ARHITEKTURA SREDNJEG VEKA

Prelazak starog u novi vek vezuje se za IV vek nove ere.Srednjovekovna arhitektura se razvijala na istom onom podruju na kome se prostiralo Rimsko carstvo u antici, na njegovim evropskim delovima i na bliskom Istoku, ali se postupno irila i na druge delove severne i istone Evrope. Arhitektura srednjeg veka se razvijala kroz stilske pravce u izmenjenim, novim drutvenim uslovima. Najznaajniji uticaj na njen razvoj imali su: - hrianska religija - formiranje dravnih i verskih organizacija (medjusobno slinih po ustrojstvu) u okviru postepenog oblikovanja feudalnog drutva (kao to je bilo, na primer, stvaranje Franake drave pod Karlom Velikim). Tipovi gradjevina arhitektura srednjeg veka su: -sakralna arhitektura (crkvena,najbolje ouvana i najvie gradjena od strane najboljih graditelja , uz ogromna sredstva) -stambena arhitektura (primitivna) -fortifikacijska arhitektura (gradovi-utvrdjenja). S obzirom na promene u konstrukcijama, organizaciji prostora i stilu gradjevina tokom srednjeg veka, postoji i odredjena podela na: 1. ranohriansku arhitekturu 2. vizantijsku arhitekturu 3. preromansku arhitekturu 4. romansku arhitekturu i 5. gotsku arhitektura IV. ROMANSKA ARHITEKTURA OPTI PODACI Postoji nekoliko podela romanske arhitekture. Neke od njih su, na primer, po umetnikim kolama, po podrujima i slino. Istraivai su, naroito, francusku romaniku delili po umetniko-graditeljskim kolama (Il de Frans, Burgundija, Poatje, Langdok i dr.), ali stilske razlike ne negiraju bliska reenja prostorne organizacije i konstrukcijskog sklopa. Danas je uglavnom usvojena sledea podela prema umetnikim oblastima: - centralni deo Evrope (izmedju reka Rajne i Loare) - jugozapadna Evropa (ostali delovi Francuske i panija) - juna Evropa (Italija) - periferne oblasti (granica izmedju Vizantije i zapadnih zemalja) u kojima se javljaju specifini oblici kao samostalni. U naoj sredini primer je raka stilska grupa, u junim delovima Italije i panije meaju se romanika shvatanja sa uticajem islamske arhitekture.

Osnovni, tipski oblik gradjevina sakralne namene bila je bazilika. Polako se gase samostalne krstionice i memorije, tako da je retka pojava centralnih gradjevina, osim u Italiji. Tamo je bila izrazito jaka antika i starohrianska tradicija (krstionice u Firenci i Pizi). GRADITELJSTVO Hronologija Ovaj stil u umetnosti zapadne Evrope traje otprilike od 1000. godine do 1250. godine. Naziv je dobio po upadljivoj slinosti pojedinih elemenata sa rimskom antikom arhitekturom. U prvim istraivanjima nije odmah bila uoena razlika izmedju preromanskih i romanskih obeleja, ve su gradjevine bile posmatrane kao jedinstvena stilska celina. Kasnije je dolo do definisanja razlika I izluivanja preromanske stilske grupe iz romanske. Plan i prostorni sklop romanske bazilike, materijali i tehnike gradjenja Bazilika romanskog tipa zasniva se na tradiciji latinskog tipa. Gradjevine skoro po pravilu imaju transept, a gubi se postepeno atrijum. Sve vie se upotrebljavaju svodne konstrukcije. Najei oblici su krstasti svodovi, a rade se i poluobliasti i prelomljeni. Jo traju i ravne drvene tavanice, a ima puno primera kombinacija svodnih i arhitravnih elemenata. Poluobliasti svod koji se koristio imao je strelu jednaku irini stranice kvadrata u osnovi, pa je kao takav bio bez nadvienja i lako podloan stvaranju pukotina. Zato je u kasnijem periodu romanike poeo da se gradi krstasti svod sa nadvienjem gde je strela bila jednaka polovini dijagonale kvadrata u osnovi. Time se optereenje od gornjih zona svodilo vertikalnije, pa su i pukotine bile manje. Za razliku od latinske bazilike javljaju se u novom tipu bazilike traveji. To su polja unutar kojih se formiraju segmenti svodova i omedjeni su sa etiri stuba, i lucima razapetim izmedju njih, po dva poduna i dva poprena luka. Uz stubove javljaju se i stupci kao i kombinacije polustubova sa stupcima prislonjenim uz njih. Bazilike su uglavnom trobrodne, retko petobrodne, esto imaju tribine. Tipski oblik ima transept, a umetanjem jednog ili vie traveja ispred oltarskog prostora formira se oblik osnove latinskog krsta kako u horizontalnom tako i u vertikalnom planu. Ispod traveja izmedju transepta i oltara vrlo esto se formira kripta. Na ukrtanju izmedju glavnog podunog broda i transepta postavljaju se, kao dominantan motiv, kula ili kupola. Spoljni omota je znatno ukraeniji nego kod latinskih bazilika. Kule koje se javljaju u sredini, na preseku sa transeptom, zatim kule na zapadnom proelju tipine su za ovu arhitekturu i imaju razne funkcije, od kojih je najznaajnija kao zvonici. Pojedina podruja razvijala su tipove koji imaju karakteristine elemente koji ih izdvajaju od ostalih gradjevina istog perioda. Tako se razlikuje: 1. Tip bazilika u junoj Italiji i oblasti Rima Ove gradjevine esto imaju ravnu drvenu tavanicu. Bazilikalni prostori su dosta skraeni ne samo vizuelno, ve i fiziki. Glavni predstavnik je crkva sv. Nikole u Bariju, koja je znaajno uticala na arhitekturu Rake stilske grupe u Srbiji. 2. Tip bazilike u severnoj Italiji (Lombardija).

To je bila oblast sa najboljim i najznaajnijim graditeljima. Lombardski maestri komaini su odlazili i u udaljene krajeve, a neki su se pojavili i u Srbiji, doavi preko primorja. I ovde je karakteristino smanjivanje duine podunih brodova, a javljaju se i kule uz travej izmedju preseka sa transeptom i oltarskog prostora. Za ovu oblast je karakteristina i izgradnja samostalnih zvonika visine i do 20 m. U osnovi su kvadratni, izuzetak su primeri iz Ravene koji su podizani nad krunom osnovom. U donjim zonama su dosta masivni, pa se zatim podela otvora po spratovima poveava. Lombardijski zvonici su svoj uticaj proirili i do spomenika Rake stilske grupe, a u potpunosti su prihvaeni u mnogim mestima Dalmacije i Istre. Najreprezentativniji primeri su crkva San Mikele u Paviji i San Abondio u Komu. 3. Tip bazilika u Nemakoj Ispred bazilikalnog dela obino se nalazi popreno postavljen narteks sa kulama sa strane (esto krune osnove), a ispred centralnog ulaza postavlja se kontra-apsida. Kule se ponekad nalaze i uz travej izmedju oltara i transepta. Ubaene kule imaju nekoliko funkcija: kao zvonici, kao prostor za postavljanje stepenita i kao utvrdjenja za odbranu od neprijatelja. Iznad ukrtanja transepta i centralnog broda postavljaju se izuzetno masivne kule ili kupole. Kupole su na trompama, koje su se pojavile kao uticaj arhitekture iz Antiohije i njoj bliskih oblasti koje su krstai osvajali. Slian uticaj bio je i sa pojavom crkava nastalih proimanjem bazilikanog tipa sa odredjenim oblicima centralnih gradjevina (po ugledu na crkvu sv. Groba u Jerusalimu i na crkvu Rodjenja Hristovog u Vitlejemu). U Rajnskoj oblasti bile su izgradjeni najznaajniji primeri: Bogorodiina crkva u Laahu, katedrale u pajeru, Majncu, Vormsu i Kelnu. 4. Tipovi bazilika u Francuskoj U starijem periodu postoje primeri kombinovanih konstrukcijskih elemenata ravnog i svodnog sklopa. Najee je glavni brod poluobliast, a boni brodovi su sa krstastim svodovima. Ispred ulaza, na zapdnom proelju postavljaju se sa strana monumentalne kule. Oko oltarske apside uvodi se obodni prolaz-deambulatorijum, iz kojeg se ulazi u niz zrakasto postavljenih malih apsida-apsidiola, koje slue kao kapelice. Najznaajniji primeri su katedrala u Laonu, Poatjeu, Vezleju, Moazaku. Na slian nain reavane su i bazilikalne gradjevine u Engleskoj i paniji. Glavne karakteristike bazilikalnih gradjevina, bez obzira na podruje gde su nastajale su sledee: - smanjena duina vizuelno, ubacivanjem traveja; - naglaavanje irine poprenim brodovima (moe ih biti i vie od dva); - naglaavanje oblika latinskog krsta isticanjem kule ili kupole, to predstavlja kombinovanje sa centralnim tipom gradjevine; - naglaavanje vertikalnosti objekta, naroito u kasnijim fazama, upotrebom galerija i tribina i smanjivanjem glavnog broda u fizikom smislu. - slaganje i stepenovanje masa; - obraanje vee panje spoljnoj arhitekturi, za razliku od ranohrianskih gradjevina koje su spolja odraavale unutranju funkciju. - glavni materijal je kamen, a u severnoj Italiji se kamen koristi u dve boje to stvara polihromne efekte; - prozori i portali su raskoni (u Francuskoj bogatiji nego u Italiji).

Stilske karakteristike romanske arhitekture esta je primena vertikalnih pilastara koji odgovaraju unutranjoj konstrukciji, ali nisu strogo vezani, mogu se pomerati. U visini krovnog venca zavravaju se frizom slepih arkadica koje prate kosinu krova. U Toskani, Italija, cela fasada, naroito proelje, ukraava se arkadicama u horizontalnim nizovima. Najpoznatiji takav primer je kompleks katedrale u Pizi, zvonika i krstionice. Ovaj oblik ukraavanja zapadnog proelja koristio se i u Dalmaciji, naroito na crkvi sv. Stoije u Zadru. Portali mogu biti jednostavni isloeni. Jednostavni se sastoje samo od unutranjeg okvira, neto sloeniji od unutranjeg i spoljneg okvira, a najsloeniji ispred spoljneg okvira imaju jo i isturene stubove na postamentima koji nose krov za zatitu skulpture kojom se ukraava portal. Otvori mogu imati ravnu nadvratnu gredu ili mogu biti polukruno zavreni. Kada imaju luni zavretak, tada se prostor lunete (timpanona) bogato ukraava reljefnim scenama (najee predstavom Stranog suda). Kada su otvori veoma iroki i preti pucanje nadvratne grede, onda se u sredinu postavlja stub. Njegov naziv je trimo i on podupire gredu, a istovremeno je veoma bogato ukraen. Konstrukcija prozora je ista kao i portala, jedino to prozori mogu imati vie otvora (bifore, trifore, kvadrifore itd.). Ukrasi su isti kao kod portala. Posebnu grupu prozorskih otvora ine rue, krunog oblika sa kamenim pregradama koje su u ovom periodu jo uvek prilino grube. Kapiteli stubova su veoma jednostavni, tzv. kubini kapiteli ili su obradjeni u reljefu sa predstava odredjenih scena iz Biblije. Skulptoralna plastika je za razliku od preromanike, kojoj je osnova simbolika i simboline forme, doivela promenu u shvatanju. Sutina lei u adaptibilnosti crkve koja je shvatila da plitka plastika simbola ne slui vernicima kao uzor. Simboli su bili teko shvatljivi i skulptura se inovira kao izvorna hrianska kola (Biblia Pauperum). Za naraciju je bilo neophodno uvesti ljudsku figuru u scensko prikazivanje. Teme su bile iz Biblije i to izdvojene samo one koje dre u strahu vernike. Zato je odmah na ulazu postavljana scena Stranog suda. Problem je bio da se figuralne scene uklope u unapred zadatu arhitekturu. BOGORODICINA CRKVA U LAAHU Iako se od podruja do podruja bazilike razlikuju u nekim detaljima moe se govoriti jednom tipskom obliku bazilike iji je plan manje-vie prisutan kod svih gradjevina. Gradjevine u Nemakoj imaju naglaene tri ose. Bogorodiina crkva u Laahu nalazi se u Rajnskoj oblasti. Na ulaznom delu se pojavljuje apsida te se ulazi kroz nju. Traveji se obino zasvode krstatim svodom. Na ovoj teritoriji razvija se poseban tip bazilike zanimljiv po ulaznom delu gde se u sredini javlja kula-zvonik tako da ulaz nije centralni ve sa bokova. Na krajevima ulaznog dela razvijaju se stepenine kule za izlaz na galerije (iznad bonih brodova) sa krunom osnovom. U preseku krakova osnove je krst. Ova gradjevina ima jednu apsidu ispred koje je prostor hora. Levo i desno od hora esto se pojavljuju i nove dve kule i nove apside. Osnovni tip koji se javlja u osnovi bazilike je tip latinskog krsta. Hor se nalazi izmedju transepta i oltarske apside i predstavlja mesto za sve svetenike.