Frat niv. Fen ve Mh. Bil.

Dergisi 20 (3), 473-482, 2008

Science and Eng. J of Frat Univ. 20(3), 473-482, 2008

Kalsine Edilmi Fosfat Cevherinin Kimyasal Reaktivitesinin ncelenmesi

Jale NAKTYOK, A.Kadir ZER, M. ahin GLABOLU
Atatrk niversitesi Mhendislik Fakltesi Kimya Mhendislii Blm, Erzurum kadirozer@atauni.edu.tr
(Geli/Received: 25.03.2008;Kabul/Accepted: 30.04.2008)

zet: Yksek kalitede gbre retmek iin kullanlan fosfat kayas ierisinde bulunan en nemli gang minerali olan kalker, fosforik asit retimi ve sper fosfat retiminde hem fazla miktarda slfat asidi harcanmasna hem de sistemde kprme, tkanma gibi problemlerin ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu problemlerin nlenmesi iin kalkerin fosfat kayasndan fiziksel metotlarla uzaklatrlmas zor olduundan uygulanan en etkili metot kalsinasyon ve ardndan ykama ilemidir. Kalsinasyon sonucunda fosfat kayas ierisinde bulunan serbest CaO ve P2O5in aktiflii hem fosforik asit retiminde hem de fosfat kayasnn baca gaz deslfrizasyonunda kullanlmasnda nemlidir. Mardin-Mazda fosfat kayasnn akkan yatakta 800900C scaklk aralnda deiik srelerde kalsine edilerek karbonatl ve fosfatl ksmlarn reaktiviteleri incelenmitir. 800Cde 4 dakika kalsinasyonun sonucunda CaO aktifliinin ve yzey alannn en yksek deerde olduu tespit edilmitir. Artan scaklk ve srelerde cevherin hzl sinterlenmesinden dolay aktiflik azalmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Fosfat cevheri, Akkan yatak, Kalsinasyon, CaO ve P2O5 aktiflii

Investigation of Chemical Reactivity of Calcined Phosphate Ore

Abstract : The most important gang mineral, calcer, presents in the phosphate rock which is used to produce high quality fertilizer, causes not only consumption of higher amounts of sulphate acid but also foaming and blockage during phosphoric acid and super phosphate production processes. Since the removal of calcer from the phosphate via physical methods is difficult the most effective way is calcination and then washing process. The activity of free CaO and P2O5 in the phosphate rock after calcination is important not only for phosphoric acid production but also in the utilization of phosphate rock for flue gas desulphurization. Mardin-Mazda phosphate rock was calcined in a fluidized bed reactor at 800-900C temperature range by varying the calcination time and the reactivities of the parts containing carbonate and phosphate during this process were investigated. At 800C and 4 min calcination time the highest values for CaO activity and surface area was obtained. Increase in the temperature and time resulted in decrease in the activity because of the fast sintering of the ore.
Keywords: Phosphate ore, Fluidized bed, Calcination, Activity of CaO and P2O5

1. Giri Hzla artan dnya nfusu beraberinde byk gda ihtiyacn da dourmutur. Bu ihtiyac karlayacak tek kaynak olan tarmn da en byk gereksinimi gbrelerdir. Son yllarda yksek kaliteli gbrelere gittike artan talep nedeniyle fosfat asidi ve normal sper fosfat retiminde hzl bir art meydana gelmitir. Bu rnler, fosfat kayasnn kuvvetli bir asit ile muamelesiyle elde edilir. Ucuzluu sebebiyle genelde slfat asidi kullanlmaktadr. Fosforik asit retiminde; CaF2.3Ca3(PO4)2 + 10 H2SO4 + 20 H2O 6 H3PO4 + 10 CaSO4.2H2O + 2HF (1) Normal sper fosfat retiminde ise; CaF2.3Ca3(PO4)2 + 7 H2SO4 + 3H2O 3 CaH4(PO4)2.H2O + 2HF + 7 CaSO4 (2)

reaksiyonlar geerlidir. Bu reaksiyonlarda slfat asidinin fonksiyonu, ortamdaki kalsiyum iyonlarn, jips olarak ktrmek ve gerekli protonlar salayarak florr asidi ve mono kalsiyum fosfat oluturmaktr [1]. Fosfat cevheri ierisinde bulunan gang mineralleri kil, silis ve kalkerdir. Killi ve silisli bileikleri gravitasyon metotlar, flotasyon veya elektrostatik ayrma gibi kolay ve basit yollarla ayrmak mmkndr. Karbonat ve fosfatn fiziksel zellikleri bakmndan birbirlerine benzemeleri, kimyasal olarak ba yapmalar ve faz dalmlarnn ok kk olmasndan dolay kalsiyum karbonat, fosfatl ksmdan fiziksel metotlarla uzaklatrmak zordur [2]. Trkiye fosfatlarnn karbonat ieriinin fazla olmasndan dolay fosforik asit ve sper

J. Naktiyok, A.K. zer , M. . Glabolu

fosfat retiminde, hem fazla slfat asidinin harcanmas hem de sistemde kprme, tkanma gibi eitli problemlerin ortaya kt bilinmektedir. Bu yzden kalkerin cevherden uzaklatrlmas iin etkili bir yntem kullanlmas zorunludur. Bu nedenle yksek oranda karbonat ieren fosfat cevherlerindeki karbonat uzaklatrmak iin en uygun metot kalsinasyondur [3]. Kalsinasyon ileminde; CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g) (3) CaCO3l ksm CaO ve CO2e paralanrken karbonat florapatit ise daha kararl bir yapya sahip olan florapatite dnmektedir [4]. Bir dier ynden fosfat kayasnn baca gaz deslfrizasyonunda bazik absorban olarak kullanlabilirlii zer ve arkadalar [5] tarafndan incelenmi ve baca gaz deslfrizasyonunda bu amala en ok kullanlan kireta ve dolomite gre daha yksek dnmler elde edilmitir. Gnmze kadar kullanlan baca gaz deslfrizasyon sistemlerinin ounda SO2in tutulmas ama edinilmi, elde edilen rnlerin deerlendirilmesi geri plana atlmtr. Oysa bunlarn deerlendirilmesi ekonomik adan byk bir neme sahiptir. Bu yzden baca gaz deslfrizasyonunda kat absorbann reaksiyondan sonra snade kullanlabilir olmas hem kat atk problemini zecek hem de prosesi daha ekonomik hale getirecektir. Kalsine edilen fosfat kayasnn iinde nemli miktarda serbest CaO olumaktadr. CaO aktifliinin belirlenmesinde, cevher sabit scaklktaki suyla reaksiyon vererek CaO(k) + H2O(s) Ca(OH)2 + Q (4) oluturmaktadr. Aktifliin ls, ilave edilen rnein suyla reaksiyonu srasnda aa kan sdan dolay scakln ykselmesidir. Birim zamanda scakln ykselmesi ne kadar fazlaysa rnek o kadar aktif olmaktadr [6]. Fosfatn reaktivitesi sulu bir zeltiyle fosfat rneinin kimyasal reaksiyonunun bir lsdr. Asit ierisinde znm P2O5in balangtaki P2O5e oran rlatif kimyasal reaktivite olarak adlandrlr. Kimyasal reaktiviteyi len standart bir metot yoktur. Fakat Zirai Kimyaclar Kuruluu (AOAC) kalsiyum fosfatn rlatif znrln tanmlamak iin sitrat metodunu kabul etmitir [2]. Bu metot ta en ok kullanlan zeltiler; sitrik asit veya amonyum sitrat

zeltileridir. Suda ve sitratta znen fosfat miktar toprak tarafndan kolaylkla alnabilir. Reaktivite zerine en nemli etkiler, kalsinasyon sresi ve scakldr. Kalsinasyon ile sinterlemenin de balad ve bu etkinin yart gz nne alnarak scaklk ve sre tespit edilmelidir. Ar yanma ve gerekenden fazla scaklk, sinterlemeden dolay reaktivitenin azalmasna neden olmaktadr [7]. Tane boyutu, por bykl, yzey alan, orijinal kayann kristal yaps gibi zellikler hem reaksiyon hzn, hem de sorpsiyon kapasitesini artrmaktadr [8]. Kristal iindeki mevcut hatalarn (atlaklar, krklar) reaktiviteyi artrd bilinmektedir. Ayrca kk porlarn azlar byk porlarnkine gre daha hzl bir ekilde tkanmaktadr [9]. Hem fosforik asit ve sper fosfat retiminde kullanlmadan nce kalsine edilen fosfat cevherinin hem de baca gaz deslfrizasyonunda kalsine edilmi fosfat cevherinin kullanlmasnda CaO ve P2O5 aktifliinin belirlenmesi amac ile yaplan bu almada akkan yataklar iin en uygun scaklk aral olan 800-900C scaklk aralnda deiik srelerde fosfat kayas kalsine edilerek CaO ve P2O5 aktivitesi llmtr. 2. Materyal ve Metot 2.1. Materyallerin Temini ve Hazrlanmas Bu almada kullanlan fosfat cevheri, Mardin-Mazda emikan yataklarndan temin edilmitir. Cevher, laboratuar tipi eneli krclarda krldktan sonra ASTM standart elekleri ile akkan yatak iin en uygun tane boyutu olan 7101000 m tane boyutunda rnekler hazrland. Fosfat cevherinin ya usulle kimyasal analizi Tablo 2.1de verilmitir. ok ince toz haline tlen fosfat kayas % 10luk HClde zldkten sonra kalntda ve znen ksmdaki bileenler volumetrik, gravimetrik ve spektroskopik metodlarla tayin edildi. CO2 analizi iin, bir balon ierisine miktar belli fosfat kayas konulduktan sonra iinde %10 HCl ihtiva eden ayrma hunisi lastik tpayla balon zerine yerletirildi. Balon kna, iinde konsantrasyonu belli NaOH zeltisinden belirli hacimlerde doldurulmu iki gaz ykama iesi baland. Fosfat kayasnn znmesi esnasnda

474

Kalsine Edilmi Fosfat Cevherinin Kimyasal Reaktivitesinin ncelenmesi

kan CO2 gaz sprc gaz olarak azot gaz yardmyla gaz ykama ieleri iinden geirilerek NaOH zeltisi iinde Na2CO3 ve NaHCO3 eklinde tutulmas saland. Daha sonra bu zeltilerin volumetrik analizi sonucunda Na2CO3 ve NaHCO3 miktar zerinden CO2 miktar hesapland. Ham ve kalsine fosfat kayasnn X-n toz krnm analizleri Siemens difraktometre D5000 cihaz ile yapld ve sonular ekil 2.1de gsterildi. BET yzey

alan metodu kullanlarak -195Cde azot adsorpsiyonu ile ham ve kalsine edilmi fosfat kayas rneklerinin yzey alanlar Quantachrome QS-17 model cihaz ile yapld ve sonular Tablo 3.1de verildi. BET metodunda azot moleklleri kaynama noktas civarnda katnn btn yzeyinde tek tabaka halinde adsorplanmaktadr. Tek bir azot moleklnn kaplad alan bilindiinden katnn yzeyinde adsorplanan azot miktarnn llmesiyle katnn yzey alan hesaplanmaktadr.
2.2. Deney Dzenei Kalsinasyon ilemlerinin yapld dzenek ekil 2.2de gsterilmitir. Kullanlan akkan yatak reaktr 30 mm apnda ve 1 m yksekliinde kuvarstan yaplmtr. Yksek scaklklarda herhangi bir katalitik etkiden korunmak amac ile kuvars reaktr kullanld. Istma ilemi reaktr evreleyen boru frn ile gerekletirildi ve bir sl ift ile scaklk kontrol edildi. Reaktr scakl da stten reaktr ierisine braklan bir NiCr/Ni sl ifti ile lld. Daha nceki almalardan elde edilen sonular nda, bu almann tm deneylerinde ak hz olarak minimum akkanlama hznn drt katnda alld. Kalsinasyon ilemlerinde pompadan alnan hava ak ler vastasyla istenilen hzlarda akkan reaktrn altndan beslendi. Reaktr ierisine daldrlm bir termoift ile istenilen scaklk ortam salandktan sonra reaktr iine stten fosfat cevheri beslendi. stenilen srelerde reaktrde bekletilen fosfat kayas sre sonunda stten vakumla ekilerek bir toplama kab iinde topland. Vakumlama esnasnda toplama kabndan kaan toz ve tanecikler toplama kabna

balantl iki siklon vastasyla tutuldu. Elde edilen kalsine rnekler tartlp kaykklara konularak 900Cde kl frnnda 2 saat bekletilerek tam kalsine edildi ve tartld. Tartm farklarndan kl frnnda ve akkan yatakta kalsinasyon yzdeleri hesapland. Bu almada, kalsine edilmi fosfat cevherinin CaO aktifliinin belirlenmesi iin kire tann kalsinasyonu sonucunda oluan CaOin aktifliinin belirlenmesi iin hazrlanm alman standard kullanld [6]. yi izole edilmi 250 mllik kapakl bir dewar kab, kartrc ve data logera bal bir termoiftten olumutur. Dewar kabna 20Cde 80 ml saf su konulup 250 devir/dak hzla kartrlrken 20 g kalsine edilmi fosfat cevheri kartrlan su iine beslenir. Zamanla scaklk deiimi kaydedilir ve scaklk deeri sabitlenince deney sona erdirilir. Elde edilen maksimum scakln % 80ine (Ts) ulamak iin geen sre (ts) CaO aktifliinin ls olarak alnr. Bu standart ekil 2,3de verilmitir. Daha sonra CaO aktiflii llm rnekleri ieren sspansiyon dekante edildi. Kalan kalnt bir ka kez saf su ile ykanarak fosfat aktiflii llmtr. Fosfat aktiflii tayininde serbest CaO, Ca(OH)2 ve CaCO3n olumsuz etkilerini bertaraf etmek iin kalnt 24 saat Silverman zeltisi (0.5 M triamonyum sitrat) ile kartrld ve kalnt szlerek saf su ile ykand. Kalnt tlerek % 4lk sitrik asit ile 1 saat kartrld ve szld. Szntde P2O5 tayini yaplarak aadaki eitlie gre P2O5 aktivitesi tayin edildi.

P2 O5 Aktivitesi =

EkstrakteE dilenP2 O5 Miktar OrijinalCe vherdekiP2 O5 Miktar

3. Sonular

(5)

3.1. Akkan Yatakta Fosfat Cevherinin Kalsinasyonu zerine Scakln Etkisi Fosfat cevherinin yapsnda bulunan karbonatl ksmn kalsinasyonu zerine scakln etkisi akkan yatakta 800, 850 ve 900C scaklklarda ve Uf/Umf = 4 ak hznda incelendi ve % 90n zerinde kalsine olan rnekler dikkate alnd. Sonular Tablo 3.1de

475

J. Naktiyok, A.K. zer , M. . Glabolu

gsterilmitir. Tablo 3.1de grld gibi scakln art ile bozunma hz artmaktadr. 3.2. Scakln ve Kalsinasyon Sresinin CaO Aktiflii zerine Etkisi 800Cde 8,15,30 dak., 850Cde 4,8,15,30 dak. ve 900Cde 2,4 ve 8 dak. kalsine olan rneklerin CaO aktiflii incelenip maksimum scakln % 80ine (Ts) ulamak iin geen sre (ts) deerleri Tablo 3.1de verilmitir. 800Cde 8 ve 30 dak. ekil 3.1de, 850Cde 4 ve 30 dak. ekil 3.2de, 900Cde 2 ve 8 dakikada kalsine olan rneklerin CaO aktiflikleri ekil 3.3de dk ve yksek kalsinasyon rnekleri olarak gsterilmitir. ekillerden grld gibi scakln ve srenin art aktiflii belirgin bir ekilde azaltmaktadr. Bu sonular kalsinasyonla e zamanl olarak yaran sinterlenmenin bir sonucudur. 3.3. Scakln ve Kalsinasyon Sresinin P2O5 Aktiflii zerine Etkisi CaOin aktifliinin lld rneklerde P2O5 aktiflii de llmtr. P2O5 aktiflii scaklk ve srenin fonksiyonu olarak Tablo 3.1de gsterilmitir. Sonulardan grld gibi 800 ve 850Cde farkl srelerde P2O5 aktivitesinde belirgin bir deimenin olmad 900Cde cevherin hzl sinterlenmesinden dolay ok az miktarda azalma olduu tespit edilmitir. 3.4. Scakln ve Kalsinasyon Sresinin Yzey Alanna Etkisi Deiik scaklk ve srelerde kalsine edilen fosfat cevherinde meydana gelen yzey alan sonular Tablo 3.1de verilmitir. Elde edilen sonulardan grld gibi scaklk ve srenin artna paralel olarak yzey alanlarnda azalmalar grlmektedir. Bu azalma kalsinasyon esnasnda ham cevherde bulunan mikro porlarn makro porlara dnmesi ve scakln artyla sinterlenmenin artmasnn bir sonucudur. 4. Tartma Bir tarm lkesi olan Trkiyenin fosforlu gbre ihtiyacnn fazla olmasna ramen ve bu ihtiyac karlayabilecek yeterli rezerve sahip Mazda fosfat cevheri ierdii fazla

karbonatlar yznden kullanlamamaktadr. Karbonatl fosfat cevherlerinin sperfosfat ve fosforik asit retiminde ar slfat asidi sarfiyat ve fazla kprme oluturmas bunlarn n zenginletirilmelerini gerekli klmaktadr. Karbonat matriksi iinde dalm fosfat taneciklerinin boyutlarnn kklnden dolay fiziksel ve fizikokimyasal ayrma usulleri kullanszdr. Bu nedenle cevherin kalsinasyonu ve daha sonra ykanmas en uygun metod olarak grlmektedir. Daha nceki almada [10] bu cevherin karbonat matriksi iinde yaklak olarak 100 m boyutlarnda flor apatitin dald tespit edilmitir. Karbonat matriksinin ok gzenekli olmas onun baca gaz deslfrizasyonunda kullanlabilirlii dncesini dourmu ve 800 900 C arasndaki scaklklarda, literatrde verilen kalsiyum esasl absorbanlara nazaran ok daha yksek bir verimle slfatlat grlmektedir [5]. Ykama usulne gre serbest CaO in giderilmesi bunun aktivitesine bal olduundan fosfat asidi retiminde P2O5 retimine dorudan ilikili olmasndan dolay bu alma yaplmtr. almada ilk nce cevherin fiziksel ve kimyasal yaps belirlenerek akkan yatakta 800, 850, 900Cde deiik srelerde kalsine edildikten sonra bu rneklerin CaO ve P2O5 reaktiflikleri ve yzey alanlar incelendi. Kimyasal analiz sonularndan cevherin ana bileenlerinin CaO, P2O5 ve CO2 olduu, X-n toz krnm spektrumlarndan cevheri oluturan minarelerin kalsit, karbonat florapatit ve florapatit olduu ve kalsinasyon sonunda karbonat florapatitin florapatite dnt grlmektedir. Bu alma zer ve arkadalarnn [5] verimli bir slfatlama elde ettii 800-900C aralndaki rneklerin CaO ve P2O5 aktifliklerinin belirlenmesi iin planlandndan daha dk ve yksek scaklklarda allmamtr. 900C de kalsinasyon ok hzl olduundan ilem sadece dk zamanlar iin yaplmtr. Bu artlarda yaplan kalsinasyon iin sonular Tablo 3.1de verilmitir. Bu tablodan hemen btn scaklk ve zamanlarda kalsinasyonunun byk oranda gerekletii, scaklk ve srenin art ile kalsinasyon oranlarnda az da olsa bir artn olduu grlmektedir.

476

Kalsine Edilmi Fosfat Cevherinin Kimyasal Reaktivitesinin ncelenmesi

Tablo 3.1 ve ekil 3.1-3.3 kalsine edilmi rneklerin CaO aktiflii zerine kalsinasyon sresi ve scaklnn etkisini gstermektedir. CaO aktifliinin ls olarak, maddenin suda hidrasyondan kaynaklanan sdan dolay ortam scaklnn artmas gz nne alnmaktadr. Hidratasyon ne kadar hzl olursa belli bir scakla o kadar hzl ulamaktadr. ts diye tanmladmz zamann bykl CaO aktiflii ile ters orantldr. Hemen her scaklkta kalsinasyon sresinin artmas tsnin (% 80lik dnme karlk gelen sre) artmasna veya dier bir deyile CaO aktifliinin azalmasna sebep olmaktadr. CaOin sulu ortamdaki reaksiyonu Eitlik 4de verildii gibidir. Bu bir akkan kat reaksiyonudur ve kat yzeyinde oluur. Birim zamanda ne kadar su molekl kat yzeyine ularsa ve CaO ile reaksiyona girerek Ca(OH)2e dnrse o kadar fazla s aa kacak ve ortam scakl hzl bir ekilde ykselecektir. Bunun sonucunda da CaO aktivite zaman (ts) azalacaktr. P2O5 aktivitesi zerine, kalsinasyon scaklnn ve srenin etkisi Tablo 3.1de verilmitir. Buradan; scakln ve srenin artnn P2O5 aktivitesinde etkin bir deiime sebep olmad sonucu karlmaktadr. Sadece 900Cde sinterlenme hznn artmasndan dolay P2O5 aktivitesinde bir miktar azalma gzlemlenmektedir. Dier taraftan aktifliin ls olan baka bir parametre, yzey alan ilikisi de incelenmi ve sonular Tablo 3.1de gsterilmitir. rneklerin yzey alan sabit scaklkta artan kalsinasyon sresi ile azalmaktadr. Scakln ykselmesi, yzey alann daha hzl drmektedir. Yzey alanlarnn azalmas ile CaO aktifliinin azalmas bir paralellik gstermektedir. Yzey alan ve buna bal olarak CaO aktifliinin azalmasnn sebebi sinterlemeye dayandrlmaktadr. Sinterleme etkisinin ortay kt scaklktan sonra maddede ktlesel ve yzeysel difzyon hz artmakta, tanecikler deme noktalarndan birbirlerine kaynamakta ve kk tanecikler birbirlerine yapp daha byk ktleler oluturarak yzey enerjilerini minimum yapmaktadrlar. Sinterleme hz reaksiyon hzna benzemektedir. Artan scaklk ile hzlanmakta ve artan sre ile sinterleme artmaktadr [11-12].

CaO aktivitesinin, hidratasyon ile oluan Ca(OH)2 partikllerinin uzaklatrlmas zerine nemli etkisi vardr. Reaksiyon kabiliyetinin artmas, oluan Ca(OH)2 partikl bykln azaltmaktadr. Kire ne kadar ince kristalli olumusa, oluan Ca(OH)2 tanecikleri o kadar kk olmaktadr. Wuhrer ve Radermacher tarafndan yaplan bir almada 800-900Clik scaklk aralnda kalsine edilen kiretann hidratasyonu sonucunda Ca(OH)2 tane byklnn 0,01-0,1 m aralnda olduu belirtilmektedir [13]. Elde edilen bu sonulardan ve sunulan literatr bilgisinden 800900C aralnda kalsine edilmi kalkerli Mazda fosfat cevherinin ykama ile iri tane boyutlu (~100 m) fluorapatitin ok kk tane boyutlu (<1m) Ca(OH)2den ayrlabilecei yani zenginletirilebilecei grlmektedir.
5. Kaynaklar 1. 2. Sangk, . (1987). Anorganik Endstriyel Kimya. stanbul niversitesi Yayn, No 71, stanbul, 211-245s. El-Jallad, I.S., Abouzeid, A.Z.M. and ElSinbawi, H.A. (1980). Calcination of Phosphates Reactivity of Calcined Phosphate. PowderTechnology, 26, 187-197. Kumar, D. (1980). Calcination of Phosphate Rocks. Cheming-Tech, 52 (9), 736-740. zer AK, Glaboglu M, Bayrakceken S, Weisweiler W. (2006). Changes in Physical Structure and Chemical Composition of Phosphate Rock During Calcination in Fluidized and Fixed Beds. Advanced Powder Technol, 17 (5), 481-94. zer AK, Glaboglu M, Bayrakceken S, Weisweiler W. (2002). Flue Gas Desulfurization with Phosphate Rock in a Fluidized Bed. Fuel, 81, 41-9. Anonim (1974). Prfverfahren des Bundesverbandes der Deutschen Kalkindustrie e.V., Zement Kalk-Gips, 4 (1), 11s. Weisweiler, W. And Roy, G.K. (1981). Kinetics of Lime/Limestone Sulfation : Review of Lime Reactivity and Sulfation Kinetics with Respect to Dry Limestone Desulfurization Processes. High Temp.-High Pres., 13, 333-345. Borgwardt, R.H., Harvey, R.D. (1972). Properties of Carbonate Rocks Related to SO2 Reactivity. Environ Sci. Technol., 6 (4), 59-63.

3. 4.

5.

6. 7.

8.

477

J. Naktiyok, A.K. zer , M. . Glabolu

9.

Dou, T. (1981). The Importance of Pore Structure and Diffusion in the Kinetics of GasSolid Non-Catalytic Reactions : Reaction of Calcined Limestone with SO2. Chem. Eng. J, 21, 213-222. 10. zer AK, Glaboglu M, Bayrakceken S. (2000). Physical Structure and Chemical and Mineralogical Composition of the Mazidag (Turkey) Phosphate Rock. Ind Eng Chem Res, 39(3): 679-83. 11. Beruto, D., Barco, L., Searcy, A.W., Spinolo, G., 1980 Characterization of the Porous CaO

Particles Formed by Decomposition of CaCO3 and Ca(OH)2 in Vacuum. J of the Am. Cer. Soc., 63, 439-443. 12. Hartman, M., Trnka O., Svoboda, K. (1994). Decomposbition Kinetics of Alkaline- Earth Hydroxides and Surface Area of Their Calcines. Chem.Eng. Sci., 49 (8), 1209-1216. 13. Wuhrer V.J. und Radermacher, G. (1959). Hydratationsmechanismus des Calciumoxyds und Plastiche Eigenschaften der Kalkhydratbreie. Zement-Kalk-Gips, 10, 456-466.

.
Tablo 2.1. Fosfat Kayasnn Kimyasal Analiz Sonular
Bileen CaO P2O5 MgO Fe2O3 Al2O3 SiO2 F2 Kzdrma kayb (CO2) Tayin Edilemeyenler % 50,15 20,96 1,57 0,65 1,43 0,82 2,54 21,16 (17,53) 0,72

Tablo 3.1. Farkl Scaklk ve Srelerde Kalsinasyona Tabi Tutulmu Fosfat Kayasnn Kalsinasyon Dnmleri, CaO ve P2O5 Aktiviteleri ve BET Yzey Alanlar
Scaklk (C) Kalsinasyon Sresi (dak) 8 15 30 4 8 15 30 2 4 8 Kalsinasyon Dnm (%) 90.69 94.04 95.21 95.00 95.11 96.55 98.62 94.96 95.91 97.95 CaO Aktivitesi ts (dak) 0.17 0.30 1.25 0.30 0.48 0.75 2.16 1.08 2.85 5.30 P2O5 Aktivitesi (%) 30.8 30.9 31.0 31.7 31.6 31.1 30.8 29.3 29.9 30.4 20.96 Yzey Alan (m2/g) 6.3 5.6 3.6 6.5 5.7 2.1 1.4 2.6 2.4 1.9 15.5

800 C

850 C

900 C Ham Cevher

478

Kalsine Edilmi Fosfat Cevherinin Kimyasal Reaktivitesinin ncelenmesi

ABCD-

CaCO3 Kalsit Ca5(PO4)3F Florapatit Ca10(PO4)5 CO3 F1.5(OH) Karbonatflorapatit CaO Kire

ekil 2.1. Fosfat kayasnn X-n toz krnm spektrumlar A) ham, B)akkan yatakta tam kalsine edilmi rnek

479

J. Naktiyok, A.K. zer , M. . Glabolu

ekil 2.2. Kalsinasyon ileminin yapld deney dzenei A-kompresr B-kurutucu, C-kontrol valf, D-ak ler, E-manometre, F-n stma, G-scaklk kontrolr, H-reaktr, I-termoift, J-rnek tutucu, K-siklon, L-vakum pompas.

ekil 2.3. CaO aktiflii iin scaklk-zaman erisi

480

Kalsine Edilmi Fosfat Cevherinin Kimyasal Reaktivitesinin ncelenmesi

36

32

Scaklk (C)

28

24
800C 8 dak 800C 30 dak

20 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Zaman (dak)
ekil 3.1. 800Cde kalsine edilmi rneklerin CaO aktiflii

36

32

Scaklk (C)

28

24
850C 4 dak

850C 30 dak

20 0 2 4 6 8 10

Zaman (dak)
ekil 3.2. 850Cde kalsine edilmi rneklerin CaO aktiflii

481

J. Naktiyok, A.K. zer , M. . Glabolu

36

32

Scaklk (C)

28

24
900C 2 dak 900C 8 dak

20 0 5 10 15 20

Zaman (dak)
ekil 3.3. 900Cde kalsine edilmi rneklerin CaO aktiflii

482