Trk Eitim Bilimleri Dergisi K 2007, 5(1), 159-172

TEK PART DNEM NDE ULUS NA POL T KALARININ E T M BOYUTU

Dilad TRKMENOLU
zet
Yerine getirdii fonksiyonlar itibaryla kurumlar birbirleri ile tamamlayc nitelie sahiptirler ve tarihsel sre ierisinde belirli ihtiyalara gre toplumlarn ihtiyalarn karlarlar. Siyaset kurumu tm kurumlar ierisinde genel ynetimi salamas ve kamu dzenini oluturmas asndan ayr bir neme sahiptir. zellikle 18 ve 19. yzyllarda tm dnyaya hkim hle gelmi olan modernleme sreci ile birlikte ulus-devlet yaplanmalar n plana kmtr. Bu durum siyaset kurumunu toplum zerindeki etkileri nedeniyle daha nemli hle getirmitir. Ulus-devletler bilhassa kurulularn takiben topluluu bir millet bilinci ile donatmak amacyla byk aba sarf ederler. Bu abalar kapsamnda mill eitim ve kltr faaliyetleri younlar. lkemizde de tek parti dneminde halkn ulus uuruna ulamas iin zellikle tarih ve kltr almalarnn n planda olduu, okul ve renci saysnn artrlmaya alld grlmektedir. Mfredatta mill tarih ve mill kltr vurgular belirgindir. te bu makalede lkemizde tek parti dneminde yaplm olan eitim politikalar zerinde durulmutur. O dnemin artlar da gz nne alnarak ulus ina politikalarnn ne ekilde oluturulup, yrtld incelenmeye allmtr. Anahtar Szckler: Ulus- inaas, ulus-devlet, eitim, kltr, ynetim, millet.

Abstract
Regarding their functions institutions have complementary characteristics and during the historical process they meet the needs of the societies according to their needs. Politics institution has a different importance among all institutions by means of providing local administration and forming public regularity. Especially in 18th and 19th centuries with modernity process that has a dominating position all over the world, nation-state structures appeared. This situation made politics institution more important because of its effects on the society. Nation-states, especially just after their foundations, make lots of efforts to equip the community with nation consciousness: with the scope of these efforts, activities on national education and culture increases. It is seen that during the single party period, to provide the nation consciousness of the public lots of importance is given to historical and cultural studies and great amount of work is done to increase the number schools and students in Turkey. The notions of national history and national culture was highlighted in the syllabus. In this article education politics done during single party period are emphasized. Considering the conditions of the period, how the nation foundation politics formed and fulfilled were analyzed. Keywords: Nation-foundation, nation-state, education, culture, administration, nation.

Yazma adresi: Dilad Trkmenolu, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Yksek Lisans rencisi Sakarya, dturkmenoglu@sakarya.edu.tr

letiim 2003/18

160

D. Trkmenolu

Toplumsal kurumlar iinde siyaset kurumunun farkl bir yeri vardr. Siyaset, kamu dzenini salayp genel ynetimi gerekletiren temel kurumdur (Fichter, 2001:119). Siyaset kurumu bireyler arasndaki ilikileri deil, bireyin grup ve topyekn toplumla ilikilerini dzenler. Bu durum mdahaleci siyasetin n plana kt modernleme dneminde zellikle ulus-devlet siyasi yaplanma biiminin egemen olmasyla olduka net bir ekilde grlmtr. Modernitenin getirdii yeni toplumsal artlarn gerei olarak siyasi otoritenin toplumsal ve siyasi anlamda homojenlik salamas, toplumsal ve siyasi anlamda meruiyet zemini olarak bir ulus oluturma abas iine girmesi toplumsal yaplarda ani ve farkl deiikliklere yol aabilmi, toplumsal yap ve artlara gre baz kurumlar eskisine gre nemli klmtr (Aydn, 2000: 150152). Tarihsel sre ulus devletlerde, zellikle kurulu dnemlerinde siyaset kurumunun toplumu biimlendirme amacnn belirgin olduunu gstermektedir. Konuya lkemiz asndan yaklaldnda cumhuriyetin kuruluunu mteakip zaten var olan merkezci ve yneticilerin mutlak otoritesine dayal sekinci bir siyasal kltr zemininde ulus ina srecine giriilerek toplumsal ve siyasal anlamda bir homojenlik salamann temel politika olduu sylenebilir (Heper, 1974: 90). te bu almada tek parti dneminde bu amalar dorultusunda eitim alannda atlan admlar ve bu eitim alannda yaanan gelimelerle toplumsal yapda grlen farkllamalar zerinde durulacaktr.

1. Modernleme, Ulus-Devlet Modeli ve Ulus na Politikalar Tarihsel adan modernlemeyi; XV-XIX. yzyllar arasnda Avrupada yaanan, geleneksel toplum yapsnn ortadan kalkmasyla sonulanan bir sre olarak ifade etmek mmkndr. Bu deiim srecinin ortaya kmasnda kapitalizmin, hzlanmasnda ise Sanayi Devriminin barolde olduu sylenebilir. Modern kavram, hem yeni bir toplumsal yapy hem de endstriyel uygarl iermektedir. Buradan hareketle, modern toplumu karakterize eden gelimeler olarak; toplumsal hayatta bilginin rolnn artmas, geni bir corafyada ekonomik btnlemenin grlmesi, kentlemenin ortaya kmas ve tm bunlarn kltrel ve demografik yapy deitirmesi gsterilebilir. Toplumsal yap ve ilikilerde grlen bu tarz byk dnmler, -en azndan yeni bir toplumsal rgtlenme tesis edilene kadar- istikrarszl da beraberinde getirebilmektedir. Bu adan modernlemeyi, mevcut toplumsal yap ve deerlerin sarsld, sosyal ve siyasi yeniden yaplanmay

K 2007, Cilt 5, Say 1

Tek Parti Dneminde Ulus na Politikalarnn Eitim Boyutu

161

gerektiren birtakm ihtiyalarn doduu sre olarak da ele almak yanl olmayacaktr (Giddens ve Pierson, 2001: 8386). Bu ihtiyalarn balcasnn, toplumda sregelen btnln bozulup, paralanmasyla ortaya kan btnleme ihtiyac olduu sylenebilir (Eraydn, 1998: 264). Bunun yan sra retim ilikilerinde ortaya kan deiiklikler ve eskisine oranla farkllamann daha ok olduu yeni toplumsal yapnn iyi organize olmu, otoritesi tartlmayan merkez bir hkmeti de ihtiya hline getirdii grlmektedir (Hekimolu, 1989: 4647,133174). Yine, modernlemeyle birlikte, geleneksel dnemde normal karlanan toplumsal eitsizliklerin, artk ortadan kaldrlmas gereken bir mesele hline geliinden bahsedilebilir. Okuryazarlkta, sanayilemede, kitle iletiim aralarnda ve refahta grlen art o zamana kadar siyaset dnda kalm olan toplumsal kesimlerin siyasal sisteme girme ve daha nitelikli kamu hizmeti isteklerinde bir arta yol amakta (Huntington, 1966: 58) yeni katlm talepleri, mevcut siyasi kurumlarn bu noktada yetersiz kal ve sorun hline gelen toplumsal eitsizlikler, eanl bir sre olan din esaslarn toplumsal hayatta nem kaybetmesiyle yan yana geldiinde siyasal sistemde nemli bir meruiyet boluu domaktadr. Tm bunlardan tr, modernleen toplumlarn, bir demokratlama ve yeni meruiyet kayna bulma ihtiyac ile ba baa kaldklar sylenebilir (Habermas, 2002: 19). te ulus-devlet modernlemeye has bu ihtiyalar sonucunda ortaya kan bir siyasi rgtlenme biimidir. Modernitenin devlet biimi olarak kurumsallaan bu model; aidiyet, entegrasyon, mtereklik, biz olmay daha ok milliyetilie dayal gl bir motivasyonla salamaya alm, demokratlama ve yeni meruiyet kayna bulma ihtiyacn da karar alma ve icra srelerinde halka yer vererek gidermeyi baarm bir siyasi rgtlenme biimidir. Bu noktada modernlik fikrinin sk bir biimde rasyonelleme fikriyle alakal oluunu da dikkat ekmekte fayda vardr. Rasyonel toplum yaklam, sadece bilim ve teknie nem veren deil, insanlarla nesnelerinde ynetimini elinde tutabilen bir toplum n grr. Bu yaklam, modernlemenin insann mdahalesiyle ekil almaya ak bir dnya alglamasyla alakaldr. Nitekim modern dnce toplumsal yaplanmann ou zaman toplumun hesap zerine kurulu bir dzen, bir mimari olarak grlmesine yani toplumsal mhendislie ak kap brakmtr. Modernitenin devlet biimleri aklclk ve dnyevilemeye dayanarak toplumu artlara en uygun ekilde dntrme amacn gtmtr ki bu durum tarihsel srete uluslama politikalarna dnsel bir zemin oluturma eklinde kendini gstermitir (Giddens ve Pierson, 2001: 83).

Trk Eitim Bilimleri Dergisi

162

D. Trkmenolu

Ulus-devlette ulus oluturma politikalarnn nemli bir yer tuttuu, toplumu dntrc abalarn model asndan bir klasik oluturduu sylenebilir. Hemen belirtilmelidir ki, uluslama aslnda geni kapsaml bir sre olmakla birlikte, topluluklarn modern milletlere dnmesinde bilinli siyasi abalar (ulus-ina politikalar) nemli bir yer tutmaktadr (Nodia, 1998: 102117). Nitekim son iki asrda, homojenlik dzeyi ne olursa olsun btn lkelerde farkl younluk ve metotlarla olmakla birlikte ulus-ina politikalar devletler tarafndan uygulanmtr (Gndoan, 2003: 125). Ulusun olumasnda, mill bilincin oluumuna bilerek ya da bilmeyerek katkda bulunan tm srelerin (savalar, felaketler, zaferler, inan ve deerler, siyasal yaplar.) katks olmakla birlikte, ulus-devletin kuruluunu mteakip bilinli devlet politikalarna dayal sosyal ve kltrel faaliyetlerin ayr bir yeri olmaktadr (Hobsbawn, 1995: 117119). Genelde bu durumun, uluslama srelerinin tamamyla siyasi iradenin hkimiyetinde yrtlen bir olgu, uluslarn da yoktan var edilen inaalar olarak alglanmasna da yol at belirtilmelidir. Oysaki ulus inas uluslama kapsamndaki bir sreci, modernleen tm toplumlarda grlen, fertlerin ballnn yerel veya blgesellikten giderek mill kimlie dayandrlmas, alt kimliklerin ulusal kimlikle btnletirilmesi amacyla devletin milliyeti ideoloji dorultusunda yaplandrlmas ve izledii politikalar ifade etmektedir. Mill kimlii oluturma ya da ulus inasna ynelik politikalar iki temel kategoride incelenebilir. Bunlardan birincisi hedef temelli kimlik politikalar, dieri ise kken temelli kimlik politikalardr. Bu iki kategorinin Fransz ve Alman ekolleri ya da subjektif ve objektif ulus anlaylar olarak da ifade edildii grlmektedir. Subjektif millet anlay olarak da isimlendirilen Franszvari milliyetilikte ulus bir fikir, kar, sevgi, an ve umut cemaati olarak tasarlanr. Bu erevede, lke topraklarn, ortak hatra ve kaderin kayna olarak kutsal bir obje hline getirmek nemli bir hedeftir. Buna ilaveten, yasalarn ve vatandaln salad eitlie ve haklara vurgu yaplmakta, siyasal hak ve devlere nem atfedilmektedir. Bu yaklama gre; ortak mazi, hatralar, ama birlii gibi subjektif balar sayesinde vatandalk bilinci geliecek, fertlerin lkesel ballklar artacaktr. Almanvari ya da objektif milliyetilikte etnik kken, bir rka aidiyet ok daha nemlidir (Smith, 1994: 112). Bu modelde entegrasyon amac ile soya dayal yaklam takip edilmekte, topluluu birbirine balayan balar olarak; devaml canl tutulmaya allan soy ve kahramanlk mitleri, ekirdek kltre ait dil, din, gelenek ve kurumlarn yceltilmesi, esiz kolektif gemie vurgu n plana karlmaktadr (Smith, 2002: 190).

K 2007, Cilt 5, Say 1

Tek Parti Dneminde Ulus na Politikalarnn Eitim Boyutu

163

Her iki kimlik oluturma ynteminde de eitim kurumunun ulus-ina politikalarnn balca arac hline gelecei ve lkede eitim konusunda bir seferberlik yaanaca aikrdr. Zira ulus-devletlerde genelde tek bir mill (resm) dil (ekirdek etninin dili) sz konusudur ve resm dili lkenin her yerinde hkim klma ulus-devletler iin nemli bir amatr (Hobsbawn, 1995: 117119). Ulusdevletlerce bugne kadar uygulanan kimlik politikalarnn belli bal esaslar olarak; eitim ve kltr araclyla toplumun dier toplumlardan (tekiler) farkl ve kendi iinde mterek klan zelliklere vurgu yapmak, kltr ve tarih birlii salamak, bu maksatla tarih ve dil almalarna verilen byk nem ve bunlarn mill eitim politikalarna yanstlmas n plana kmaktadr (Ksolu, 2001: 43). Mill sembol ve deerlerin toplumca iselletirilmesi amacyla eskiden beri var olan kolektif bellekte yer alan ama bu ekilde ele alnmayan olaylar, sembol ve tarih ahsiyetler daha derin bir ekilde kitlelere mal edilmek istenir; zellikle mill eitim ve kltr politikalarna, askerlik gibi aralarla yanstlarak ve aydnlar seferber edilerek ve desteklenerek vatandalarn bir st kimlik ile biimlendirilmesine allr (Smith, 1994: 111112). Toplumu, tespit edilen kltrel deerlerle erime potasna alabilmek iin devletin eitim ve kltr kurumlar ve politikalar bu ama dorultusunda harekete geer. zellikle kamusal ve kitlesel bir eitim sisteminin varl mill kimliklerin salanmasnda olduka etkili olmutur (Hobsbawm, 2003: 110111).

2. 19231945 Dneminde Eitim Alannda Atlan ve Ulus nas Amac da Tayan Balca Admlar Trkiyede on dokuzuncu yzylda balam olan modernleme sreci kapsamnda ulus-devlet oluumuna ynelik esasl admlarn 19231945 arasnda atld sylenebilir. Bu dnemi, 19. yzyldan beri srdrlen modernleme abalarnn en radikal halkas olarak grmek de mmkndr. Bu dorultuda 1923 1945 arasnda toplumsal anlamda esas olarak ulus bilinci oluturma ynnde olduka youn eitim ve kltr almalarndan bahsedilebilir. Toplumsal ve siyasi anlamda ulus esasl bir btnln salanmak istenmesi eitim alanna ayr bir nem vermeyi gerektirmi ve toplumsal yapda bu ynde nemli deiiklikler yaanmtr. 18 ve 19. yzyllarda tm dnyay etkileyen modernleme sreci Osmanl mparatorluunu da etkisi altna alm, ancak modernleme abalar daha ok batllama eklinde cereyan etmitir. Bu durumun yan sra lkenin toparlanmas ynnde beklenen sonularn elde edilememi olmas modernlemeyi salayacak

Trk Eitim Bilimleri Dergisi

164

D. Trkmenolu

toplumsal artlarn ve dinamiklerin olmamasna balanabilir. Osmanllarn bu yzyllarda gsterdii batllama abalarnn imparatorluun kn durduramad, tam tersine k hzlandrd sylenebilir. Sonu ekonomik ve siyasi adan batya daha ok baml hle gelme ve daha ok d lobileri glendirip aydnlarn kr krne batya balanmalar eklindedir. Ancak yaananlarn 1920lerde yeni Trk devletinin ulus-devlet formunda kendini gstermesine uygun bir zemin hazrlad da bir gerektir. Bu srete batdaki siyasal anlamda yeniliki dncelerin birikimi olumu, olduka bilenmi bir devrimci kadro yetimi (Kongar, 2005: 109), elde kalan son toprak paras nfusun ekserisinin ayn dili konutuu ayn dine inand bir corafya olmu, Osmanlclk ve slamclk akmlarnn baarszl sonucunda gl bir milliyetilik akm gelimitir. Bu arada uluslararas alanda siyasi yaplanma biimi olarak ulus devlet modelinin revata olduu bir dnem yaanmaktadr. lkesel ve toplumsal btnlk tipik bir ulus-devlet zelliidir (ahin, 2004: 117137). Yeni Trkiye devleti de enerjisinin ounu lkenin ve halkn btnln salamlatrma yolunda sarf etmeye ynelmitir. Dolaysyla tm ulusdevlet oluturma srelerinde olduu gibi btnlemeyi salam temellere oturtmak adna mill kimlik politikalarna nem verilmesi Trkiyede de kendini gstermitir. Mill kimlik, milletlerin ahsiyeti ve hayat tarzdr. Bu kimlik dil, kltr, din, toprak, soy gibi eitli unsurlara mensubiyet duygusu ile mtereken balanma sonucu meydana gelir. Her milletin dile ve tarihe dayal bir ekirdek kimlii vardr. Bu ekirdek kimlik dallanp budaklanp mill meyve hline gelir. Vatan, bayrak, sancak, mill mar, devlet gibi unsurlar mill kimliin varln sembolize eder (Kodaman, 2004: 29). te bu erevede 19231945 arasnda Trkiye Cumhuriyeti eitim ve kltr politikalar ile ulus esasl bir mill kimlik oluumuna ynelik bir seferberlik havas yaamtr. Bu politikalarda lke ve toplumun btnlne dikkat ekmek nemli bir amatr. Trkler, artk ktaya yaylm bir imparatorlua sahip deildir ve elde kalan topraklara, Trklerin ebedi vatan olarak nemli ve dokunulmazlk kazandrlmaya allmaktadr. Yine, lkedeki tm insanlarn snfsz, imtiyazsz, kaynam homojen bir kitle, tek bir ulus olmas amalanmaktadr. Bu erevede btn yeni kurulan ulus-devletler gibi topluluk unsurunu ulusa dntrmek iin mill kimlik politikalar n plandadr. 1920lerde ve 1930larda, zellikle Osmanl ya da imparatorluk toplumu boyutlarndan syrlm bir kimlik yaratmak iin Trklerin Asyal kklerini vmek; muhtemel Yunan ve Ermeni iddialarna kar Anadolulu Trk atalar bulmaya almak nemli politikalardr (Copeaux,1998: 60).
K 2007, Cilt 5, Say 1

Tek Parti Dneminde Ulus na Politikalarnn Eitim Boyutu

165

Trkiye Cumhuriyeti yurttalarn, kendilerini tanmlama aralar asndan ele aldmzda, konunun eitimle olan yakn ilikisi ortaya kmaktadr. Tanmlamann fiziksel, tarihsel, kltrel geleri vardr. Tarihsel ge aslnda corafi ve kltrel zellikleri de iermektedir. Dnemin siyasi atmosferi ve politikaclarn abalar siyasi muhalefet barndrmayan yeni bir milliyetilik yaratmaktr. Bu anlayla btn kltrel imknlarn ulus oluturma hedefi altnda tekelletirildii sylenebilir. Ulus oluturmak amac ile eitim alannda atlan ilk adm olarak 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu gsterilebilir. Bu admn zemini Talim Terbiye Kurulunun tesisiyle atlmtr. 1924te Trkiyeye gelen Amerikal uzman John Dewey bakanlndaki bir heyete mill bir eitim politikasnn oluturulmas ve eitimin yaygnlatrlmasnn grevi verilmi bu dorultuda ilk olarak Talim Terbiye Kurulu oluturulmutur. Bu kurulun esas amacnn mill eitim zerinde manevi bir denetim oluturmak olduu ileri srlebilir. 1924ten gnmze Talim Terbiye Kurulunun onayn almam hibir ders kitab devlet okullarnda okutulmamtr (Copeaux, 1998: 7980). Standart bir eitimin hedeflendii Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile (Serter, 1994: 149), 1- Trkiye dhilinde tm eitim ve bilim kurumlar Maarif Vekletine balanmtr. 2- eriye ve Evkaf Vekleti ve zel vakflar tarafndan idare edilen medrese ve mektepler Maarif Vekletine devredilmitir. 3- eriye ve Evkaf Vekleti btesinde okul medreselere tahsis edilen denekler, Maarif btesine nakledilmitir. 4- Maarif Vekleti yksek din adam yetitirmek zere niversitede bir ilahiyat Fakltesi, mam ve Hatip gibi dini grevlilerin yetitirilmesi iin ayr okullar aacaktr. 5- Bu kanunun uygulanmasnda nce genel eitim ve retim veren Mill Savunmaya bal asker ortaokul ve liselerle Salk Bakanlna bal olan yetitirme yurtlarnn bteleri ve retim kadrolar Maarif Vekletine balanmtr. Ancak kanunun kabulnden bir yl sonra Harp Okulu gibi dier asker okullar da Milli Savunma Bakanlna balanmtr. Bu yasa temelde, lkedeki btn okullar Mill Eitim Bakanlna balayarak, yeni kuaklarn ortak bir milli kltr ierisinde yetimelerini ve bu yolla mill birlik ve btnl temin etmeyi amalamaktadr. Bu yasa karldktan sonra Maarif Vekleti okullar ile ayn amac paylamas imknsz olan medreselerin
Trk Eitim Bilimleri Dergisi

166

D. Trkmenolu

tamam 1925te kapatlmtr. Yalnz stanbul Darlfnunu ile yksek renim veren dier okullar (ilahiyat dnda) bu kapsama girmemektedir. Kolej ve aznlk okullarnda din amal ve deiik milletlerin duygu ve rflerini alayc eitim yasaklanrken bu okullara Tarih, Corafya, Trke dersleri, Trke okutulmak kaydyla konulmutur (Kongar, 2005: 533). Yeni Trkiye Cumhuriyetinin eitim konusunda att bir baka radikal adm olan Harf nklb da ulus bilinci ve mill kimlik oluturma amacnn bir parasdr. 1 Kasm 1928de yeni Trk Harflerinin Kabul ile Trkiyede Arap harflerinin yerini Latin Alfabesi almtr. Trkenin eitim dili olarak kabul edilmesi halkn ksa srede ve daha kolay okuma yazma renmesi asndan nemlidir. Ayrca Latin Alfabesi, dnyann dier milletleri ile anlamay ve yabanc dil renmeyi kolaylatrp, lkenin kltrel gelimesine hz kazandrmas asndan nemlidir. Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin (Trk Tarih Kurumu) 1931de kurulmas da ulus ina politikalar asndan nemli bir adm olarak deerlendirilebilir. nk bu kurum Trk tarihinin yazlmas ve ders kitaplarna sokulmas almalarnn merkezi olmu, bu maksatla kongreler toplam ve Trk Tarih Tezini ayrntl bir aratrma sonucunda ortaya atmtr. I. Trk Tarih Kongresi 1932de topland. Kongrenin amac, tarih tezini daha resm bir biimde geni anlamda tantmak ve ada ders kitaplarn gelitirmekti. Trk tarih tezi almas yeni yurttalar ve yetikinleri, sekinleri ve halk birlikte ayn anlayla ayn kalba sokma seferberliiydi; hem yetikinlere, hem ocuklara ve genlere, hem uzmanlara hem de sradan kiilere hitap edebilmesi gerekiyordu. Tarih tezini bilimsel bir temel zerine oturtarak tm dnyaya Trk milliyetiliinin de niteliini ilan etmeli, ayn zamanda da yurttalk eitiminin zn oluturmalyd (Copeaux, 1998: 8587). Trk Tarih Kurumu aratrmalarnda, tezlerini ispat iin arkeoloji ve antropoloji gibi mspet ilim bulular ve bunlarla beraber Trk dili (lenguistik) almalar n plandadr. Bu almalar erevesinde, Gne Dil Teorisi eitim ve kltr politikalarnn Trk tarih teziyle birlikte balca bir argman hline gelmitir (Ersanl, 2003: 205208). Gne Dil Teorisinin balca nermelerinden biri Trk dilinin ve rknn Avrupa dilleri ve uygarlklarnn kayna olarak ele alnmasdr. Bu nerme ile hem Trk rknn devamll hem de Anadolunun ebedi bir Trk yurdu olduu kantlanmak ve akas elde kalan son vatan her adan merulatrlmak istenmektedir.

Birinci Trk Tarih Kongresinin toplanmasndan sonra Trk dilindeki sadeleme sonucu 1935te Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin ad Trk Tarih Kurumu olarak deimitir.

K 2007, Cilt 5, Say 1

Tek Parti Dneminde Ulus na Politikalarnn Eitim Boyutu

167

Bu dnemde resm tarih kitaplarnda milletin orijinallii ve gururu iin Trklerin Asyal kklerine arlk verirken henz yeni bir bulu olan Orhun Yaztlarna byk lde gndermeler yapld grlmektedir. Orta Asyann destans ve tarihsel temalar kullanlmas, Gktrklere ait bir kurtulu efsanesi olan Ergenekon Destan kurucu mit olarak kullanlmaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda Gktrk bayrandaki kurt, rejimin deta simgesi hline getirilmiti. Ancak Turancln tm ifade biimleri yasaklannca, Pan Trkistlikten uzaklama gayreti ve politikalar sonucunda marjinallemitir. Tek parti dneminde okul kitaplarnn balang blmlerindeki vatansever ve ahlak cmleler dikkat ekmektedir. 1931 ylnda ders kitaplarnn banda bu anlamda bir paragraf yer almakta, yurttan gelecek kuaklara kar olan tarihsel grevlerinden bahsedilmektedir. Kitaplarn giri blmlerinde Atatrkn bu husustaki szlerine sklkla yer verildii grlmektedir. rnein, Trk milletinin tarihi, imdiye kadar sayld gibi, yalnz Osmanl tarihinden ibaret deildir. Trkn tarihi ok eskidir. Byk devletler kuran ecdadmz, byk ve mullu medeniyetlere de sahip olmutur. Bunu aramak, tetkik etmek, Trkl tanmak ve cihana bildirmek bizler iin bir bortur. Trk ocuu ecdadn tandka, daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr. 1930lu yllarn ortalar Trkiye iin ok nemli bir dnemdir; otoriter rejimin tam anlamyla oturmas bu dnemde gereklemitir. 19331939 dneminde tek parti rejimi kendisini devlet partisi ilan etmi, muhalefetin herhangi bir biimine msamaha gsterilmemitir. Bu kat devletilik dneminde, Trk Tarih Tezi rahat bir ekilde ilenmi hatta tarih dier disiplinlerle bir btn hline getirilmitir. rnein ziraat tarihi zerine yazlm olan kitaplarn dahi Trk Tarih Tezi dorultusunda yazl sz konusudur (Ersanl, 2003: 195). Cumhuriyetin ilk yllarnda, kz ocuklarnn eitim imknlarnn artrlmas ve zendirilmesi abalar da ulus-ina politikalarnn bir paras olarak deerlendirilebilir. Trklerde kzlarn eitim almas asrlar boyunca ok snrl kalm, okuyabilmi kadn says az olmutur. 1924 Anayasas 87. maddesi ile kz ocuklar iin eitim imkn getirmitir. Ayrca halklk ilkesine dayal uygulamalar ile 1545 ya aras okula gitmeyen nfusun eitilmeye alld grlmektedir. Millet Mektepleri ad altnda balatlan kampanyalar ile devletin kurulu evresinde eitim Trkiyede gndemin balca unsuru olmutur.

Atatrkten yaplan bu alnt u kitaptan alnmtr: (Copeaux,1998: 106). Trk Eitim Bilimleri Dergisi

168

D. Trkmenolu

3. Tek Parti Dnemine likin Eitim statistikleri 1923 ylnda lkemizin nfusunun 12 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir. lkokul andaki nfusun (6 ile 11 ya aras) ise 1,8 milyon civarnda olmasna karlk bu dnemde okula giden toplam renci says 358.548dir. Trkiyede 6 ya zerinde olup okuma-yazma bilmeyenlerin nfusa oran % 80,8dir. Bu oran erkeklerde % 70,7 kadnlarda ise % 90,2 gibi ok yksek bir orandr. Yine 1923 ylnda ilkokul says 4894, ortaokul says 72, yksekokul says ise 9 adettir (Serter, 1994: 154). lkenin ihtiyacn karlamaktan ok uzak olmakla birlikte 1923-1938 arasnda ilkokul says 4894ten 6700e karlarak %73lk bir art saland grlmektedir. Ortaokul saysnda ise 2,9 katlk bir artla 214e ulalmtr. lkokullara nazaran gerek ortaokullardaki gerekse genel ve meslek liselerindeki artn yava olduu sylenebilir. Bu dnemde yksek okul says ise 9dan 19a kmtr. Tm bu verilerden cumhuriyetin temellerinin atld dnemde zellikle ilkretime nem verildii sonucu karlabilir. Ulus oluturma, okuryazarl artrarak Trkeyi yaygnlatrma, mill sembol, deer ve tarih unsurlaryla kk yata tanma amaland dnldnde var olan kaynaklar arasnda byle bir tercihle nceliin ilkokula kaydrlmas olaan karlanmaldr. Bu abalar sonucunda 19231938 arasnda ilkokul rencilerinin says 2,2 kat civarnda artarken, ortaokul 12,5 kat, liseler de 7 kat, meslek okullarnda 1,7 kat yksek okullarda ise 2,7 kat civarnda bir art grlmektedir. 1935te lkenin toplam okur-yazar oran % 19,2 iken 1948de bu oran % 32,5e ykselmitir. Ancak zellikle kadn nfus iinde okur-yazar says 1950de de % 19,4 gibi dk bir oranda kalmtr. Erkek nfusun yarya yakn okuma yazma renebilmitir. Bu dnemde okul saylarnda nemli bir art salanmtr. En hzl art, meslek okullarnda gereklemi, bu okullarn saylar 4 katna kmtr. Meslek okullarna devam eden renci says ise 4,3 katna kmtr. Buna karlk ortaokula devam eden renci miktarnda 15,455; liselere devamda ise 1295 kiilik azalmalar grlmektedir. lkokul sonras eitimin giderek zorlatrlmas ve elemeye tabi tutulmalarn bu sonuta byk etkisi vardr. Ayn dnemde ilkokullarda 2 kat art gzlenmi ve yine yksek renim kurumlarna devam edenlerde 2,4 kat art vardr. Btn eitim kurumlarndan mezun olup, diploma alanlarn saylarnda art gzlenirken, 19381950 arasnda ortaokuldan

D E; statistik Gstergeler (19231991), op. Cilt. , s.6.

K 2007, Cilt 5, Say 1

Tek Parti Dneminde Ulus na Politikalarnn Eitim Boyutu

169

diploma alanlarn says azalmtr (Serter, 1994: 158). Tm bu gstergeler nemin ilkokullara verildiini gstermektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda eitim sahasnda zlemeyen sorunlarn banda retmen yetitirme sorununun olduu sylenebilir. retmen yetersizlii eitim politikalarnn hedeflendii gibi gitmesinin en byk engeli olarak gze arpyor. Bu durum yksekretim alt yapsnn yetersizliiyle aklanabilir. lkokul retmenlerinin saylar 19301931 retim ylnda 16.318 iken 19361937 retim ylnda 14.777, 19371938 retim ylnda 15.775 olmutur. Ancak ayn dnemde ilkokul rencisi saysnda 275.000 kiilik art grlmektedir. Sz konusu retmen yetersizlii kylerde daha oktur. 1935te Trkiyenin 31000 kynde okul bulunmamakta, okul bulunan kylerde ise retmen sorunun zlemediinden eitim verilememektedir (Serter, 1994: 153). Bu sorunun zm gayesiyle 17 Nisan 1940da karlan bir yasa ile Ky Enstitlerinin kurulduu grlmektedir. Ky Enstitleri, ky kkenli retmen kitlesi yetitirerek retmenin kyde kalmasn, ky retmenin okul mfredat dnda kylye baz meslek ve zanaatlar retmesini salamak, kyde alacak okullarn kye gerekli unsurlar yetitirerek birer kurum grevi yapmas ve okullarn kendi arazisi iinde tarmsal retim yaparak kendinin ve rencisinin ihtiyalarn karlamas bylece devlete daha az yk olmas ve ulus olma bilincinin kylerde de yerlemesi hedeflenmitir. 1948e kadar Ky Enstitlerinden 25000 retmen mezun olmutur. Ayrca rencilere yaptrlacak tarm uygulama dersleri iin de okula bir miktar tarm arazisi ayrlrd. Mfetti ve Baretmen gzetimi altnda, ky okulu ve lojman, Maariften ayrlan para ve ky ihtiyar heyetinin imece program ile retmen tarafndan yaptrlrd. Ky Enstitleri kurulu amalar bakmndan Trkiyenin ihtiyalarna cevap verecek eitim kurumlar niteliine sahip olmakla birlikte, uygulamada kan sorunlar bu kurumlarn aleyhine olmutur. ncelikle Ky Enstitlerinin kylye ykledii sorumluluun artmas, nn dnemi eitim mfredatnn Trk kylsnn deerleriyle uyumamas kylnn bu kuruma olumsuz yaklamasna neden olmutur ve Ky Enstitleri 1954te kapatlmtr (Sakaolu, 1992: 9094).

Sonu Modernite pek ok alanda olduu gibi kimlik konusunda da nemli deiiklikler yaratm, kimlikler siyasi irade tarafndan ina edilmeye ve iktidarlar tarafndan insanlara verilmeye balamtr. Bu durumun lkemizdeki yansmas en

Trk Eitim Bilimleri Dergisi

170

D. Trkmenolu

youn olarak cumhuriyetin kurulu dneminde olmutur. Tabi bir duruma iaret eden kimlik, bu zellii ortadan kaldrlarak siyasi irade ile yaratlan, tanmlanan ina edilen bir duruma gelmi ve bu srete eitim kurumu barol oynamtr. Tek parti dneminde kt imknlara ramen okullama orannda salanan art dier Avrupa lkelerinde ulus-devlet srecinde yaananlara paralel bir gelimedir. lkemizdeki renci saysndaki ve okullama oranndaki artta gze arpan dklk (Hobsbawn, 2003: 110,111) ise, lkenin ekonomik imknlarna balanabilir. Atatrkn yapt ulus tanm kkene, rka vurgu yapmayan bir tanmdr. Millet; dil, kltr ve mefkre birlii ile birbirine bal vatandalarn tekil ettii siyasi ve itimai heyettir. Yine bir benzer tanmla Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk Milleti denir. eklinde geni kapsaml bir tanm temelinde politikalar ekillendirilmek istenmitir. Bu tanmlama cmlesindeki her kelimenin zenle seildii anlalmaktadr. rnein Trk halkna ifadesinde halk kelimesi tekil kullanlm Trkiye halklarna denilmemitir. Yani Anadolu snrlarnda yaayan herkes din ve rk fark gzetmeksizin bu tanm kapsamna girmekte ve Trk addedilmekteydi. Hedef temelli kimlik oluturma politikasnn en popler rnei Ne mutlu Trkm diyene! sznde yatmaktadr (Tacar, 1996: 29). Son olarak Trkiye Cumhuriyetinin kurucu kadrolarnn kimlik inasn radikal bir biimde yapmaya altndan bahsetmek gerekir. Trk Tarih Tezinin ve Gne Dil Teorisinin neolitik uygarlk ile laik cumhuriyetin kltr devrimi arasnda kpr kurmaya almas, harf inklb, Tevhid-i Tedrisat yasalar gerekten radikal politika rnekleridir. Ancak neolitik a ile yeni cumhuriyet arasnda Trklk esasnda kurulmaya allan devamlln yan sra devamllkn slam dininin Anadolu Trkleri zerinde etkisini ve alt yz yllk Osmanl mparatorluunun siyasal egemenliinin yaratt kimlii neredeyse yok saymas bu dnemde izlenen kimlik politikasnn radikalliinin en net gstergesi ve eletiriye en ak yndr (Zrcher, 2001: 276). Bu politikann, devleti laiklik ilkesi etrafnda ina etme abalaryla uyumlu olduu da gzden karlmamaldr.

Kaynaklar Aydn, M. (2000). Kurumlar Sosyolojisi, ( 2. Basm), Vadi Yaynlar, Ankara. Copeaux, E. (1998). Trk Tarih Tezinden Trk slam Sentezine, (ev. Ali Berktay), Tarih Vakf Yurt yaynlar, stanbul. D E; statistik Gstergeler (1923-1991). op.cilt.
K 2007, Cilt 5, Say 1

Tek Parti Dneminde Ulus na Politikalarnn Eitim Boyutu

171

Eraydn, . (1998). Dilin Milliyetilik Hareketlerindeki Rol: Quebeck Milliyetilik Hareketi, Uluslararas Politikada Yeni Alanlar, Yeni Baklar, Der: Faruk Snmezolu, s. 259265. Der Yaynlar, stanbul. Ersanl, B. (2003). ktidar ve Tarih, letiim Yaynlar, stanbul. Fchter, J. (2001). Sosyoloji Nedir? ( 5. Bask), Atilla Yaynlar, Ankara. Giddens, A. ve C. Pierson, (2001). Modernlii Anlamlandrmak, (ev. Serhat Uyurkulak- Murat Salam), Alfa Yaynlar, stanbul. Gndoan, A.O. (2003). Devlet ve Milliyetilik, Dou-Bat, Yl: 6, Say: 21, s. 181 194. Habermas, J. (2002). teki Olmak, tekiyle Yaamak, (ev. lknur Aka), (2. Bask), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Hekimolu, H.B. (1989). Modernleme ve Siyasal stikrarszlk, Toplum ve Bilim, Say. 4647, s. 131142. Heper, M. (1974). Brokratik Ynetim Gelenei, Ortadou Teknik niversitesi, Ankara. Hobsbawn, Eric J. (1995). 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik, (ev. Osman Aknhay), (2. Basm), Ayrnt Yaynlar, , stanbul. Hobsbawn, Eric J. (2003). Sermaye a 18481875, (ev. Bahadr Sina ener), (2.Bask), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara. Huntington, Samuel P. (1966). Siyasal Gelime, (ev. Ergun zbudun), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 2223. Kodaman, B. (2004). Mill Kimlik ve Kreselleme- Dnyallama, Trk Yurdu, s.29. Kongar, E. (2005). 21. Yzylda Trkiye, (36. Basm), Remzi Kitabevi, Ankara. Ksolu, N. (2001). Mill Kimlik, Etnik Grup ve Mozaik Kltr, Trkiye ve Siyaset, Say: 3, s. 4150. Nodia, G. (1998). Milliyetilik ve Demokrasi, (ev. Eralp Yaln), Trkiye Gnl, Say 50, s.102117. Sakaolu, N. (1992). Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi, op.cilt, letiim Yaynlar, stanbul. Serter, N.( 1994). Trkiyenin Toplumsal Yaps, Filiz Kitabevi, stanbul.

Trk Eitim Bilimleri Dergisi

172

D. Trkmenolu

Smith, Anthony D. (1994). Mill Kimlik, (ev.Bahadr Sina ener), (1.Bask.), letiim Yaynlar, stanbul. Smith, Anthony D.(2002). Uluslarn Etnik Kkeni, (ev. Derya Kmrc), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara. ahin, K. (2004). Devletin Varlk artlar Balamnda Ulus Devlet Modeli, Tarih Siyaset ktisat Ynetim, Sakarya niversitesi Yayn, s.117137. Tacar, P. (1996). Kltrel Haklar, Gndoan Yaynlar, Ankara. Touraine, A. (2004). Modernliin Eletirisi, (5. Bask), (ev. Hlya Tufan), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Zrcher, E. J. (2001). Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul.

K 2007, Cilt 5, Say 1

Tek Parti Dneminde Ulus na Politikalarnn Eitim Boyutu

173

Summary EDUCATIONAL DIMENSION OF THE BUILDING NATIONS POLITICS DURING SINGLE PARTY PERIOD
Dilad TRKMENOLU
Institutions have an important role in forming the order in social groups, attending the needs during the historic process. Among the institutions Political institution obtain the civil order which is rather important with the general management angle. Politic institution puts in order the individuals connections and the individuals society connections. A relation exists between politics and social structure. If a change occurs in one, it creates transformations in the other. Therefore a balance is acquired between them. Through politics it is possible to shape all the other social institutions. Via politics, state can adjust almost all parts of the social life. Thus, political life becomes effective on the social life. During the period of modernization in which interventing politics became effective, the political structuring style of nation-state dominated. Through the new social conditions formed with modernity, political authority worked out for social and political homogenity. For ex., education institution gained importance with politics to provide public regularity and verify local administration. All of these are the results of forming nation efforts within legacy platform in means of society and politics. Modernization process effected Ottoman Empire also as it effected the whole world in 18th and 19th centuries. Modernization efforts were mostly the westernization efforts in Ottoman Empire. These efforts going on for centuries couldnt stop the collapse of the empire. The main reason of this result is, not forming of social conditions. During the period of modernization in which interventing politics became effective, the political structuring style of the nationstate was dominated. Through the new social conditions caused by modernity,

Address for correspondence: Dilad Trkmenolu, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Yksek Lisans rencisi Sakarya, dturkmenoglu@sakarya.edu.tr Trk Eitim Bilimleri Dergisi

174

D. Trkmenolu

political authority worked out for social and political homogenity. For ex., education institution gained importance with politics to provide public regularity and verify local administration. All of these are the results of forming nation efforts within legacy platform in means of society and politics. Modernization process affected also Ottoman Empire as it affected the whole world in 18th and 19th centuries. Modernization efforts were mostly westernization efforts in the Ottoman Empire. These efforts going on for centuries couldnt stop the collapse of the end dynamics providing modernization. In the establishment period of the Nation's governments it's clearly understood that the aim of political institutions was to shape the community. During the establishment years of the republic in social and political communities were homogenised. Conscious political effort transformed the community to be a nation. Becoming a nation meant that the nationality thoughts were formed .Between 1923 and 1945 was the beginning years of this foundation. This foundation period was for wide range and long term. Especially the changes done in the education made the Nation and the government understand the importance in this area. The groups which took important steps were (Tevhid-i Tedrisat Law) Education programs legislators (Trk Tarih Tetkik Cemiyeti) Society Which studies Turkish history.(TRK TAR H)Turkish history etc. The years of 30s are important for Turkey because the single party regime was completely settling in Turkey. Also during the first years of the Republic another effort for nation building politics was making sure that especially the girls were getting good education and making sure that education opportunities were given to them. In the end process of Nation building Politics and the built nation meant that no accent for your roots or race was allowed. The main aim for the foundation was to connect the citizens with each other and to have a nation with language and cultural unity. The method that I used while doing this study: In accordance with the nature of the subject that I am studying, I used descriptive approach research method.

K 2007, Cilt 5, Say 1