POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII WYSZA SZKOA HUMANISTYCZNA W PUTUSKU

DZIEJE NAJNOWSZE

Rocznik XXXIII 2001

1

S E P A R A T U M

WYDAWNICTWO WYC

DiG

WARSZAWA 2001

DZIEJE NAJNOWSZE, ROCZNIK XXXIII 2001,1 PL ISSN 0419-8824

Daniel
Biaystok

Bokowski

Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi deportowanymi w gb Zwizku Radzieckiego w latach 1940-1941 i przebywajcymi tam w latach 1943-1945

Za koniec bezporedniej opieki prowadzonej przez Rzd RP w Londynie nad ludnoci cywiln wysiedlon z Polski w atach 1939-1941 i przebywajc na terenie ZSRR w czasie II wojny wiatowej uwaa si moment zerwania stosunkw polsko-radzieckich oraz opuszczenie terytorium pastwa radzieckiego przez pracownikw Ambasady RP w ZSRR. Dodaje si jeszcze do tego poprzedzajc to wydarzenie likwidacj sieci opieki, opartej pocztkowo na terenowych delegaturach, a nastpnie na mach zaufania. Mao kto dzi pamita, e rzd polski nigdy nie zrezygnowa z bezporednich prb pomocy Polakom znajdujcym si w ZSRR i akcj tak zorganizowa dziki Poselstwu Australii 1 . 22 maja 1943 r., a wic w niecay miesic po opuszczeniu ZSRR przez ambasadora Tadeusza Romera i podlegy mu personel, Australijczycy stanli wobec niezwykle trudnego wyzwania. Powierzono im opiek nad interesami polskimi w ZSRR", przez co rozumiano gwnie dalsz pomoc dla znajdujcych si tam Polakw. Nie mogo by oczywicie mowy o opiece nad wszystkimi Polakami znajdujcymi si w tym czasie w Zwizku Radzieckim, a jedynie nad grup, ktra zgodnie ze stanowiskiem strony radzieckiej wyraonym w nocie z 16 stycznia 1943 r.2 nadal uznawana bya formalnie za obywateli polskich. Sytuacja taka niezwykle utrudniaa i tak nieatwe zadanie placwki australijskiej. By to ju drugi taki przypadek w dziejach reprezentowania w ZSRR interesw Polski i jak poprzedni, nie wry zbytniego powodzenia 3 , tym bardziej e formalnie misja australijska
' Stao si tak za spraw Brytyjczykw, ktrzy w imi stosunkw sojuszniczych nie chcieli w adnej formie reprezentowa interesw strony polskiej, podobnie zreszt jak i Amerykanie. Dopiero Australia, w osobie premiera Johna Curtina, podja si tego cikiego zadania. 2 Cofnito w niej decyzj z sierpnia 1941 r. przyznajc polskie obywatelstwo osobom narodowoci polskiej zamieszkaym na terenach wschodnich wojewdztw II RP, ktre 1-2 listopada 1939 r. weszy w skad ZSRR. W drodze wyjtku za obywateli polskich uznano jedynie osoby zamieszkae przed wojn w centralnych i zachodnich rejonach Polski, zob. D. Bokowski, Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placwek polskich w latach 1940-1943, Warszawa 1999, s. 338-339. 3 Pierwszy raz sytuacja taka zaistniaa we wrzeniu 1939 r., kiedy ambasador Wacaw Grzybowski zwrci

124

Daniel Bokowski

istniaa zaledwie od trzech miesicy 4 . Nie oznacza to jednak, e pomoc, jakiej staraa si udziela, bya za lub nie byo jej wcale. Po prostu sytuacja ludnoci polskiej na terenie Z S R R oraz oglne stosunki Polski i Z S R R byy wyjtkowo skomplikowane, a dyplomacja australijska dopiero zaczynaa si uczy, jak rozmawia z wadzami na Kremlu. Jednak jak pisa w swych wspomnieniach byy drugi sekretarz poselstwa australijskiego Peter Heydon personel placwki by zadowolony, gdy mg kontaktowa si bezporednio z najwyszymi wadzami na Kremlu, przez co rola Poselstwa ulega wzmocnieniu, pracownicy za byli na bieco" z wczesn wielk polityk 5 . Poselstwo Australii w Z S R R sprawowao formaln opiek na obywatelami polskimi a do sierpnia 1944 roku, czyli do momentu rozpoczcia dziaalnoci przez PKWN, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla midzynarodowej sytuacji wadz polskich w Londynie. Dziaao jednoczenie ze Zwizkiem Patriotw Polskich, reprezentujc Rzd R P na emigracji. Nie jest wic prawd przypisywanie sobie przez wczesnych polskich komunistw wycznoci w sprawowaniu opieki nad Polakami w ZSRR. Australijczycy nie mieli jednak ani takich rodkw, ani moliwoci, jak popierany przez Kreml ZPP Mimo to do ich zada naleao udzielanie pomocy finansowej polskim zesacom, pomoc przy zdobywaniu wiz i pozwole na wyjazd z Z S R R , nadzr nad pozostawionym majtkiem Ambasady i jej dokumentami oraz zwracanymi przez wadze radzieckie archiwami delegatur i mw zaufania. O powierzeniu zada opiekuczych Poselstwu Australii Polacy przebywajcy na terenie Z S R R dowiedzieli si z krtkiej notki w Izwiestia" z 25 maja 1943 r. Tego samego dnia Poselstwu przywieziono w 16 workach okoo 3,6 min rubli 6 oraz poinformowano o rodkach finansowych zgromadzonych na rachunkach bankowych nalecych do byej Ambasady R P w Z S R R . Przekazano te stronie australijskiej pozostawione w Kujbyszewie mienie ambasady7. Pienidze zoono na nowym rachunku bankowym The Australian Lgation to the USSR Account No. 2", pocztkowo w Banku Pastwowym Z S R R w Kujbyszewie, potem za Banku Handlu Zagranicznego Z S R R w Moskwie 8 . Opiek zajmowali si kolejno: charg d'affaires Keith Officer, pierwszy sekretarz William Slater, drugi sekretarz Peter Heydon oraz James Joseph Maloney i J. M. McMillan. K. Officer jako pierwszy nadzorowa sprawy polskie i formalnie utrzymywa kontakt z polsk placwk dyplomatyczn w Teheranie.

si do Williama Seedsa z prob o opiek nad gmachem Ambasady RP w Moskwie oraz obywatelami polskimi w ZSRR. Wobec zdecydowanego sprzeciwu strony radzieckiej oraz niejasnej postawy Brytyjczykw skoczyo si wycznie na obietnicach pomocy. 4 Australia wysaa swoj misj dyplomatyczn do ZSRR w styczniu 1943 roku. Przewodzi jej William Slater. 5 M. Danilewicz-Zieliska, Australia w roli opiekuna spraw polskich w Sowietach w latach 1943-1944, Zeszyty Historyczne" nr 28, Pary 1974, s. 227. Zob. te P. Heydon, Protecting Polish interests in the USSR, 1943-44: an episode in Australian representation, Australian Jurnal of Politics and History" 1972, nr 2. 6 Bya to zaledwie cz ze rodkw finansowych, jakimi dysponowaa Ambasada RP w Kujbyszewie, nie liczc pienidzy wysanych przed likwidacj placwki w teren oraz tych, ktre znajdoway si ju w posiadaniu mw zaufania, a ktrych bliej nieokrelon cz przejy nastpnie wadze radzieckie. 7 Cz tego mienia zabray wadze radzieckie (byy to gwnie wypoyczone meble), pozostae podzieliy midzy siebie poselstwa Australii i Kanady. 8 Cash Receipts and Statement of Expediture on behalf of the Polish Goverment Ist August to 31st October 1943, Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej Rzdu RP w Londynie (dalej: MPiOS), sygn. 43, s. 19-21 .Australian Legation to the U. S. S. R. Account No. 2, zacznik do Report No. II on the Protection of Polish Interests. From IstAugust to 31st October 1943, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 14-15.

Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi...

125

W 1 9 4 4 r. zastpi go James Joseph Maloney i to jemu przypad w udziale przykry obowizek zakoczenia misji opiekuczej i zabezpieczenia posiadanych jeszcze przez stron australijsk rodkw finansowych i dokumentw. Pocztki dziaalnoci byy niezwykle trudne. Pierwsz przeszkod byo ustalenie, jakiej grupie osb Australijczycy mog pomaga i jak ta pomoc ma wyglda. Od razu stao si jasne, e pomoc dotyczy bdzie wycznie osb uznawanych przez wadze na Kremlu za polskich obywateli. Grupa ta moga liczy od 10 do 30 tys. osb, w zalenoci od stanowiska wadz radzieckich bezporednio w terenie oraz ostatecznych wynikw przymusowej paszportyzacji, ktrej ofiar padali te zesacy, formalnie uznani not ze stycznia 1943 r. za obywateli polskich. D o tego dochodziy nie przejte jeszcze przez wadze radzieckie placwki opiekucze. Byo ich bardzo niewiele, najprawdopodobniej kilka. Najwikszym problemem okazay si jednak radzieckie przestrzenie. Ludzie, ktrzy mieli prawo oczekiwa pomocy, rozrzuceni byli od Archangielska po osady w Kazachstanie, czy Kirgizji. Australijczycy, w trybie przyspieszonym, przechodzili wic nauk geografii Z S R R . Odlego uniemoliwiaa szybki kontakt z zesacami, a to by podstawowy czynnik, na ktrym opiera si miaa opieka. Zaoenie, e pomoc moe by rozdysponowywana wycznie po potwierdzeniu tosamoci osoby, wcznie z pisemn odpowiedzi na adres Poselstwa, okazao si niewykonalne. Australijczycy pocztkowo nie zdawali sobie sprawy ani z funkcjonowania systemu cznoci w Z S R R , ani z innych utrudnie: finansowych, odlegoci, jakie naleao pokona, aby dosta si do dziaajcego urzdu pocztowo-telegraficznego, oraz radzieckiego pojmowania bezpieczestwa. Kada tego typu aktywno moga by natychmiast uznana przez N K W D za przejaw dziaalnoci antysowieckiej, a w skrajnym przypadku nawet szpiegowskiej ze wszystkimi konsekwencjami. Nie mona jednak za ten stan rzeczy wini Australijczykw, gdy wykonywali oni jedynie zalecenia strony polskiej, ktra od samego pocztku zastrzega sobie prawo decydowania do kogo ma by rozsyana pomoc i z gry okrelia zarwno sposb jej przekazywania (po uprzednim potwierdzeniu, e dana osoba istnieje), jak i wysoko wiadczenia (400 rubli). Tym samym zwizaa rce pracownikom Poselstwa, zwaszcza e sporzdzanie list zesacw, ktrym w pierwszej kolejnoci naley pomc, od samego pocztku napotykao na ogromne trudnoci. Dao si je odczu ju w pierwszym miesicu funkcjonowania opieki, kiedy to do ambasadora Tadeusza Romera nadchodziy od Keitha Officera kolejne telegramy z prob o wyjanienia, ilu tak naprawd jest Polakw, ktrymi ma si opiekowa placwka australijska, ile aktualnych adresw ma strona polska, jakie kryteria stosowa przy prowadzeniu ze stron rosyjsk negocjacji dotyczcych organizowania ewakuacji rodzin polskich z ZSRR 9 . Strona australijska obawiaa si (jak si pniej okazao susznie), e informacje, ktre otrzymuje od Polakw, s bardzo niedokadne 10 , zwaszcza kiedy adresy nie wynikay z faktycznej wiedzy pracownikw byej Ambasady R P w ZSRR, a jedynie z ustnych informacji spisanych i przekazanych przez wojsko bd Agencj ydowsk. Dodatkowym utrudnieniem byy przenosiny Poselstwa z Kujbyszewa do Moskwy, ktre nastpiy w padzierniku 1943 r., paraliujc na duszy czas zorganizowan dziaalno 11 . W poowie 1943 r. sporzdzona zostaa w Teheranie dla K. Officera specjalna lista ewakuacyjna, zawierajca nazwiska 13 419 osb, ktre zdaniem polskich wadz powinny w pier-

Odpowied T. Romera z 14 czerwca 1943 r. dla K. Officera na jego telegram z 7 czerwca 1943 r., AAN, Poselstwo R P w Teheranie (dalej: Poselstwo), sygn. 93, s. 112-113. 10 Pisa o tym w swych raportach do Poselstwa RP w Teheranie Keith Officer, zob. ibidem. " Report No. II..., s. 14-15.

126

Daniel Bokowski

wszej kolejnoci zosta wydobyte z ZSRR 1 2 . Bya to tzw. Lista Kujbyszewska uzupeniona 0 dane z kartotek wojskowych w sumie informacje o 6 989 Polakach. Z powodu ogromnych naciskw strony ydowskiej, a zwaszcza specjalnie powoanego w celu wyjanienia sprawy ewakuacji ludnoci ydowskiej Komitetu ydowskiego, doczono do niej dane o 6 430 polskich ydach 13 . Informacje te byy nie tylko niekompletne, ale wrcz w 80% przypadkw cakowicie bezuyteczne. Zawieray poprzekrcane nazwiska oraz nazwy miejscowoci w fonetycznej transkrypcji angielskiej. Ponad poowa adresw, pochodzia z okresu przedamnestyjnego, wiele z nich jednoznacznie wskazywao, e osoby te nie s i nigdy nie byy obywatelami polskimi 14 . Pomimo kolejnych monitw, strona ydowska nie zweryfikowaa tych informacji, obowizek ten spad wic na Centralne Biuro Ewidencji 15 . Poniewa spisy osb przygotowane przez Komitet ydowski byy bardzo niecise, ca list ewakuacyjn podzielono na trzy czci. Cz A" (9 302 osoby) zawieraa najpeniejsze i zdaniem strony polskiej najbardziej aktualne dane. Cz B" (2 900 osb) zawieraa dane wymagajce dalszego wyjanienia. W czci C" (1 217 osb) znalazy si nazwiska Polakw, ktrzy przed opuszczeniem Z S R R przez Ambasad Polsk posiadali wane wizy wyjazdowe oraz paszporty, a nie zostali z rnych przyczyn wypuszczeni przez wadze radzieckie i ktrzy powinni w pierwszej kolejnoci zosta ewakuowani 16 . Wikszo nazwisk ydowskich znalaza si w czci B" list, co Komitet ydowski uzna za represj wobec obywateli polskich narodowoci ydowskiej. Nikt z Komitetu nie mia odwagi przyzna, e w przedstawionych listach osb do wydostania z Z S R R chciano przemyci ydw nie bdcych obywatelami polskimi 17 , ktrzy w rnej formie nawizali kontakt z organizacjami syjonistycznymi w Palestynie oraz USA 18 . Pierwsz prb, ktra wykazaa krucho list, bya akcja paczkowa, czyli wysyanie z pomoc wyspecjalizowanych firm ujednoliconych paczek ywnociowych i towarowych pod wskazane i potwierdzone adresy rodzin Polakw przebywajcych w ZSRR 1 9 . Poniewa wiele adresw byo nieaktualnych, wystosowano do K. Officera prob o ich skorygowanie. Okazao si to niewykonalne, gdy wadze radzieckie nie odpowiaday na jego noty. W zaistniaej sytuacji za adresy najpewniejsze do ewentualnej wysyki paczek z ywnoci i rzeczami uznano

Pomimo licznych stara dane na tej licie byty szalenie niekompletne. Nota Poselstwa RP w Teheranie do MSZ Rzdu RP w Londynie w sprawie listy ewakuacyjnej, AAN, Poselstwo, sygn. 93, s. 33-37. 14 Pismo Kierownika Ambasady RP w ZSRR (w likwidacji) I Sekretarza Zbigniewa Jakubskiego z 14 wrzenia 1943 r. do Ministra Spraw Zagranicznych w Londynie w sprawie przebiegu prac nad listami ewakuacyjnymi, AAN, Poselstwo, sygn. 93, s. 33-34. 15 Centralne Biuro Ewidencji Obywateli Polskich na Wschodzie powoano z inicjatywy T Romera. rodki na jego dziaalno pochodziy m.in. z funduszy Ambasady RP w ZSRR (w likwidacji). Miao ono za zadanie, na podstawie materiaw i akt przywiezionych z Kujbyszewa, przygotowa specjalne kartoteki dla Wydziau Pomocy Poselstwa RP w Teheranie. Pracowao nad tym 15 osb. W kartotekach mieli si znale wszyscy zarejestrowani przez Ambasad RP w Kujbyszewie polscy obywatele pozostali w ZSRR w 1943 r.; zob. Notatka w sprawie wykonania przez CBE prac przewidzianych w budecie nadzwyczajnym Biura Poselstwa RP w Teheranie, AAN, Poselstwo, sygn. 94, s. 9. 16 Telegram Poselstwa RP w Teheranie z 14 wrzenia 1943 roku do charg d'affaires Australii K. Officera w sprawie list ewakuacyjnych obywateli polskich, AAN, Poselstwo, sygn. 93, s. 38-40. 17 Np. litewskich, czy te z Besarabii. 18 Pismo Kierownika Ambasady RP w ZSRR (w likwidacji) I Sekretarza Zbigniewa Jakubskiego z 14 wrzenia 1943..., s. 43-46. 19 Wicej o tzw. akcji paczkowej zob. D. Bokowski, op. cit., s. 350-352.
13

12

Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi...

127

sporzdzon przez b. Ambasad R P w Z S R R tzw. list 5 OOO20. Ukadano j w czasie ewakuacji Armii Polskiej z Z S R R w sierpniu 1942 r. Adresy nadsyane z Londynu przez Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej poddawane byy wnikliwemu sprawdzeniu w tworzonej wwczas kartotece Ambasady oraz pozostajcej w dyspozycji Attache Wojskowego przy Poselstwie R P w Teheranie kartotece rodzin wojskowych. Poniewa kartoteka Ambasady przepisywana bya przez Centralne Biuro Ewidencji przeduao to prace kontrolne. Potwierdzenie tosamoci oraz adresu na podstawie powyszych wykazw byo podstawowym warunkiem pozwalajcym wcign osob (lub rodzin) na list wysykow, ktr przesyano nastpnie do firm spedycyjnych, MPiOS oraz Poselstwa Australii w ZSRR. W pewnym momencie do Teheranu dotary z Poselstwa Australii informacje, e paczki z pomoc dla Polakw przebywajcych w Dambule s dorczane adresatom przez tamtejszy oddzia Zwizku Patriotw Polskich, co nasuwao uzasadnione podejrzenie, e podobn procedur mog stosowa wadze take w innych skupiskach polskich 21 . Czy faktycznie wadze radzieckie stosoway podobny proceder w innych miejscach, nie wiadomo. W tym samym raporcie znajduje si te informacja, e paczki wysyane z Teheranu do Buchary dochodz do adresatw bez porednictwa miejscowego Z P P Drug bya rozpoczta z do duym opnieniem akcja rozsyania w teren zapomg pieninych. Zgodnie z ustaleniami, Poselstwo miao za zadanie, ze rodkw jakie znalazy si na jego koncie po zlikwidowanej Ambasadzie R P w ZSRR, wysya do wskazanych przez stron polsk osb jednorazowe zapomogi w wysokoci 400 rubli. Od pocztku, zarwno sposb ich przekazywania, jak i ograniczenia wysokoci wiadcze, budziy wrd pracownikw Poselstwa Australii co najmniej zdziwienie 22 . Zanim bowiem ostatecznie ustalono sposb rozdysponowywania rodkw pieninych Poselstwo stao na stanowisku, e naley na ju potwierdzone adresy wysya zapomogi w sposb stay, a nie jednorazowy, zwaszcza e prawie nigdy nie udawao si uzyska potwierdzenia, czy rodki faktycznie dotary na miejsce 23 . Dlatego te Australijczycy wprowadzili zasad, e 400 rubli naley wysya wszystkim polskim obywatelom, ktrzy si po tak pomoc formalnie zgosz 24 . Byo to o tyle uzasadnione, e procedura narzucona przez stron polsk praktycznie uniemoliwiaa dziaalno opiekucz. Zgodnie z ni najpierw strona polska przesyaa specjalne spisy osb uprawnionych do zapomg, czyli tych, ktrych adresy posiadaa i wydawao si jej, e s w miar aktualne. Nastpnie Poselstwo miao na te adresy wysa telegramy z prob o potwierdzenie, e taka osoba faktycznie tam jest i e jest obywatelem polskim 25 . Po otrzymaniu telegraficznego potwierdzenia mona byo dopiero wysa takiej osobie 400 rubli jednorazowej zapomogi.

Liczya ona w sierpniu 1943 r. 9 302 nazwiska. Pismo I Sekretarza Poselstwa RP w Teheranie Zbigniewa Jakubskiego do MSZ Rzdu RP w Londynie z 3 lipca 1944, AAN, Poselstwo, sygn. 93, s. 118. 22 Zobacz kolejne raporty (I, II, III, IV, V i VI) wysyane przez Poselstwo Australii do Poselstwa RP w Teheranie, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 12-15, 36-37,74-75,81-82 i 100-101. 23 Byo to tym bardziej dziwne, i Polacy informowali Poselstwo Australii, e jednorazowo wypaty ma umoliwi objcie ni jak najwikszej liczby obywateli, i to w obliczu raportw, ktre jasno pokazyway, jak niewielka suma z kwoty pozostawionej w ZSRR trafia do potrzebujcych zesacw, zob. Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 14 sierpnia 1944 r. do Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 152. 24 M. Danilewicz-Zieliska, op. cit., s. 228. 25 Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/2 z 8 lutego 1944 r. do Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 47.
21

20

128

Daniel Bokowski

Poniewa bardzo wiele przekazw nigdy nie dochodzio do adresatw, nawet jeli podany adres by poprawny, Poselstwo masowo interweniowao u stosownych wadz, najczciej z miernym skutkiem 26 . Jak susznie zauwayli pracownicy Poselstwa, trzymanie si takiej procedury powodowao, e z listy nr 1 (liczcej 200 nazwisk), przesanej przez Teheran na pocztku 1944 r. udao si otrzyma potwierdzenie i wysa pomoc zaledwie 5 osobom, z listy nr 2 za zaledwie 627. W przypadku nastpnych list, nadsyanych z Teheranu sukcesywnie, co miesic, sytuacja bya podobna 2 8 . Std te przez cay okres wysyania zapomg najskuteczniejszy okaza si indywidualny kontakt z zainteresowanymi oraz wysyanie dla nich nie jednorazowo, ale wbrew stronie polskiej stale tej sumy 400 rubli. Sytuacja ulega zmianie dopiero w czerwcu 1944 r., kiedy Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej zdecydowao si zezwoli Poselstwu Australii na zaniechanie uprzedniego telegraficznego potwierdzania adresw. Niestety, decyzja taka zapada dla wielu oczekujcych pomocy o wiele miesicy za pno. Nadal jednak MPiOS stao na stanowisku, e zapomogi pienine maj charakter jednorazowy 29 . Widzc, jak niewielkie s moliwoci potwierdzenia adresw, a jak wielkie potrzeby, Poselstwo Australii zdecydowao si te wysya jednorazowo wysze sumy od 500 30 do 1 000 rubli 31 . Pomoc finansowa rozsyana bya praktycznie po caym terytorium Z S R R od Namangan i Komi po Kazachstan i Atajski Kraj. Z posiadanych rodkw finansowych opacano take, w wyjtkowych przypadkach, pobyt obywateli polskich w szpitalu 32 . W caym omawianym okresie Poselstwo Australii z posiadanych na koncie (24 maja 1943 r.) 3 601 000 rubli rozdysponowao na indywidualne zapomogi (wraz z kosztami ich przesania) odpowiednio: 25 m a j a - 2 1 padziernika 1943 31 779 rubli 33 listopad 1943 26 25734 grudzie 1943 30 53135 stycze 1944 27 59436
Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr V.312/Sow. IV/45 z 19 marca 1945 r. w sprawie pisma Poselstwa Australii z 3 listopada 1944 r. nr 11551/44/Sow/2, AAN, MPiOS, s. 66. 27 Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sov/IV/2/44 z 27 kwietnia 1944 do MPiOS, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 91. 28 Wiadomo na pewno, e list takich wysiano z Teheranu co najmniej pi. Pierwsz w styczniu, drug w lutym itd. Zob. Spisy polskich obywateli w ZSRR, ktrym naley udzieli zapomogi 400 rubli, wysyane przez MSZ do Poselstwa Australii, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 48-51 (Lista nr 2), 57-60 (Lista nr 3), 62-65 (Lista nr 4), 95-98 (Lista nr 5). 29 Pismo MPiOS nr 7002/Sow/2 z 17 czerwca 1944 r. do MSZ Rzdu RP w Londynie, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 121-122. 30 Statement of Expenditure on Behalf of the Polish Government June-July 1943, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 24-25. 31 Cash Receipts and Statement of Expediture on Behalf of the Polish Government 1st to 30th Nov 1943, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 40-42. 32 Notes on Expenditure on Behalf of the Polish Government by the Australian Legation in Kujbyshev, USSR, May June and July 1943, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 26. 33 Pismo MPiOS Rzdu RP w Londynie nr 344/44/Sow/2 z 4 stycznia 1944 r. do Ministerstwa Skarbu, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 28. 34 Pismo MPiOS Rzdu RP w Londynie nr 4299/44/Sow/2 z 17 kwietnia 1944 r. do Ministerstwa Skarbu, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 86. 35 Ibidem. 36 Pismo MPiOS Rzdu RP w Londynie nr 4299/44/Sow/2 z 23 kwietnia 1944 r. do Ministerstwa Skarbu,
26

Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi... luty marzec kwiecie maj czerwiec lipiec sierpie 1944 1944 1944 1944 1944 1944 1944 46 58 97 60 73 31 96 890 37 27838 18339 39940 411 41 29942 088 43

129

W sumie 579 529 rubli 44 , a wic niecae 16% wszystkich posiadanych na ten cel rodkw. Liczba osb, ktre miesicznie mogy otrzyma zapomog wahaa si od 60 do 240. Bya to kropla w morzu faktycznych potrzeb. Ile osb ogem otrzymao wsparcie finansowe od Poselstwa, nie wiadomo. Trudno jest to ustali na podstawie wypaconych sum, gdy zarwno kwoty, jak i czstotliwo wypat, a take ich charakter (cz bya jednorazowych, cz staych) nie daj wystarczajcych podstaw. Gdyby jednak pokusi si o jakie uoglnienie, mona by przyj, e osb takich mogo by okoo tysica. Pomoc ta w wikszoci dotara do polskich ydw, ktrzy trafili na zesanie latem 1940 r. jako tzw. bieecy, czyli uciekinierzy z terenw zajmowanych przez wojska niemieckie. Co ciekawe, w spisach przesyanych z Teheranu do Poselstwa Australii byo na odwrt. W wikszoci znajdoway si tam nazwiska polskie. Wraz z akcj wysyania w teren zapomg Poselstwo starao si, w miar swych skromnych moliwoci, nadzorowa rozdawanie pomocy materialnej z pozostawionych przez Ambasad R P skadw materiaowych. Bardzo szybko okazao si jednak, e z powodu stanowiska strony radzieckiej kontrola nad nimi nie jest moliwa. Wprawdzie 2 lipca 1943 r. Keith Officer depeszowa do Teheranu, e z inicjatywy strony radzieckiej wszystkie 11 skadw towarowych nalecych do Ambasady zostao na nowo uruchomione i dokonuje dystrybucji towarw wrd Polakw w rejonach dawniej przez nie obsugiwanych, jednak kady z magazynw otrzyma specjalnego kierownika (wyznaczonego przez miejscowe wadze) oraz nadzr tzw. komitetu polskiego, ktry by w peni kontrolowany przez Zwizek Patriotw Polskich. Towary

AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 88. 37 Pismo MPiOS Rzdu RP w Londynie nr 5637/44/Sow/2 z 25 maja 1944 r. do Ministerstwa Skarbu, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 106. 38 Pismo MPiOS Rzdu RP w Londynie nr 6400/44/Sow/2 z 13 czerwca 1944 r. do Ministerstwa Skarbu, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 120. 39 Statement of cash and expediture on behalf of the Polish Government for month of april 1944, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 137-139. 40 Statement of cash and expediture on behalf of the Polish Government for month of may 1944, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 165-168. 41 Statement of cash and expediture on behalf of the Polish Government for month of june 1944, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 175-176. 42 Statement of cash and expediture on behalf of the Polish Government for month of july 1944, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 181-182. 43 Statement of cash and expediture on behalf of the Polish Government for month of august 1944, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 190-193. 44 Wprawdzie we wrzeniu i padzierniku 1944 roku Poselstwo Australii dokonywao jeszcze wydatkw, w sumie na 131 156 rubli, jednak nie wiadomo, jaka cz tej kwoty przeznaczona zostaa bezporednio na pomoc, zob. Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U.312/Sow. IV/45 z 19 marca 1945 roku do MPiOS, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 67.

130

Daniel Bokowski

nalece do rzdu polskiego wydawane miay by wycznie na mocy decyzji komitetu i przedstawiciela lokalnych wadz. Faktyczny stan magazynw pozostawa nie znany, nie znana bya te ilo znajdujcych si w nim produktw. Jak zapewnia Officer'a wicekomisarz LKSZ, Aleksander Kornijczuk, strona radziecka posiadaa szczegowy wykaz wydanej pomocy w celu zwrcenia w pniejszym terminie rzdowi polskiemu jej rwnowartoci w naturze, wzgldnie w gotwce. Wszystkie towary bdce w tranzycie w chwili likwidacji Ambasady miay rzekomo dotrze do magazynw i skadw. Wadze radzieckie zorganizoway specjalny departament przy Ludowym Komisariacie Handlu, ktry mia za zadanie zajmowa si znajdujc w magazynach pomoc rzeczow oraz regularnie informowa Poselstwo Australii o liczbie obywateli polskich otrzymujcych pomoc z kadego dziaajcego magazynu. By to Urzd Zaopatrywania Polakw Ewakuowanych z Zachodnich Obwodw Ukrainy i Biaorusi (Uprawlenije po snabeniju Polakow ewakuirowannych iz zapadnych obastiej Ukrainy i Biearusi, dalej Uprosobtrog) 45 . Posiada on magazyny w Archangielsku, Kirowie, Krasnojarsku, Barnaule, Semipaatysku, Samarkandzie, Pietropawowsku, Pawodarze, Czkaowie, Aszchabadzie i Syktywkarze 46 . Wiele z nich kilka miesicy wczeniej dziaao jako skady i magazyny Ambasady R P w Kujbyszewie. Na czele departamentu sta A. Kornijczuk. Jego wsppracownikami byli: Andrzej Witos i Bolesaw Drobner. Jednak po pierwszych prbach kontroli nad losami przejtej przez wadze radzieckie pomocy, Drobner poprosi Wand Wasilewsk o zwolnienie go z tej funkcji 47 . Aby usprawni rozdzia darw, wydano zarzdzenie o jednakowym traktowaniu Polakw i innych obywateli radzieckich w zakresie przyznawania racji ywnociowych. Samowolne dysponowanie towarami polskimi przez wadze Z S R R oraz komrki Z P P wywoao gbokie zaniepokojenie strony polskiej, o czym powiadomiono wadze amerykaskie i brytyjskie oraz ministra spraw zagranicznych Australii 48 . Rzd R P w Londynie nie mia nic przeciwko dalszej pomocy, wtpi jednak, by docieraa ona faktycznie do polskich obywateli. Obaw polskich wadz budzio rwnie stwierdzenie LKSZ o pniejszym uregulowaniu kwestii finansowych. Byo to o tyle istotne, e gdyby wadze radzieckie zechciay rozliczy zabrane towary po fikcyjnych cenach pastwowych, otrzymana suma byaby miesznie niska 49 . Pierwszym i chyba najwikszym sukcesem pracownikw Poselstwa okazao si wydobycie z Aszchabadu przetrzymywanej tam od wielu miesicy polskiej ochronki oraz jej pracownic. Bya to grupa przeznaczona do ewakuacji jeszcze w czasie istnienia Ambasady RP w Kujbyszewie, a skaday si na ni dzieci i personel opiekuczy tzw. ochronki zbiorczej, w ktrej gromadzono sieroty i psieroty z poudnia ZSRR. Miay one opuci ZSRR w ramach wynegocjonowanego przez pracownikw ambasady kontyngentu 400 polskich dzieci, ktrym wadze Z S R R udzie-

45 A. Korzon, Losy darw z zachodu dla Polakw w ZSRR po zerwaniu polsko-radzieckich stosunkw dyplomatycznych w kwietniu 1943 r., Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej" 1998, t. XXXIII, s. 117. 46 Ibidem, s. 118. 47 Ibidem. 48 Informacja MSZ Rzdu RP w Londynie nr 738/Sow/43 z 2 lipca 1943 r. do Ministerstwa Skarbu, Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej oraz Ministerstwa Informacji i Dokumentacji w sprawie noty charge d'affaires Australii K. Officera o rozdziale pomocy z magazynw b. Ambasady RP w ZSRR, Hoover Institution on War Revolution and Peace, Zespl Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rzdu RP w Londynie, pudo 95, teczka 5. 49 Zwaszcza e wikszo towarw znajdujcych si w zagarnitych magazynach bya w ZSRR niedostpna, a ich warto rynkowa nawet kilkunastokrotnie wysza.

Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi...

131

lity zgody na wyjazd. Z chwil zerwania wzajemnych stosunkw dyplomatycznych przygotowany do ewakuacji sierociniec zosta zatrzymany na granicy przez wadze radzieckie do wyjanienia". Poselstwo Australii w celu wydobycia tych dzieci z Z S R R interweniowao na najwyszych szczeblach radzieckich wadz 50 . Wreszcie, 22 lipca 1943 r., ochronka opucia obszar Z S R R . Wyjechao wwczas 310 polskich dzieci oraz 8 opiekunek. Mimo stara strony australijskiej w wizieniu w Aszchabadzie pozostao 17 opiekunek i wychowawczy 51 . Drugim osigniciem byo wydobycie pod koniec 1943 r. grupy pracownikw terenowej sieci opieki Ambasady R P oraz ich rodzin (13 osb) 52 . Kolejna, dwudziestoosobowa grupa, pomimo zapewnie strony radzieckiej co do moliwoci natychmiastowego opuszczenia kraju oraz wielomiesicznych stara Poselstwa Australii, pozostaa w Z S R R . Zgodnie z ustaleniami Australijczycy mieli stara si o wydostanie z Z S R R osb, ktre miay zapewnione wizy do Australii, Wielkiej Brytanii, Indii, Palestyny, Stanw Zjednoczonych i Afryki, byych delegatw Ambasady, czonkw rodzin urzdnikw Ambasady, ktrzy opucili Z S R R w kwietniu 1943 r., rodziny onierzy sucych w armii gen. Wadysawa Andersa, dzieci z polskich ochronek i sierocicw53. W pierwszej fazie istnienia Poselstwa zanotowano przeszo 1 000 zgosze 54 . Od samego pocztku starania te natrafiay na stanowczy opr wadz, ktre bd twierdziy, e osoba taka nie jest ju obywatelem polskim (zgodnie z not ze stycznia 1943 r.), bd e utracia uprawnienia do wyjazdu (z racji braku wanego paszportu, wizy, braku zgody miejscowych czynnikw itp. 55 ). Najczciej jednak cakowicie ignoroway wysyane w tej sprawie przez Poselstwo Australii noty i zapytania. W podobny sposb koczyy si bezporednie interwencje Australijczykw. Jedynym ustpstwem byo formalne uzyskanie w padzierniku 1943 r. zgody Rosjan na to, aby Poselstwo poredniczyo w sprawach wyjazdu Polakw zamieszkujcych do 1939 r. na zachd od linii Curzona. Interwencje Poselstwa Australii w sprawach polskich, ktre zaczy si ju w maju 1943 r.56, trway praktycznie do decyzji radzieckiej odbierajcej im prawo wystpowania w sprawach polskich obywateli, ktr strona radziecka przedstawia w sierpniu 1944 r.57 W tym czasie odbyo si kilkadziesit spotka z wysokimi urzdnikami radzieckimi, w tym ze

50 51

Midzy innymi u wicekomisarza LKSZ, Aleksandra Kornijczuka. Pismo Kierownika Ambasady RP w ZSRR w likwidacji Zygmunta Zawadowskiego do Ministra Spraw Zagranicznych Rzdu RP w Londynie Tadeusza Romera z 13 wrzenia 1943 roku, AAN, Poselstwo, sygn. 93, s. 31-32. Zob. te Report No. VI on Protection of Polish Interests, February 1944, MPiOS, sygn. 43, s. 100. 52 Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 5 stycznia 1944 do Ministra Pracy i Opieki Spoecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 7. 53 M. Danilewicz-Zieliska, op. cit., s. 229. 54 Ibidem. 55 Dodatkowym utrudnieniem by brak moliwoci przeduania tych dokumentw przez Poselstwo Australii bez oficjalnego stwierdzenia wadz radzieckich, e uwaaj dan osob za obywatela polskiego, zob. Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44z 4padziernika 1944 roku do MPiOS, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 179. 56 Report No. 1 on Protection of Polish Interests from 24th May to 3 lst July 1943, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 11. Zob. te Report No. II..., s. 13. 57 Odebranie prawa do reprezentowania interesw polskich obywateli w ZSRR motywowano faktem powstania PKWN i przejciem przez niego obowizku opieki nad Polakami w ZSRR; zob. Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr V/312/Sow/IV/l/44 z 7 listopada 1944 roku do MPiOS, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 184.

132

Daniel Bokowski

Stalinem i Mootowem 5 8 . Najwicej rozmw prowadzono z wicekomisarzem LKSZ, Aleksandrem Kornijczukiem 59 oraz Walerianem Zorinem odpowiedzialnym za IV Wydzia ds. Europy60. Ostatecznie, 20 marca 1944 r., LKSZ odmwi Poselstwu Australii prawa do dalszego przyjmowania i rozpatrywania list ewakuacyjnych obywateli polskich deportowanych do ZSRR, zgodnie z wewntrznymi przepisami, ktre obowizek ubiegania si o prawo wyjazdu za granic nakaday bezporednio na obywateli, miejscem za skadania takich poda powinna by placwka milicji w miejscu zamieszkania zainteresowanego 61 . Od tej chwili wszelkie wyjazdy ulegy wstrzymaniu. Jak donosio dwa miesice pniej Poselstwo, wadze sowieckie nie udzieliy zgody na opuszczenie Z S R R ani jednemu obywatelowi polskiemu w zarzdzonym przez siebie trybie postpowania 62 . Sytuacja ulega zmianie dopiero w czerwcu 1944 r., kiedy zgod na wyjazd oraz wizy otrzymay cztery osoby 63 . Wszystkie opuciy Z S R R i uday si przez Iran do Palestyny 64 . Nota LKSZ z 23 sierpnia 1944 r., odbierajca Poselstwu Australii prawo do opieki nad obywatelami polskimi w Z S R R , nie oznaczaa de facto jej koca. Jeszcze przez duszy czas do Poselstwa napywaa korespondencja od osb oczekujcych pomocy. Niestety, adnych dziaa oficjalnych Australijczycy nie mogli ju podejmowa, cho w sytuacjach wyjtkowych czynili niezbdne kroki 65 . Pozostao jeszcze tylko zaatwienie spraw formalnych zwizanych z likwidacj konta oraz przekazaniem rodkw finansowych i zgromadzonej przez ten czas korespondencji. Pomimo propozycji MPiOS, aby pozostawione na koncie rodki finansowe w kwocie 3 016 197 rubli 66 przej rzd Australii, a ich rwnowarto w funtach przekaza do dyspozycji wadz polskich w kraju przez nie wskazanym 67 , pienidze trafiy do Ambasady Polskiej w Moskwie 68 . Pomoc Poselstwa Australii, mimo e stosunkowo niewielka, dla wielu polskich zesacw bya niezwykle wana. By moe uratowaa nawet komu ycie. Akcja pomocy, mimo e od samego pocztku skazana bya na niepowodzenie, nie moe by dzi nie doceniana. To co zrobili Australijczycy, zasuguje na nasz gboki szacunek. Problemy, jakie przyszo im pokona tu po przybyciu do Z S R R , zrozumienie sytuacji Polakw i udzielanie im pomocy, czsto wbrew absurdalnym zaleceniom strony polskiej pyncym z Londynu, zobowizuje nas do zachowania tych ludzi w polskiej narodowej pamici, tym bardziej e wadze polskie na emigracji nigdy im za t prac nie podzikoway. Najsmutniejszy w tym wszystkim jest jednak

58 59

M. Danilewicz-Zieliska, op. cit., s. 229. Report No. 1...., s. 11 oraz Report No. II..., s. 13-14. 60 Report No. VI..., s. 100. 61 Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 27 maja 1944 do Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 114. 62 Mimo to Poselstwo w kadej znanej sobie sprawie starao si przynajmniej wysya do Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych specjalne listy z prob o przychylne rozpatrzenia poda, zob. Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 26 lipca 1944 r. do Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 134. 63 Dwie wczeniej staray si o wyjazd via Poselstwo, dwie nigdy z takiej drogi postpowania nie korzystay. 64 Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U/312/Sow/IV/l/44 z 14 sierpnia 1944..., s. 173. 65 M. Danilewicz-Zieliska, op. cit., s. 229. 66 Saldo na dzie 1 wrzenia 1944 r. Zob. Pismo MSZ Rzdu RP w Londynie nr U.312/Sow. IV/45 z 19 marca 1945..., s. 67. 67 Pismo MPiOS nr 4186/45/Sow/2 z 31 marca 1945 r. do MSZ Rzdu RP w Londynie, AAN, MPiOS, sygn. 43, s. 70. 68 Bya to suma 2 916 197 rubli, zob. M. Danilewicz-Zieliska, op. cit., s. 229.

Opieka Poselstwa Australii w ZSRR nad obywatelami polskimi...

133

fakt, e jak wspomina Peter Heydon kiedy Stanisaw Mikoajczyk i Tadeusz Romer przybyli w kocu lipca 1944 r. do Moskwy, o ich wizycie Poselstwo dowiedziao si z audycji BBC 69 . Nikt si z nimi nie spotka, nikt z nimi nie rozmawia. Dlatego po ponad p wieku chc w imieniu wszystkich zesacw, ktrym dziaalno Poselstwa pomoga przetrwa, podzikowa za wszystko, co uczynili.

The Australian Legation in the Soviet Union and its Care for Polish Citizens Deported to the Soviet Union in 1940-1941 and Residing There in 1943-1945 An end to the direct custody by the Government of the Republic of Poland in London over civilians deported from Poland in 1939-1941, and residing in the Soviet Union during the second world war, was put by the severance of Polish-Soviet relations and the departure from Soviet state territory of the Polish Embassy staff. This event was preceded by the liquidation of the custody network initially based on local delegtures and then on the institution of special representatives. It is rarely recalled that the Polish government never resigned from direct attempts at helping Poles in the Soviet Union, and organised such a campaign thanks to the Australian Legation. In 1943, already after the severance of Polish-Soviet relations, the Australian Legation in the Soviet Union decided to represent the interests of the Government of the Republic of Poland, with the consent and support of the British and the Americans, who did not wish to imperil their contacts with the Soviet ally. The most important task facing the Australians was further custody over Poles deported in 1940-1941, who remained in the Soviet Union after the evacuation of the Polish Army. The main difficulty stemmed from the fact that the Polish community was scattered throughout the whole Soviet territory from the Autonomous Republic of Komi to Kirghizia. Furthermore, the Legacy did not have current personal data concerning the Polish exiles. Nonetheless, in over a year it provided some 1 000 benefits (several hundred rubles each) and enabled many Polish citizens to leave the Soviet Union (including m o r e than 400 Polish orphans kept for many months in Ashkhabad). T h e Legacy also supervised the handing out of clothes and medicines left behind in Polish storehouses appropriated by the Soviet authorities and partially entrusted to the U n i o n of Polish Patriots. Funds came f r o m the more than 3 mln. rubles left by the Polish Embassy and transferred to the Russians. The Legacy staff intervened about the fate of Polish citizens at the highest rungs of power, including Stalin and Molotov. This activity ended in August 1944, i. e. already after the establishment, upon the initiative of the Kremlin, of a Polish Committee of National Liberation in Polish lands liberated to the west of the Bug. Previously, the Australians provided care for the deportees jointly with the Union of Polish Patriots, created by Polish communists. The assistance rendered by the Australian Legation, despite its limited range, was extremely important for many Polish deportees and probably saved a number of lives. Despite the fact that f r o m the very onset the campaign was doomed to fail, it cannot be underestimated.

69

Ibidem, s. 230.

134

Daniel Bokowski

The problems which the Australians were compelled to overcome upon arrival in the Soviet Union, their understanding for the situation of the Poles, and their help, often contrary to recommendations received from London, obligate us to remember these people, especially considering that the Polish emigre authorities never expressed their gratitude.