
орто лх а вч уу лж, з үү нт а ша ан да аө л зи йб уя нтайт омг эгч ийнх өөр ө гни й
савыгз үү с ни йгү звэ л,о до оц а гийнх э эн цэ рэ рчү үүди йнэ дэл дэ гзү йл
мөн. Цу лг айх арн аа ма лг у тлынт үр и йн ээ ст өмө рт ол гойт о йц а гаан
гаанс ыгг ар гаж, б ай нба й нт а мх ит а т на . Ца райнө нгөша р авт арб ө г өө д
тунг алаг ,х ама ршу л у ун, х ө мс өгө т гө нх ар ахнү дньц огт ойс эр гэлэ н
агаадз ал у ух үү хнү ү дий ндэ эрх аая ас ү р хи йс үрхийг э эрт усна . На с
хор иннэ го рч им, ү нэ х ээ рнэ гө нг өжа в х ла нт айэ рб о лой .
Ду уху а ндо н цмэ р гэ жи лтэ й, ху уч иншин эа линыгчт оро хгү йг ар га ж,
тунг аах и йхб өг ө өдх о жи гдо хб үрх ара рх иб уюуб анл агх о ёро ос
алиныгх а ма агү йа в чх ө нт өр сөө р. Да ри йма агийнө мн өх ү рчир эхнь
хол ына ян а асо л ону у лу сыгг ат ла н,з о р ь сонг азарта ас аях үрчир с эн
мэтб айд алб у й. Да р ий ма ат үв дх о р го йг о орэ мжс энжижиг х энхэ эт эй
борно го онт ор го нд ээл ий ну р тх анц у йнд а лбагарми нжинн уд а рга ар
ама ах ага ст а гла жэ э. Ха сынца г аанца р айньб яцх ани чихмэ тб олж,
тунг алагхо ёрх аца ртн ьни мг эну ла а нт у яат уссанньСу мъ яаг ийнө мнө
зуныэ хни йс арынү ү рц а йжб у йна д ил ,х о ёрнү днийх ар , ца гаа ннь
хосл онэ ел дэг ээрт о рмо лзо ж, с этгэ лз үр х и йгн ьх ов хцо х иха га адд ар уй
янаг лалыгда лл ахх у р цил дмө н. Яр ал зс а нца гааншү дий гг арг аж,
өчү үхн ээри нэ э мс эгл эхньү нэ хээ рх ав р ыну лир али р жба й гаамэ т.
Дө рвө нт а лб ул гат о ор цг ий нд о огуу рз а д га йс анч игба гацу х уй ж, х оё р
нарий нх ө мс ө г
ий нз ур ай са нн ьши нэ тг элс а ршигб ол оодни мг эну ла а
н
уру улынх ө дл өхн ьх эч нэ энү нс эвч , ши мэ в чх анама а ргүй. Ца г аан
панс анца мц ныз ах а нд о тро осц ух уй жб у йз өөлө нца гаанх үзү үгн ь
дару йх а за ада в ма ара а ,у гал зтайэ эт гэ рг ут лынх амр ыгх ормо йд о ог уур
цух у й лгаж, цо мц о йнс уугаа д ,өр ө ө сө нг а рт аау ртх арг эз эгн ий х э э
үзүү рий гимэ р ч ,т ү ү гэ
эрг оо чи лжс а атна . Су мъ яат ү үн ий гшир т эн , нэ г
үес ог тсонмэ тб о л оод
Хө гжми йна я л г у ун ийлээди рэ хэ д
Хү нб үгдд ур л а н а .
Хү н э эса йг аа ду у л за хгүй
Ха й р ынс этг эл ,х а йр аншү ү
хэмэ эхд у у гэ х э л ж, х уаг арг ах адДа рий ма аб я цх анич и мг ий л эв чд э мий
лх а л шр ал гү йт о со жду ула н ,я да мху р уу нд а ах ята дя нзынцэ цэ гт эй
алта нб эл зэгз ү ү с э нг уаца га а нг а р ыгг а р га ж, х уал ахньт үү ний гд а ру й
база а да вма а р , Су мъ яадур л а ж, ма нс уу рс анс этгэл ий нн өл ө өгө ө р
Дар ий ма адө ө р ий ннэ гх ожи гд ожно ён ыө мнө ө снэ гх ожи гд ож, х о ёр
ша а за нба н ла г ий гё р оолгүйу уга а д ,та ни л цс аныба ярг э жша лт аг ла ж,
басд ахиннэ гх у ал жхо жин , Да р и йма адн э гх у нда гаг а нз айө гс ө нд ,т эр
ама нд э э
р ээч а д а х г үйг эжх э дэ ну д ааэ г ү ү л энма рг авч,ша ар дс аныг
дали мд уу ла нихлб ахтайгаа ру у х адСу мъ я аэ р хэмб үсг үйт о ос о ндих
баяр ла вгэ жн э ге г өө дөж, нү дэ эр ээнэ г энт ээи нэ эн,з үр хэ нд ээн э г
цэги йнт а ви ад, ца ашб усадх үүхн ү ү дтэ йз алг а мжл анх у ала в. Тү үнэ э с
дуу , хө гжиму л а мөр нөж, үр гэл жил сээ рх о ё рг урв анц агб о ло в. Хү н
бүх н ийб а йда лцө мх өлч үүр х ээд , ца р айу л ба р ,н үджир эвгэ рб о л жэ э. Эх
адагньх у тга л д а ад,хэ лэлцэ хна а да хньз а дг айб ол жэ мэ эхи чи хн ь
бага д аад, ү үг ээ рт ү ү гэ
эршив эра в ирх ий л цэ хньн эмэ гдэ в. Су мъ яа
хэди йн ээа мжиж, о л онх үүх н ийб ү лэг то р о од , Да ри йма аги йно й р
суус анньс у лү г ий гө дөөня р ил ца ж, а ли ат о х у уныгх өг жө ө хб ө г ө ө д
хүү х н үүд ий нб а х ду улан,тэ дн ийх о шинү г ийгн ьд ур тай яас он с о ж,
үүн т эйх ө гжи мни йл үүлж, т ү үн тэ йду уа я л ах ынд у ндДа р ий ма а тайн эн
ша д а рлана . Нэ г э н тн үүрх аг а рант ан ил ца ж, б ас хүүх энх э ний х э энэ р
усыгмэ дэл цжэ э . Мө нчх ар и л ца нб иеб ие сий гс о нир хонд у рл ах
сана аныү з үү р и йгд орд оро оа жига ва лц с а нб из ээ. Ха р аа ханши нэ
танил ц ажб а йг а ат ул ,бааха нб ишүү рхэ л цэ н э.Га гц хү үд өр вө нн ү дн ь
эсрэ гт уса лц аж, ү р гэлжд ээх ө гжи л дө нө . Ха ндб о лбо лнэ гз ав ха йх үү хэн,
хой мо рс у ужб а йг а аб ээсно ё нг э гч тэ йх а н ил с анб өгө өдб а сх үүх иа
Су мъ яацэ вэ рх э нэ рт ул,но ё н оосч өл өөз ав ыгэ ржс а мб аа чи лн а . Эн э
өдө рДа ри йма а , Су мъя ах оё р ынба йдл ыга жи га ваад ,Су мп яа гх а р да ж,
битү үү г
э эру у р л а в чо лныө мн өц ар айх у ви рг а хада я гүйт ул ,д э ми йл
жас а анд ааДа р ий ма агюу нду рь жа вч ир с а нб ил ээх эмэ энд о тро о
гэмшиж, с амба аг а рвалСу мъ яагс э мх э нну да р ч,б ит гийи хэ л эгб а р ь
гэжхя л а
йн а. Мя да гмааб олх үү х нэ ээ н эх үүн о ёнто йн ий л үү лэхи х
дур т ай, бо лб о лт ү ү ни йба гах ат анб ол го х ыгх ич ээдэ гу ч ирх ү үх нэ эя дуу
хиаСу мъ яаду на хб уюун оё ндмэ дэ гд эж, т ала лда хб ат ү үн ийу л ма аси х
хэрэ гэ в др эхээсма шб о лго о мжл онз о вдо гт у л, Су мь я а
, Да р и йма а
хоёр ыгт ийн хү үб а й х ад, му ус айнюмү зээ гүйюм, ма на йду улз аад
задар чб а йнаг э жб о л ов ч,д о торн ьт у йл ынх а нг алтт ай. Үү н ээ сХа нд ,
Су мь яах оё рынх о л б оот ас ра хб ол о ос ойг эжх анц уйд ааз а л б и рна .
Дар ий ма аү нэх ээрх ө өр хө нх үүх энт у л,б э эсн оё нб асс о ни р хо лба йд а л
бүх ийа г аадх о о ро ндньо р жя рихс а н аат аймэ тСу мъ яаго л о н таашир эв
шир э вх арж, ч иа р х ин дс о гт ож, эхз ах ааа лд ажб а йнау уг э хмэ тий н
гашу у нү гцу ху й лг а на . Ха н дү зэ э
дн э нт эс эжя да н,б о лдо гюмбо л
Дар ий ма агд ар у йх өө ня вуу л ма арс а на гд ана . Эд ни йя вда гб оло хыгб үү
мэд. Су мъ я ано ё дэ зэ дт и ймб айда лг а рга хадд у рньг ут аж, г о ньг анц
бие эг ад у урхаг д ажба й гаа гн эгэнз э рэ гб о до н, у ярчц ара йу л а йвч ,
архи ных ал уунб ах өд ө лсөнс э
т гэлий нэ рч ин д ээб и еэб асб а х арх аж
сохо рд ү лийх ү нмэ то г тх ай х рамжг ү й ,х ар ину ла мхө гжин ,
Дар ий ма атайа л иа л а лд аж, о л онх ү ү хнү үдт эйд арви лца на .
Түү нэ эсшө нөо ро йб ол сонт ул,холг эртэ йз о чдо о сз аримн ьб уца ж
байна . Да рийма аү ү гээ рд а лимд уу ла нх ар ъяг эх эдх а жу уд а х ь
хүмү ү сэ эсэ хл э нба сба аханс ууг эхб аХа нднэ гэнто ро йб о л сонт ул,
хон оодя вг энэ . Да р ий ма ана йрд ээ рца ашс у ух ыгнэ г э
н тз э в ү үцс э нт ул
«Гэ ртижийх үл ээжб айг аах а р
и хгү йб олб ол ох гүй» г эжша л т гаа л ан
босо хо дМя да г ма а , «Тэ гвэлх ү
ү хдий гя ву ул ъя ,х аринг эрньхо л, шө нө
оро йб о л сонт у лх ү р гү үлжө гье »гэ жх үр гэхх ү нэ рж, т ух а йл ан
сана атайг аарно ёнмо р ил охб ол оог ү йт ул ,чих үргэ жө г өө дирг э ж
Су мъ яа гз аа хадСу мъ я аюу т айз авша а нг эжс ана ж, да руйб о с он
Дар ий ма агд ага нг а р чо до в. Үүн дХа н дх э дий г ээрду ргү йб ай сан
бол овчэ хньт и йн х ү үү йлдс энт ула р г агүйб у химд анх оц ро в.
Су мъ яа , Да рийма ах оё рАмб анх аа н ых о ро оныз үүнө мн өз ахд ах ь
Сэл би йнг ү үрн ийб а ру ун тайб айг ааГо нг о рз ай сан гий нх а ша аны
хаал ган а асг арв ал, шин этгэ лс архэ д ий нэ эд ал до ро од, х авх а ранх уй
шө ни йнг үндг у да мжныд от орч ивч имэ эг үй, г урва нма ра ло ро йд ээр
ирээ д,т э нгэ рийно ё д олс увд ына дил ,з ө өл өнс а л
х иө мнө ө сү л ээг э эд
,
мөнчб я цханжа ва р тай. Су мъ яаб а ру у нг а рта аДа рий ма а г ий на л ч уу
р та
й
юмыгб а рьж, т ү үн ийх ажу у дя вна . Да ри йма аз үү нг арынх а нц уйг аар
ама ат аг л аад,б а р уу нг а рыну ртха н цу йгг аза рт улта лхү вү ү л ж,
зөөл нө ө ра лх ал на . Ха р ил ца н ,энэо р о йнн ай р ныт ух айэ н г и йня р иа
эхлэ эд, Цэ ргийнЯа мн ыө мнөх ү рчи р эх ий нү едү гя р иан ья в саа рхо ё р
биендэ э рээт ус а жСу мъ яа:« Бих о то днэ лээ ну дсана тал ,э д үгээх ү р
т эл
таныгү лмэ дн э . Ха р инз авша а
ндэ н эо р ойт ан ил цав »г эхэ дДа ри йма а :«
Биб ол б ола л да р тайа йл ыннэ ртэйх ү ү хэнб у ст ул ,та ныү лмэ дэ хньз өв.
Таныз эр гийнэ р хэ мг а жб о лн о»г энэ . Су мъ я а: « Бичбо ло вн эгб ол х и
хөд өөн ийх үн. Ха ръ я атн оё ныгд аг ажя вд гаа сца аш юмг ү й . Ха рин
са
на мса
ргүйө нө ө дөрз олт охиолдож, энэа йлынна йртс у улцс анбилээ»
гэ
хэдДа риймаа :« Бичмө нХа ндта
йг эмгүйү ерх эжя вдагт ул,энэорой
та
ныго лжт анив . Ха нд ыннэ гх а
рх үнб и
йг эдэг
,т аюмс ан жэ э»гэж
баа
х анүгхаяна . Су мъ я ан эгэнзэрэ
гх ирдх ийнту лгараа д: « Таи хл
та
ша арчбайна. Юу т айна майгтийнх үүе гөө д
нө. На дзэр гий нх үн
Хандтайхэрхэно йр
т о но . Харинма на йно ёнт үүгээрса атда гюм» г эх
эд
Дариймааихх о шн о
о р: «Аат иймүү »г ээ
дд уугүйя вна. Су мъ яаб а
с
нэлээддуу
г үйя в аад, Чо йжинл а
мынс үмий нарт алаарг ар ах а
дт эндэ
эс
Баруунхорооныз аха до ржи рэхэдх аша аныб ул
а нгаасн о хо йб оор
лохыг
далимдуул
а нСу мъ яаДа р иймаагнаагу уря вгэжх амгаала гчб о лон
га
рыгньб арьж, мө н

зэрэг ц эня вах адДа р ий ма а :« Зүгэ эрзүгэ эр»г э в чг ар а аа ва л гү йя ва х

агаадСу мь яаг ийнө рө өс ө нх ажу угаасү нэ хээрт аала мжт а йт ү шнэ . Эн э
ньСу мъ я адмөна д и ла в ай .
Тэнд э эсн эгу р тг у да мжа а рб аруу нт ийшя вжнэ гб у л анө нг ө рөө д ,
хой шо обя ц ханя вж, ба р у у нэ ргээд, ураг ш, ха н дсани хб аг ах оёру л аан
хаал га нд ээрх ү р ч, Да рий ма ах аша а н
ыз авс раа рн уу с анс у рыгт а т а ж,
үүд ээө чү үх эннэ эг э эд,б о сгонд э эрха тав чийга лханз огсо ж, Су мъя а
уру уд уу гүйх ар на . Су мъ я аа лчу урт а
йюмыгньа вчө гөө дб а сө мн ө ө снь
харжз ог соно . Ая а ,с аят ани лца жба й
га ах оё р,б иех а л жя д а лцан, шинэ
янаг л алынх оё рс э тг элс ал жя дал цаний нхү үба йхыгү үр ийнц ол мо н
үзээд , нү үрнү үрд ээ рн ьг э рл
э эт усгаж, на алда нми шэ эн э.
Ий нх ү үнэ гэнхэ сэ гб о ло о дСу мъ яагү гх элэ на лдт ал , Да ри йма аө р ө өс ө
н
хөл ийгб осг онд ээр э эсц аа шб уул гаж, Су мъ яа г ийнз ү гт ал ар хан: «Од оо
био р ъ ёт ама н а йх а нн эг энтмэ дсэнт ул ,с үүлди ржца йу у га а рай» г эх эд
Сумъ я а: « Бима рг а ашнө гө өдрөө сэ рхгү йи рж, э нэшө н ий нна йр ын
үргэл жл элс он ин гя р ина . Таа льг эртс уу жб айна »г э х эдДа р ийма а : «Би
хой до хб айшин г ийнх амг и йнб ар уунта йхт а сал гаандс у уна . Өд ө рб ол
ихт ө л өвг эртб а йн а . Таг э р торжб о л
н о. Ма на йи жи йб ий .З ү үн
байшин дб о лма на йэ гчна рс у удагюм» г ээд« З ас а йня в а ар ай»г э ж
хаал га ах а мх ив .
Сумъ я а:«З ас ай х а ну нт аа ра й»г ээдца а шя вав . Тэгэ э дДа р и йма а
хаша ан ых а алга ат ү гжэ э д , цаашя вжг эр ий нү ү дий гт атв алэ хньнэ гэ нт
унтс а нт у л,ө ө ри йнс ууд а гт асалг аандо рж, шү д энзз у ран, л аагба р и в.
Өө ри йнб айшин ги йнд от о р хб айдл ыгу р ьдү зэ э гүймэ тээрэ р г
энт о йр он
харжи хлз эвү ү н ээ ра жиг л аадд ар уйжи гтэйб о л ж, н эгэнз эр эгс ана а
алда н, т оо рцг ооа в чши р ээ нд ээрт авиа днэ гя нжу ур ыгн оц о ож, о р о н
дээр ээб үх лээ рэ эх э вт эж, э лдвий гб одо хб өг өө д ,үү ни йд о то рСу мъ я а
хэмэ э хн эгэнү с эгэ р гэл дэ ни лб э
,з үүдмэ тээ рт ол г
о й гньэ рг үүл нэ .
Да р
ий ма а17 насхү ртэлэнэа йл ынхаалг
ан до ло
нза л
ууз очдыголж
үзсэн, тү үн ийд оторэгчВа ншиа нюйнс у ргаалыгдагаж, с
эмхэн
ажиг ла саарб а
йс а
нб оло вч,с анаанднийлэ лцс э
нх үнэсто х
иолдсон
бөлгөө . Гэ тэлса н
амсар гүйу чирсанСумъя а, Дариймаагийнзүрхэн
д
гэнэтшиг дэ нэ
. Гэвчсаят а нил цажбуйтул ,х энболохынх эрхэнмэ
днэ
.
Да р
ий ма ас этгэлхөдөл ж, хи йюмб о
дсоор ,тэрх эв
ээрб үхлээ
рээ
дугхий жэ э. Өглөөн а
рн эг энтд э
эргарчэ
э.
1934 о н

З
АЛУУБҮСГҮЙ

Идэрб үсгү
йх о
ринтавтай
Эрнө хрөөүлтоомсо
р л
о н
о.
Элдв и
йгү з
эждо р
ойтохынц а
гт
Өрөө лийгбусөөр
ийгөөзэмлэнэ
.
1930 он

НАМРЫН ӨГЛӨӨ

Үүлманануул
ыно р о
йгоорзу
гаац
аа д
Ул
иа с
нын а
вчнэ г
энх оё
роорхийс
нэ .
Ул
са мьт
аннаашца ашзорчоо
д
Ус
н ышувуудгангаргунга
рхийлнэ
.

Өрмө гтогт
онг
олмө рө
нз айрмагл
аад,
Өвсөнт олг
ойөг
лөөнсэрүүнээбуура
л т
ана .
Үнээнз э
лэндт
угалбяруумө ө
рөлдөөд
Уяанд ээ
рхморьдбөмбөлз
ө нхөнчич
ир нэ
.
1930 он

АНАГААХУХААН

Ня
нхэмээг
чнү д
эндөрт
өхгүйамьта
н
Ну
лбидс
аардамжижнялхс
адх ал
ддагх
орх
ой
Ар
иунцэврий
гня г
тса
хижч ад
вал
Амьна са
н дог
тү лхүр
нэ.
Үлэмжий нэнэамьт
дыгн үди
рмэ
хий
наг
шин
Эмн эл
эгсувила
ла н
агаана.
1930 о
н

ГЭДЭСНИЙНЯН

Ялааб ат
ганаа ягатав
агдээрсуува
л
Нянх эмээгчх о
рх о
йгх ө
лөөрөөөндөглөнө
Халб а
га,аяга,тавг
аасайтарцэв
эрлэхгү
йб ол
Хүнийг эдэс,ходооддотрыгөвчлүүл
нэ.
1930 он

ГИМНАСТИК
(Та
мирд
асг
ал)

Эрүү лбие,саруулуха
ан
Энэхү үертөнцийнбаярба ясга
л а н
Ихца гийгав а
нө тө
лжө нгөр нө
.
Ингэх гү
йнт улдяахвэгэ в
эл
Идэрна станбүгдсэнхэрвэл
Өглөөб үргимн а
с т
икхи йж,
Эрүү лахуйнх уу
л и
йгда га
нау у .
1930 он

ЕРТӨНЦИЙН СОНИН

Эвдэрхийбанзанх
аша а
ныдэрг
эд
Ихб агахэдэ
нзохиол
ч
Элдэвс о
ниня р
иадэлгэ
ж
Эрээнмя ра
аныгшүүмжилнэ
.
1930 о
н
 ХӨДӨӨГИЙНБАЙДАЛ

Үзэсгэлэ
нтмо д, цэцэ гногоожи гджиг д
рэ э
д
Өссөнт өр
сөнну тагнү днээтовт одхон
Уранз ура
ачи дсэ т
гэ лзүрхийгг ивгижиг дээд
Үсрэнгүйдэв ши лто доогийнб айдаливи л хэ
н
Тананца г
аанг эрб айши нца вцай ра
ад
Тэртэээнгэрттар иаб удаанайганна йгана
Таванхошу ума лс үр гэ
эа рдуудх ор
шо олжуула
ад
Талынмо нголшин эөр хб үлдн э
г дэ
нэ.
1930 он