BABILONIJA U 1. TISULJE U PR. KR.

TISU LJEU LJE

BABILONIJA (oko 900. 539. pr. Kr.)

-faze: 1. veina 9. st. Pr. Kr. obnavljanje, relativna stabilnost 2. kasno 9. i veina 8. st. Pr. Kr. polit. nemiri, zavravaju asirskim osvajanjem 3. veina 7. st. Pr. Kr. asirska dominacija 4. Novobabilonsko carstvo od Nabopolasara (626. pr. Kr.) do perzijskog osvajanja -izvori: - 900. 745. pr. Kr. slabo dokumentirano - 744. oko 620. pr. Kr. Babilonske kronike (poinju 744.) i asirski dokumenti - Babilonske kronike veina iz 2 svetita (Eane i Itarinog hrama u Uruku) - drugi iz amaovog hrama u Siparu (uglavnom za 6. st. Pr. Kr.) - 610. 539. pr. Kr. najvie izvora (dugi kraljev. natpisi, nekoliko kronika, administrativni dokumenti...) - dobar dio povijesti rekonstruiran po asir. izvjetajima (babilonski izvori veinom samo o dobroinstvima kraljeva) - ostali: Sinhronistika povijest (antagonizam prema Asiriji) i Stari Zavjet (razaranje hrama)

OPE KARAKTERISTIKE
-Suivot nekoliko odvojenih grupacija i politikih organizacija: - Kaldejci 3 glavna klana : Bit Dakuri (juno od Babilona), Bit Amukani (donji Eufrat iznad Uruka) i Bit Jakin (najmoniji, oko Ura i sam jug zemlje) - manje skupine Aramejaca (zemljoradnici, na jugu kod elam. granice i ist. od Tigrisa) -Klinasto pismo dominira iako aramejski jezik glavni (od 7. st. Pr. Kr.) - iako od Kasitskog razdoblja Babilonija je drava s Babilonom kao glavnim gradom, ostali gradovi su ostali autonomni , imaju svoje graanstvo (sin grada X) - imali svoje pravo koje kralj mora potivati - postoji GRAANSKO PRAVO svakog grada (kidinutu = boanska zatita boga zatitnika grada) imaju samo slobodni graani kralj je zatitnik tih prava (prava i privilegije grada ugovorene s kraljem i ugovor zapisan i uvan) - najvaniji u ovom razdoblju Uruk (razvijena urbana elita svetita birani iz odreene grupe graana, nisu sveenici, bogati graani) inae se graanske i religijske slube isprepliu -kralj: - glavni autoritet (osigurava blagostanje i provodi volju bogova) - usko vezan uz kult (Akitu = Novogodinja sveanost) ali i ratnik - rang ispod glavni peharnik = glavni vojskovoa -Neki kaldejski i aramejski okruzi lokalni vladari - velik broj provincijskih namjesnika -Veliki znaaj trgovine (ef mornarice, ef kraljevskih trgovaca) - vrlo bogat dvor (Stari Zavjet, Danijel = Babil. visei vrtovi pripisani Nebukadnesaru) - veliki graevinski projekti (Ur, Sipar, Borsipa, Babilon) novobabil. carstvo -Proizvodnja luksuzne robe (ulje, parfemi, purpurna boja, vino), razvijena trgovina robljem

Nabu uma Ukin I oko 895. Nabu Apla Idina oko 870. Marduk Zakir umi I oko 854. 819. Marduk Balasu Ikbi oko 818. - 813. Baba Ana Idin 812. 5 nepoznatih kraljeva Ninurta Apla Marduk Bel Zeri Marduk Apla Usur Eriba Marduk oko 770. Nabu uma Ikun oko 760. 748. Nabu Nasir 747. 734. Nabu Nadin Zeri 733. 732. Nabu uma Ukin II 732. Nabu Mukin Zeri 731. 729. Tiglad Pileser III (Pulu u babilonskim listama kraljeva) Salmaneser V (Ululaju u babilonskim listama kraljeva) Marduk Apla Idina II 721. 710. Sargon II Senaherib 6 kraljeva koje postavili asir. kraljevi i babil. Pobunjenici 703. 689. Bez kralja 688. 681. Esarhadon Aurbanipal ama um Ukin 667. 648. Kandalu 647. 627.

1. I 2. RAZDOBLJE OBNOVA I NEMIRI

-oporavak, relativno stabilna dinastija - mirovni ugovor s Asirijom (ponovo utvren za Salmanesera III pomo babil. kralju Nabu Apla Idimu u borbi za prijestolje) - neprijateljstvo za ami Adada V uzeo titulu Kralj Sumera i Akada - nakon smrti Adad Nirarija III Eriba Marduk (Kaldejac iz Bit Jakina) uzima prijestolje - Tiglat Pileser III pod Asircima podruje ist. od Tigrisa i Dijala, kaldej. klanovi plaaju tibut - titula Kralj Sumera i Akada iako Nabu Nasir priznat kao kralj u Uruku = veliki nemiri i prevrati na prijestolju u Babiloniji Asirija intervenira = od 731. pr. Kr. kontrola nad sjev. Babilonijom Marduk Apla Idin II (iz Bit Jakina, biblij. Merodah Baladan) priznaje asirsku vlast od 729. pr. Kr. Tiglad Pileser III titula Kralj Babilonije - Sargon II uzurpator Marduk Apla Idin II uz Elam preuzima vlast - 720. pr. Kr. velika bitka kod Dera, Marduk Apla Idin II pobijedio - ponovo 710. pr. Kr. osvojio Babilon Marduk Apla Idin II u egzil u Elam - titula Kralj Babilonije Asirci dobili babil. bogatstvo i kontrolu trgova. puteva, granie s Elamom (potiu polit. dezintegraciju Elama) - vlada principom dvojne monarhije

3. RAZDOBLJE ASIRSKA DOMINACIJA

-Senaherib naputa ureenje dvojne monarhije i postavlja svoje kandidate na babil. prijestolje - prvo nemiri razni pretendenti, Marduk Apla Idina II se vraa, pobijeen - na vlast stavlja Bel Ibnija pobunio se i opet nemiri (Marduk Apla Idina II se vraa ali opet pobijeen i bjei u movare) - na vlast Aur Nadin umi - 694. pr. Kr. kampanja protiv Marduk Apla Idina iskoritava Elam i ulazi u sjev. Babiloniju elamski kandidat na prijestolju - Senaherib ih pobijeuje (691. pr. Kr. velika bitka kod Halule) - 689. pr. Kr. Babilon pao (razoren po pisanim izvorima, odnosi kip Marduka u Asiriju) -Esarhadon smirio pobune Kaldejaca i elamsku invaziju - obnavlja Babilon (Marduka vraa tek Asurbanipal) - 672. postavio sina ama um Ukina na prijestolje (Asurbanipalov brat) -ama um Ukin 652. pr. Kr. pobuna protiv Asurbanipala opsada Babilona, 648. pr. Kr. osvojen -pojava Kandalanua Asurbanipal ili njegova marioneta ??? - za njegove vladavine relativan mir i blagostanje

4. RAZDOBLJE NOVOBABILONSKO CARSTVO

-627. pr. Kr. smrt Kandalanua kriza - 626. pr. Kr. Nabopolasar na prijestolju (Beros = asir. General) - unutranji nemiri - do 616. uvrstio vlast - savez s Medijcima (osvajanje Asirije) -Nebukadnezar 605. pr. Kr. bitka kod Karkemia velika pobjeda nad Egiptom - kontrola Sirije (trgovaki putevi) - kampanja protiv Judeje zauzet Jeruzalem, na vlast babilonski namjesnik - 587. nove pobune pa postala babilonska provincija - veliki graevinski radovi (obnavljanje gradova, Babilon Itarina vrata) -Iza smrti krvave borbe za vlast (nekoliko kraljeva ubijeno) - Nabonid nije rodbinski povezan s prijanjim kraljevima - obnavlja gradove i hramove (opravdavanje dolaska na vlast) - reforma kulta (bog mjeseca Sin) negodovanje u Babiloniji (? moda kasnija perzij. propaganda; Kirov cilindar = opravdava osvajanje) - brojne kampanje u Arabiji (10-tak godina odsutan, vlada sin Bel ar Uur, bibl. Belezar) - Kir Veliki 539. osvaja Babilon (prvo sukob na Opisu masakr, pa predaja Sipra zarobljava Nabonida, uetao u Babilon)

Nabopolasar Nebukadnezar Amel Marduk Neriglisar Labai Marduk Nabonid

626. 605. 605. 561. 561. 560. 559. 556. 556/5. 555. 539.

BABILON

Rekonstrukcija Esagile

Kraljevska palaa

Itarina vrata, Babilon

PERZIJSKO CARSTVO
(OKO 550. 330. PR. KR.)

AHEMENIDSKO CARSTVO (oko 550. 330. pr. Kr.)

-Najranije i najvee perzijsko carstvo, prethodnik Parta i Sasanida - jezik staroperzijski (indoeuropski), srodan sanskrtu, zapadni dijalekt iran. jezika - aramejski (preuzeli kao administrativni jezik) - pismo klinasto (razliito od akadskog, kreirao ga Darije I) - deifrirao Rawlinson i Grotefeld (natpis iz Behistuna Darija I, trojezian, 3 pisma, perzijski, elamski i babilonski) - izvori: - grki: - Herodot (za grka osvajanja, slavi grke pobjede), Ktesija i Ksenofon - fascinirani perzij. bogatstvom (car = kukavica okruena intrigama) - Stari Zavjet (Ester) isto negativna slika - staroperzijski izvori dvojezini (elamski ili babilonski) - vrlo rijetko o politikim dogaajima (iznimka Behistun), uglavnom na monumentalnim spomenicima slave perzijsku mo - elamski tekstovi iz Perzepolisa unutranje ureenje - aramejski tekstovi iz Egipta (pisma i administrativni dokumenti) - arheoloki izvori kraljevska sredita u Iranu (Pasargada, Perzepolis, Suza) i pripadajue grobnice u stijeni (Nak-i Rustam, Perzepolis)

OPE KARAKTERISTIKE
-Kralj apsolutni vladar, olienje pozitivnih vrlina koje mu podario Ahuramazda - simboli vlasti: kaput (kandis), tijara (kidaris), tit, koplje, luk - nasljednik je sin ali ne uvijek najstariji - grobnice u Nak-i Rustamu (kasnije u Perzepolisu) -Religija Ahuramazda je vrhovni bog (stvara i postavlja kralja) u krilatom obruu - Anahita boica rata, kult promovira Artakserkso II (uz Mitru) - magi uenjaci, usko vezani uz kult, uvari tradicije (mitova) -Podjela na provincije SATRAPIJE - razliiti stupanj i karakter zavisnosti (udaljeni krajevi manje) - vladaju satrapi (uvijek Perzijanac) - podijeljene na manje administrativne jedinice (esto vlada lokalna elita) -Razvijena mrea cesta s putnim postajama odravanje je dunost satrapa - lanovi kraljev. Obitelji i plemstvo imanja u cijelom carstvu (jaa kontrola) -Vojne dunosti po tipu zemljita (zemljite konja, zemljite koija....) - kad nema rata plaa se porez (u srebru) - postoje vojnici-kolonisti i plaenici (Grci i drugi) -I stranci mogu na visoke poloaje - doputali razvoj lokalnih kultura, umjetnosti, jezika i religija - svuda uvode: - aramejski jezik za administraciju - perzij. motivi na lokalnim peatima, novcu i reljefima lokalnih palaa - perzijski stil banketa

Kir II Veliki Kambiz II Bardija/Smerdiz (Gaumat) Darije I Kserkso Artakserkso I Darije II Artakserkso II Artakserkso III Artakserkso IV Darije III

559. (?) 530. 530. 522. 522. 522. 486. 486. 465. 465. 424/23. 423. 405. 405. 359. 359. 338. 338. 336. 336. -330.

RANA POVIJEST

-Domovina dananja provincija Fars (JI dio Zagrosa) - Iranci - stoari koji se dui period kreu iz centralne Azije u Iran - Perzijanci ne zna se gotovo nita prije 7. st. Pr. Kr. Medijski velikodostojnici, - drava u Farsu, prvo dio elamskog kraljevstva, Perzepolis - 646. pr. Kr. Asurbanipalov napad na Elam, Elam gubi kontrolu nad Farsom = nezavisna politika cjelina, vladaju perzijske obitelji (Kraljevi Anana) - osniva Ahemenidske dinastije Kir - ne zna se tona godina (559. pr. Kr. ?) -Medijci sjevernije (Ekbatana) - razne grupe, mnotvo vladara samostalnih gradova - susret s Asircima oko sr. 8. st. (kampanje protiv Urartua) pokorili neke (2 grupe Medijaca: unutar i izvan asir. carstva) - nedostaju dokazi o razvoju ujedinjenog kraljevstva ali krajem 7. st. medij. kralj Kijaksar uz Babilonce rui asir. carstvo - do 585. ire vlast na ist. Anadoliju (sukob s Krezom iz Lidije) granica na rijeci Halis - 550. pr. Kr. Kir zauzima Ekbatanu postaje satrapija Medija - snaan utjecaj medijske kulture na Perziju

RAZVOJ CARSTVA
- Kir Veliki - - 550. pobjeuje medij. kralja Astijaga (Babilonske kronike, Herodot da Perzija bila podlona Medijcima, upitno?) - prije pohoda na Babilon vjerojatno osvojio Suzu - u 540-tim osvajanje Lidije (Krez zarobljen) zap. Anatolija im otvorena - nakon pobune osvaja i dolinu Meandra, Kariju, Kauniju, Likiju i Fokeju - 539. osvaja Babilon (bitka kod Opisa i Sipara) Babilonci ga prihvaaju - postavlja sina Kambisa za suvladara (Kralj Babilona) - novo kraljev. sredite - Pasargada - povratak idova i gradnja 2. jeruzalem. hrama (Stari Zavjet, Ezra) - pred kraj vlasti se okree istoku osvojio Baktriju, veinu Afganistana, junu centralnu Aziju tu i poginuo -Kambiz gradi mornaricu (posada - ljudi osvojenih podruja) - oteo Cipar Egiptu, 526-5. sukob s egip. vojskom na ist. Nilu osvaja Memfis - predaju se i okolni narodi (Libija, Kirena) - ostavio lokalnu elitu, potiva egip. bogove i obiaje vlada kao faraon - za to vrijeme prevrati u carstvu (mudrac Gaumata se proglasio kraljem) - Kambiz kree nazad, umro na putu, Gaumatu ubijaju (1 od ubojica Darije) - brojne pobune u carstvu (postojale 2 struje, kriza Darije to rijeio) = izvori: Herodot i natpis iz Behistuna

KIR II VELIKI

Kirov cilindar

Kirova grobnica u Pasargadi

-Darije I razrijeio krizu u carstvu, okupio aristokraciju oko sebe - od njega stvarno moemo govoriti o carstvu - osvojio SZ Indiju - osvaja po Egeji Samos, preao Helespont i uao u Trakiju - 498. pobuna jonskih gradova uz pomo Atene i Eretrije (spalili Sard) - za 4. godine uguio pobunu pohod na Grku, 490. poraz na Maratonu - Egipat kontrola i nad zapadnim oazama, zavrio Sueski kanal - gradnje Suza i novi grad Perzepolis (kraljev. grobnica u stijeni Nak-i Rustam) -Kserkso prvo savladao pobune u Egiptu i Babiloniji - podijelio Babiloniju na 2 provincije, odvojio Lidiju i Frigiju (zasebne provincije) - borbe s Grcima (poetni uspjesi ali 480. poraz kod Salamine i 479. Plateje) - pobuna jonskih gradova Atena osniva Delsku ligu, veina strate. pozicija izgubljena, 466. aten general Kimon pobjeuje kod Pamfilije - ubijen u uroti -Artakserkso I Atenjani sve vie prijete napadi na Cipar neupjeni Kalijin mir - pobuna u Egiptu (Atena pomae) brzo uguena - 431. poinje Peloponeski rat Perzija iskoritava -Darije II nelegalni sin Oho, ubio sve pretendente malo se zna - nametnuo tribut jonskim gradovima (poraz Atene na Siciliji 414/13.) -Artakserkso II pobuna brata Kira u Maloj Aziji (grki plaenici, Ksenofon, Anabaza) - 401. u bitci kod Kunaksa Kir ubijen - problemi u Egiptu (401.) sljedeih 56 godina pokuavaju povratiti vlast - 387/86. Kraljev mir dogovor s Grcima (maloazij. gradovi pod Perzijom) - religija uz Ahuramazdu ukljueni i Mitra i Anahita

DARIJE I VELIKI

Nak-i Rustam, Darijev natpis i grobnica

PERZEPOLIS
Hram vatre

Perzijska vojska (dolje)

Perzepolis rekonstrukcije

PAD PERZIJSKOG CARSTVA

-3 sina ubijena naslijedio Artakserkso III (Oho) - 343. povratio Egipat (duga i teka kampanja) - 338. - ubijen s obitelji u dvorskoj uroti - eunuh Bago postavlja preivjelog sina Arsa kao Artakserksa IV ubili ga za 2 god. -Darije III (Artaat) pripadnik drugog ogranka dinastije - Aleksandar kree u osvajanje nakon osvajanja Ekbatane Darija ubija njegov general Bes - Aleksandar se prikazuje kao osvetnik legitimnih perzijskih kraljeva i kao njihov nasljednik

Bitka kod Isa, Darije III u bijegu