Ch−¬ng ba

ph©n kú §−êng thi

(BiÖt l−u thiªn)( * )

TÊt c¶ mäi sù vËt trªn thÕ giíi ®Òu n»m trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ biÕn ®æi
kh«ng ngõng, tõ ®ã mµ t¹o nªn sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a tÝnh æn ®Þnh vµ
tÝnh biÕn ®éng, tÝnh nhÊt trÝ vµ tÝnh ®a d¹ng cña b¶n th©n nã, §−êng thi còng
kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng n»m ngoµi lÖ. Hai ch−¬ng tr−íc cña chuyªn luËn nµy
chó träng tõ gãc ®é toµn vÑn, bÊt biÕn ®Ó n¾m v÷ng §−êng thi, nh−ng ®· kh«ng
thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn tiÕn tr×nh biÕn dÞ vµ c¸c h×nh thøc ®a d¹ng hãa. B¾t ®Çu tõ
ch−¬ng nµy, chóng t«i b−íc vµo nghiªn cøu sù biÕn chuyÓn cña §−êng thi, kh¶o
s¸t cô thÓ quü ®¹o mµ nã ®i qua vµ diÖn m¹o mµ nã lé ra trong qu¸ tr×nh vËn
hµnh, ph¸t triÓn. ThÕ nh−ng ph¶i thÊy r»ng, “nhiÒu” vµ “duy nhÊt” ë ®©y còng
vÉn lµ sù dùa dÉm lÉn nhau, thÈm thÊu lÉn nhau, bëi qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña
§−êng thi, vÒ mÆt ý nghÜa nµo ®ã mµ nãi, chÝnh lµ lÞch tr×nh h×nh thµnh, triÓn
khai, chuyÓn ®æi, tho¸i hãa vµ suy vong vÒ chÊt cña §−êng thi, mµ nguyªn nh©n
cña sù biÕn ®æi còng kh«ng t¸ch rêi khái sù giao c¶m, rung ®éng lÉn nhau gi÷a
c¸c ®iÒu kiÖn bªn trong vµ bªn ngoµi cña nã. V× thÕ, bµn vÒ sù chuyÓn biÕn cña
§−êng thi, trªn thùc tÕ bao hµm nhËn thøc c¸i g× vµ v× sao vÒ §−êng thi, lµ ®i s©u
h¬n n÷a t×m hiÓu vÊn ®Ò ®Æc tr−ng vµ nguån gèc cña §−êng thi, ®ã míi lµ ®iÓm
chó träng cña ch−¬ng nµy.

I. Ph©n kú §−êng thi

Chóng ta ®Òu biÕt, vÒ vÊn ®Ò ph©n kú §−êng thi, trong truyÒn thèng ®· h×nh
thµnh thuyÕt “tø §−êng” víi c¸c ranh giíi ph©n chia lµm 4 thêi kú: S¬, ThÞnh,
Trung, V·n §−êng. §−¬ng nhiªn thuyÕt nµy còng cã lÞch sö diÔn tiÕn cña nã.

(*) “BiÖt l−u” nghÜa lµ biÖn biÖt l−u ph¸i, nh»m nhËn thøc ®−îc qu¸ tr×nh h×nh thµnh, biÕn ®æi
vµ ph¸t triÓn cña dßng s«ng §−êng thi. Thiªn nµy t¸c gi¶ muèn bµn luËn vÒ vÊn ®Ò ph©n kú
cña §−êng thi.

117
 Ng−êi bµn vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña §−êng thi mét c¸ch tæng hîp vµ sím
nhÊt, ph¶i kÓ ®Õn lµ T− Kh«ng §å, nhµ th¬ cuèi ®êi §−êng. ¤ng ®· bµn ®Õn sù
chuyÓn biÕn cña th¬ ca ®êi §−êng trong t¸c phÈm D÷ V−¬ng Gi¸ b×nh thi th−,
b¾t ®Çu tõ ThÈm Thuyªn Kú, Tèng Chi VÊn thêi S¬ §−êng, råi bµn ®Õn ®Þa vÞ
cña c¸c nhµ th¬ ThÞnh §−êng nh− Lý B¹ch, §ç Phñ, V−¬ng X−¬ng Linh v.v, «ng
còng ®¸nh gi¸ cao thi phong gi¶n dÞ trong s¸ng cña V−¬ng Duy, Vi øng VËt,
®ång thêi bµn tíi mét sè nhµ th¬ thêi kú §¹i LÞch, Nguyªn Hßa víi mét ®«i c©u
phª b×nh ng¾n gän, «ng còng tá ra bÊt m·n ®èi víi sù “chËt hÑp n«ng c¹n” cña
thÕ giíi th¬ ca thêi V·n §−êng. Nh×n toµn bé, th× lêi bµn tuy kh«ng nhiÒu, nh−ng
®· nh×n kh¾p l−ît nh÷ng nÐt ®¹i thÓ t×nh h×nh s¸ng t¸c th¬ ca cña c¸c thêi kú S¬,
ThÞnh, Trung, V·n §−êng, b−íc ®Çu hiÓu ra c¸i m¹ch thÞnh suy, biÕn hãa cña
§−êng thi, chØ cã ®iÒu, ch−a ®−a ra c¸ch ph©n kú râ rµng chÝnh x¸c.
ViÖc ph©n kú §−êng thi ®−îc b¾t ®Çu tõ Nghiªm Vò thêi Nam Tèng trong
t¸c phÈm Th−¬ng Lang thi tho¹i. Ch−¬ng Thi thÓ cña cuèn s¸ch nµy tõ gãc ®é
c¶i c¸ch, ph©n chia toµn bé §−êng thi thµnh 5 thÓ thøc lµ: §−êng S¬, ThÞnh
§−êng, §¹i LÞch, Nguyªn Hßa, V·n §−êng, kú thùc ®ã chÝnh lµ 5 giai ®o¹n diÔn
biÕn cña §−êng thi. Nghiªm Vò cßn tõ quan niÖm “chÝnh biÕn” truyÒn thèng ®Ó
lý gi¶i quan hÖ gi÷a chóng víi nhau. ¤ng ra søc ca ngîi høng t−îng lung linh vµ
khÝ t−îng hån nhiªn thuÇn hËu cña th¬ ca ThÞnh §−êng, vÝ nã víi “thanh v¨n tÞch
chi qu¶” (PhËt ng÷ - tøc thanh v¨n vµ tÞch chi - c¸c tr×nh ®é cña sù chøng qu¶
gi¸c ngé ®¾c ®¹o) trong PhËt gi¸o, thËm chÝ tè c¸o nã lµ “sãi hoang ngo¹i ®¹o”
[Xem c¸c ch−¬ng Thi biÖn, Thi b×nh], dông ý ®èi lËp chÝnh biÕn thÞnh suy rÊt râ
rµng. Ngoµi ba thÓ thøc: thÓ §−êng S¬, gi¶i thÝch cña «ng lµ “§−êng S¬ cßn rËp
khu«n theo thÓ thøc cña th¬ TrÇn, Tïy” [Thi thÓ], chøng tá lµ cÇu nèi tõ Lôc
triÒu qu¸ ®é ®Õn ThÞnh §−êng; vÒ thÓ §¹i LÞch, «ng chØ ra “Th¬ thêi §¹i LÞch,
thi nh©n giái vÉn ch−a mÊt phong khÝ ThÞnh §−êng, thi nh©n kÐm th× ®· dÇn dÇn
b−íc vµo thêi kú V·n §−êng råi” [Thi b×nh], cã nghÜa l¹i ë tr¹ng th¸i qu¸ ®é
kh¸c; ®Õn thÓ Nguyªn Hßa, Nghiªm Vò tuy ch−a luËn bµn chÝnh diÖn, song “c¸c
nhµ th¬ Nguyªn CÈn, B¹ch C− DÞ” víi t− c¸ch lµ t¸c gia tiªu biÓu ®−îc nªu tªn,
th× mÊy lÇn bÞ «ng chª tr¸ch, ch¼ng h¹n nãi c©u th¬ tuyÖt có “nghªnh ®¸n ®«ng
phong kÞ kiÓn l−” (®ãn b×nh minh lªn cïng giã ®«ng c−ìi con lõa ngËt ng−ìng),
ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i khÝ t−îng cña thi nh©n ®êi §−êng, chØ tùa nh− ng«n ng÷

118
cña B¹ch L¹c Thiªn” [Kh¶o chøng], l¹i nãi “Th¬ Cè Huèng phÇn nhiÒu trªn
Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ), h¬i cã phong cèt ThÞnh §−êng” [Thi b×nh], chøng
tá thi phong Nguyªn Hßa trong t©m trÝ «ng, thiÕu khÝ t−îng vµ phong cèt cña thi
nh©n ThÞnh §−êng, còng chØ coi lµ biÕn ®iÖu cña §−êng thi. Nh− vËy, th«ng qua
viÖc ph©n tÝch lý gi¶i ng¾n gän 5 lo¹i thÓ thøc, Nghiªm Vò ®· v¹ch cho chóng ra
nh÷ng ®−êng nÐt c¬ b¶n cña §−êng thi, tøc c¶ qu¸ tr×nh tõ Lôc triÒu qua S¬
§−êng ®i tíi h−ng thÞnh ë thêi ThÞnh §−êng, l¹i tr¶i qua §¹i LÞch, Nguyªn Hßa,
b−íc vµo suy vong ë thêi V·n §−êng. Lý gi¶i vÒ “ngò thÓ” cña Nghiªm Vò ®·
®Æt c¬ së cho thuyÕt “tø §−êng” sau nµy.
Sù chuyÓn biÕn tõ “ngò thÓ” tíi “tø §−êng”, mÊu chèt lµ ë viÖc x¸c lËp kh¸i
niÖm “Trung §−êng”, ®iÓm nµy ®−îc thùc hiÖn kh«ng l©u sau Nghiªm Vò.
Ph−¬ng Håi sèng vµo kho¶ng gi÷a thêi Tèng, Nguyªn tõng nãi trong t¸c phÈm
Doanh Khuª luËt cèt cña «ng r»ng: “Ta tuyÓn th¬ lÊy L·o §ç (§ç Phñ) lµm chñ
yÕu, ng−êi ®ång thêi víi L·o §ç ®Òu s¸ng t¸c ë thêi ThÞnh §−êng, còng ®Òu
tuyÓn vµo; thêi Trung §−êng th× §¹i LÞch trë ®i, Nguyªn Hoµ trë l¹i, còng ®Òu
tuyÓn chän vµo; c¸c nhµ th¬ V·n §−êng, th× Gi¶ §¶o riªng mét ph¸i, Diªu Hîp
tiÕp nèi, men theo ®ã vÒ sau kh«ng ph¶i kh«ng cã t¸c gia, nªn còng kh«ng thÓ
kh«ng tuyÓn chän vµo” [QuyÓn 10, Høa Hån: Lêi b×nh bµi th¬ Xu©n nhËt ®Ò Vi
Khóc d· l·o th«n x¸]. Trong c©u nãi nµy ®· ®Ò cËp tíi “ThÞnh §−êng”, “Trung
§−êng” vµ “V·n §−êng “, tuy ch−a thÊy hai ch÷ “S¬ §−êng” song ®· Èn chøa
giai ®o¹n nµy, cã thÓ thÊy thuyÕt “Tø §−êng” ®−¬ng thêi ®· cã h×nh mÉu b−íc
®Çu. §Õn D−¬ng SÜ Ho»ng ®êi Nguyªn tuyÓn chän vµ biªn so¹n cuèn §−êng ©m,
chÝnh thøc liÖt kª c¸c ®Ò môc “S¬, ThÞnh, Trung, V·n”, th× viÖc ph©n kú “tø
§−êng” cuèi cïng ®· ®−îc ®Þnh h×nh. ThÕ nh−ng D−¬ng SÜ Ho»ng chØ ph©n c¾t
giíi h¹n cho “tø §−êng, chø kh«ng tiÕn mét b−íc tr×nh bµy râ vÒ mÆt lý luËn,
nhiÖm vô ®ã r¬i vµo ®óng Cao BØnh ®Çu ®êi Minh.
Sù ra ®êi cuèn s¸ch §−êng thi phÈm vùng cña Cao BØnh ®· më réng thuyÕt
“tø §−êng” thµnh mét hÖ thèng hoµn chØnh. §−êng thi phÈm vùng ®· kh«ng
ph©n chia mét c¸ch ®Çy ®ñ so víi th«ng th−êng lµ S¬, ThÞnh, Trung, V·n §−êng,
mµ ®i vµo ph©n tÝch cô thÓ vÒ t×nh h×nh chuyÓn biÕn cña c¸c thêi kú cña §−êng
thi. PhÇn më ®Çu Tæng tù cña cuèn s¸ch chØ râ:

119
“Cã §−êng thi 300 n¨m, th× h¼n cã ®Çy ®ñ thÓ thøc vËy. V× thÕ, cã v·ng thÓ,
cËn thÓ, tr−êng ®o¶n thiªn, ngò thÊt ng«n tuyÖt có, tuyÖt có v.v, kh«ng thÓ
thøc nµo l¹i kh«ng næi lªn lóc ban ®Çu, tr−ëng thµnh ë kho¶ng gi÷a, l−u
chuyÓn biÕn ®æi, råi r¬i vµo kÕt côc. §Õn nh− thanh luËt, høng t−îng, v¨n
tõ, ý nghÜa, mçi phÈm chÊt ®ã ®Òu cã sù cao thÊp kh¸c nhau. Nãi mét c¸ch
s¬ l−îc, th× cã sù kh¸c nhau gi÷a S¬ §−êng, ThÞnh §−êng, Trung §−êng,
V·n §−êng. Ph©n chia mét c¸ch chi tiÕt th×: thêi Trinh Qu¸n, VÜnh Huy,
c¸c nhµ th¬ Ngu (ThÕ Nam), Ngôy (?) h¬i xa rêi thãi cò, V−¬ng (Bét),
D−¬ng (Quýnh), L« (ChiÕu L©n), L¹c (T©n V−¬ng), th× nh©n ®ã mµ t¨ng
thªm mü lÖ, L−u Hy Di cã s¸ng t¸c trong rÌm khuª, Th−îng Quan Nghi thÓ
th¬ uû mÞ, ®ã lµ thÓ chÕ ban ®Çu cña thêi S¬ §−êng. Tõ niªn hiÖu ThÇn
Long trë l¹i, ®Õn ®Çu niªn hiÖu Khai Nguyªn, TrÇn Tö Ngang cæ phong nh·
chÝnh, Lý Cù S¬n v¨n ch−¬ng giµ giÆn, råi tiÕng th¬ míi mÎ cña ThÈm,
Tèng, lêi hay ý ®Ñp cña T« (VÞ §¹o), Tr−¬ng (Nh−îc H−), ®ã lµ sù h−ng
thÞnh dÇn dÇn cña thêi S¬ §−êng. Niªn hiÖu Khai Nguyªn, Thiªn B¶o th× cã
phiªu dËt cña Lý Hµn l©m (Lý B¹ch), trÇm uÊt cña §ç C«ng bé (§ç Phñ);
thanh nh· cña M¹nh T−¬ng D−¬ng (M¹nh H¹o Nhiªn); tinh tÕ cña V−¬ng
H÷u thõa (V−¬ng Duy); gi¶n dÞ ch©n thùc cña Trõ Quang Hy; tµi hoa nøc
tiÕng cña V−¬ng X−¬ng Linh; bi tr¸ng cña Cao ThÝch, SÇm Tham; siªu phµm
cña Lý H©n, Th−êng KiÕn; ®ã chÝnh lµ sù h−ng thÞnh cña thêi ThÞnh §−êng.
Niªn hiÖu §¹i LÞch, Trinh Nguyªn, th× cã Vi T« Ch©u (Vi øng VËt) nh·
®¹m; L−u Tïy Ch©u (L−u Vò TÝch) nhµn tho¸ng; TiÒn (Khëi), L·ng (?)
trong s¸ng ®Ñp ®Ï; Hoµng Phñ h− kh«ng xinh ®Ñp, råi th¬ s¬n l©m cña TÇn
C«ng Tù, th¬ ®µi c¸c cña Lý Tßng NhÊt, ®ã lµ sù h−ng thÞnh l¹i cña th¬
Trung §−êng. §Õn kho¶ng gi÷a niªn hiÖu Nguyªn Hßa th× cã LiÔu Ngu Khª
phôc cæ siªu viÖt; Hµn X−¬ng Lª (Hµn Dò) lêi lÏ lín lao; Tr−¬ng (TÞch),
V−¬ng (KiÕn) nh¹c phñ ch©n thùc; tù sù cña Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ)
chuéng râ rµng; Lý H¹, L« §ång tinh qu¸i; M¹nh Giao, Gi¶ §¶o ®ãi rÐt,
®ã lµ sù biÕn ®æi cña thêi V·n §−êng. Tõ niªn hiÖu Khai Thµnh vÒ sau, th×
cã §ç Môc hµo hïng phãng tóng, ¤n Phi Khanh mµu mÌ hoa lÖ, Lý NghÜa
S¬n (Lý Th−¬ng Èn) l¸nh ®êi, Høa Dông Hèi ®èi ngÉu, c¸c nhµ th¬ kh¸c
nh− L−u Th−¬ng, M· §íi, Lý TÇn, Lý QuÇn Ngäc v.v, vÉn cã thÓ nç lùc khÝ

120
 c¸ch, theo kÞp trµo l−u, ®ã lµ ®iÓm tËn cïng cña biÕn th¸i V·n §−êng, mµ di
phong d− vËn cßn tån t¹i.”
Trong ®o¹n trÇn thuËt kiÓu tiÓu sö th¬ ca nµy, t¸c gi¶ ®· suy diÔn giíi h¹n
s¬ l−îc vèn cã: “S¬, ThÞnh, Trung, V·n” thµnh qu¸ tr×nh biÕn ®æi phøc t¹p tõ
“thÓ chÕ ban ®Çu cña thêi S¬ §−êng” qua “sù h−ng thÞnh dÇn dÇn cña thêi S¬
§−êng” mµ ®¹t tíi “sù h−ng thÞnh cña thêi ThÞnh §−êng”, sau ®ã th«ng qua “sù
t¸i h−ng thÞnh cña thêi Trung §−êng” b−íc vµo “sù biÕn ®æi cña thêi V·n
§−êng” cho ®Õn “®iÓm tËn cïng cña biÕn th¸i V·n §−êng”, trong ®ã t− t−ëng
chØ ®¹o xuyªn suèt lµ lÊy “thÞnh suy chÝnh biÕn” ®Ó luËn thi, cßn ®èi víi thi nh©n
tiªu biÓu vµ thi phong cña hä ë c¸c giai ®o¹n, còng ®Òu cã bµn luËn, qu¶ thùc ®·
lµm cho ®Çu cuèi râ rµng, trËt tù ®©u ra ®Êy, kh«ng hæ thÑn lµ sù ph¸t triÓn hîp lý
cña thuyÕt ph©n kú §−êng thi tõ Nghiªm Vò trë ®i.
Kh«ng chØ cã vËy, cuèn s¸ch cña Cao BØnh lÊy tªn lµ PhÈm vùng cßn bao
hµm ý nghÜa b×nh phÈm th¬ ca trong ®ã. Phµm lÖ vµ c¸c phÇn §Ò môc trong cuèn
s¸ch ®Òu ghi râ 9 danh môc nh−: ChÝnh thñy, ChÝnh t«ng, §¹i gia, Danh gia, Vò
dùc, TiÕp vò, ChÝnh biÕn, D− h−ëng vµ Bµng l−u, môc ®Ých lµ dïng ®Ó b×nh phÈm
xÕp h¹ng thi nh©n. ThÕ nh−ng cÇn ph¶i thÊy, viÖc ®¸nh gi¸ ph©n cÊp nµy th−êng
kÕt hîp ®ång thêi víi sù “thÞnh suy chinh biÕn” cña th¬ ca. Nãi mét c¸ch kh¸i
l−îc, “chÝnh thñy” chØ mét nhµ th¬ cã thÓ ®−îc coi lµ ng−êi më ®Çu trong tiÕn
tr×nh cña mét thÓ tµi th¬ ca nµo ®ã, “chÝnh t«ng” chØ mét nhµ th¬ cã tÝnh ®iÓn
ph¹m ra ®êi trong thêi kú thÓ lo¹i cña th¬ ca b−íc vµo thµnh thôc; “®¹i gia” chØ
nhµ th¬ cã thµnh tùu ®Æc biÖt cao, c¶ cuèn s¸ch chØ liÖt kª mçi tr−êng hîp §ç
Phñ; “danh gia” chØ nhµ th¬ ®øng sau “®¹i gia” vµ “chÝnh t«ng”; “vò dùc” so víi
“danh gia” l¹i kÐm mét bËc; “tiÕp vò” chØ c¸c nhµ th¬ sinh sau “chÝnh t«ng”,
“danh gia”, song cã thÓ kÕ thõa mét c¸ch ®¹i thÓ thi phong ®êi tr−íc; ý nghÜa cña
“chÝnh biÕn” lµ “biÕn mµ kh«ng mÊt ®i c¸i chÝnh cña nã”, tá râ c¸c nhµ th¬ ®−îc
liÖt vµo bËc nµy ®· b¾t ®Çu ®−a thi phong ®iÓn h×nh cña ®êi §−êng b−íc vµo
tho¸i hãa biÕn chÊt; “d− h−ëng” cµng xÕp sau ®ã, nªn t−¬ng ®−¬ng víi c©u “®ã
lµ ®iÓm tËn cïng cña biÕn th¸i V·n §−êng, mµ di phong, d− vËn vÉn cßn tån t¹i”
trong Tæng tù; cuèi cïng “bµng l−u” lµ chØ c¸c t¸c gi¶ s¸ng t¸c th¬ ca ngoµi v¨n
nh©n sÜ phu ra nh− hßa th−îng, ®¹o sÜ, phô n÷ v.v. Trong 9 danh môc trªn, ngoµi
“bµng l−u” chó ý tíi th©n phËn cña thi nh©n, cßn c¸c danh môc kh¸c ®Òu cã quan

121
hÖ víi diÔn biÕn lÞch sö cña th¬ ca. §óng nh− Phµm lÖ nãi: “§¹i kh¸i cã thÓ coi
S¬ §−êng lµ chÝnh thñy; ThÞnh §−êng lµ chÝnh t«ng, ®¹i gia, danh gia, vò dùc;
Trung §−êng lµ tiÕp vò; V·n §−êng lµ chÝnh biÕn, d− h−ëng; ngoµi ra lµ bµng
l−u. Th¶ng cã mét vµi ng−êi næi danh vµ kh¸c thêi, th× kh«ng xÕp theo thÕ thø
mµ lùa chän ®−a vµo”. Do ®ã cã thÓ thÊy, Cao BØnh kh«ng chØ ph©n chia thêi kú
§−êng thi, mµ cßn chØ râ mèi quan hÖ xa gÇn trong ngoµi vµ trªn d−íi cao thÊp
víi c¸c t¸c gia thêi kú tr−íc sau cho ®Õn c¸c t¸c gia cïng mét thêi kú. Nh− vËy,
thÕ thø lµ sîi däc, b×nh phÈm xÕp h¹ng lµ sîi ngang, ®· hîp thµnh bé khung lý
luËn rÊt nghiªm chØnh vµ chÆt chÏ, viÖc ph©n kú §−êng thi ®Õn ®©y b−íc vµo
thuÇn thôc. C¸c nhµ th¬ hai triÒu ®¹i Minh, Thanh sau nµy, bÊt kÓ t«ng §−êng,
t«ng Tèng hay t«ng S¬ ThÞnh, t«ng Trung V·n (§−êng), nh−ng vÒ mÆt nh×n nhËn
sù chuyÓn biÕn cña §−êng thi, ng−îc l¹i ®Òu lÊy thuyÕt nµy lµm th−íc ®o. MÆc
dï cã ng−êi chØ trÝch viÖc ph©n chia cña thuyÕt “tø §−êng” lµ “tù nhèt m×nh vµo
ngôc”(1), thËm chÝ cßn c«ng kÝch sù “mai mét th«ng minh s¸ng suèt, rÊt kh«ng
th«ng tá” cña nã [TiÒn ChÊn Trinh: TrÝch Tinh thuyÕt thi], cuèi cïng còng ch−a
thÓ ®−a ra ý kiÕn ph©n kú míi mÎ. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc
®Õn tËn ngµy nay, khi bµn luËn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña §−êng thi, ®¹i thÓ vÉn
tu©n theo nguyªn t¾c ph©n chia nµy.
ThÕ nh−ng, thuyÕt “tø §−êng” kh«ng ph¶i kh«ng cã khiÕm khuyÕt. Trong
toµn bé t− t−ëng cña Cao BØnh, tiÒm tµng hai m©u thuÉn ®ét xuÊt, mét lµ vÊn ®Ò
ph©n chia s¾p xÕp Lý B¹ch vµ §ç Phñ, hai lµ vÊn ®Ò vÞ trÝ cña thi ®µn Nguyªn
Hßa, ®· lé ra nh÷ng s¬ hë vÒ mÆt lý luËn cña «ng.
VÒ Lý B¹ch, §ç Phñ ®Òu ®−îc t«n lµ ®Ønh cao cña §−êng thi, ®ã lµ ®¸nh gi¸
cña sè ®«ng mäi ng−êi tõ Trung V·n §−êng trë ®i, sau Nghiªm Vò th× gÇn nh−
®· thµnh ®Þnh luËn. Cao BØnh tiÕp nhËn c¸ch nh×n nhËn ®¸nh gi¸ truyÒn thèng
nµy, nh−ng khi s¾p xÕp phÈm b×nh xÕp h¹ng, «ng l¹i xÕp Lý B¹ch vµo môc
“chÝnh t«ng”, cßn §ç Phñ xÕp vµo môc “®¹i gia”. “ChÝnh t«ng” vµ “®¹i gia”
trong hÖ thèng cña Cao BØnh ®Òu cã ®Þa vÞ cao, nh−ng hµm nghÜa cã sù kh¸c biÖt:
“chÝnh t«ng” chØ mÉu mùc cña thêi ThÞnh §−êng, lÊy lµm phÐp t¾c ®Ó mäi ng−êi
häc tËp noi theo, c¸i gäi lµ “khiÕn cho häc gi¶ nhËp m«n lËp chÝ, lùa chän c¸i
®óng trong ®ã, kh«ng cßn nghi ngê g× kh¸c.” [§−êng thi phÈm vùng - Ngò cæ tù
môc]; “®¹i gia” th× chØ thµnh tùu ®¹t ®−îc cña c¸ nh©n nhµ th¬, nh− trªn dÉn

122
trong phÇn Tù môc thuËt l¹i lý gi¶i ph¸n ®o¸n cña Nguyªn ChÈn vµ Nghiªm Vò
vÒ danh hiÖu “tËp ®¹i thµnh” th¬ ca cña §ç Phñ. VËy th×, v× sao ph¶i xÕp Lý
B¹ch, §ç Phñ vµo hai môc kh¸c nhau? Cã ph¶i tá râ Lý B¹ch kh«ng ®ñ tiªu
chuÈn “®¹i gia” hay kh«ng? §−¬ng nhiªn kh«ng ph¶i. Trong §−êng thi phÈm
vùng tæng tù cã bµn tíi s¸ch §−êng ©m cña D−¬ng SÜ Ho»ng, phª b×nh nã khi
tuyÓn chän th¬ “kh«ng chÐp ®¹i gia Lý (B¹ch), §ç (Phñ)”, chØ râ Lý B¹ch lµ “®¹i
gia”. §−êng thi phÈm vùng tæng tù cßn nãi ®Õn ph¹m vi mµ m×nh tuyÓn chän th¬
bao gåm “mét vµi ®¹i gia, mÊy chôc danh gia cïng víi mÊy tr¨m ng−êi tµi n¨ng
næi tiÕng”, theo ®Ò môc s¸ch nµy liÖt kª th× “®¹i gia” chØ cã mçi m×nh §ç Phñ,
nh−ng chç kh¸c l¹i nãi “mét vµi ®¹i gia”, vËy râ rµng cã chç ph¶i bµn. C¨n cø
vµo mét sè hiÖn t−îng mµ suy ®o¸n, Lý B¹ch trong t©m trÝ cña Cao BØnh ®−îc
coi lµ cã tr×nh ®é “®¹i gia”, ®ã lµ ®iÒu kh«ng cã g× ph¶i nghi ngê. V× thÕ, ch−a
®−a vµo danh môc nµy, xem ra bëi v× Lý B¹ch ®· chiÕm ®Þa vÞ “chÝnh t«ng”,
kh«ng cÇn ph¶i trïng lÆp, thªm mét vßng nguyÖt quÕ n÷a. V× thÕ, duyªn do cña
viÖc ph©n tÝch Lý, §ç, kh«ng ph¶i ë Lý B¹ch, mµ ë §ç Phñ, ®iÒu ®ã cã nghÜa,
trong t©m trÝ cña Cao BØnh, §ç Phñ trªn thùc tÕ kh«ng thÓ coi lµ “chÝnh t«ng”
cña §−êng thi. Nh−ng kh«ng ph¶i lµ “chÝnh t«ng”, th× khã tr¸nh khái cã sù ngê
vùc cña “biÕn thÓ”, mµ “chÝnh” ®Çy “biÕn” v¬i l¹i lµ quan niÖm l−u hµnh ®−¬ng
thêi. Cao BØnh ®· kh«ng thÓ ph¸ bá quan niÖm nµy, l¹i kh«ng d¸m n©ng lªn h¹
xuèng mét c¸ch bõa b·i ®èi víi thµnh tùu th¬ ca cña Lý, §ç, thÕ lµ ®µnh ph¶i ®Æt
ë ngoµi “chÝnh t«ng”, më riªng môc “®¹i gia” ®Ó xÕp vµo. §iÒu ®ã cè nhiªn thÓ
hiÖn nçi khæ t©m cña Cao BØnh khi b×nh phÈm xÕp h¹ng thi nh©n, song kh«ng
tr¸nh khái ®Ó l¹i lç hæng trong hÖ thèng lý luËn khi «ng lÊy “thÞnh suy chÝnh
biÕn” lµm sîi d©y xuyªn suèt.
Kú thùc, sù kh¸c nhau gi÷a §ç Phñ vµ Lý B¹ch (bao gåm toµn bé thi phong
ThÞnh §−êng mµ Lý B¹ch ®¹i diÖn), ®· lé râ trong Th−¬ng lang thi tho¹i cña
Nghiªm Vò. Nghiªm Vò mÆc dï ®Òu t«n sïng Lý, §ç, nh−ng thÕ giíi høng
t−îng siªu dËt “ý t¹i ng«n ngo¹i” mµ «ng cæ xóy, chñ yÕu thÝch hîp víi Lý B¹ch
vµ thi nh©n ThÞnh §−êng, cßn §ç Phñ th× ng−îc l¹i lµ cã kho¶ng c¸ch. ¤ng ca
ngîi Lý B¹ch “thiªn tµi hµo hïng phãng dËt, th¬ phÇn nhiÒu ®ét nhiªn mµ
thµnh”, nãi c©u th¬ më ®Çu cña Lý B¹ch nh− “më cöa nh×n thÊy nói”, l¹i thÊy
“phiªu dËt”, “lêi cña Tiªn gi¸ng thÕ” ghi dÊu phong c¸ch th¬ ca cña «ng, ®Òu tá

123
râ ®Æc ®iÓm “nhÊt vÞ diÖu ng÷”, “duy t¹i høng thó” cña thi phong ThÞnh §−êng.
§Õn nh− nãi §ç Phñ kÕ thõa réng lín lµ “tËp ®¹i thµnh”, nãi thi ph¸p cña «ng
chÆt chÏ râ rµng nh− “bËc thÇy tiÕt chÕ”, hoÆc luËn bµn ®o¸n ®Þnh sù ‘trÇm uÊt”
cña phong c¸ch th¬ §ç Phñ, th× ®Òu kh«ng ¨n khíp víi ®ßi hái “ý t¹i ng«n
ngo¹i”. Ch−¬ng Thi b×nh cßn nãi r»ng: “Ngò ng«n tuyÖt có, c¸c nhµ th¬ ®êi
§−êng lµ mét d¹ng, ThiÕu L¨ng (§ç Phñ) lµ mét d¹ng, Hoµn Th¸i Chi lµ mét
d¹ng, V−¬ng Kinh C«ng lµ mét d¹ng, c¸c nhµ th¬ kh¸c cña triÒu ta lµ mét d¹ng”.
§iÒu ®ã râ rµng lµ coi tuyÖt có cña §ç Phñ lµ biÕn ®iÖu, kh¸c víi “phÇn ®«ng c¸c
nhµ th¬ ®êi §−êng” . Quan niÖm nµy cña Nghiªm Vò chÝnh lµ ®iÒu b¸o tr−íc sù
ph©n t¸ch cña Lý, §ç trong §−êng thi phÈm vùng.
Tõ Cao BØnh trë vÒ sau, sù ph©n tÝch lý gi¶i vÒ biÕn thÓ cña th¬ §ç Phñ
ngµy cµng cô thÓ hãa. Lý §«ng D−¬ng trong t¸c phÈm Hoµi Léc §−êng thi tho¹i
nãi: “Tr−êng thiªn cÇn ph¶i cã tiÕt tÊu, cã n¾m chÆt cã bu«ng láng, cã chÝnh cã
biÕn, nÕu chØ ph« bµy b×nh th−êng, th× dï nhiÒu song còng v« Ých. §−êng thi chç
nµy chç kh¸c cã lo¹i th¬ uyÓn chuyÓn khóc chiÕt, song chØ cã §ç Tö Mü lµ lªn
bæng xuèng trÇm, biÕn hãa kh«n l−êng, ng¹c nhiªn kinh sî, ©m h−ëng vµ c¸ch
luËt cña nã thËt t−¬ng xøng nhau. Nh×n l¹i c¸c t¸c phÈm, ®Òu ë tÇm thÊp h¬n.
Nh−ng kÎ häc kh«ng n¾m b¾t tr−íc ®−îc §−êng ®iÖu, nªn ch−a thÓ nhanh chãng
häc ®−îc §ç Phñ”. §ã lµ khu biÖt vÒ mÆt ©m ®iÖu gi÷a th¬ §ç Phñ vµ th¬ cña thi
nh©n kh¸c ®êi §−êng. Hµ C¶nh Minh trong Minh nguyÖt thiªn tù ®· nãi ®Õn sù
chuyÓn biÕn cña thÊt ng«n ca hµnh, cho r»ng t¸c phÈm cña “S¬ §−êng Tø kiÖt”,
tuy c¸ch x−a rÊt xa, song vÉn b¶o l−u truyÒn thèng ©m tiÕt cã thÓ ca, th¬ §ç Phñ
“ng«n tõ cè nhiªn trÇm l¾ng, nh−ng ®iÖu kh«ng l−u chuyÓn, tuy thµnh lêi cña
mét nhµ, song thùc th× ®· lµ biÕn thÓ cña th¬ ca råi”. Chu Kh¾c Sinh trong
§−êng thi phÈm vùng san còng nãi ®Õn thÊt ng«n luËt thi cña §ç Phñ “lùc cao
tµi s©u, t×nh c¶m th©m trÇm mµ khÝ chÊt hån hËu, song chÝnh thanh Ýt mµ biÕn
®iÖu nhiÒu; e r»ng nh÷ng kÎ kh«ng giái ®äc th¬ §ç Phñ sÏ dÔ sa vµo th« thiÓn,
th× thËt téi cho ThiÕu L¨ng vËy”. Nãi chung ®Òu tõ thÓ lo¹i cña th¬ ®Ó bµn luËn
sù biÕn c¸ch cña th¬ §ç Phñ. Hå øng L©n trong Thi sè th× nãi: “Th¬ ThÞnh
§−êng hÇu nh− ®Òu ®Ñp ®Ï hµo hïng, hån hËu, §ç (Phñ) th× tinh th«, lín nhá,
khÐo vông, míi cò, khã dÔ, n«ng s©u, ®Ëm nh¹t, bÐo gÇy, kh«ng c¸i g× lµ kh«ng
®Çy ®ñ, xem xÐt phong c¸ch nghÖ thuËt cña «ng, thùc kh¸c xa ThÞnh §−êng. Th¬

124
«ng héi hîp ®−îc tiÒn nh©n, kh¬i nguån cho hËu thÕ. H¬n n÷a th¬ «ng nãi lý th×
gÇn víi Kinh, tù sù nh− Sö, qu¶ lµ nhµ th¬ ®Çy ng−ìng väng” [Néi biªn, quyÓn
4]. §ã cµng lµ sù ph©n tÝch mæ xÎ thi phong §ç Phñ vµ ThÞnh §−êng tõ ph−¬ng
diÖn tæng thÓ. MÆc dï thÕ, quan niÖm quy §ç Phñ thuéc thêi ThÞnh §−êng vÉn
kh«ng ph¸ bá ®−îc, v× thÕ, m©u thuÉn vÒ mÆt lý luËn cuèi cïng còng ch−a ®−îc
gi¶i quyÕt.
§iÓm quan träng kh¸c trong hÖ thèng cña Cao BØnh lµ vÊn ®Ò ®èi xö thÕ nµo
víi sù biÕn ®æi cña thi ®µn Nguyªn Hßa. “Thi ®¸o Nguyªn Hßa thÓ biÕn t©n”
(Th¬ ®Õn niªn hiÖu Nguyªn Hßa th× thÓ chÕ cã nh÷ng biÕn ®æi míi) [B¹ch C− DÞ:
D− t− vÞ tËn gia vi lôc vËn trïng ký Vi Chi], Nguyªn Hßa thuéc “biÕn phong”
trong §−êng thi, tõ tr−íc ®· cã ng−êi ®¸nh gi¸. V× thÕ, §−êng thi phÈm vùng
tæng tù xÕp thêi kú Nguyªn Hßa vµo “V·n §−êng chi biÕn” (biÕn ®æi cña thêi
V·n §−êng), khu biÖt víi thi ca §¹i LÞch víi t− c¸ch lµ “tiÕp vò” cña thêi ThÞnh
§−êng, “t¸i thÞnh cña thêi Trung §−êng”, lµ ®iÒu cã c¨n cø. Nh−ng Nguyªn Hßa
víi t− c¸ch lµ mét giai ®o¹n cã ®Æc s¾c, cã thµnh tùu trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn
cña §−êng thi, còng kh«ng dÔ coi nhÑ, quy c¶ nã vÒ sù suy biÕn cña th¬ ca,
kh«ng tr¸nh khái tá ra kh«ng hîp lý. V× thÕ Cao BØnh lËp ra môc ChÝnh biÕn ®Ó
s¾p ®Æt c¸c nhµ th¬ Nguyªn Hßa nh− Hµn (Dò), M¹nh (Giao), Nguyªn (ChÈn),
B¹ch (C− DÞ) v.v, thõa nhËn t¸c phÈm th¬ ca cña hä lµ “trong biÕn cã chÝnh”,
hoÆc “biÕn mµ kh«ng lµm mÊt chÝnh”. Kh«ng nh÷ng thÕ, trong c¸c môc thÓ lo¹i
cña th¬ nh− ngò ng«n tuyÖt có, thÊt ng«n tuyÖt có, ngò ng«n luËt thi, thÊt ng«n
luËt thi, «ng l¹i quy tuyÖt ®¹i ®a sè c¸c nhµ th¬ næi tiÕng thêi Nguyªn Hßa cïng
c¸c nhµ th¬ thêi §¹i LÞch vµo môc “tiÕp vò”, cho r»ng vÒ phong c¸ch th¬, hä cã
thÓ tiÕp nèi ThÞnh §−êng, ngoµi ra l¹i quy th¬ cña Høa Hån, Lý Th−¬ng Èn trë
vÒ sau vµo môc ChÝnh biÕn. Nh÷ng chç nµy cã thÓ thÊy, Cao BØnh ®· kh«ng
tr¸nh khái cã chót thiÕu døt kho¸t ®èi víi viÖc lµm thÕ nµo ®Ó Ðp thi ®µn Nguyªn
Hßa vµo c¸i khung “nguyªn l−u chÝnh biÕn” cña thi ca, Ýt nhiÒu sa vµo chç tù
m©u thuÉn nhau.
M©u thuÉn nµy trong thuyÕt “tø §−êng”, sau Cao BØnh ®−îc ®Èy cao h¬n
n÷a. “Minh thÊt tö” lµ nh÷ng ng−êi bµn luËn vÒ niªm luËt ©m ®iÖu cµng nghiªm
ngÆt, cµng chÝnh thèng h¬n so víi Cao BØnh, hä nãi r»ng: “Th¬ ¾t ph¶i lµ ThÞnh
§−êng”, rªu rao “Th¬ tõ Thiªn B¶o vÒ sau, ®Òu kh«ng ®¸ng xem” [Xem Minh sö

125
- Lý Phµn Long truyÖn], nÕu cã réng r·i mét chót, còng chØ chÞu kÓ thªm §¹i
LÞch, song l¹i nhËn ®Þnh “Trinh Nguyªn vÒ sau, gi¸ trÞ kh«ng cao, chØ ®¸ng ®Ëy
lä giÊm” [V−¬ng ThÕ Trinh: NghÖ uyÓn chi ng«n]. LuËn ®iÖu cña hä vÒ ®iÓm nµy
gi÷ v÷ng quan niÖm “chÝnh biÕn” tù nhiªn cµng thªm thuÇn tóy, nh−ng còng tá ra
cµng thªm hÑp hßi. Tõ gi÷a ®êi Minh trë vÒ sau, cïng víi sù béc lé ngµy cµng
®Çy ®ñ thãi xÊu cña c¸ch ®iÖu luËn, tÝn ®iÒu “thi tÊt ThÞnh §−êng” bÞ lung lay,
s¸ng t¸c th¬ ca tõ Nguyªn Hßa trë vÒ sau b¾t ®Çu nhËn ®−îc sù coi träng cña
ng−êi ®êi §−êng. Ngay Hå øng L©n ch¹y theo “Minh thÊt tö” còng cho r»ng:
“Nguyªn Hßa trë vÒ sau, thi ®¹o thÈm thÊu muén, nh©n tµi v× thÕ gi¸n ®o¹n mét
thêi gian. Ch¼ng h¹n, X−¬ng Lª to lín vÜ ®¹i, LiÔu Ch©u chÝnh x¸c c«ng phu,
Méng §¾c hµo hïng kú l¹, L¹c Thiªn réng r·i lín lao, ®Òu lµ c¸c bËc ®¹i gia tµi
n¨ng ®Çy ®ñ... Chän réng ®äc nhiÒu (th¬ cña hä), còng ®ñ më réng chÝ khÝ, m¹nh
thªm bót lùc”. L¹i nãi: “Cæ phong cña §«ng D·, th¬ luËt cña L·ng S¬n, th¬
Nh¹c phñ cña Tr−êng C¸t, ca hµnh cña Ngäc Xuyªn, tµi cña hä ®Çy ®ñ c«ng lùc,
v× thÕ ®Òu h¬n ng−êi. Ch¼ng h¹n nói cao khe th¼m, suèi dµi s«ng s©u, ®Òu tù
thµnh thó, kh«ng b¾t ch−íc nhau. TuyÕt Phïng, Hå T»ng, míi cam chÞu ®Ëy lä
giÊm [Xem Thi sè, ngo¹i biªn, quyÓn 4]. Thµnh tùu cña th¬ ca Nguyªn Hßa ®·
®−îc kh¼ng ®Þnh, mµ l¹i quy vµo ©m ®iÖu ®i xuèng cña thêi V·n §−êng lµ kh«ng
thÝch hîp. S¸ch Thi sè bµn ®Õn §−êng thi chÝnh thanh cña Cao BØnh, nãi r»ng
“kh«ng tuyÓn chän Hµn (Dò), LiÔu (T«ng Nguyªn), Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C−
DÞ) ë thêi Trung §−êng” [Ngo¹i biªn, quyÓn 4], ®ñ chøng tá giíi h¹n cña Trung
§−êng ®· më réng ®Õn c¸c t¸c gia Nguyªn Hßa. §Õn cuèn V¨n thÓ minh biÖn
cña Tõ S− T¨ng th× ®· minh x¸c ®−a ra nh÷ng mèc giíi cô thÓ cña thuyÕt “tø
§−êng”, tøc: tõ ®Çu niªn hiÖu Vò §øc ®êi §−êng Cao Tæ ®Õn ®Çu niªn hiÖu Khai
Nguyªn ®êi §−êng HuyÒn T«ng lµ thêi S¬ §−êng, tõ Khai Nguyªn ®Õn ®Çu niªn
hiÖu §¹i LÞch ®êi §−êng §¹i T«ng lµ thêi ThÞnh §−êng, tõ §¹i LÞch ®Õn cuèi
niªn hiÖu Nguyªn Hßa ®êi §−êng HiÕn T«ng lµ thêi Trung §−êng, tõ ®Çu niªn
hiÖu Khai Thµnh ®êi §−êng V¨n T«ng ®Õn Ngò Quý lµ thêi V·n §−êng [Xem
V¨n thÓ minh biÖn tù thuyÕt - CËn thÓ luËt thi]. Do thuyÕt nµy cña Tõ S− T¨ng vÒ
niªn ®¹i trong giíi h¹n ph¸n ®o¸n thêi Trung V·n §−êng cã chç bá sãt, nªn sau
nµy ®· n¶y sinh nhiÒu chñ tr−¬ng lÊy cuèi niªn hiÖu Nguyªn Hßa ®êi §−êng
HiÕn T«ng, cuèi niªn hiÖu Tr−êng Kh¸nh ®êi §−êng Môc T«ng, cuèi niªn hiÖu

126
B¶o LÞch ®êi §−êng KÝnh T«ng, cuèi niªn hiÖu §¹i Hßa ®êi §−êng V¨n T«ng,
thËm chÝ cuèi niªn hiÖu Héi X−¬ng ®êi §−êng Vò T«ng lµm giíi h¹n cuèi cïng
cña thêi Trung §−êng, thÕ nh−ng nãi chung lµ ghÐp c¶ thi ®µn Nguyªn Hßa vµo
ph¹m vi “t¸i h−ng thÞnh cña thêi Trung §−êng”. §iÒu ®ã tù nhiªn ph¶i c«ng
b»ng x¸c ®¸ng h¬n nhiÒu ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸ thi phong Nguyªn Hßa, nh−ng l¹i
cã nh÷ng xung ®ét râ rµng víi t− t−ëng chØ ®¹o cña Cao BØnh vèn cho Trung
§−êng lµ “tiÕp vò”, V·n §−êng lµ “biÕn ®iÖu”.
Hai ph−¬ng diÖn trªn - quan hÖ cña Lý §ç vµ m©u thuÉn vÒ vÊn ®Ò quy
thuéc cña Nguyªn Hßa, trong hÖ thèng cña thuyÕt “tø §−êng” cã tÝnh chÊt c¨n
b¶n, kh«ng thÓ ®iÒu hßa, bëi chóng ph¶i sinh ra tõ c¬ së lý luËn cña thuyÕt “tø
§−êng” - quan niÖm “chÝnh biÕn”. LuËn thi b»ng “chÝnh biÕn” lµ truyÒn thèng
quan träng cña lý luËn v¨n häc cæ ®¹i cña n−íc ta. Nã kh«ng nh÷ng coi träng
b¶n nguyªn cña mét hiÖn t−îng th¬ ca (chÝnh), mµ cßn cã thÓ nhËn ra nh÷ng
dßng ch¶y kh¸c nhau tõ ®ã vÒ sau (biÕn), tõ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn biÕn hãa n¾m
v÷ng lÞch sö s¸ng t¸c th¬ ca, hiÓn nhiªn cã nh©n tè hîp lý cña nã. V× thÕ, viÖc
ph©n chia cña thuyÕt “tø §−êng” cã thÓ ph¶n ¸nh mét c¸ch ®¹i thÓ diÖn m¹o
kh¸i qu¸t cña §−êng thi, ®Õn nay vÉn dïng kh«ng bá. ThÕ nh−ng, do ¶nh h−ëng
nghiªm träng cña t− t−ëng phôc cæ, thuyÕt “chÝnh biÕn” trong diÔn biÕn cña b¶n
th©n, ngµy cµng ¸p dông mét c¸ch râ rµng chÝnh x¸c lËp tr−êng b¶o thñ “lÊy
chÝnh xem xÐt biÕn”, thËm chÝ “chÝnh ®Çy biÕn v¬i”. Nã bµn lÉn lén “chÝnh biÕn”
víi “thÞnh suy”, “chÝnh” tøc lµ “thÞnh”, “biÕn” tøc lµ “suy”, ®iÒu ®ã kh«ng thÓ
kh«ng dÉn tíi nhËn thøc sai lÇm cho mäi ng−êi. Ch¼ng h¹n sù ph¸t triÓn cña
§−êng thi ®Õn §ç Phñ râ rµng ®· xuÊt hiÖn khuynh h−íng “biÕn”, nh−ng ®Ó b¶o
vÖ quyÒn uy cña th¬ §ç Phñ, chØ cã thÓ quy th¬ «ng vµo thêi ThÞnh §−êng. L¹i
nh− thi ®µn Nguyªn Hßa, lóc th× xÕp vµo thêi V·n §−êng, lóc th× l¹i ®−a lªn thêi
Trung §−êng, ®ã còng lµ do ch−a tho¸t khái “chÝnh biÕn” vµ “thÞnh suy”. Theo
®ã mµ nãi, thuyÕt “tø §−êng” mÆc dï cã chç m¹nh cña nã, nh−ng vÒ c¬ së lý
luËn, qu¶ thùc tån t¹i nh÷ng khiÕm khuyÕt cã tÝnh thiªn tiªn, cÇn ph¶i ®iÒu chØnh
ë mét møc ®é nµo ®ã.
Tõ “Ngò tø” trë l¹i ®©y, cïng víi viÖc du nhËp t− t−ëng häc thuËt ph−¬ng
T©y vµ g¹n bá quan niÖm “chÝnh biÕn” truyÒn thèng, vÒ mÆt ph©n kú §−êng thi
®· xuÊt hiÖn mét sè thuyÕt ph¸p míi. Thø nhÊt lµ lÊy “lo¹n An Sö” lµm mèc giíi,

127
ph©n toµn bé §−êng thi lµm hai giai ®o¹n lín tr−íc vµ sau. Hå ThÝch trong cuèn
B¹ch tho¹i v¨n häc sö, quyÓn th−îng, ®· ®Ò x−íng ®Çu tiªn thuyÕt nµy, c¸c «ng
V¨n NhÊt §a, Lôc Kh¶n Nh− v.v còng lùa chän c¸ch ph©n kú nµy [Xem cuèn
V¨n NhÊt §a thuyÕt §−êng thi] do TrÞnh L©m Xuyªn chØnh lý vµ cuèn Trung
Quèc thi sö cña Lôc Kh¶n Nh− vµ Phïng Nguyªn Qu©n cïng biªn so¹n). Mét
lo¹i kh¸c c¨n cø vµo sù biÕn chuyÓn cña t− trµo v¨n nghÖ, ph©n §−êng thi lµm 5
thêi kú, tøc: th¬ cung ®×nh thêi S¬ §−êng, trµo l−u th¬ l·ng m¹n tõ “Tø kiÖt” ®Õn
ThÞnh §−êng, trµo l−u th¬ t¶ thùc tõ §ç Phñ ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m Nguyªn Hßa,
t− trµo duy mü tõ Lý H¹, Lý Th−¬ng Èn trë vÒ sau, cïng víi thi ®µn cuèi ®êi
§−êng. Ng−êi gi÷ thuyÕt nµy cã T« TuyÕt L©m víi cuèn §−êng thi kh¸i luËn.
Lo¹i kh¸c n÷a th× c¨n cø vµo sù chuyÓn biÕn cña phong c¸ch th¬ ca, ph©n §−êng
thi thµnh 8 giai ®o¹n nh− sau: (1) S¬ §−êng; (2) “Tø kiÖt” ®Õn tr−íc Khai
Nguyªn; (3) §Çu Khai Nguyªn ®Õn tr−íc lo¹n An Sö; (4) Lo¹n An Sö næ ra ®Õn
®Çu §¹i LÞch; (5) §Çu §¹i LÞch ®Õn gi÷a Trinh Nguyªn; (6) Gi÷a Trinh Nguyªn
®Õn ®Çu §¹i Hßa; (7) §Çu §¹i Hßa ®Õn ®Çu §¹i Trung; (8) §¹i Trung vÒ sau ®Õn
cuèi ®êi §−êng. §−êng thi tuyÓn tiÒn ng«n cña Së Nghiªn cøu V¨n häc thuéc
ViÖn Khoa häc X· héi Trung Quèc ®Ò xuÊt quan ®iÓm nµy. MÊy lo¹i quan ®iÓm
trªn ®©y hiÖn nay vÉn ch−a ®−îc thõa nhËn réng r·i, cã thÓ v× l−u hµnh ch−a
®−îc l©u nh− thuyÕt “tø §−êng”, còng cã thÓ vÉn cßn tån t¹i cïng víi b¶n th©n
chóng mét sè nh−îc ®iÓm nµo ®ã (nh− c¸ch ph©n ®«i cßn e qu¸ réng, c¸ch ph©n
5 hay 8 giai ®o¹n l¹i h×nh nh− qu¸ n¸t). ThÕ nh−ng chóng ®· tho¸t ra khái thiªn
kiÕn cña truyÒn thèng, thö xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ ®Ó t×m hiÓu l¹i qu¸ tr×nh biÕn
chuyÓn cña §−êng thi, thÕ nªn ®¸ng ®Ó häc tËp noi g−¬ng.
§iÒu cÇn ph¶i ®Æc biÖt chó ý, mÊy thuyÕt míi nãi trªn cã mét khuynh
h−íng chung, ®Òu lÊy “lo¹n An Sö” lµm ranh giíi chñ yÕu trong lÞch sö ph¸t
triÓn cña §−êng thi, mµ ph©n Lý B¹ch, §ç Phñ thuéc hai thêi kú tr−íc vµ sau;
hai thuyÕt tr−íc (ph©n 2 vµ ph©n lµm 5 giai ®o¹n) cµng coi tiÕn tr×nh gåm hai giai
®o¹n: tõ S¬ §−êng ®Õn ThÞnh §−êng vµ tõ §ç Phñ ®Õn Nguyªn Hßa lµ hai trµo
l−u th¬ ca lín cã mèi liªn hÖ thèng nhÊt tù th©n, h¬n n÷a n¾m b¾t tæng quan chø
kh«ng t¸ch rêi. §ã lµ sù ®ét ph¸ lín ®èi víi ph−¬ng ph¸p ph©n kú truyÒn thèng.
Ch¼ng h¹n cuèn B¹ch tho¹i v¨n häc sö viÕt r»ng: “Cho ®Õn nay nh÷ng ng−êi bµn
vÒ §−êng thi... chØ biÕt nãi vung qua loa ®¹i kh¸i lµ ThÞnh §−êng, l¹i kh«ng biÕt

128
thi nh©n Khai Nguyªn, Thiªn B¶o víi thi nh©n thêi Thiªn B¶o vÒ sau, cã sù kh¸c
nhau lín vÒ c¨n b¶n. Khai Nguyªn, Thiªn B¶o lµ thÞnh thÕ, lµ “th¸i b×nh thÕ”; v×
vËy v¨n häc cña thêi ®¹i nµy chØ lµ v¨n häc ca móa thanh b×nh, néi dung lµ l·ng
m¹n, ý c¶nh lµ cè t×nh t¹o d¸ng vÎ. X· héi tõ gi÷a thÕ kû VIII vÒ sau lµ x· héi
lo¹n ly; v× thÕ v¨n häc thêi ®¹i nµy lµ v¨n häc kªu gµo buån khæ, lµ v¨n häc hÕt
khæ ®au nµy tíi khæ ®au kh¸c, néi dung lµ t¶ thùc, ý c¶nh lµ ch©n thùc. V¨n NhÊt
§a th× chñ yÕu ®i tõ sù thay ®æi th©n phËn cña t¸c gi¶ ®Ó gi¶i thÝch sù sai kh¸c
cña phong c¸ch th¬ tr−íc vµ sau Thiªn B¶o. Theo «ng, chÝnh v× lo¹n An Sö tÊn
c«ng vµo quý téc m«n phiÖt vèn cã, míi khiÕn cho v¨n sÜ xuÊt th©n b×nh d©n
tr−ëng thµnh lªn, mµ “thi phong míi cña mét thêi ®¹i kh¸c do §ç Phñ ®¹i diÖn
b¾t ®Çu tõ ®ã”, “hoµn toµn kh¸c víi phong c¸ch cña nh÷ng t¸c phÈm quý téc
®−îc viÕt ra d−íi ¸nh tr¨ng vµ viÕt trong c¶nh méng cña qu¸ khø. §i theo sù ph¸t
triÓn cña hÖ thèng nµy lµ sù tiÕp nèi cña M¹nh Giao, Hµn Dò, B¹ch C− DÞ,
Nguyªn ChÈn v.v, phong c¸ch chñ yÕu lµ kh¾c häa râ rµng, kh¸c víi hÖ thèng
phong c¸ch huyÒn diÖu “ý t¹i ng«n ngo¹i”, “mét ch÷ ngµn vµng” cao siªu cña
tiÒn nh©n.” [Xem V¨n NhÊt §a thuyÕt §−êng thi - Thi ®Ých §−êng triÒu]. §−¬ng
nhiªn, nh×n b»ng con m¾t ngµy nay, nh−ng b×nh luËn ®ã ch−a ch¾c ®· toµn diÖn,
còng ch−a h¼n ®· æn tháa. Nh−ng kÕt hîp nguyªn nh©n ®éng c¬ x· héi ®Ó tiÕn
hµnh kh¶o s¸t, lµm næi bËt sù biÕn hãa cña thi phong tr−íc vµ sau Thiªn B¶o, vÉn
ph¶i coi lµ viÖc ch−a ai lµm khi ph©n kú §−êng thi.
Sau khi xem xÐt toµn bé sù lîi h¹i ®−îc mÊt cña thuyÕt “tø §−êng” vµ mét
sè ph−¬ng ph¸p ph©n kú míi, chóng ta sÏ dïng th¸i ®é nh− thÕ nµo ®èi víi viÖc
ph©n kú §−êng thi? Theo t«i, tr−íc tiªn cÇn ph¶i x¸c lËp mét nguyªn t¾c ph©n
kú, nh− vËy míi cã thÓ cã c¬ së th¶o luËn vÊn ®Ò. Nguyªn t¾c nµy l¹i ph¶i phô
thuéc vµo môc ®Ých nguyªn cøu diÔn biÕn §−êng thi cña chóng ta, ®iÒu ®ã còng
cã nghÜa, ph©n kú lµ ®Ó v¹ch ra mét c¸ch tèt h¬n tÝnh l«gÝc néi t¹i ®ã, kú thùc
chÝnh lµ quü tÝch h×nh thµnh, chuyÓn hãa vµ suy tho¸i vÒ chÊt cña §−êng thi,
®éng c¬ nguyªn nh©n cña nã lµ ë sù kÕt hîp cña c¸c ®iÒu kiÖn bªn trong vµ bªn
ngoµi. §ã lµ ®iÓm l−u ý c¬ b¶n trong viÖc ph©n kú cña chóng ta. Theo lý gi¶i nh−
vËy, t«i suy ngÉm ph©n chia toµn bé tiÕn tr×nh lÞch sö cña §−êng thi lµm 3 ®o¹n
lín nh− sau:

129
 - Thêi kú ®Çu ®êi §−êng: Tõ ®Çu ®êi §−êng ®Õn tr−íc lo¹n An Sö (618 -
755), ®ã lµ thêi kú tr−ëng thµnh cña §−êng thi;
- Thêi kú gi÷a ®êi §−êng: KÓ tõ khi lo¹n An Sö næ ra ®Õn niªn hiÖu Tr−êng
Kh¸nh ®êi §−êng Môc T«ng(2) (755 - 824), ®ã lµ thêi kú chuyÓn biÕn cña
§−êng thi;
- Thêi kú cuèi ®êi §−êng: Tõ niªn hiÖu B¶o LÞch ®êi §−êng KÝnh T«ng vÒ
sau cho ®Õn cuèi ®êi §−êng (825 - 907), ®ã lµ thêi kú suy tho¸i cña §−êng thi.
Dïng c¸ch gäi cña truyÒn thèng còng cã thÓ gäi lµ S¬ ThÞnh §−êng, Trung
§−êng vµ V·n §−êng, thÕ nh−ng viÖc n¾m v÷ng néi hµm c¬ b¶n víi viÖc ph©n
chia niªn h¹n cô thÓ, ®Òu cã chç kh¸c nhau víi thãi quen dïng tõ. Mµ ®Ó cho
viÖc ph©n tÝch lý gi¶i ®−îc chi tiÕt, trong mçi giai ®o¹n lín l¹i cã thÓ ph©n chia
ra c¸c giai ®o¹n nhá. D−íi ®©y sÏ c¨n cø theo ®−êng h−íng nµy ®Ó t×m hiÓu sù
chuyÓn biÕn cña §−êng thi.

II. Th¬ thêi kú ®Çu ®êi §−êng

Chóng ta quy c¶ sù ph¸t triÓn cña mét giai ®o¹n th¬ ca lín tõ khi v−¬ng triÒu
§−êng khai quèc cho ®Õn ®ªm tr−íc næ ra lo¹n An Sö, vµo ph¹m trï th¬ thêi kú
®Çu ®êi §−êng, kh«ng ¸p dông c¸ch ph©n kú truyÒn thèng, chia t¸ch ra lµm hai
thêi kú lµ S¬ §−êng vµ ThÞnh §−êng, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ toµn bé s¸ng t¸c th¬ ca
cña thêi kú nµy ®−îc coi lµ mét trµo l−u thèng nhÊt, lµ mét chØnh thÓ tù thµnh mét
giai ®o¹n trong tiÕn tr×nh lÞch sö cña §−êng thi, néi dung lÞch sö c¬ b¶n cña nã
chÝnh lµ biÕn ®æi c¶i c¸ch Lôc triÒu, t¹o dùng phong c¸ch th¬ ca ®êi §−êng.
§−êng thi muèn trë thµnh §−êng thi, nhiÖm vô quan träng hµng ®Çu cña nã
chÝnh lµ tho¸t ra khái sù trãi buéc cña thi phong thêi kú cuèi Lôc triÒu, lý lÏ ®ã
thËt lµ hiÓn nhiªn. ThÕ nµo lµ thi phong thêi kú cuèi Lôc triÒu? Nãi mét c¸ch
gi¶n ®¬n ®Ó kh¸i qu¸t, cã thÓ gäi nã lµ “duyªn t×nh thÓ vËt” (bµy tá t×nh c¶m, m«
t¶ sù vËt hiÖn t−îng), ®ã lµ phong khÝ chñ ®¹o thèng trÞ thi ®µn trong vßng 300
n¨m tr−íc ®êi §−êng. Chóng ta ®Òu biÕt, th¬ ca cæ ®iÓn n−íc ta ë khëi ®iÓm cña
lÞch sö, lµ lÊy “ng«n chÝ” lµm gèc. “T¹i t©m vi chÝ, ph¸t ng«n vi thi” (ë trong
lßng lµ chÝ, ph¸t thµnh lêi lµ th¬) [Thi ®¹i tù], “ng«n chÝ” ®−¬ng nhiªn lµ biÓu ®¹t
t− t−ëng t×nh c¶m cña con ng−êi. Nh−ng “ng«n chÝ” ph¶i quy vµo “t− v« tµ”(3),

130
ph¶i lµm sao “ph¸t ra bëi t×nh c¶m, dõng l¹i ë lÔ nghÜa”, “chÝ” ®ã kh«ng ph¶i lµ
t− t−ëng t×nh c¶m b×nh th−êng, mµ ph¶i liªn hÖ chÆt chÏ víi néi dung lu©n
th−êng ®¹o lý, hiÓn hiÖn lµ lý t−ëng nh©n sinh vµ hoµi b·o chÝnh trÞ cña thi nh©n.
Quan niÖm s¸ng t¸c th¬ ca nh− vËy kÐo dµi suèt tõ thêi Th−îng cæ cho ®Õn m·i
gi÷a thêi H¸n Ngôy. Sau thêi Ngôy TÊn, cïng víi sù tan vì cña ®Õ quèc thèng
nhÊt L−ìng H¸n vµ sù suy vi vÒ ®Þa vÞ thèng trÞ cña Nho häc, truyÒn thèng “thi
ng«n chÝ” còng sinh ra dao ®éng. Lôc C¬ ®êi TÊn trong t¸c phÈm V¨n phó ®· ®Ò
ra khÈu hiÖu: “th¬ béc lé t×nh c¶m nh−ng ph¶i ®Ñp ®Ï rùc rì”, lÊy “béc lé t×nh
c¶m” thay thÕ “ng«n chÝ”, t− t−ëng t×nh c¶m mµ th¬ ca biÓu ®¹t b¾t ®Çu tho¸t ra
khái quy ph¹m cña chÝnh gi¸o, ®ã ph¶i nãi lµ mét sù gi¶i phãng. Nh−ng do x·
héi thay thÕ v−¬ng triÒu L−ìng H¸n trung −¬ng tËp quyÒn lµ x· héi m«n phiÖt
T©y TÊn trë vÒ sau (kh«ng kÓ giai ®o¹n qu¸ ®é ng¾n ngñi t¹m thêi tõ KiÕn An
®Õn ChÝnh Thñy), mµ bän thèng trÞ m«n phiÖt thèi n¸t ®· trãi buéc nghiªm träng
sù ph¸t huy t×nh c¶m cña th¬, v× thÕ kÕt qu¶ cña “th¬ béc lé t×nh c¶m nh−ng ph¶i
®Ñp ®Ï rùc rì” l¹i khiÕn cho s¸ng t¸c th¬ ca ngµy cµng sa vµo t« ®iÓm thÕ giíi
nhá hÑp cña c¸ nh©n nghÌo nµn t×nh c¶m b»ng ng«n tõ hoa lÖ, ®· n¶y sinh thãi
xÊu lêi nhiÒu t×nh Ýt, v¨n thõa chÊt thiÕu. ë thêi ®¹i cña Lôc C¬, “th¬ béc lé t×nh
c¶m” vµ “phó ph« trÇn sù vËt”, chøc n¨ng cña hai thÓ lo¹i v¨n häc nµy cã sù khu
biÖt. Sau thêi L−u Tèng, cïng víi sù næi lªn cña th¬ c¶nh vËt s¬n thñy, th¬ còng
b−íc vµo con ®−êng “ph« trÇn sù vËt” thÕ lµ “hÕt bµi nµy ®Õn bµi kh¸c, cuèn s¸ch
nµy l¹i cuèn s¸ch kia, nh−ng kh«ng tho¸t ra khái h×nh bãng giät s−¬ng d−íi ¸nh
tr¨ng; chÊt chång trªn ¸n, xÕp ®Çy trong r−¬ng còng chØ lµ m©y tr«i giã thæi”,
“®ua nhau tõng vÇn l¹, tranh nhau tõng ch÷ hay” [Lý Ng¹c: Th−íng Tïy Cao §Õ
c¸ch v¨n hoa th−], cµng trë thµnh xu thÕ mµ mäi ng−êi −a thÝch, c¸ch truyÒn
thèng “ng«n chÝ” ngµy cµng xa. L−¬ng, TrÇn trë vÒ sau, th¬ cung ®×nh h−ng
thÞnh, béc lé t×nh c¶m tËp trung vµo vÞnh t¶ diÔm t×nh vµ t×nh dôc cña quý téc
cung ®×nh, “ph« trÇn sù vËt” còng co hÑp vµo chuyªn m« t¶ nh÷ng ®å vËt, ®å
trang søc cã liªn quan ®Õn t×nh yªu cña trai g¸i, còng nh− m−în nh÷ng sù vËt
hiÖn t−îng ®Ó Èn dô t×nh yªu trai g¸i, sù trôy l¹c cña th¬ ca ®Õn møc cùc ®iÓm.
Ng−êi ®êi §−êng muèn t¹o nªn phong c¸ch th¬ míi cña thêi ®¹i m×nh, lÏ nµo l¹i
kh«ng vïng ®øng dËy tõ c¸i n¬i nhá hÑp mµ trôy l¹c ®ã?

131
 §èi víi phong khÝ xa hoa ®åi trôy trong s¸ng t¸c th¬ ca thêi kú cuèi Lôc
triÒu, b¶n th©n c¸c t¸c gia Lôc triÒu ®· c¶m thÊy vµ ®ßi hái söa ®æi. Hä thi hµnh
biÖn ph¸p trªn ba ph−¬ng diÖn: mét lµ tiÕn hµnh can dù tõ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ,
ch¼ng h¹n nh− Vò V¨n Th¸i, T« Tr¸c thêi kú T©y Ngôy ®Ò x−íng dïng thÓ cæ
v¨n ®Ó s¸ng t¸c, niªn hiÖu Khai Hoµng n¨m thø 4, ®êi Tïng V¨n §Õ ra chiÕu
lÖnh “th− tõ c«ng v¨n c«ng còng nh− t− ®Òu ph¶i chÐp thùc”, lóc míi lªn ng«i,
Tïy D−ìng §Õ còng cã lêi nghÞ luËn “kh«ng phãng tóng thiªn lÖch”; hai lµ triÓn
khai phª b×nh tõ ph−¬ng diÖn lý luËn, ch¼ng h¹n nh− L−u HiÖp, Chung Vinh thêi
Nam triÒu vµ Nhan Chi Th«i v.v thêi B¾c triÒu, trong c¸c tr−íc thuËt lý luËn th¬
v¨n cña hä, ®Òu cã ch©m biÕm s¾c nhän v¨n phong ®−¬ng thêi; ba lµ ®ét ph¸ tõ
ph−¬ng diÖn thùc tiÔn s¸ng t¸c, vÝ dô ®iÓn h×nh lµ nh÷ng s¸ng t¸c cña D÷u TÝn
viÕt vµo thêi gian cuèi ®êi l−u ngô ë ph−¬ng B¾c, thay ®æi c¶ nh÷ng lêi ng©m
vÞnh phong c¶nh l−u luyÕn nh÷ng ngµy ®· qua lµ sù göi g¾m nçi nhí quª h−¬ng
®Êt n−íc, dïng lêi lÏ ©m ®iÖu chÝnh x¸c t−¬i ®Ñp mµ vÞnh th¸n buån ®au trÇm
uÊt, giµnh ®−îc nh÷ng thµnh tùu v−ît lªn trªn nh÷ng t¸c phÈm “béc lé t×nh c¶m,
ph« trÇn sù vËt” b×nh th−êng. ThÕ nh−ng nãi chung, sù cè g¾ng cña nh÷ng
ph−¬ng diÖn ®ã ®Òu kh«ng thu ®−îc thµnh c«ng ch©n chÝnh. Sù can dù xuÊt ph¸t
tõ nhu cÇu cña chÝnh gi¸o, kh«ng nh÷ng vÒ qua ®iÓm t− t−ëng tá ra cò kü l¹c
hËu, mµ vÒ søc m¹nh thùc tÕ còng rÊt yÕu ®uèi. B¶n th©n Tïy D−ìng §Õ, tõ nghÞ
luËn “kh«ng phãng tóng thiªn lÖch” lóc lªn ng«i vua ®Õn sau nµy chuyªn s¸ng
t¸c th¬ diÔm t×nh, chÝnh lµ sù chøng minh tèt nhÊt. Phª b×nh vÒ mÆt lý luËn t−¬ng
®èi giµu thµnh qu¶ cã tÝnh x©y dùng, nh−ng rèt cuéc vÉn h¹n chÕ ë trong vßng lý
luËn, ch−a cã t¸c dông ®óng møc ®èi víi viÖc xoay chuyÓn phong khÝ s¸ng t¸c;
h¬n n÷a lËp tr−êng cña c¸c nhµ lý luËn phÇn lín dõng l¹i ë träng ®iÓm ®iÒu hßa
cæ kim, còng ch−a dùng ®−îc ngän cê phÊt phíi biÕn ®æi thi phong. Duy nhÊt tá
ra cã thµnh tÝch vÒ mÆt s¸ng t¸c v¨n häc vÉn lµ thùc tiÔn s¸ng t¸c cña D÷u TÝn,
V−¬ng Bao v.v, t¸c phÈm thêi kú cuèi cña hä b−íc ®Çu ®· thÓ hiÖn ®éng h−íng
“dung hîp v¨n phong Nam B¾c”, nh−ng t×nh h×nh ®ã cã quan hÖ cµng nhiÒu sù
tõng tr¶i cña c¸ nh©n hä, v× thÕ còng khã mµ ®Èy lªn thµnh phong khÝ phæ biÕn.
Sù khã kh¨n trong viÖc chuyÓn biÕn thi phong Lôc triÒu, gèc rÔ lµ ë sù thèi n¸t
vµ ngoan cè cña bän thèng trÞ m«n phiÖt. SÜ téc m«n phiÖt ®· mÊt n¨ng lùc thèng
trÞ tuy mÊy lÇn bÞ tÊn c«ng, nh−ng vÉn b¸ chiÕm ®Þa vÞ l·nh ®¹o, kh«ng chÞu rót

132
lui, vËy th×, phong khÝ “béc lé t×nh c¶m, ph« trÇn sù vËt” ph¶n ¸nh thãi quen sinh
ho¹t vµ høng thó thÈm mü cña hä, sao cã thÓ tiÕn hµnh diÖt trõ vµ quÐt s¹ch trªn
v¨n ®µn ®−îc?
Khëi nghÜa n«ng d©n rung trêi chuyÓn ®Êt cuèi Tïy ®· rung håi chu«ng c¸o
chung bän thèng trÞ m«n phiÖt. D−íi sù cµn quÐt cña qu©n khëi nghÜa, hai tËp
®oµn lín thuéc ®Þa chñ quý téc lµ sÜ téc S¬n §«ng vµ sÜ téc Giang Nam ®· nhanh
chãng sôp ®æ, mét tËp ®oµn quan träng kh¸c lµ sÜ téc Quan Lòng còng bÞ ph©n
hãa vµ suy yÕu nghiªm träng. Mét bé phËn quý téc g¾n bã chÆt chÏ víi v−¬ng
triÒu Tïy bÞ sôp ®æ vµ tiªu vong theo, mét bé phËn kh¸c th× do ñng hé cha con
Lý Uyªn mµ trë thµnh quý téc míi, hä chiÕm thÕ lùc nhÊt ®Þnh trong ®êi sèng
chÝnh trÞ ®Çu ®êi §−êng. Nh−ng ch¼ng bao l©u sau, cïng víi viÖc n¾m gi÷ quyÒn
chÝnh cña Vâ T¾c Thiªn vµ viÖc cè ý lËt ®æ ®èi víi ph¸i Nguyªn l·o, con ch¸u
cña thÕ gia väng téc cò cuèi cïng còng bÞ suy vong. Tõ ®ã, “cao m«n väng téc”
tuy vÉn táa s¸ng danh väng cña m×nh trong x· héi, nh−ng víi t− c¸ch lµ mét c¬
chÕ quyÒn lùc ®Æc thï th× ®· kh«ng cßn tån t¹i. ThÝch øng víi t×nh h×nh lÞch sö
biÕn ®æi nµy, mét sè m¾t xÝch l¹c hËu trong c¬ së kinh tÕ vµ kiÕn tróc th−îng
tÇng còng tõ ®ã mµ ®−îc c¶i t¹o t−¬ng øng. Mét lo¹t c¸c biÖn ph¸p quan träng
mµ v−¬ng triÒu nhµ §−êng thi hµnh sau khi lËp quèc, nh− thùc hµnh qu©n ®iÒn,
gi¶m nhÑ lao dÞch, më réng chÝnh quyÒn, hoµn thiÖn c¬ cÊu, tu söa h×nh ph¸p,
x¸c lËp khoa cö v.v, ®Òu thuéc mét bé phËn trong qu¸ tr×nh c¶i c¸ch ®ã. Toµn bé
kho¶ng h¬n 100 n¨m thêi kú ®Çu ®êi §−êng, tuy mÊy lÇn x¶y ra chÝnh biÕn cung
®×nh, nh−ng tiÕn tr×nh c¶i c¸ch ch−a vÊp ph¶i trë ng¹i nµo lín, ®iÒu ®ã chøng tá
s¶n xuÊt cña x· héi tiÕp tôc t¨ng tr−ëng, chÝnh trÞ quèc gia æn ®Þnh vÒ c¬ b¶n,
mang l¹i lßng tin cho cuéc sèng nh©n d©n. Trµo l−u c¶i c¸ch m¹nh mÏ ®ã, tÊt
nhiªn cã t¸c dông thóc ®Èy rÊt lín ®èi víi s¸ng t¸c th¬ ca. Nã kh«ng chØ cung
cÊp kh¸ch thÓ míi cho hiÖn thùc ph¶n ¸nh cña th¬ ca, mµ cßn s¸ng t¹o ra chñ thÓ
thÝch hîp cho sù ®æi míi quan niÖm th¬ ca. Mét lo¹i trÝ thøc kiÓu míi - “hµn sÜ”,
®−îc cÊt nh¾c lªn tuyÕn ®Çu cña vò ®µi lÞch sö, cÊu thµnh lùc l−îng g¸nh v¸c chñ
yÕu s¸ng t¸c th¬ ca. Hä vÉy vïng trong hoµn c¶nh thêi ®¹i míi, cã c¸ch sèng vµ
khÝ chÊt tinh thÇn riªng cña m×nh, ®−¬ng nhiªn lµ kh«ng thÓ tháa m·n víi thÕ
giíi nhá hÑp “duyªn t×nh thÓ vËt” cña v¨n häc Lôc triÒu, mµ m·nh liÖt ®ßi hái t¸c
phÈm th¬ ca ph¶i m« t¶ mét c¸ch réng r·i cuéc sèng con ng−êi, béc lé mét c¸ch

133
®Çy ®ñ t×nh c¶m cña b¶n th©n m×nh. ThÕ lµ, biÕn ®æi Lôc triÒu, t¹o dùng thi
phong ®êi §−êng ®· chÝnh thøc ®−îc ®Æt ra trong ch−¬ng tr×nh nghÞ sù.
Th¬ ca cña hµn sÜ ®êi §−êng ®· lÊy ®Ò cËp ®Õn thêi thÕ, béc lé hoµi b·o lµm
ý nghÜa quan träng hµng ®Çu, l¹i ®ång thêi phñ ®Þnh ®−êng lèi “duyªn t×nh thÓ
vËt” cña v¨n ch−¬ng Lôc triÒu, mét c¸ch rÊt tù nhiªn, nã quay trë l¹i víi truyÒn
thèng “thi ng«n chÝ” x−a, nh−ng ®ã lµ sù trë l¹i kh«ng ®¬n gi¶n, mµ lµ cã sù kÕ
thõa, g¹n bá. Nh− trªn ®· nãi, “chÝ” trong “thi ng«n chÝ” cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ
víi chÝnh gi¸o vµ hoµi b·o, nh−ng néi hµm cô thÓ cña nã th× cïng víi sù biÕn ®æi
cña lÞch sö mµ cã sù ®æi míi. Tõ chøc n¨ng t«n gi¸o trong ®ã th¬, móa, nh¹c hîp
nhÊt ®Ó cÇu “sù hßa hîp gi÷a ng−êi vµ ThÇn”(4) thêi xa x−a, h−íng tíi chøc n¨ng
phóng dô chÝnh trÞ, nhµ th¬ tù bµy tá ý nghÜa khen chª trong giai ®o¹n “biÕn
Phong”, “biÕn Nh·”, cho ®Õn chøc n¨ng ngo¹i giao “d©ng th¬ tá chÝ”, “phó thi tá
chÝ” trong quan hÖ ngo¹i giao cña c«ng khanh sÜ ®¹i phu c¸c n−íc thêi kú Xu©n
Thu, c¸i “chÝ” ®−îc bµy tá ®Òu nghiªng vÒ mÆt chÝnh gi¸o nh©n sù bªn ngoµi
(tông thÇn tÕ quû ®−¬ng thêi còng thuéc sù vô chÝnh gi¸o träng ®¹i), sù biÓu hiÖn
c¸ tÝnh cña b¶n th©n nhµ th¬ kh«ng ®−îc râ rµng. §Õn cuèi Xu©n Thu, Khæng Tö
nãi víi c¸c häc trß “c¸c trß h·y tù nãi chÝ cña m×nh cho ta nghe”, th× cã häc trß
nãi muèn tham dù triÒu chÝnh cña mét n−íc, cã häc trß nãi mong ®−îc sèng tiªu
dao nhµn dËt [Xem LuËn ng÷ - Tiªn tiÕn, xem thªm LuËn ng÷ - C«ng D· Trµng
còng cã ghi chÐp chuyÖn t−¬ng tù], tuy trªn ph¹m vi lín vÉn kh«ng tho¸t ly tu
th©n trÞ quèc (theo Nho gia, tu th©n vµ trÞ quèc ®Òu lµ mét bé phËn cña chÝnh trÞ
gi¸o hãa, v× thÕ, “kiªm tÕ” lµ “chÝ”, “®éc thiÖn” còng lµ “chÝ”), sù chó träng ®·
chuyÓn h−íng sang t×nh c¶m bªn trong cña c¸ nh©n. §Õn thêi ChiÕn Quèc, “giíi
diÓu chÝ chi së hoÆc hÒ, thiÕt phó thi chi së minh” (ChÝ cao xa nªn khã hiÓu a,
trém lµm th¬ mµ bµy tá) [Së tõ - Bi håi phong], vµ “bÇn sÜ thÊt chøc nhi chÝ bÊt
b×nh” (kÎ sÜ nghÌo mÊt chøc mµ chÝ bÊt b×nh) [Së tõ - Cöu biÖn], th× ngay c¸c
ho¹t ®éng t©m lý hoµi nghi buån khæ, bøt røt bÊt b×nh khi hoµi b·o c¸ nh©n khã
mµ béc lé ra, còng ®Òu quy ph¹m vµo néi dung cña “ng«n chÝ”, ng«n chÝ vµ thuËt
hoµi thÕ lµ thµnh mét vËt. B¾t ®Çu tõ ng−êi thêi H¸n, “t×nh chÝ” ®−îc nªu ra ®ång
thêi nh−ng träng ®iÓm cña thi häc ®êi H¸n lµ ph−¬ng diÖn chÝnh gi¸o. Thi nh©n
KiÕn An vµ ChÝnh Thñy th× m¹nh d¹n ®ét ph¸ quan niÖm truyÒn thèng coi th¬ ca
lµ c«ng cô gi¸o hãa, chó träng ph¸t huy mÆt béc lé hoµi b·o cña c¸ nh©n trong

134
thuyÕt “ng«n chÝ”, vÒ mÆt s¸ng t¸c th¬ ca, ®· thu ®−îc nh÷ng thµnh tÝch quan
träng. Ng−êi ®êi §−êng luËn thi ®· lÊy phôc h−ng ®¹o x−a lµm nhiÖm vô cña
m×nh, vÒ lý luËn, kh«ng thÓ kh«ng ng−îc lªn Phong Nh·, ®«i lóc ®· tiÕn hµnh
chª bai kh«ng c«ng b»ng ®èi vêi ®−êng lèi th¬ ca cña c¶ thêi Lôc triÒu, thËm chÝ
tõ KhuÊt (Nguyªn), Tèng (Ngäc) trë l¹i, nh−ng trªn thùc tÕ nh÷ng g× mµ hä tiÕp
thu kh«ng chØ bã hÑp ë truyÒn thèng “mü thÝch tû høng” mµ cßn tiÕp cËn c¶ tinh
thÇn béc lé th¼ng th¾n nçi lßng cña c¸c nhµ th¬ KiÕn An, ChÝnh Thñy. §iÒu ®ã
khiÕn hä khi phª ph¸n thi phong Lôc triÒu tr¸nh ®−îc quan niÖm chÝnh gi¸o hÑp
hßi cña nh÷ng nhµ phôc cæ luËn thêi Lôc triÒu, tõ ®ã mµ ®−a sù ph¸t triÓn cña
th¬ ca b−íc lªn con ®−êng réng r·i, ®ã l¹i lµ nh©n tè néi t¹i khiÕn §−êng thi biÕn
®æi Lôc triÒu cã thÓ giµnh ®−îc thµnh c«ng.
X¸c ®Þnh râ nguyªn nh©n lÞch sö th¬ ca thêi kú ®Çu ®êi §−êng vµ nh÷ng
dßng ch¶y c¬ b¶n, b©y giê cã thÓ ph¸c häa nh÷ng nÐt gi¶n yÕu vÒ tiÕn tr×nh cô
thÓ cña nã. VÒ ®¹i thÓ, lÞch sö th¬ ca ®ã sÏ gÇn mét nöa thÕ kû, cã thÓ c¨n cø nöa
thÕ kû lµ mét ®¬n vÞ, tiÕn b−íc n÷a ph©n chia thµnh 3 giai ®o¹n nhá, t¹m lÊy tªn
lµ: thi ®µn tr−íc vµ sau niªn hiÖu Trinh Qu¸n; thi ®µn thêi Vâ HËu; thi ®µn Khai
Nguyªn, Thiªn B¶o.
Thi ®µn tr−íc vµ sau niªn hiÖu Trinh Qu¸n kho¶ng 40 n¨m tõ niªn hiÖu Vò
§øc ®êi §−êng Cao Tæ ®Õn thêi kú ®Çu ®êi §−êng Cao T«ng, h¬n 20 n¨m niªn
hiÖu Trinh Qu¸n §−êng Th¸i T«ng ë ng«i lµ bé phËn h¹t nh©n cña nã. Trong giai
®o¹n nµy, thi phong cung ®×nh vÉn cßn chiÕm gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ, (§−êng) Th¸i
T«ng vµ “thËp b¸t häc sÜ” (18 vÞ häc sÜ) v.v, lµ l·nh tô cña thi ®µn ®−¬ng thêi.
CÇn ph¶i nãi râ, trong thêi gian kh¸ dµi tr−íc kia, gäi th¬ ca giai ®o¹n nµy lµ
“cung thÓ d− phong” (phong khÝ cßn sãt l¹i cña th¬ cung ®×nh), lµ kh«ng chÝnh
x¸c vµ s¸t hîp. TruyÒn r»ng, §−êng Th¸i T«ng thö lµm th¬ cung ®×nh, bÞ Ngu
ThÕ Nam can ng¨n, §−êng Th¸i T«ng ®· nghe theo ý kiÕn cña «ng ta [Xem
§−êng thi kû sù, quyÓn 1, môc Th¸i T«ng]. Th¬ cung ®×nh t¶ diÔm t×nh trong
s¸ng t¸c th¬ ca ®Çu ®êi §−êng hiÖn tån tuy cã, nh−ng chiÕm tû lÖ kh«ng lín, víi
t− c¸ch kh¸i qu¸t thi phong cña mét thêi kú, th× nªn lÊy “th¬ cung ®×nh” ®Ó ®Æt
tªn lµ t−¬ng ®èi æn tháa. Phong c¸ch th¬ cung ®×nh ®Çu ®êi §−êng còng kh«ng
ph¶i tÊt c¶ ®Òu xa hoa, tinh thÇn chñ ®¹o cña nã vÉn lµ “nh· chÝnh” nh− sö gia
®−¬ng thêi nãi, hoÆc gäi kÕt hîp lµ “nh·” vµ “lÖ”. KÕt qu¶ cña thùc tiÔn, mét mÆt

135
cã chót më réng ph¹m vi ®Ò tµi cña th¬ ca cung ®×nh tõ L−¬ng, TrÇn trë l¹i, b−íc
®Çu xãa bá ®−îc thãi xÊu phï phiÕm, diÔm lÖ, khinh b¹c, mÆt kh¸c vÉn b¶o l−u
phong c¸ch chång chÊt lêi ®Ñp, ®èi tr−îng gß Ðp cña th¬ ca hËu kú Lôc triÒu, néi
dung phÇn nhiÒu kh«ng v−ît qua ®−îc nh÷ng chñ ®Ò nh− øng chÕ tông ca, x−íng
thï yÕn Èm. §Õn “Th−îng Quan thÓ” thêi kú ®Çu ®êi §−êng Cao T«ng, hÇu hÕt
“lÊy mµu mÌ ñy mÞ lµm gèc” [Cùu §−êng thi - Th−îng Quan Nghi truyÖn], hÕt
søc chuéng nh÷ng thñ ph¸p tu tõ nh− “lôc ®èi”, “b¸t ®èi”, ngay ®Õn mét chót khÝ
t−îng ®−êng hoµng réng lín trong s¸ng t¸c th¬ ca nh÷ng n¨m ®Çu khai quèc
còng ®¸nh mÊt. V× thÕ, chóng ta kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ qu¸ cao t¸c dông chuyÓn
biÕn thi phong cña giai ®o¹n nµy, nã ch¼ng qua lµ chiÕc cÇu nèi Lôc triÒu th«ng
sang §−êng thi, chø kh«ng thuéc vµo §−êng thi trªn ý nghÜa ch©n chÝnh. Giai
®o¹n nµy còng cã c¸c t¸c gia c¸ biÖt cã thÓ tù v−ît lªn trªn lÒ thãi th−êng. Ch¼ng
h¹n, th¬ ThuËt hoµi cña Ngôy Tr−ng khÝ cèt cøng cái, lµ ng−êi kh¬i nguån cho
TrÇn Tö Ngang; c¸c bµi th¬ Èn dËt cña V−¬ng TÝch ý tø s©u xa, lµ ng−êi ®i tiªn
phong cña V−¬ng Duy vµ M¹nh H¹o Nhiªn sau nµy. Ngôy Tr−ng lÊy “kiªm tÕ”
thÓ hiÖn nçi lßng, V−¬ng TÝch lÊy “®éc thiÖn” ®Ó ng«n chÝ, ®ã chÝnh lµ nh÷ng nô
hoa ®Çu tiªn cña toµn bé §−êng thi sinh thµnh vµ lín dËy.
Thi ®µn thêi kú Vâ HËu b¾t ®Çu tõ khi Vâ HËu tham dù triÒu chÝnh thêi kú
cuèi ®êi §−êng Cao T«ng, xuèng ®Õn thêi §−êng Trung T«ng, §−êng DuÖ
T«ng. §ã lµ thêi kú b−íc ngoÆt quan träng trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh §−êng thi,
t×nh h×nh còng rÊt phøc t¹p.
Vµo kho¶ng niªn ®¹i 60, 70 cña thÕ kû VII, phong khÝ th¬ ca x¶y ra nh÷ng
biÕn ®æi râ rµng, V−¬ng Bét, D−¬ng Quýnh, L« ChiÕu L©n, L¹c T©n V−¬ng ®−îc
gäi lµ “S¬ §−êng Tø kiÖt” b−íc lªn thi ®µn. Hä lµ mét nhãm nhµ th¬ trÎ ®Þa vÞ
kh«ng cao mµ tµi n¨ng næi tiÕng, kh«ng hµi lßng víi néi dung chËt hÑp, h×nh
thøc kÐm cái cña th¬ ca cung ®×nh, thiÕt tha ®ßi hái béc lé hµo t×nh tr¸ng chÝ
kiÕn c«ng lËp nghiÖp vµ c¶m kh¸i nh©n sinh bi hoan ly hîp, tõ ®ã mµ thóc ®Èy
ph¹m vi biÓu hiÖn cña th¬ ca “tõ cung ®×nh b−íc ra ngoµi b·i chî”, “tõ ®µi c¸c di
chuyÓn ®Õn giang s¬n vµ biªn ¶i” [V¨n NhÊt §a: §−êng thi t¹p luËn - Tø kiÖt].
Hä l·nh ®¹o trµo l−u thø nhÊt cña th¬ ca hµn sÜ ®êi §−êng, chÝnh lµ trªn ý nghÜa
nµy, chóng ta ®ång ý víi D−¬ng SÜ Ho»ng trong t¸c phÈm §−êng ©m khi «ng cho
hä lµ “thñy ©m” (nh÷ng ©m thanh ®Çu tiªn) cña §−êng thi, thõa nhËn hä më ra

136
thi phong cña mét ®êi. §−¬ng nhiªn, xÐt toµn bé phong c¸ch t¸c phÈm, hä vÉn
ch−a hoµn toµn tho¸t ra khái ¶nh h−ëng “®ua tranh xa hoa diÔm lÖ” cña v¨n häc
cuèi thêi Lôc triÒu, nh−ng hä ®· nç lùc khai th¸c thÕ giíi cña th¬ ca, cã thÓ vËn
dông khÝ thÕ kh¸ tr«i ch¶y, l−u lo¸t ®Ó ®iÒu khiÓn ng«n tõ, chuyÓn hãa biÒn ngÉu
v¨n hoa thµnh tµi hoa lµnh m¹nh. C¸i gäi lµ “lêi lÏ hoa lÖ, vÉn cßn mang dÊu tÝch
thêi TrÇn, Tïy; nh−ng khÝ cèt bµng b¹c, ý t−îng hµi hßa, th× ®· v−ît qua ®−îc
nã.” [V−¬ng ThÕ Trinh: NghÖ uyÓn chi ng«n], lµ sù ®¸nh gi¸ võa kh¼ng ®Þnh võa
phª ph¸n ®Þa vÞ “nhÞ trïng” (hai mÆt) cña hä trong qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn thi
phong. Cïng víi ®iÒu ®ã, hä cßn c¨n cø nhu cÇu biÓu ®¹t t×nh ý, tiÕn hµnh c¶i t¹o
b−íc ®Çu ®èi víi thanh luËt tõ thêi TÒ, L−¬ng trë l¹i ®©y. Ngò ng«n tr−êng luËt
cøng nh¾c chång chÊt h×nh ¶nh sù vËt trong th¬ cung ®×nh, vµo tay hä, ®a sè
ng−ng tô thµnh nh÷ng bµi th¬ luËt, tuyÖt 8 c©u hoÆc 4 c©u, gi¶m bít sù la liÖt cña
c¶nh vËt, t¨ng c−êng kh«ng khÝ tr÷ t×nh. Theo thèng kª cña ng−êi ®êi sau, nh÷ng
bµi th¬ ngò ng«n cËn thÓ mµ hä s¸ng t¸c, ®· cã trªn d−íi 70% ®¹t tiªu chuÈn hîp
luËt sau nµy, ®ã còng lµ thµnh tÝch kh«ng dÔ xem th−êng vÒ mÆt x©y dùng
§−êng thi.
Sau “Tø kiÖt”, vµo cuèi thêi kú Vâ T¾c Thiªn thèng trÞ, trªn thi ®µn xuÊt
hiÖn hai khuynh h−íng ®èi lËp do TrÇn Tö Ngang vµ ThÈm (Thuyªn Kú), Tèng
(Chi VÊn) v.v lµm ®¹i diÖn, thay nhau ph¸t triÓn thµnh phÇn khÝ cèt vµ thanh luËt
trong th¬ ca cña “Tø kiÖt”.
TrÇn Tö Ngang ®Ò x−íng “H¸n Ngôy phong cèt”, chñ tr−¬ng kÕ thõa vµ
ph¸t huy v¨n phong bµy tá th¼ng th¾n hoµi b·o, cøng cái, c−¬ng trùc, chÊt ph¸c
cña thi nh©n thêi kú KiÕn An, ChÝnh Thñy. Nh− ®· nãi tr−íc, lêi hiÖu triÖu “lÊy
H¸n Ngôy biÕn ®æi TÒ, L−¬ng”, so víi “dung hîp v¨n phong Nam B¾c” kiÓu
chiÕt trung vµ “ng−îc lªn Phong Nh·” kiÓu kh«ng t−ëng, kh«ng cßn nghi ngê g×
n÷a, cµng s¸t hîp víi nhu cÇu ng«n chÝ thuËt hoµi cña c¸c t¸c gi¶ ®êi §−êng, t×m
®−îc môc tiªu minh x¸c cho §−êng thi biÕn ®æi Lôc triÒu. Trong thùc tiÔn s¸ng
t¸c quÐt s¹ch d− phong cña thêi TÒ, L−¬ng, TrÇn Tö Ngang dµnh ®−îc nh÷ng
thµnh tÝch v−ît xa “Tø kiÖt”, lµm ®−îc viÖc “chÆn ngang lµn sãng suy ®åi”, “chÊt
v¨n ®Òu thay ®æi” [L« Tµng Dông: H÷u ThËp di TrÇn Tö Ngang v¨n tËp tù], ®iÒu
®ã g¾n bã chÆt chÏ víi tÝnh s¸ng tá vµ tÝnh tù gi¸c cña «ng vÒ quan niÖm lý luËn.
CÇn ph¶i thÊy r»ng, cïng víi viÖc ph¸t huy “H¸n Ngôy phong cèt”, TrÇn Tö

137
Ngang l¹i ®Ò xuÊt kh¸i niÖm “høng ký”. Tû høng ký th¸c mµ «ng nãi kh«ng
gièng víi thuyÕt gi¸o hãa cña H¸n Nho, mµ ®ßi hái t¸c phÈm th¬ ca cã néi dung
x· héi s©u s¾c, chø kh«ng uæng c«ng tu søc v¨n tõ, c¬ b¶n nhÊt trÝ víi ®Ò x−íng
cña «ng vÒ “phong cèt”. Nh−ng “høng ký” rèt cuéc nghiªng vÒ mÆt ph¶n ¸nh sù
vËt hiÖn t−îng x· héi kh¸ch quan, v× thÕ trong 38 bµi C¶m ngé tiªu biÓu cña «ng,
ngoµi c¶m kh¸i th©n thÕ theo th¬ VÞnh hoµi cña NguyÔn TÞch ra, th× kh«ng Ýt bµi
kh¸c trùc tiÕp ph¬i trÇn thêi chÝnh, t×nh c¶m thiÕt tha, ©m ®iÖu thanh tho¸t, chøng
tá sù thóc ®Èy cña c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng ®èi víi tinh thÇn thi ca thêi KiÕn An,
ChÝnh Thñy. Thµnh tùu th¬ ca cña TrÇn Tö Ngang ®¸nh dÊu sù tr−ëng thµnh vÒ
chÝnh trÞ vµ sù tiÕn triÓn vÒ v¨n häc cña tÇng líp hµn sÜ ®êi §−êng. ThÕ nh−ng,
nghÖ thuËt th¬ ca cña TrÇn Tö Ngang vÉn cßn khiÕm khuyÕt. Khi bá qua TÒ,
L−¬ng, ng−îc lªn H¸n Ngôy, «ng ®· ch−a coi träng ®óng møc vµ hÊp thu toµn
diÖn ®èi víi kinh nghiÖm s¸ng t¸c tÝch lòy l©u dµi còng nh− h×nh thøc biÓu hiÖn
giµu søc sèng cña thi nh©n Lôc triÒu. Ch¼ng h¹n, c¸ch m« t¶ c¶nh vËt tinh tÕ, thñ
ph¸p Èn t×nh vµo c¶nh, t×nh c¶nh hßa lÉn vµo nhau; ch¨m chót ®óc c©u luyÖn ch÷,
bµy thiªn ®Æt ch−¬ng; hµi hßa thanh vËn, −a chuéng niªm luËt, cho ®Õn viÖc vËn
dông réng r·i thÓ ca hµnh thÊt ng«n trong th¬ ca thêi TÊn, Tèng trë vÒ sau, hÇu
nh− ®Òu bÞ «ng hoÆc cè ý hoÆc v« ý coi nhÑ. Nh− vËy kh«ng tr¸nh khái khiÕn
cho nh÷ng thñ ph¸p nghÖ thuËt trong s¸ng th¬ ca cña b¶n th©n «ng ®¬n nhÊt hãa
vµ trë nªn nghÌo nµn, dÉn ®Õn mét bé phËn t¸c phÈm th¬ chÊt ph¸c, h×nh t−îng
kh«ng ®−îc sinh ®éng phong phó. Còng chÝnh nguyªn nh©n nµy ®· t¹o thµnh c¨n
bÖnh “phôc h−ng nhiÒu mµ biÕn ®æi Ýt” cña «ng trong nç lùc phôc h−ng truyÒn
thèng th¬ ca H¸n Ngôy [Xem H¹o Nhiªn: Thi thøc - Phôc cæ th«ng biÕn thÓ],
kh«ng ®¹t tíi c¶nh giíi cao trong viÖc c¶i t¹o c¸i cò s¸ng t¹o c¸i míi. Nh−îc
®iÓm cña TrÇn Tö Ngang chøng tá th¬ ca cña hµn sÜ ®êi §−êng vÉn ch−a ®¹t tíi
®é chÝn muåi hoµn toµn vÒ nghÖ thuËt, vÉn ph¶i ®îi ®Õn giai ®o¹n sau.
GÇn nh− cïng thêi víi TrÇn Tö Ngang nh−ng h×nh thµnh l−u ph¸i kh¸c cã
ThÈm Thuyªn Kú, Tèng Chi VÊn vµ Lý Kiªu, Th«i Dung, T« VÞ §¹o, §ç ThÈm
Ng«n v.v, gäi lµ nhãm “v¨n ch−¬ng tø h÷u” (bèn b¹n v¨n ch−¬ng) th−êng ra vµo
cung ®×nh ®−îc Vâ HËu n©ng ®ì. Hä lµ nhµ th¬ cung ®×nh cña mét triÒu ®¹i míi,
nh÷ng bµi th¬ hä lµm phÇn nhiÒu lµ th¬ øng chÕ phông häa, t« ®iÓm cho c¶nh
th¸i b×nh thÞnh thÕ, Ýt cã ý nghÜa x· héi s©u s¾c. ThÕ nh−ng, kh¸c víi thi nh©n

138
cung ®×nh triÒu ®¹i cò, phÇn lín hä xuÊt th©n tõ tÇng líp hµn sÜ, v× thÕ ngoµi øng
chÕ, tông ca, còng th−êng cã ®Ò vÞnh nµy kh¸c, Ýt nhiÒu biÓu hiÖn t×nh c¶m ch©n
thùc cña m×nh. Nh−ng nãi chung, cèng hiÕn cña hä chñ yÕu vÉn ë ph−¬ng diÖn
hoµn thµnh thÓ lo¹i th¬ luËt. Hä tæng kÕt nh÷ng t×m tßi vÒ thanh luËt cña th¬ ca
tõ TÒ, L−¬ng trë l¹i ®©y, ®Æc biÖt lµ kinh nghiÖm s¸ng t¸c th¬ cËn thÓ cña “S¬
§−êng Tø kiÖt”, “tr¸nh nh÷ng bÖnh vÒ ©m thanh, gi¶n l−îc c©u, chuÈn hãa
thiªn” [T©n §−êng th− - Tèng chi VÊn truyÖn], thùc hiÖn ®−îc ®Þnh h×nh hãa c¬
b¶n h×nh thøc c¸ch luËt cña thÓ lo¹i ngò thÊt ng«n luËt thi, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c
t¸c gi¶ vÒ sau nh÷ng quy ph¹m cã thÓ tu©n theo. Tõ ®ã, th¬ cæ cËn thÓ c¸c lo¹i
míi cã giíi h¹n râ rµng, thÓ chÕ cña th¬ ca còng thªm ®a d¹ng phong phó, “qu¶
lµ thêi c¬ lín thay ®æi tõ ch−¬ng, thùc lµ c¬ héi hay biÕn chuyÓn khÝ vËn” [Hå
øng L©n: Thi sè, néi biªn, quyÓn 4], ý nghÜa cña nã kh«ng dÔ ®¸nh gi¸ thÊp,
kh«ng nh÷ng thÕ, ®óng nh− chóng t«i ®· nãi, sù −a chuéng vÒ thanh luËt cña
§−êng thi ®· kÐo theo sù rÌn giòa v¨n tõ, ch−¬ng có thËm chÝ c¶ ý c¶nh cña th¬
ca, thóc ®Èy nghÖ thuËt th¬ ca tõ trùc tiÕp bµy tá nçi lßng trong cæ thi H¸n Ngôy,
chuyÓn h−íng sang kÝn ®¸o th©m trÇm, ng¾n gän sóc tÝch ë §−êng thi. C¸c nhµ
th¬ ThÈm, Tèng v.v, vÒ mÆt nµy còng ®· thùc hiÖn nhiÒu thö nghiÖm cã Ých, bao
gåm viÖc häc tËp vµ s¸ng t¹o ®èi víi kü x¶o ng«n tõ vµ tÊt c¶ nh÷ng thñ ph¸p
“duyªn t×nh thÓ vËt” cña thi nh©n Lôc triÒu, lÊp ®Çy mét c¸ch ®óng møc nh÷ng
chç thiÕu hôt cña TrÇn Tö Ngang.
“Phôc cæ” cña TrÇn Tö Ngang vµ “biÕn t©n” (biÕn ®æi thµnh c¸i míi) cña
ThÈm - Tèng, tõ c¸c gãc ®é kh¸c nhau ®· chuÈn bÞ tèt cho trµo l−u h−ng thÞnh
cña §−êng thi. §Õn kho¶ng nh÷ng n¨m Khai Nguyªn, Thiªn B¶o ®êi §−êng
HuyÒn T«ng ë nöa ®Çu thÕ kû VIII, c¶nh t−îng mïa xu©n tr¨m hoa ®ua në trªn
thi ®µn sÏ hiÖn ra tr−íc m¾t mäi ng−êi. §ã lµ mét thêi ®¹i danh gia khã kÓ hÕt,
danh t¸c kh«ng ®Õm xuÓ. Sù phån vinh vÒ kinh tÕ, sù giµu m¹nh vÒ quèc lùc, sù
æn ®Þnh vÒ x· héi, sù n©ng cao vÒ v¨n hãa, kÌm theo ®ã lµ cuéc sèng hiÖn thùc
®a d¹ng phong phó, tinh thÇn thêi ®¹i s«i næi h¨ng h¸i, tÊt c¶ ®· cïng nhau ¸nh
hiÖn trong khu v−ên th¬ ca mu«n mµu mu«n vÎ cña thêi ®¹i §−êng thÞnh thÕ.
§−¬ng nhiªn trong thÞnh thÕ còng sÏ cã m©u thuÉn vµ nguy c¬, h¬n n÷a cµng vÒ
sau nµy cµng nghiªm träng, nh−ng nh×n b×nh th−êng, chóng vÉn bÞ c¸i vá bÒ
ngoµi phån vinh thÞnh v−îng che ®Ëy, vÉn khã dÉn ®Õn nh÷ng nçi lo l¾ng phæ

139
biÕn vµ s©u s¾c. §iÒu quan träng h¬n lµ sèng trong bÇu kh«ng khÝ ®ang lªn vµ
thay ®æi, mäi ng−êi cã hy väng m·nh liÖt ®èi víi t−¬ng lai, ®èi mÆt víi trë ng¹i
vµ vÊp v¸p, tr¸i l¹i dÔ kÝch ®éng sù kh¸ng nghÞ lín tiÕng kªu gµo vµ nghÞ lùc kiªn
tr× chiÕn ®Êu. §iÒu ®ã còng lµ mét khÝa c¹nh cña tinh thÇn thêi ®¹i s«i næi h¨ng
h¸i. V× thÕ nãi ®Õn bé mÆt cña thêi ThÞnh §−êng, lµ kh«ng thÓ quy mét c¸ch
gi¶n ®¬n vµo mét m¶ng ¸nh s¸ng, nh−ng còng kh«ng nªn khuyÕch ®¹i bãng tèi
vµ hiÓm nguy cña nã, nãi mét c¸ch x¸c thùc, nã t¾m géi d−íi ¸nh n¾ng vµ h¸y
m¾t trong bãng tèi, ®ã míi lµ khÝ kh¸i tinh thÇn ®iÓn h×nh cña ng−êi ThÞnh
§−êng, còng lµ dÊu hiÖu râ rµng sù gi−¬ng cao “phong cèt” cña th¬ ca ThÞnh
§−êng.
Sù phong phó vµ míi mÎ cña néi dung th¬ ca, tÊt nhiªn ®ßi hái ph¶i s¸ng
t¹o ra h×nh thøc biÓu hiÖn vµ phong c¸ch nghÖ thuËt míi thÝch øng víi nã. ViÖc
kiÕn t¹o cña §−êng thi qua nç lùc cña c¸c nhµ th¬ “Tø kiÖt”, TrÇn Tö Ngang,
ThÈm Thuyªn Kú, Tèng Chi VÊn v.v, tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c, ë c¸c mÆt biÕn
®æi TÒ, L−¬ng mµ l¹i hÊp thu TÒ, L−¬ng, kÕ thõa H¸n Ngôy mµ l¹i ph¸t triÓn
H¸n Ngôy v.v, ®· tÝch lòy kinh nghiÖm ®Çy ®ñ, cuèi cïng ®Õn lóc tæng kÕt vµ ra
®êi c¸i míi. Ch−¬ng trªn ®· dÉn suy ®o¸n cña ¢n Phan vÒ ph¸n ®o¸n suy luËn
“Ký nhµn t©n thanh, phôc hiÓu cæ ®iÖu, v¨n chÊt b¸n thñ, Phong Tao l−ìng hiÖp,
ng«n khÝ cèt t¾c KiÕn An vi truyÒn, luËn cung th−¬ng t¾c Th¸i Khang bÊt ®¹i.”
(§· nhÑ nhµng ©m thanh míi, l¹i hiÓu cæ ®iÖu, v¨n chÊt hµi hßa, Phong Tao ®Çy
®ñ, nãi khÝ cèt th× kÕ thõa KiÕn An, luËn cung th−¬ng th× Th¸i Khang kh«ng theo
kÞp.) [Hµ Nh¹c Anh linh tËp tËp luËn], nãi râ mét c¸ch ®óng møc tÝnh chÊt chøc
n¨ng tËp ®¹i thµnh cña th¬ ca ThÞnh §−êng. H¬n thÕ n÷a, chÝnh v× c¸c t¸c gia ®êi
§−êng tæng hîp mét c¸ch cã phª ph¸n toµn bé truyÒn thèng tõ Thi Tao ®Õn H¸n
Ngôy, TÒ L−¬ng, hßa tan c¸c yÕu tè phong cèt, høng ký, thanh luËt, tõ ch−¬ng
thµnh mét thÓ thèng nhÊt, do vËy l¹i sinh ra ®Æc ®iÓm høng t−îng hµm sóc, ý vÞ
s©u xa, khÝ t−îng hån nhiªn thuÇn hËu vÒ mÆt nghÖ thuËt cña th¬ ca, khiÕn cho
§−êng thi cuèi cïng tho¸t ra khái sù bã buéc cña truyÒn thèng th¬ ca thêi ®¹i
tr−íc, thu ®−îc tè chÊt æn ®Þnh râ rµng cña b¶n th©n m×nh. V× thÕ, nh×n l¹i tiÕn
tr×nh lÞch sö giai ®o¹n nµy, chóng ta cã thÓ nãi, §−êng thi biÕn ®æi Lôc triÒu, lµ
tõ x¸c lËp t«n chØ “ng«n chÝ thuËt hoµi”, lÊy thay thÕ “duyªn t×nh thÓ vËt” lµm
xuÊt ph¸t ®iÓm, tr¶i qua ph¸t huy phong cèt vµ høng ký H¸n Ngôy c¶i t¹o thanh

140
luËt vµ v¨n tõ thêi TÒ L−¬ng, cho ®Õn sù ra ®êi cña høng t−îng th¬ ca vµ sù xuÊt
hiÖn cña khÝ t−îng ThÞnh §−êng, ®· cÊu thµnh quü tÝch c¬ b¶n tù ng· sinh thµnh
cña §−êng thi. Trong tiÕn tr×nh nµy, nÕu nh− nãi, t¸c phÈm cña “Tø kiÖt” ph¶n
¸nh giai ®o¹n ph¸t triÓn cña thêi kú ®Çu trong tiÕn hãa v¨n häc khi mµ h×nh thøc
cò cßn thai nghÐn néi dung míi, TrÇn Tö Ngang vµ ThÈm Tèng v.v tiªu biÓu cho
xu h−íng ph¸ vì cña néi dung míi vµ h×nh thøc cò trong diÔn biÕn cña giai ®o¹n
sau (mét bªn lµ thóc ®Èy néi dung míi mµ tù gi¸c g¹n bá h×nh thøc cò, mét bªn
kh¸c th× ra søc c¶i t¹o h×nh thøc cò mµ t−¬ng ®èi coi nhÑ néi dung míi); vËy th×,
thi nh©n thêi ThÞnh §−êng ®−îc coi lµ ®¹t ®Õn sù thèng nhÊt míi cña néi dung
vµ h×nh thøc trªn c¬ së s¸ng t¹o c¸i míi, hoµn thµnh viÖc thay thÕ ®æi míi thi
phong. §ã lµ sù thÓ hiÖn cña phÐp ®èi lËp thèng nhÊt gi÷a néi dung vµ h×nh thøc
trong diÔn tiÕn cña §−êng thi.
Trªn thi ®µn ThÞnh §−êng quÇn tinh lÊp l¸nh, cã hai trµo l−u ®Æc biÖt thu
hót sù chó ý cña mäi ng−êi, mét lµ trµo l−u th¬ biªn t¸i do Cao ThÝch, SÇm
Tham, Lý Hµn, V−¬ng X−¬ng Linh lµm ®¹i diÖn; hai lµ trµo l−u th¬ s¬n thñy
®iÒn viªn do V−¬ng Duy, M¹nh H¹o Nhiªn, Trõ Quang Hy, Th−êng KiÕn lµm
®¹i diÖn. Th¬ biªn t¸i tiÕp thu ¶nh h−ëng cña B·o ChiÕu vµ c¸c nhµ th¬ B¾c triÒu
m« t¶ ®Ò tµi chiÕn tranh biªn t¸i, nh−ng l¹i më réng thªm, ®−a vµo th¬ c¸c khÝa
c¹nh cña ®êi sèng qu©n l÷, phong tôc d©n t×nh ®éc ®¸o cña c¸c miÒn biªn ¶i,
phong c¶nh biªn t¸i mu«n mµu mu«n vÎ, ®ång thêi kÕt hîp víi hoµi b·o kiÕn
c«ng lËp nghiÖp vµ ý chÝ kh¶ng kh¸i bÊt b×nh cña thi nh©n, th−êng tá râ khÝ
t−îng réng lín, t×nh ®iÖu bi tr¸ng. Th¬ s¬n thñy ®iÒn viªn th× tæng hîp truyÒn
thèng vÞnh t¶ ®iÒn viªn cña §µo Uyªn Minh vµ t¶ c¶nh s¬n thñy cña T¹ Linh
VËn, nh−ng biÕn ®æi thªm, lÊy t×nh thó ®iÒn viªn th−ëng thøc s¬n thñy, l¹i lÊy
nh·n quan s¬n thñy ®Ó th−ëng thøc ®iÒn viªn, biÓu hiÖn kh¸ nhiÒu t− t−ëng quy
®iÒn Èn dËt vµ t×nh c¶m nhµn nh· v« −u, t¹o ®−îc s¾c th¸i thanh ®¹m, ý c¶nh
th©m trÇm kÝn ®¸o. Th¬ biªn t¸i phÇn nhiÒu sö dông h×nh thøc thÊt ng«n ca hµnh,
hoÆc thÊt ng«n tuyÖt có; th¬ ®iÒn viªn s¬n thñy th× th−êng dïng thÓ tµi ng«n ng÷
cæ thi, ngò ng«n luËt tuyÖt. Hai phong c¸ch th¬ vÒ mÆt biÓu hiÖn nghÖ thuËt ®Òu
cã nh÷ng thµnh tùu l−u truyÒn mu«n ®êi, song vÒ khuynh h−íng t− t−ëng l¹i tån
t¹i sù kh¸c nhau, chøng tá sù ph©n dßng râ rµng nghiªng vÒ “kiªm tÕ” vµ chØ
chuéng “®éc thiÖn” trong ng«n chÝ §−êng thi, ghi dÊu sù m©u thuÉn trong c¸c

141
tÇng líp kh¸c nhau vµ m©u thuÉn cã tÝnh hai mÆt cña b¶n th©n tÇng líp hµn sÜ
trong x· héi ThÞnh §−êng. Nh−ng bÊt kÓ lµ th¬ biªn t¸i hay th¬ s¬n thñy ®iÒn
viªn, trong khi tr÷ t×nh t¶ c¶nh phÇn lín vÉn b¶o l−u ©m ®iÖu c¬ b¶n míi mÎ râ
rµng, v× thÕ cïng nhau cÊu thµnh mét khÝa c¹nh cña “©m thanh ThÞnh §−êng”,
m©u thuÉn song l¹i thèng nhÊt víi nhau. §ã còng lµ duyªn cí thi nh©n cña hai
ph¸i kh«ng t¹o nªn ng¨n c¸ch trong s¸ng t¸c.
§øng trªn ®Ønh nói cao cña ThÞnh §−êng, tù nhiªn ph¶i kÓ ®Õn ®¹i thi nh©n
Lý B¹ch. ¤ng ca vang nh÷ng ©m thanh m¹nh mÏ nhÊt cña thêi kú b»ng khÝ
ph¸ch kho¸ng ®¹t lín lao, tµi n¨ng tãt vêi l¹ lÉm vµ tÝnh c¸ch ngang tµng phãng
kho¸ng. Tinh thÇn theo ®uæi sù nghiÖp, quan chó tíi thêi thÕ, −a thÝch tù do c¸
tÝnh cña hµn sÜ ®êi §−êng ®−îc kÕt hîp viªn m·n nhÊt vµ ph¸t huy ®Çy ®ñ nhÊt
trong con ng−êi «ng. Víi t− c¸ch lµ ®¹i diÖn cao nhÊt cña thi ®µn ThÞnh §−êng,
«ng kh«ng cã g× ph¶i hæ thÑn víi danh hiÖu ®ã. §ång thêi, «ng cßn hÊp thô réng
r·i tinh hoa th¬ ca tõ Thi, Tao, H¸n, Ngôy, ®Õn T¶ (T−), Lôc (C¬), B·o (ChiÕu),
T¹ (Linh VËn), ¢m (Kiªn?), Hµ (Tèn), Tõ (L¨ng), D÷u (TÝn) vµ d©n ca nh¹c phñ,
hßa tan tÊt c¶ víi nhau, h×nh thµnh nªn phong c¸ch nghÖ thuËt bay bæng phiªu
dËt ®éc ®¸o cña m×nh, trë thµnh ®iÓn ph¹m mµ ng−êi ®êi sau khã mµ b¾t ch−íc
næi. ¤ng n©ng chøc n¨ng ng«n chÝ thuËt hoµi vµ kü x¶o tr÷ t×nh t¶ c¶nh cña th¬
ca cæ ®iÓn lªn mét ®é cao ch−a tõng cã tr−íc ®ã, trªn thùc tÕ lµ ®· tæng kÕt thêi
®¹i tr−íc «ng, ®ång thêi còng ®Æt ra th¸ch thøc cho c¸c nhµ th¬ sau nµy. Ca
x−íng truyÒn thèng ®Õn giäng «ng ®· thµnh tuyÖt x−íng, ®iÒu ®ã cã ý nghÜa r»ng
hËu nh©n kh«ng nªn lÆp l¹i ca x−íng nh− vËy, mµ cÇn ph¶i thÝch øng víi sù biÕn
®æi cña thêi ®¹i, h¸t lªn nh÷ng khóc ®iÖu míi. §−êng thi sau lo¹n An Sö ®· mß
mÉm tiÕn lªn theo con ®−êng chuyÓn biÕn, s¸ng t¹o nµy.

III. Th¬ thêi kú gi÷a ®êi §−êng

Th¬ thêi kú gi÷a ®êi §−êng, gäi theo thãi quen ng¾n gän lµ “Trung
§−êng”, song kh«ng hoµn toµn gièng víi kh¸i niÖm vèn cã. §iÒu ®ã kh«ng riªng
ë viÖc t«i ®−a mèc thêi gian b¾t ®Çu cña thêi Trung §−êng lªn tr−íc ®Õn sù béc
ph¸t lo¹n An Sö, mµ ®iÒu chó ý t«i coi chñ l−u cña th¬ thêi kú gi÷a ®êi §−êng lµ
“tiÕp vò” cña thêi ThÞnh §−êng, thËm chÝ còng kh«ng tháa m·n víi c¸ch nãi

142
chung chung “Trung §−êng chi t¸i thÞnh” (t¸i h−ng thÞnh cña thêi Trung
§−êng), mµ minh x¸c chñ tr−¬ng, ®ã lµ sù chuyÓn biÕn cña §−êng thi. Tõ gãc
®é chuyÓn biÕn mµ nh×n Trung §−êng th× kh«ng thÓ kh«ng ng−îc lªn ®Õn ®iÓm
khëi ®Çu lµ sù kiÖn x¶y ra lo¹n An Sö.
Lo¹n An Sö næ ra vµo n¨m cuèi niªn hiÖu Thiªn B¶o, ®· kÕt thóc sù h−ng
thÞnh cña ®Õ quèc §¹i §−êng, t¹o thµnh b−íc ngoÆt thêi ®¹i trong lÞch sö ®êi
§−êng. Nã kh«ng ph¶i lµ sù kiÖn ngÉu nhiªn x¶y ra, kh«ng nh− c¸ch nãi truyÒn
thèng cã thÓ gi¶n ®¬n quy téi cho sù dèt n¸t cña §−êng HuyÒn t«ng vµ d· t©m
cña An Léc S¬n, mµ cÇn ph¶i xem lµ sù biÓu hiÖn tËp trung vµ sù t¸c ®éng lÉn
nhau cña c¸c lo¹i m©u thuÉn tiÒm tµng bªn trong cuéc sèng cña x· héi ®êi
§−êng. Nh− tr−íc ®· nãi, v−¬ng triÒu §−êng tõ khi khai quèc trë ®i ®· tr¶i qua
mét qu¸ tr×nh dÇn dÇn h−ng thÞnh, nh−ng trong h−ng thÞnh ®· Èn tµng mÇm mèng
®i xuèng. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ phong kiÕn, kiªm tÝnh ®Êt ®ai còng
ngµy cµng thÞnh hµnh, kh«ng thÓ ng¨n næi, ®Õn thêi kú gi÷a vµ cuèi niªn hiÖu
Khai Nguyªn ®· h×nh thµnh vÊn ®Ò x· héi nghiªm träng. ViÖc kiªm tÝnh ®Êt ®ai
®· t¹o thµnh mét tÇng líp ®¹i ®Þa chñ tham lam gi÷a ®¸m ®Þa chñ thø téc míi
næi, quyÒn lùc chÝnh trÞ cña hä kÕt hîp víi nhau, ®· sinh ra tËp ®oµn hµo m«n
hiÓn quý míi ®¹i diÖn lµ Lý L©m Phñ vµ D−¬ng Quèc Trung. TËp ®oµn nµy ®·
khèng chÕ chÝnh côc tõ cuèi nh÷ng n¨m Khai Nguyªn ®Õn gi÷a n¨m Thiªn B¶o,
ra søc bµi xÝch nh÷ng thÕ lùc kh¸c m×nh, khiÕn cho chÝnh trÞ tèt ®Ñp thêi kú tr−íc
xuÊt hiÖn chiÒu h−íng ®i ng−îc l¹i ë mét møc ®é nµo ®ã, mµ sù hñ b¹i cña néi
chÝnh lµ lý do c¬ b¶n sinh ra lo¹n. ViÖc kiªm tÝnh ®Êt ®ai cßn thóc ®Èy sù tan vì
cña chÕ ®é qu©n ®iÒn vµ chÕ ®é phñ binh x©y dùng tr−íc ®ã, d©n lang thang bÞ
bøc dêi khái ®Êt ®ai ngµy cµng t¨ng, tõ ®ã khiÕn cho viÖc chiªu binh ®ãng gi÷
biªn giíi trë thµnh quèc s¸ch kh«ng thÓ thiÕu. KÕt qu¶ lµm nh− vËy ®· kh«ng
tr¸nh khái t¹o nªn sù léng quyÒn nÆng vÒ vâ biÒn cña phiªn trÊn, t¹o ®iÒu kiÖn
trùc tiÕp cho bän vò trang næi lo¹n. Nh− vËy c¸c nh©n tè cña c¸c mÆt kinh tÕ,
chÝnh trÞ, qu©n sù ®an kÕt víi nhau, hÕt vßng nµy ®Õn vßng kh¸c, tÝch lòy dÇn mµ
bïng næ thµnh cuéc biÕn lo¹n míi. Còng chÝnh do ®ã, biÕn lo¹n quay ®Çu l¹i trë
thµnh ®iÓm xóc t¸c cña toµn bé nguy c¬ quèc gia, nh÷ng xung ®ét vÒ giai cÊp,
d©n téc, x· héi, chÝnh trÞ, tiÒm Èn ®· l©u, tùa nh− qu¶ nói löa, mét khi nham
th¹ch ®· phun ra th× kh«ng thÓ ng¨n næi. Tõ ®ã, phiÕn trÊn c¸t cø, ho¹n quan

143
chuyªn quyÒn, bÌ ®¶ng tranh giµnh, biªn háa liªn miªn, sù ®iªu tµn suy sôp vÒ
kinh tÕ vµ sù ®éng lo¹n bÊt an vÒ chÝnh trÞ ®· chi phèi lÞch sö nöa cuèi ®êi
§−êng, liªn tôc cho ®Õn khi nhµ §−êng tiªu vong. §−¬ng nhiªn, qu¸ tr×nh suy
vong nµy kh«ng ph¶i theo kiÓu mét ®−êng th¼ng. TÇng líp thèng trÞ cña v−¬ng
triÒu vÉn cßn cã thùc lùc nhÊt ®Þnh, hä ph¶i vËn dông c¸c biÖn ph¸p tiÕn hµnh “tù
cøu”. ViÖc ®iÒu binh khiÓn t−íng tõ sau lo¹n An Sö x¶y ra; viÖc c¶i c¸ch tµo vËn,
thuÕ ph¸p trong nh÷ng n¨m §¹i LÞch, Trinh Nguyªn, cho ®Õn nh÷ng c¶i c¸ch
chÝnh trÞ vµ c¾t gi¶m qu©n sù trong nh÷ng n¨m VÜnh Trinh, Nguyªn Hßa, ®Òu
thuéc mét bé phËn cña ho¹t ®éng “tù cøu”. Nguy c¬ vµ tù cøu ®· cÊu thµnh
®−êng d©y xuyªn suèt cña lÞch sö thêi kú gi÷a ®êi §−êng, s¸ng t¸c th¬ ca còng
kh«ng thÓ kh«ng xoay quanh c¸i trôc ®ã mµ triÓn khai.
Tiªu chÝ ®Çu tiªn cña h−íng chuyÓn biÕn th¬ ca thêi kú gi÷a ®êi §−êng,
chÝnh lµ ®æi t«n chØ “ng«n chÝ thuËt hoµi” thµnh “c¶m sù t¶ ý”. V−¬ng triÒu ®êi
§−êng thêi kú nµy ®ang ë trong c¶nh buån th¶m, xu h−íng “c¶m sù” cña th¬ ca
lµ chÝnh, ®ã lµ ®iÒu rÊt tù nhiªn. C¶m sù vµ thuËt hoµi còng kh«ng thÓ ph©n t¸ch
mét c¸ch r¹ch rßi ®−îc. ViÖc béc lé hoµi b·o th−êng th−êng do “sù” mµ dÉn ®Õn,
trong thuËt hoµi th× mang bãng d¸ng cña “sù”; cßn t¸c phÈm ký sù l¹i ph¶i thªm
mét ch÷ “c¶m”, còng cã nghÜa lµ trong ®ã vÉn cã thµnh phÇn thuËt hoµi. ThÕ
nh−ng thuËt hoµi vµ c¶m sù cã sù khu biÖt ë ®iÓm chó träng cña nã, mét chó
träng t×nh c¶m chñ quan, mét chó träng sù viÖc hiÖn t−îng kh¸ch quan, cho nªn
kh«ng thÓ nh×n chóng nh− nhau ®−îc. Tõ thuËt hoµi chuyÓn h−íng sang c¶m sù,
còng chÝnh lµ tõ chñ quan chuyÓn h−íng sang kh¸ch quan, tõ t−ëng t−îng
chuyÓn sang thùc t¹i, tõ tr÷ t×nh chuyÓn sang tù sù. Nh−ng “c¶m sù” trong th¬ ca
thêi kú gi÷a ®êi §−êng l¹i th−êng liªn hÖ cïng víi “t¶ ý”. C¸c nhµ th¬ Trung
§−êng kh«ng ph¶i lµ ng−êi ghi chÐp c¸c sù kiÖn lÞch sö, hä quan chó hiÖn t−îng
sù viÖc cña x· héi lµ ®Ó cøu v·n nguy c¬ cña quèc gia. V× thÕ ®ång thêi ký sù,
kh«ng tr¸nh khái ph¶i “c¶m”, c¶m th¸n kh«ng ®ñ, cã lóc l¹i ph¶i nghÞ luËn. TÝnh
chÊt cña luËn sù vµ c¶m sù kh¸c nhau, c¶m sù phÇn nhiÒu lµ ho¹t ®éng t×nh c¶m,
luËn sù th× nghiªng vÒ ho¹t ®éng lý trÝ, v× thÕ chóng t«i gäi nã lµ “t¶ ý”. V× sao
kh«ng gäi lu«n lµ “thuyÕt lý”? Bëi v× hµm nghÜa cña “t¶ ý” réng h¬n “thuyÕt lý”.
ThuyÕt lý chØ bã hÑp ë viÖc ®−a lý lÏ vµo th¬, t¶ ý ng−îc l¹i cã thÓ bao hµm høng
thó tõ triÕt lý trong khi tr÷ t×nh t¶ c¶nh, thËm chÝ réng h¬n chót n÷a, biÓu hiÖn

144
mét c¸ch h×nh t−îng hãa nh÷ng thø kh«ng trë thµnh lý niÖm mµ chØ cã thÓ coi lµ
ý niÖm, còng bao gåm tÊt th¶y vµo. Ch¼ng h¹n, c¸i c¸ch “dÜ thi ®¹i tiªn” (lÊy th¬
thay cho tiªn) do §ç Phñ khai s¸ng råi ®−îc ng−êi ®êi sau b¾t ch−íc, mÊy hµng
th¬ nhá biÓu ®¹t mét ý, ®· kh«ng tr÷ t×nh, còng kh«ng thuyÕt lý, ng−îc l¹i cã
nhiÒu thó vÞ, chØ cã thÓ gäi lµ “t¶ ý”. T¶ ý trong th¬ thêi kú gi÷a ®êi §−êng còng
cã qu¸ tr×nh diÔn biÕn, ban ®Çu phÇn lín lµ kÕt hîp sù viÖc hiÖn t−îng ph¸t biÓu
ý kiÕn, dÇn dÇn biÕn thµnh cã ý niÖm tr−íc råi míi gi¶ th¸c sù vËt h×nh t−îng ®Ó
cÊu thµnh h×nh thÓ, cuèi cïng ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é dùa vµo lßng m×nh mµ cÊu
tø, siªu tho¸t míi mÎ ®Ó béc lé ý khÝ chång chÊt bÊt b×nh trong lßng. Cµng vÒ
sau, t¶ ý tho¸t ly cµng xa c¶m sù, cµng nghiªng vÒ tinh thÇn chñ quan h¬n so víi
ng«n chÝ thuËt hoµi. Bëi v× béc lé t×nh c¶m cø ph¶i gîi høng tõ sù vËt bªn ngoµi,
tøc c¸i gäi lµ “con ng−êi trêi phó cho b¶y lo¹i t×nh c¶m, nh÷ng t×nh c¶m ®ã chÞu
sù kÝch thÝch vµ c¶m ph¸t cña ngo¹i vËt, c¶m xóc sù vËt bªn ngoµi mµ ng©m vÞnh
thÓ hiÖn t×nh chÝ ë trong lßng, ®iÒu ®ã kh«ng thÓ kh«ng lµ sù biÓu hiÖu cña tù
nhiªn.” [L−u HiÖp: V¨n t©m ®iªu long - Minh thi], t©m víi vËt ë trong mét tr¹ng
th¸i thèng nhÊt kh«ng t¸ch rêi. Cßn dùa vµo sù vËt mµ göi g¾m ý nghÜa, cho tíi
siªu tho¸t t¶ ý, ý víi vËt kh«ng cã mèi liªn hÖ vèn cã, ý trë thµnh xuÊt ph¸t ®iÓm
cña s¸ng t¸c vµ chiÕm ®Þa vÞ chóa tÓ, sù vËt hiÖn t−îng chØ lµ c«ng cô biÓu ý. Do
®ã cã thÓ thÊy, tõ ng«n chÝ thuËt hoµi trong th¬ thêi kú gi÷a ®êi §−êng, l¹i lµ tõ
sù dung hîp gi÷a chñ quan vµ kh¸ch quan chuyÓn h−íng sang t¸ch rêi chñ quan
vµ kh¸ch quan, ®ã chÝnh lµ sù ph¶n ¸nh cô thÓ cña quan hÖ t−¬ng ®èi hµi hßa
gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi bÞ ph¸ vì.
VÒ t×nh h×nh ph¸t triÓn cña th¬ ca thêi kú nµy, chóng ta còng cã thÓ c¨n cø
®¹i thÓ vµo 3 giai ®o¹n ®Ó bµn luËn, tøc: h¬n 10 n¨m tõ lóc næ ra lo¹n An Sö ®Õn
®Çu niªn hiÖu §¹i LÞch ®êi §−êng §¹i T«ng, h¬n 20 n¨m tõ ®Çu niªn hiÖu §¹i
LÞch ®Õn gi÷a niªn hiÖu Trinh Nguyªn ®êi §−êng §øc T«ng vµ kho¶ng 30 n¨m
tõ gi÷a niªn hiÖu Trinh Nguyªn ®Õn cuèi niªn hiÖu Tr−êng Kh¸nh, hoÆc cã thÓ
gäi lµ thi ®µn thêi lo¹n An Sö, thi ®µn §¹i LÞch vµ thi ®µn Nguyªn Hßa.
Th¬ ca thêi kú lo¹n An Sö lÊy §ç Phñ lµm ®¹i biÓu chñ yÕu, «ng lµ “nhµ l·o
thµnh c¸ch m¹ng” ®æi míi thi phong ThÞnh §−êng. “Lý §ç v¨n ch−¬ng t¹i,
quang diÖm v¹n tr−îng tr−êng” (V¨n ch−¬ng cña Lý B¹ch vµ §ç Phñ l−u truyÒn
m·i m·i trªn ®êi, ¶nh h−ëng cña nã tùa nh− ngän nói löa táa s¸ng mu«n tr−îng.)

145
[Hµn Dò: §iÖu Tr−¬ng TÞch], “Lý §ç tÒ danh” (Lý B¹ch, §ç Phñ næi tiÕng
ngang nhau) theo c¸ch gäi truyÒn thèng lµ ®iÒu hoµn toµn chÝnh x¸c trªn ph−¬ng
diÖn biÓu hiÖn thµnh tùu th¬ ca cña hai «ng tùa nh− hai ngän nói sõng s÷ng ®øng
c¹nh nhau, táa s¸ng mu«n ®êi, nh−ng còng kh¸c víi viÖc kh«ng thÓ tiÕn hµnh so
s¸nh hai «ng. ViÖc so s¸nh Lý B¹ch vµ §ç Phñ kh«ng ph¶i nh»m ph©n chia r¹ch
rßi ai h¬n ai kÐm, còng kh«ng bã hÑp ë viÖc lý gi¶i phong c¸ch dÞ ®ång, ®iÒu chñ
yÕu l¹i lµ ë viÖc nhËn thøc sù kh¸c nhau vÒ ®Þa vÞ lÞch sö cña hai «ng, nãi râ t¸c
dông kh¸c nhau cña hai «ng trong lÞch sö th¬ ca. Cã lÏ cã ng−êi sÏ nãi, hai nhµ
th¬ nµy tuæi t¸c chØ h¬n kÐm nhau chõng 11 tuæi, gi÷a hä l¹i cã quan hÖ giao du
thï x−íng, vËy nªn quy hä vÒ cïng mét thêi ®¹i. Qu¶ thËt lµ nh− vËy, song l¹i
ph¶i thÊy r»ng, viÖc hä h¬n kÐm nhau 11 tuæi ®ã, ë nh÷ng khóc ngoÆt lÞch sö
biÕn chuyÓn d÷ déi nhanh chãng, cã khi l¹i cã ý nghÜa v¹ch thêi ®¹i. Tõ t×nh
h×nh thùc tÕ mµ nh×n, thêi gian ho¹t ®éng chñ yÕu cña Lý B¹ch lµ tr−íc lo¹n An
Sö, toµn bé phong c¸ch th¬ cña «ng ®· ®−îc ®Þnh h×nh vÒ c¬ b¶n tr−íc ®ã; cßn
§ç Phñ, kinh lÞch cuéc sèng cña «ng tuy còng tr¶i qua c¶ tr−íc vµ sau lo¹n An
Sö, song nh÷ng bµi th¬ thµnh thôc nhÊt, tiªu biÓu nhÊt cña «ng l¹i phÇn lín s¸ng
t¸c trong thêi gian ®éng lo¹n. Lý B¹ch ®−îc coi lµ nhµ th¬ thiªn tµi cña ©m thanh
thêi ThÞnh §−êng, §ç Phñ th× ®−îc phong tÆng danh hiÖu “thi sö” vÜ ®¹i cña thêi
®¹i biÕn lo¹n, ®iÒu ®ã còng ®· nãi râ sù kh¸c biÖt quan träng gi÷a hai «ng.
ThÕ vËy, s¸ng t¹o cña §ç Phñ rèt cuéc biÓu hiÖn ë chç nµo? §iÒu tr−íc tiªn
ph¶i nãi tíi, lµ «ng ®· nç lùc ph¸t huy chøc n¨ng “c¶m sù t¶ ý” cña th¬ ca. §−a
sù kiÖn vµo th¬ (c¶ sù kiÖn chÝnh trÞ), th× §ç Phñ kh«ng ph¶i lµ ng−êi ®Çu tiªn,
nh−ng s¸ng t¸c th¬ ca tr−íc ThÞnh §−êng chñ yÕu lµ béc lé t×nh c¶m tù ng· cña
nhµ th¬, nh÷ng bµi th¬ m« t¶ trùc tiÕp thêi sù rÊt Ýt thÊy. ChÝnh nh÷ng bµi th¬
c¶m phóng thêi sù mµ §ç Phñ s¸ng t¸c theo kiÓu biªn niªn sö trong kho¶ng thêi
gian x¶y ra lo¹n An Sö, ®· ®Æt c¬ së cho tinh thÇn “thi sö” ®−a thêi sù vµo th¬
cña n−íc ta (Trung Quèc - ND) thêi x−a, ®ã lµ b−íc ph¸t triÓn lín vÒ chøc n¨ng
cña th¬ ca. §−¬ng nhiªn, c¸i gäi lµ “thi sö” kh«ng thÓ c¨n cø vµo mÆt ch÷ mµ
gi¶i thÝch lµ lÊy h×nh thøc th¬ ca ghi chÐp lÞch sö, gi¶i thÝch nh− vËy tÊt nhiªn sÏ
thñ tiªu mÊt th¬. Th¬ §ç Phñ khÐo th«ng qua sè phËn cña nh÷ng nh©n vËt c¸ biÖt
®Ó ph¶n ¸nh nh÷ng sù kiÖn lÞch sö träng ®¹i, trong ®ã th−êng ®an xen c¶nh ngé
vµ c¶m kh¸i cña b¶n th©n nhµ th¬, t×nh c¶m trong th¬ vµ sù thùc lÞch sö cña th¬

146
®Òu sinh ®éng, trong th¬ thÊy sö, ®ã míi lµ con ®−êng chÝnh x¸c cña th¬ ca c¶m
sù. Cïng víi ®iÒu ®ã, §ç Phñ còng khai s¸ng phong khÝ t¶ ý cña th¬ ca, kh«ng
nh÷ng xen cµi nhiÒu ý kiÕn vÒ thêi chÝnh trong khi thuËt hoµi c¶m sù, mµ cßn
s¸ng t¸c mét sè l−îng nhÊt ®Þnh nh÷ng bµi th¬ chñ yÕu lµ trÇn thuËt ý kiÕn,
ch¼ng h¹n c¸c bµi Ch− t−íng ngò thñ, Hý vi lôc tuyÖt có v.v, trë thµnh nh÷ng
tiÕng th¬ ®Çu tiªn ®−a nghÞ luËn vµo th¬ cña c¸c t¸c gia ®êi Tèng. §iÒu thø hai,
trong qu¸ tr×nh ghi chÐp m« t¶ c¸c sù vËt hiÖn t−îng cña x· héi, §ç Phñ th−êng
lùa chän nh©n d©n - tÇng líp d−íi bÞ bãc lét, bÞ ¸p bøc lµm nh©n vËt chÝnh trong
c¸c bµi th¬ cña m×nh [ch¼ng h¹n Tam l¹i tam biÖt], ph¬i bµy mét c¸ch chÝnh
diÖn cuéc sèng bi th¶m vµ nçi lßng ®au khæ cña hä trong thêi ®¹i ®éng lo¹n, ®ã
còng lµ ®iÒu Ýt thÊy trong s¸ng t¸c th¬ ca x−a. Tõ KhuÊt Nguyªn ®Õn Lý B¹ch
chiÕm ®Þa vÞ trung t©m vµ l©u dµi trong s¸ng t¸c th¬ ca cña v¨n nh©n tiÕn bé,
th«ng th−êng ®Òu lµ h×nh t−îng tù ng· cña phÇn tö trÝ thøc (bao gåm c¸c h×nh
thøc tØ høng ký th¸c), m©u thuÉn chñ yÕu cña c¸c bµi th¬, th−êng th−êng lµ xung
®ét cã tÝnh bi kÞch gi÷a c¸c nh©n vËt chÝnh trùc, s¸ng suèt trong néi bé giai cÊp
thèng trÞ (tøc c¸i gäi lµ “tinh thÇn quý téc”) víi toµn bé thÕ lùc thèi n¸t vµ x· héi
®en tèi, cßn quÇn chóng nh©n d©n th× phÇn lín ë ngoµi tÇm nh×n cña hä, hoÆc chØ
lé mét chót bãng d¸ng víi t− c¸ch lµ vai phô. §ç Phñ lµ ng−êi ®Çu tiªn ®−a h×nh
t−îng ng−êi d©n b×nh th−êng vµo t¸c phÈm th¬ ca mét c¸ch réng r·i, dµnh cho
hä ®Þa vÞ ®ét xuÊt, m« t¶ mét c¸ch ch©n thùc chø kh«ng −íc ®o¸n chñ quan t−
t−ëng t×nh c¶m cña hä, ®iÒu ®ã kh«ng nh÷ng t¨ng c−êng ®é s©u réng m« t¶ x·
héi cña v¨n häc, còng tuyªn bè râ rµng sù ®æi míi träng ®¹i vÒ nh©n vËt ®iÓn
h×nh, chñ ®Ò lÞch sö, høng thó thÈm mü cña thêi ®¹i. Cuèi cïng, thÝch øng víi
chøc n¨ng cña thi ca vµ sù biÕn ®æi cña néi dung, th¬ §ç Phñ còng cã nh÷ng
biÕn ®æi vÒ kÕt cÊu h×nh t−îng vµ phong c¸ch diÖn m¹o nghÖ thuËt. Nã kh«ng bã
hÑp ë viÖc chñ yÕu dïng t×nh vµ c¶nh hîp thµnh h×nh t−îng cña th¬ ca truyÒn
thèng, mµ ®−a thªm mét l−îng lín thµnh phÇn tù sù vµ nghÞ luËn vµo th¬, do ®ã
t¹o ra mét lo¹t ph−¬ng ph¸p nghÖ thuËt míi (ch¼ng h¹n thñ ph¸p m« t¶ chi tiÕt
vµ kh¾c häa t©m lý, ®an xen tù sù nghÞ luËn víi tr÷ t×nh trong khi kh¸i qu¸t, t¶
thùc sù kiÖn ®iÓn h×nh víi bèi c¶nh, ch−¬ng ph¸p t¶n v¨n hãa víi tæ chøc c©u
v¨n) vµ thÓ chÕ cña th¬ ca (ch¼ng h¹n Nh¹c phñ ®Ò míi “tøc sù danh thiªn”,
tr−êng thiªn cæ phong vµ bµi luËt, th¬ chïm cæ cËn thÓ, th¬ thÊt luËt vµ tuyÖt có).

147
Nãi chung, sù ®æi míi cña th¬ §ç Phñ kh«ng ®¬n thuÇn lµ viÖc thay cò ®æi míi
trªn mét ph−¬ng diÖn nµo ®ã hoÆc mét bé phËn riªng nµo ®ã, mµ lµ thay ®æi
quan niÖm vµ c¸ch viÕt cña th¬ ca truyÒn thèng vÒ mÆt tæng thÓ, b¾t ®Çu hÊp thô
trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn vµo s¸ng t¸c th¬ ca nh− ®Ò tµi, h×nh t−îng, kÕt cÊu, ng«n
ng÷ mµ tr−íc kia kh«ng vµo th¬ hoÆc rÊt Ýt vµo th¬, qu¶ thùc ®· cÊt lªn mét khóc
ca míi. “Tö Mü tËp khai t©n thÕ giíi” (Tö Mü - tøc §ç Phñ lµ ng−êi võa kÕ thõa
truyÒn thèng võa më ra thÕ giíi míi) [V−¬ng Vò X−ng: NhËt tr−êng gi¶n träng
hµm], s¸nh ngang víi c¸i gäi lµ “tËp ®¹i thµnh”, ®ã lµ ý kiÕn rÊt s¸t hîp thùc tÕ
còng nh− rÊt khoa häc. Bëi v× nh×n tõ sù chuyÓn biÕn cña lÞch sö th¬ ca, t¸c dông
quan träng cña Lý B¹ch lµ ë “kÕ thõa qu¸ khø”, cßn ý nghÜa to lín cña §ç Phñ
hoµn toµn lµ “më ra t−¬ng lai”. Toµn bé thi häc tõ Trung §−êng trë ®i ®Õn ®êi
Tèng, Nguyªn, Minh, Thanh gÇn nh− ®Òu ë d−íi ¸nh hµo quang cña «ng. Nãi vÒ
®iÓm nµy, sù khu biÖt gi÷a Lý B¹ch vµ §ç Phñ kh«ng chØ lµ tiªu chÝ ®¸nh dÊu
cña hai giai ®o¹n §−êng thi, thËm chÝ cã thÓ nãi lµ ph©n giíi cña hai thêi kú lÞch
sö lín tr−íc vµ sau trong sù ph¸t triÓn cña toµn bé th¬ ca cæ ®iÓn. §−êng nhiªn,
§ç Phñ còng chØ cã thÓ coi lµ dßng xo¸y trong sù chuyÓn biÕn cña thi phong,
trong ng−êi «ng vÉn cßn b¶o l−u h¬i thë nång ®−îm cña thi ®µn ThÞnh §−êng,
tinh thÇn thêi ®¹i s«i næi h¨ng h¸i, truyÒn thèng th¬ ca ng«n chÝ thuËt hoµi,
phong vÞ nghÖ thuËt tr÷ t×nh nång nµn ®ã, ®Òu cã thÓ t×m thÊy dÊu vÕt in ®Ëm
trong c¸c bµi th¬ cña «ng. §óng nh− nh÷ng bµi th¬ thêi kú cuèi cña Lý B¹ch ®·
Ýt nhiÒu dù b¸o sù biÕn ®æi mau chãng cña thêi ®¹i vµ b−íc ngoÆt cña thi phong,
lÞch sö vèn kh«ng thÓ c¾t ngang ®−îc, trong chÝnh cã biÕn, ®ã chÝnh lµ phÐp biÖn
chøng vÒ quan hÖ Lý, §ç.
Sau khi §−êng §¹i T«ng lªn ng«i, lo¹n An Sö cuèi cïng b×nh phôc trë l¹i,
thÕ nh−ng h×nh thÕ phiªn trÊn c¸t vÉn cø ngang nhiªn tån t¹i, trong th× ho¹n quan
chuyªn quyÒn, ngoµi th× Thæ Phån, Håi Ngét quÊy nhiÔu, vËn n−íc vÉn trong
t×nh tr¹ng gian nguy. V−¬ng triÒu §−êng long ®ong cøu khèn phß nguy kh«ng
lóc nµo ®−îc r¶nh tay, t¹m thêi kh«ng thÓ thi hµnh ®−îc c¸c biÖn ph¸p chÝnh trÞ
träng ®¹i, ®µnh ph¶i nghØ ng¬i d−ìng søc, chíp lÊy thêi c¬ x· héi. ThÕ lµ, giai
®o¹n lÞch sö tõ ®Çu niªn hiÖu §¹i LÞch ®Õn gi÷a niªn hiÖu Trinh Nguyªn, ®· tõ
®éng lo¹n b−íc vµo côc diÖn æn ®Þnh t¹m thêi. S¸ng t¸c th¬ ca trong thêi kú nµy
còng ë trong giai ®o¹n qu¸ ®é dÞ th−êng, nhµ th¬ tiªu biÓu nh− L−u Tr−êng

148
Khanh vµ ph¸i “§¹i LÞch thËp tµi tö”, hä phÇn lín sèng ë thêi kú Khai Nguyªn,
Thiªn B¶o h−ng thÞnh, tøc ®· tõng b−íc trªn con ®−êng nh©n sinh, cßn l−u gi÷
nh÷ng håi øc tèt ®Ñp cña cuéc sèng tr−íc khi x¶y ra chiÕn lo¹n, nay l¹i tr¶i qua
thêi kú cã tªn lµ “trung h−ng” sau khi ®éng lo¹n t¹m yªn, v× thÕ trong s¸ng t¸c
th¬ ca cã ý quay qua §ç Phñ vµ trùc tiÕp kÕ thõa ThÞnh §−êng. ThÕ nh−ng tinh
thÇn thêi ®¹i rèt cuéc kh«ng gièng nh− tr−íc n÷a, b¶n th©n hä còng c¶m thÊy
khã häc ®−îc khÝ t−îng hïng tr¸ng kho¸ng ®¹t cña ng−êi ThÞnh §−êng, bëi thÕ
hä ra søc h−íng tíi thi phong thanh ®¹m cña V−¬ng Duy vµ M¹nh H¹o Nhiªn,
s¸ng t¸c nhiÒu bµi th¬ vÒ phong hoa tuyÕt nguyÖt, h−¬ng t×nh l÷ thø. MÆc dï nh−
thÕ, nh−ng th¬ cña hä rÊt Ýt cã thÓ ®¹t tíi c¶nh giíi yªn tÜnh mµ l¹i d¹t dµo søc
sèng cña th¬ V−¬ng, M¹nh, ng−îc l¹i béc lé qu¸ nhiÒu t×nh c¶m trèng v¾ng ®an
xen víi nçi buån nh− “Khóc chung nh©n bÊt kiÕn, giang th−îng së phong thanh”
(Khóc hÕt ng−êi kh«ng thÊy, trªn s«ng in h×nh mÊy ngän nói xanh.) [TiÒn Khëi:
TØnh thÝ T−¬ng Linh cæ s¾t]. Mét sè t¸c gi¶ nh− L« Lu©n, Lý Ých ®· s¸ng t¸c mét
sè bµi th¬ vÒ ®Ò tµi biªn t¸i, nh−ng so víi ThÞnh §−êng, th× c¶m thÊy lêi th¬
buån mµ h¬i thë th× gÊp g¸p. VÒ ph−¬ng diÖn kh¸c n÷a, c¸c nhµ th¬ thêi kú §¹i
LÞch l¹i lµ nh÷ng ng−êi ®Òu tr¶i qua chiÕn lo¹n, mµ t×nh c¶nh hiÖn thùc vÉn lµ x·
héi mang ®Çy th−¬ng tÝch, v× thÕ mÆc dï hä kh«ng thÝch thó nh×n th¼ng vµo
nh÷ng ®au th−¬ng tr−íc m¾t, nh−ng lóc nµy lóc kh¸c trong th¬ hä vÉn hiÖn râ
bãng d¸ng cña chiÕn lo¹n. §iÒu ®ã kh«ng chØ biÓu hiÖn lµ m« t¶ c¶nh t−îng sau
chiÕn lo¹n nh− “Thµnh tr× b¸ch chiÕn hËu, kú cùu kû gia tµn.” (Thµnh tr× sau
tr¨m trËn chiÕn, tÊt c¶ ®· hoang tµn chØ cßn l¹i vµi nhµ cña ng−êi giµ.) [L−u
Tr−êng Khanh: Môc L¨ng quan b¾c phïng nh©n quy Ng− D−¬ng], “§iÓu t−íc
kh«ng thµnh t¹i, tr¨n vu cùu lé thiªn.” (Chim chãc tró ngô trong thµnh trèng, cá
c©y hoang vu, ®−êng cò ®· chuyÓn sang lèi kh¸c.) [L−u Tr−êng Khanh: Tèng Hµ
Nam Nguyªn Ph¸n quan phã Hµ Nam c©u ®−¬ng miªu thuÕ sung b¸ch quan
bæng léc], còng ph¶n ¸nh trong nh÷ng lêi béc lé nçi lßng hoang v¾ng, c¶m
th−¬ng nh− “Vò d− th©m h¹ng tÜnh, ®éc ®iÕu tèng tµn th−.” (Sau m−a ngâ s©u
v¾ng, ngåi c©u mét m×nh tiÔn mïa xu©n tµn t¹.) [Lang SÜ Nguyªn: Tèng Tr−¬ng
Nam Sö], “Vò trung hoµng diÖp thô, ®¨ng h¹ b¹ch ®Çu nh©n.” (Trong m−a l¸ óa
rông, d−íi ®Ìn ng−êi ®Çu b¹c.) [T− Kh«ng Thù: Hû ngo¹i ®Ö L« Lu©n kiÕn tóc]
v.v. Tù nhiªn, nh÷ng thø ®ã so víi nçi c¶m th−¬ng phÉn né thêi sù kiÓu §ç Phñ,

149
lµ kh«ng thÓ thèt ra cïng mét ngµy ®−îc. TiÕp nèi ThÞnh §−êng, th¬ kh«ng tr¸nh
khái suy yÕu, nÐ tr¸nh chiÕn lo¹n l¹i tá vÎ tiªu ®iÒu, cuèi cïng t¹o thµnh lo¹i t©m
th¸i ®iÓn h×nh cña thêi ®¹i t¹m thêi æn ®Þnh, hä ®· kh«ng nç lùc më réng c¶nh
giíi cña th¬ ca, mµ chØ −a chuéng sù chÝnh x¸c vµ ®Ñp ®Ï vÒ h×nh thøc cña th¬
ca. C¸c nhµ th¬ §¹i LÞch rÊt tinh tÕ khi m« t¶ nh©n t×nh thÕ th¸i, ®−îc mÖnh danh
lµ cã “nÐt vÏ tØ mØ tµi hoa cña häa sÜ” [Xem V¨n NhÊt §a thuyÕt §−êng thi - §¹i
lÞch thËp tµi tö], viÖc hä hao tèn tinh lùc gät giòa c©u ch÷, c©n chØnh vÕ c©u, hµi
hßa ©m luËt, chó träng ph¸t triÓn kü x¶o s¸ng t¸c th¬ cËn thÓ (®Æc biÖt lµ ng«n
ng÷ luËt thi), ®Òu cã liªn quan tíi tr¹ng th¸i t©m lý nµy. Do ®ã cã thÓ thÊy, tiÕng
väng cña ThÞnh §−êng, d− ba cña chiÕn lo¹n, t©m th¸i yªn æn t¹m thêi, ®· cÊu
thµnh ba yÕu tè chñ ®¹o cña thi phong §¹i LÞch, thÕ nh−ng ba ph−¬ng diÖn nµy
kh«ng ph¶i tô hîp mét c¸ch cµo b»ng, mµ lµ tÇng tÇng líp líp tÝch tô, cuèi cïng
dõng l¹i ë t©m th¸i yªn æn t¹m thêi. §ã còng chÝnh lµ v× sao thi ®µn §¹i LÞch
trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña thi ca thêi kú gi÷a ®êi §−êng ë vµo ®Þa vÞ v« cïng
®éc ®¸o, vÒ c¬ b¶n nã tho¸t ly khái ®−êng h−íng ph¸t triÓn c¶m sù t¶ ý tõ §ç
Phñ ®Õn Hµn, M¹nh, Nguyªn, B¹ch, mµ v−ît ra khái ph¹m vi cña thêi kú gi÷a
®êi §−êng, trë thµnh thêi kú qu¸ ®é tiÕp nèi tõ ThÞnh §−êng chuyÓn sang V·n
§−êng. §−¬ng nhiªn, mÆc dï l¹nh lÏo vÒ t×nh ®iÖu, hoÆc ®Ïo gät trau chuèt vÒ
v¨n tõ, song §¹i LÞch vÉn kh«ng ®i tíi møc xa nh− thêi V·n §−êng. C¸i gäi lµ
“TuyÓn bÊt th−¬ng luyÖn, x¶o bÊt th−¬ng tiªm, hùu kh«ng thÓ nh−ng tÊt nh· lÖnh
«n thuÇn, n¹i nh©n ng©m phóng” (RÌn kh«ng h¹i luyÖn, khÐo lÐo kh«ng h¹i m−ît
mµ, th«ng thÓ vÉn ph¶i nh· nhÆn Êm ¸p, khiÕn ng−êi høng thó ng©m vÞnh.)
[Qu¶n ThÕ Minh: §éc TuyÕt S¬n Phßng §−êng thi tù lÖ], ®· chØ râ phong c¸ch
diÖn m¹o ®Æc ®Þnh cña §¹i LÞch víi t− c¸ch lµ mét kh©u qu¸ ®é chuyÓn chiÕt.
Thi ®µn §¹i LÞch còng cßn nh÷ng khÝa c¹nh kh«ng ®−îc ng−êi ta chó ý
l¾m, tøc mét ®−êng lèi thi ca kh¸c do Nguyªn KÕt s¸ng lËp, kh¸c h¼n víi “ThËp
tµi tö”(5). Nguyªn KÕt tõng biªn so¹n ThiÕp trung tËp trong thêi gian x¶y ra lo¹n
An Sö, s−u tËp ghi chÐp s¸ng t¸c th¬ ca cña b¶y ng−êi vèn lµ b¹n bÌ cña nhau
nh− ThÈm Thiªn VËn, M¹nh V©n Khanh v.v, dïng ®Ó cæ xóy t«n chØ “nh· chÝnh”
mµ «ng t«n sïng. C¸c nhµ th¬ trong ThiÕp trung tËp phÇn lín ho¹t ®éng trong
nh÷ng n¨m Khai Nguyªn, Thiªn B¶o, nh−ng hä thõa nhËn mét c¸ch phiÕn diÖn
mÆt ®Ò x−íng phôc cæ cña TrÇn Tö Ngang, vøt bá nh÷ng biÕn ®æi míi cña thêi

150
Lôc triÒu, tiªu biÓu cho mét khuynh h−íng ®Æc thï trong thi ®µn ThÞnh §−êng
v¨n chÊt hµi hßa, cæ kim ®Òu t«n sïng, trë thµnh mét nh¸nh nhá trong dßng s«ng
thi ca ®êi §−êng. Nguyªn KÕt tuy t«n sïng thi phong cña hä, nh−ng t¸c phÈm
th¬ ca cña m×nh th× ng−îc l¹i v−ît qua ph¹m vi nµy, kh«ng chØ tiÕp cËn §ç Phñ
trªn ph−¬ng diÖn tÝnh hiÖn thùc m¹nh mÏ, mµ thËm chÝ cßn v−ît qua c¶ §ç Phñ
vÒ ý thøc tù gi¸c thÓ s¸t nçi khæ cña d©n, ch©m biÕm thêi chÝnh. C¶m th−¬ng
phÉn né thêi sù vµ quan chó d©n sinh cña §ç Phñ liªn quan mËt thiÕt víi cuéc
sèng gian tru©n phiªu b¹t cña b¶n th©n «ng, qu¸ nöa ra ®êi tõ trùc c¶m cña cuéc
sèng, chø kh«ng ph¶i s¸ng t¸c ra mét c¸ch cã ý thøc. C¸c bµi th¬ NhÞ phong thi,
HÖ Nh¹c phñ, Thung l¨ng hµnh, TÆc tho¸i thÞ quan sö cña Nguyªn KÕt, th×
th−êng th−êng thÓ hiÖn sù cÊu tø cã kÕ ho¹ch, cã hÖ thèng, ý ®å tõ gãc ®é v¹ch
trÇn nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi, cã bµi th¬ vÒ c¸ch viÕt qu¶ thùc gièng nh− b¶n b¸o
c¸o ®iÒu tra hoÆc b×nh luËn chÝnh trÞ, trùc tiÕp më ®Çu cho th¬ phóng dô cña
Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ), Tr−¬ng (TÞch), V−¬ng (KiÕn). ThÕ nh−ng còng
chÝnh v× ra søc ký sù biÓu ý, nªn kh«ng tr¸nh khái gi¶m bít, hao tæn kh«ng khÝ
tr÷ t×nh trong th¬ §ç (Phñ), tá ra kh¸ kh« khan vµ kh«ng ®ñ xóc ®éng lßng
ng−êi. §Õn nh− ng«n ng÷ chØ chuéng chÊt ph¸c gi¶n ®¬n, cã lóc sèng s−îng
cøng nh¾c, th× h×nh nh− giÔu nh¹i thi phong cña ph¸i Hµn, M¹nh. Sau Nguyªn
KÕt, c¸c nhµ th¬ nh− Nhung Dôc, Cè Huèng, §¸i Thóc Lu©n v.v, ®Òu cã sè
l−îng nhÊt ®Þnh c¸c bµi th¬ ph¶n ¸nh nçi khæ cña d©n, t¸c phÈm Th−íng cæ chi
thËp bæ vong huÊn truyÖn thËp tam ch−¬ng cña Cè Huèng ®· më ra tiÒn lÖ
“ch−¬ng ®Çu lµm ®Ò môc” trong T©n Nh¹c phñ cña B¹ch C− DÞ. Ngoµi ra, Cè
Huèng, H¹o Nhiªn vµ c¸c nhµ th¬ trong ph¸i Ng« Trung ®· hÊp thu d©n ca ®Êt
Ng« vµ ®iÓm m¹nh cña thÓ th¬ Nguyªn Gia, dµy c«ng s¸ng t¹o t©n kú, hµi hßa
víi thÕ tôc ®Ó t×m høng thó ch©n thùc, tõ nhiÒu ph−¬ng diÖn më toang c¸nh cöa
s¸ng t¸c cña th¬ ca Nguyªn Hßa. V× thÕ, chóng ta nÕu muèn t×m mèi liªn hÖ gi÷a
§ç Phñ vµ thi ®µn Nguyªn Hßa, e r»ng kh«ng nªn chØ nh×n thÊy l−u ph¸i chÝnh
víi ®¹i diÖn lµ “ThËp tµi tö”, mµ ph¶i chó träng c¶ ®Õn c¸c nhµ th¬ kh¸c nh−
Nguyªn KÕt, Cè Huèng ®Ó t×m hiÓu. Sù ®èi lËp gi÷a hai l−u ph¸i ®ã còng tùa nh−
sù ®èi s¸nh gi÷a TrÇn Tö Ngang vµ ThÈm, Tèng thêi Vâ HËu, ®Òu thÓ hiÖn sù tan
vì vµ ph©n hãa cña néi dung míi vµ h×nh thøc cò trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi thi
phong. §Õn nh− nhµ th¬ kiÖt xuÊt cña thêi kú nµy lµ Vi øng VËt, th× l¹i v−ît lªn

151
trªn c¶ hai l−u ph¸i, th¬ vÞnh th¸n ®iÒn viªn s¬n thñy cña «ng kÕ thõa §µo Uyªn
Minh vµ V−¬ng, M¹nh, “cao nh· nhµn ®¹m, tù thµnh thÓ lo¹i cña mét nhµ”,
Nh¹c phñ ca hµnh l¹i tiÕp cËn §ç Phñ, Nguyªn KÕt, “ngoµi tµi hoa diÔm lÖ ra, l¹i
gÇn víi ch©m biÕm b»ng tØ høng” [Xem B¹ch C− DÞ: D÷ Nguyªn Cöu th−]. ThÕ
nh−ng hai lo¹i t¸c phÈm nµy trong th¬ cña Vi øng VËt còng ch−a ®¹t ®Õn sù
dung hßa thèng nhÊt vÒ phong c¸ch, nh÷ng bµi th¬ t¶ c¶nh l¹i th−êng nghiªng vÒ
yªu thÝch c¶nh thó hoang d·, vÉn mang dÊu Ên thêi ®¹i cña «ng.
Qua mét kho¶ng thêi gian nghØ ng¬i tÜnh d−ìng tõ §¹i LÞch vÒ sau (bao
gåm chØnh ®èn thuÕ khãa tµi chÝnh cña quèc gia), V−¬ng triÒu §−êng dÇn dÇn
kh«i phôc vµ tÝch tô ®−îc thùc lùc nhÊt ®Þnh, thÕ lµ vµo kho¶ng niªn hiÖu Trinh
Nguyªn, Nguyªn Hßa ®Çu thÕ kû IX, ho¹t ®éng tù cøu cña giai cÊp thèng trÞ l¹i
b−íc vµo cao trµo, c¶i c¸ch VÜnh Trinh vµ gi¶m bít thÕ lùc qu©n sù phiªn v−¬ng
thêi Nguyªn Hßa lµ hai tiªu chÝ lín. Cuéc c¶i c¸ch VÜnh Trinh ®¹i diÖn lµ “NhÞ
v−¬ng b¸t T− m·”, tuy chØ nh− quúnh në, nh−ng ¶nh h−ëng cña nã vÒ mÆt t−
t−ëng vµ s¸ng t¸c trong mét bé phËn c¸c nhµ th¬ tiÕn bé, th× ng−îc l¹i rÊt khã
phai mê; cßn ho¹t ®éng c¾t gi¶m qu©n sù trong nh÷ng n¨m Nguyªn Hßa ®êi
§−êng HiÕn T«ng, th× liªn tôc trong thêi gian t−¬ng ®èi dµi vµ thu ®−îc thµnh
c«ng nhÊt ®Þnh, cµng cæ vò sÜ khÝ cña con ng−êi, mét d¹o ®em ®Õn cho mäi
ng−êi triÓn väng vÒ mét cuéc phôc h−ng. ThÝch øng víi sù bõng dËy cña trµo l−u
l·ng m¹n c¶i c¸ch chÝnh trÞ ®ã, trªn thi ®µn xuÊt hiÖn l¹i c¶nh t−îng s«i næi. §Çu
tiªn lµ sù ph¸t huy ch−a tõng cã chøc n¨ng c¶m sù cña th¬ ca. TruyÒn thèng c¶m
phóng thêi sù do §ç Phñ x¸c lËp vµ do Nguyªn KÕt, Cè Huèng v.v kÕ thõa liªn
tôc, ®Õn c¸c t¸c phÈm Nh¹c phñ ®Ò cò ®Ò míi vµ th¬ phóng dô kh¸c cña mét
nhãm t¸c gia lín nh− B¹ch C− DÞ, Nguyªn ChÈn, Lý Th©n, Tr−¬ng TÞch, V−¬ng
KiÕn v.v, ®· ®−îc triÓn khai toµn diÖn, kh«ng nh÷ng tÝnh réng lín vÒ néi dung vµ
tÝnh s¾c bÐn vÒ phª b×nh v−ît nh÷ng ng−êi ®i tr−íc, mµ vÒ mÆt nghÖ thuËt tù sù
còng rÊt thµnh thôc. C¶m sù trong th¬ §ç Phñ th−êng thÈm thÊu cïng víi thuËt
hoµi cña c¸ nh©n, ®iÒu ®ã cè nhiªn t¨ng c−êng søc cuèn hót cña t¸c phÈm, nh−ng
l¹i khã tr¸nh khái mang l¹i sù h¹n chÕ cho sù ph¸t triÓn ®éc lËp cña nh©n tè tù
sù, v× thÕ, nãi mét c¸ch nghiªm tóc, nã chØ ®−îc coi lµ b−íc thø nhÊt trong sù
chuyÓn biÕn thi phong thêi kú gi÷a ®êi §−êng. C¸c nhµ th¬ §¹i LÞch tõ Nguyªn
KÕt vÒ sau trong khi tù sù, dÇn dÇn gi¶m bít thµnh phÇn tr÷ t×nh t¶ c¶nh, nh−ng

152
phÇn nhiÒu l¹i ch−a t×m ra con ®−êng lµm thÕ nµo ®Ó t¹o nªn h×nh t−îng tù sù râ
rµng sinh ®éng, thÕ lµ trë thµnh nh÷ng ghi chÐp trùc tiÕp vµ b¸o c¸o tæng hîp sù
viÖc hiÖn t−îng cña x· héi, thªm mét chót ý kiÕn cña ng−êi b¸o c¸o, chÊt thùc cã
d−, song phong hoa th× rÊt Ýt. S¸ng t¸c th¬ ca c¶m sù thêi kú Nguyªn Hßa, ®Æc
biÖt lµ c¸c bµi th¬ phóng dô cña B¹ch C− DÞ, vÒ mÆt nµy ®· ®¹t ®−îc tr×nh ®é
míi. Nhµ th¬ ®· ch¾t läc ra mét lo¹t nguyªn t¾c mü häc trªn c¬ së tæng kÕt thùc
tiÔn cña tiÒn nh©n vµ b¶n th©n m×nh, ch¼ng h¹n nh− lÊy sù kiÖn ®¬n lÎ lµm trung
t©m ®Ó tæ chøc chÊt liÖu, mçi mét ®Ò môc mét sù viÖc, môc ®Ých chÝnh râ rµng;
chó ý lùa chän nh÷ng sù kiÖn ®ét xuÊt vÒ c¸ tÝnh cña b¶n th©n song l¹i cã ý
nghÜa x· héi träng ®¹i, ®Ó dµy c«ng xö lý, thùc hiÖn ®iÓn h×nh hãa nghÖ thuËt;
t¨ng c−êng nh©n tè t×nh tiÕt cña th¬ ca, cè g¾ng lµm cho tù sù hoµn chØnh, cã ®Çu
cã cuèi, thËm chÝ cã th¾t më vµ cã tÝnh cèt truyÖn ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh; coi
träng kh¾c häa dung m¹o lêi nãi tiÕng c−êi vµ t©m lý bªn trong cña nh©n vËt
trong th¬, ®èi víi sù vËt hiÖn t−îng vµ bèi c¶nh còng cã sù m« t¶ trÇn thuËt
t−¬ng ®èi chi tiÕt; t¨ng thªm n÷a sù b×nh dÞ dÔ hiÓu l−u lo¸t vÒ ng«n tõ, sù gi¶n
dÞ trong s¸ng vÒ phong c¸ch, sù hoµn thiÖn sèng ®éng vÒ ©m tiÕt v.v, khiÕn cho
b¶n th©n tù sù hÊp dÉn thó vÞ, rung ®éng lßng ng−êi, mµ kh«ng ph¶i thªm nh©n
tè tr÷ t×nh. C¶m sù cña th¬ ca, do ®ã thu ®−îc h×nh th¸i nghÖ thuËt t−¬ng ®èi
hoµn chØnh(6).
Kh«ng chØ nh− thÕ, c¸c nhµ th¬ Nguyªn Hßa cßn khuyÕch ®¹i (më réng)
hãa ph¹m vi c¶m sù cña th¬ ca. Cuéc sèng x· héi thêi kú Nguyªn Hßa vèn
phong phó ®a d¹ng, trong t×nh h×nh chung “tù cøu” vµ “trung h−ng”, kh«ng chØ
cã cuéc ®Êu tranh vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù, mµ cßn cã sù phån vinh cña kinh tÕ hµng
hãa vµ sù quËt khëi cña v¨n hãa thÞ d©n, cã sù h−ng thÞnh cña PhËt L·o vµ sù
phôc h−ng cña Nho häc, cã mèt thêi th−îng cña thÕ tôc, cã sù chuéng l¹ cña thãi
®êi, cã sù l−u hµnh cña c¸c thÓ lo¹i v¨n häc míi nh− cæ v¨n, truyÒn kú tiÓu
thuyÕt, biÕn v¨n tôc x−íng, tõ khóc v.v. HiÖn t−îng x· héi n¨m mµu b¶y s¾c nµy
hiÓn hiÖn trªn thi ®µn, khiÕn cho néi dung c¶m sù cña th¬ ca kh«ng bÞ bã hÑp ë
ph−¬ng diÖn c¶m phóng thêi sù, mµ cã sù më réng ®a d¹ng hãa. Ch¼ng h¹n nh−
Liªn x−íng cung tõ cña Nguyªn ChÈn c¶m hoµi lÞch sö, Tr−êng hËn ca, Tú bµ
hµnh cña B¹ch C− DÞ ph« diÔn cè sù, c¸c bµi th¬ thÓ ngô ng«n cña L−u Vò TÝch,
LiÔu T«ng Nguyªn gi¶ th¸c sù vËt sù viÖc, S¬n th¹ch cña Hµn Dò, Du Ngé Ch©n

153
tù thi cña B¹ch C− DÞ thuËt t¶ viÖc du hµnh, Méng du xu©n thÊt thËp vËn, Héi
Ch©n thi tam thËp vËn cña Nguyªn ChÈn nhí l¹i qu¸ khø tèt ®Ñp, L¹c xØ, BÖnh
trung tÆng Tr−¬ng ThËp B¸t cña Hµn Dò luËn bµn viÖc dë, ®Òu ®−a thªm thµnh
phÇn tù sù vµo trong c¸c ®Ò tµi kh¸c nhau, h×nh thµnh thÓ thøc míi. Trong ®ã,
th¬ tù sù dµi kiÓu tiÓu thuyÕt truyÒn kú ®Æc biÖt nh− Tr−êng hËn ca, Tú bµ hµnh,
cã thÓ xoay quanh viÖc bi hoan ly hîp cña nh©n vËt chÝnh, tiÕn hµnh c¾t xÐn tËp
trung vµ tù thuËt uyÓn chuyÓn, lµm ®−îc mét c¸ch ch©n chÝnh viÖc t¶ t×nh chu
®¸o, t¶ viÖc sinh ®éng, giµnh ®−îc nh÷ng thµnh tùu rÊt cao vÒ mÆt nghÖ thuËt.
Chóng cïng víi nh÷ng bµi th¬ kiÓu v¨n häc b¸o c¸o nh− T©n Nh¹c phñ, TÇn
trung ng©m, cïng nhau t¹o thµnh ®«i ngäc bÝch cña th¬ ca c¶m sù thêi kú gi÷a
®êi §−êng, ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi v¨n häc ®êi sau.
NÕu nh− nãi, truyÒn thèng c¶m sù cña th¬ ca Trung §−êng ®−îc ph¸t huy
®Çy ®ñ chñ yÕu nhê c¸c nhµ th¬ nh− Tr−¬ng, V−¬ng, Nguyªn, B¹ch v.v, vËy th×,
tinh thÇn t¶ ý cña nã còng ®−îc táa s¸ng nhê c¸c nhµ th¬ Hµn Dò, M¹nh Giao,
L« §ång, Lý H¹ vµ Gi¶ §¶o. Thi ph¸i Hµn M¹nh chuéng kú l¹ bÝ hiÓm, thi ph¸i
Nguyªn B¹ch chuéng gi¶n dÞ tù nhiªn, m©u thuÉn gi÷a hä lµ ®iÒu mäi ng−êi ®Òu
biÕt. ThÕ nh−ng mäi ng−êi th−êng coi nhÑ m©u thuÉn nµy cã chung mét gèc.
HiÕu kú chuéng l¹ ë thêi kú Nguyªn Hßa lµ phong khÝ t−¬ng ®èi phæ biÕn,
kh«ng riªng trong s¸ng t¸c v¨n häc cã nh÷ng biÓu hiÖn ®ét xuÊt, mµ ngay t−
t−ëng hµnh ®éng cña con ng−êi còng th−êng nh− thÕ. Hµn Dò, trong t¸c phÈm
ThÝ §¹i Lý B×nh sù V−¬ng qu©n mé chÝ minh, ®· tõng dïng ngßi bót trùc diÖn
ghi l¹i c©u chuyÖn mét vÞ v¨n sÜ phãng tóng lµ V−¬ng ThÝch dïng v¨n tù gi¶ lõa
g¹t h«n nh©n. Lý Th−¬ng Èn trong t¸c phÈm TÒ Lç nhÞ sinh, còng tõng kÓ t×nh
tiÕt vÒ qu¸i thi nh©n L−u Thoa tù tiÖn lÊy tiÒn ë chç Hµn Dò mang vÒ nhµ. Nh÷ng
hµnh vi gi¶ dèi l¹ th−êng ®ã, kh«ng chØ l−u truyÒn c«ng khai qua miÖng d©n
chóng trong x· héi, mµ cßn ®−îc ghi chÐp trong h×nh thøc v¨n häc nghiªm tóc
nh− bµi minh ghi trªn mé chÝ, thËm chÝ ®−îc coi lµ khÝ chÊt hiÖp phít lê tiÓu tiÕt
®Ó tiÕn hµnh t¸n th−ëng, ®ñ ®Ó thÊy phong khÝ thêi th−îng lóc bÊy giê. Nh−ng
kh¶o s¸t sù ra ®êi cña phong khÝ ®ã, trªn thùc tÕ b¾t nguån tõ sù bÊt b×nh kÞch
liÖt cña mäi ng−êi ®èi víi cuéc sèng hiÖn thùc; chÝnh t©m lý giËn ®êi ghÐt tôc ®·
thóc ®Èy mét bé phËn ng−êi lùa chän hµnh ®éng cuång phãng bÊt b×nh th−êng
®ã. Gièng nh− thÕ, viÖc theo ®uæi t©n kú, xu h−íng bÝ hiÓm qu¸i ®¶n trong lÜnh

154
vùc th¬ ca, còng lµ mét thø ph¶n ¸nh “bÊt b×nh thÐt vang”. Nhµ th¬ trong cuéc
sèng hiÖn thùc bÞ ®·i ngé “cïng ng¹ kú th©n, t− sÇu kú t©m tr−êng” (®ãi kh¸t
nhäc th©n, ruét gan hÐo h¾t), “uÊt vu trung nhi tiÕt vu ngo¹i” (uÊt øc trong lßng
th× hÐt vang ra miÖng), th−êng th−êng ph¸t ra nh÷ng ©m ®iÖu l¹ lÉm kh¸c
th−êng. C¸i gäi lµ “s−u kú quyÕt qu¸i, ®iªu s©u v¨n tù” (t×m kú chän l¹, ®Ïo gät
v¨n tù), chÝnh lµ biÓu hiÖn ®éc ®¸o trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt th¸i ®é nh©n sinh
do bÊt b×nh mµ cè t×nh lËp dÞ(7). Do ®ã, ®óng nh− phong c¸ch th¼ng th¾n tù nhiªn
cña thi ph¸i Nguyªn B¹ch, lµ do nhu cÇu phª b×nh thêi chÝnh, xu h−íng kú bÝ cña
thi ph¸i Hµn M¹nh còng lµ bëi sù bÊt m·n ®èi víi cuéc sèng hiÖn thùc, c¶ hai
®Òu lµ s¶n phÈm ra ®êi trong t×nh h×nh c¶i c¸ch cña x· héi. Nh−ng c¸i tr−íc do
bÊt m·n mµ ®i vµo v¹ch trÇn thãi h− tËt xÊu cña x· héi, quan t©m chó ý tíi cuéc
sèng nh©n d©n; c¸i sau ng−îc l¹i, do bÊt m·n mµ chuyÓn h−íng hãa sù ®Ì nÐn
trong lßng thµnh nh÷ng c¶nh ngé kú ¶o, hai c¸i lùa chän nh÷ng con ®−êng kh¸c
nhau vÒ cÊu tø nghÖ thuËt, cÇn cã sù ph©n tÝch mæ xÎ ®èi víi c¶m sù vµ t¶ ý,
th¼ng th¾n tù nhiªn vµ bÝ hiÓm kú qu¸i.
Nh− tr−íc ®· nãi, phong c¸ch t¶ ý trong th¬ thêi kú gi÷a ®êi §−êng khëi
®Çu víi §ç Phñ m−în h×nh thøc th¬ ca ®Ó trÇn thuËt nh÷ng kiÕn gi¶i cña m×nh
®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò thêi chÝnh vµ v¨n nghÖ, nh−ng nÕu chØ dõng l¹i ë ®©y, th×
viÖc h×nh t−îng hãa th¬ ca sÏ kh«ng tr¸nh khái bÞ tæn h¹i, th¬ t¶ ý còng khã mµ
ph¸t triÓn ®Çy ®ñ ®−îc. ThÕ lµ c¸c nhµ th¬ b¾t ®Çu suy nghÜ m−în sù viÖc hiÖn
t−îng nµo ®ã trong cuéc sèng ®Ó truyÒn ®¹t ý niÖm cña m×nh. Ch¼ng h¹n t¸c
phÈm Phäc kª hµnh cña §ç Phñ ®· th«ng qua c©u chuyÖn nhá cña ng−êi trong
nhµ, v× th−¬ng ®µn kiÕn mµ trãi gµ ®em ra chî b¸n, råi l¹i th−¬ng tiÕc con gµ gÆp
ph¶i rñi ro mµ cëi trãi cho nã, ®· biÓu ®¹t suy nghÜ nh©n sinh cña t¸c gi¶ vÒ “kª
trïng ®¾c thÊt v« liÔu th×” (®−îc gµ mÊt kiÕn ®©u ®· xong). §ã vèn lµ mét mÖnh
®Ò cã tÝnh triÕt lý, nh−ng dùa vµo sù vËt hiÖn t−îng ®Ó biÓu ®¹t, triÕt lý Èn chøa
trong sù viÖc hiÖn t−îng, ch−a tõng nãi tr¾ng ra, ®ã chÝnh lµ “lý thó” mµ ng−êi
®êi Tèng sau nµy cæ xóy. Th¬ ca thÓ ngô ng«n thÞnh hµnh gi÷a ®êi §−êng vµ
nh÷ng bµi th¬ ng¾n xen triÕt lý vµo t×nh c¶m th¬ cña L−u Vò TÝch v.v, th× th−êng
cã lý thó nh− vËy. Nh−ng th¬ t¶ ý cña thi ph¸i Hµn, M¹nh l¹i cã ®iÓm kh¸c. Hä
kh«ng nh÷ng ®· cô thÓ hãa h×nh thøc biÓu ®¹t ý niÖm, mµ ®ång thêi cßn tr×u
t−îng hãa néi hµm cña b¶n th©n ý niÖm, còng chÝnh lµ nãi, néi dung mµ th¬ ca

155
cÇn biÓu ®¹t, kh«ng ph¶i lµ ý nghÜa x¸c ®Þnh nµo ®ã n÷a, mµ lµ lo¹i ý khÝ gå ghÒ
khóc khuûu hoÆc lo¹i ý thó lËp dÞ kh¸c th−êng. Ch¼ng h¹n nh− Nam S¬n thi vµ
Lôc Hån s¬n háa cña Hµn Dò, Thµnh Nam liªn có, §Êu kª liªn có cña Hµn,
M¹nh, NguyÖt thùc thi cña L« §ång, B¨ng trô, TuyÕt xa cña L−u Thoa, ®Æc biÖt
lµ thÕ giíi trªn trêi d−íi ®Êt, cò kü th©m u, thÇn tiªn quû qu¸i, h− ¶o hoang
®−êng trong th¬ cña Lý H¹, cµng chøng tá ®Çy ®ñ môc ®Ých vµ høng thó siªu
phµm tho¸t tôc cña c¸c nhµ th¬ ph¸i nµy. Phong c¸ch ®ã thËm chÝ còng ph¶n ¸nh
trong c¸c t¸c phÈm vÒ ®Ò tµi miªu t¶ cuéc sèng hµng ngµy, bÊt kÓ lµ c¶m sù thuËt
hoµi, ng«n t×nh t¶ vËt, ®Òu cã c¸i ý kh¸c th−êng qu¸ ®¸ng vµ c¸i tø ®éc ®¸o qu¸
chõng, kh«ng chÞu thÓ hiÖn theo c¸ch b×nh th−êng ch©n thùc. §iÒu ®ã thËt kh¸c
víi tr÷ t×nh hoÆc ký sù th«ng th−êng, mµ cã thµnh phÇn t¶ ý. Lo¹i t¶ ý nµy tuy
kh«ng xuÊt ph¸t tõ lý niÖm nhÊt ®Þnh, song cÇn ph¶i tr¶i qua sù ph¶n t− cña lý trÝ,
chø kh«ng ph¶i sù th¨ng hoa tù nhiªn trùc c¶m cña cuéc sèng, v× thÕ tõ ph−¬ng
thøc cña ho¹t ®éng t− duy mµ nãi, vÉn cã thÓ quy vµo mét lo¹i lín cïng víi th¬
t¶ ý biÓu ®¹t triÕt lý. ThÕ nh−ng t¶ ý diÔn tiÕn ®Õn møc nµy ®· gÇn nh− tiªu tan
dÊu vÕt cña lý luËn vµ ý niÖm, néi dung vµ h×nh thøc ®Òu cã thÕ giíi réng më,
mÆc dï vÒ mÆt t×nh hßa lÉn c¶nh, ch−a h¼n ®· cã thÓ ®¹t tíi c¶nh giíi høng t−îng
lung linh cña th¬ ca ThÞnh §−êng, nh−ng sù sinh ®éng phong phó vÒ h×nh t−îng
vµ sù míi l¹ vÒ ý thó, th× cã ®Æc s¾c riªng cña m×nh.
Trªn ®©y ®· giíi thiÖu kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh diÔn tiÕn cña truyÒn thèng c¶m sù
t¶ ý trong th¬ ca thêi kú gi÷a ®êi §−êng. Sù chuyÓn biÕn ®ã cña chøc n¨ng th¬
ca, sÏ cã ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo ®èi víi ®Æc tr−ng cña §−êng thi? Chóng t«i ®·
nãi, th¬ thêi kú ®Çu ®êi §−êng vÒ tæng thÓ lµ lÊy phong cèt lµm yÕu tè thø nhÊt,
kh«ng chØ høng ký tïy thuéc theo phong cèt, mµ ngay c¶ sù biÕn hãa cña thanh
luËt, v¨n tõ vµ sù h×nh thµnh cña høng t−îng, còng ®Òu do sù th©m nhËp ph¸t
triÓn cña phong cèt ®−a l¹i. §iÒu ®ã ®−¬ng nhiªn l¹i cã nguån gèc ë t«n chØ
ng«n chÝ thuËt hoµi cña th¬ ca. V× thÕ, sau khi chøc n¨ng chñ yÕu cña th¬ ca
chuyÓn h−íng sang c¶m sù t¶ ý, tÝnh quan träng cña phong cèt dÇn dÇn gi¶m ®i,
thay thÕ ®Þa vÞ cña nã chÝnh lµ høng ký. Th¬ c¶m sù, ®Æc biÖt lµ sù ph¸t ®¹t cña
nh÷ng bµi th¬ c¶m phóng thêi sù t¹o thµnh cèt c¸n, ®· më réng h¬n néi hµm cña
høng ký, n©ng nã lªn thµnh c¬ chÕ chñ ®¹o cña s¸ng t¸c, ®iÒu ®ã ®Òu cã thÓ t×m
thÊy chøng cø râ rµng trong thi luËn tõ Nguyªn KÕt ®Õn B¹ch C− DÞ. MÆt kh¸c,

156
th¬ t¶ ý vÒ khëi nguyªn lµ muèn bµy tá kiÕn gi¶i cña t¸c gi¶ vÒ chÝnh trÞ x· héi
vµ triÕt lý nh©n sinh, b¶n th©n nã còng lµ mét lo¹i høng ký, sau nµy tuy diÔn biÕn
thµnh lo¹i th¬ m−în t×nh tø kú ¶o ®Ó béc lé chÝ khÝ bÊt b×nh, tho¸t ly khái néi
dung x· héi trùc tiÕp, nh−ng c¨n c¬ vÉn ë ph¶n kh¸ng hiÖn thùc, h×nh thøc biÓu
hiÖn th× thuéc ph−¬ng thøc ký th¸c ®Æc thï, v× thÕ còng cã mèi liªn hÖ ngo¾t
ngoÐo víi truyÒn thèng høng ký. Mét sè nhµ th¬ trong thi ph¸i Hµn, M¹nh, do
hiÕu chuéng kú qu¸i nªn b−íc vµo cuång phãng bu«ng th¶, tõ ®ã mµ còng
chuéng khÝ cèt cña v¨n ch−¬ng, nh−ng ®iÒu ®ã lµ phô thuéc vµo nhu cÇu t¶ ý chñ
®Þnh cÊu tø cña hä, chø kh«ng gièng víi thi nh©n ThÞnh §−êng béc lé khÝ cèt tù
®¸y lßng. Tãm l¹i, nghiªng vÒ høng ký vµ ngµy cµng më réng ph¹m vi høng ký
còng nh− sù tïy thuéc vµ tÝnh biÕn thÓ cña phong cèt, lµ biÓu tr−ng quan träng
nhÊt cña th¬ ca thêi kú gi÷a ®êi §−êng biÕn ®æi tè chÊt cña th¬ ca thêi kú ®Çu
®êi §−êng.
Do vËy l¹i tÊt nhiªn dÉn ®Õn sù biÕn hãa t−¬ng øng cña c¸c mÆt høng t−îng,
thanh luËt, tõ ch−¬ng cña th¬ ca. Chó träng høng ký, t¨ng thªm thµnh phÇn tù sù
t¶ ý, vÒ mÆt cÊu thµnh h×nh t−îng th× khã mµ ®¹t ®Õn ®é høng t−îng hµm sóc s©u
s¾c, khÝ t−îng hån nhiªn ch©n thµnh nh− vËy khi tr÷ t×nh t¶ c¶nh ®¬n thuÇn, chØ
cã thÓ ra søc “gi¶ t−îng kiÕn ý”. “Gi¶ t−îng kiÕn ý” muèn tr¸nh khái n«ng c¹n
béc trùc, l¹i ph¶i ®i theo h−íng dµy c«ng s¸ng t¸c, tËn tôy nghÒ nghiÖp, cè g¾ng
®¹t ®Õn møc biÕn ¶o khã l−êng, kh«ng thÓ ngê tíi vÒ mÆt biÓu ®¹t ý nghÜa. Nh−
vËy kü x¶o ph−¬ng ph¸p cña th¬ ca truyÒn thèng hiÓn nhiªn kh«ng ®ñ dïng, thÕ
lµ ph¶i v−ît qua hµng rµo, thu n¹p réng r·i. Phµm lµ chÊt liÖu trong th− tÞch Kinh
Sö, Ch− tö b¸ch gia, cho ®Õn §¹o tµng PhËt ®iÓn, t¹p thuyÕt bót ký; hay ý t−îng
kh«ng ®−îc mäi ng−êi nh×n thÊy trong cuéc sèng hµng ngµy, trong phong tôc
cña d©n gian, trong diÔn trß ®Çu lµng xã chî, trong thÇn tho¹i t«n gi¸o; hoÆc bót
ph¸p khÐp më ngõng ng¾t, thuËn nghÞch ®an xen vÒ c¸ch viÕt cña cæ v¨n; sù m«
t¶ tinh tÕ cña tiÓu thuyÕt truyÒn kú vÒ nh©n t×nh thÕ th¸i; thñ ph¸p ph« bµy cña
thÓ phó; c¸ch dïng tõ biÒn t¶n giao thoa trong biÕn v¨n tôc x−íng; råi c¶ ®Õn c©u
ch÷ kú l¹, vËn luËt ®éc ®¸o, liªn có x−íng häa, häa vÇn thï ®¸p, tÊt c¶ ®Òu hÊp
thô vµo s¸ng t¸c th¬ ca, ®ã chÝnh lµ “bÊt thi chi vi thi” hoÆc “dÜ v¨n vi thi” mµ
ng−êi ®êi sau th−êng nãi. Phong khÝ “dÜ v¨n vi thi” thÞnh hµnh ë ®êi Tèng, song
nguån gèc ph¸t sinh lµ ë thêi Trung §−êng. ThÕ nh−ng c¶m sù t¶ ý thêi Trung

157
§−êng phÇn nhiÒu vÉn ch−a c¾t ®øt ®−îc mèi liªn hÖ víi ng«n chÝ thuËt hoµi,
hµnh lang còng ®Æc biÖt réng r·i, kh«ng gièng víi b¶n s¾c dÇn dÇn c¸ch xa cuéc
sèng x· héi réng lín vµ th¬ ca tr÷ t×nh cña Tèng thi, sa vµo m¶nh ®Êt chËt hÑp
cña “häc nh©n chi thi” (th¬ cña c¸c bËc häc gi¶ chø kh«ng ph¶i thi nh©n).

IV. Th¬ thêi kú cuèi ®êi §−êng

§óng nh− sù “tù cøu” cña bÊt kú v−¬ng triÒu phong kiÕn nµo trong khi suy
tµn, rèt cuéc ®Òu thÊt b¹i nh− nhau, “Nguyªn Hßa trung h−ng” còng khã mµ duy
tr× t×nh thÕ ®−îc l©u. Kho¶ng n¨m Tr−êng Kh¸nh ®êi §−êng Môc T«ng, ba phiªn
trÊn ë Hµ B¾c l¹i næi lo¹n. Kh«ng l©u cuéc tranh giµnh bÌ ®¶ng Ng−u - Lý kÐo
dµi 40 n¨m chÝnh thøc më ®Çu. Sù chuyªn quyÒn cña ho¹n quan ®· ph¸t triÓn ®Õn
møc ®é nghiªm träng s¸t h¹i vµ tù tiÖn phÕ lËp hoµng ®Õ. Gi÷a ®Õ quèc vµ c¸c
téc ë biªn c¶nh, gi÷a triÒu ®×nh vµ phiªn trÊn, gi÷a ho¹n quan vµ triÒu quan, gi÷a
quan l¹i ph¸i nµy vµ quan l¹i ph¸i kia, ®· x¶y ra nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét ®an
xen phøc t¹p, qu¶ lµ bøc tranh tan n¸t ®æ vì! Trong thêi gian nµy, tÇng líp thèng
trÞ v−¬ng triÒu §−êng vÉn cã mét sè nh÷ng hµnh ®éng gi·y giôa hßng cøu v·n
t×nh thÕ, ch¼ng h¹n vô “Cam lé chi biÕn” (sù biÕn Cam lé) thêi §−êng V¨n T«ng
m−u diÖt ho¹n quan, dïng vò lùc hái téi Chiªu NghÜa TrÊn thêi Vò T«ng; thÕ
nh−ng quy m« vµ ¶nh h−ëng cßn xa míi b»ng thêi kú VÜnh Trinh, Nguyªn Hßa,
chØ cã thÓ coi ®ã lµ d− ba cña cuéc vËn ®éng “tù cøu”. Xu thÕ ngµy cµng môc n¸t
®ã cuèi cïng dÉn ®Õn khëi nghÜa n«ng d©n næ ra vµo cuèi §−êng, mµ khëi nghÜa
tuy bÞ trÊn ¸p, song c¸c lùc l−îng qu©n phiÖt lín m¹nh næi lªn, tiÓu triÒu ®×nh
nhµ §−êng chØ cßn l¹i mét c¸i x¸c kh«ng. §Õn khi c¸i x¸c kh«ng ®ã còng bÞ
ng−êi ta nÐm ®i, th× lÞch sö b−íc ngay vµo côc diÖn c¸t cø hçn chiÕn cña 10 n−íc
thêi Ngò ®¹i.
ThÝch øng víi t×nh h×nh chÝnh trÞ dÇn dÇn ®i ®Õn tiªu vong cña v−¬ng triÒu
§−êng, s¸ng t¸c th¬ ca thêi kú cuèi §−êng còng mÊt ®i trung t©m thèng nhÊt.
Phong khÝ cña thi ®µn V·n §−êng hçn t¹p, n¨m bÌ b¶y mèi, ®Õn nay vÉn kh«ng
thÓ n¾m râ ®Çu mèi. Cuèn §−êng nh©n chñ kh¸ch ®å do Tr−¬ng Vi so¹n cuèi
®êi §−êng, chia c¸c nhµ th¬ thêi V·n §−êng lµm 6 ph¸i, mçi ph¸i ®Òu lËp t«ng
chñ vµ c¸c danh môc nh−: “Th−îng nhËp nhÊt”, “NhËp thÊt”, “Th¨ng ®−êng”,

158
“CËp m«n” v.v, sù cøng nh¾c trong viÖc ph©n chia l−u ph¸i vµ sù kh«ng tháa
®¸ng trong viÖc s¾p ®Æt chñ kh¸ch, nªn phÇn nhiÒu bÞ ng−êi ®êi sau chØ trÝch,
song còng cã thÓ thÊy ®−îc t×nh tr¹ng rèi r¾m cña thi ®µn ®−¬ng thêi. Sù hçn t¹p
cña thi phong l¹i cã mèi liªn hÖ víi sù suy gi¶m søc s¸ng t¹o cña thi nh©n. Trong
c¸c nhµ th¬ thêi V·n §−êng, ngoµi sè Ýt danh gia nh− Lý Th−¬ng Èn, §ç Môc
ra, th× thiÕu nh÷ng nhµ th¬ lín lçi l¹c sõng s÷ng, khai t«ng lËp ph¸i, ®a sè c¸c t¸c
gi¶ th−êng th−êng trë thµnh theo ®u«i thi phong cña nh÷ng nhµ th¬ thêi kú tr−íc.
Ch¼ng h¹n Lý TÇn, Ph−¬ng Can, Chu Ph¸c, Lý §ång häc theo nçi buån trong
s¸ng t¸c cña Gi¶ §¶o; H¹ng T−, T− Kh«ng §å, NhËm Phiªn, Ch−¬ng HiÕu Tiªu
häc c¸i nh· chÝnh cña Tr−¬ng TÞch; Vu PhÇn, Tµo NghiÖp, L−u Gi¸, ThiÖn yÕt
häc theo c¸i ®¬n gi¶n cæ x−a cña Nguyªn KÕt; B× NhËt H−u vµ Lôc Quy M«ng
häc theo c¸i uyªn ¸o cña Hµn Dò; §ç Tu©n H¹c, La Èn, Hå T»ng, Vi Trang häc
theo c¸i th«ng tôc cña B¹ch C− DÞ; cßn Lý QuÇn Ngäc, §−êng Ng¹n Khiªm,
Ng« Dung, Hµn èc th× häc theo c¸i c«ng phu, ®iÓn nh·, mü lÖ cña ¤n §×nh
Qu©n, Lý Th−¬ng Èn. Hä tïy theo së thÝch cña tÝnh t×nh mµ nghiªng vÒ mét
phÝa, hoÆc n«ng c¹n hoÆc uyªn ¸o, hoÆc b×nh dÞ chÝnh ®¸ng, hoÆc gi¶n dÞ chÊt
ph¸c, hoÆc mµu mÌ sÆc sì, hoÆc chØ s¸ng t¸c cæ phong, hoÆc chuyªn lµm th¬ cËn
thÓ, tõ ®ã mµ t¹o thµnh sù chia t¸ch lín trong giíi thi nh©n. §ång thêi víi ®iÒu
®ã, c¸c nhµ th¬ V·n §−êng l¹i th−êng cã t×nh h×nh ®¾n ®o, do dù, chiÕt trung
gi÷a ng−ìng cöa cña c¸c l−u ph¸i kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, th¬ phóng dô cña §ç
Tu©n H¹c nh− bµi Thêi thÕ hµnh v.v häc B¹ch C− DÞ, ®a sè thÓ ngò ng«n luËt thi
tiÕp cËn Gi¶ §¶o, thÕ nh−ng nh÷ng bµi th¬ kiÓu Xu©n cung o¸n l¹i cã phong vÞ
cña ¤n (§×nh Qu©n), Lý (Th−¬ng Èn). B× NhËt H−u ngoµi m« pháng thi phong
kú l¹ bÝ hiÓm cña Hµn Dò viÕt c¸c bµi th¬ nh− Ng« trung khæ vò, Th¸i hå thi ra,
th× c¸c bµi th¬ kh¸c cña «ng nh− Tam tu thi (3 bµi), ChÝnh Nh¹c phñ (10 bµi), râ
rµng kÕ thõa tinh thÇn b¹ch miªu t¶ thùc cña B¹ch C− DÞ trong c¸c t¸c phÈm TÇn
trung ng©m, T©n Nh¹c phñ. B× NhËt H−u, §ç Tu©n H¹c cßn nh− thÕ, nªn c¸c t¸c
gi¶ nhá kh¸c cµng dÔ t−ëng t−îng ra. HiÖn t−îng ®a nguyªn chia rÏ mµ l¹i
chuéng chiÕt trung nµy còng lµ biÓu tr−ng quan träng cña s¸ng t¸c th¬ ca b−íc
vµo tho¸i hãa.
VËy th× chóng ta cßn cã thÓ bµn luËn vÒ xu h−íng c¬ b¶n cña th¬ ca V·n
§−êng n÷a hay kh«ng? VÉn cã thÓ ®−îc. Sù biÕn chuyÓn cña th¬ ca thêi kú nµy

159
tuy rèi r¾m, song vÉn cã mét thø tinh thÇn chung nµo ®ã qu¸n xuyÕn gi÷a chóng,
®ã chÝnh lµ “thiªn ¸i” c¸i ®Ñp vÒ h×nh thøc. Trong trµo l−u th¬ ca thêi kú V·n
§−êng, ngoµi l−u ph¸i c¸ biÖt nµo ®ã cã ý chuyÓn sang chÊt ph¸c ®¬n s¬ ®Ó tá ra
kh«ng thua kÐm ai, th× ®¹i ®a sè c¸c nhµ th¬ ®Òu ra søc dµy c«ng ®Ïo gät t¸c
phÈm nghÖ thuËt, coi h×nh thøc ®−îc t¹o t¸c tinh vi lµ kh¶ n¨ng, n¨ng lùc trong
s¸ng t¸c th¬ ca. Ng«n tõ ®Ñp ®Ï hoa mü, ©m thanh t×nh c¶m hµi hßa t−¬i ®Ñp,
ngßi bót tinh tÕ, ý nghÜa khóc chiÕt cña thi ph¸i ¤n, Lý, cè nhiªn xøng ®¸ng lµ
®iÓn ph¹m vÒ mÆt nµy, dï cã häc c¸i khæ ®au cña Gi¶ §¶o, häc sù hoµn chØnh vÒ
c¸ch luËt cña Tr−¬ng TÞch, häc c¸i t©n kú bÝ hiÓm cña Hµn Dò, cho ®Õn häc c¸i
nhanh nh¹y l−u lo¸t cña B¹ch C− DÞ, còng kh«ng thÓ kh«ng cÇn thiÕt dµy c«ng
luyÖn c©u ®óc ch÷ mét phen. V× thÕ nãi, mÆc dï diÖn m¹o kh¸c nhau, song ra
søc theo ®uæi sù hoµn mü vÒ h×nh thøc vÉn cã thÓ nãi lµ khuynh h−íng chñ ®¹o
trong t¸c phÈm th¬ ca cña c¸c ph¸i thêi V·n §−êng. ThÕ nh−ng sù theo ®uæi vÒ
mÆt nghÖ thuËt nh− thÕ l¹i th−êng bÞ tr¶ gi¸ b»ng sù gi¶m sót møc ®é theo ®uæi
cña thi nh©n ®èi víi cuéc sèng hiÖn thùc. Sèng trong bèi c¶nh lín cña lÞch sö
v−¬ng triÒu §−êng ®ang suy tµn, t©m th¸i cña c¸c nhµ th¬ V·n §−êng n¶y sinh
nh÷ng biÕn dÞ râ rµng. Hä kh«ng cã c¸i h¨ng h¸i s«i næi cña thi nh©n thêi ThÞnh
§−êng n÷a, thËm chÝ còng kh«ng gièng víi thi nh©n thêi Trung §−êng suy
ngÉm lao lung vÒ thêi cuéc hoÆc lËp dÞ kh¸c th−êng, mµ phÇn lín hä ch×m trong
thÕ giíi nhá bÐ cña c¸ nh©n, mét mÆt hoµi niÖm lÞch tr×nh t×nh c¶m buån ®au
gÆm nhÊm m×nh, mét mÆt ra søc bu«ng th¶ h−ëng l¹c ®Ó t×m kiÕm kÝch thÝch
chøc n¨ng cña c¸c gi¸c quan tr−íc m¾t, tr¸i ng−îc nhau mµ l¹i hç trî nhau. T©m
th¸i nµy ph¶n ¸nh trong s¸ng t¸c v¨n häc, chÝnh lµ t×nh ®iÖu c¶m th−¬ng ®åi phÕ
thªm nång ®−îm vµ phong khÝ trau chuèt t¹p nh¹p thªm nÆng. TruyÒn thèng th¬
ca thÝch hîp víi høng thó mü häc nµy, kh«ng ph¶i lµ ng«n chÝ thuËt hoµi, còng
kh«ng ph¶i lµ c¶m sù t¶ ý, mµ hoµn toµn lµ “duyªn t×nh t¶ vËt” cña thêi kú cuèi
Lôc triÒu(8). V× thÕ, tõ Lôc triÒu qua S¬, ThÞnh, Trung §−êng ®Õn V·n §−êng,
lÞch sö gÇn nh− ®i theo mét vßng trßn, l¹i quay trë vÒ con ®−êng “duyªn t×nh thÓ
vËt”. Sù suy gi¶m phong cèt vµ høng ký trong th¬ thêi V·n §−êng, sù −a chuéng
thanh luËt, trau chuèt còng nh− ý vÞ, ®Òu thÓ hiÖn nh÷ng biÕn ®æi míi vÒ tè chÊt
cña th¬ ca. Chóng ta gäi thêi kú nµy lµ thêi kú suy tho¸i cña §−êng thi, còng
chÝnh lµ chó ý ®Õn ®iÓm c¬ b¶n nµy... §−¬ng nhiªn, lÞch sö x−a nay kh«ng thÓ

160
lÆp l¹i mét c¸ch hoµn toµn, V·n §−êng víi TÒ L−¬ng còng chØ bã hÑp ë møc gÇn
gièng nhau mµ th«i. TruyÒn thèng phong cèt vµ høng ký cña §−êng thi tån t¹i
trong thêi gian dµi, cho dï b−íc vµo suy tho¸i, còng kh«ng thÓ mÊt h¼n trong
chèc l¸t, gièng nh− ¸nh hµo quang rít l¹i cña §¹i §−êng thÞnh thÕ vÉn táa s¸ng
trong ký øc vµ hoµi niÖm cña mäi ng−êi ë cuèi ®êi §−êng vµo bÊt cø lóc nµo.
Ngoµi ra, thêi thÕ diÔn ra ë thêi V·n §−êng còng kh«ng hoµn toµn gièng víi thêi
kú cuèi Lôc triÒu, thêi Lôc triÒu ph¶i ®èi mÆt víi sù thèi n¸t vµ nguy c¬ cña toµn
bé x· héi m«n phiÖt, cßn thêi V·n §−êng chØ lµ sù suy tµn cña mét v−¬ng triÒu
cô thÓ, do vËy møc ®é øc chÕ t©m lý ®èi víi mäi ng−êi cÇn ph¶i cã sù khu biÖt.
§ã chÝnh lµ nguyªn nh©n v× sao mÆc dï thi phong V·n §−êng chuyÓn sang ñy
mÞ, song vÉn cã mét mÆt tån t¹i cña høng ký vµ phong cèt, t×nh s©u ý xa vµ ©m
®iÖu phong c¸ch −u mü cña nã còng v−ît qua tiÒn nh©n. Th¬ V·n §−êng trë
thµnh mét bé phËn cña §−êng thi, nguyªn nh©n còng lµ ë ®Êy.
LÞch tr×nh diÔn biÕn cña th¬ ca thêi kú cuèi ®êi §−êng l¹i cã thÓ chia lµm 3
giai ®o¹n: kho¶ng 35 n¨m tõ ®Çu niªn hiÖu B¶o LÞch ®êi §−êng KÝnh T«ng ®Õn
cuèi niªn hiÖu §¹i Trung ®êi §−êng Tuyªn T«ng, ®ã lµ thi ®µn §¹i Trung; 25
n¨m tõ ®Çu niªn hiÖu Hµm Th«ng ®êi §−êng ý T«ng ®Õn cuèi niªn hiÖu Trung
Hßa ®êi §−êng Hy T«ng, ®ã lµ thi ®µn Hµm Th«ng; h¬n 20 n¨m tõ niªn hiÖu
Quang Kh¶i ®êi §−êng Hy T«ng trë vÒ sau, ®ã lµ thi ®µn cuèi §−êng. Do thi
phong V·n §−êng hçn t¹p, nªn viÖc ph©n chia ®ã kh«ng thÓ kh«ng cã ý vÞ gß Ðp,
kh«ng tr¸nh khái t×nh tr¹ng giao thoa tr−íc sau.
Giai ®o¹n §¹i Trung trë vÒ tr−íc bao gåm bèn triÒu vua (§−êng) KÝnh
T«ng, V¨n T«ng, Vò T«ng, Tuyªn T«ng, ®ã lµ thêi kú qu¸ ®é v−¬ng triÒu §−êng
tõ “trung h−ng” ®i vµo ngâ côt. Mét mÆt, cao trµo “tù cøu” ®· thµnh qu¸ khø;
mÆt kh¸c, b·o giã cña cuéc khëi nghÜa n«ng d©n quy m« lín vÉn cßn ch−a tíi.
Sù b×nh lÆng ë bÒ ngoµi che ®Ëy sù suy yÕu môc n¸t ë bªn trong, sèng trong bÇu
kh«ng khÝ ngét ng¹t cña ®ªm tr−íc mét c¬n b·o lín, th× sù buån b· dån nÐn
trong lßng mçi ng−êi lµ ®iÒu cã thÓ thÊy ®−îc. V× thÕ t©m lý x· héi ë thêi kú nµy
®Æc biÖt nh¹y c¶m vµ tinh tÕ, ®a sÇu ®a c¶m, th−êng cã nh÷ng nçi buån ch¸n khã
gäi tªn. “TÞch d−¬ng v« h¹n h¶o, chØ thÞ cËn hoµng h«n” (N¾ng chiÒu ®Ñp v« h¹n,
chØ cã ®iÒu lµ gÇn lóc hoµng h«n.) [Lý Th−¬ng Èn: L¹c Du nguyªn], chÝnh lµ sù
kh¾c häa ®iÓn h×nh t©m lý ®ã. T©m lý buån b· t×m kiÕm sù kÝch thÝch cña gi¸c

161
quan ®Ó tiªu khiÓn, thªm vµo ®ã, ®−¬ng thêi kinh tÕ ®« thÞ ph¸t triÓn kú h×nh dÞ
d¹ng, sÜ phu v¨n nh©n ¨n ch¬i xa hoa, ong b−ím t×m hoa ®−îc coi lµ chuyÖn b×nh
th−êng, do vËy mµ t¹o thµnh sù ph¸t triÓn ®Æc biÖt ®èi víi viÖc c¶m thô chøc
n¨ng c¸c gi¸c quan cña mäi ng−êi. Mµu s¾c diÔm lÖ, h¬i thë ng¸t h−¬ng, h×nh
d¸ng yÕu ®uèi, ý t−îng m«ng lung, cïng víi vÎ ®Ñp cña phô n÷ vµ cuéc sèng ¸i
t×nh ®−îc coi lµ c¸c nh©n tè biÓu hiÖn tËp trung, v× thÕ mµ trë thµnh tiªu ®iÓm
chó ý cña tinh thÇn thêi ®¹i. Sù h¸o chuéng diÔm lÖ kÕt hîp víi t×nh c¶m hoang
v¾ng ®· cÊu thµnh sù theo ®uæi c¸i ®Ñp bÖnh ho¹n trong t×nh thÕ “cuèi thÕ kû”.
ThÕ lµ, thi c¶nh diÔm lÖ hiÕm hoi do thi nh©n thêi kú cuèi Trung §−êng lµ Lý H¹
më ®Çu, t¹i thi ®µn thêi kú nµy ®· táa ¸nh hµo quang, c¸c danh gia nh− Lý
Th−¬ng Èn, §ç Môc, ¤n §×nh Qu©n ®Òu lµ lùc l−îng dù bÞ cña «ng ta. ThÕ
nh−ng ¤n, Lý v.v ®©u cã hÊp thô qu¸ nhiÒu khÝ thÕ du d−¬ng trÇm bæng, t−ëng
t−îng xa x«i cao vêi trong th¬ cña Lý H¹, ng−îc l¹i chó träng thóc ®Èy nçi buån
vµ vÎ ®Ñp cøng nh¾c chuyÓn sang ph−¬ng h−íng s©u s¾c, khóc chiÕt, t−¬i ®Ñp vµ
chÆt chÏ, th−êng th−êng thÈm thÊu sù c¶m kh¸i quèc gia th©n thÕ vµo trong
nh÷ng ®Ò môc nho nhá ng«n t×nh t¶ vËt, h×nh thµnh lo¹i phong c¸ch mü häc høng
ký s©u xa, ý vÞ khóc chiÕt, khiÕn ng−êi ta ph¶i ng©m nga, hÊp dÉn mäi ng−êi
th−ëng thøc. §ç Môc th× ng«n tõ l−u lo¸t ®Ñp ®Ï, thªm n÷a víi ngßi bót khóc
chiÕt, v¨n khÝ m¹nh mÏ, thi phong ®Ñp ®Ï trong s¸ng, tù m×nh trë thµnh mét
phong c¸ch trong thi ph¸i ¤n - Lý. C¸c nhµ th¬ cïng thêi kú nh− Høa Hån, L−u
Th−¬ng, TriÖu Hç, TuyÕt N¨ng, kh«ng dµnh ®−îc phÇn th¾ng b»ng lêi v¨n diÔm
lÖ, ý tø khóc chiÕt, nh−ng chän c¶nh nhá hÑp, dung l−îng ng¾n ngñi, luËt ®èi
nghiªm chØnh, khÝ t−îng suy yÕu, cïng bÞ bÖnh gièng víi thi ph¸i ¤n - Lý,
chøng tá ®iÒm b¸o xu thÕ tµn t¹ cña §−êng thi.
N¨m ®Çu ®êi §−êng ý T«ng lªn ng«i, cuéc khëi nghÜa cña CÇu Phñ ë ChiÕt
§«ng bïng næ, më mµn cho ®éng lo¹n lín cuèi ®êi §−êng. TiÕp theo cã binh
lÝnh ®ån thó ë QuÕ Ch©u d−íi sù l«i kÐo cña Bµng Hu©n ®· g©y ra biÕn lo¹n, theo
®−êng QuÕ Qu¶n ®¸nh vµo Tõ Ch©u, tung hoµnh ngang däc hµng mÊy ngµn dÆm,
qu©n sè lªn tíi 20 v¹n. Thêi Hy T«ng l¹i næ ra khëi nghÜa n«ng d©n do V−¬ng
Tiªn Chi, Hoµng Sµo l·nh ®¹o, kÐo dµi 11 n¨m, dÊu ch©n lan kh¾p c¶ n−íc, mét
d¹o cßn c«ng kÝch c¶ Trµng An. M−a to b·o lín tõng trËn tõng trËn ®ã ®· chÊn
®éng m¹nh mÏ tíi tËn gèc rÔ cña v−¬ng triÒu §−êng, còng gi¸ng m¹nh vµo nçi

162
lßng cña sÜ phu v¨n nh©n vÉn ®ang ch×m ®¾m, u mª trong buån b· vµ bu«ng th¶.
Mét bé phËn s¸ng t¸c cña c¸c nhµ th¬ ®· b¾t ®Çu tho¸t ra khái vßng ph¸n xÐt néi
t©m chñ quan, ®èi mÆt víi thùc tÕ x· héi, ra søc v¹ch ra m©u thuÉn vµ ®éng lo¹n
cña thêi ®¹i, chøc n¨ng c¶m sù t¶ ý cña th¬ ca thêi kú gi÷a ®êi §−êng ®−îc kh«i
phôc. Mét sè bµi th¬ næi tiÕng thuéc th¬ ca t¶ thùc thêi V·n §−êng mµ mäi
ng−êi ®Òu biÕt, ch¼ng h¹n nh− ChÝnh Nh¹c phñ cña B× NhËt H−u, T©n phô ng©m
cña Vi Trang. NhiÒu bµi th¬ nhá phóng thÝch chÝnh trÞ cña La Èn, §ç Tu©n H¹c,
nh÷ng bµi ngò ng«n cæ thi ng¾n cña Vu PhÇn, Tµo NghiÖp, L−u Gi¸, NhiÕp Di
Trung, ThiÖu YÕt, T− M· Tr¸t v.v ph¶n ¸nh nçi khæ cña nh©n d©n, phÇn nhiÒu
s¸ng t¸c tr−íc vµ sau thêi kú nµy, chÝnh lµ b»ng chøng lÞch sö cña thêi ®¹i ®éng
lo¹n lín. Chóng kÕ thõa tinh thÇn th¬ phóng dô cña Nguyªn, B¹ch, mµ l¹i cã sù
réng më. Ch¼ng h¹n nh− bµi th¬ §iÒn «ng th¸n cña Vu PhÇn ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò
th«n tÝnh ®Êt ®ai, bµi th¬ TuÕ phong chi cña ThiÖu YÕt v¹ch trÇn hiÖn t−îng bãc
lét ng−êi lµm thuª, ®ã lµ ®iÒu Ýt thÊy trong s¸ng t¸c th¬ ca thêi ®¹i tr−íc, cã lÏ
kh«ng thÓ kh«ng cã mèi quan hÖ víi t− t−ëng “b×nh qu©n” xuÊt hiÖn trong khëi
nghÜa n«ng d©n cuèi ®êi §−êng. Nh÷ng ®Ò tµi truyÒn thèng nh− chèng chiÕn
tranh lo¹n l¹c, chèng chÝnh trÞ hµ kh¾c, chèng b¹o ng−îc, chèng ph©n biÖt giµu
nghÌo, còng th−êng cã nh÷ng m« t¶ s¾c s¶o míi mÎ kh«ng ngê, ch¼ng h¹n
“B»ng qu©n m¹c tho¹i phong hÇu sù, nhÊt t−íng thµnh c«ng v¹n cèt kh«” (Xin
anh ®õng nãi chuyÖn phong hÇu, mét t−íng nªn c«ng x−¬ng kh« chÊt ®èng.)
[Tµo Tïng: Kû hîi tuÕ - bµi 1], “Y ®¾c nh·n tiÒn sang, uyÓn kh−íc t©m ®Çu
nhôc” (Ch÷a ®−îc bÖnh tr−íc m¾t, nh− c¾t mÊt phÇn tr¸i tim.) [NhiÕp Di Trung:
VÞnh ®iÒn gia], “Kim lai huyÖn tÓ gia chu phÊt, tiÖn thÞ sinh linh huyÕt nhiÔm
thµnh” (X−a nay quan huyÖn cã thªm d©y ®eo Ên - th¨ng chøc t−íc, chÝnh lµ m¸u
cña sinh linh nhuém thµnh.) [§ç Tu©n H¹c: T¸i kinh Hå Thµnh huyÖn], “Khæ
hËn niªn niªn ¸p kim tuyÕn, vÞ tha nh©n t¸c gi¸ y th−êng” (khæ hËn n¨m nµy qua
n¨m kh¸c Ðp d©y kim tuyÕn, lµm quÇn ¸o c−íi cho ng−êi kh¸c.) [TÇn Thao Ngäc:
BÇn n÷ ng©m], ®Òu viÕt rÊt tinh nh¹y s¾c s¶o, nãi ®−îc nh÷ng ®iÒu tiÒn nh©n
ch−a hÒ nãi. VÒ phong c¸ch nghÖ thuËt th×, hoÆc theo c¸i ®¬n gi¶n dÔ hiÓu cña
B¹ch C− DÞ, hoÆc theo c¸i xa x−a khã hiÓu cña Nguyªn KÕt, ®a sè coi träng chÊt
thùc s¸ng tá, b×nh dÞ l−u lo¸t, còng râ rµng cã kh¸c víi v¨n vÎ nhiÒu lêi, t×nh s©u
ý xa cña thi ph¸i ¤n - Lý giai ®o¹n tr−íc. ThÕ nh−ng cÇn ph¶i thÊy, ra ®êi trong

163
hoµn c¶nh cuéc sèng ®éng lo¹n, suy tµn cuèi ®êi §−êng, s¸ng t¸c cña c¸c nhµ
th¬ kh«ng tr¸nh khái thiÕu ¸nh s¸ng cña nh÷ng bµi th¬ phóng dô thêi kú gi÷a ®êi
§−êng, kh«ng chØ suy gi¶m t×nh c¶m m·nh liÖt biÕn ®æi thêi chÝnh, th−êng
th−êng dïng c−êi mØa thay cho ch©m biÕm m¹nh mÏ, dïng than thë che ®Ëy ®Êu
tranh, mµ tù sù thuËt hoµi còng tá ra s¬ sµi vÒ néi dung chÝnh, Ýt cã ý vÞ hµm sóc,
biÓu hiÖn ®¬n nhÊt chø kh«ng ®Çy ®ñ phong phó, thÓ chÕ ng¾n ngñi, khÝ c¸ch
chËt hÑp, vÉn ghi dÊu Ên cña thêi ®¹i suy vong.
Tõ niªn hiÖu Quang Kh¶i vÒ sau, khëi nghÜa n«ng d©n quy m« lín t¹m l¾ng
xuèng, nh−ng phiªn trÊn tø phÝa næi dËy nh− ong, mÖnh lÖnh cña triÒu ®×nh
kh«ng ra khái ®−îc kinh thµnh, ngay b¶n th©n hoµng ®Õ còng trë thµnh bï nh×n
d−íi sù k×m kÑp cña phiªn trÊn. Trong t×nh h×nh ®ã, v−¬ng triÒu §−êng kÐo dµi
chót tµn h¬i ®−îc h¬n 20 n¨m, tuyÖt kh«ng dùa vµo søc m¹nh cña b¶n th©n mµ
chØ dùa vµo sù g¸n ghÐp k×m chÕ lÉn nhau gi÷a bän qu©n phiÖt. Mét khi Chu ¤n
lín m¹nh thµnh thñ lÜnh qu©n sù cã thùc lùc nhÊt khu vùc Trung nguyªn, th× sù
tiªu vong cña nhµ §−êng còng chØ ngµy mét ngµy hai lµ x¶y ra. Nh©n sÜ giai
®o¹n nµy ®· kh«ng cßn ¶o t−ëng g× ®èi víi viÖc t¸i t¹o vËn n−íc, quay nh×n bèn
phÝa còng ch¼ng t×m thÊy hy väng cã thÓ göi g¾m, thÕ lµ høng thó quan t©m chó
ý tíi hiÖn thùc kh«ng tr¸nh khái theo ®ã mµ phai nh¹t dÇn (mÆc dï vÉn cã mét
bé phËn th¬ ca c¶m hoµi thêi sù), sù hiÕu chuéng biÓu hiÖn tù ng· vµ tiªu khiÓn
tù ng· l¹i cùa quËy. Nh−ng c¸i vÎ bÒ ngoµi yªn ®Þnh phån hoa tr−íc niªn hiÖu
§¹i Trung kh«ng cßn tån t¹i n÷a, ý høng ®¾m m×nh trong tiÒn tµi dôc väng khã
mµ triÓn khai, t×nh c¶m cña mäi ng−êi chuyÓn sang l¹nh nh¹t tÎ ng¾t. ThÝch øng
víi hiÖn tr¹ng ®ã, Gi¶ §¶o trë thµnh thÇn t−îng lín nhÊt trong t©m trÝ ng−êi
®−¬ng thêi. Lý §ång gäi «ng lµ PhËt, T«n Th¹nh vÏ t−îng thê «ng(9), ng−êi hÊp
thô linh c¶m trong th¬ «ng kh«ng thÓ kÓ hÕt. ý c¶nh hoang v¾ng vµ phong c¶nh
buån b· trong th¬ cña Gi¶ §¶o vèn lµ chiÕc cÇu nèi qu¸ ®é tõ Trung §−êng sang
V·n §−êng, c¶ thêi kú V·n §−êng, ®Òu cã ng−êi ®i theo b−íc ch©n «ng, cßn sù
h−ng thÞnh cña thêi §−êng m¹t Ngò ®¹i th× quyÕt kh«ng ph¶i lµ ®iÒu ngÉu nhiªn.
Cïng víi ®iÒu ®ã, B¹ch C− DÞ trong giai ®o¹n nµy vÉn cã ¶nh h−ëng réng r·i,
nh−ng chñ yÕu kh«ng ph¶i ë ph−¬ng diÖn c¶m sù phóng dô, mµ ë sù minh b¹ch
th«ng tôc cña ng«n ng÷ th¬ ca. §iÒu ®ã kh«ng chØ thÓ hiÖn ë “B¹ch ph¸i thi
nh©n” nh− Hoµng Thao, Tõ DÇn v.v, mµ cßn thóc ®Èy lµm cho toµn bé thi ®µn

164
cuèi §−êng chuyÓn biÕn sang ph−¬ng h−íng gi¶n dÞ l−u lo¸t. Ng« Duy, Hµn èc
®−îc quy vµo ph¸i ¤n - Lý vµ TrÞnh Cèc tiÕp thu ¶nh h−ëng cña Gi¶ §¶o, ®Òu
kh«ng ph¸t triÓn h¬n mét b−íc phong c¸ch th¬ ca khóc chiÕt chÆt chÏ vµ bÝ hiÓm
kú l¹ cña nh÷ng ng−êi më ®−êng, mµ ë tõng møc ®é kh¸c nhau chuyÓn h−íng
sang b×nh dÞ ch©n thùc, cã thÓ thÊy xu h−íng cña thêi ®¹i. Häc c¸i dÔ hiÓu cña
B¹ch C− DÞ vµ nçi buån nhÑ nhµng cña Gi¶ §¶o, ®· cÊu thµnh khuynh h−íng chñ
®¹o cña s¸ng t¸c th¬ ca thêi kú Ngò ®¹i ThËp quèc sau nµy, kÐo dµi ®Õn ®Çu ®êi
Tèng, vÉn duy tr× côc diÖn thi quèc trong H−¬ng s¬n thÓ vµ V·n §−êng thÓ, mµ
më ®Çu cña nã lµ ë cuèi ®êi §−êng(10). Chóng ta ë ®©y v× thÕ kh«ng sî sù giao
thoa trïng ®iÖp tr−íc sau, nhÊt quyÕt chia th¬ ca tr−íc niªn hiÖu Trung Hßa vµ
sau niªn hiÖu Quang Kh¶i ra lµm 2 giai ®o¹n, chñ yÕu còng lµ ®Ó suy ngÉm vÒ
th¬ ca giai ®o¹n tr−íc kÕ thõa nhiÒu truyÒn thèng cña thêi kú gi÷a ®êi §−êng,
giai ®o¹n sau th× trùc tiÕp më ra thi phong cña th¬ Ngò ®¹i, ph©n tÝch lý gi¶i chi
tiÕt thªm sÏ gióp Ých cho viÖc xem xÐt thÊu suèt sù biÕn chuyÓn cña phong khÝ
®−¬ng thêi. Ngoµi ra, trong thi ®µn cuèi §−êng còng cã mét h−íng ®i theo con
®−êng mµu mÌ ch¶i chuèt cña ¤n, Lý, th¬ h−¬ng liªm (tr¸p th¬m) cña Hµn èc,
Ng« Dung v.v chÝnh lµ tiªu biÓu cña nã, vµ kÐo dµi ®Õn Hßa Ng−ng, Tr−¬ng TiÕt
thêi Ngò ®¹i. ThÕ nh−ng c¶nh giíi t« hång ®iÓm tÝa, t×nh c¶m vui buån mõng
giËn, ®· t×m ®−îc h×nh thøc biÓu hiÖn thÝch hîp trong tõ khóc, th× cã thÓ nh−êng
vÞ trÝ cña nã trong th¬ ngò thÊt ng«n truyÒn thèng. ThÓ th¬ tr¸p th¬m cuèi §−êng
ngµy cµng tõ hãa, dÇn dÇn mÊt tÝnh thÓ lo¹i cña m×nh, do vËy cã thÓ hÐ lé nh÷ng
th«ng tin vÒ th¬ suy tõ thÞnh sau thêi Ngò ®¹i.
Nh×n l¹i sù biÕn ®æi thÞnh suy cña §−êng thi, chóng ta cã thÓ nh×n thÊy mét
c¸ch râ rµng c¶ qu¸ tr×nh h×nh thµnh, chuyÓn hãa vµ tho¸i hãa c¸c tè chÊt cña nã.
§ã lµ diÔn biÕn cña b¶n th©n th¬ ca, song l¹i lµ khóc x¹ cña sù biÕn ®æi thêi ®¹i
vµ t©m lý. Th¬ thêi kú ®Çu ®êi §−êng nghiªng vÒ béc lé t×nh c¶m chñ quan cña
nhµ th¬, nh−ng ®ã lµ sù ph¸t huy chñ quan trªn c¬ së nhÊt trÝ nhau vÒ c¬ b¶n gi÷a
chñ quan vµ kh¸ch quan, lý t−ëng vµ hiÖn thùc. B−íc vµo x· héi thêi kú gi÷a ®êi
§−êng, lý t−ëng vµ hiÖn thùc b¾t ®Çu c¸ch xa nhau, dÉn ®Õn sù ph©n l−u dÇn dÇn
gi÷a c¶m sù vµ t¶ ý cña th¬ ca, thÕ nh−ng chñ quan cña thêi kú nµy kh«ng muèn
quay l−ng l¹i vµ xa rêi kh¸ch quan, mµ cè g¾ng ®èi mÆt víi hiÖn thùc, ra søc t¹o
ra sù thèng nhÊt míi gi÷a chñ quan vµ kh¸ch quan, bÊt kÓ c¶m sù thuéc lo¹i t¶

165
thùc hay chèng thãi tôc kiÓu t¶ ý, qu¶ thùc ®Òu thÓ hiÖn xu h−íng nµy. ChØ cã
trong t×nh huèng lý t−ëng tan vì, chñ quan kh¸ch quan triÖt ®Ó t¸ch rêi nhau ë
thêi kú V·n §−êng, chñ quan míi thùc sù coi nhÑ kh¸ch quan, chuyÓn h−íng
sang khÐp kÝn c¸i t«i cña m×nh. Tõ ph¸t huy chñ quan, ®Õn kiªu ng¹o nh×n kh¸ch
quan, råi ®Õn quay vÒ tù ng·, ®ã chÝnh lµ chu kú diÔn biÕn tinh thÇn thêi ®¹i cña
§−êng thi, còng lµ lÞch tr×nh phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh cña ®êi §−êng. Cßn nh− nãi
®Õn ng−êi g¸nh v¸c tinh thÇn thêi ®¹i vµ s¸ng t¸c th¬ ca, th× t©m lý x· héi vµ
høng thó thÈm mü cña hä còng ë trong qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn kh«ng ngõng. NÕu
nh− nãi, thi nh©n ThÞnh §−êng lµ nh÷ng ng−êi n¨ng ®éng, hä nãi chung víi t−
c¸ch chñ thÓ cña thùc tiÔn ®Ó c¶m thô cuéc sèng vµ biÓu hiÖn cuéc sèng, vËy th×
thi nh©n Trung §−êng chÝnh lµ nh÷ng ng−êi lÆng nh×n, th−êng ®ãng vai trß chñ
thÓ cña t− duy, tõ bªn c¹nh ®Ó quan s¸t vµ phª ph¸n cuéc sèng, to¸t ra ý khÝ bÊt
b×nh cña b¶n th©n, cßn thi nh©n V·n §−êng th× thuéc nh÷ng ng−êi tù ph¸n xÐt
m×nh, ®øng trªn lËp tr−êng cña chñ thÓ tuyÖt ®èi (duy ng·) ®Ó nhÊm nh¸p tõng ly
tõng tý ho¹t ®éng t©m linh vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña m×nh. §ã chÝnh lµ kÕt qu¶
cña quan hÖ gi÷a x· héi vµ c¸ nh©n tõ thèng nhÊt ®i ®Õn t¸ch rêi biÕn ®æi. §−¬ng
nhiªn, nh÷ng ng−êi nãi ë ®©y kh«ng ph¶i lµ ng−êi b×nh th−êng, ng−êi tr×u t−îng,
mµ chñ yÕu lµ chØ nh÷ng hµn sÜ cña ®êi §−êng. Sù biÕn thiªn t©m th¸i cña hä
ph¶n ¸nh ®Þa vÞ x· héi vµ t¸c dông biÕn ®æi lÞch sö cña toµn bé tÇng líp hµn sÜ,
do ®ã còng cã thÓ dù ®o¸n ®−îc bèi c¶nh ph¸t triÓn cña v¨n häc chÝnh thèng cña
sÜ ®¹i phu sau ®êi Tèng do hµn sÜ lµm chñ thÓ. §ã l¹i lµ ®iÓm chó ý míi cña
chóng t«i trong viÖc nghiªn cøu sù chuyÓn biÕn cña §−êng thi.

-----------------------------------------
Chó thÝch:
1. Xem bµi th¬ TÆng V−¬ng Di Th−îng cña TiÒn Khiªm Ých: “BØ tai tiÔn tiÔn gi¶, xuyªn huyÖt
ph©n khoa ®iÒu. S¬ ThÞnh biÖt Trung V·n, häa ®Þa täa bÖ lao.” (K×a nh÷ng kÎ khÐo måm
khÐo miÖng kia, chui vµo hang lµm rèi c¶ khoa môc. S¬ ThÞnh kh¸c Trung V·n, v¹ch ®Êt
ngåi trong lao.). Sù c«ng kÝch ®èi víi thuyÕt “tø §−êng” cã thÓ nãi lµ lîi h¹i. ThÕ nh−ng

166
 TiÒn Khiªm Ých xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm tÝnh linh luËn, phñ nhËn tÝnh tÊt yÕu cña viÖc ph©n
kú lÞch sö v¨n häc, còng kh«ng tr¸nh khái sa vµo thiªn lÖch.
2. Giíi h¹n cuèi cña th¬ ca thêi kú gi÷a ®êi §−êng ph©n c¾t ë thêi nµo, x−a nay c¸c ý kiÕn
vÉn ch−a ®i ®Õn thèng nhÊt, bëi v× thiÕu sù kiÖn träng ®¹i nh− lo¹n An Sö lµm mèc. ë ®©y
t«i t¹m lÊy thêi gian giao thêi gi÷a hai niªn hiÖu Tr−êng Khanh, B¶o LÞch lµm v¹ch ng¨n
c¸ch, ®· suy ngÉm ®Õn sù biÕn ®æi cña t×nh h×nh chÝnh trÞ x· héi. (Ch¼ng h¹n vµo n¨m
Tr−êng Kh¸nh, ba phiªn trÊn ë Hµ B¾c l¹i næi lo¹n, cuéc tranh giµnh bÌ ®¶ng gi÷a Ng−u -
Lý b¾t ®Çu, t×nh thÕ “trung h−ng” Nguyªn Hßa dÇn dÇn biÕn mÊt), còng chó ý ®Õn sù
chuyÓn giao trong lÜnh vùc v¨n häc (mét sè t¸c gia tiªu biÓu cña thi ®µn Nguyªn Hßa nh−
Hµn Dò, M¹nh Giao, LiÔu T«ng Nguyªn, Lý H¹ v.v mÊt vµo kho¶ng Nguyªn Hßa, Tr−êng
Kh¸nh, Tr−êng Kh¸nh tËp cña Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ) biªn so¹n sím nhÊt vµo lóc
nµy, cßn nhµ th¬ Lý Th−¬ng Èn thêi V·n §−êng th× b−íc lªn thi ®µn sau niªn hiÖu B¶o
LÞch). Kh«ng nãi còng ®ñ biÕt, ®ã chÝnh lµ sù ph©n chia ®¹i thÓ, kh«ng thÓ ®èi xö c©u nÖ.
3. Xem LuËn ng÷ - Vi chÝnh: “Tö viÕt: Thi tam b¸ch, nhÊt ng«n dÜ tÕ chi, viÕt: T− v« tµ”.
(Khæng Tö nãi: Th¬ ba tr¨m bµi, cã thÓ dïng mét c©u ®Ó kh¸i qu¸t, ®ã lµ: T− t−ëng t×nh
c¶m kh«ng tµ).
4. Xem Th−îng th− - Nghiªu ®iÓn: “Thi ng«n chÝ, ca vÞnh ng«n, thanh y vÞnh, luËt hßa thanh.
B¸t ©m kh¾c hµi, v« t−¬ng ®o¹t lu©n, thÇn nh©n dÜ hßa.” (Th¬ bµy tá chÝ h−íng, ca th× h¸t
lªn lêi biÓu ®¹t t− t−ëng t×nh c¶m, ngò thanh ®−îc ®Þnh ra dùa theo lêi ca vÞnh, s¸u luËt lµ
®Ó hµi hßa ngò thanh. NÕu ©m thanh cña t¸m lo¹i nh¹c khÝ mµ ®iÒu hßa, kh«ng rèi lo¹n trËt
tù lÉn nhau, th× thÇn vµ ng−êi ®Òu nh©n ®Êy mµ sÏ hµi hßa). C¨n cø Nghiªu ®iÓn tuy lµ s¸ch
xuÊt hiÖn sau, song trong ®ã cã thÓ l−u gi÷ nh÷ng t− liÖu t− t−ëng thêi Th−îng cæ. §o¹n
v¨n nµy ghi chÐp vÒ sù hîp nhÊt cña th¬, nh¹c, vò vµ chñ tr−¬ng dïng nh¹c vò ®Ó nèi liÒn
thÇn nh©n, ra ®êi ë giai ®o¹n ®Çu cña sù ph¸t triÓn th¬ ca.
5. C¨n cø: Nguyªn KÕt sinh chØ sau §ç Phñ 7 n¨m, th«ng th−êng ®−îc coi lµ ng−êi cïng thêi.
ë ®©y quy «ng vµo thi ®µn §¹i LÞch, lµ sù suy ngÉm tõ gãc ®é chuyÓn biÕn cña th¬ ca,
còng nh− n¨m sinh cña L−u Tr−êng Khanh sím h¬n §ç Phñ, song vÒ thãi quen «ng vÉn
®−îc coi lµ thi nh©n §¹i LÞch.
6. Th¬ phóng dô mµ ®¹i diÖn lµ Nguyªn, B¹ch vÒ mÆt nghÖ thuËt vÉn cã khiÕm khuyÕt, gèc rÔ
lµ ë sù thuyÕt gi¸o kh¸ râ rµng, biÓu hiÖn nghÖ thuËt kh«ng ®−îc hån nhiªn ch©n thùc. ThÕ
nh−ng ®iÒu ®ã ë mét gãc ®é rÊt lín lµ do b¶n chÊt cña th¬ phóng dô quyÕt ®Þnh, v× thÕ
chóng t«i th−êng gäi nã lµ th¬ c¶m sù, ®Ó khu biÖt víi th¬ tù sù cña ph−¬ng T©y.
7. Tham kh¶o ý kiÕn cña Hµn Dò trong c¸c t¸c phÈm Tèng M¹nh §«ng D· tù, Kinh §µm
x−íng häa thi tù. ThÕ nh−ng biÓu hiÖn cña “nh÷ng tiÕng kªu bÊt b×nh” ®ã, cã thÓ ¶o hãa ra
h×nh th¸i kú qu¸i sÆc sì ®Õn nh− vËy, ngoµi thay cò ®æi míi cña chÊt liÖu t− t−ëng truyÒn
thèng ra, th× cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi sù hÊp thô réng r·i v¨n hãa d©n gian ®−¬ng thêi,
®Æc biÖt lµ v¨n hãa thÞ d©n (bao gåm c¶ viÖc thÕ tôc hãa nghÖ thuËt t«n gi¸o).
8. Th¬ ca V·n §−êng Ýt viÕt vÒ ®Ò tµi x· héi träng ®¹i, phÇn lín lµ nh÷ng s¸ng t¸c vÒ phong
c¶nh, ®Æc biÖt thÞnh hµnh th¬ diÔm t×nh vµ vÞnh vËt, s¸ng t¸c thêi kú cuèi cña Nguyªn, B¹ch
®· më ®Çu xu h−íng ®ã.
9. T©n V¨n Phßng: §−êng tµi tö truyÖn, quyÓn 9 chÐp: “(Lý) §ång... v« cïng ng−ìng mé Gi¶
Tr−êng Giang (Gi¶ §¶o), bÌn vÏ h×nh «ng, ®éi trong kh¨n. Th−êng gi÷ trµng h¹t niÖm Gi¶

167
 §¶o PhËt, mçi ngµy hµng ngµn lÇn. NÕu cã ng−êi yªu thÝch Gi¶ §¶o th× (Lý) §ång lËp tøc
viÕt th¬ cña Gi¶ §¶o tÆng cho ng−êi ®ã, dÆn ®i dÆn l¹i r»ng: th¬ nµy ch¼ng kh¸c g× kinh
PhËt, h·y mang vÒ th¾p h−¬ng mµ thê”. Cßn TriÒu C«ng Vò trong s¸ch QuËn Trai ®éc thñ
chÝ, quyÓn 18 th× chÐp: “T«n Th¹ch ®êi Nam §−êng... vÏ h×nh cña Gi¶ §¶o, treo trªn t−êng
nhµ, sím tèi thê «ng ta”.
10. S¸ch Th¸i Khoan Phu thi tho¹i ®êi Tèng, môc Tèng s¬ thi phong nãi: “§Çu ®êi Tèng b¾t
ch−íc theo d− phong cña thêi Ngò ®¹i, sÜ ®¹i phu ®Òu t«n sïng th¬ cña B¹ch L¹c Thiªn, v×
thÕ V−¬ng Hoµng Ch©u lµm chñ minh héi mét thêi.” Cßn môc V·n §−êng thi c¸ch th× nãi:
“§−êng m¹t Ngò ®¹i, nh÷ng kÎ hïa thãi tôc tù næi tiÕng b»ng th¬, phÇn nhiÒu lËp bõa
phong c¸ch, ... ®¹i ®Ó ®Òu t«n Gi¶ §¶o v.v, gäi lµ phong c¸ch Gi¶ §¶o, l¹i kh«ng Ýt kÎ gi¶
theo th¬ Lý, §ç”. Cã thÓ thÊy phong khÝ t«n sïng Gi¶ §¶o vµ B¹ch C− DÞ, suèt tõ §−êng
m¹t Ngò ®¹i liªn tôc ®Õn ®Çu ®êi Tèng.

168