You are on page 1of 27

{\rtf1 \mac \ansicpg10000 \nisusversion40002 \deff0 {\fonttbl {\f0 \fswiss \fcha rset77 Trebuchet MS;}{\f1 \froman \fcharset77 Garamond-Bold{\*\falt

Garamond};}{ \f2 \fswiss \fcharset77 TrebuchetMS{\*\falt Trebuchet MS};}{\f3 \froman \fcharse t77 Garamond;}{\f4 \froman \fcharset77 Garamond-Italic{\*\falt Garamond};}{\f5 \ fnil \fcharset77 Lucida Grande;}{\f6 \froman \fcharset77 Cambria-Italic{\*\falt Cambria};}{\f7 \fswiss \fcharset77 TrebuchetMS-Bold{\*\falt Trebuchet MS};}{\f8 \fswiss \fcharset77 Tahoma;}{\f9 \fswiss \fcharset77 ArialMT{\*\falt Arial};}{\f 10 \fswiss \fcharset77 TrebuchetMS-Italic{\*\falt Trebuchet MS};}{\f11 \fswiss \ fcharset77 Calibri;}{\f12 \froman \fcharset77 TimesNewRomanPSMT{\*\falt Times Ne w Roman};}}{\colortbl ;\red255 \green255 \blue0 ;\red253 \green253 \blue250 ;\re d79 \green129 \blue189 ;\red0 \green0 \blue0 ;}{\*\revtbl {Unknown;}{ ;}{Maria L ucia;}}\nisusrevtypes0 {\*\nisustoctable {\nisustoc \tcf68 {\nisustocname Defaul t TOC}{\*\nisustoctabrep }{\*\nisustocretrep }{\nisustoclevelstyle TOC 1}{\nis ustoclevelstyle TOC 2}{\nisustoclevelstyle TOC 3} {\nisustoclevelstyle TOC 4}{\nisustoclevelstyle TOC 5}{\nisustoclevelstyle TOC 6 }{\nisustoclevelstyle TOC 7}{\nisustoclevelstyle TOC 8}{\nisustoclevelstyle TOC 9}}\nisusactivetoc68 } {\*\nisusxetable {\nisusxe \xef68 {\nisusxename Default Index}{\nisusxeheadersty le Index Heading}{\nisusxelevelstyle Index 1}{\nisusxelevelstyle Index 2}{\nisus xelevelstyle Index 3} {\nisusxelevelstyle Index 4}{\nisusxelevelstyle Index 5}{\nisusxelevelstyle Inde x 6}{\nisusxelevelstyle Index 7}{\nisusxelevelstyle Index 8}{\nisusxelevelstyle Index 9}{\*\fldinst INDEX \\k ". " \\g \endash \\e "\tab " \\l ", " \\f D}} \nisusactivexe68 }{\stylesheet {\s1362 \snext1362 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowid ctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi 709 \ri0 \rin0 Normal;} {\*\cs1363 Fonte par\u225 ?g. padr\u227 ?o;}{\*\cs1364 Default Paragraph Font;}{ \*\cs1365 \f5 \fs18 Balloon Text Char;}{\*\cs1366 \f6 \fs24 \i \kerning1 \expnd3 \expndtw15 \cf3 Subtitle Char;} {\*\cs1367 \f2 \fs18 Header Char;}{\*\cs1368 \f2 Footnote Text Char;}{\*\cs1369 \f2 Footer Char;}{\*\cs1370 \super Caracteres de nota de rodap\u233 ?;}{\*\cs137 1 \fs16 Comment Reference;} {\*\cs1372 \f2 Comment Text Char;}{\*\cs1373 \f7 \b Comment Subject Char;}{\*\cs 1374 \f8 \fs16 Balloon Text Char1;}{\*\cs1375 \super Footnote Characters;}{\*\cs 1376 \super Endnote Characters;} {\*\cs1377 Caracteres de nota de fim;}{\*\cs1378 \sbasedon1363 \fs16 Ref. de com ent\u225 ?rio;}{\*\cs1379 \sbasedon1363 \f2 Texto de coment\u225 ?rio Char;}{\*\ cs1380 \sbasedon1379 \f7 \b Assunto do coment\u225 ?rio Char;} {\*\cs1381 \sbasedon1363 \f8 \fs16 Texto de bal\u227 ?o Char;}{\*\cs1382 \super Footnote anchor;}{\*\cs1383 \super Endnote anchor;}{\s1384 \snext1385 \sbasedon1 362 \f9 \fs28 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \keepn \sb240 \sa120 \sl360 \slm ult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 Heading;} {\s1385 \snext1385 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \ke epn0 \sb0 \sa120 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 Text body;}{\s1386 \snext1386 \sbasedon1385 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa120 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 List;} {\s1387 \snext1387 \sbasedon1362 \f10 \fs24 \i \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \keepn0 \sb120 \sa120 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 Caption;}{\s1388 \snext1388 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidct lpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi70 9 \ri0 \rin0 Index;} {\s1389 \snext1385 \sbasedon1362 \f9 \fs28 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \ke epn \sb240 \sa120 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 T\u237 ?tulo1;}{\s1390 \snext1390 \sbasedon1362 \f10 \fs24 \i \lang1046 \qj \no widctlpar \keep0 \keepn0 \sb120 \sa120 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \l in0 \fi709 \ri0 \rin0 Legenda1;} {\s1391 \snext1391 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \ke epn0 \sb0 \sa0 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \u 205 ?ndice;}{\s1392 \snext1392 \sbasedon1362 \f8 \fs16 \lang1046 \qj \nowidctlpa

r \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ ri0 \rin0 Balloon Text;} {\s1393 \snext1362 \sbasedon1362 \f6 \fs24 \i \kerning1 \expnd3 \expndtw15 \cf3 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyp hpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 Subtitle;} {\s1394 \snext1394 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang2070 \qj \nowidctlpar \keep0 \ke epn0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li1077 \lin1077 \fi0 \ri1077 \ rin1077 mito;}{\s1395 \snext1395 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidctl par \keep0 \keepn0 \sb0 \sa120 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li709 \lin709 \fi-709 \ri0 \rin0 bibliografia;} {\s1396 \snext1396 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \ke epn0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li3289 \lin3289 \fi0 \ri0 \rin 0 ep\u237 ?grafe;}{\s1397 \snext1362 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang2070 \qc \nowi dctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \f i0 \ri0 \rin0 figura;} {\s1398 \snext1398 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \ke epn0 \sb0 \sa0 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 te xto mitol\u243 ?gicas;} {\s1399 \snext1399 \sbasedon1362 \f0 \fs18 \lang1046 \qr \nowidctlpar \keep0 \ke epn0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi0 \ri0 \rin0 Head er;}{\s1400 \nisusnoteplacement0 \nisusnotespanheight1300 \nisusnotespanlines5 \ nisusnotedocrefstyle1417 \nisusnoterefstyle1419 \nisusnotegutterh60 {\*\nisusnot edefaulttext \u160 \'ca} \nisusnotedivalign2 \nisusnotedivpercent25 \nisusnotedivoverpercent75 {\*\nisusn otedivstyle \nisusbrdredge \brdrs \brdrw20 \brdrcf4 }\sbasedon1362 \f0 \fs24 \la ng1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi0 \ri0 \rin0 Footnote;}{\s1401 \snext1401 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidc tlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi7 09 \ri0 \rin0 Footer;} {\s1402 \snext1402 \f11 \fs22 \lang1046 \ql \nowidctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa 0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \pardirnatural \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi0 \ri0 \rin0 No Spacing;}{\s1403 \snext1403 \f12 \fs24 \lang1046 \ql \nowidctlpar \keep0 \keepn 0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \pardirnatural \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi0 \ri 0 \rin0 WW-Default;} {\s1404 \snext1404 \sbasedon1362 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \ke epn0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 Co mment Text;}{\s1405 \snext1404 \sbasedon1404 \f7 \fs24 \b \lang1046 \qj \nowidct lpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi70 9 \ri0 \rin0 Comment Subject;} {\s1406 \snext1406 \sbasedon1362 \f0 \fs20 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \ke epn0 \sb0 \sa0 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 Te xto de coment\u225 ?rio;} {\s1407 \snext1406 \sbasedon1406 \f7 \fs20 \b \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl360 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 Assunto do coment\u225 ?rio;} {\s1408 \snext1408 \f2 \fs24 \lang1046 \ql \widctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \ sl240 \slmult1 \ltrpar \pardirnatural \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi0 \ri0 \rin0 Revis \u227 ?o;}{\s1409 \snext1409 \sbasedon1362 \f8 \fs16 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl240 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi709 \ri 0 \rin0 Texto de bal\u227 ?o;} {\*\cs1417 {\*\nsmpltxt 1}\super footnote reference;}{\*\cs1419 \sbasedon1417 {\ *\nsmpltxt 1}\nosupersub Note Reference in Note;}{\s1420 \snext1420 \sbasedon136 2 \f0 \fs24 \lang1046 \qj \nowidctlpar \keep0 \keepn0 \sb0 \sa0 \sl288 \slmult1 \ltrpar \hyphpar1 \li0 \lin0 \fi0 \ri0 \rin0 Comment;}} \defformat {\info {\*\nisusgmtoffset -3:00}{\*\nisusconvertedname O medo dos out ros - Eduardo Viveiros de Castro-1.doc}{\author Maria Lucia}{\creatim \yr2011 \m o11 \dy11 \hr3 \min38 } {\revtim \yr2012 \mo3 \dy2 \hr17 \min8 }}{\*\userprops }\viewkind1 \viewscale136 \nisusviewruler1 \nisusviewrulerh1 \nisusviewrulerv0 \nisusviewtoolbar1 \nisusv

iewtooldrawer1 \nisusviewpagenumtype1 \nisusviewrulericons0 {\*\nisusviewsettings \viewkind4 \viewscale100 {\nisuscomm entsettings {\*\showTextHighlighting 1}{\*\showPane 1}{\*\visible 1}}{\nisusrevi sionsettings {\*\visible 1} {\*\showPane 1}{\*\showTextHighlighting 1}}}{\*\nisusviewsettings \viewkind1 \vi ewscale136 {\nisusnavsettings {\*\mode toc}{\*\closedtochandles }{\*\visible 0}} {\nisuscommentsettings {\*\showTextHighlighting 1} {\*\width 160}{\*\showPane 1}{\*\visible 1}}{\nisusrevisionsettings {\*\showText Highlighting 1}{\*\width 160}{\*\visible 1}{\*\showPane 1}}}{\*\nisuswindow \x41 \y0 \w1206 \h878 }\nisusrulerunits1 \nshwinv0 \nshwpg1 \nisusinlinespell0 \hyphauto0 \hyphhotz8504 \nisusselectstart 40893 \nisusselectlength0 \ftnstart1 \ftnnar \fet2 \ftnbj \paperw11906 \paperh16 838 \margl1701 \margr1701 \margt1474 \margb1474 \gutter0 \pgnstart1 \nocolbal \f 0 \sectd \endnhere \sftnnar \linemod0 \cols1 \ltrsect \colbalsxn0 \pgwsxn11906 \ pghsxn16838 \marglsxn1701 \margrsxn1701 \margtsxn1474 \margbsxn1474 \guttersxn0 \headery1074 \footery1074 \pgncont \pgndec \sxnstarts1 \sxnrestart \sxndec {\hea der \plain \pard \s1399 \qr \ltrpar \f0 \fs18 \lang1046 } {\footer \plain \pard \s1401 \qj \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx709 \f0 \fs24 \lang1046 }\deftab700 {\pard \s1362 \qc \sl360 \slmult1 \ltrpar {\f1 \b \ lang1046 O medo dos outros}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 Este \u233 \'8e o texto, muito pouco modif icado, de uma confer\u234 \'90ncia tem\u225 \'87tica ({\f4 \i keynote} {\f4 \i speech) }pronunciada em Toronto, em 2007, e novamente em T\u243 \'97qui o, em 2010. Beatriz Perrone-Mois\u233 \'8es teve a gentileza de traduzi-lo, vist o que diversas atrapalha \u231 \'8d\u245 \'9bes de agenda atrasariam demais sua tradu\u231 \'8d\u227 \'8b o pelo autor, o qual agora, embara\u231 \'8dado, se pergunta se, depois desse pr imeiro autopl\u225 \'87gio nipo-canadense, justifica-se um segundo, visto que, c om a exce\u231 \'8d\u227 \'8bo talvez exclusiva do desvio pelo mito de Pu\rquote iito, nenhuma parte substantiva do que se ler\u225 \'87 \u233 \'8e in\u233 \'8e dita em portugu\u234 \'90s; o texto repete considera\u231 \'8d\u245 \'9bes prese ntes em numerosos artigos e entrevistas em que exponho o tema do perspectivismo amer\u237 \'92ndio. A decis\u227 \'8bo de (re)public\u225 \'87-lo assim mesmo, n esta forma de um apanhado apressado de trechos dispersos de outros trabalhos, se justifica pelo contexto e a inten\u231 \'8d\u227 \'8bo, que s\u227 \'8bo o de u ma homenagem a Pierre Clastres. Pois a evoca\u231 \'8d\u227 \'8bo do nome de Cla stres \u233 \'8e suficiente \endash ao menos o espero \endash para conectar es ses {\f4 \i membra disjecta} de um modo relativamente novo, ao assinalar a d\u237 \'92vida que a teoria do p erspectivismo, essa \ldblquote cosmologia contra o Estado\rdblquote , tem para c om a obra do etn\u243 \'97logo gasc\u227 \'8bo.}}}}} {\pard \s1362 \qc \sl360 \slmult1 \ltrpar {\f2 \lang1046 \par \par {\f4 \i Eduardo Viveiros de Castro}\par {\f4 \i Museu Nacional}\par {\qr \li0 \lin0 \fi708 \ri0 \rin0 \tx708 \par } {\qr \li851 \lin851 \fi0 \ri0 \rin0 \tx851 \f3 \fs22 Tradu\u231 \'8d\u227 \'8bo: Beatriz Perrone-Mois\u233 \'8es, revista pelo autor.\f2 \fs24 \par }\qj \par {\li851 \lin851 \fi0 \ri0 \rin0 \tx851 \f3 \fs22 RESUMO: Pierre Clastres pergunt ava, em um artigo publicado em {\f4 \i A sociedade contra o Estado} : de que riem os \u237 \'92ndios? Pergunto, por analogia: e de que eles t\u234 \ '90m medo? A resposta \u233 \'8e, em princ\u237 \'92pio, simples: eles riem e t\ u234 \'90m medo das mesmas coisas, aquelas mesmas apontadas por Clastres \endash coisas como jaguares, xam\u227 \'8bs, brancos e esp\u237 \'92ritos, isto \u233 \'8e, seres definidos por sua radical alteridade. E eles t\u234 \'90m medo porq ue a alteridade \u233 \'8e objeto de um desejo igualmente radical por parte do E

u. Esta \u233 \'8e uma forma de medo que implica necessariamente a inclus\u227 \ '8bo ou a incorpora\u231 \'8d\u227 \'8bo {\f4 \i do} outro ou {\f4 \i pelo} outro como forma de perpetua\u231 \'8d\u227 \'8bo do dev ir-outro que \u233 \'8e o processo do desejo nas socialidades amaz\u244 \'99nica s. Partindo de um mito taulipang sobre a origem do \u226 \'89nus (\u243 \'97rg\u227 \'8bo que costumamos associar ao medo), tamb\u2 33 \'8em um mito da especia\u231 \'8d\u227 \'8bo e, no caso, da origem das difer entes corporalidades, o artigo envereda por uma discuss\u227 \'8bo em torno do \ ldblquote perspectivismo amer\u237 \'92ndio\rdblquote , passando por mais uma an alogia, desta vez entre os perigos da sujei\u231 \'8d\u227 \'8bo envolvidos nos encontros sobrenaturais e a experi\u234 \'90ncia do indiv\u237 \'92duo moderno p erante o Estado. A quest\u227 \'8bo que emerge \u233 \'8e como, nos regimes pers pectivistas, \u233 \'8e poss\u237 \'92vel se deixar investir pela alteridade sem que isto se torne um germe de transcend\u234 \'90ncia.\f2 \fs24 \par \par \f3 \fs22 PALAVRAS-CHAVE: Perspectivismo amer\u237 \'92ndio, sobrenatureza, cani balismo, medo. \f2 \fs24 \par } \par \par \par \par }}{\pard \s1396 \sl360 \slmult1 \ltrpar \li2977 \lin2977 \fi0 \ri0 \rin0 \tx2977 {\f4 \fs22 \i \lang1046 Estando as coisas assim dispostas,}{\lang1046 \par {\f4 \fs22 \i quanto aos que se levantam, em sua totalidade,} \par {\f4 \fs22 \i \u233 \'8e para seu alimento futuro que dirigem a aten\u231 \'8d\u 227 \'8bo de seu olhar, todos eles; }\par {\f4 \fs22 \i e porque a aten\u231 \'8d\u227 \'8bo de seu olhar se dirige para s eu alimento futuro, } \par {\f4 \fs22 \i s\u227 \'8bo eles que existem, todos eles.}\par }}{\pard \s1396 \qr \sl360 \slmult1 \ltrpar \li3289 \lin3289 \fi0 \ri0 \rin0 \tx 3289 {\f3 \fs22 \lang1033 (Prece mby\u225 \'87, in Clastres, 2003a, p. 183)\f0 \ fs24 \lang1046 \par }} {\pard \s1362 \sl360 \slmult1 \ltrpar {\f2 \lang1046 \par {\f1 \b Introdu\u231 \'8d\u227 \'8bo}\par {\qj \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx709 \par }{\qj \li0 \lin0 \fi708 \ri0 \rin0 \tx708 \f3 \ldblquote Imagine-se de p\u233 \' 8e, na tribuna, prestes a dar uma confer\u234 \'90ncia. Sua voz corta o sil\u234 \'90ncio e voc\u234 \'90 come\u231 \'8da. N\u227 \'8bo h\u225 \'87 momento de m ais puro calafrio existencial\rdblquote . Com essas palavras, nosso colega Micha el Lambek abria uma {\f4 \i inaugural lecture} na LSE, h\u225 \'87 n\u227 \'8bo muito tempo atr\u225 \'87s (Lambek 2007, p. 19 ). Esta \u233 \'8e uma situa\u231 \'8d\u227 \'8bo a que nenhum acad\u234 \'90mic o \u233 \'8e estranho, por mais experiente que seja, ou por mais seguro que este ja da qualidade da confer\u234 \'90ncia que vai dar: o medo que nos toma diante do momento, do problema de come\u231 \'8dar (e que Lambek acaba de resolver para mim!). Se ele/a for antrop\u243 \'97logo/a, talvez lhe venha \u224 \'88 mente, neste instante, outro momento de medo inicial, situado, este, no remoto princ\u2 37 \'92pio da s\u233 \'8erie de circunst\u226 \'89ncias que o levou a estar de p \u233 \'8e na tribuna, \ldblquote agora\rdblquote :\f2 \par \f3 \f2 \par } {\qj \li1134 \lin1134 \fi0 \ri281 \rin281 \tx1134 \f3 \fs22 Imagine-se repentina mente depositado, com todo o seu equipamento \u224 \'88 sua volta, sozinho, numa praia tropical pr\u243 \'97xima a uma aldeia nativa, enquanto a lancha ou bote que o trouxe desaparece no mar (Malinowski, 1922, p. 4). \f2 \fs24 \par }

{\qj \li1701 \lin1701 \fi0 \ri0 \rin0 \tx1701 \par }{\qj \li0 \lin0 \fi708 \ri0 \rin0 \tx708 \f3 A s\u233 \'8erie, a sequ\u234 \'90 ncia \u233 \'8e autossimilar \endash a ontog\u234 \'90nese repete a filog\u234 \'90nese \endash uma vez que esse famoso \ldblquote imagine-se\rdblquote de Ma linowski, ao mesmo tempo em que nos transporta aos angustiantes momentos iniciai s de nosso pr\u243 \'97prio trabalho de campo, marca tamb\u233 \'8em a instaura\ u231 \'8d\u227 \'8bo hist\u243 \'97rica da pr\u243 \'97pria ideia de trabalho de campo na disciplina antropol\u243 \'97gica, seu momento narrativo origin\u225 \ '87rio e, portanto, radicalmente imagin\u225 \'87rio. Por isso destaco o \ldblqu ote imagine\rdblquote , nas duas cita\u231 \'8d\u245 \'9bes acima \endash devid o \u224 \'88 conex\u227 \'8bo intr\u237 \'92nseca entre medo, origem e imagina\u 231 \'8d\u227 \'8bo. Como sabemos, \u233 \'8e necess\u225 \'87rio um m\u237 \'92 nimo de imagina\u231 \'8d\u227 \'8bo para se ter medo. Mesmo os chamados medos i nstintivos, os \ldblquote medos animais\rdblquote , n\u227 \'8bo s\u227 \'8bo se n\u227 \'8bo atos de imagina\u231 \'8d\u227 \'8bo entranhados no etograma da esp \u233 \'8ecie por um doloroso aprendizado origin\u225 \'87rio, imemorial, como n os ensinaram Friederich Nietszche e Samuel Butler. Pois \u233 \'8e preciso apren der, ter aprendido, a ter medo. Aprendi, por exemplo, recentemente, a ter medo d o medo que sentem de mim, quando manifesto a inten\u231 \'8d\u227 \'8bo de atrav essar algumas das m\u250 \'9cltiplas fronteiras fractais que constituem a ecolog ia geopol\u237 \'92tica do presente. (Deixei de ter medo de avi\u227 \'8bo, e pa ssei a ter medo de aeroporto.) Se a fronteira \u233 \'8e, de v\u225 \'87rias man eiras, o lugar do perigo e do medo por excel\u234 \'90ncia, est\u225 \'87 claro hoje que o mundo contempor\u226 \'89neo pode ser tudo, menos um mundo sem fronte iras \endash a famosa \ldblquote fronteira final\rdblquote de {\f4 \i Star Tre k } \u233 \'8e a moleculariza\u231 \'8d\u227 \'8bo universal da fronteira. Para lemb rar uma distin\u231 \'8d\u227 \'8bo de Crapanzano (2003, p. 14), hoje todo lugar \u233 \'8e fronteira ({\f4 \i frontier} ), isto \u233 \'8e, uma borda ({\f4 \i border}) ou limite que {\f4 \i n\u227 \'8 bo pode} ser cruzado. Imagine-se ent\u227 \'8bo o medo que \u233 \'8e viver hoje no \ldblquote centro \rdblquote de um mundo que \u233 \'8e s\u243 \'97 fronteira e termo, horizonte e clausura. O fim do mundo passa a estar em toda parte, e seu verdadeiro centro, em lugar nenhum. O que vem a ser o inverso da defini\u231 \'8d\u227 \'8bo cl\u2 25 \'87ssica de infinito. Donde se conclui que nos aproximamos \endash como lim ite \endash do zero antropol\u243 \'97gico.\f2 \par \f3 Mas \u233 \'8e poss\u237 \'92vel rir de alguns medos e, mais ainda, de algum as imagina\u231 \'8d\u245 \'9bes. Com efeito, se h\u225 \'87 uma ideia que hoje pode ser considerada como literalmente rid\u237 \'92cula, em sua mistura de inge nuidade e presun\u231 \'8d\u227 \'8bo, esta consiste na cren\u231 \'8da de nosso s ancestrais imediatos, os modernos, segundo a qual o avan\u231 \'8do da t\u233 \'8ecnica e da ci\u234 \'90ncia, o desvelamento dos mist\u233 \'8erios do cosmos e do organismo, o incremento do livre com\u233 \'8ercio de coisas, pessoas e id eias, a difus\u227 \'8bo do letramento e do estado de direito \endash em uma pa lavra, o Progresso \endash iriam dissipar o estado de pavor infuso em que vivia m nossos ancestrais mais distantes (ou nossos contempor\u226 \'89neos pr\u233 \' 8e-modernos). Como se sabe, eles viviam morrendo de medo: medo dos outros humano s, medo da natureza, medo da morte, medo dos mortos, medo do novo, medo de tudo. A luz da raz\u227 \'8bo, vindo dissipar as trevas da supersti\u231 \'8d\u227 \' 8bo e seus terrores imagin\u225 \'87rios, e a ci\u234 \'90ncia, vindo diminuir a impot\u234 \'90ncia dos humanos em face dos perigos reais do mundo, iriam final mente nos fazer aceder a um estado de sereno destemor, um estado de seguran\u231 \'8da e de conhecimento. Nada temeremos, porque tudo compreenderemos; e o que s e puder prevenir, preveniremos.\f2 \par } {\qj \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx709 \f3 N\u227 \'8bo \u233 \'8e preciso lem brar como essa profecia, hoje, v\u234 \'90-se incessante e tragicomicamente desm entida. Os medos reais que os outros teriam de seus monstros imagin\u225 \'87rio s deram lugar a uma prolifera\u231 \'8d\u227 \'8bo espantosa, entre n\u243 \'97s

, de medos imagin\u225 \'87rios de monstros reais. Digo medos imagin\u225 \'87ri os no sentido de que s\u227 \'8bo medos gerados e geridos por uma gigantesca eco nomia pol\u237 \'92tica da imagem, o \ldblquote modo cinem\u225 \'87tico de prod u\u231 \'8d\u227 \'8bo\rdblquote que define o capitalismo tardio (Beller, 2006) \endash e falo que os medos, apenas, s\u227 \'8bo imagin\u225 \'87rios, j\u225 \'87 que os monstros e os perigos, estes s\u227 \'8bo perfeitamente reais, isto \u233 \'8e, escapam constantemente \u224 \'88s imagens. Come\u231 \'8damos mesm o a definir nossa civiliza\u231 \'8d\u227 \'8bo como um verdadeiro Sistema do Me do \endash a \ldblquote sociedade de risco\rdblquote de Ulrich Beck (1992), or ganizada em torno do risco que ela pr\u243 \'97pria cria: uma sociedade com medo de si mesma{\f4 \i } (creio que \u233 \'8e a isto que chamam moderniza\u231 \'8d\u227 \'8bo reflexiva ), de sua capacidade de aniquilar suas condi\u231 \'8d\u245 \'9bes de exist\u234 \'90ncia. Parece que a Raz\u227 \'8bo, ao se disseminar, aumentou brutalmente a s raz\u245 \'9bes para se ter medo. Se n\u227 \'8bo \u233 \'8e que se tornou ela mesma aquilo que se deve temer.\f2 \par \f3 E d\u225 \'87vamo-nos ao desfrute de ironizar complacentemente o medo que te riam os pobres primitivos: medo dos outros homens, medo das for\u231 \'8das natu rais... Logo n\u243 \'97s,}}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 Como de costume, quando me dirijo a uma pl ateia do hemisf\u233 \'8erio norte, incluo-me no escopo da primeira pessoa do pl ural por cortesia com os anfitri\u245 \'9bes. \u201 \'83 preciso solidarizar-se com os desamparados.}}}}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx709 {\ f3 \lang1046 que vivemos em perp\u233 \'8etuo p\u226 \'89nico \endash justific ado, eu diria \endash diante dos ferozes imigrantes do quarto mundo e do inexor \u225 \'87vel aquecimento do mundo todo. Uma prova inesperada da tese de Latour: realmente, doravante, jamais teremos sido modernos. \f2 \par \f3 Mas n\u227 \'8bo pretendo usar os minutos que me restam para entret\u234 \'9 0-los com imagens desses medos familiares. Em vez disso, gostaria de falar um po uco sobre uma outra \ldblquote sociedade de risco\rdblquote \endash de uma soc iedade de risco em todo um outro sentido; um sentido completamente diferente em que o risco pode ser vivido:{\*\bkmkstart _GoBack} \f2 \u8203 ?{\*\bkmkend _GoBack}\f3 n\u227 \'8bo como amea\u231 \'8da \u224 \'8 8s condi\u231 \'8d\u245 \'9bes de exist\u234 \'90ncia de uma forma social, mas c omo sua condi\u231 \'8d \u227 \'8bo existencial de possibilidade, sua raz\u227 \'8bo de ser, {\cb1 \chcb pat1 em suma}, ou antes, seu modo de devir. Gostaria de falar, {\cb1 \chcbpat1 e nfim}, sobre as formas do medo nas sociedades nativas da Amaz \u244 \'99nia ou, melhor ainda, sobre outra forma de se relacionar com o medo ex emplificada por estas sociedades.\f2 \par \f3 Pierre Clastres perguntava, em um belo artigo publicado em {\f4 \i A socieda de contra o Estado} (Clastres, 2003b): de que riem os \u237 \'92ndios? Pergunto, por analogia: e de que eles t\u234 \'90m medo? A resposta \u233 \'8e, em princ\u237 \'92pio (sempr e s\u243 \'97 em princ\u237 \'92pio\u8230 \'c9), simples: eles riem e t\u234 \'9 0m medo das mesmas coisas, aquelas mesmas apontadas por Clastres \endash coisas como jaguares, xam\u227 \'8bs, brancos e esp\u237 \'92ritos, isto \u233 \'8e, s eres definidos por sua radical alteridade. E eles t\u234 \'90m medo porque a alt eridade \u233 \'8e objeto de um desejo igualmente radical por parte do Eu. Esta \u233 \'8e uma forma de medo que, muito longe de exigir a exclus\u227 \'8bo ou a desapari\u231 \'8d\u227 \'8bo do outro para que se recobre a paz da autoidentid ade, implica necessariamente a inclus\u227 \'8bo ou a incorpora\u231 \'8d\u227 \ '8bo, {\f4 \i do} outro ou {\f4 \i pelo} outro ({\f4 \i pelo }tamb\u233 \'8em no sentido de \ldbl quote por interm\u233 \'8edio do\rdblquote ), como forma de perpetua\u231 \'8d\u 227 \'8bo do devir-outro que \u233 \'8e o processo do desejo nas socialidades amaz\u244 \'99nicas. Sem o infl

uxo perigoso das for\u231 \'8das e das formas que povoam o exterior do socius, e ste fatalmente falece, por car\u234 \'90ncia de diferen\u231 \'8da. Para poder v iver a seu gosto \endash \ldblquote viver bem\rdblquote , como se diz que os \u 237 \'92ndios gostam de dizer \endash \u233 \'8e preciso primeiro gostar de viv er perigosamente.\f2 \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sa220 \sl360 \slmult1 \ltrpar \tx560 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 {\f1 \b \lang104 6 Pudenda origo}{\f2 \lang1046 \par }} {\pard \s1362 \qj \sa220 \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \t x560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5 600 \tx6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 Comecemos de novo. Se, como dizia Nietzsche, todo come\u231 \'8do hist\u243 \'97rico \u233 \'8e baixo, ou vil, ent\u227 \'8bo faz sentido come\u231 \'8dar por baixo \endash pelo estrato corporal \u237 \'9 2nfero, o \ldblquote baixo corporal\rdblquote no sentido bakhtiniano. Recome\u2 31 \'8do ent\u227 \'8bo por um vener\u225 \'87vel prov\u233 \'8erbio brasileiro \endash ib\u233 \'8erico, creio \endash que reza, {\f4 \i mirabile dictu} : \ldblquote Quem tem cu tem medo\rdblquote .{\f1 \b }O que ele significa n\u22 7 \'8bo \u233 \'8e totalmente consensual. J\u225 \'87 me deparei com algumas hip \u243 \'97teses extravagantes (na internet, onde mais?), sobre, por exemplo, a n ecessidade de se estar constantemente alerta para o risco de estupro sodom \u237 \'92tico etc. Pessoalmente, nunca o ouvi usado nesse sentido sexualmente p aranoico. O que o prov\u233 \'8erbio sublinha, em verdade, \u233 \'8e a comum {\ f4 \i condi\u231 \'8d\u227 \'8bo} humana constitu\u237 \'92da pela implica\u231 \'8d\u227 \'8bo suficiente entre ser provido anatomicamente de um \u226 \'89nus e ser sujeito \u224 \'88 emo\u231 \'8d\u227 \'8bo do medo. Suponhamos que isto seja uma maneira de dizer que o me do, como o \u226 \'89nus, n\u227 \'8bo \u233 \'8e algo de que devamos nos orgulh ar, nem sair pavoneando por a\u237 \'92, mas que nem por isso deixa de ser algo que n\u227 \'8bo podemos negar que temos, e que desempenha a fun\u231 \'8d\u227 \'8bo humilde mas indispens\u225 \'87vel de v\u225 \'87lvula de escape nos apert os da vida. Essa profunda defini\u231 \'8d\u227 \'8bo do medo por sua correla\u2 31 \'8d\u227 \'8bo justapositiva com uma condi\u231 \'8d\u227 \'8bo anat\u244 \' 99mica}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 Melhor dizendo, fisiol\u243 \'97gica; o pr ov\u233 \'8erbio alude talvez \u224 \'88 contra\u231 \'8d\u227 \'8bo ou relaxame nto s\u250 \'9cbitos do esf\u237 \'92ncter anal em situa\u231 \'8d\u245 \'9bes d e pavor.}}}}} {\pard \s1362 \qj \sa220 \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \t x560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5 600 \tx6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 literalmente {\f4 \i fundamental} \u233 \'8e, note-se, desmarcada do ponto de vista do g\u234 \'90nero. O \u226 \ '89nus \u233 \'8e aquela \ldblquote parte \u237 \'92ntima\rdblquote indiferente mente compartilhada por masculinos e femininas; ter culh\u245 \'9bes, quando bat e o medo, n\u227 \'8bo faz qualquer diferen\u231 \'8da\u8230 \'c9 E desmarcada t amb\u233 \'8em do ponto de vista da esp\u233 \'8ecie, visto que o \u226 \'89nus (ou equivalente) \u233 \'8e parte dos principais, sen\u227 \'8bo de todos os pla nos corporais do reino animal. Isto sugere uma imagem do medo como afeto essenci almente democr\u225 \'87tico: org\u226 \'89nico, corp\u243 \'97reo, animal, univ ersal. Todos temos medo de alguma coisa. Por exemplo, e talvez antes de mais nad a, da boca do inimigo, isto \u233 \'8e, dos animais predadores de nossa esp\u233 \'8ecie: \f2 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li1134 \lin1134 \fi0 \ri281 \rin281 \ tx1134 {\f3 \fs22 \lang1046 Os Arawak [da regi\u227 \'8bo da Guiana] possuem um ditado, \ldblquote {\f4 \i ham\u225 \'87ro kamungka turuwati}

\rdblquote (lit. "cada coisa tem [seu pr\u243 \'97prio] tigre [jaguar]"), como um lembrete para o fato de que devemos ser circunspectos e estar sempre em guard a, pois h\u225 \'87 sempre algum inimigo rondando (Roth 1915, p. 367). \f2 \fs24 \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sa220 \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \t x560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5 600 \tx6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 Mas se quem tem cu tem medo, nem sempre todos dispusemos deste \u243 \'97rg\u227 \'8bo t\u227 \'8bo conveniente. H\u225 \'87 um mito de origem do \u226 \'89nus, contado pelos \u237 \'92ndios Taulipang da G uiana, registrado em 1905 por Koch-Grunberg,}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn } {{\pard \nisusnos \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx70 9 {\f3 \lang1046 \fs20 In \ldblquote Mitos e Lendas dos \u205 \'eandios Taulipa ngue e Arekun\u225 \'87\rdblquote , de Theodor Koch-Grunberg, trad. de Henrique Roenick e revis\u227 \'8bo de M. Cavalcanti Proen\u231 \'8da, {\f4 \i Revista do Museu Paulista} NS, vol. VII, 1953. Transcrito da nova edi\u231 \'8d\u227 \'8bo, revista por S\ u233 \'8ergio Medeiros em colabora\u231 \'8d\u227 \'8bo com Rafael Lopes Azize, publicada em Medeiros (2002, pp. 101-102). Este mito \u233 \'8e o M524 de {\f4 \ i A Origem dos Modos \u224 \'88 Mesa} (L\u233 \'8evi-Strauss 2006, p. 428). E, como se sabe, \ldblquote pu\u237 \'92t o\rdblquote , j\u225 \'87 anatomizado, \u233 \'8e uma presen\u231 \'8da fugaz ma s muito incisiva no {\f4 \i Macuna\u237 \'92ma} de M\u225 \'87rio de Andrade, livro centralmente inspirado nessa colet\u226 \'8 9nea de Koch-Grunberg.}}}}}{\pard \s1362 \qj \sa220 \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \ tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 que vale a pena c ontar. Ele vai nos reconduzir ao medo por vias transversas.\f2 \par }} {\pard \s1362 \qj \sa220 \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri0 \rin0 \tx851 \tx2680 \tx3240 \tx3800 \tx4360 \tx4920 \tx5480 \tx6040 \tx6600 \tx7160 \ tx7720 \tx8280 {\f1 \fs22 \b \lang1046 Pu\rquote iito, como as pessoas e os anim ais receberam o seu \u226 \'89nus} {\f2 \lang1046 \par }}{\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \ tx851 \tx2120 \tx2680 \tx3240 \tx3800 \tx4360 \tx4920 \tx5480 \tx6040 \tx6600 \t x7160 \tx7720 \tx8280 {\f3 \fs22 \lang1046 Antigamente, os animais e as pessoas n\u227 \'8bo tinham \u226 \'89nus para defecar. Acho que defecavam pela boca. P u\rquote iito, o \u226 \'89nus, andava por a\u237 \'92, devagar e cautelosamente , peidando no rosto dos animais e das pessoas, e depois fugia. Ent\u227 \'8bo os animais disseram: \ldblquote Vamos agarrar Pu\rquote iito, para dividi-lo entre n\u243 \'97s!\rdblquote . Muitos se juntaram e disseram: \ldblquote Vamos fingi r que estamos dormindo! Quando ele vier, vamos peg\u225 \'87-lo!\rdblquote . Ass im fizeram. Pu\rquote iito veio e peidou na cara de um deles. Ent\u227 \'8bo cor reram atr\u225 \'87s de Pu\rquote iito, mas n\u227 \'8bo conseguiram peg\u225 \' 87-lo e ficaram para tr\u225 \'87s. \f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx 851 \tx2269 \tx2680 \tx3240 \tx3800 \tx4360 \tx4920 \tx5480 \tx6040 \tx6600 \tx7 160 \tx7720 \tx8280 {\f3 \fs22 \lang1046 Os papagaios Kuliwa\u237 \'92 e Kalik\u 225 \'87 chegaram pr\u243 \'97ximos de Pu\rquote iito. Correram muito. Finalment e o pegaram e o amarraram. Ent\u227 \'8bo vieram os outros, que tinham ficado pa ra tr\u225 \'87s: a anta, o veado, o mutum, o jacu, o cujubim, o pombo... Come\u 231 \'8daram a reparti-lo. A anta pediu logo um peda\u231 \'8do para ela. Os pap agaios cortaram um grande peda\u231 \'8do e o jogaram para os outros animais. A anta imediatamente o pegou. Por isso ela tem um \u226 \'89nus t\u227 \'8bo grand

e.\f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx 851 \tx1972 \tx2532 \tx3092 \tx3652 \tx4212 \tx4772 \tx5332 \tx5892 \tx6452 \tx7 012 \tx7572 \tx8132 {\f3 \fs22 \lang1046 O papagaio cortou para si um peda\u231 \'8do pequeno, como lhe era adequado. O veado recebeu um peda\u231 \'8do menor q ue o da anta. Os pombos tomaram um peda\u231 \'8do pequeno. Veio o sapo e pediu que lhe dessem tamb\u233 \'8em um peda\u231 \'8do. Os papagaios jogaram um peda\ u231 \'8do na sua dire\u231 \'8d\u227 \'8bo, o qual grudou nas suas costas: por isso o sapo ainda hoje tem o \u226 \'89nus nas costas.\f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sa220 \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin 281 \tx851 \tx1971 \tx2531 \tx3091 \tx3651 \tx4211 \tx4771 \tx5331 \tx5891 \tx64 51 \tx7011 \tx7571 \tx8131 {\f3 \fs22 \lang1046 Foi assim que adquirimos nossos \u226 \'89nus. Se hoje n\u227 \'8bo o tiv\u233 \'8essemos, \u237 \'92amos ter qu e defecar pela boca, ou ent\u227 \'8bo arrebentar. \f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sa220 \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \t x560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5 600 \tx6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 Koch-Grunberg ({\f4 \i apud} Medeiros 2002, p. 57) faz o seguinte coment\u225 \'87rio a esta hist\u243 \'97r ia: \ldblquote Pu\rquote iito \u233 \'8e, com certeza, a personifica\u231 \'8d\u 227 \'8bo mais esquisita de que se tem mem\u243 \'97ria\rdblquote . Observa\u231 \'8d\u227 \'8bo que s\u243 \'97 pode receber o endosso entusi\u225 \'87stico de qualquer leitor. \f2 \par \f3 O mito de Pu\rquote iito traz imediatamente \u224 \'88 mente uma passagem do {\f4 \i Anti-\u201 \'83dipo} sobre o investimento coletivo dos \u243 \'97rg\u227 \'8bos na m\u225 \'87quina territorial primitiva:\f2 \par }}{\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \ tx851 {\f3 \fs22 \lang1046 As mitologias cantam \u243 \'97rg\u227 \'8bos \endash objetos parciais e suas rela\u231 \'8d\u245 \'9bes com um corpo inteiro que os repele ou atrai: vaginas rebitadas no corpo feminino, um imenso p\u234 \'90nis compartilhado pelos homens, um \u226 \'89nus independente que atribui a si mesmo um corpo sem \u226 \'89nus\u8230 \'c9 (Deleuze & Guattari, 1972, pp. 142-3)\f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li1134 \lin1134 \fi0 \ri0 \rin0 \tx11 34 {\f2 \lang1046 \par }}{\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi708 \ri0 \rin0 \tx708 {\f3 \lang1046 Deleuze e Guattari acrescentam que \ldblquote \u233 \'8e o invest imento coletivo dos \u243 \'97rg\u227 \'8bos que insere o desejo no socius\rdblq uote , e que \f2 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar {\f2 \lang1046 \par {\li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx851 \f3 \fs22 nossas sociedades modernas, em vez disso, efetivaram uma vasta privatiza\u231 \'8d\u227 \'8bo dos \u243 \'9 7rg\u227 \'8bos\u8230 \'c9 O primeiro \u243 \'97rg\u227 \'8bo a ser privatizado, removido do campo social, foi o \u226 \'89nus. Foi o \u226 \'89nus que se apres entou como modelo para a privatiza\u231 \'8d\u227 \'8bo\u8230 \'c9 ({\f4 \i ibid } .).\f2 \fs24 \par }{\li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx709 \par }{\sa220 \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2 800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 \f3 \ldblquote Pu\rq uote iito\rdblquote \u233 \'8e um dos muitos mitos amer\u237 \'92ndios relativo s \u224 \'88 especia\u231 \'8d\u227 \'8bo, isto \u233 \'8e, ao processo mediante o qual a proto-humanidade virtual \endash a condi\u231 \'8d\u227 \'8bo origina l comum dos entes m\u237 \'92ticos \u233 \'8e um estado pr\u233 \'8e-corporal, o u talvez melhor, pr\u233 \'8e-org\u226 \'89nico, mas n\u227 \'8bo obstante antro

pom\u243 \'97rfico e antropol\u243 \'97gico \endash separa-se nas diferentes co rporalidades organizadas do mundo atual. A hist\u243 \'97ria de Pu\rquote iito d escreve precisamente a situa\u231 \'8d\u227 \'8bo pr\u233 \'8e-org\u226 \'89nica em que o \u226 \'89nus era uma pessoa: um \u226 \'89nus espiritual, ang\u233 \' 8elico por assim dizer. Ela narra o momento em que o \u243 \'97rg\u227 \'8bo em quest\u227 \'8bo deixa sua exist\u234 \'90ncia intensiva, de parte id\u234 \'90n tica a seu pr\u243 \'97prio todo, e \u233 \'8e extensivizado, coletivamente inve stido e distribu\u237 \'92do (repartido) entre as esp\u233 \'8ecies animais. (Ne ste sentido, o prov\u233 \'8erbio brasileiro por que comecei remete a esta fase socializada, intermedi\u225 \'87ria, do \u226 \'89nus, seu momento p\u243 \'97satualiza\u231 \'8d\u227 \'8bo mas pr\u233 \'8e-privatiza\u231 \'8d\u227 \'8bo.) Note-se que n\u227 \'8bo se trata, no mito, de dar a cada indiv\u237 \'92duo um \u226 \'89nus id\u234 \'90ntico mas que lhe seja {\f4 \i pr\u243 \'97prio} , no sentido de ser sua propriedade privada, mas de dar aos representantes de ca da futura esp\u233 \'8ecie um \u243 \'97rg\u227 \'8bo que lhes seja {\f4 \i espe c\u237 \'92fico}, isto \u233 \'8e, que caracterize cada esp\u233 \'8ecie como multiplicidade distinta; ainda n\u227 \'8bo estamos no regime do equivalente geral. Mas toda esp\u233 \'8 ecie ter\u225 \'87 um \u226 \'89nus \endash porque, como o mito faz quest\u227 \'8bo de esclarecer {\f4 \i in fine} , toda esp\u233 \'8ecie tem uma boca{\f4 \i .} E \u233 \'8e pela boca que se tra vam as rela\u231 \'8d\u245 \'9bes mais decisivas entre as esp\u233 \'8ecies no m undo p\u243 \'97s-m\u237 \'92tico: pela devora\u231 \'8d\u227 \'8bo intercorporal.\par \f2 \par }{\sa220 \tx560 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 {\f1 \b Comendo com os olhos} \par }{\li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx 3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 \f3 O mundo pr\u233 \'8e-co smol\u243 \'97gico descrito pelos mitos amer\u237 \'92ndios \u233 \'8e um mundo inteiramente saturado de pessoalidade ou personitude. Uma hist\u243 \'97ria yawa nawa (Pano do oeste da Amaz\u244 \'99nia) come\u231 \'8da: \ldblquote Naquele te mpo n\u227 \'8bo havia nada, mas j\u225 \'87 existiam as pessoas\rdblquote (Car id Naveira, 1999).}}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 Os Kaluli da Nova Guin\u233 \'8e dizem o m esmo: "Naquele tempo... n\u227 \'8bo havia \u225 \'87rvores nem animais nem sagu nem comida. A terra estava completamente coberta de pessoas" (Schiefflin, 1976, p. 94).}}}}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 O surgimento das esp\u233 \'8ecies e a estabiliza\u 231 \'8d\u227 \'8bo da cadeia tr\u243 \'97fica, processos descritos nos mitos, n \u227 \'8bo extinguiram essa personitude universal origin\u225 \'87ria, apenas a colocaram em estado de perigosa n\u227 \'8bo apar\u234 \'90ncia, isto \u233 \'8 e, de lat\u234 \'90ncia ou potencialidade. Todo ser com que um humano se confron ta, ao longo do processo de produ\u231 \'8d\u227 \'8bo da pr\u243 \'97pria vida, pode subitamente fazer passar \u224 \'88 frente de sua apar\u234 \'90ncia n\u22 7 \'8bo humana usual o seu \ldblquote outro lado\rdblquote (idioma comum nas co smologias ind\u237 \'92genas), atualizando sua condi\u231 \'8d\u227 \'8bo humano ide de fundo e colocando automaticamente em risco de vida, e de categoria, o int erlocutor humano. \f2 \par \f3 O problema \u233 \'8e particularmente perigoso porque passa pela boca: \ldbl quote Um xam\u227 \'8b em Iglulik disse certa vez a Birket-Smith: \lquote {\f4 \ i O maior perigo na vida \u233 \'8e o fato da comida humana consistir inteiramen te de almas\rquote \rdblquote } (Bodenhorn 1988, p. 1, eu sublinho). N\u227 \'8bo se trata, portanto, exatament e do perigo contempor\u226 \'89neo criado por nossa comida ser composta de \ldbl

quote organismos transg\u234 \'90nicos\rdblquote , mas sim de um perigo derivado da lat\u234 \'90ncia de h\u237 \'92bridos bem outros, intencionalidades transon tol\u243 \'97gicas, vidas n\u227 \'8bo org\u226 \'89nicas t\u227 \'8bo ou mais p erigosas que nossos venenos modernos, indutoras de metamorfoses corporais e rapt oras de almas. O tema \u233 \'8e bastante conhecido: o canibalismo \u233 \'8e, p ara os povos nativos da Am\u233 \'8erica, um componente inevit\u225 \'87vel de t odo ato de manduca\u231 \'8d\u227 \'8bo, porque toda coisa \u233 \'8e humana{\f4 \i ,} no sentido de {\f4 \i poder ser} humana: a humanidade de fundo \u233 \'8e menos um predicado de todos os seres que uma incerteza constitutiva sobre os predicad os de qualquer ser. Tal incerteza n \u227 \'8bo incide apenas sobre os \ldblquote objetos\rdblquote da percep\u231 \'8d\u227 \'8bo, e n\u227 \'8bo \u233 \'8e um problema de julgamento atributivo; menos ainda \u233 \'8e um problema de \ldblquote classifica\u231 \'8d\u227 \'8b o\rdblquote {\f4 \i . A incerteza inclui o sujeito, } entenda-se, inclui a condi\u231 \'8d\u227 \'8bo de sujeito do actante humano que se exp\u245 \'9be ao contato com a alteridade radical dessas gentes outras, que \endash como toda gente \endash reivindicam para si um ponto de vista soberan o. Aproximamo-nos aqui de uma das origens do medo metaf\u237 \'92sico ind\u237 \ '92gena. \u201 \'83 imposs\u237 \'92vel n\u227 \'8bo ser canibal; mas \u233 \'8e igualmente imposs\u237 \'92vel estabelecer consistentemente uma rela\u231 \'8d\ u227 \'8bo canibal ativa de m\u227 \'8bo \u250 \'9cnica com qualquer outra esp\u 233 \'8ecie \endash ela vai contra-atacar. Tudo o que se come, no mundo amer\u2 37 \'92ndio, \u233 \'8e {\f4 \i soul-food} , e portanto envolve um risco de vida: quem come almas ser\u225 \'87 por almas c omido.\f2 \par \f3 Em suma, estes s\u227 \'8bo mundos onde a humanidade \u233 \'8e imanente, pa ra falarmos como R. Wagner, isto \u233 \'8e, mundos onde o primordial se reveste da forma humana, o que n\u227 \'8bo o torna, longe disso, necessariamente aconc hegante: ali onde toda coisa \u233 \'8e humana, o humano \u233 \'8e toda uma out ra coisa. E ali onde toda coisa \u233 \'8e humana, ningu\u233 \'8em pode estar s eguro de ser humano incondicionalmente, porque ningu\u233 \'8em o \u233 \'8e \en dash nem n\u243 \'97s mesmos. Na verdade, os humanos devem ser capazes de \ldbl quote descondicionar\rdblquote sua humanidade em certas condi\u231 \'8d\u245 \' 9bes, j\u225 \'87 que o influxo do n\u227 \'8bo humano e o devir-outro-que-human o s\u227 \'8bo \ldblquote momentos\rdblquote obrigat\u243 \'97rios de uma condi \u231 \'8d\u227 \'8bo plenamente humana. O mundo da humanidade imanente \u233 \' 8e tamb\u233 \'8em, e pelas mesmas raz\u245 \'9bes, um mundo da iman\u234 \'90nc ia do inimigo.\f2 \par \f3 Irving Hallowell faz uma observa\u231 \'8d\u227 \'8bo recorrente em etnograf ias amer\u237 \'92ndias:\f2 \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx 851 {\f3 \fs22 \lang1046 Meus amigos ojibwa sempre me alertavam contra julgar pe las apar\u234 \'90ncias [...] Vim a concluir que o conselho, que me davam em tom de bom senso, constitui uma das principais pistas para entendermos uma atitude generalizada dos Ojibwa diante dos objetos de seu ambiente \endash especialment e diante das pessoas. Isso os torna cautelosos e desconfiados em rela\u231 \'8d\ u245 \'9bes interpessoais de qualquer tipo. A possibilidade de metamorfose \u233 \'8e certamente um dos fatores determinantes de tal atitude, visto ser a metamo rfose uma manifesta\u231 \'8d\u227 \'8bo concreta do car\u225 \'87ter enganoso d as apar\u234 \'90ncias (1960, pp. 67-70).\f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li709 \lin709 \fi0 \ri0 \rin0 \tx709 \tx1978 \tx2538 \tx3098 \tx3658 \tx4218 \tx4778 \tx5338 \tx5898 \tx6458 \tx7018 \tx7578 \tx8138 {\f2 \lang1046 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx

6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 N\u227 \'8bo julgue pela apar\u234 \'90ncia... supon ho que esse seja um alerta feito em virtualmente todas as tradi\u231 \'8d\u245 \ '9bes culturais, j\u225 \'87 que pertence a um fundo de sabedoria popular que in clui muitas outras m\u225 \'87ximas similares. A sabedoria \u233 \'8e bem fundad a, sem d\u250 \'9cvida \endash em certo sentido, ou melhor, em muitos sentidos, culturalmente espec\u237 \'92ficos. Mas Hallowell diz a\u237 \'92 mais do que \ ldblquote as apar\u234 \'90ncias enganam\rdblquote no abstrato: diz que o cuida do com o enganoso das apar\u234 \'90ncias se aplica especialmente \u224 \'88s re la\u231 \'8d\u245 \'9bes com as pessoas, e que a no\u231 \'8d\u227 \'8bo de meta morfose \u233 \'8e um fator crucial. De fato, se pessoas s\u227 \'8bo o ep\u237 \'92tome do que n\u227 \'8bo deve ser julgado pela apar\u234 \'90ncia, e se todo s (ou quase todos) os tipos de seres s\u227 \'8bo pessoas, nunca se pode julgar pela cara. O que parece ser um humano pode ser um animal ou um esp\u237 \'92rito ; o que parece ser um animal ou um humano pode ser um esp\u237 \'92rito, e assim por diante. As coisas mudam \endash especialmente quando elas s\u227 \'8bo pes soas. Isto obviamente tem muito pouco a ver com nosso alerta epistemol\u243 \'97 gico familiar \ldblquote n\u227 \'8bo confie nos sentidos\rdblquote . \u201 \'83 nas pessoas que n\u227 \'8bo se pode confiar, n\u227 \'8bo em nossos sentidos. As apar\u234 \'90ncias enganam n\u227 \'8bo porque elas difiram das ess\u234 \'9 0ncias que (supomos) ocultariam, mas porque elas s\u227 \'8bo, justamente, apar\ u234 \'90ncias, isto \u233 \'8e, apari\u231 \'8d\u245 \'9bes. N\u227 \'8bo h\u22 5 \'87 apari\u231 \'8d\u227 \'8bo que n\u227 \'8bo proponha um destinat\u225 \'8 7rio, um sujeito para quem elas aparecem. E se h\u225 \'87 sujeito, h\u225 \'87 ponto de vista. As apar\u234 \'90ncias enganam porque elas trazem embutidas nela um determinado ponto de vista. Toda apar\u234 \'90ncia \u233 \'8e uma perspecti va, e toda perspectiva \ldblquote engana\rdblquote .\f2 \par \f3 A quest\u227 \'8bo da desconfian\u231 \'8da quanto \u224 \'88s apar\u234 \'9 0ncias nos leva ao terceiro \u243 \'97rg\u227 \'8bo relevante para determinar o que se poderia chamar de \ldblquote condi\u231 \'8d\u245 \'9bes transcendentais\ rdblquote do medo nas socialidades amer\u237 \'92ndias: o olho. E aqui devo ret ornar a um motivo t\u237 \'92pico da cosmopraxis ind\u237 \'92gena, sobre o qual j\u225 \'87 escrevi exaustivamente, de modo que \u233 \'8e muito poss\u237 \'92 vel que o leitor esteja familiarizado com ele. Refiro-me ao \ldblquote perspecti vismo cosmol\u243 \'97gico\rdblquote amer\u237 \'92ndio, a ideia de que cada}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 O pronome \ldblquote cada\rdblquote deve ser tomado num sentido positivamente vago, como nome de uma varia\u231 \'8d\u227 \'8bo cont\u237 \'92nua e n\u227 \'8bo como quantificador distributivo.}}}}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 esp\u233 \'8ecie ou tipo de ser \u233 \'8e dotado d e uma apercep\u231 \'8d\u227 \'8bo prosom\u243 \'97rfica ou antropom\u243 \'97rf ica, vendo a si mesmo como \ldblquote gente\rdblquote , enquanto v\u234 \'90 os demais componentes de seu pr\u243 \'97prio ecossistema como n\u227 \'8bo pessoas ou n\u227 \'8bo humanos: como presas ou predadores (cada coisa tem sua on\u231 \'8da), ou esp\u237 \'92ritos (invariavelmente canibais e sexualmente vorazes), ou simplesmente como artefatos de sua pr\u243 \'97pria cultura: on\u231 \'8das v eem humanos como porcos-do-mato, e o sangue da presa que matam como cauim; os mo rtos (os mortos n\u227 \'8bo s\u227 \'8bo humanos; muito do que digo aqui acerca dos animais pode ser dito dos mortos, uma vez que, em v\u225 \'87rios aspectos, os animais s\u227 \'8bo como os mortos e os mortos, como animais) veem grilos c omo peixes; as antas veem os barreiros em que se re\u250 \'9cnem como grandes ca sas cerimoniais etc. Cada esp\u233 \'8ecie est\u225 \'87, {\cb1 \chcbpat1 portan t} o, \ldblquote na cultura\rdblquote , na posi\u231 \'8d\u227 \'8bo em que os huma nos (isto \u233 \'8e, os humanos dos humanos) se veem em rela\u231 \'8d\u227 \'8 bo ao restante do cosmos. {\cb1 \chcbpat1 Assim} , n\u227 \'8bo se trata apenas de cada esp\u233 \'8ecie identificar a si mesma c omo uma humanidade culturalmente definida: o perspectivismo tamb\u233 \'8em sign

ifica que cada esp\u233 \'8ecie possui um modo particular de perceber a alterida de, um aparato de \ldblquote alucina\u231 \'8d\u227 \'8bo consensual\rdblquote } } {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 A express\u227 \'8bo \u233 \'8e, creio, de William Gibson, o criador do cyberpunk.}}}}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 que a faz ver o mundo de modo caracter\u237 \'92sti co.\f2 \par \f3 Essa diverg\u234 \'90ncia perspectiva da esp\u233 \'8ecie \u233 \'8e frequen temente atribu\u237 \'92da \u224 \'88 qualidade dos olhos que cada esp\u233 \'8e cie possui. Os Ye\rquote kuana da Venezuela dizem que \ldblquote Cada povo tem s eus pr\u243 \'97prios olhos... Gente [humanos] n\u227 \'8bo consegue entender as sucuris porque elas t\u234 \'90m olhos diferentes...\rdblquote (Civrieux, 1985 , pp. 65-66). O tema \u233 \'8e onipresente na mitologia, em que col\u237 \'92ri os m\u225 \'87gicos, trocas de globo ocular e outros truques oftalmol\u243 \'97g icos produzem efeitos de transforma\u231 \'8d\u227 \'8bo radical do mundo perceb ido (pelos olhos e pelos outros sentidos, note-se bem) \endash um signo seguro de que os protagonistas atravessaram algum tipo de barreira ontol\u243 \'97gica: entre esp\u233 \'8ecies, entre vivos e mortos etc.}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 A no\u231 \'8d\u227 \'8bo dos \ldblquote o lhos diferentes\rdblquote de cada esp\u233 \'8ecie destaca-se na an\u225 \'87li se pioneira de Signe Howell (1984) sobre a cosmologia dos Chewong da Mal\u225 \' 87sia, um dos relativamente raros povos n\u227 \'8bo amer\u237 \'92ndios ou n\u2 27 \'8bo circumpolares entre os quais o perspectivismo \u233 \'8e notavelmente p reeminente. Talvez seja hora de parar de falar no \ldblquote oculocentrismo\rdbl quote e no \ldblquote vi\u233 \'8es visual\rdblquote do Ocidente como se isso fosse uma tara muito ex\u243 \'97tica. Outros povos t\u234 \'90m suas pr\u243 \' 97prias \ldblquote vis\u245 \'9bes\rdblquote a respeito da vis\u227 \'8bo; elas certamente s\u227 \'8bo diferentes da nossa, mas nem por isso deixam de ser his t\u243 \'97rias do olho. E quem tem olho tem medo.}}}}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par \f3 Mas ter olhos diferentes n\u227 \'8bo significa ver \ldblquote as mesmas coi sas\rdblquote de \ldblquote modos\rdblquote diferentes; significa que voc\u234 \'90 n\u227 \'8bo sabe o que o outro est\u225 \'87 vendo quando ele \ldblquote diz\rdblquote que est\u225 \'87 vendo a mesma coisa que voc\u234 \'90. N\u243 \ '97s n\u227 \'8bo entendemos as sucuris. Trata-se de um problema n\u227 \'8bo de \ldblquote sinon\u237 \'92mia\rdblquote , mas de \ldblquote homon\u237 \'92mia\ rdblquote perceptiva. O perspectivismo n\u227 \'8bo \u233 \'8e um multicultural ismo transespec\u237 \'92fico a declarar que cada esp\u233 \'8ecie possui um \ld blquote ponto de vista\rdblquote particular sobre um mundo real, objetivo, \u25 0 \'9cnico e autossubsistente: v\u225 \'87rias culturas e uma natureza, em suma \endash ou seja, o que aprendemos nos cursos de "Introdu\u231 \'8d\u227 \'8bo \ u224 \'88 Antropologia". O perspectivismo n\u227 \'8bo afirma a exist\u234 \'90n cia de uma multiplicidade de pontos de vista, mas sim a exist\u234 \'90ncia do p onto de vista como multiplicidade.{\f4 \i } S\u243 \'97 existe \ldblquote um\rdblquote ponto de vista, aquele que os humano s compartilham \endash como o \u226 \'89nus \endash com quaisquer outras esp\u 233 \'8ecies de seres: o ponto de vista da cultura. O que varia \u233 \'8e o cor relativo objetivo do ponto de vista: o que passa pelo nervo \u243 \'97tico (ou o tubo digestivo) de cada esp\u233 \'8ecie. Em suma, o perspectivismo n\u227 \'8b o sup\u245 \'9be uma Coisa-em-Si parcialmente apreendida pelas categorias de ent endimento pr\u243 \'97prias a cada esp\u233 \'8ecie. N\u227 \'8bo creio que os \ u237 \'92ndios imaginem que exista uma coisa-em-si que os humanos veem como sang

ue e on\u231 \'8das como cauim; n\u227 \'8bo se trata de subst\u226 \'89ncias au toid\u234 \'90nticas diferentemente categorizadas, mas de multiplicidades imedia tamente relacionais do tipo sanguecauim, barreiromaloca, grilopeixe. N\u227 \'8b o existe um \ldblquote X\rdblquote que seja sangue para uma esp\u233 \'8ecie e cauim para a outra: o que existe \u233 \'8e imediatamente um sanguecauim, uma da s singularidades caracter\u237 \'92sticas da multiplicidade humanon\u231 \'8da o u jaguaromem.}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 Se se preferir marcar a disjun\u231 \'8d\u 227 \'8bo referencial dessas multiplicidades, pode-se escrev\u234 \'90-las sangu e|cauim, humano|on\u231 \'8da, grilo|peixe, onde a barra vertical marca uma rela \u231 \'8d\u227 \'8bo que n\u227 \'8bo \u233 \'8e nem de contraste ou oposi\u231 \'8d\u227 \'8bo (como a barra /), nem de conjun\u231 \'8d\u227 \'8bo fusional, como o tra\u231 \'8do de uni\u227 \'8bo. Convencione-se ent\u227 \'8bo o signo \ ldblquote |\rdblquote como indicador da s\u237 \'92ntese disjuntiva deleuziana, por analogia com o signo em xis da \ldblquote sub-rasura\rdblquote de Heidegge r-Derrida.}}}}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par \f3 O que {\f4 \i define} essas multiplicidades perspectivas \u233 \'8e sua incompatibilidade. Um humano e uma on\u231 \'8da n\u227 \'8bo podem ser gente no mesmo momento; \u233 \'8e im poss\u237 \'92vel experimentar sangue como cauim sem j\u225 \'87-ter-virado on\u 231 \'8da. O perspectivismo afirma que cada esp\u233 \'8ecie v\u234 \'90 a si me sma como gente; contudo, afirma tamb\u233 \'8em que duas esp\u233 \'8ecies n\u22 7 \'8bo podem ver uma \u224 \'88 outra como gente ao mesmo tempo. Cada esp\u233 \'8ecie tem de ser capaz de n\u227 \'8bo perder de vista (por assim dizer) o fat o de que os outros veem a si mesmos como gente e, simultaneamente, s\u227 \'8bo capazes de esquecer este fato, ou seja, de \ldblquote deixar de v\u234 \'90-lo\r dblquote . Isto \u233 \'8e particularmente importante para os humanos \endash q ue \u233 \'8e o lugar de onde falo, salvo engano \endash quando matam para come r. Mas embora devamos poder ser capazes de n\u227 \'8bo ver os animais que comem os como eles veem a si mesmos, pode ser interessante v\u234 \'90-los como s\u227 \'8bo vistos por outros animais; \u224 \'88s vezes \u233 \'8e \u250 \'9ctil, ne cess\u225 \'87rio at\u233 \'8e, ver como certos animais se veem: para curar huma nos vitimados por doen\u231 \'8das provocadas pelo esp\u237 \'92rito de determin ada esp\u233 \'8ecie animal (quando o xam\u227 \'8b precisa negociar com os memb ros da esp\u233 \'8ecie agressora), para adquirir as capacidades predat\u243 \'9 7rias da on\u231 \'8da ou da sucuri para atacar inimigos, para saber {\kerning1 \expnd0 \expndtw-4 que apar\u234 \'90ncia tem o nosso mundo quando visto de cima (c\u233 \'8eu) ou de baixo (fundo do rio) etc.} \f2 \par \f3 George Mentore (1993, p. 29) nos oferece uma f\u243 \'97rmula concisa para a cosmopraxis dos Waiwai das Guianas: \ldblquote a dial\u233 \'8etica prim\u225 \ '87ria \u233 \'8e entre ver e comer\rdblquote . A observa\u231 \'8d\u227 \'8bo s ublinha o fato de que a multiplicidade perspectiva \u233 \'8e o correlato do can ibalismo generalizado que define a economia cosmopol\u237 \'92tica ind\u237 \'92 gena. Essa combina\u231 \'8d\u227 \'8bo complexa entre ver e ser visto, comer e ser comido, comensalidade e interperceptualidade \u233 \'8e abundantemente ilust rada no registro etnogr\u225 \'87fico:\f2 \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx 851 {\f3 \fs22 \lang1046 Segundo o informante, a on\u231 \'8da, de qualquer esp\ u233 \'8ecie, quando come um ser humano, come\u231 \'8da pelos olhos da v\u237 \ '92tima, e muitas vezes fica satisfeita com isso. Na verdade, o olho a\u237 \'92 n\u227 \'8bo representa o \u243 \'97rg\u227 \'8bo da vis\u227 \'8bo, mas um pri nc\u237 \'92pio seminal que a on\u231 \'8da incorpora a si desse modo (Reichel-D

olmatoff, 1973, p. 245).\f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par \f3 Que se trate realmente de comer o \ldblquote princ\u237 \'92pio seminal\rdbl quote \u233 \'8e algo que eu n\u227 \'8bo afirmaria categoricamente.}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 O que n\u227 \'8bo deixaria, entretanto de ser interessante, na medida em que ter\u237 \'92amos (caso o autor estivesse pe nsando, de fato, apenas em v\u237 \'92timas masculinas do jaguar) a possibilidad e de uma correla\u231 \'8d\u227 \'8bo classicamente \ldblquote estruturalista\rd blquote do tipo olhos:test\u237 \'92culos :: boca: \u226 \'89nus.}}}}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 De qualquer modo, este \u233 \'8e um \u243 \'97timo exemplo da \ldblquote dial\u233 \'8etica prim\u225 \'87ria entre ver e comer\rd blquote . Ou ainda, na tese de Eduardo Kohn sobre os \u193 \'e7vila Runa do Peru :\f2 \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx 851 {\f3 \fs22 \lang1046 Os mitos dos \u193 \'e7vila [Quechua da floresta equato riana] levam o perspectivismo at\u233 \'8e um extremo l\u243 \'97gico. V\u225 \' 87rias imagens m\u237 \'92ticas exploram o modo como o perspectivismo pode revel ar momentos de aliena\u231 \'8d\u227 \'8bo e de colapso da consci\u234 \'90ncia de si. Isso fica evidente no mito a respeito dos dem\u244 \'99nios {\f4 \i juri juri} [Aotus sp., o macaco-da-noite, um primata noturno de olhos esbugalhados]. Esse mito come\u231 \'8da com um epis\u243 \'97dio em que dez ca\u231 \'8dadores esca rnecem dos macacos que haviam ca\u231 \'8dado e s\u227 \'8bo punidos pelo dem\u2 44 \'99nio {\f4 \i juri juri} por causa disso. O dem\u244 \'99nio come-lhes os olhos enquanto dormiam (Kohn 2 002, p. 133).\f2 \fs24 \par }}{\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \ tx6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par \f3 Ou seja, uma perda radical de vis\u227 \'8bo pune uma \ldblquote cegueira\rd blquote pr\u233 \'8evia diante da natureza perspectivista do respeito que se de ve mostrar para com os animais. O autor registra ainda:\f2 \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx 851 {\f3 \fs22 \lang1046 Quando [os jaguares] encontram gente na floresta, diz-s e que eles sempre fazem contato visual. [...] Devo tamb\u233 \'8em observar que uma das maneiras pelas quais as pessoas adquirem almas felinas \u233 \'8e median te a aplica\u231 \'8d\u227 \'8bo de um canino ou incisivo de jaguar, depois de m ergulh\u225 \'87-lo em molho de pimenta, sobre o canal lacrimal. Os dentes de ja guar que se mostram intactos, isto \u233 \'8e, que n\u227 \'8bo desenvolveram pe quenas fraturas reticulares, cont\u234 \'90m as almas dos jaguares. As pessoas p odem absorv\u234 \'90-las \endash com ajuda de pimenta ardida \endash atrav\u2 33 \'8es dos condutos oculares (idem, p. 203).\f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par \f3 Em outras palavras: {\f4 \i olho por dente, dente por olho.} A respeito dos {\f4 \i edosikiana}, esp\u237 \'92ritos encontrados pelos Ese Ej a da Bol\u237 \'92via, Miguel Alexiades escreve: \ldblquote os {\f4 \i edosikian

a }s\u227 \'8bo invis \u237 \'92veis para todos, exceto os xam\u227 \'8bs; quem v\u234 \'90 um {\f4 \i edosikiana} \u233 \'8e devorado por ele\rdblquote . Curiosamente, aqui ver \u23 3 \'8e ser visto e, consequentemente, ser devorado. Em outros casos, \u233 \'8e preciso ver para n\u227 \'8bo ser visto \endash o tema \u233 \'8e fr equente no folclore amaz\u244 \'99nico da ca\u231 \'8da.}}{\cs1417 \f2 \fs24 \su per \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn } {{\pard \nisusnos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 Inversamente, n\u227 \'8bo s er capaz de ver (localizar e matar) o animal \u233 \'8e um mal sobrenatural comu m na Amaz\u244 \'99nia, o conhecido complexo do \ldblquote panema\rdblquote .}}} }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 Na verdade, o tema \u233 \'8e pan-amer\u237 \'92ndi o, e se encontra na tradi\u231 \'8d\u227 \'8bo popular de v\u225 \'87rios outros povos. Nas culturas circumpolares \u233 \'8e, como se sabe, fundamental; mas ta mb\u233 \'8em aparecia na Europa medieval:\f2 \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx 851 {\f3 \lang1046 [\fs22 U]m homem que encontra um lobo tem uma chance em duas de escapar: \u233 \'8e preciso que veja o lobo primeiro. Este perde ent\u227 \'8 bo sua agressividade e foge. Mas se o lobo perceber a presen\u231 \'8da do homem primeiro, este ficar\u225 \'87 paralisado e acabar\u225 \'87 sendo devorado; ai nda que, num golpe de sorte, consiga escapar, permanecer\u225 \'87 mudo at\u233 \'8e o fim de seus dias (Pastoureau 1989, p. 167).\f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par \f3 Interessante permuta\u231 \'8d\u227 \'8bo dos sentidos. Quem \u233 \'8e vist o primeiro, ao inv\u233 \'8es de ver, perde a fala... O importante aqui \u233 \' 8e lembrar que no perspectivismo h\u225 \'87 mais do que a vista alcan\u231 \'8d a: h\u225 \'87 toda uma teoria do signo e da comunica\u231 \'8d\u227 \'8bo.\f2 \ par \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \tx560 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 {\f1 \b \lang1046 O inf ort\u250 \'9cnio do ca\u231 \'8dador selvagem} {\f2 \lang1046 \par }}{\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \ tx6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par {\*\bkmkstart OLE_LINK3} {\*\bkmkstart OLE_LINK4}\u8203 ?{\*\bkmkend OLE_LINK4}{\*\bkmkend OLE_LINK3}\f3 Em sua tese, recentemente defendida no Museu Nacional, em que analisa a import\u 226 \'89ncia da ornamenta \u231 \'8d\u227 \'8bo corporal na constitui\u231 \'8d\u227 \'8bo da pessoa human a entre os Nambikwara do Brasil Central, Joana Miller (2007, p. 171) cita uma ex plica\u231 \'8d\u227 \'8bo ind\u237 \'92gena para o perigo de uma pessoa perder seus ornamentos. Indagado quanto \u224 \'88s raz\u245 \'9bes desse medo, um jove m com alguma experi\u234 \'90ncia de vida na cidade respondeu que seus enfeites\ f2 \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx 851 {\f3 \fs22 \lang1046 eram como a carteira de identidade dos Brancos. Quando

um Branco perde a sua carteira de identidade, a pol\u237 \'92cia o leva preso, a rgumentando que sem a identidade ele n\u227 \'8bo \u233 \'8e ningu\u233 \'8em. O mesmo acontece quando os esp\u237 \'92ritos do mato roubam os enfeites dos Namb iquara. Eles os escondem dentro de buracos na floresta e, deste modo, o esp\u237 \'92rito ({\f4 \i yauptidu} ) da pessoa fica preso no buraco. A pessoa fica doente, n\u227 \'8bo reconhece m ais os seus parentes. \ldblquote Sem os seus enfeites, ela n\u227 \'8bo \u233 \' 8e ningu\u233 \'8em\rdblquote , concluiu.\f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \tx560 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \u8203 ? \u8203 ?\par }}{\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \ tx6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 \ldblquote N\u227 \'8bo reconhecer mais os parente s\rdblquote significa n\u227 \'8bo mais ocupar a perspectiva humana; um dos sin ais diagn\u243 \'97sticos de metamorfose (e toda doen\u231 \'8da \u233 \'8e meta morfose, especialmente quando causada por abdu\u231 \'8d\u227 \'8bo de alma) n\u 227 \'8bo \u233 \'8e tanto a mudan\u231 \'8da de apar\u234 \'90ncia do eu na per cep\u231 \'8d\u227 \'8bo dos outros, mas a mudan\u231 \'8da de percep\u231 \'8d\ u227 \'8bo pelo eu da apar\u234 \'90ncia dos outros, detect\u225 \'87vel por est es outros na mudan\u231 \'8da de comportamento do sujeito em quest\u227 \'8bo. A pessoa doente perde a capacidade de ver os outros como coespec\u237 \'92ficos, isto \u233 \'8e, parentes, e come\u231 \'8da a v\u234 \'90-los como o animal/esp \u237 \'92rito que lhe capturou a alma os v\u234 \'90 \endash como bichos de pr esa, tipicamente. Esta \u233 \'8e uma das raz\u245 \'9bes por que pessoas doente s s\u227 \'8bo perigosas.\f2 \par \f3 Mas o ponto que mais me interessa nessa explica\u231 \'8d\u227 \'8bo \u233 \ '8e a rela\u231 \'8d\u227 \'8bo entre adornos ind\u237 \'92genas e a carteira de identidade, este objeto fundamental no sistema de controle da popula\u231 \'8d\ u227 \'8bo pelo Estado. Os colares e pulseiras nambikwara s\u227 \'8bo \ldblquot e como\rdblquote as carteiras de identidade dos brancos porque esse documento, os \u237 \'92ndios sagazmente perceberam, \u233 \'8e \ldblquote como\rdblquote um ornamento \endash \u233 \'8e um dispositivo de humaniza\u231 \'8d\u227 \'8bo . A pessoa que \ldblquote perdeu\rdblquote seus ornamentos, isto \u233 \'8e, cu jos enfeites foram roubados pelos esp\u237 \'92ritos, j\u225 \'87 n\u227 \'8bo r econhece os parentes, ao passo que a pessoa que perdeu sua carteira de identidad e j\u225 \'87 n\u227 \'8bo \u233 \'8e reconhecida pelo Estado, e pode assim ser \ldblquote roubada\rdblquote \endash presa \endash pela pol\u237 \'92cia, ist o \u233 \'8e, separada dos parentes. \f2 \par \f3 Na verdade, portanto, a compara\u231 \'8d\u227 \'8bo crucial feita pelo jove m nambikwara era entre a pol\u237 \'92cia e os esp\u237 \'92ritos. Como os esp\u 237 \'92ritos, a pol\u237 \'92cia est\u225 \'87 sempre \u224 \'88 espreita da ch ance de transformar {\f4 \i algu\u233 \'8em} em {\f4 \i ningu\u233 \'8em}, para depois faz\u234 \'90-lo desaparecer. Isto no s aproxima do que me parece ser o contexto por excel\u234 \'90ncia da experi\u23 4 \'90ncia do medo na Amaz \u244 \'99nia ind\u237 \'92gena: o ingresso em um regime \ldblquote sobrenatural \rdblquote . Emprego a express\u227 \'8bo para designar a situa\u231 \'8d\u227 \ '8bo em que o sujeito de uma perspectiva, um \ldblquote eu\rdblquote , \u233 \'8 e subitamente transformado em objeto na perspectiva de outrem. Esse outrem, inde pendentemente de sua aparente identidade de esp\u233 \'8ecie, revela ser um esp\ u237 \'92rito justamente ao assumir a perspectiva dominante, submetendo o humano \u224 \'88 sua defini\u231 \'8d\u227 \'8bo da realidade; uma realidade em que o humano, por defini\u231 \'8d\u227 \'8bo, n\u227 \'8bo \u233 \'8e mais humano: \ u233 \'8e um animal presa do esp\u237 \'92rito, que devora o ex-sujeito, em gera l para redefini-lo como seu coespec\u237 \'92fico (parceiro sexual, filho adotiv o etc.).}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus

nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 Poucos anos atr\u225 \'87s, os Nambikwara for\u231 \'8daram a libera\u231 \'8d\u227 \'8bo de um de seus jovens, preso numa cidade vizinha. Em frente das c\u226 \'89meras de televis\u227 \'8bo que regist ravam o espet\u225 \'87culo de um bando de \ldblquote guerreiros\rdblquote pint ados cercando uma delegacia, os \u237 \'92ndios se mostraram ao mesmo tempo indi gnados e preocupados diante da declara\u231 \'8d\u227 \'8bo do rapaz, ao ser lib ertado, de que tinha sido bem alimentado e bem tratado na pris\u227 \'8bo. Retru caram: \ldblquote n\u243 \'97s \u233 \'8e que somos os seus parentes, voc\u234 \ '90 foi preso, mas n\u243 \'97s viemos aqui para te soltar, seus irm\u227 \'8bos estavam muito preocupados, olhe bem para n\u243 \'97s, n\u243 \'97s somos seus parentes, n\u227 \'8bo eles\rdblquote (Miller 2007, pp. 248-49). Afinal, todos sabem que quem aceita comida oferecida pelos mortos \endash em sonho, por exemp lo \endash fica doente e morre.}}}}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par \f3 Essa \u233 \'8e a \ldblquote guerra dos mundos\rdblquote que constitui o pa no de fundo agon\u237 \'92stico da cosmopraxis ind\u237 \'92gena. O confronto t\ u237 \'92pico ocorre no encontro, fora da aldeia, entre uma pessoa sozinha (um c a\u231 \'8dador, uma mulher pegando lenha etc.) e um ser que, \u224 \'88 primeir a vista, parece ser um animal ou uma pessoa, \u224 \'88s vezes um parente (vivo ou morto) da pessoa. A entidade ent\u227 \'8bo interpela o humano: o animal, por exemplo, fala com o ca\u231 \'8dador, reclamando por ser tratado como presa; ou olha para o ca\u231 \'8dador de um modo \ldblquote estranho\rdblquote , enquant o as flechas do ca\u231 \'8dador miraculosamente n\u227 \'8bo o atingem; o pseud oparente convida a pessoa a segui-lo, ou a comer algo que traz consigo. A rea\u2 31 \'8d\u227 \'8bo \u224 \'88 iniciativa da entidade \u233 \'8e decisiva. Se o h umano aceitar o di\u225 \'87logo ou o convite, se responder \u224 \'88 interpela \u231 \'8d\u227 \'8bo, estar\u225 \'87 perdido: ser\u225 \'87 inevitavelmente su bjugado pela subjetividade n\u227 \'8bo humana e passar\u225 \'87 para o lado de la, transformando-se num ser da mesma esp\u233 \'8ecie que o locutor. Quem quer que responda a um \ldblquote tu\rdblquote dito por um n\u227 \'8bo humano aceit a a condi\u231 \'8d\u227 \'8bo de \ldblquote segunda pessoa\rdblquote do outro, e quando por sua vez assumir a posi\u231 \'8d\u227 \'8bo de \ldblquote eu\rdblq uote , j\u225 \'87 o far\u225 \'87 como n\u227 \'8bo humano. A forma can\u244 \' 99nica de tais encontros consiste, portanto, em descobrir repentinamente que o o utro \u233 \'8e \ldblquote humano\rdblquote , isto \u233 \'8e, que {\f4 \i \u233 \'8e o outro o humano} , o que automaticamente desumaniza e aliena o interlocutor. Sendo um contexto no qual um sujeito humano \u233 \'8e capturado por outro ponto de vista, cosmologi camente dominante, no qual se torna o \ldblquote tu\rdblquote de uma perspectiv a n\u227 \'8bo humana, a Sobrenatureza \u233 \'8e a forma do Outro como Sujeito, implicando a objetifica\u231 \'8d\u227 \'8bo do \ldblquote eu\rdblquote humano como um \ldblquote tu\rdblquote desse Outro.}} {\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pard \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \nisus nos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 Uma manifesta\u231 \'8d\u227 \'8bo dessa i deia pode ser vista na recomenda\u231 \'8d\u227 \'8bo feita pelos Jivaro Achuar, estudados por A.-C. Taylor (1993), concernente ao m\u233 \'8etodo b\u225 \'87si co de se proteger no caso de encontrar um {\f4 \i iwianch} \endash fantasma ou esp\u237 \'92rito \endash na floresta. Deve-se dizer ao f antasma: \ldblquote Eu tamb\u233 \'8em sou uma pessoa\rdblquote ... \u201 \'83 p reciso afirmar a pr\u243 \'97pria perspectiva: quando algu\u233 \'8em diz que \u 233 \'8e, tamb\u233 \'8em, uma pessoa, na verdade quer dizer que \u233 \'8e o "e u", {\f4 \i a } pessoa, e o outro n\u227 \'8bo. \ldblquote Eu tamb\u233 \'8em sou pessoa\rdblquo te quer dizer: sou a pessoa de verdade aqui.}}}}}{\pard \s1362 \qj \sl360 \slmu lt1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \tx709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \ tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \p ar

\f3 Este, em suma, seria o verdadeiro sentido da inquieta\u231 \'8d\u227 \'8bo a mer\u237 \'92ndia quanto ao que se esconde por detr\u225 \'87s das apar\u234 \'9 0ncias. As apar\u234 \'90ncias enganam porque n\u227 \'8bo se pode jamais ter ce rteza de qual \u233 \'8e o ponto de vista dominante, isto \u233 \'8e, qual \u233 \'8e o mundo em vigor quando se interage com o Outro. \f2 \par \f3 Falei da \ldblquote interpela\u231 \'8d\u227 \'8bo\rdblquote letal do sujei to por um esp\u237 \'92rito. A alus\u227 \'8bo althusseriana \u233 \'8e delibera da. Vejo esses encontros sobrenaturais na floresta, em que o eu \u233 \'8e captu rado por um outrem e definido por este como \ldblquote segunda pessoa\rdblquote , como um tipo de protoexperi\u234 \'90ncia ind\u237 \'92gena do Estado, ou seja , uma premoni\u231 \'8d\u227 \'8bo da experi\u234 \'90ncia propriamente fatal de se descobrir \ldblquote cidad\u227 \'8bo\rdblquote de um Estado (a morte e os impostos...). Num trabalho anterior, eu dizia que um problema constitutivo da mo dernidade ocidental, o solipsismo \endash a suposi\u231 \'8d\u227 \'8bo de que o outro n\u227 \'8bo passa de um corpo, que n\u227 \'8bo abriga uma alma como a minha: a aus\u234 \'90ncia de comunica\u231 \'8d\u227 \'8bo como horizonte angus tiante do eu \endash tinha seu equivalente amaz\u244 \'99nico na obsess\u227 \' 8bo (positiva ou negativa) com o canibalismo e a afirma\u231 \'8d\u227 \'8bo da transformabilidade latente dos corpos \endash num cosmos impregnado de sujeitid ades, a suposi\u231 \'8d\u227 \'8bo-medo dominante \u233 \'8e aquela de que o qu e se come ser\u227 \'8bo sempre, em \u250 \'9cltima an\u225 \'87lise, almas: exc esso de comunica\u231 \'8d\u227 \'8bo, transpar\u234 \'90ncia perigosa do mundo. \f2 \par \f3 Minha inten\u231 \'8d\u227 \'8bo, assim, \u233 \'8e sugerir que o verdadeiro equivalente da \ldblquote categoria ind\u237 \'92gena do sobrenatural\rdblquote n\u227 \'8bo s\u227 \'8bo nossas experi\u234 \'90ncias extraordin\u225 \'87ria s ou paranormais (abdu\u231 \'8d\u245 \'9bes por alien\u237 \'92genas, percep\u2 31 \'8d\u227 \'8bo extrassensorial, mediunidade, premoni\u231 \'8d\u227 \'8bo), mas sim a experi\u234 \'90ncia quotidiana, totalmente aterrorizante em sua norma lidade, de existir sob um Estado. O famoso {\f4 \i poster} do Tio Sam apontando o dedo para fora do cartaz, com os olhos cravados em quem quer que deixe seu olhar ser capturado pelo dele, parece-me o perfeito \u237 \'9 2cone do Estado: \ldblquote Quero voc\u234 \'90!\rdblquote . Um \u237 \'92ndio d a Amaz\u244 \'99nia saberia imediatamente do que esse esp\u237 \'92rito maligno est\u225 \'87 falando; e fingindo n\u227 \'8bo escutar, olharia para o outro lad o.\f2 \par \f3 N\u227 \'8bo sei como \u233 \'8e a experi\u234 \'90ncia pressuposicional da cidadania no Canad\u225 \'87 ou no Jap\u227 \'8bo, mas posso garantir que no Bra sil atual (ainda!) n\u227 \'8bo h\u225 \'87 quem n\u227 \'8bo sinta uma ponta de medo ao ser parado pela pol\u237 \'92cia \endash rodovi\u225 \'87ria, por exem plo \endash e instado a apresentar seus \ldblquote documentos\rdblquote para i nspe\u231 \'8d\u227 \'8bo. Talvez as \ldblquote otoridades\rdblquote e os grand es burgueses estejam isentos desse medo; mas estes n\u227 \'8bo s\u227 \'8bo pes soas, s\u227 \'8bo fun\u231 \'8d\u245 \'9bes e funcion\u225 \'87rios, do Estado e/ou do Capital. Para o comum dos mortais \u233 \'8e diferente (e quanto mais co mum, mais mortal). Mesmo que os documentos estejam perfeitamente em ordem, ainda que se seja completamente inocente (mas quem \u233 \'8e completamente inocente? ), \u233 \'8e imposs\u237 \'92vel n\u227 \'8bo sentir um frio na espinha \endash ou naquela parte do corpo assaz supracitada \endash ao se ver diante das For\ u231 \'8das da Ordem. Isto n\u227 \'8bo decorre apenas do fato de a pol\u237 \'9 2cia brasileira ser muitas vezes corrupta e violenta, e de a inoc\u234 \'90ncia e a ficha limpa do cidad\u227 \'8bo n\u227 \'8bo garantirem grande coisa, j\u225 \'87 que sentimos o mesmo medo (novamente, s\u243 \'97 posso falar de minha pr\ u243 \'97pria experi\u234 \'90ncia e do ambiente que me \u233 \'8e familiar) qua ndo nosso passaporte \u233 \'8e examinado pelo servi\u231 \'8do de imigra\u231 \ '8d\u227 \'8bo de um pa\u237 \'92s estrangeiro, quando cruzamos os detectores de metal de edif\u237 \'92cios p\u250 \'9cblicos pelo mundo afora, quando desembar camos num n\u227 \'8bo lugar absoluto como a ala internacional de um aeroporto, quando a mo\u231 \'8da do caixa verifica a autenticidade da nota com que pagamos as compras, quando nos vemos sob a mira de uma c\u226 \'89mera de seguran\u231

\'8da etc. Claro, n\u243 \'97s quase sempre escapamos, quase nunca algo acontece , ou mais precisamente, {\f4 \i algo sempre quase acontece} .}}{\cs1417 \f2 \fs24 \super \lang1046 \chftn {\footnote \pard \plain \s1400 \pa rd \nisusnos \qj \ltrpar {\cs1419 \f0 \fs24 \super \lang1046 \chftn }{{\pard \ni susnos \qj \ltrpar {\f3 \lang1046 \fs20 Tomei essa ideia decisiva de Rodgers (2 004).}}}}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f3 \lang1046 \u201 \'83 exatamente assim que as subjetividades q ue povoam as florestas s\u227 \'8bo tipicamente experimentadas pelos \u237 \'92n dios \endash elas geralmente s\u227 \'8bo s\u243 \'97 quase vistas, a comunica\ u231 \'8d\u227 \'8bo \u233 \'8e quase estabelecida, o resultado \u233 \'8e sempr e uma quase morte. O quase evento \u233 \'8e o modo padr\u227 \'8bo de exist\u23 4 \'90ncia do Sobrenatural. \u201 \'83 preciso ter quase morrido para poder cont ar.\f2 \par \f3 Mas o que \u233 \'8e essa experi\u234 \'90ncia de incerteza e desamparo que sentimos quando nos vemos diante de encarna\u231 \'8d\u245 \'9bes do Estado ou, no caso dos \u237 \'92ndios, de esp\u237 \'92ritos? Poder\u237 \'92amos come\u23 1 \'8dar estabelecendo que o Estado moderno \u233 \'8e a aus\u234 \'90ncia de pa rentesco; este \u233 \'8e efetivamente seu princ\u237 \'92pio. Peter Gow observo u que a on\u231 \'8da, t\u237 \'92pico antagonista dos nativos da Amaz\u244 \'99 nia nesses encontros sobrenaturais (quase) letais, \u233 \'8e, para os Piro, \ld blquote a ant\u237 \'92tese mesma do parentesco\rdblquote (2001, p. 106). Os ve lhos dizem \u224 \'88s crian\u231 \'8das piro:\f2 \par \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin851 \fi0 \ri281 \rin281 \tx 851 \tx2120 \tx2680 \tx3240 \tx3800 \tx4360 \tx4920 \tx5480 \tx6040 \tx6600 \tx7 160 \tx7720 \tx8280 {\f3 \fs22 \lang1046 Nunca zombe do jaguar. Ele n\u227 \'8bo \u233 \'8e como nossas m\u227 \'8bes e pais, que ficam dizendo \ldblquote Cuida do! vou bater em voc\u234 \'90, eu bato em voc\u234 \'90!\rdblquote e nunca faz em nada. O jaguar n\u227 \'8bo \u233 \'8e assim, n\u227 \'8bo. Esse a\u237 \'92 simplesmente mata (idem, p. 110).\f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li0 \lin0 \fi709 \ri0 \rin0 \tx560 \t x709 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx 6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par \f3 E c\u225 \'87 estamos. N\u227 \'8bo \u233 \'8e mera coincid\u234 \'90ncia o fato de os grandes felinos serem s\u237 \'92mbolos imperiais virtualmente no mun do inteiro, incluindo a Am\u233 \'8erica ind\u237 \'92gena. E se o Jaguar-Estado \u233 \'8e a ant\u237 \'92tese do parentesco, ent\u227 \'8bo o parentesco deve ser, de algum modo, a ant\u237 \'92tese do Estado; como se sabe, mesmo onde os g rupos e as redes de parentesco est\u227 \'8bo firmemente contidas pelo Estado, \ u233 \'8e justamente por essas redes que poderosas linhas de fuga permitem escap ar da sobrecodifica\u231 \'8d\u227 \'8bo produzida pelo aparelho estatal, pondoo mesmo a seu servi\u231 \'8do (sabemos bem como isso funciona por aqui). Em reg i\u245 \'9bes onde, ao contr\u225 \'87rio, o parentesco \u233 \'8e constru\u237 \'92do como uma m\u225 \'87quina capaz de impedir a coagula\u231 \'8d\u227 \'8bo de um poder separado, como nas sociedades clastrianas da Amaz\u244 \'99nia, o p arentesco \u233 \'8e menos a express\u227 \'8bo de uma filosofia molar \ldblquot e igualit\u225 \'87ria\rdblquote do que de uma cosmologia perspectivista na qua l a humanidade do sujeito est\u225 \'87 sempre molecularmente amea\u231 \'8dada, e na qual o desafio constante \u233 \'8e capturar pot\u234 \'90ncias inumanas s em se deixar desumanizar definitivamente por elas. A quest\u227 \'8bo \u233 \'8e \ldblquote como fazer parentes com outros\rdblquote , como diz Vila\u231 \'8da (2002) \endash porque s\u243 \'97 outros podem ser feitos parentes; reciprocame nte, \u233 \'8e preciso devir-outro para fazer parentes. Se os Piro dizem que nu nca se deve zombar do jaguar, mencionamos acima a observa\u231 \'8d\u227 \'8bo d e Clastres de que os mitos que provocam mais risadas entre os \u237 \'92ndios s\ u227 \'8bo em geral os que colocam o jaguar em situa\u231 \'8d\u245 \'9bes espec

ialmente rid\u237 \'92culas. Por outro lado, o jaguar, ant\u237 \'92tese do pare ntesco, \u233 \'8e ao mesmo tempo para os Piro o ep\u237 \'92tome da beleza \end ash a beleza da alteridade e a alteridade da beleza. Para n\u227 \'8bo ser comi do pelo jaguar, \u233 \'8e preciso saber como assumir o ponto de vista dele enqu anto ponto de vista de Si. Este \u233 \'8e o cerne do problema: como se deixar i nvestir de alteridade sem que isto se torne um germe de transcend\u234 \'90ncia, uma base de poder, um s\u237 \'92mbolo do Estado, ou seja, o s\u237 \'92mbolo d e um s\u237 \'92mbolo.\f2 \par \par {\nisusselectcaret \par }}} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \tx560 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 {\f1 \b \lang1046 O ini migo como iman\u234 \'90ncia} {\f2 \lang1046 \par \par \f3 \tab Se essa recontextualiza\u231 \'8d\u227 \'8bo do conceito de Sobrenature za for aceita pelo leitor, ent\u227 \'8bo muito do que tradicionalmente se enqua dra sob essa rubrica deveria ser deixado de fora. \ldblquote Esp\u237 \'92ritos\ rdblquote ou \ldblquote almas\rdblquote , por exemplo, n\u227 \'8bo pertencem, enquanto tais, a essa categoria. Antes o contr\u225 \'87rio: tudo o que desempen ha o papel de antagonista na guerra perspectivista dos mundos \ldblquote vira\rd blquote esp\u237 \'92rito ou alma. Em compensa\u231 \'8d\u227 \'8bo, muito do q ue (para n\u243 \'97s) normalmente n\u227 \'8bo seria classificado como sobrenat ural teria de ser assim redefinido. Tomemos nosso exemplo anterior, a ca\u231 \' 8da. Em certo sentido, a ca\u231 \'8da \u233 \'8e o supremo contexto sobrenatura l \endash tanto da perspectiva dos animais (quando o ca\u231 \'8dador \u233 \'8 e bem sucedido) como dos humanos (quando as coisas d\u227 \'8bo errado e o ca\u2 31 \'8dador vira ca\u231 \'8da). A guerra e o canibalismo s\u227 \'8bo outros co ntextos que podem obviamente ser entendidos como \ldblquote sobrenaturais\rdblqu ote . A analogia entre xam\u227 \'8bs e guerreiros tem sido frequentemente ressa ltada nas etnografias amer\u237 \'92ndias. Os guerreiros s\u227 \'8bo, para o mu ndo humano, o que os xam\u227 \'8bs s\u227 \'8bo para o universo mais amplo: com utadores e condutores de perspectivas. O xamanismo \u233 \'8e, na verdade, a gue rra em sentido amplo: n\u227 \'8bo tem nada a ver com matar propriamente (embora os xam\u227 \'8bs muitas vezes ajam como guerreiros espirituais num sentido bas tante literal), mas antes com comutar perspectivas ontol\u243 \'97gicas: outro t ipo de viol\u234 \'90ncia, uma \ldblquote viol\u234 \'90ncia autopositivada\rdbl quote , nas palavras de D. Rodgers (2004).\f2 \par \f3 \tab A guerra ind\u237 \'92gena pertence ao mesmo complexo cosmol\u243 \'97g ico que o xamanismo, na medida em que envolve a incorpora\u231 \'8d\u227 \'8bo d o ponto de vista inimigo. Analogamente, a inten\u231 \'8d\u227 \'8bo por tr\u225 \'87s do exocanibalismo ritual na Amaz\u244 \'99nia \u233 \'8e incorporar o asp ecto-sujeito do inimigo, que \u233 \'8e hipersubjetificado, e n\u227 \'8bo xaman isticamente dessubjetificado, como no caso dos animais de ca\u231 \'8da. Sahlins escreveu, j\u225 \'87 n\u227 \'8bo me lembro onde, que \ldblquote todo canibali smo \u233 \'8e simb\u243 \'97lico, mesmo quando \u233 \'8e real\rdblquote ; pe\u 231 \'8do-lhe permiss\u227 \'8bo para reescrever a f\u243 \'97rmula: todo caniba lismo \u233 \'8e espiritual, especialmente quando \u233 \'8e corporal.\f2 \par \f3 \tab A subjetifica\u231 \'8d\u227 \'8bo dos inimigos humanos \u233 \'8e um p rocesso ritual complexo. Basta dizer aqui que ele sup\u245 \'9be a completa iden tifica\u231 \'8d\u227 \'8bo do matador com a v\u237 \'92tima, precisamente do me smo modo que os xam\u227 \'8bs se tornam os animais cujos corpos obt\u234 \'90m para os demais membros do grupo. Os matadores obt\u234 \'90m aspectos cruciais d e suas identidades sociais e metaf\u237 \'92sicas da pessoa da v\u237 \'92tima \ endash nomes, almas suplementares, trof\u233 \'8eus, prerrogativas rituais \end ash mas, para faz\u234 \'90-lo, precisam primeiro virar o inimigo. Um eloquente exemplo desse devir-inimigo pode ser encontrado nos cantos de guerra arawet\u23 3 \'8e, nos quais o matador repete palavras que lhe foram ensinadas pelo esp\u23 7 \'92rito da v\u237 \'92tima durante a reclus\u227 \'8bo ritual que segue o ato

de matar: o matador fala a partir do ponto de vista do inimigo, dizendo \ldblqu ote eu\rdblquote para falar do eu do inimigo e \ldblquote ele\rdblquote para s e referir a si mesmo. Para tornar-se sujeito pleno \endash j\u225 \'87 que a mo rte de um inimigo \u233 \'8e pr\u233 \'8e-condi\u231 \'8d\u227 \'8bo do {\f4 \i status} de homem adulto em grande parte das sociedades amer\u237 \'92ndias \endash o m atador tem de apreender o inimigo \ldblquote de dentro\rdblquote , isto \u233 \' 8e, como sujeito. A analogia com a teoria perspectivista discutida acima, segund o a qual subjetividades n\u227 \'8bo humanas veem humanos como n\u227 \'8bo huma nos e vice-versa, \u233 \'8e \u243 \'97bvia. O matador deve ser capaz de ver a s i mesmo como o inimigo o v\u234 \'90 \endash como inimigo, precisamente \endash para tornar-se \ldblquote ele mesmo\rdblquote ou, antes, um \ldblquote eu mes mo\rdblquote .\f2 \par \f3 \tab A manifesta\u231 \'8d\u227 \'8bo protot\u237 \'92pica do Outro na tradi \u231 \'8d\u227 \'8bo filos\u243 \'97fica ocidental \u233 \'8e o Amigo. O amigo \u233 \'8e um outro, mas outro enquanto \ldblquote momento\rdblquote do eu. Se o eu encontra sua determina\u231 \'8d\u227 \'8bo pol\u237 \'92tica essencial na condi\u231 \'8d\u227 \'8bo da amizade, \u233 \'8e apenas na medida em que o amig o, na bem conhecida defini\u231 \'8d\u227 \'8bo aristot\u233 \'8elica, \u233 \'8 e um outro eu. O eu j\u225 \'87 l\u225 \'87 est\u225 \'87 de sa\u237 \'92da, na origem e como origem. O amigo \u233 \'8e a condi\u231 \'8d\u227 \'8bo de alterid ade retroprojetada, por assim dizer, sob a forma condicionada do sujeito. Como o bservou Francis Wolff (2000, p. 169), \ldblquote a defini\u231 \'8d\u227 \'8bo a ristot\u233 \'8elica sup\u245 \'9be uma teoria segundo a qual toda rela\u231 \'8 d\u227 \'8bo com o Outro, e portanto todo modo de amizade, baseia-se na rela\u23 1 \'8d\u227 \'8bo do homem consigo mesmo\rdblquote . O nexo social pressup\u245 \'9be rela\u231 \'8d\u227 \'8bo a si como origem e modelo. A conex\u227 \'8bo co m as ideias modernas sobre a propriedade \u233 \'8e evidente. Como diz Marilyn S trathern, citando outra pessoa que cita ainda outra fonte:\f2 \par \par {\*\bkmkstart OLE_LINK5} {\*\bkmkstart OLE_LINK6}}}{\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \li851 \lin8 51 \fi0 \ri281 \rin281 \tx851 \tx2404 \tx2964 \tx3524 \tx4084 \tx4644 \tx5204 \t x5764 \tx6324 \tx6884 \tx7444 \tx8004 \tx8564 {\f3 \fs22 \lang1046 Davis e Naffi ne [...] {\*\bkmkend OLE_LINK6} {\*\bkmkend OLE_LINK5}citam, por exemplo, a observa\u231 \'8d\u227 \'8bo de que a propriedade ocidental est\u225 \'87 baseada na posse de si como direito de pro priedade primordial, que fundamenta todos os outros. O axioma vale quer o indiv \u237 \'92duo propriet\u225 \'87rio de si esteja dado no mundo (cujo propriet\u2 25 \'87rio \u233 \'8e, em \u250 \'9cltima inst\u226 \'89ncia, Deus \endash Lock e), quer tenha de fabricar essa condi\u231 \'8d\u227 \'8bo a partir dele (por es for\u231 \'8do pr\u243 \'97prio \endash Hegel) (Strathern, 2006, p. 23, n. 57). \f2 \fs24 \par }} {\pard \s1362 \qj \sl360 \slmult1 \ltrpar \tx560 \tx1120 \tx1680 \tx2240 \tx2800 \tx3360 \tx3920 \tx4480 \tx5040 \tx5600 \tx6160 \tx6720 {\f2 \lang1046 \par \f3 \tab Contudo, o Amigo n\u227 \'8bo fundamenta apenas uma \ldblquote antropol ogia\rdblquote . Dadas as condi\u231 \'8d\u245 \'9bes hist\u243 \'97ricas de con stitui\u231 \'8d\u227 \'8bo da filosofia grega, o Amigo emerge intrinsecamente i mplicado numa certa rela\u231 \'8d\u227 \'8bo com a verdade. O Amigo \u233 \'8e a condi\u231 \'8d\u227 \'8bo de possibilidade para o pensamento em geral, uma \l dblquote presen\u231 \'8da intr\u237 \'92nseca, uma categoria viva, uma condi\u2 31 \'8d\u227 \'8bo transcendental vivida\rdblquote (Deleuze & Guattari, 1991, p . 9). A filosofia requer o Amigo, a {\f4 \i philia } \u233 \'8e a rela\u231 \'8d\u227 \'8bo constitutiva do conhecimento.\f2 \par \f3 \tab Muito bem. O problema, do ponto de vista do pensamento amer\u237 \'92nd io \endash ou antes, do ponto de vista de nosso entendimento desse pensamento o utro \endash \u233 \'8e o seguinte: como ser\u225 \'87 o mundo em que \u233 \'8 e o inimigo, e n\u227 \'8bo o amigo, que funciona como condi\u231 \'8d\u227 \'8b o transcendental vivida? Era esta, afinal, a verdadeira pergunta por tr\u225 \'8

7s do tema do perspectivismo: se o conceito de \ldblquote perspectivismo\rdblquo te n\u227 \'8bo \u233 \'8e sen\u227 \'8bo a ideia do Outro enquanto tal, como s er\u225 \'87 viver num mundo constitu\u237 \'92do pelo ponto de vista do inimigo ? Um mundo em que a inimizade n\u227 \'8bo \u233 \'8e mero complemento privativo da \ldblquote amizade\rdblquote , mera facticidade negativa, e sim uma estrutur a de pensamento {\f4 \i de jure} , uma positividade de pleno direito? E qual regime de verdade pode, afinal, pros perar num mundo em que a dist\u226 \'89ncia conecta e a diferen\u231 \'8da relac iona?\f2 \par \f3 \tab H\u225 \'87 outra encarna\u231 \'8d\u227 \'8bo importante do Outro em n ossa tradi\u231 \'8d\u227 \'8bo intelectual al\u233 \'8em do Amigo. \u201 \'83 c onsubstancial a um personagem especial, especial\u237 \'92ssimo ali\u225 \'87s: Deus. Deus \u233 \'8e o nome pr\u243 \'97prio do Outro em nossa tradi\u231 \'8d\ u227 \'8bo (interessantemente, \ldblquote o Outro\rdblquote \endash \ldblquote o Inimigo\rdblquote \endash \u233 \'8e um dos eufemismos para o diabo; isto d iz muito sobre como a alteridade \u233 \'8e concebida por n\u243 \'97s). Deus \u 233 \'8e o Grande Outro, ser que \u233 \'8e, ao mesmo tempo, aquele que garante a absoluta realidade da realidade (o Dado) contra o solipsismo da consci\u234 \' 90ncia, e o Grande Eu, que garante a relativa inteligibilidade do que \u233 \'8e percebido (o Constru\u237 \'92do) pelo sujeito. O principal papel de Deus, no q ue concerne ao destino do pensamento ocidental, foi o de estabelecer o divisor f undamental entre o Dado e o Constru\u237 \'92do, j\u225 \'87 que, como Criador, ele \u233 \'8e a origem desse divisor, isto \u233 \'8e, seu ponto de indiferenci a\u231 \'8d\u227 \'8bo. Creio que \u233 \'8e a\u237 \'92 que nasce o verdadeiro temor de Deus \endash filosoficamente falando, bem entendido.\f2 \par \f3 \tab \u201 \'83 verdade que Deus n\u227 \'8bo mais se destaca no palco da hi st\u243 \'97ria (dizem que anda preparando uma volta triunfal). Mas antes de mor rer, tomou duas provid\u234 \'90ncias essenciais: migrou para o santu\u225 \'87r io \u237 \'92ntimo de cada indiv\u237 \'92duo como forma intensiva, intelig\u237 \'92vel, do Sujeito (a lei moral de Kant) e exteriorizou-se como Objeto, isto \ u233 \'8e, como a extens\u227 \'8bo infinita do campo da Natureza (o c\u233 \'8e u estrelado do mesmo Kant). Cultura e Natureza, em suma, os dois mundos em que s e dividiu a Sobrenatureza enquanto alteridade origin\u225 \'87ria.\f2 \par \f3 \tab Para concluir. Qual \u233 \'8e o regime de verdade pr\u243 \'97prio de um mundo radicalmente n\u227 \'8bo monote\u237 \'92sta como os mundos amer\u237 \'92ndios? Qual \u233 \'8e a forma do Grande Outro num mundo avesso a qualquer t eologia da cria\u231 \'8d\u227 \'8bo? N\u227 \'8bo me refiro a um mundo criado p ela retirada do Criador, tal como nosso mundo moderno, mas a um mundo absolutame nte incriado, um mundo sem divindade transcendente. Minha resposta a estas dif\u 237 \'92ceis perguntas, dado o espa\u231 \'8do que me resta, ser\u225 \'87 miser icordiosamente breve; apenas repetirei o cerne de tudo o que disse at\u233 \'8e agora: o mundo de humanidade imanente \u233 \'8e tamb\u233 \'8em um mundo de div indade imanente, em que a divindade est\u225 \'87 distribu\u237 \'92da na forma de uma potencial infinidade de sujeitos n\u227 \'8bo humanos. Trata-se de um mun do em que hordas de min\u250 \'9csculos deuses vagam pelo mundo; um \ldblquote m iriate\u237 \'92smo\rdblquote , para usar o termo cunhado pelo microssoci\u243 \ '97logo Gabriel Tarde, o pior inimigo \endash justamente \endash de Durkheim. \u201 \'83 esse o mundo que tem sido chamado de animista, ou seja, para usar os termos de nossa tradi\u231 \'8d\u227 \'8bo inanimista, um mundo em que o objeto \u233 \'8e um caso particular do sujeito, em que todo objeto \u233 \'8e um sujei to em pot\u234 \'90ncia. O {\f4 \i cogito } ind\u237 \'92gena, em vez da f\u243 \'97rmula solipsista \ldblquote penso, logo existo\rdblquote , deve ser articulado em termos animistas como \ldblquote isso existe, portanto pensa\rdblquote . Mas onde, ainda por cima, o Eu \u233 \'8e um caso particular do Outro, esse \ldblquote animismo\rdblquote deve necessariamen te adotar a forma de um \endash com o perd\u227 \'8bo do trocadilho \endash \l dblquote inimismo\rdblquote : um animismo alterado pela alteridade, uma alterida de que se torna animada na medida em que \u233 \'8e pensada como interioridade i nimiga: um Eu que \u233 \'8e radicalmente Outro. Da\u237 \'92 o perigo, e o bril ho, desses mundos.\f2 \par

\f3 \f2 \par \par \par {\f1 \b Refer\u234 \'90ncias bibliogr\u225 \'87ficas} \par \sl240 \slmult1 \f3 \f2 \par }}{\pard \s1362 \qj \ltrpar {\f2 \lang1046 \par {\f3 \AppleTypeServices \AppleTypeServicesF196609 \caps Beck}\f3 , Ulrich \f2 \p ar \f3 \lang1033 1992 {\f4 \i Risk Society: Towards a New Modernity}, London, Sage.\f2 \lang1046 \par \par {\f3 \AppleTypeServices \AppleTypeServicesF196609 \caps \lang1033 Beller}\f3 \la ng1033 , Joseph \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 2006 {\f4 \i The cinematic mode of production: attention economy a nd the society of the spectacle,} Lebanon (NH), Dartmouth College Press / Univer sity Press of New England. \f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 BODENHORN, Barbara \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1988 \ldblquote Whales, souls, children and other things that are good to share: core metaphors in a contemporary whaling society\rdblquote , {\f4 \i Cambridge Anthropology} , 131, pp. 1-19.\f2 \lang1046 \par \par {\f3 \AppleTypeServices \AppleTypeServicesF196609 \caps Carid Naveira}\f3 , Migu el \f2 \par \f3 1999{\cb2 \chcbpat2 }{\f4 \i \cb2 \chcbpat2 Yawanawa: da guerra \u224 \'88 festa} {\cb2 \chcbpat2 , disserta\u231 \'8d\u227 \'8bo, PPGAS-UFSC, Florian\u243 \'97po lis.}\f2 \par \par \f3 CLASTRES, Pierre \f2 \par \f3 2003a \ldblquote Profetas na selva\rdblquote , in ___, {\f4 \i A sociedade contra o Estado,} S\u227 \'8bo Paulo, CosacNaify.\f2 \par \par \f3 2003b \ldblquote De que riem os \u237 \'92ndios?\rdblquote , in ___, {\f4 \i A sociedade contra o Estado,} S\u227 \'8bo Paulo, CosacNaify.\f2 \par \par {\f3 \AppleTypeServices \AppleTypeServicesF196609 \caps \lang1033 Crapanzano}\f3 \lang1033 , Vincent \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 2003 {\f4 \i Imaginative horizons: an essay in literary-philosophical anthropology, } Chicago, University of Chicago Press.\f2 \lang1046 \par \par {\f3 \AppleTypeServices \AppleTypeServicesF196609 \caps \lang1033 DE Civrieux} \f3 \lang1033 , Marc \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1985 \ldblquote Medatia: a Makiritare shaman\rquote s tale\rdblquo te , in GUSS, D. prg.,{\f4 \i The language of the birds: tales, texts and poems of interspecies communication,} S. Francisco, North Point Press.\f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 DELEUZE, Gilles & GUATTARI, F\u233 \'8elix \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1972 {\f4 \i L\rquote Anti-\u338 \'cedipe} , Paris, Minuit.\f2 \lang1046 \par {\f4 \i \lang1033 }\par \f3 \lang1033 1991 {\f4 \i Qu\rquote est-ce que la philosophie?,} Paris, Minuit.

\f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 GOW, Peter \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 2001 {\f4 \i An Amazonian myth and its history,} Oxford, Oxford Un iversity Press.\f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 HALLOWELL, A. Irving \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1960 \ldblquote Ojibwa ontology, behavior, and world view\rdblquot e , in DIAMOND, S. (org.), {\f4 \i Culture in history: essays in honor of Paul R adin,} New York, Columbia University Press. \f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 HOWELL, Signe \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1984 {\f4 \i Society and cosmos: Chewong of peninsular Malaysia,} Oxford, Oxford University Press. \f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 KOHN, Eduardo \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 2002 {\f4 \i Natural engagements and ecological \u230 \'besthetics among the \u193 \'e7vila Runa of Amazonian Ecuador,} Madison, University of Wisconsin.\f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 LAMBEK, Michael \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 2007 \ldblquote Sacrifice and the problem of beginning: meditation s from Sakalava mythopraxis\rdblquote , {\f4 \i Journal of the Royal Anhtropolog ical Institute} , 131, pp. 19-38.\f2 \lang1046 \par \par {\f3 \AppleTypeServices \AppleTypeServicesF196609 \caps L\u233 \'8evi-Strauss,}\ f3 Claude \f2 \par \f3 2006 {\f4 \i A origem dos modos \u224 \'88 mesa: Mitol\u243 \'97gicas III,} S\u227 \'8bo Paulo, CosacNaify.\f2 \par \par \f3 \lang1033 MALINOWSKI, Bronislaw \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1922 {\f4 \i Argonauts of the Western Pacific, }Londres, Routledge & Kegan Paul. \f2 \lang1046 \par \par \f3 MEDEIROS, S\u233 \'8ergio (org.) \f2 \par \f3 2002 {\f4 \i Makuna\u237 \'92ma e Jurupari. Cosmogonias amer\u237 \'92ndias, } S\u227 \'8bo Paulo, Perspectiva. \f2 \par \par \f3 \lang1033 MENTORE, George \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1993 \ldblquote Tempering the social self: body adornment, vital s ubstance, and knowledge among the Waiwai\rdblquote , {\f4 \i Journal of Archaeol ogy and Anthropology} , 9, pp. 22-34.\f2 \lang1046 \par \par \f3 MILLER, Joana \f2 \par \f3 2007 {\f4 \i As coisas. Os enfeites corporais e a noc\u807 ?\u227 \'8bo de p essoa entre os Mamainde\u770 ? Nambiquara, } tese, UFRJ.\f2 \par \par {\f3 \AppleTypeServices \AppleTypeServicesF196609 \caps Pastoureau}\f3 , Michel \f2 \par \f3 1989 {\f4 \i A vida cotidiana no tempo dos cavaleiros da T\u225 \'87vola Red onda, }

S\u227 \'8bo Paulo, Cia. das Letras/C\u237 \'92rculo do Livro.\f2 \par \par {\f3 \AppleTypeServices \AppleTypeServicesF196609 \caps Reichel-Dolmatoff,}\f3 Gerardo \f2 \par \f3 1973 {\f4 \i Desana. Le symbolisme universel des Indiens Tukano du Vaup\u233 \'8es, } \lang1033 Paris, Gallimard.\f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 RODGERS, David \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 2004 Foil. Indifference, incompossibility and the complexion of Ikpeng shamanism, MS, in\u233 \'8edito.\f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 ROTH, Walter \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1915 \ldblquote An inquiry into the folk-lore and animism of the G uiana Indians\rdblquote , {\f4 \i 30th Annual Report of the Bureau of American E thnology,} 1908-1909, Washington D.C.\f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 SCHIEFFELIN, Edward L. \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1976 {\f4 \i The sorrow of the lonely and the burning of the dance rs,} New York, St. Martin\rquote s Press.\f2 \lang1046 \par \par {\f3 \AppleTypeServices \AppleTypeServicesF196609 \caps \lang1033 Strathern}\f3 \lang1033 , Marilyn \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 200. \ldblquote Divided origins and the arithmetic of ownership\rdblqu ote , in MAURER, B. & SCHWAB, G. (orgs.), {\f4 \i Accelerating possession: Globa l futures of property and personhood} , New York, Columbia University Press.\f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 TAYLOR, Anne-Christine\f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 1993 \ldblquote Des fant\u244 \'99mes stup\u233 \'8efiants: langa ge et croyance dans la pens\u233 \'8ee achuar\rdblquote , {\f4 \i L\rquote Homme } 126-128, pp. 429-447.\f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 VILA\u199 \'82A, Aparecida \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 2002 \ldblquote Making kin out of others in Amazonia\rdblquote , { \f4 \i Journal of the Royal Anthropological Institute} , 82, pp. 347-365.\f2 \lang1046 \par \par \f3 \lang1033 WOLFF, Francis \f2 \lang1046 \par \f3 \lang1033 2000 {\f4 \i L\rquote \u234 \'90tre, l\rquote homme et le disciple : figures philosophiques emprunt\u233 \'8ees aux Anciens,} \lang1046 Paris, Presses Universitaires de France.\f2 \par \par \sl360 \slmult1 \par {\*\bkmkstart OLE_LINK1}{\*\bkmkstart OLE_LINK2}{\tx1269 \tx1829 \tx2389 \tx2949 \tx3509 \tx4069 \tx4629 \tx5189 \tx5749 \tx6309 \tx6869 \tx7429 \u8203 ?{\*\bkm kend OLE_LINK2} {\*\bkmkend OLE_LINK1}\u8203 ?\par \par \par \par \par \par \par \par

\par \par \par \par \par \par \par \par \par \par \par \par \par }{\li851 \lin851 \fi0 \ri0 \rin0 \tx851 \tx2120 \tx2680 \tx3240 \tx3800 \tx4360 \tx4920 \tx5480 \tx6040 \tx6600 \tx7160 \tx7720 \tx8280 {\f1 \fs22 \b \lang1033 The fear of the others} \par }{\li851 \lin851 \fi142 \ri0 \rin0 \tx851 \tx993 \tx2120 \tx2680 \tx3240 \tx3800 \tx4360 \tx4920 \tx5480 \tx6040 \tx6600 \tx7160 \tx7720 \tx8280 \par }{\li851 \lin851 \fi0 \ri0 \rin0 \tx851 \f3 \fs22 \lang1033 ABSTRACT: Pierre Cla stres would ask, in an article published in {\f4 \i Society against the State} : what makes the Indians laugh? I ask, by analogy: what makes them afraid? The a nswer is, at first, simple: they laugh and are afraid of the same things, those things noted by Clastres \endash things as jaguars, shamans, whites and spirits , or else, creatures defined by their radical otherness. And they are afraid bec ause otherness is object of an equally radical desire by the Self. That is a typ e of fear that necessarily involves the inclusion or incorporation {\f4 \i of} the other or {\f4 \i by} the other, as a way of perpetuating the becoming-other , that is the process of the desire in Amazon socialities. Beginning with a Taul ipang myth about the origin of the anus (organ we usually associate with fear) b ut also about speciation and corporeality, the article moves towards a discussio n about \ldblquote Amerindian perspectivism\rdblquote , facing another analogy: between the dangers of subjection in encounters with the supernatural and the modern ind ividual experience with the State. The question that raises then is how is it po ssible \endash in the perspectivists regimes \endash to let be invested by oth erness without turning this gesture a germ of transcendence.\f2 \fs24 \lang1046 \par } {\sl240 \slmult1 \li851 \lin851 \fi142 \ri0 \rin0 \tx851 \tx993 \par }{\sl240 \slmult1 \li0 \lin0 \fi851 \ri0 \rin0 \tx851 \f3 \fs22 \lang1033 KEY-WO RDS: \lang1036 Amerindian \lang1033 perspectivism, supernature, cannibalism, fea r.\f2 \fs24 \lang1046 \par \par }}}}

You might also like