BETONARME BNALARIN DEPREM PERFORMANSININ BELRLENMES N BR YAKLAIM 1.

Giri lkemizde, zellikle 1999 Adapazar-Kocaeli ve Dzce depremlerinin ardndan, mevcut yaplarn deprem gvenliklerinin belirlenmesine ve yeterli deprem gvenliine sahip olmayan yaplarn glendirilmesine ynelik olarak pratik uygulamalar yaplmaktadr. Ancak, dier bir ok lkede olduu gibi lkemizde de mevcut yaplarn deprem gvenliklerinin belirlenmesine ynelik bir ynetmeliin bulunmamas nedeniyle, bu uygulamalarn nemli bir blm yeni ina edilecek binalar iin geerli olan ynetmelik esas alnarak gerekletirilmektedir. Bu durumun oluturduu sakncalar ortadan kaldrmak amacyla, 2003 ylnda, deprem ynetmeliine mevcut binalarn deprem gvenliklerinin belirlenmesi ve glendirilmesi ile ilgili bir blm (Blm 13) eklenmesi ve buna paralel olarak ynetmeliin dier blmlerinin gncelletirilmesi almalar balatlmtr. Aada, tamamlanma aamasna gelmi olan sz konusu almalarn baz sonular hakknda bilgi verilecektir. 2. Performansa Dayal Tasarm ve Deerlendirmenin Temel lkeleri Yaplarn deprem etkileri altndaki performanslarnn deerlendirmesi genel olarak iki farkl kritere gre yaplabilmektedir. Dayanm (kuvvet) bazl deerlendirme ad verilen birinci tr deerlendirmede, yap elemanlarnn dayanm kapasiteleri elastik deprem yklerinden oluan ve lineer teoriye gre hesaplanan etkilerle karlatrlmakta ve yap elemannn snekliini gznne alan, eleman bazndaki bir tr deprem yk azaltma katsays kullanlarak, binadan beklenen performans hedefinin salanp salanmad kontrol edilmektedir. Yerdeitirme ve ekildeitirme bazl deerlendirmenin esas alnd ve genel olarak malzeme ve geometri deiimleri akmndan lineer olmayan sistem hesabna dayanan yntemlerde ise, belirli bir deprem etkisi iin binadaki yerdeitirme istemine ulaldnda, yapdan beklenen performans hedefinin salanp salanmad kontrol edilmektedir. 3. Yap Elemanlarnda Hasar Snrlar ve Hasar Blgeleri Kesit Hasar Snrlar Snek elemanlar iin kesit dzeyinde snr durum tanmlanmtr. Bunlar minimum hasar snr (M), gvenlik snr (GV) ve gme snr (G) dr. Minimum hasar snr kritik kesitte elastik tesi davrann balangcn, gvenlik snr kesitin dayanmn gvenli olarak salayabilecei elastik tesi davran, gme snr ise kesitin gme ncesi davrann tanmlamaktadr, ekil 1. Kesit Hasar Blgeleri Kritik kesitleri M' ye ulamayan elemanlar minimum hasar blgesinde, M ile GV arasnda kalan elemanlar belirgin hasar blgesinde, GV ve G arasnda kalan elemanlar ileri hasar blgesinde, G'yi aan elemanlar ise gme blgesinde kabul edilir. Prof. Dr. Erkan zer 1/9 10.05.2005

 Kuvvet
GV G

Minimum Hasar Blgesi

Belirgin Hasar Blgesi

leri Hasar Blgesi

Gme Blgesi

ekildeitirme ekil 1 Kesit Hasar Snrlar ve Hasar Blgeleri Kesit Hasar Tanmlar Aada tanmlanan, lineer veya lineer olmayan yntemlerle hesaplanan i kuvvetlerin ve ekildeitirmelerin, yukarda verilen snr deerler ile karlatrlmas sonucunda kesitlerin hasar blgelerine karar verilir. Eleman Hasar Tanmlar Eleman hasarn, elemann en fazla hasarl kesiti belirler. Eleman hasarlar iin yukardaki tanmlar aynen geerlidir. 4. Bina Deprem Performans Seviyeleri Binalarn deprem performans, uygulanan deprem etkisi altnda yap sisteminde olumas beklenen hasarn durumu ile ilikilidir ve drt farkl hasar durumu iin tanmlanmtr. Deprem geirmi binalarn deprem sonras hasar durumlarnn belirlenmesi iin de ayn tanmlar kullanlabilir. Hemen Kullanm Performans Seviyesi: Uygulanan deprem etkisi altnda yapsal elemanlarda oluan hasar minimum dzeydedir ve elemanlar rijitlik ve dayanm zelliklerini korumaktadrlar. Yapda kalc telenmeler olumamtr. Az sayda elemanda akma snr alm olabilir. Yapsal olmayan elemanlarda atlamalar grlebilir, ancak bunlar onarlabilir dzeylerdedir. Can Gvenlii Performans Seviyesi: Uygulanan deprem etkisi altnda yapsal elemanlarn bir ksmnda hasar grlr, ancak bu elemanlar yatay rijitliklerinin ve dayanmlarnn nemli blmn korumaktadrlar. Dey elemanlar dey yklerin tanmas iin yeterlidir. Yapsal olmayan elemanlar hasarl olmakla birlikte dolgu duvarlar yklmamtr. Yapda az miktarda kalc telenmeler oluabilir, ancak gzle farkedilebilir dzeyde deildir. Gmenin nlendii Performans Seviyesi: Uygulanan deprem etkisi altnda yapsal elemanlarn nemli ksmnda hasar grlr. Bu elemanlarn bazlar yatay rijitliklerinin ve dayanmlarnn nemli blmn yitirmilerdir. Dey elemanlar dey ykleri tamak

Prof. Dr. Erkan zer

2/9

10.05.2005

iin yeterlidir, ancak bazlar eksenel kapasitelerine ulamtr. Yapsal olmayan elemanlar hasarldr, dolgu duvarlarn bir blm yklmtr. Yapda kalc telenmeler olumutur. Gme Durumu: Yap uygulanan deprem etkisi altnda gme durumuna ular. Dey elemanlarn bir blm gmtr. Gmeyen elemanlar dey ykleri tayabilmektedir; fakat rijitlikleri ve dayanmlar ok azalmtr. Yapsal olmayan elemanlarn byk ounluu gmtr. Yapda belirgin kalc telenmeler olumutur. Yap tamamen gmtr veya yklmann eiindedir ve daha sonra meydana gelebilecek hafif iddetteki bir yer hareketi altnda bile yklma olasl yksektir. 5. Deprem Hareketi Performansa dayal deerlendirme ve tasarmda gznne alnmak zere, farkl dzeyde deprem hareketleri tanmlanmtr. Bu deprem hareketleri genel olarak, 50 yllk bir sre iindeki alma olaslklar ile ve benzer depremlerin oluumu arasndaki zaman aral (dn periyodu) ile ifade edilirler. 1- Servis (kullanm) depremi : 50 ylda alma olasl % 50 olan yer hareketidir. Yaklak dn periyodu 75 yldr. Bu depremin etkisi, aada tanmlanan tasarm depreminin yars kadardr. 2- Tasarm depremi : 50 ylda alma olasl % 10 olan yer hareketidir. Yaklak dn periyodu 500 yldr. Bu deprem 1998 Trk deprem ynetmeliinde esas alnmaktadr. 3- En byk deprem : 50 ylda alma olasl % 2, dn periyodu yaklak 2500 yl olan bir depremdir. Bu depremin etkisi tasarm depreminin yaklak 1.50 katdr. 6. Performans Hedefi ve ok Seviyeli Performans Hedefleri Belirli bir deprem hareketi altnda, bir bina iin ngrlen yapsal performans, performans hedefi olarak tanmlanr. Yapsal performans, bir yapy oluturan tayc ve tayc olmayan elemanlarnn performans seviyeleri (dzeyleri) ile tanmlanr. Bir yap iin, birden fazla yer hareketi altnda farkl performans hedefleri ngrlebilir. Buna ok seviyeli performans hedefi denir. Aadaki tabloda, ynetmelikte ngrlen ok seviyeli performans hedefi iin bir rnek verilmitir. Binann Kullanm Amac ve Tr Deprem Etkisi 50 ylda 50 ylda 50 ylda % 50 % 10 %2 HK CG HK CG CG CG G G -

Deprem Sonras Kullanm Gereken Binalar: Hastaneler, salk tesisleri, itfaiye binalar, haberleme ve enerji tesisleri, ulam istasyonlar, vilayet, kaymakamlk ve belediye ynetim binalar, afet ynetim merkezleri, vb. nsanlarn Uzun Sreli ve Youn Olarak Bulunduu Binalar: Okullar, yatakhaneler, yurtlar, pansiyonlar, askeri klalar, HK cezaevleri, mzeler, vb. nsanlarn Ksa Sreli ve Youn Olarak Bulunduu Binalar: Sinema, tiyatro, konser salonlar, kltr merkezleri, spor tesisleri Tehlikeli Madde eren Binalar: Toksik, parlayc ve patlayc zellikleri olan maddelerin bulunduu ve depoland binalar Dier Binalar: Yukardaki tanmlara girmeyen dier binalar (konutlar, iyerleri, oteller, turistik tesisler, endstri yaplar, vb.) HK: Hemen Kullanm, CG: Can Gvenlii, G: Gmenin nlenmesi

Prof. Dr. Erkan zer

3/9

10.05.2005

7. Yapsal Kapasitenin Belirlenmesi Performansa dayal tasarm ve deerlendirmenin iki temel parametresi istem ve kapasite dir. stem (talep) yapya etkiyen deprem yer hareketini, kapasite ise yapnn bu deprem etkisi altndaki davrann temsil etmektedir. Dorusal elastik yntemlerde, yap elemanlarnn kapasiteleri elemanlarn i kuvvet tama kapasitelerine ve sneklik zelliklerine bal olarak belirlenir. Buna karlk, deprem istemi iin elastik deprem etkileri altnda lineer teoriye gre hesap yaplr. Elastik hesap yntemleri Edeer Deprem Yk Yntemi ve Mod Birletirme Yntemi dir. Lineer olmayan yntemlerin balcalar ise, Artmsal Edeer Deprem Yk Yntemi, Artmsal Mod Birletirme Yntemi ve Zaman Tanm Alannda Artmsal Hesap Yntemi dir. Artmsal Edeer Deprem Yk Yntemi Artmsal Edeer Deprem Yk Yntemi de, yapsal kapasite pushover curve (kapasite erisi) ile temsil edilir. Bu eri, genellikle taban kesme kuvveti ile yapnn tepe noktasnn yatay yerdeitirmesi arasndaki bant izilerek elde edilmektedir. Kapasite erisinin elde edilmesi iin, yap sistemi sabit dey ykler ve orantl olarak artan yatay kuvvetler altnda, sistemin tama kapasitesinin sona erdii limit duruma kadar hesaplanr. Daha sonra, kapasite erisi spektral formata dntrlerek modal kapasite erisi elde edilir. Artmsal itme analizi srasnda, edeer deprem yk dalmnn, tayc sistemdeki plastik mafsal oluumlarndan bamsz biimde sabit kald varsaym yaplabilir. Bu durumda yk dalm, tayc sistemin balangtaki dorusal elastik davran iin hesaplanan birinci (hakim) titreim modu ile orantl olacak ekilde tanmlanr. Daha kesin bir sonu iin, artmsal itme analizi srasnda edeer deprem yk dalm, her bir itme admnda ncekilere gre deiken olarak gznne alnabilir. Bu durumda yk dalm, her bir itme adm ncesinde tayc sistemde olumu bulunan tm plastik mafsallar gznne alnarak hesaplanan birinci (hakim) titreim modu ile orantl olarak tanmlanr. Artmsal edeer deprem yk yntemi, tek modun etkin olduu, ykseklikleri bakmndan snrl olan (rnein kat says sekizi amayan) ve nemli lde burulma dzensizlii bulunmayan binalara uygulanabilir. Artmsal Mod Birletirme Yntemi Artmsal Mod Birletirme Yntemi ile itme analizinde, deprem istem limitine kadar her bir titreim modunda monotonik olarak arttrlan modal yerdeitirmelere gre Mod Birletirme Yntemi, ardk iki plastik mafsal oluumu arasndaki her bir itme admnda artmsal olarak uygulanr. Bu itme admlarnda tayc sistemde meydana gelen yerdeitirme, plastik ekildeitirme ve i kuvvet artmlar ile bu byklklere ait birikimli deerler ve son itme admnda deprem istemine kar gelen maksimum deerler hesaplanr. Artmsal Mod Birletirme Yntemi, tm binalara uygulanabilir. Zaman Tanm Alannda Artmsal Hesap Yntemi Zaman Tanm Alannda Artmsal Hesap Yntemi ile tayc sistemdeki nonlineer davran gznne alnarak sistemin hareket denklemi artmsal olarak entegre edilir Prof. Dr. Erkan zer 4/9 10.05.2005

ve her bir zaman artmnda sistemde meydana gelen yerdeitirme, plastik ekildeitirme ve i kuvvetler ile bu byklklerin deprem istemine kar gelen maksimum deerleri hesaplanr. Zaman Tanm Alannda Artmsal Hesap Yntemi tm binalara uygulanabilir. Plastik Davrann dealletirilmesi Yl plastik davran hipotezi uyarnca, ubuk eleman olarak idealletirilen kiri, kolon ve perde tr tayc sistem elemanlarndaki i kuvvetlerin plastik kapasitelerine eritii sonlu uzunluktaki blgeler boyunca, plastik ekildeitirmelerin uniform biimde olutuu varsaylr. Eilme davrannn hakim olmasndan tr plastik mafsal boyu olarak adlandrlan plastik ekildeitirme blgesinin uzunluu (Lp), alan dorultudaki kesit boyutu (h)nn yarsna eit alnabilir.

Lp = 0.5 h Bir veya iki eksenli eilme ve eksenel kuvvet etkisindeki plastik mafsal kesitlerinin akma yzeylerinin (karlkl etki diyagramlar) tanmlanmasnda aadaki koullar gz nnde tutulur. Analizde beton ve eliin kapasite dayanmlar esas alnr. Betonarme ve elik kesitlerin akma yzeyleri uygun biimde dorusallatrlarak, iki boyutlu davran durumunda akma izgileri, boyutlu davran durumunda ise akma dzlemleri olarak modellenebilir. Kesit i kuvvet ekildeitirme ilikisi elasto-plastik olarak idealletirilebilir ve pekleme etkisi terkedilebilir. Eilme etkisindeki betonarme elemanlarn akma ncesi dorusal davranlar iin atlam kesit rijitlikleri kullanlr.
8. Modal Yerdeitirme steminin ve Performans Noktasnn Belirlenmesi

Aadaki blmde, 2005 Trk deprem ynetmelii taslanda yer alan yerdeitirme bazl deerlendirme yntemi zetlenecektir.
tme Analizinde Modal Yerdeitirme steminin Belirlenmesi

tme analizi sonucunda elde edilen modal kapasite diyagram, ekil 2de gsterildii gibi, yaklak olarak iki dorulu (bi-lineer) bir diyagrama dntrlr. Bu diyagramn balang dorusunun eimi, birinci (hakim) moda ait dorusal elastik doal titreim periyoduna kar gelen zdeere eit alnabilir [e2 = (2 / Te)2]. ki-dorulu modal kapasite diyagramnn edeer akma noktasnn koordinatlar (dy , ay) eit alanlar kural ile belirlenir. Maksimum modal yerdeitirmenin bilinmedii durumlarda ardk yaklam uygulanr. Balang periyodu Te iin tanmlanan nonlineer spektral yerdeitirme Sdi ile, doal periyodu yine Te olan elenik dorusal elastik sisteme ait lineer elastik spektral yerdeitirme Sde arasnda aadaki iliki gznne alnacaktr. Sdi = CR Sde Sdi = Sde (Te TB ) (Te > TB )

Prof. Dr. Erkan zer

5/9

10.05.2005

ekil 2 Modal Kapasite Diyagramnn Bi-lineer Diyagrama Dntrlmesi ekil 3 ten grld gibi, Te edeer doal periyodun, elastik ivme spektrumunun TB karakteristik periyodundan daha byk olmas halinde, eit yerdeitirme kural uyarnca, nonlineer spektral yerdeitirme Sdi(Te) , doal periyodu Te olan elenik dorusal elastik sisteme ait lineer-elastik spektral ivme Sde(Te) ye eittir.

ekil 3 Modal Yerdeitirme steminin Belirlenmesi (TeTB) Te TB olmas halinde ise, yerdeitirme oran CR aada ekilde tanmlanr:
CR = 1 + (Ry 1) TB / T Ry

Bu bantda Ry dayanm azaltma katsaysdr:

Prof. Dr. Erkan zer

6/9

10.05.2005

Ry =

Sae ay

Sae , doal periyodu Te olan elenik dorusal elastik sisteme ait lineer elastik spektral szde ivmeyi gstermektedir.
9. Kesit ekildeitirme steminin Belirlenmesi

Lineer olmayan yntemlerle hesaplanan tayc sistemlerde, k bilgisi olarak herhangi bir kesitte elde edilen p plastik mafsal dnmesine bal olarak, plastik erilik istemi aadaki bant ile hesaplanr: p = p / Lp Beton ve donat elii modelleri kullanlarak elde edilen iki dorulu moment erilik ilikisi ile tanmlanan y edeer akma erilii, yukarda tanmlanan p plastik erilik istemine eklenerek, kesitteki t toplam erilik istemi elde edilir: t = y + p Betonarme sistemlerde betonun basn birim ekildeitirmesi istemi ile donat eliindeki birim ekildeitirme istemi, yukarda tanmlanan toplam erilik istemine gre, verilen beton ve donat elii modelleri kullanlarak ilgili kesitte elde edilen moment-erilik ilikisinden hesaplanabilir. Beton ve donat eliinin birim ekildeitirmeleri cinsinden elde edilen deprem istemleri, aada tanmlanan ekildeitirme kapasiteleri ile karlatrlarak kesit baznda tayc sistem performans belirlenir.
Betonarme Tayc Sistem Elemanlarnn Kesit ekildeitirme Kapasiteleri

Plastik ekildeitirmelerin meydana geldii betonarme snek tayc sistem elemanlarnda, performans dzeylerine gre izin verilen ekildeitirme snrlar (kapasiteleri) aada tanmlanmtr:
(a) Kesit Gme Snr iin beton basn birim ekildeitirmesi ile donat elii birim ekildeitirmesi st snrlar:

( cg )GC = 0.005 + 0.013 (s / sm ) 0.018

(s )GS = 0.060

(b) Kesit Gvenlik Snr iin beton basn birim ekildeitirmesi ile donat elii birim ekildeitirmesi st snrlar:
( cg )GV = 0.004 + 0.0095 (s / sm ) 0.0135 ; ( s )GV = 0.040

(c) Kesit Akma Snr iin beton basn birim ekildeitirmesi ile donat elii birim ekildeitirmesi st snrlar:

( cu )AS = 0.004

( s ) AS = 0.010

Yukardaki bantlarda cg sarglanm beton blgesinin snrndaki, cu ise kesidin en d lifindeki beton basn birim ekildeitirmesini gstermektedir. s donat eliindeki birim ekildeitirme, s kesitte mevcut bulunan ve sarg etkisi salayabilen (135o kancal) enine donatnn hacmsal oran, sm ise kesitte bulunmas gereken enine donatnn hacmsal orandr.
Prof. Dr. Erkan zer 7/9 10.05.2005

Betonarme Tayc Sistem Elemanlarnn Kuvvet Kapasiteleri

Betonarme tayc sistem elemanlarda performans dzeylerine gre izin verilen i kuvvet (rnein, kesme kuvveti) kapasiteleri de ayrca kontrol edilir.
10. Deprem Gvenliinin Belirlenmesi ve Glendirme Kararlarnn Verilmesi Binalarn Deprem Gvenliinin Belirlenmesi

Yukarda aklanan hesap yntemlerinin uygulanmas ve eleman hasar blgelerine karar verilmesi ile binann deprem gvenlii dzeyi belirlenir. Bunun sonucuna gre bina iin glendirme kararlar oluturulur. Binalarn deprem gvenliinin belirlenmesi iin uygulanacak kurallar aada srasyla verilmitir.
Hemen Kullanm Performans Seviyesi

Binann dey tayc elemanlarnn tm hasarszlk blgesindedir. Ancak herhangi bir katta uygulanan her bir deprem dorultusu iin yaplan hesap sonucunda kirilerin en fazla yzde 10unun belirgin hasar blgesinde olmas durumunda da bina Hemen Kullanm durumunda kabul edilir. Glendirilmesine gerek yoktur.
Can Gvenlii Performans Seviyesi

Binann tm elemanlar hasarszlk veya belirgin hasar blgelerindedir. Ancak herhangi bir katta, uygulanan deprem dorultusundaki kirilerin en fazla yzde 20'si ileri hasar blgesinde ise ve ileri hasar blgesindeki kolonlarn, kolonlar tarafndan tanan kesme kuvvetine toplam katks yzde 20nin altnda ise bina Can Gvenlii durumunda kabul edilebilir. Can gvenlii durumunun kabul edilebilmesi iin herhangi bir katta alt ve st kesitlerinin ikisinde birden akma snr alm olan kolonlar tarafndan tanan kesme kuvvetlerinin, o kattaki tm kolonlar tarafndan tanan kesme kuvvetine orannn yzde 30u amamas gerekir. En st katta ileri hasar blgesindeki dey elemanlarn kesme kuvvetleri toplamnn, o kattaki tm kolonlarn kesme kuvvetlerinin toplamna oran en fazla yzde 40 olabilir. Binann glendirilmesine, gvenlik snrn aan elemanlarn saysna ve yap iindeki dalmna gre karar verilir.
Gmenin nlendii Performans Seviyesi

Binann tm elemanlar ileri hasar veya daha alt hasar blgelerindedir. Ancak bir katta uygulanan deprem dorultusunda gme blgesindeki kirilerin says toplam kiri saysnn yzde 20'sinden az ise ve/veya gme gme blgesindeki kolonlarn kesme kuvvetlerinin toplam o katta bulunan kolonlarn toplam kesme kuvvetine oran yzde 20nin altnda ise ve bu elemanlarn durumu yapnn kararlln bozmuyorsa bina Ar Hasar durumunda kabul edilebilir. Ar hasar durumunun kabul edilebilmesi iin herhangi bir katta alt ve st kesitlerinin ikisinde birden akma snr alm olan kolonlar tarafndan tanan kesme kuvvetlerinin, o kattaki tm kolonlar tarafndan tanan kat kesme kuvvetine orannn yzde 30u amamas gerekir. En st katta gme blgesindeki kolonlarn kesme kuvvetleri toplamnn o kattaki tm kolonlarn kesme kuvvetlerinin toplamna oran en fazla yzde 40 olabilir. Bu performans seviyesinde, binann mevcut durumu ile kullanm can gvenlii bakmndan sakncaldr ve bina glendirilmelidir. Ancak glendirmenin ekonomik verimlilii deerlendirilmelidir.

Prof. Dr. Erkan zer

8/9

10.05.2005

Gme Durumu

Bina Ar Hasar durumunun koullarn salayamyorsa Gme durumundadr. Binada glendirme uygulanmaldr, ancak ok kere binann glendirilmesi ekonomik olarak verimli olmayabilir. Binann mevcut durumunda kullanm ise, can gvenlii bakmndan sakncaldr.
Greli Kat telemelerinin Snrlandrlmas

Her bir deprem dorultusu iin, binann herhangi bir katndaki greli kat telenmesi aadaki koulu salamaldr.

max
h

0.02

Burada, max ilgili kattaki dey elemanlarn ular arasnda hesaplanan en byk greli kat telenmesini, h ise kat yksekliini gstermektedir.
Binalarn Glendirilmesi

Binalarn glendirilmesi, deprem hasarlarna neden olacak kusurlarnn giderilmesi, deprem gvenliini arttrmaya ynelik olarak tayc sisteme yeni elemanlar eklenmesi, ktle azaltlmas, mevcut elemanlarnn deprem davranlarnn gelitirilmesi, kuvvet aktarmnda srekliliin salanmas trndeki ilemleri ierir.
Glendirilen Binalarn Deprem Gvenliinin Belirlenmesi

Glendirilen binalarn ve elemanlarnn deprem gvenliklerinin hesaplanmasnda, mevcut binalar iin yukarda verilen hesap yntemleri ve deerlendirme esaslar kullanlr.
Binalara Eklenecek Elemanlarn Tasarm

Glendirme amacyla binalara eklenecek yeni elemanlarn tasarmnda, deprem ynetmeliinin depreme dayankl yap tasarmna ilikin blmleri ile yrrlkte olan dier standart ve ynetmelikler esas alnr.

Prof. Dr. Erkan zer

9/9

10.05.2005