XII.

YYDA BALKANLARDA BZANS VE KUMAN(KIPAK)

MNASEBETLER TARH SEMNER DERS

DANIMAN DR.YUSUF AYN
EGE NVERSTES EDEBYAT FAKLTES TARH BLM H.BURAK KORUCUM 07-08-9362
EGE NVERSTES EDEBYAT FAKLTES ZMR-BORNOVA 2010

-1-

XII.YYDA BALKANLARDA BZANS VE KUMAN (KIPAK) MNASEBETLER

zet
IV.yyn ikinci yarsndan itibaren Hunlar ile balayan ve XIII.yyda Tatarlar ile sona eren dnemlerde Tuna nehrini aan barbar topluluklar Balkan yarmadasna inip bu blgede bir ok yama ve ykmlarda bulunuyor; Balkan kentlerini , tebaasn zor durumda brakp geri ekiliyorlard.Kavimler gnn etkisiyle Asparuh(=Esperh Bulgarca:1)un askerleri blgede yeni bir devlet kurdular.Tuna nehri ile Balkan dalar arasnda kurulan Bulgar mparatorluu (679-680) Bizans mparatorluu iin zorlu mcadelenin balangcyd.II.Basileos(Bulgaroktonos=Bulgar Katili )2 Bu devleti ortadan kaldrmasna ramen.Blgedeki Barbar aknlarndan kurtulamad stelik Kuzeyindeki otoriteyi ortadan kaldrmasyla Slavlarn3 direkt hedefi oluvermiti.1018 ylnda II.Basileos Bulgar mparatorluunu ykmasyla blge halkn(Slavlar) Helenletirme srecini balatmt.XI.yyn ilk yarsnda Tuna nehrinin sa blgesinde Peenekler ve Ouzlar gebe kavimler olarak Bizansn ban olduka artyordu.Bu yzyln ikinci yarsnda da kinci Bulgar mparatorluunun kurulmasnda UlahlarBulgarlar ile etkili bir biimde konsantre olan Kumanlar( 1091den itibaren balkanlarda etkili olmaya balyorlar.4) Bizans mparatorluunun etkisi altna girmiti. Bu kavimlerle eski yntemlerle ba etmeye alan Bizans mparatorluu Kumanlar ve dier topluluklar ile sk ilikiler iine girmeye balamtr. Kumanlar ve dier boylara bal Trk Topluluklar XIII.yy balarnda Mool istilas ba gsterince Bizans hizmetine girmeye balamlar ve bu Trk Topluluklarnn etkinlikleri Bizans ile sorunlar yaayan Latinler1 2

668700 yllar arasnda hkm sren Tuna Bulgar Devleti han. Romanos II ile Theophanonun byk olu. Babasnn salnda ta giydi (960). 3 , Avrupa'da yaayan en kalabalk etnik topluluktur. Daha ok Avrupa'nn dousunda ve gneydousunda yaarlar. 4 Valeri Stoyanov, Kumanologiya: Opiti za Rekonstruktsiya by Osman Karatay*
*(Yrd. Do. Dr. Osman Karatay, Ege niversitesi, TDAE, Bornova - ZMR.)

Journal of Black Sea Studies (Karadeniz Aratrmalar), issue: 20 / 2009, pages: 157,160

-2-

tarafndan daTrkopol5 ismi ad altnda

kullanlmaya devam edilmitir6.Bunlarn

iinde Kuman (Kpak)larnda bulunduu tartlabilir bir tezdir.Bu yazda Kumanlar ile Bizans mparatorluunun XII.yy boyunca yaadklar mcadeleler ve ilikilerini eitli kaynaklardan derleyip dnemin olgularna k tutmaya alacam.

1-

KUMANLARIN (KIPAKLARIN) TARH SAHNESNE IKII VE KKENLER

1030 lu yllara mteakiben bugnk Kazak stepleri olan geni topraklar Kpak birliinin egemenliindeydi, Uz veya dier adlandrlmasyla Ouz boylar (Rus kaynaklarnda Torki) Ural(yayk)7 ve Volga8 nehirleri arasndaki blgeyi denetliyordu. Peenek kavimler birlii de ayn dnemde gnmz Ukrayna , Moldovya ve Eflak(Transilvanya9) Volgadan aa Tunaya kadar uzanan blgede hkm srmekteydi.Bu insanlarn gebe olduklarn dnmek ve deerlendirmek gerekirse blge ve hakimiyet yerlerinin yaklak olarak gze alnmas gerekir.Eer bu durum gz nne alnmazsa kesin yarglarn tarih yazm asndan hata olaca aikardr.Karadenizin kuzeyinden kavimler gn takiben bir ok rk Avrupa ilerine g ettii bilinen bir olgudur.Bu blgede pek ok topluluk ayn dili konumaktayd bu dil bizim aratrmalarmzda bize yol gsterecek olup.Baz akademik ve filolojik aratrmalarn ortaya kmasyla blge hakknda baz bilgileri elde etmemizi salamtr.Bu blgenin en batsndaki Trke konuan topluluklarn bir kolu olan Kumanlarn(Kpaklar)balangtaki yurtlar ,IV.ve X. yzyllarda gneybat
5

Bizans imparatorlugunda ve dier Avrupa devletlerince (Latinler) parali asker olarak savasan lejyoner trk askerlerine verilen genel isim. 6 Ar.G.Dr.Yusuf Ayn,Osmanllardan nce Rumelide Trkler(1305-1313),Ege niversitesi Tarih incelemeleri Dergisi ,Cilt XXI ,Say 2 ,Aralk 2006,17-33 7 Ural Dalar'nn bitttii yerin gneyinden doar ve gneybat ynnde ilerleyerek Kazakistan'n batsndaki Atyrau ehrinden Hazar Denizi'ne dklr. Uzunluu 2.428 km, havzas 237.000 km, debisi 400 m/s dir. 8 Avrupa'nn en uzun nehridir. Eski isimi Etil/Edil'di. Uzunluu takriben 3500 km olan Volga, Moskova ile St. Petersburg (Eski adyla Leningrad) arasndaki Valday tepelerinden doar. Deniz seviyesinden 28 m aada olan Hazar Denizi'ne dklr. 9 Bugnk Romanyann bir blgesi.

-3-

Sibiryada,Tobol ve im nehirlerinin ortalaryken , XI.yyn ilk eyrein de dahagney sahalara yaylmlard.XI. yyn ortalarnda grlen baz kavimlerinhareketleriyle Kumanlarn daha gneye Rus Knezliklerinin gneyine ,Pontik step blgesine sarkmalaryla sonuland. Pontik steplerine gleriyle nemli bir olaya imza atan bu gebe topluluun gerekte Kumanlar veya Kpaklar isminin nasl olutuu tamolarak bilinememektedir. Ancak; ranl tarihi MERVEZ10 Steplerine g eden bu yada kavimler ayn dnemde ve Urfal tarihi ve Ermeni Rus MATHEOS srasyla QUN ve Xartesk ismiyle hitap ederler. XI.yyda Pontik Bizans kaynaklarnda TURC ismiyle sz edilirler.Dnemin Latin kaynaklar ise COMAN,CUMAN CUNAlman kaynaklarnda WALVEN kroniklerinde POLOVCOLARAK gsterilir ve kaynaklarda yerini alr.XI.yyda neredeyse btn kaynaklarda Pontik Step blgesini igal eden topluluun ismi QUMAN,CUMAN getiyse de muhtemelen yabanc bir kaynaktan ald sanlan DRS11 haricinde Mslman tarihiler KIPAK ismini sylemekteydiler.ki ismin muhtemel iki ayr rk temsil ettii savunulabilir.Baz kaynaklarda bu durum aklanmaya allmtr.Kumanlar SARI NEHR12(=HUANGHE)nin geni kvrmnn dousunda NGTLER13 gibi NASTUR14 topluluklarn bulunduu10

Eb Abdillh Muhammed b. Nasr b. Yahya el-Mervez

202 (817) ylnda Badat'ta dodu. Babas Mervli olduu iin Mervez nisbesiyle anlr. Genliini Nbur'da geirdi. lim tahsili iin Horasan, Rey, Badat, Basra, Kfe, Dmak, Medine ve Kahire'ye seyahatlerde bulundu. Aralarnda Yahya b. Yahya et-Temm, Muhammed b. Muktil, eybn b. Ferruh, shakb. Rhye, Abdlvhid b. Gys, Him b. Ammr, Muhammed b. smail el-Buhr, Reb' b. Sleyman el-Murd ve Amr b. Zrre'nin bulunduu limlerden hadis dinledi. Bu arada Kahire'de afi limlerinden mezhep fkhn tahsil etti ve Mzen'den afi'nin eserlerini okudu. rencileri arasnda Eb Abdullah bn Abdlhakem, bn'l-Ahrem, bn'l-Cib, Muhammed b. shak es-Serrc, bn'l-Mnzir en-Nsbr ve bn'-ark yer almaktadr. 260 (87374) ylnda ilm seyahatlerini tamamladktan sonra Nbur'a yerleen Mervez retim ve te'lif faaliyetlerinin yannda ticaretle de megul oldu. 275'te (888) Semerkant'a yerleti ve Muharrem 294'te (Ekim-Kasm 906) burada vefat etti. 11 12. yzyln corafya ve harita stadlarndan Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed erif el-drs, 1100de Endlsn Sebte ehrinde domutur.1166da Sicilyann baehri Palermoda vefat etmitir. lk eitimini Endlsn Kurtuba ehrinde alan, ancak bunu yeterli grmeyip ilimde kendini daha da gelitirmek isteyen drs, Anadolu, Kuzey Afrika ve spanyaya, buralardan da Fransa ve ngiltereye kadar gitmitir. 12 in'in Yangtze'den sonra ikinci, ve dnyann en uzun altnc nehri. Uzunluu 5.464 km olup, in'in batsndan Bohai Denizi'ne akar. Adn rnn st blmlerindeki yksek amur oranna borludur.
13

Cengiz Han zamannda Moolistan'da adlar geen Uygur kkenli olduu dnlen bir kavimdir. Nasturi hristiyanl benimsemilerdir. Yaadklar corafya, in Seddi boyunca Ordos bozkrnn kuzey taraflar ve bozkrn kuzeydousundaki blgelerdir.Gunumuzde,onlardan indigi soylenen halklar Kazakistan'da (UvaklarWaqdar),Mogolistan'da (Tumed Mogollari icinde bir Otag),in Halk Cumhuriyeti'nde ve Rusya Federasyonu'nda yasamaktalar. 14 Asyann eitli lkelerinde mensuplar olan bir Hristiyan mezhebi. Nasturiler kendilerine Nasturi (ngilizce: Nestorian) yerine Asuri (ngilizce: Assyrian) veya Dou Kilisesi (ngilizce: Church of the Orient) veya Dou-

-4-

blgede ve o civarlarda yerlemi olmalar olasdr.KMEKLER15 X.yyn sonlarna doru topraklarn genilettike .KTAN (KMEK) genilemesi ok sayda kavimi yerlerinden ve yurtlarndan etmi olduu ngrlmektedir.Dnemin geim kaynann neredeyse tamamn kapsayan hayvanclk ve bu gelir kaynann nemi olan otlak alan sknts yznden buradaki topluluklar daha batya Karadeniz kuzeyi,Hazar blgesi ve Sibirya ilerine g ettii mantkl bir tez olarak savunulabilir.Bu hareket sonucundan Bugnk Trkistan blgesinden daha batya doru bir kayma hareketi gsteren Kumanlar Sibiryann gneyinde KIPAK topluluklaryla birletikleri kabul edilmektedir.XII.yyn ortalarna ve sonuna doru artk iki topluluk birlemitir.Kumanlar ve Kpaklar birletikten sonra bu iki topluluk Avrupallarn kulland POLOVEC,WALVE,QUN gibi isim tanmlamalar tek anlam tek topluluu ifade eder olmutur.Kumanlarn nemli aratrmacs MARQUARTIN imkanszdr.=Seit syledii ve dem zere KUMAN Ende des XII.yyn adlarn ortasndan birbirinden sind ayrt die itibaren etmek Naven KIPAK,POLOVEC

XII.Jahrhunderts

QYPCAK,POLOVC und Komanen nicht mehr auseinander zu halten= Kumanlar ya da dier ifadesiyle Kpaklarn yaad blge Don Nehrinden, Azak Denizine ve Tuna Nehrine dek olan blgede Avrupann ilerine kadar sokuluyordu. Avrupann snrna kadar bu Kuzey Karadeniz corafyas Kuman(Kpak) kabileleri tarafndan idare ediliyor ve yurt olarak kabul gryordu. Bu corafya TATAR istilasndan nce Kumanlar(Kpaklar)n nfuzundayd.1241 tarihindeki Mool(Tatar) stilasna kadar blgede salam bir siyasi otorite bulunmuyordu. Kuman(Kpak) gruplar blgede deiik isim ve boylar halinde ,serbest olarak hayatlarna devam

Sryanileri (ngilizce: Eastern Syrian) adn vermeyi tercih ederler. Tarihi merkezleri Kuzey Irak'n Musul ve ran'n Urmiye kentlerinde bulunan mezhebin gnmzde en byk cemaati Gney Hindistan'daki Kerala eyaletindedir. Trkiye'de 1915-24 yllarna dek Nusaybin, Siirt ve Hakkri yresinde nemli bir Nasturi topluluu vard.Kuzey Mezopotamya Asuri toplumunun byk bir blm 16. yzylda Papa'nn stnln kabul ederek Katolik kilisesi ile birlemitir. Katolik saylan bu Asuriler Keldani (ngilizce: Chaldean) adyla tannr.

15

rti Irma kylar ve Altay Dalar arasnda 7. yzylda eitli boylarla birlikte birlik devleti iinde yaam olan bir Trk ulusudur. 8. yzylda da bamsz oldular ve 10. yzylda Kitanlar'n basklar sonucu Ural Dalar 'nn gneyine g ettiler. 11. yzylda Asya 'nn dousundan batsna doru srekli g ettiklerinden boy birliine dayal yaplar bozulmutur. Birlikleri bozulunca Kpaklar 'n egemenliine girdiler.

-5-

ediyorlard.KAFKAYSA,HAZAR BLGES,SBRYA ve evrede bulunan RUS KNEZLKLER de dahil olmak zere Balkanlara kadar eitli bamsz hkmdarlar ve beyler tarafndan idare olunuyordu.Birbirlerine youn siyasi ve askeri ballklar bulunmayan boylar halinde yayorlar ve byk saylabilecek siyasi otorite kurmuyorlard.onlarn tek amac kendi blgelerinde kendi boylarnn geimini salamak idi.DON NEHR, AZAK DENZ ,KAFKASYA,TUNA BOYLARIna kadar Kumanlarn(Kpak)larn yaad bu blgeye Mslman tarihiler DET- KIPAK ,Ruslar iin ZEMLJA POLOVECKAJA(=POLOVC LKES) veya POLE POLEVECKOE(=POLOVC OVASI), Latin kaynaklarnda ise CUMANA olarak gemektedir.eitli kaynaklara gre benzer isimlerle anlan Kuzey Karadeniz blgesi baz kaynaklarda farkl blgeleri ima ettii ak olarakgrlyordu.Mslmanlar dou snrn Kpak sahas olarak zikrederken,batl tarih kaynaklar bat ksmn CUMANA blgesi olarak adlandryorlard.Ruslarn gznde ncelikle DNYEPER VE VOLGA arasndaki stepler kabul gryordu. Kpak ve Kuman kelimelerini ve tarihlerini incelediimizde genel olarak SARI NEHR(=HUANGHE) blgesinden gelen bask ile SBRYA GNEY,HAZAR BLGES,TUNAY BOYLARI bata olmak zere AVRUPA ilerine itilen kkeni ORTA ASYA TRK Boy ailelerine mensup olan eitli boy ve kabilelerin birleimi olarak etnik bir tarifi sunabiliriz.Ancak;dier bir gerek ise gz ard edilemeyecek kadar nemlidir.Bu nemli ayrnt Kuman ve Kpak tanmlamalarnn iinde baz neden ve sonularla zel isim olarak kullanlabildiidir.XII.yy sonlar ve XIII.yy balarndan itibaren Kuman adlar BAKIRD(=BAKURD),MEK,KTAN,URUS rneklerine rastlyoruz.Kumanlar arasnda Kpak ismi bulunmasa da QUMAN,QUN ve TATAR isimleri bilinmekteydi.Kuman(Kpak)lardan ilk olarak ULAHLAR16 ile birlikte 1095 ylnda sz edilmelerinden, TATAR(Mool) istilasna kadar
16

Bknz. Istvan Vassary, KUMANLAR VE TATARLAR (Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler 11851365) , Ulahlar'n kkeni, tpk kullandklar dil asndan benzerlik gsterdikleri Rumenlerle ayn olduu sylenmektedir. Yunanllarda yunanca konutuklarn ve yunan olduklarn iddia etmektedirler. Topluluun kkeni Balkanlar'daki Romallarn ve Romallatrlm kolonilerin soyundan gelmektedirler.Onuncu yzyldan itibaren Tuna nehri dolaylarnda gebe olarak yayorlard.Bu topluluk Bizans snrlarna girerek Bizans a ar kayplar verdirmi ve Bulgarlara verdikleri destekle II.Bulgar moaratorluunun kurulmasn salamlardr. Rumen kltr Slavlar'n etkisi altnda kalrken, Tuna'nn gneyinde ortaya kan Ulah kltrnde Bizans veYunan izleri grld iddia edilmektedir. Tarihiler bu topluluklar Makedon Rumenleri olarak adlandrrken, onlar Arumenler'i kullanmay tercih ediyorlar. Trkiyede de ok az sayda Karacaovallar olarak anlan mslman bir ulah topluluu yaamaktadr.

-6-

Avrupada nemli olaylara sebep olmu bir bakma Avrupann ve zellikle Bizans n ba belas olmulardr.

1- a.

Onbir Bat Kpak Boyu17

1. TOKSOBA ( Dokuzoba) : Tatar kkenlidir. Moollarla ibirlii yaparak Durutlar yok etmenin eiine getirmitir. 2. ETOBA ( Yedioba ) : Kalabalk bir boydur. 3. BURDJOGL ( Burolu ): Kpak Toplumunun Merkezini oluturan boylardan biridir. 4. ELBRL ( Kurtblgeli ): Kpak Hanlar bu boydan seilirdi. 5. KANGAROGL ( Kongurolu ): Peenek aslldr. Sonradan Kpak organizasyonuna girmitir. 6. ULADJOGL ( Ulaolu ) : Macaristan'da iz brakm bir boydur. 7. DURUT ( Drt ): Mool saldrsndan byk zarar grm Deti-Kpak'dan gmtr. 8. KULABOGL ( Kulobaolu ): At besleme kltr ok gldr. 9. JORTAN ( ortan ): Turna bal anlamna gelmektedir. 10.KARABRKL ( Karaapkal ): Peenek aslldr. 11. KOTAN ( Kutan ): Kuman aslldr.

17

Wikipedia.org

-7-

1- b. Tarihte Kaytl Kpak(Kuman) Bey Ve Komutanlar18

1 : Atraga (atrak) : Dastan , aman - Kendisine bal 40.000 aile ile Grcistan'a gmtr. 2 : Asen : Bulgaristan , Ortodoks 3 : Aktay : Msr , Mslman - Kutuz tarafndan ldrlmtr. 4 : Aybek : Msr , Mslman - Kutuz tarafndan ldrlmtr. 5 : Baybars : Msr , Mslman - En mehur Kpakdr. 6 : Basarapa : Eflak-Bodan , Ortodoks - Balkanlar'daki Basarabaia adl blge kendisine atfen namlandrlmtr. Eflak -Bodan prensliini kurmutur. 7 : Baytursun : Dastan , aman 8 : George TERTER : Bulgaristan , Ortodoks 9 : Gorgor : Grcistan , Ortodoks 10 : Jortan : Artvin , Ortodoks - Mensubu olduu ortan Boyu ile anlm ahsi ismi kullanlmamtr. Osmanl tapularndan kendisine ait mlklerden bahsedilmektedir. 11 : Toktemirus : Eflak- Bodan , Ortodoks - Basarapa'nn babasdr. 12 : Sevin : Dastan , aman - Kendisine bal 40.000 aile ile Artvin- Trabzon Rum devleti arasna yerlemitir. 13 : Stefan MAN : Bulgaristan , Ortodoks - Sishman ailesi uzun yllar Bulgar Kraliyet ailesini oluturmutur. 14 : araga (sarck) : Krm , aman - nde gelen Fetihci komutanlardandr. Hayat boyunca aktif bir politika izlemi komu milletlere korku salmtr. Baskn dzenleyip kle alma konusunda olduka baarl idi. 15 : Tumanbay (dumanbey) : Balkanlar, aman 16 : Kemenche : Macaristan , Ortodoks - Macar Kralna Suikast dzenleyip ldrm, Yakalanp idam edilmitir. 17 : Kubasar (ters saldran) : Grcistan ,Ortodoks - Darbe ile Bakomutanlktan alnm zntden fel olmutur. Kendisine bal oymaklar Rize'ye gmtr. 18 : Kutlu Aslan : Grcistan , ortodoks - Kubasar'a darbe dzenlemi yeni ynetimde rol almtr.

18

Wikipedia.org

-8-

19 : Kutuz : Msr , Mslman - Aybek ve Aktay ' ldrm, Baybars' kefetmitir. 20 : Kopyak (kpek) : Krm , aman - Krm Blgesinin nde gelen Babularndandr. 21 : Kten : Macaristan , aman - Macaristan' istila etmi, Kral ile anlaarak kendisine bal 40.000 aile ile yerleik hayata gemitir. 22 : Knek (pantolon) : Krm ,aman - nde gelen komutanlardandr. Balkanlara sk sk inmi Bizans ordularn ok ypratmtr. 23 : Kalavun : Msr , Mslman 24 : Tapar : Gney Rusya , aman - Kpak organizasyonunu kuran ilk Kpak Handr. Elbrili Boyuna mensuptur. 25 : Akba : Romanya , Ortodoks 26 : Akku : Romanya , Ortodoks 27 : olpan : Romanya , Ortodoks 28 : Toluntay : Romanya , Ortodoks 29 : Payandur : Romanya ,Ortodoks 30 : Tutarkan : Romanya , Ortodoks 31 : Berki' : Romanya, Ortodoks 32 : Balika' (Balk) : Balkanlar , aman - Dobric'in babasdr. 33 : Dobri : Balkanlar, aman - Balkanlardaki Dobruca Devletini kurmutur. 34 : Bua (Boa) : Romanya, Ortodoks 35 : temi : Romanya, Ortodoks

-9-

2-

XII.YY VE XIII.YY BAI KUMAN(KIPAK) BZANS LKLER VE MCADELELER

Kumanlar, tarihte uzun zaman ve ok deiik blgelerde kendilerinden sz ettirmi bir Trk kitlesidir. Kumanlar, yine kendileri gibi Gktrk mparatorluu'nun Bat topraklar zerinde yaayan Kpaklar' la birleerek batya yneldiler ve Kumanlar, Rus Prenslerinin ortak kuvvetini malup ederek Karadeniz kuzeyindeki bozkrlara yerletiler. On birinci Yzyl sonralar Balka Gl'nden Bat Karadeniz' e kadar muazzam bir blge Kuman-Kpaklarn eline gemiti. Rus prenslikleri Kumanlar bu blgeden atabilmek iin birleerek devaml hcum ediyorlard. Bu savalarda bazen Ruslar, bazen Kpaklar galip geldiler. Fakat 1185'te Kpak Babu' u KNEK19 komutasndaki Trk kuvvetleri, Prens GOR20'un emrindeki mttefik Rus ordusunu tamamyla imha etti. Bir ksm Kumanlar Krm' da yerleik hayata geerek, orada ehir ve kasabalar kurdular. Kuzey Kafkas blgesindeki Kuman-Kpaklar ise Grcistan Krall'yla ilikiler kurduktan sonra, Grcistan zerinden o srada Seluklu beyleri idaresinde bulunan dou Anadolu ehirlerine kadar sarktlar. Kutlu Arslan ve Sevin Beyler zamannda gney Kafkasya'ya ok sayda Kpak yerleti.211099 ylnda balatlan ve I.KILIARSLAN dnemine denk gelen HALI SEFERLER furyasnn birincisi blgede gelimekte olan Seluklularn ilerleyiini nlemek iin yaplmt. Bu dnemde ortalk iyice karmt kimin kim ile stratejik ortakl bulunduu bilinmiyordu. Bizans Latin kuvvetlerinden iten ie ekiniyordu. Bizans Devletinin yardm iin istekte bulunmasna ramen Papalk tebaas korkulmayacak seviye de deildi. I.ALEKSOS KOMNENOS hayat sona erince (1118)yerine babas tarafndan vaat
19

edilen

imparatorluk

mevkiine

IOANNES

geti.22I.ALEKSOS

KOMNENOSun Trakyadaki imparatorluk

arazilerini Peenek tehdidinden

Knek (pantolon) : Krm ,aman - nde gelen komutanlardandr. Balkanlara sk sk inmi Bizans ordularn ok ypratmtr. 20 1151 ila 1202 arasnda yaam Rus hkmdar. 21 Ayrntl bilgi iin Bkz. Prof.Dr.Erol Gngr, Tarihte Trkler; stanbul 1996 ISBN 978-975-437-021-7(1938'de Krehir'de dodu. lk ve orta tahsilini Krehir'de tamamladktan sonra stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm'n bitirdi. 1961 ylnda ayn fakltenin Tecrb Psikoloji Krss'ne asistan oldu. 1965 senesinde Psikoloji doktoru olan Gngr, 1965-1968 yllan arasnda ABD Colorado niversitesi'ne bal Insttue ol Behavioral Science'de eitli konularda aratrmalarda bulundu. 1971 ylnda doent , 1978 ylnda profesr oldu. 1982 ylna kadar ayn fakltede Sosyal Psikoloji dersleri veren Erol Gngr 1982 Temmuz aynda Seluk niversitesi Rektrl'ne tyin edildi.) 22 Ioannesin tahta geii iin geni bilgi iin bkz. Niketas Khoniatesin Historias ,s8-14

- 10 -

koruma konusundaki azmi pahalya patlasa da sonunda Bizans altnlarn demek suretiyle Peeneklerin cretli asker olarak mparatorluk emrine girmelerini salam,bylece onlar mparatorluk bekas iin tehdit olmaktan karmt.Bu durum OANNES zamanna kadar devam etmiti.23OANNES KOMNENOS Zaman verdii srece kendini devlet ilerine atad.Anadoluya doru yola kt.Denizli yaknlarnda Trkler tarafndan ele geirilmi bir ehir bulunmaktayd bu ehir iin sefere kt.Ve Kalede nl Trk komutan ALPKARAnn da aralarnda bulunduu yaklak sekiz yz kiiyi sava yapmadan ele geirdi.Bir sre sonra SOZOPOLS24ehrine sefere kt ve Blgede Antalya yaknlarndaki kaleleri zapt ederek tekrar stanbula geri dnd.Ancak stanbulda fazla durmayaca anlald.Makedonya zerine PEENEKLER(SKTLER) zerine sefere kmas zorunluydu nk blgede birok kanszlk yapan Peeneklerin durdurulmas gerekiyordu.Bu sralarda (1121/22) k baya bastrd iin savaa hazrlanmak daha ziyade baz kabileleri kendi yanna ekerek blnmelerini salamak iin aylar BEROE25 ehrinin yaknlarnda geirdi.Bu stratejisini ksmen baard ve baz kabile reislerini kendi tarafna ekti.Sonra ii sava ile halletmek iin lkbaharda geri kalanlarn zerine yrd.Sava dengede giderken mparator bacandan ok ile vuruldu.Fakat bu durum Romallar(Bizans) etkilemedi ve yaplan savata Peenekler ar bir yenilgiye uratld.Kaan Peenek gruplar esir denlere dkn olduundan geriye dnp mparatora biat ettiler.26 Yaanan bu gelimelere mteakiben dier tarafta 1185 ylndan itibaren Kumanlar(Kpaklar) ULAHLAR ile ilikiler kurarak Ulahlarn ve Bulgarlarn II.Bulgar Devletini kurma dncelerine ortak olmaya balamlard.Ulahlar XII.yyda blgede etkili durumdayd.Blgede gebe ekilde yaayan Ulahlar Tuna Nehrinin gneyinde faaliyet gsteriyorlard.II.Bulgar mparatorluunu kurma dncesiyle bu hareketi gerekletiren, Avrupallarn ve BizansnBARBAR olarak nitelendirdikleri gebe topluluklar.Bizans snrlarna aknlarn bu tarihten itibaren sklatrdlar.PETER ve ASEN isimli iki karde en bata olmasa da daha sonlar Kuman(Kpak) ilk
23

olmak zere ve

ULAH

Ayrntl bilgi iin Bkz. Yusuf AYN,Bizans Ordusunda cretli Trk Askerler(XI. Ve XII. Yzyllar),Trkiyat Aratrmalar Dergisi,sf .53-69 24 Uluborlu 25 Eski Zagra,bugn Stara Zagora ;bu ehir Filibenin 77km.kuzeydousunda . 26 Ayrntl bilgi iin Bkz. Ioannes Kmmanosun Hstoras (1118-1176) sf.6-7-8.

- 11 -

topluluklarnn desteiyle II.Bulgar mparatorluu kurma almalarn faaliyete geirdiler27.XII.yy Bizans mparatorluunun k yzyl olarak kendini gsteriyordu.lk k belirtileri I.MANUEL KOMNENOSun iktidar (1143-1080) srasnda belirtisini gsterdi.Ve ondan sonra hzl bir k balad .Yaanan bu hzl k ile KONSTANTNAPOLS28(stanbul)Latinlerin eline gemiti.I.MANUEL KOMNENOS zamannda Seluklu Sultan Mesud ile baz ekimeler olmutu bu dnemde Anadoluda ki Trk hareketini durdurmak zere Bizans ar aba harcam ve g kaybetmiti.XII.yyda Bizans her bakmdan dnemin hasta adam roln oynuyordu .Avrupa ehir devletleri zellikle VENEDKLLER ticari ve ekonomik anlamda ykselie gemiler ve Bizsans Devletinin ticaretini baltalamlard.Bizansn en nemli ekonomik kayna olan ticareti Latin Avrupasna kaptrmas hasta adamn en byk arlarndan birini tekil ediyordu.Bu dnemdeki mparatorlarn Eski Roma mparatorluu birletirme dncesi bir seraptan farksz idi.Komnenos ktidarnn bata kyller olmak zere kentlilere dahi mali ve idari basks gittike artmaya balamt.ADNRONKOS KOMNENOSUN tahttaki ksa dnemi (yaklak 5 yllk dnem)devleti dzeltme abas devleti yozlatrmaktan kurtaramad .mparatorluk d politikas artk imdat lklaryla fiyaskolar ile devam ediyordu.Bu dnemde MACARLAR Avrupa da ilerlemi 1185te SREDCi29 ele geirip yamalyor.SIRPLAR bamszlk mcadelesi veriyordu.talyan NORMANLAR 1185 in Austosunda Selaniki alnca

Bizansllar olduka korkuttu.Normanlar stanbula yaklamlard.Halk bu korkuyla bir sivil darbe- yaparak ANDRONKOSu indirip yerine yeni bir BASLEOS
30

setiler. Artk ANGELOS hakimiyeti balamak zereydi.II.

SAAKOS tahta geirildi.Tahta geer gemez tehlikeyi uzaklatrd.SAAKOS UN bu dnemde uygulad ve baar elde ettii iki nemli stratejisi vard.Bunlardan ilk olan Macar i buhran ve zafiyetinden yararlanarak ALEKSOS BRANASI Normanlar zerine gnderdi ve nemli baarlar elde edildi.kinci nemli baars ise Macar sorununu -bertaraf etmekti.Dul olan
27

mparator II.Basileos Bulgaroktonos(Bulgar Katili) Bulgarlar son kez boyunduruk altna ald 1018 ylndan itibaren eski Bulgaristan Dou Roma topraklarnda ve Tebaas durumundayd. 28 (Bizans) mparatorlarnn birincisi (M.S. 22 ubat 272 - 22 Mays 337)I.Konstantin tarafndan kurulan ehir bugnk stanbul. 29 BURGAZ Bulgaristan snrlar ierisinde Istranca dalarnn kuzeyinde bir ehir 30 Bizans Yunancasnda "vasilevs" telaffuz edilen unvan. aslnda ilk zamanlarda Latince "rex"in karl olarak grld iin pek fazla iltifata mazhar olmamtr. "augustos" gibi roma kkenli unvanlar daha revatadr dou imparatorluunun ilk yllarnda. ama daha sonra Basileus imparatorluun alamet-i farikas olur.

- 12 -

II.SAAKOS Macar kral III.BELAnn31 kz ile evlendi. Birka antlama yaparak Macar tehlikesini ortadan kaldrd.Bu sz ettiimiz olaylar- cerayan ettikten sonra skunet dnemi yaanrken ASEN ve PETER kardelerin Bulgar isyan balad.Bizans Kumanlar tarafndan glenen Bulgar kardeleri bir trl nleyemiyordu.Bu durumlar yaanrken bir de Srp asi byk jupan Stephan Nemanja Bulgarlar destekleyerek Bizansn aleyhine kendi iktidar sahasn geniletti32.Anadoluda da isyanlar patlak vermeye balad.Bu isyanlar Bizans iin srekli hale geldi.
33

1087 ve

ylnda

bahar isimli

banda kiiler

SKTLER(Skythler=Peenekler)

Tzalgou

Solomon34

komutasnda nemli bir Macar birliinden oluan yaklak 80.000 kiilik gl bir ordu ile Tuna Nehrini aarak KHARAPOLS35 evresinde ki kyleri talan ve yama etmeye koyuldular. Peenekler Tuna Blgesinden kovulunca Bizans Topraklarn istedikleri gibi kullandlar.36Peenekler uzun sre Bizansa saldrlarn srdrdler.Peenekler ile Bizans arasndaki mcadeleler Bizans olduka ypratyordu.Peeneklerin sert ve youn basklar karsnda bazen antlamalar yaplsa da bu antlamalar ksa sreli oluyor ve Peenekler yine Barbarca aka Bey tavr taknarak Balkanlarda yama ve talanlarna devam ediyorlard.1090-91 ylnda stanbul ,hem karadan hem denizden Peenek ve ittifakyla kuatlmt.37 Bizans imparatoru I.ALEKSOS KOMNENOS38 bu sorunu zmek zere areler aryordu.Bu sralarda Tuna boylarndan Peeneklerle baz mcadelelerde yardm etmek amacylaSilistre Beyi Bizansn Tatou imdadna yetitiler.29 sayesinde) Nisan 1091 de Kumanlar(Kpaklar) Levounion savanda gelmilerdi.Kumanlar(Kpaklar)1091 lkbaharnda devlet sahasna girerek Peenekler ortadan kaldrlmt.aka Beyin Bizans devleti zerine dnceleri dnceleri suya dmt. Peenekler ile Kumanlar sava yardm konusunda anlaama yolunu denemilerdi.Ancak ganimet ve baar paylam sorunu ortaya kt.Bu konu ANNA KOMNENANIN eserinde yle geiyor;Evimizi
31 32

Macar Kral (1173-1196) Hakimiyet dnemi. Ayrnt iin Bkz. Ostragorsky,Georg ,Bizans Devleti Tarihi,sf.371-386 33 Bkz. Istvan Vassary* KUMANLAR VE TATARLAR (Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler 11851365) sf.28-29 ev. Ali Cevat AKKOYUNLU 34 Macaristann 1074te tahttan drlm kral. 35 Hayrabolu. 36 Genel bilgi iin Bkz.Anna Komnena Alexiad sf.214-215-216 37 Ayrnt iin Bkz. Ostragorsky,Georg ,Bizans Devleti Tarihi,sf.334-35-36-37 38 (d. 1048-. 1118) Dou Roma imparatoru (1081-1118) ve Komnenos hanedannn kurucusudur.

- 13 -

barkmz braktk,buraya sizin imdadnza kotuk ;sizinle hem tehlikeyi hem baary paylamak iin bylesine uzak bir yolu ap geldik bize den her grevi yerine getirdiimize gre bizi bo gndermeniz hakl olmaz.Sava olupbittikten sonra buraya varm olduysak bunun sorumluluu bize deil saldrya geivermi olan imparatora der. Ya bizimle ganimetleri paylan ya da bizi de dmannz bilin! Bu konuma sonucunda Peenekler iddetle bu neriye kar ktlar.Kumanlar ile Peenekler birbirlerine girdiler ve Peenekler yenilgiye urad cann kurtaranlar blgeden kat.39Bu durumlar vuku bulduktan sonra Peenekler yine Bizans illerine saldrlarna devam ettiler.Tam bu sralarda Bizansn batda Peeneklerle uramasndan fayda salayan AKA BEY40 SMYRNA(ZMR)e yrd.Ve zmiri ele geirdi.ALEKSOS KOMNENOS Peeneklerle mcadele ederken.ANOS41(ENEZ)de limanda konaklad srada Peenekler yine saldr hazrlna gemiti.Bunu renen mparator Meri Nehrini kullanarak daha yukar birliklerinin yanna geldi.Ancak birlikleri o kadar az ve gszd ki gl olmayan bir saldrda bile ortadan kalkabilirdi.mparator bu konuda areler ararken Peeneklerin hi beklemedii ynden yaklak 40.000 kiilik Kuman ordusu belirdi.mparator Kuman birliini grnce eer bunlarnda Peeneklere katlmas sz konusu olursa durumun daha vahim bir hal alacana karar vererek Kuman beylerini arlamaya karar verdi.Eliler gidip geldiyse de ortada kesin bir antlama yoktu.Ancak;Meri kysnda LEBOUNON42 denilen yerde bir sava oldu.Kumanlar hatta baz Peenek komutanlar da Bizans saflarna gemilerdi.Peenekler savata kymdan geirildiler43.Bu nemli ayrntlarla Kumanlar ve Bizans etkileimlerini uzun sre devam ettirdiler.Bizansn Kumanlara kar savunma hareketleri 1190 dan itibaren devam ediyordu.44Kumanlar ile aralkl yaplan bar antlamalar ve savalar.ALEKSOS KOMNENOS dneminde ANADOLU SELUKLULARININ glenmesiyle daha fazla skmt.Kuman tehlikesi balkanlarda devam ediyordu.Talan ve yama btn Balkanlar sarmt.Bir sre
39 40

Ayrnt iin bkz.Anna Komnena Alexiad sf 224,225. aka Bey (asl ad akan veya aga Bey'dir), 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi'nin hemen sonrasnda Trkmenlerin ok ksa srede Anadolu corafyasna yayldklar dnemde, Bat Anadolu'da hakimiyet kurmu -ve Trk tarihinin ilk deniz sava filosunu oluturarak askeri baarlar kazanm Trk komutan ve denizcisi. Ayn zamanda ilk Trk Amiralidir 41 Edirnenin Meri Nehrinin Dkld yerde bulunan bir ilesi. 42 Enez yaknlarndaki Hisarl Da olduu sanlmaktadr.Bknz.ALEXAD sf 252 son blm. 43 Bkz. Anna Komnena Alexiad 252-260. 44 Prof. Dr. In Demirkent; Niketas Khoniatesin Historias yaplan seferler ve savunma ataklar.Bknz sf 246259

- 14 -

Kuman saldrlarn savuran ALEKSOS KOMNENOS Anadoluda Seluklularla urayordu.Tam bu srada Avrupada Hristiyanlar dzensiz halk topluluklarn Mslmanlarla savaa davet eden I.Hal Seferinin vaizi PERRE 45 ortaya kmt.1096-99 yllarnda I.KILIARSLANn46 Kuds ehrini kuatmas haberi zerine Hal seferi yapld.Hal seferinin ilk nemli baars znikin alnmas oldu.(1097 Haziran) yaplan anlamalara iine uygun bir olarak Bizans ehir Bizans mparatoruna teslim edilerek garnizonu

yerletirildi.ALEKSOSun kuvvetleri Bat Anadoluda baz dier ehirleri de alarak yeniden hakimiyetini kurdu.znikin alnmasndan sonra imparator ile Pelakanonda yeniden toplanm ve ayn yeminleri tekrarlam olan hallar bu arada bir Bizans birliinin refakatinden Eskiehir,Konya zerinden Antakyaya yollarna devam etmilerdi.Hallarn blgede Bizans hie sayp baz kontluklar kurmasna ramen(Urfa=Edessa Kontluu)Hallarla Bizans mparatoru arasndaki ilikiler Antakyann Hallar tarafndan alnmasyla son buldu.(3 Haziran 1098).XII.yyda ilk Hal seferinin yaplmas srasnda Bizans Kumanlardan olduka fazla yararlanmak istedi.Bunun nedeni; Hallarn sebep gsterdikleri Kuds Trklerden geri alma dncesi olsa da onlarn Bizans zerinde emelleri bulunduunu da yol boyunca yaptklar yama ve ykmlardan anlamalar ve askeri aklarn Kumanlar ile doldurmalardr.Bu mcadelelerde Bizans mparatorlar ilk balarda kendisine zarar veren Barbar topluluk Kumanlar Ordu ve Ynetimin yozlamasyla lejyoner olarak kullanmaya mecbur kald.Kumanlarn kaderi Bizansa Bizansllarn zafer ve mitleri Kumanlarn insafna ve abalarna braklmt.Kumanlar ve tarihteki nemli rollerini zetlemek gerekirse Kumanlar olmadan Bulgarlar II.Bulgar Devletini kuramazlard.Silah kullanma ve taktik savalarndaki zellikleri onlar her zaman nemli koz olarak ortaya koymutur.Bizans ordusunda nemli askeri gc temsil etmiler ve Orduyu taktiksel ve mentalitel ynden etkilemilerdi.

45

(Piyer Lermit) (1050-1115) Fransz dini kiilii.Hristiyanlar, Mslmanlara kar savaa srkleyen Fransz vaizdir. Clermont konsilinden sonra, btn Avrupa'y dolaarak Hal seferlerini savunan vaizler vard.

46

(d. 1079, . 1107), Anadolu Seluklu Devleti'nin kurucusu Kutalmolu Sleyman ah'n olu ve ikinci Anadolu Seluklu Sultandr. Doum tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemektedir.

- 15 -

Kumanlar Tuna boylarndan Trakya ve Bizans sahasna indiklerinden itibaren Bulgarlar, Latinler ve Hatta ok zarar verdikleri Bizans birlikleritarafndan kullanlmlard. Kumanlarn devlet kurma ve siyasi otorite oluturma amac gtmemeleri Devletini onlarn kurarken kullanlma Bulgar nedenlerinin ve Ulahlarn banda onlardan gelmekteydi.II.Bulgar

ekinmeme sebepleri bu konuydu.Kumanlar Tatar istilasna kadar nemli baarlar ve dnemin devletlerine darbeler indirmilerdi.Tatar(slam kaynaklar Tatar kelimesini kullanarak Moollar kastediyorlard.) istilasyla etkileri azald.Tatar istilasndan sonra Bizans hizmetinde grevler elde ettiler.47Bugn hala varlklarn srdrmekte olan Kumanlar Balkan,Kafkas,Sibirya ve Rus sahalarnda dank olarak eitli gruplar halinde yaamaktadrlar.Kumanlarn yaad baz blgeleri; Artvin (Merkez) , Yusufeli , Ardanu , avat , Rize'nin Bat yakas , Trabzon'un Dou yakas olmak zere rnek verebiliriz. Trkiye'de 820.000'e yakn Dil ve Kltrn kaybetmi ortodoks Kuman (Kpak) asll yaamaktadr.Ulu nder Mustafa Kemal ATATRKn de Kuman(Kpak) Trk olduu ngrleri de bulunmaktadr.48 CODEX CUMANCUS isminde pek ok kiilerce yazlm paralarn birletirilmesiyle oluan bir szlkleri de yazlmtr. El yazmas zgn rnek talya-Venedik San Marko Ktphanesi'nde, Biblioteca Divi Marci Biblioteca Nazionale di S. Marco Biblioteca ad templum Divi Marci Venetiarum, Venezia, Mss. latini, Fondo antico, Collocazione 1597, Codex DXLIX / 549 say ile saklanmaktadr. Bizans Kuman ilikileri daha ayrntl biimde Niketasn Khoniatesin Historiasnda incelenmekte ve baz olaylar bizzat Niketasn ahitliinde yaanmtr. Anna Komnenann babasnn dnemini bizzat ahit olduu olaylar Alexiad eserinde de Kuman Bizans ilikileri ayrntlaryla yazmtr.49 Bugn Ukraynada bulunmu Kumanlara(Kpaklara) ait balballar gnmze kadar salam ekilde ulamtr. Kuman-Bizans mnasebetleri zerine ayrntl bilgiler belirttiimiz kaynaklarda kelime kelime detaylaryla mevcuttur.
47 48

Bkz. Bizans gezgini Sirgiannes. Bknz .Ar.yazar Rza Zelyut Trk Kimlii, 2008, 560 sayfa. 49 Anna Komnena eserinde yanl bir anlatm biimi sergileyerek Bizans Politik eksikliklerini tam olarak yanstmamaktadr.

- 16 -

DET- KIPAK SAHASI(CUMANA,PLOVC OVASI,POLOVC LKES)

BBLYOGRAFYA I. AKADEMKTARH.com, http://dergi.akademiktarih.com. II. ANZERLOLU ,Yonca (Do. Dr. ,Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi
Enstits retim yesi );Tarihi Verilerle Karamanl Ortodoks Trkler, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi / Say 51.
50

Det- Kpak(Cumania) haritas.

- 17 -

III. AYN,Yusuf,Bizans Ordusunda cretli Trk Askerler(XI .ve XII.yzyllar),Trkiyat

Aratrmalar Dergisi,sf.53-69

IV. AYN,Yusuf,Osmanllardan nce Rumelide Trkler(1305-1313),Ege niversitesi Tarih

incelemeleri Dergisi ,Cilt XXI ,Say 2 ,Aralk 2006,17-33

V. BALKAN TRKOLOJ ARATIRMALARI MERKEZ, www.baltam.net VI. BLGN,Mehmet,Dou Karadeniz Blgesinin Etnik Tarihi zerine, Serender Yayn Evi, 01
May 2008, www.trabzonturkocagi.com

VII. DEMRKENT,In,Ioannes Knnamosun Hstoras (1118-1176),Trk Tarih Kurumu

Basmevi,2001.

VIII. DEMRKENT, In , Niketas Khoniatesin Historias (Komnenos Hanedannn Sonu ve

II.Isaakos Angelos Devri 1180-1195) Dnya Yaynlar , Ekim 2006 , 306 sf.

IX. DEMRKENT, In , Niketas Khoniatesin Historias(stanbulun Hallar Tarafndan Zapt

ve Yamalanmas 1195-1206) Dnya Yaynlar, stanbul 2004

X. GNGR,Erol,Tarihte

Trkler;

tken

Neriyat,

stanbul

1996

ISBN 978-975-437-021-7, sf.455

XI. KOMNENA, Anna , Alexiad (Anadoluda ve Balkan Yarmadasnda mparator Alexios

Komnenos Dnemi nin Tarihi ,Malazgirtin Sonras ev.Bilge Umar ,nklap Kitapevi, 1996 , 568 sf.

XII.

KTKOLU, Mbahat S. , Tarih Aratrmalarnda Usl, Kubbealt Neriyat,stanbul 1997 Georg, Bizans Devleti Tarihi,Trk Tarih Kurumu

XIII. OSTRAGORSKY,

Basmevi,Ankara,1981,ev.Prof.Dr. Fikret Iltan.

XIV. UYGUR,Erdoan,Jean Potocki ve Kafkasya Seyahatnamesi(Voyage au Caucase et en

Chine),Modern Trklk Aratrmalar Dergisi Cilt 3 say 2(Haziran 2006),Ankara niversitesi Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi

XV. STOYANOV, Valeri, Kumanologiya: Opiti za Rekonstruktsiya(Kumanbilim:Yeniden kurma

denemeleri,Ak.zd.Prof.Marin Drinov, Sofia, 2006) issue: 20 / 2009, pages: 157,160. by Osman Karatay(Yrd.Do.Dr.,Ege niversitesi ,TDAE , Bornova-zmir) Journal of Black Sea Studies (Karadeniz Aratrmalar),

XVI. VASARY,Istvan ,Kumanlar ve Tatarlar(Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler 11851365) ev. Ali Cevat AKKOYUNLU, YKY yaynlar Ocak 2008 230 sf.

XVII. Wikipedia.org

- 18 -