12. FOTOELEKTRINI EFEKT 12.1.

KLASINO OBJANJENJE FOTOELEKTRINOG EFEKTA

1888. godine Wilhelm Halwachs je primjetio da iz metala obasjanih svjetlou (EM zraenjem) odre ene valne duljine izlaze elektroni. Ta pojava se zove FOTOELEKTRINI EFEKT. Za kvantitativno ispitivanje fotoelektrinog efekta nainjen je sljedei ure aj: SLIKA: URE AJ ZA IZUAVANJE FOTOEFEKTA HORVAT SL. 10.3. STR. 106 Svjetlost pada na fotokatodu fotoosjetljivu katodu nainjenu od materijala koji ima svojstvo da iz njega izlaze elektroni kad na njega padne svjetlost, odn. od materijala koji se ispituje. U evakuiranoj staklenoj cijevi se nalaze fotokatoda i anoda. Svjetlost ulazi kroz kvarcni prozor (koji proputa i UV svjetlost). Cijev je preko ampermetra spojena s izvorom elektrine struje iji se polaritet moe mijenjati. Napon se mjeri voltmetrom.

Rezultati eksperimenta: 1) Ako se frekvencija upadne svjetlosti ne mijenja i ako je stalan napon izvora (U = konst.), onda je struja proporcionalna intenzitetu upadne svjetlosti. Vei intenzitet svjetlosti osloba a vie elektrona koji prelaze s fotokatode na anodu. SLIKA: OVISNOST STRUJE O INTENZITETU HORVAT SL. 10.3a. STR. 10-7 2) Za odre eni materijal fotoelektroni su izbaeni samo za koja je vea od neke minimalne frekvencije g , tzv. GRANINE FREKVENCIJE: > g . Za < g nema fotoel.efekta bez obzira na intenzitet svjetlosti. g je razliita za razliite materijale: cezij 4,61014 Hz, natrij 9,91014 Hz, zlato 11,61014 Hz... SLIKA: OVISNOST STRUJE O FREKVENCIJAMA HORVAT SL. 10.3b. STR. 10-7 3) Maksimalna kinetika energija fotoelektrona se odre uje postupnim smanjivanjem pozitivnog naboja na anodi. Kad je U = 0, struja i dalje tee krugom jer postoje elektroni koji, nakon to su izbaeni s katode, spontano dolaze do anode, tj. dolaze oni koji imaju dovoljnu kinetiku energiju. Najmanja razlika potencijala izme u katode i anode, koja uspijeva sprijeiti elektrone s najveom kinetikom energijom da do u do anode, se zove ZAUSTAVNI NAPON U z :

( E k ) max

2 mv max = = eU 2

= maksimalna kinetika energija

Zaustavni napon ne ovisi o intenzitetu svjetlosti ve o frekvenciji. SLIKA: OVISNOST STRUJE O NAPONU ZA DVA RAZLIITA INTENZITETA HORVAT SL. 10.3c. STR. 10-8
I max1 i I max 2 su struje zasienja poveanjem napona na anodi poveava se struja do zasienja. Struja zasienja osim o karakteristikama cijevi ovisi i o intenzitetu upadne svjetlosti.

4) Smanjivanjem intenziteta svjetlosti na male vrijednosti dobijamo vrlo mali broj fotoelektrona, koje je teko detektirati, no elektroni su izbaeni trenutano s maksimalnom kinetikom energijom (istom kao i kad koristimo veliki intenzitet svjetlosti). SLIKA: OVISNOST ZAUSTAVNOG NAPONA O FREKVENCIJI ZA DVA RAZLIITA MATERIJALA HORVAT SL. 10.3d. STR. 10-8

1916. god. Millikan je pokazao da maksimalna kinetika energija fotoelektrona ovisi linearno o frekvenciji. Za veinu metala su granine frekvencije u ultraljubiastom podruju, a za neke kao to su cezij i kalij, su u vidljivom dijelu spektra.

12.2. EINSTEINOVO OBJANJENJE FOTOEL. EFEKTA

Prema klasinoj valnoj teoriji energija koju bi EM val predao elektronu u metalu morala bi ovisiti o intenzitetu svjetlosti. Eksperiment je pokazao da energija ovisi o frekvenciji, a o intenzitetu svjetlosti oisi samo broj fotoelektrona. Tako er bi se prema valnoj teoriji fotoel. efekt morao dogoditi za bilo koju frekvenciju ako je intenzitet EM vala dovoljno velik. 1905. god. Einstein je objasnio fotoel. efekt korpuskularnom teorijom svjetlosti. Ako je frekvencija svjetlosti, onda svjetlost prenosi energiju u kvantima. Kvant energije svjetlosti (ili energija kvanta svjetlosti) E dan je Planckovom relacijom:
E = h . Elektron u metalu apsorbira taj kvant energije i ako je on dovoljno velik, dio se

potroi na izlazni rad Wi , a dio preda elektronu kao kinetika energija E k . Osloba anje elektrona iz metala, tj. izlazni rad Wi je savladavanje potencijalne energije kojojm je elektron vezan u metalu.
E = h = hc = Wi + Ek

(*) Einsteinova jednadba za fotoelektrini efekt

U sluaju granine frekvencije svjetlosti g elektron e biti oslobo en iz metala, ali bez energije potrebne za naputanje povrine metala:
h g = Wi

Wi ovisi o metalu i varira od 2-6 eV, to odgovara g od 4,81014 Hz (crvena svjetlost) do 141014 Hz (ultraljubiasta svjetlost).
Element Aluminum Beryllium Cadmium Calcium Carbon Cesium Cobalt Copper Gold Iron Lead Work Function (eV) 4.08 5.0 4.07 2.9 4.81 2.1 5.0 4.7 5.1 4.5 4.14 Element Magnesium Mercury Nickel Niobium Potassium Platinum Selenium Silver Sodium Uranium Zinc Work Function (eV) 3.68 4.5 5.01 4.3 2.3 6.35 5.11 4.73 2.28 3.6 4.3

Some data from Handbook of Chemistry and Physics

Za elektrone s maksimalnom kinetikom energijom vrijedi: ( Ek ) max = eU z U (*) Ek je zapravo ( Ek ) max jer je broj elektrona koji gubi energiju u sudarima u materijalu gotovo zanemariv.
h h g = ( Ek ) max

h( g ) = ( Ek ) max =

2 me vmax 2

Einsteinovo objanjenje fotoelektrinog efekta ukljuuje novu predodbu svjetlosti svjetlost je estica zvana FOTON, koja nosi energiju h i koja gibajui se brzinom c E h h (brzinom svjetlosti) ima koliinu gibanja: p = = = c c Korpuskularna teorija objanjava eksperimentalno pokazanu ovisnost broja fotona o intezitetu svjetlosti. Vei intenzitet znai vei broj fotona, a time i vei broj izbaenih fotoelektrona.

1921. godine Albert Einstein je dobio Nobelovu nagradu za fiziku, za doprinose u teorijskoj fizici, osobito za otkrie zakonitosti fotoelektrinog efekta.