AINMA 3.1. AINMA NEDR?

Birbirine gre bal hareket yapan ve ayn zamanda temasta olan iki yzeyden kk paracklar kalkar. Kalkan bu paracklarn gitmesi ile anma meydana gelir. Mhendislik malzemelerinin ve makine elemanlarnn mrlerine bu anmann byk etkisi vardr. DIN 50320de anma; cisimlerin yzeylerinden mekanik etkenlerle mikro taneciklerin koparak ayrlmas nedeni ile istenmeyen bir deiikliin meydana gelmesidir eklinde tarif edilir [47]. Anma mekanik, kimyasal veya elektro-kimyasal etkenlerin tribo-sistem iinde etkileimleri ile meydana gelir. Anma i sertlemesi, oksitlenme, metal transferi, faz deiiklii, ya ve kir filmleri gibi ok sayda olaya baldr. Pek ok malzeme iftinin srtnme katsays 0.1 ile 1 ( ) arasnda deitii halde anma hzlar ok farkl deerlerde olmaktadr. Mhendislik malzemelerindeki ypranmann anma saylmas iin; a) Mekanik bir etkinin olmas, b) Srtnmenin olmas, c) Yava fakat devaml olmas, d) Malzeme yzeyinde deiiklik meydana getirmesi, e) steimiz dnda meydana gelmesi gerekir. Bu artlardan biri salanmyorsa meydana gelen ypranma anma deildir [48]. Tribolojik sistem, karlkl etkileen elemanlarda hz, sl artlar ve ykn etkisi ile sonulanan anma olayn inceler. Tribolojik sistem, ekil 3.1 de grld gibi;

1) Ana malzeme (anan) 2) Kar malzeme (andran) 3) Ara malzeme 4) evre ortam (Yk, hareket) elemanlarndan meydana gelir [4951].

1234-

Ana Malzeme Kar Malzeme Ara Malzeme evre artlar

ekil 3.1. Bir tribolojik sistemin ematik olarak gsterilii [49,52]. Anmann incelendii eleman esas srtnme elemandr. Kar eleman kat, sv veya gaz halinde olabilir. Eer ortam vakumlu ise iyi temizlenmeyen yzeylerde yalayc zellik gsteren ara maddeler olabilir. Bu haldeki srtnmeye teknik kuru srtnme denir. Vakumsuz ortamda ise evre devreye girer ve sistem elemanlar says tanedir. Eer yalama da var ise eleman says drttr [53]. 3.1.1. Anmann Temel Unsurlar Anmann balamas ve devam etmesi iin srtnmenin olmas gerekir. Srtnen iki yzeyin temas alanna mekanik etkileim alan denir. Bu alann anmaya etkisi byktr. Yzeylerin gerek temas alan grnen temas alanndan ok kktr. ok hassas ilenen yzeylerde dahi yzeylerde przler bulunur. Yzeylerin etkileimi bu przlerde olur. Przler aras girintilerde ise etkileim yoktur ve temas alan dnda kalr. Yklemenin ekli ve deeri temas alann, dolaysyla anmay etkileyen iki nemli faktrdr. Ykn deeri arttka gerek temas alan artar. ki cisim birbirine gre kayma, yuvarlanma ve kaymal-yuvarlanma hareketi veya arpma hareketi yapabilir. Hareketin yn ve hareketin miktar anma miktarna ve anma cinsine tesir eder. Ayrca scakln da anma zerinde byk etkisi vardr [54]. 3.1.2. Anma Mekanizmalar

Bir tribolojik sistemin elemanlar arasndaki karlkl zorlamalar neticesinde meydana gelen anmann deiik trleri ve bundan dolay da farkl snflandrlmalar gerekmektedir [49,51]. Anma; yalayc tipi, scaklk, yk, hz, malzeme, rnn yzey bitirme ilemi ve sertlik gibi zelliklerin deitirilmesinden etkilenmektedir [52]. Genelde tr anma vardr. Bunlar; adhesiv, abrasiv ve tribo oksidasyon anma olarak bilinen erozif anma trleridir [55]. Bunlardan baka fretaj anmas ve yorulma anmas da anma tr olarak sylenebilir [53]. Evrensel bir anma tr olmad iin, anmay test edecek makine ve metot yoktur. Laboratuar testleri, anma trnn servis artlarn taklit etmeyi amalar [56]. 3.1.2.1. Yapma Anmas (Adhesiv Anma) Yapma anmas olarak da bilinen adhesiv anma en yaygn olarak rastlanan anma tr olmasna ramen, genellikle adhesiv anma hasarlarnn hazrlaycs olarak bulunmaz [52]. Bu anma ok dk hzlarda da meydana gelmekte olup, uygulamada daha ok yksek hz ve yklerde grlen bir anma tipidir. Temasta olan yzeyler birbirlerini przl noktalarda etkilerler. Gerek temas alan ok kk olduundan yzeylere uygulanan ykn etkisi ile temas eden yzeylerde temas etme alan artar. Temastaki przler basnc tayamayacak duruma geldiinde akma snr alr ve plastik deformasyon meydana gelir [57]. Eer malzemenin sneklii yksek ise mikro adhezyon alanlar hzl bir ekilde temas yzeyine tamamen yaylr. Malzeme moleklleri birbiri ile temasa geerek temas noktalarnda kaynak balar meydana gelir. Yatay bir kuvvet ile yzeyler birbirine gre hareket ettirilmek istenirse kaynak olan noktalar kesilebilir. Eer kesilme tam ara yzeyde gerekleir ise anma meydana gelmez. Eer kopma yzeylerden birinde gerekleir ise dier yzeye malzeme transferi olur. Srtnmenin devam etmesi halinde transfer olan malzeme kopmak sureti ile anma rnn meydana getirir [53, 58]. ekil 3.2 'de grld gibi A ve B atomlar arasndaki yapma yeteri kadar iyi ise, yumuak olan A metalinden kopan paracklar tanacaktr. Eer, A ve B malzemeleri ayn ise, anma her iki yzeyde de meydana gelecektir. izelge 3.1'de metallerin yapmasn (adhezyonu) etkileyen faktrler gsterilmektedir [59].

ekil 3.2. Adhesiv anma [59].

izelge 3.1. Metallerin yapmasn etkileyen faktrler [52]. zellik 1. Yzeye yardmc bir madde srme 2. Kristal sistemi 3. Deformasyon sertlemesi katsays 4. Saflk 5. Sertlik 6. Elastik modl 7. Ergime scakl 8. Yeniden kristalleme scakl 9. Atomik yarap 10. Yzey enerjisi
1

Tr veya Byklk Yksek Kbik Hegzagonal Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek Dk Yksek

Adhezyon Katsays Dk Yksek Dk Yksek a1 Dk Dk Dk Dk Dk b2

a) Literatrde hegzagonal sk paket yapda olan Zn metali zerinde allmtr. Byk oranlarda bir deiimin olmad grlmtr. Aksine yzey merkezli yapda olan Cu zerindeki almalar byk lde etkinin var olduunu gstermitir [52].

b) Literatrde fiziko-kimyasal olarak yaplan aratrmalara bal olarak yksek yzey enerjisinin yksek adhezyona sebep olaca sylenmektedir. Mekanik adan yksek yzey enerjili malzemeler olduka serttir ve dk adhezyon katsaysna sahip malzemelerdir [52].

V (Anma Hz)

ekil 3.3. Adhesiv anmada anma blgeleri [53]. Adhesiv anma; ekil 3.3 de grld gibi anma blgesinden meydana gelmektedir [53]. Yzeyler hareket ettirildiinde balangta yzeylerin temas sivri tepeciklerde olduundan yksek gerilmeler meydana gelir ve anma hzla artar. Sivri noktalarn dzlemesi ile ve kopan partikllerin yalar tarafndan uzaklatrlmas ile yzey temas ok geni bir alana yaylr. Dolaysyla gerilme der ve anma miktar azalr. Anmann balangcna alma anmas (rodaj) denir. Bu anma halinde yklerin yksek olmas tehlikelidir. Tm yalamal sistemlerde rodaj uygun artlarda gerekleir ise faydaldr. Alma anmas ile malzemenin yzeyi dzgnleir. Dolaysyla temas alan artarak yk der. kinci blgedeki anmaya durgun anma denir ve uzun sre nemli bir anma meydana gelmez. Tezgah ve makinelerin mrn bu anma tayin eder. Durgun anma sonunda ar anma meydana gelir. Bu anma durumunda malzeme iftleri birbirine tamamen yapabilir [60]. Kazma Anmas (Abrasiv Anma) Srtnen iki yzey arasna dardan giren ya da iki yzey arasnda oksitlenmeden dolay meydana gelen daha sert bir maddenin yzeylerde yapt hasar olarak tanmlanr. Bu sert maddeler, yzeylerde talama ileminde olduu gibi bir malzemeden para kopartlmas olay

ile benzer ilem gsterirler [59]. Yzeylere bask kuvveti uyguland zaman sert yzey zerindeki asperitiler (andrc yzeyindeki nano tepecikler) yumuak yzeye gmlr. Dolaysyla yzeyleri hareket ettirmek iin bir kuvvet uyguland zaman asperitiler yumuak yzeyi kazrlar. Anma; yumuak ve sert iki yzey arasnda olduu gibi sert taneciklerin yzey zerinde akmas ile de gerekleir. ekil 3.4'de tipik bir abrasiv anma grlmektedir. cisimli anmada yzeyler arasndaki sert tanecikler tam bir kayma hareketi yapmaz, bazen de yuvarlanrlar. Bu nedenle anma daha yava olur. Metalin (anan malzeme) sertlii (Hm) ve andrcnn sertlii (Ha) olmak zere Hm/Ha bir kriter olarak kullanlr. Hm/Ha < 0.8 ise metalde ok ar kazma anmas meydana gelir. Talal imalatta da istenen durum budur. Hm/Ha > 0.8 ise kazma anmas dktr. Hm/Ha 1 ise metalde kazma anmas meydana gelmedii kabul edilir [61].

ekil 3.4. Abrasiv Anma [49]. Kayma ve abrasiv anma arasndaki fark ok belirgin deildir. Her ikisi de temiz yzeylerde partikl (tala) olumadan nce, meydana gelen deformasyona bal olarak bir anma alan halkasnn paralardr [62]. Kayma anmasnn ilerlemesine bal olarak abrasiv duruma gre deiik bir anma boyutuna geebilir. rnein, kaymann ilk aamalarnda oluan partikller her iki kayma bileenini de andrabilir [63]. Sert partikllerin boyutunun kritik bir deerin altna dmesine gre abrasiv anmadan kayma anmasna bir gei olduu belirtilmitir [64].

Erozyon Anma (Erozif) veya Tribo Oksidasyon Temas yzeylerinden en az birinin alma ortamnda korozyona uramas ve izafi hareket sebebiyle meydana gelen korozyon tabakasnn silinerek alnmas ve bunun devaml olarak

tekrar ile meydana gelen anmadr. Sert olan ve koparak srtnme yzeyleri arasna giren paracklar abrasiv bir tesir yaparak anmay artrc rol oynarlar [58]. ekil 3.5.'de tribo oksidasyon anma grlmektedir.

ekil 3.5. Tribo oksidasyon anmas [49]. Kat tanecik erozyonunda; kat bir cisim bir yzeye dik olarak arparsa ikinci yzeyde plastik deformasyon veya krlma meydana gelir. arplan yzey snek ve arpan cisim ok sert ise yzeyde ukur oluur. Malzeme kayb meydana gelmeyebilir. Darbeler devam ettii srece yorulmadan dolay malzeme kayb balar. Erozyon anmas tanecik darbe hz arttka anmada lineer bir deiim gsterir. Sv tanecik erozyonunda ise; basnl sv jetleri kat cisim gibi davranr. Sv jetleri yzeye arpt zaman ses dalgalar oluur ve bunlar ekmebasma eklinde yzeyde yaylr. Sonuta yzeylerde plastik deformasyon ve przler oluur [65]. Yorulma Anmas Temas yzeylerinde oluan kk ukurcuklar halinde kendini gsterir. Genellikle dili arklar, kamlar ve rulmanlar gibi makine elemanlarnda yuvarlanma hareketi yapan paralarn yzeylerinde oluur ve zamanla yorulma sonucu zararl hale gelirler [66]. Bu elastik ve plastik olaylarn devam etmesi sonucu mikro atlaklar oluur, atlak bymesi olur ve anma paracklar kopar. Burada harcanan enerji, malzemede belirli lde tahribat yapar [67]. ekil 3.6'da yorulma anmas grlmektedir.

ekil 3.6. Yorulma anmas [49]. Fretaj Anmas Dk enerjili izafi hareket yapan iki yzey arasnda meydana gelen anmadr. zafi hareket gel-git eklinde olup genlii 20400 m olmaldr. Fretaj anma kayb ok azdr. Fakat yorulma atlaklarnn balang yerlerini oluturur. Hareket etmeyen makinelerde (kamyon ile tanan otomobil), bilyeli yataklarda titreim var ise fretaj meydana gelir. Titreim ok sert kuvvetler oluturursa yzeylerden birinde izler meydana gelir [48]. 3.2. AINMA DENEYLER VE LM YNTEMLER Malzeme kayb olarak tanmlanan anmann lm, temas eden paralardan birinde veya her ikisindeki hacim veya arlk kayb esas alnarak yaplr. Anma dorudan veya dolayl lmlerle verilebilir. Anmann oluabilecei durumlara bal olarak ekil 3.7' de dorusal, dzlemsel ve hacimsel anma gsterilmitir [49].

ekil 3.7. Dorusal, dzlemsel ve hacimsel anmann belirlenmesi [49]. Endstride kullanlan alet ve ekipmanlarda aranlan zelliklerden biri de servis mrleridir. Makine paralarnn abuk anmas makinenin mrn ksaltarak maliyeti artrd gibi, onarm iin geen srede retimin nemli lde azalmasna neden olmaktadr. Bu sebeple makine imalatnda anmaya maruz kalabilecek yerlerde anma direnci yksek malzemeler kullanlmaldr. Laboratuar artlarnda yaplan deneylerde, ana malzemenin bir modeli ile allr. Bu model, basit geometrik ekle sahip olup, fazla bir masrafa gerek kalmadan retilebilir ve daha sonra bir deney cihazna taklarak her trl anma lme ilemleri bunun zerinde yaplabilir [52]. Anma deney yntemlerini genel olarak iki grupta toplamak mmkndr. Bunlar; 1) Yalamal ve yalamasz bir ortamda ana ve kar malzemenin adhesiv (metal-metal) anmann deerlerinin lld deneylerdir. 2) Kat, sv ve gaz halindeki maddelerin etkisi altnda yalnz kar malzemenin anma deneylerinin lld deneylerdir. ASLE tarafndan yz kadar lm deney sistemi belirtilmitir. nemli olduu dnlen ve yaygn olarak kullanlan lm yntemlerinden; arlk fark, kalnlk fark, iz deiim metodu ve radyo izotop metodu aada srayla aklanmtr. 3.2.1. Arlk Fark Metodu

Ekonomik olmas ve llen bykln alet duyarllk kapasitesi iinde bulunmas sebebiyle en ok kullanlan yntemdir. Deney numunelerinin her lm iin numunenin yerinden kartlp lm yaplmas, yani numune yerindeyken zerinden l alnamamas, bu yntemin dezavantajdr. Arlk kaybnn llmesi 10-3 veya 10-4 gr hassasiyetinde olduka duyarl bir terazi ile yaplr. Anma miktar gram veya miligram cinsinden ifade edilirse, metre veya kilometre olarak tespit edilen srtnme yoluna gre, birim srtnme yoluna karlk gelen arlk kayb miktar, gr/km veya mg/m olarak ifade edilir. Eer bir birim alan iin hesap edilecekse, hacimsel anma miktar olarak belirtilmek istendiinde, yine arlk kaybndan hareketle, kullanlan malzemenin younluu ve deney numunesi zerine etki eden ykleme arlna karlk gelen hacim kaybndan gidilerek birim alan bulunabilir. Bu tanmlara gre, en ok kullanlan arlk kayb lme metodunda kullanlan bant udur [52];
G (mm3 . N-1 m-1) d.M .S

Wa =

Burada; (3.3)

Wa = anma oran (mm3 . N-1 m-1), G = arlk kayb (mg), S = kayma mesafesi (m), M = ykleme arl (N), d = anan malzemenin younluu (gr / cm3), olarak verilmitir. Anma orannn (Wa) ters deeri de anma direnci (Wr) olarak gsterilir.
1 (N.m/ m 3) m Wa

Wr =

(3.4)

3.2.2. Kalnlk Fark Metodu Anma esnasnda oluacak boyut deiikliinin llmesi ve bu lmn balang deeri ile karlatrmas suretiyle elde edilir. Kalnlk fark olarak tespit edilen bu deerden gidilerek,

hacimsel kayp deeri ve birim hacimdeki anma miktar hesaplanr. Kalnlk, hassas lme aletleri yardm ile m duyarllnda llmelidir [52]. 3.2.3. z Deiimi Metodu Srtnme yzeyinde plastik deformasyon metodu ile geometrisi belirli bir iz oluturulur. Deney boyunca bu izin karakteristik bir boyutunun (rnein apnn) deiimi llr. Uygulamalarda iz brakc olarak en ok kullanlan alet Vickers veya Brinell sertlik lme ucu izidir. Elmas piramit veya bilyenin brakt iz boyutundaki deime mikroskop vastasyla llerek belirlenir [52]. 3.2.4. Radyoizotop Metodu Srtnme yzey blgesinin proton, ntron veya -paracklaryla bombardman edilerek, radyoaktif hale getirilmesi esasna dayanr. Anmann byk hassasiyetlerle llebilmesi ve sistem ierisinde alma artlarn deitirmeden l alnabilmesi yntemin avantajdr. Fakat ekonomik olmamas nedeni ile ancak zel amalarda kullanlabilir. zel problemlerin zm dnda yaygn olarak kullanlan bir metot deildir [52].

KOMPOZT MALZEMELERN AINMA DENEYLER ncelenen kompozitlerin kuru ortam anma deneyleri pim zeri disk tipi (ekil 6.11) anma cihaznda yaplmtr. ncelenen numunelerin anma deneyleri srasnda kar malzeme olarak AISI 4140 (DIN 1.7225) kalite slah eliinden (198 HB) imal edilmi disk zerinde yaplm ve 6 mm apnda 20 mm yksekliinde deney numunesi kullanlmtr.

ekil 6.1. Anma deneylerinde kullanlan anma cihaz.

Numuneler; 5N, 10N, 20N ve 40N yk altnda 0,5 m/s kayma hznda 2000 m aralklarla toplamda 10000 m kayma mesafesinde test edilmitir. Deney ncesi ve sonras numuneler 0,0001 gr hassasiyetine sahip elektronik terazide arlklar llm ve deney sonular arlk kaybna gre deerlendirilmitir. Anma deneyleri sonrasnda anma mekanizmalarnn belirlenmesi iin numune yzeyleri optik mikroskopta ve taramal elektron mikroskobunda incelenmitir.

KOMPOZT MALZEMELERN AINMA DENEY SONULARI Tez almasnda retilen farkl % Pb oranlarna sahip kompozit malzemelerin 5 N, 10 N, 20 N ve 40 N yk altnda 2000 m aralkl toplamda 10000 m kayma mesafesindeki arlk kaybna bal kalarak yaplan anma deneyi sonular aadaki grafiklerde verilmitir. Deney sonularna gre % 1 orannda Pb ilavesi yaplm kompozit malzemelerin en dk arlk kayb gsterdii gzlemlenmitir. Pb ilavesinin artmasyla anma direnci dm ve kompozit malzemelerin arlk kayplar giderek art gstermitir.

0 . 5 0

0 . 5 0

0 . 4 0
A r l k K a y b ( g ) A r l k K a y b ( g )

0 . 4 0

0 . 3 0

0 . 3 0

0 . 2 0

0 . 2 0

0 . 1 0

0 . 1 0

0 . 0 0 0 2 0 0 0 4 0 0 0 6 0 0 0 8 0 0 01 0 0 0 0
K a y m a M e s a f e s i ( m

0 . 0 0 0
)

2 0 0 0 4 0 0 0 6 0 0 0 8 0 0 01 0 0 0 0
K a y m a M e s a f e s i ( m )

(a) (b)

0 . 5 0

0 . 5 0

0 . 4 0
A r lk K a y b ( g ) A r l k K a y b ( g )

0 . 4 0

0 . 3 0

0 . 3 0

0 . 2 0

0 . 2 0

0 . 1 0

0 . 1 0

0 . 0 0 0 2 0 0 0 4 0 0 0 6 0 0 0 8 0 0 01 0 0 0 0
K a y m a M e s a f e s i ( m

0 . 0 0 0
)

2 0 0 0 4 0 0 0 6 0 0 0 8 0 0 01 0 0 0 0
K a y m a M e s a f e s i ( m )

(c) (d) ekil 7.1. MgAlSi-XPb alamlarnn farkl ykler altndaki arlk kayplar; 10 N, c) 20 N ve d) 40 N.
0 .5 0
M M M M g g g g A A A A l l l l S S S S i i i i 0 0 0 1 . 2 . 5 . 0 P P P P b b b b

a) 5 N, b)

0 .4 0
A r lk K a y b (g )

0 .3 0

0 .2 0

0 .1 0

0 .0 0 0 1 0
U y g

2 0
u l a n

3 0
a n Y

4 0
k ( N )

ekil 7.2. Toplamda 10000 m kayma mesafesi sonucundaki arlk kayb grafii.

Anma deneyine tabi tutulmu kompozit malzemelerin deney sonras SEM grntleri ekil 7.16da verilmitir. Uygulanan yk asndan en dk ( 5 N ) ve en yksek ( 40 N ) yklerin analizleri yaplmtr. Dk yklerde hafif anma mekanizmas olan adhesiv anma izi ve ok ince oyuklar olumutur. Yksek yklerde ise iddetli anma mekanizmas olan yzey atlaklarnn oluumu ve ilerlemesi sonucu gerekleen para kopmalarnn belirtisi boluklar ve iri oyuklar meydana gelmitir.

Uygulanan Yk 3N 20N

ekil 6.22. Al-12Si-20Mg-XCu alamlarnn anma yzeylerinin bytmedeki optik mikroskop grnmleri.

Al-12Si-20Mg-4Cu

Al-12Si-20Mg-1Cu

Al-12Si-20Mg