T.C.

SAKARYA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

LNEER DFERANSYEL DENKLEMLERN AKTF DEVRELER LE SMLASYONU

YKSEK LSANS TEZ

Elektrik Elektronik Mh. Mustafa KOCATEPE

Enstit Anabilim Dal : ELEKTRK-ELEKTRONK MH. Enstit Bilim Dal Tez Danman : ELEKTRONK : Prof. Dr. Abdullah FERKOLU

Eyll 2006

T.C. SAKARYA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

LNEER DFERANSYEL DENKLEMLERN AKTF DEVRELER LE SMLASYONU

YKSEK LSANS TEZ

Elektrik Elektronik Mh. Mustafa KOCATEPE

Enstit Anabilim Dal : ELEKTRK-ELEKTRONK MH. Enstit Bilim Dal : ELEKTRONK

Bu tez 13/09/ 2006 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii / Oyokluu ile kabul edilmitir.

Prof. Dr. Abdullah FERKOLU Y. Do. Dr. A. Yahya TENEL Y. Do. Dr. Feyzullah TEMURTA

Jri Bakan

Jri yesi

Jri yesi

NSZ

Her geen gn yeni bir eleman retilmekte ve elektronik dnyas hzl bir ekilde gelimektedir. Eitimin nem kazand ve bilginin g oluturduu da bir gerektir. Bu tez almasnda imdiye kadar zerinde pek incelenmemi bir konu zerinde durulmutur. Eitime ve bilime katkda bulunabileceim, imdiye kadar zerinde durulmam bir konuda tez hazrlamam salayan ve hibir yardmn ve fedakarln esirgemeyen deerli danman hocam Prof. Dr. Abdullah FERKOLU (Sakarya niversitesi Teknik Eitim Fakltesi) hocama, sorduum her soruya zaman ayrp bana yn veren Prof. Dr. Uur AM (Dokuz Eyll niversitesi Elektrik-Elektronik Mhendislii Blm) hocama, bilgilerinden her zaman istifade ettiim ve g aldm elektronik blm retim yesi hocalarma ve aratrma grevlilerine, desteklerini ve fikirlerini esirgemeyen, kymetli meslektam ve arkadam Yk. Elektronik Mh. hsan PEHLVANa, Sakarya niversitesi Ktphanesi personeline ve Fen Bilimleri Enstits alanlarna, deerli arkadam Elektronik Mh. Levent Doana ve tabi ki bu tez almam sresince bana katlanan ve destek olan sevgili eime teekkr bir bor bilir ve sayglarm sunarm.

ii

NDEKLER

NSZ ii NDEKLER. iii SMGELER VE KISALTMALAR LSTES........................................................ vi EKLLER LSTES............................................................................................ vii ZET.................................................................................................................... xiii SUMMARY.......................................................................................................... xiv BLM 1. GR..................................................................................................................... 1 BLM 2. ANALOG HESAPLAMA TEKNKLER............................................................ 5 2.1. Programlama Prensipleri ve Teknikleri................................................. 5 2.2. Diferansiyel Denklemlerin Analog Bloklar Kullanlarak zm........ 6 2.3. Analog Bilgisayarlarn Avantajlar....................................................... 9 BLM 3. OPAMP LE KURULMU TEMEL DEVRELER.............................................. 11 3.1. Opampn Lineerlik artlar.................................................................. 12 3.2. LM741 Opamp Entegresinin Pspice Modeli......................................... 12 3.3. Gerilim Takipi Devresi........ 14 3.4. Eviren Ykselte Alt Devresi............ 15 3.5. LM741 Kullanan Eviren Ykselte Devresinin Pspice Simlasyonu... 16 3.6. Evirmeyen Ykselte Alt Devresi............. 17 3.7. LM741 Kullanan Evirmeyen Ykseltecin Pspice Simlasyonu........... 18 3.8. Toplayc Alt Devresi.... 19 3.9. LM741 Kullanan Toplayc Devresinin Pspice Simlasyonu............... 20 iii

3.10. ntegral Alma Alt Devresi .... 21 3.11. LM741 Kullanan ntegral Alma Devresinin Pspice Simlasyonu...... 23 BLM 4. OTA LE KURULMU TEMEL DEVRELER.................................................... 26 4.1. CA3080 OTA Entegresinin ncelenmesi.............................................. 27 4.2. LM13700 OTA Entegresinin ncelenmesi............................................ 32 4.3. Fark Ykselte Alt Devresi.................................................................. 40 4.4. CA3080 Kullanan Fark Ykselte Devresinin Pspice Simlasyonu.... 40 4.5. Evirmeyen Ykselte Alt Devresi........................................................ 43 4.6. CA3080 Kullanan Evirmeyen Ykseltecin Pspice Simlasyonu......... 44 4.7. Eviren Ykselte Alt Devresi............................................................... 46 4.8. CA3080 Kullanan Eviren Ykselte Devresinin Pspice Simlasyonu. 46 4.9. Toplayc Alt Devresi............................... 48 4.10. CA3080 Kullanan Toplayc Devresinin Pspice Simlasyonu........... 49 4.11. ntegral Alc Alt Devresi........... 52 4.12. CA3080 Kullanan Kaypsz ntegral Alcnn Pspice Simlasyonu... 55 4.13. CA3080 Kullanan Kaypl ntegral Alcnn Pspice Simlasyonu..... 58 BLM 5. CCII LE KURULMU TEMEL DEVRELER.................................................... 66 5.1. Evirmeyen Ykselte Alt Devresi........................................................ 68 5.2. AD844 Kullanan Evirmeyen Ykseltecin Pspice Simlasyonu........... 70 5.3. Eviren Ykselte Alt Devresi............................................................... 72 5.4. AD844 Kullanan Eviren Ykselte Devresinin Pspice Simlasyonu... 74 5.5. Toplayc Kuvvetlendirici Alt Devresi.................................................. 76 5.6. AD844 Kullanan Toplayc Devresinin Pspice Simlasyonu............... 77 5.7. ntegral Alc Alt Devresi..................................................................... 79 5.8. AD844 Kullanan ntegral Alc Devresinin Pspice Simlasyonu........ 80

iv

BLM 6. ANALOG BLOKLARLA DEVRE SMLASYONU................................ 83 6.1. Uygulama 1.......................................................................................... 83 6.2. Uygulama 2.......................................................................................... 98 6.3. Uygulama 3.......................................................................................... 104 6.4. Uygulama 4........................................................................................... 116 6.5. Uygulama 5........................................................................................... 123 6.6. Uygulama 6........................................................................................... 131 BLM 7. SONULAR......................................................................................................... 142 BLM 8. TARTIMA VE NERLER................................................................................. 143 KAYNAKLAR..................................................................................................... 144 ZGEM.......................................................................................................... 145

SMGELER VE KISALTMALAR LSTES

A f gm Hz k M m n p sn S t T u V V VD Vg Vk VT

: Amper : Frekans : Gei letkenlii (Transconductance) : Hertz : Kilo : Mega : Mili : Nano : Piko : Saniye : Simens : Zaman : Periyod : Mikro : Volt : k Gerilimi areti : Linerletirme Diyodu Giri Deeri : Giri Gerilimi areti : Kaynak Gerilimi areti : Ters Doyma Gerilimi

IABC : OTA Ayar Akm

VN : Giri Gerilim Fark

vi

EKLLER LSTES

ekil 2.1. a.Toplama ilemi blok gsterimi.........7 b.Sabit bir say ile arpma ilemi blok gsterimi....... 7 c.ntegral alma ilemi blok gsterimi............ 7 d.aret tersleme ilemi blok gsterimi............. 7 ekil 2.2. Edeer integral denklem zm blok gsterimi ..................................... 7 ekil 2.3. Opamp kullanlarak gerekletirilmi edeer integral denklem zm . 8 ekil 2.4. (2.1) denklemini analog bloklar ile zen devrenin blok diyagram ......... 9 ekil 3.1. Opampn devre sembol ......................................................................... 11 ekil 3.2. Opamp edeer devresi ............................................................................ 11 ekil 3.3. Opampl voltaj takipisi ........................................................................... 15 ekil 3.4. Opampl eviren ykselte devresi ............................................................ 16 ekil 3.5. LM741 kullanan eviren ykselte devresinin pspice sonu erileri ........ 17 ekil 3.6. Opampl evirmeyen ykselte devresi ..................................................... 17 ekil 3.7. LM741 kullanan evirmeyen ykselte devresinin pspice sonu erileri . 19 ekil 3.8. Opampl toplayc devresi ........................................................................ 19 ekil 3.9. LM741 kullanan toplayc devresinin pspice sonu erileri .................... 21 ekil 3.10. Opampl kaypsz integral alma devresi................................................... 21 ekil 3.11. Opampl kaypl integral alma devresi..................................................... 22 ekil 3.12. LM741 kullanan integral alc devrenin pspice sonu erileri ................ 24 ekil 3.13. LM741 kullanan ve kazanc 1 olan integral alma devresi pspice sonu erileri ...................................................................................................... 25 ekil 4.1. OTA devre sembol ve edeer devresi................................................... 26 ekil 4.2. Basit OTA devre emas........................................................................... 28 ekil 4.3. CA3080 entegresi devre emas ............................................................... 28 ekil 4.4. CA3080 entegresinin almasnn sembolik gsterimi.......................... 29 ekil 4.5. CA3080 entegresi i yaps alma prensip emas ................................ 30 ekil 4.6. LM13700 entegresi bacak balantlar..................................................... 32 vii

ekil 4.7. LM13700 entegresinde linerletirme diyotlarnn kullanm ................... 34 ekil 4.8. LM13700 entegresi devre emas ............................................................ 34 ekil 4.9. OTAnn gm ayar iin balant ekli........................................................ 38 ekil 4.10. OTAl fark ykselte devresi.................................................................. 40 ekil 4.11. CA3080 kullanan fark ykselte pspice devresi ...................................... 40 ekil 4.12. CA3080 kullanan fark ykselte devresinin pspice giri erileri ............ 41 ekil 4.13. CA3080 kullanan fark ykselte devresinin pspice k erisi............... 42 ekil 4.14. LM13700 kullanan fark ykselte devresinin pspice giri ve k erileri .................................................................................................................. 43 ekil 4.15. OTAl evirmeyen ykselte devresi ....................................................... 43 ekil 4.16. CA3080 kullanan evirmeyen ykselte pspice devresi............................ 44 ekil 4.17. Evirmeyen ykselte devresinde CA3080 entegrelerine ait kontrol akm deerleri.................................................................................................... 44 ekil 4.18. CA3080 kullanan evirmeyen ykselte devresinin pspice giri ve k erileri ...................................................................................................... 45 ekil 4.19. OTAl eviren ykselte devresi .............................................................. 46 ekil 4.20. CA3080 kullanan eviren ykselte pspice devresi................................... 47 ekil 4.21. CA3080 kullanan eviren ykselte devresinin pspice giri ve k erileri .................................................................................................................. 47 ekil 4.22. OTA l toplayc devresi ......................................................................... 49 ekil 4.23. CA3080 kullanan pspice toplayc devresi............................................... 50 ekil 4.24. CA3080 kullanan toplayc devresinin pspice giri erileri..................... 50 ekil 4.25. CA3080 kullanan toplayc devresinin pspice k erisi ....................... 51 ekil 4.26. CA3080 kullanan toplayc devresinin pspice sonu erileri................... 52 ekil 4.27. OTAl kaypsz integral alc devresi ...................................................... 52 ekil 4.28. OTAl kaypsz integral alc ve toplayc devresi .................................. 53 ekil 4.29. OTAl kaypl integral alc devresi ........................................................ 54 ekil 4.30. CA3080 kullanan kaypsz integral alc pspice devresi .......................... 56 ekil 4.31. CA3080 kullanan integral alc devrelerinin pspice giri erisi............... 57 ekil 4.32. CA3080 kullanan kaypsz integral alc devresinin pspice sonu erisi. 57 ekil 4.33. CA3080 kullanan integral alc devresinin C=26 nF iin pspice sonu erisi......................................................................................................... 58

viii

ekil 4.34. Kazanc 0.25 olan CA3080 kullanan kaypl integral alc pspice devresi .................................................................................................................. 59 ekil 4.35. Giri iareti genlii 2mV olan kaypl integral alc devresinin pspice sonu erisi .............................................................................................. 59 ekil 4.36. Giri iareti genlii 20mV olan kaypl integral alc devresinin pspice sonu erisi .............................................................................................. 60 ekil 4.37. Giri iareti genlii 40mV olan kaypl integral alc devresinin pspice sonu erisi .............................................................................................. 61 ekil 4.38. Kazanc 1 olan CA3080 ile kaypl integral alc pspice devresi ............. 61 ekil 4.39. Kazanc 1 olan kaypl integral alc devresi pspice sonu erisi............. 62 ekil 4.40. Kaypl integral alc devresi pspice sonu erileri-5............................... 62 ekil 4.41. Girie 10mV sabit deer verilen integratr devresi ................................. 63 ekil 4.42. 10mV girili integratr devresi pspice k erisi................................... 64 ekil 4.43. -10mV girili integratr devresi pspice k erisi ................................. 64 ekil 4.44. Eimi artrlm integratr devresi pspice k erisi ............................. 65 ekil 5.1. Akm tayc sembol ve tanm denklemleri .......................................... 66 ekil 5.2. AD844 entegresi devre emas................................................................. 67 ekil 5.3. AD844 entegresi bacak balantlar ......................................................... 68 ekil 5.4. Akm taycl evirmeyen ykselte devresi ........................................... 69 ekil 5.5. Akm taycl geri beslemeli evirmeyen ykselte devresi.................... 69 ekil 5.6. AD844 ile kurulmu evirmeyen ykselte pspice devre emas.............. 70 ekil 5.7. AD844 kullanan evirmeyen ykselte devresinin pspice sonu erileri . 71 ekil 5.8. AD844 ile kurulmu geri beslemeli evirmeyen ykselte pspice devre emas....................................................................................................... 71 ekil 5.9. AD844 kullanan geri beslemeli evirmeyen ykselte devresinin pspice sonu erileri............................................................................................ 72 ekil 5.10. Akm taycl eviren ykselte devresi .................................................. 72 ekil 5.11. Akm taycl geri beslemeli eviren ykselte devresi........................... 73 ekil 5.12. CCII- tipinin CCII+ ile gereklemesi....................................................... 73 ekil 5.13. AD844 ile kurulmu eviren ykselte pspice devre emas..................... 74 ekil 5.14. AD844 kullanan eviren ykselte devresinin pspice sonu erileri ........ 75 ekil 5.15. AD844 ile kurulmu geribeslemeli eviren ykselte pspice devre emas .................................................................................................................. 75

ix

ekil 5.16. AD844 kullanan geribeslemeli eviren ykselte devresinin pspice sonu erileri ...................................................................................................... 76 ekil 5.17. Akm taycl toplayc devresi .............................................................. 77 ekil 5.18. AD844 ile kurulmu toplayc pspice devre emas................................. 78 ekil 5.19. AD844 kullanan toplayc devresinin pspice giri erileri....................... 78 ekil 5.20. AD844 kullanan toplayc devresinin pspice k erisi......................... 79 ekil 5.21. Akm taycl integral alc devresi ........................................................ 79 ekil 5.22. AD844 ile kurulmu integral alc pspice devre emas........................... 80 ekil 5.23. AD844 kullanan integral alc devresinin pspice giri erisi ................... 81 ekil 5.24. AD844 kullanan intagral alc devresinin pspice k erisi................... 81 ekil 6.1. (6.1) denkleminin zmnn matlab sonu erisi ................................. 86 ekil 6.2. (6.1) denkleminin zmnn opamp iin analog blok gsterimi........... 88 ekil 6.3. (6.1) denkleminin zmnn opamp ile gereklenmesi ........................ 88 ekil 6.4. UA741 kullanan (6.1) denklemini zen pspice devre emas ............... 89 ekil 6.5. UA741 kullanan (6.1) denklemini zen devrenin pspice k erisi .... 90 ekil 6.6. UA741 kullanan (6.1) denklemini zen devredeki y ve y iaretleri .. 91 ekil 6.7. (6.1) denkleminin zmnn OTA iin analog blok gsterimi ............. 92 ekil 6.8. (6.1) denkleminin zmnn OTA ile gereklenmesi ........................... 92 ekil 6.9. CA3080 kullanan (6.1) denklemini zen pspice devre emas .............. 93 ekil 6.10. CA3080 kullanan (6.1) denklemini zen devrenin pspice k erisi... 94 ekil 6.11. (6.1) denkleminin zmnn CCII ile gereklenmesi ........................... 95 ekil 6.12. AD844 kullanan (6.1) denklemini zen pspice devre emas ................ 96 ekil 6.13. AD844 kullanan (6.1) denklemini zen devrenin pspice k erisi .... 96 ekil 6.14. (6.1) denklemini zen devrelere ait sonu erileri ................................. 97 ekil 6.15. (6.14) denkleminin zmnn matlab sonu erisi ............................. 100 ekil 6.16. UA741 kullanan (6.14) denklemini zen devrenin pspice k erisi. 101 ekil 6.17. CA3080 kullanan (6.14) denklemini zen devrenin pspice k erisi102 ekil 6.18. AD844 kullanan (6.14) denklemini zen devrenin pspice k erisi. 103 ekil 6.19. (6.14) denklemini zen devrelere ait sonu erileri ............................. 104 ekil 6.20. (6.22) denkleminin zmnn matlab sonu erisi ............................. 106 ekil 6.21. (6.22) denkleminin zmnn opamp iin analog blok gsterimi....... 108 ekil 6.22. UA741 kullanan (6.22) denklemini zen pspice devre emas ............ 109 ekil 6.23. UA741 kullanan (6.22) denklemini zen devrenin pspice k erisi. 109

ekil 6.24. (6.22) denkleminin zmnn OTA iin analog blok gsterimi ......... 111 ekil 6.25. CA3080 kullanan (6.22) denklemini zen pspice devre emas .......... 111 ekil 6.26. CA3080 kullanan (6.22) denklemini zen devrenin pspice k erisi112 ekil 6.27. AD844 kullanan (6.22) denklemini zen pspice devre emas ............ 114 ekil 6.28. AD844 kullanan (6.22) denklemini zen devrenin pspice k erisi. 114 ekil 6.29. (6.22) denklemini zen devrelere ait sonu erileri ............................. 115 ekil 6.30. (6.34) denkleminin zmnn matlab sonu erisi ............................. 118 ekil 6.31. UA741 kullanan (6.344) denklemini zen devrenin pspice k erisi ................................................................................................................ 119 ekil 6.32. CA3080 kullanan (6.34) denklemini zen devrenin pspice k erisi120 ekil 6.33. CA3080 kullanan (6.34) denklemini zen iyiletirilmi devrenin pspice k erisi .............................................................................................. 120 ekil 6.34. AD844 kullanan (6.34) denklemini zen devrenin pspice k erisi. 121 ekil 6.35. (6.34) denklemini zen devrelere ait sonu erileri ............................. 122 ekil 6.36. (6.46) denkleminin zmnn matlab sonu erisi ............................. 125 ekil 6.37. UA741 kullanan (6.46) denklemini zen pspice devre emas ............ 126 ekil 6.38. UA741 kullanan (646) denklemini zen devrenin pspice k erisi.. 127 ekil 6.39. CA3080 kullanan (6.46) denklemini zen pspice devre emas .......... 128 ekil 6.40. CA3080 kullanan (6.46) denklemini zen devrenin pspice k erisi128 ekil 6.41. AD844 kullanan (6.46) denklemini zen pspice devre emas ............ 129 ekil 6.42. AD844 kullanan (6.46) denklemini zen devrenin pspice k erisi. 130 ekil 6.43. (6.46) denklemini zen devrelere ait sonu erileri ............................. 131 ekil 6.44. (6.60) ve (6.61) denklemlerini zen matlab simlink blok emas ...... 132 ekil 6.45. (6.60) ve (6.61) denklemlerini zen matlab simlink blok emasndaki I1 iareti ...................................................................................................... 133 ekil 6.46. (6.60) ve (6.61) denklemlerini zen matlab simlink blok emasndaki V2 iareti................................................................................................. 133 ekil 6.47. UA741 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen pspice devre emas..................................................................................................... 134 ekil 6.48. UA741 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin I1 pspice k erisi ................................................................................... 135 ekil 6.49. UA741 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin V2 pspice k erisi ................................................................................... 135

xi

ekil 6.50. CA3080 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen pspice devre emas..................................................................................................... 136 ekil 6.51. CA3080 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin I1 pspice k erisi ................................................................................... 137 ekil 6.52. CA3080 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin V2 pspice k erisi ................................................................................... 137 ekil 6.53. AD844 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen pspice devre emas..................................................................................................... 138 ekil 6.54. AD844 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin I1 pspice k erisi ................................................................................... 139 ekil 6.55. AD844 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin V2 pspice k erisi ................................................................................... 139 ekil 6.56. (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrelere ait I1(t) sonu erileri ................................................................................................................ 140 ekil 6.57. (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrelere ait V2(t) sonu erileri ................................................................................................................ 141

xii

ZET

Anahtar kelimeler: Diferansiyel denklemler, OTA, CCII, Pspice, Analog blok Bu tez almasnda ama, mhendislik uygulamalarnn temeli olan diferansiyel denklemlerin zmn yapan devreleri opamp, OTA ve CCII elemanlar ile kurarak pspice ile incelemektir. Bu incelemelerde Pspice ile simlasyon yaplm ve sonular saysal sonular ile karlatrlmtr. Birinci ve ikinci blmlerde, analog bilgisayar kavram aklanmtr. nc blmde, opamp eleman ve devrelerimizde kullanacamz opamp ile kurulmu alt devreler pspice ile incelenmitir. Drdnc blmde, OTA eleman ve devrelerimizde kullanacamz OTA ile kurulmu alt devreler pspice ile incelenmitir. Beinci blmde, CCII eleman ve devrelerimizde kullanacamz CCII ile kurulmu alt devreler pspice ile incelenmitir. Altnc blmde, diferansiyel denklemlerin zmn gerekletiren devreler iin rnekler verilmi ve bu rnekler pspice ile simle edilerek incelenmitir. ncelemelerde nce matlab ile saysal zm elde edilmi ve bu zm opamp, OTA ve CCII elemanlar ile kurulmu devreler ile karlatrlmtr. Yedinci blmde sonular belirtilmi ve son blm olan sekizinci blmde neriler sunulmutur. Bu tez almasnda nce her diferansiyel denkleme bir analog blok kar drlm, sonra bu bloklar aktif elemanlar ile gerekletirilmi ve pspice ile bu devrelerin simlasyonu yaplmtr.

xiii

ACTIVE CIRCUIT SIMULATION OF DIFFERENTIAL EQUATION

SUMMARY

Keywords: Differential Equation, OTA, CCII, Pspice, Analog Computing The purpose of this thesis is to analyze the active circuits which solve differential eqaution by using Pspice computer program, which is used to simulate electronic circuits. The first and the second section introduce the analog computing. The third section introduces OPAMPs. In this section basic bulding circuits including OPAMPs have been studied via Pspice. The fourth section introduces OTAs(Operational Conductance Amplifier) which are used to form active circuits. In this section basic bulding circuits including OTAs have been studied via Pspice. The fifth section introduces CCII element. In this section basic bulding circuits which have been formed by using CCII, have been studied via Pspice. In the sixth section the examples of the circuits which implement solutions for differential equations have been introduced. These circuits have been simulated via Pspice. Numerical analyses have been got and compared with the circuits which have been formed with active elements. The seventh section introduces the results. In the eighth section some suggestions have been given. In this thesis first of all, each differential equation has been matched with an analog block, then the blocks have been implemented with active circuits including OPAMP, OTA, CCII. At last, these active circuits have been simulated via Pspice program.

xiv

BLM 1. GR

Teknolojinin birok alannda diferansiyel denklem ile tanmlanan ilemler gerekletirilmektedir. Birok sistem modeli diferansiyel denklem sistemi ile tanmlanmaktadr. Diferansiyel denklem zm iin birok yntem bulunmaktadr. Bu yntemlerden biri de analog bloklar (analog computation) kullanmaktr. Yani bir diferansiyel denklemin karl olan elektrik devresini fiziksel elemanlar ile kurmak ve giriine verilecek iaret ile k gzlemektir. Bu yntemin en nemli avantaj ok hzl sonu vermesidir. Akla gelen ilk soru ise her diferansiyel denklem iin ayr bir devre gerektii konusudur. Tabi ki yaplan almalar sonucu birok diferansiyel denklemi kapsayacak deney seti grnmndeki genelletirilmi devreler yaplmtr. Bu devreler kullanlarak gerekli olan tm diferansiyel denklemler, gerekli balantlar yapldktan ve ayarl direnler gibi deeri ayarlanabilen elemanlarn ayarlandktan sonra gerekletirilebilir. Analog bloklar ile zm daha yaygn olan saysal bilgisayar zmnden olduka farkldr. Analog hesaplamada ana fikir, aktif devre elemanlar ile kurulan ve bir sistem modeline ait devrenin zerindeki gerilim deerlerinin bu sistemi ifade eden zlecek diferansiyel denkleme uygun olmasdr. Bu gerilimlerin zamana gre deiimi incelenerek zm elde edilir. Gerekte analog blok zm, diferansiyel denklemler dahil olmak zere sadece kk bir grup problemi zmek iin kullanlr. Ancak bu denklemler havaclk gibi alanlarda ok nemli olabilmektedir. Baz denklemlerin zm saysal bilgisayarlarla olduka zor olduundan analog bloklar eklindeki zm mhendislik uygulamalarnda snrl fakat olduka nemli bir rol oynamaktadr.

Kurulacak olan elektiriki devrelerde opamp, OTA ve CCII elemanlarndan yararlanlmtr. Gnmzde bu tr aktif elemanlar her geen gn gelitirilmekte ve ya bu elemanlara bir yenisi daha eklenmektedir. Analog bloklar ile zm iin imdiye kadar hep opamp eleman ile yaplm devrelere rastlanmtr. Bu tez almasnda daha ok OTA ve CCII elemanlar ile kurulmu devreler incelenecektir. Yaplacak incelemelerde Pspice yazlm kullanlarak devrelerin simlasyonu yaplacaktr. Bu tez almasnda ncelikle analog hesaplama teknikleri, opamp, OTA ve CCII elemanlar tantlm, bu elemanlar ile kurulmu temel devreler verilmitir. Daha sonra rnek bir lineer diferansiyel denklem alnm, bu denklemin zmn gerekleyen analog bloklar oluturulmu ve bu bloklar gerekleyen devre Pspice ile kurulup sonular incelenmitir. Sonularn doruluu saysal zmler ile karlatrlmtr. Bu tez almasnda her devrenin eleman deerleri belirlenerek bilgisayar ortasmnda uygulamas yaplmtr. Pspice ilk olarak 1970 ylnda ABD'de Spice2 ismiyle University of California at Berkeleyde kullanlan elektrik ve analog elektronik devre elemanlar ieren devrelerin analizini yapabilen bir simlasyon programdr. Bilindii gibi simlasyon programlar gerek yaamda incelenmesi, -zm iin ar zaman gereksinimi, gerekleme maliyetinin yksek olmas- gibi eitli nedenlerle zor olan devreleri bilgisayarda gerekletirmek ve olas sonular geree yakn ekliyle incelemek amacyla retilmekte ve kullanlmaktadr. Bunlar ayrca bilgisayar destekli eitimin de ayrlmaz paralardr. Programlar tasarm yapan endstriyel firmalardan baka teknik eitimde de kullanlmaktadr. Pspice programnda bir elektrik devresinin analizi, devre balantsn fiziksel olarak gerekletirmeden, bilgisayar araclyla devre emasn izmek ve sonuta kullancnn belirleyecei artlara gre devreyi altrp sonular incelemek eklinde yaplmaktadr. zetle Pspice program devre tasarm yapmayp sadece kullancnn tasarlad devreyi analiz etmeye yarar.

Bilgisayar destekli tasarm veya elektronik devrelerinin bilgisayarla simle edilmesinin salad yarar, tasarmcnn laboratuar lmeleri ile elde etmesinin olanaksz olduu sonularn simlasyonla kolayca elde edilebilmesidir. Tasarmcnn bu program kullanmasnn faydalar ve yapabilecekleri yle sralanabilir: 1. Gerek bir devrede l probunun yapt ii devreyi yklemeksizin, akm ve gerilimlerin dalga ekillerini ve frekans cevabn izlenebilir. 2. eitli eleman parametrelerinin devre zerindeki etkilerini birbirinden ayrmak ve izole etmek zere, sonsuz band geniliinde ve kazanca sahip elemanlar kullanlabilir. 3. Bir deney plaketinin yahut bordun getirecei parazit etkiler olmakszn bir tmdevrenin yksek frekanstaki davranlar incelenebilir. 4. ok hzl darbeler veya darbelerle sinzoidal iaretlerin karm gibi ideal dalga ekilleri bir devreye uygulanabilir. 5. Devrenin temel yapsn anlayabilmek iin doru akm ksmn dier blmlerden ayrabiliriz. 6. Doru gerilim seviyelerini bozmadan bir geribesleme evrimi alabilir. 7. ok geni bir yapya sahip devreler iin bile transfer fonksiyonunun sfrlar ve kutuplar bulunabilir. 8. Grlt, duyarllk, en kt hal analizleri ve istatiksel analiz yaplabilir. 9. Devre elemanlarnn deerleri veya herhangi bir devre eleman kolayca deitirilebilir. 10. Aratrma asndan yapcl artrmaktadr. 11. Devre tasarlamada devrenin gereklenebilirliini anlamamz salar. 12. Sonu elde etme asndan zaman tasarrufu salar. Bu tez almas diferansiyel denklemlerin karl olan ve CCII, OTA ile kurulmu elektrik devrelerinin simlasyonunu kapsamaktadr. Bilgisayarla simlasyon bir anlamda en iyi l yntemidir. Ancak, simlasyon sonularnn doru olabilmesi iin, elemanlar temsil eden modellerin de yeteri kadar doru olmas gerekecei aktr. Model ne kadar iyi kurulmusa, bilgisayarda simlasyonda o derecede iyi sonu verecektir.

Elektronikte kullanlan aktif devre elemanlar lineer olmayan devre elemanlardr. Bu elemanlar temsil eden modellerde buna bal olarak non-lineer olacaktr. Aktif bir elektronik devre elemannda, elemanlarn davrann etkileyen ok sayda fiziksel olay bulunmaktadr. Elemann lineer olmayan davrannn iyi bir biimde modellenmesi iin, btn bu fiziksel olaylarn lineer olmayan model kapsam iersine alnmas gerekir. Lineer olmayan bir modelin parametrelerini iki ayr gurupta toplamak mmkndr. Bunlar statik ve dinamik model parametreleri olarak isimlendirilir. Statik parametreler elemann doru akm davrann incelemek, dinamik parametreler de geici hal ve frekans cevab analizleri incelemek iin ngrlmtr. Analog bloklar ile zmn sahip olduu pozitif ynlerin zenginlii ile birlikte birok uygulamalar gelmitir. Analog bloklar ile zm iin en yaygn kullanm basit diferansiyel denklemlerin zmleri olmutur. Paral diferansiyel denklemlerin belirli tiplerini, cebirsel polinom denklemlerini, entegral denklemlerini, non-lineer diferansiyel denklemleri, ezamanl lineer cebirsel denklemleri ieren dier tip problemler de zlebilir. imdiye kadar yaplm olan analog blok ile zm uygulamalarnda ilemsel eleman olarak opampl devreler kullanlmtr. Yaplan bu tez almasnda matematik problemlerin zmnde kullanlacak analog elektronik devrelerde OTA, CCII gibi bu alanda yeni olan ilemsel elemanlar kullanlmtr. Matematik problemlerin zmnde OTA ve CCII kullanlarak yaplm olan analog elektronik devrelere literatrde rastlanlmamtr. Bu ynyle bu tezde yaplan almalar, oluturulan devreler ve sonularn zgn olmas sebebiyle nemli olacaktr.

BLM 2. ANALOG HESAPLAMA TEKNKLER

2.1. Programlama Prensipleri ve Teknikleri Analog bilgisayarlar veya analog bloklar ile zm, eitli tipteki problemleri zmek iin kullanlabilir. Analog bilgisayarlar, problemleri analog yollar ile zen sistemlerdir. Yani problemler analog devre elemanlar kullanlarak zlr. Eer iki sistem, deikenleri ve balang koullar ayn diferansiyel denklem ile ifade edilebiliyorsa bu diferansiyel denklemin zm her iki siteminde zm olacaktr. Yani kuracanz bir sistemin diferansiyel denklemini elde ederseniz ve bu diferansiyel denklemi gerekleyecek bir elektrik devresi kurarsanz, kurduunuz elektrik devresinin sonularn gzlemlemek demek kuracanz sistemin sonularn gzlemlemek demek olacaktr. Analog bilgisayar aslnda aktif devre elemanlar kullanarak gerekletirilen ve matematiksel denklemlerin zmn yapan genelletirilmi bir elektrik devresidir. Normalde kurulacak bir sistemde hareketli paralar olmasna ramen elektrik devresinde hareketli paralar yoktur ve bu devre yksek ilem hzna, gvenilir bir dorulua ve yksek dereceden uyumlulua sahiptir. Yani sistem zerinde incelemek istediiniz her eyi bu devre zerinde inceleyebilirsiniz. Devre elemanlar ile kurulan elektriki devrenin ileri yn gerilim transfer karakteristii, sistemin matematiksel modelinde rastlanan temel lineer matematiksel ilemlere benzemektedir. Bu benzerlik herhangi bir lineer sistemin simlasyonu iin elektrik devresi kullanmaya izin vermektedir. zel devreler kullanlarak lineer olmayan sistemlerin simlasyonu iinde elektrik devreleri kullanlabilir. Belirli bir fiziksel sistemi simle etmek iin hazrlanan elektrik devrenin matematiksel modeli, sistemin matematiksel modeli ile zdetir. Elektrik devresinin gerilim transfer karakteristikleri, istenilen matematiksel ileme benzerdir. Giri ve k gerilim deerleri, sistemin matematiksel modelinin deikenlerine benzerdir.

Sistemi simle etmek iin gerekli olan normal prosedr, ilgilenilen byklklerin matematiksel model yardmyla tespit edilmesi ile balar. nk sistemin matematiksel modelini analog bilgisayar sisteminde gerekletirmek iin byklkleri tespit etmek ve buna uygun devre elemanlar deerlerini ayarlamak gereklidir. Bu byklkleri tespit ederken blok diyagramlardan faydalanlr. Sistemin karl olan ve analog bilgisayar ad ile anlan devre kurulduktan sonra devreye enerji verilerek devre altrlr ve devrenin k osilaskop ile gzlemlenir. k deerinin bir gerilim fonksiyonu olduu ve bunun gerek sisteme uyarlanmas gerektii unutulmamaldr. 2.2. Diferansiyel Denklemlerin Analog Bloklar Kullanlarak zm Fiziksel sistemin tipik simlasyonu iin balang artlarn ieren bir yada daha fazla diferansiyel denklem gerekmektedir. Eer sistem lineer ise sistemin diferansiyel denklemleri de lineer olacaktr. Bu lineer diferansiyel denklemin zm iin bize gerekecek ilemsel devreler unlardr: 1-Toplama devresi, 2-aret tersleme devresi, 3-Sabit bir say ile arpma devresi, 4-ntegral alma ilemini gerekleyen devre ve 5-Trev alma ilemini gerekleyen devre olacaktr. Bu devrelerin blok diyagramlar ekil 2.1 de gsterilmitir.

ekil 2.1a Toplama ilemi blok gsterimi b Sabit bir say ile arpma ilemi blok gsterimi c ntegral alma ilemi blok gsterimi d aret tersleme ilemi blok gsterimi

Pratik nedenlerden dolay, integral alma ilemini gerekletirmek, trev alma ilemini gerekletirmekten daha kolaydr. ntegral alma ilemi grlt etkilerini azaltc ynde etki etmesine ramen trev alma ilemi grlt etkilerini artrc ynde etki eder. Bu yzden kesinlik gerektiren zmler iin integral alc devreler kullanlr. Analog blok ile zm edeer integral denklemini zmektedir ve ekil 2.2deki gibi ifade edilebilir.

ekil 2.2 Edeer integral denklem zm blok gsterimi

ekil 2.2deki blok diyagram opamp kullanarak gerekleyecek olursak ekil 2.3 gibi izebiliriz.

ekil 2.3 Opamp kullanlarak gerekletirilmi edeer integral denklem zm

Burada dikkat eken zellik denklemi zmek iin integratr giriini bilmeye gerek olmaydr ve giri ka eittir. ekil 2.2de grld gibi k girie geri besleme eklindeki kullanm analog bloklar ile zm iin temeldir. Daha yksek dereceden bir lineer diferansiyel denklem u ekilde ifade edilebilir: rnein; d 2 y dy + +y=0 dt 2 dt (2.1)

y ( 0) = 1

y ' (0) = 0

eklinde verilen bir diferansiyel denklemi analog bloklar ile zmek iin ynin en yksek mertebesi olan terim, yani ynin ikinci trevi olan terim yalnz braklarak dier terimler kar tarafa geirilir ve u ifade elde edilmi olur:

d2y dy = y 2 dt dt

(2.2)

Bu ifadeyi gsteren blok diyagram ekil 2.4te verilmitir ve bu blok diyagram (2.1) diferansiyel denkleminin analog bloklar ile zm olacaktr. kta gsterilen y(t) deerini gzlemlemek demek (2.1) diferansiyel denkleminin sonucunu gzlemlemek demektir.

ekil 2.4 (2.1) denklemini analog bloklar ile zen devrenin blok diyagram

Bu blok diyagram gerekleyecek olan devreyi opamp, OTA, CCII gibi ilemsel elemanlar ile kurduumuzda analog bilgisayarn ok kk bir modelini yapm oluruz. Analog bilgisayarlar (2.1)deki gibi tek bir denklemi deil, genel denklemleri zmek iin tasarlanm, genel yapdaki cihazlardr. zerlerinde katsaylar ayarlayabileceiniz dmeler ve deiik denklemleri olutarabileceiniz giri ve klar bulunur. 2.3. Analog Bilgisayarlarn Avantajlar Analog bilgisayarlar birok cazip zelliklere sahip olmalar ve birok alanda da dijital bilgisayarlardan daha iyi performans gstermeleri nedeniyle ekiciliini kaybetmemi bir alandr. Analog bilgisayarlarn sahip olduu niteliklerden bazlar unlardr: Yksek Hz: Analog bilgisayar ok hzl bir makinedir. lemler srekli ve paralel olarak yaplr.

10

Program ile problemin matematiksel formlasyonu arasndaki uyumluluk: Analog bilgisayar devreleri problemin matematiini direkt olarak modeller. Yani sistemin matematii ile analog bilgisayarn matematii bire bir ayn zelliktedir. Programlama kolayl: Bir analog bilgisayar yapmak iin tek yapmanz gereken ey doru balantlar yapmaktr. Sezgi ve sonu karma avantaj: Analog bilgisayar zerinde yaplacak deiiklikleri annda grebilir ve bu deiimlere gre yeni tasarmlar oluturabiliriz. Analog bilgisayar programlayan kii giri deerleri ya da sabitler iin olan kk deiikliklerin sonularn hemen grebilir ve bu deerleri en iyi sonucu elde etmek iin ayarlayabilir.

BLM 3. OPAMP ile KURULMU TEMEL DEVRELER

lemsel kuvvetlendirici (Opamp), yksek kazanl, ok sayda lineer ve lineer olmayan iaret ileme fonksiyonlarn gerekletirme yeteneine sahip tmleik devre, direkt kuplajl ykselticidir. Gnmzde, 100MHz i geen frekanslarda ve 100w g seviyesini aan deerlerde kullanlan ilemsel kuvvetlendiriciler mevcuttur [2].

ekil 3.1 Opampn devre sembol

ekil 3.2 Opamp edeer devresi

Opampn tanm denklemleri: p = 0 , n = 0 Vp Vn = 0 ( ideal durum ) (3.1)

12

3.1. Opampn Lineerlik artlar Lineer aralkta alan gerek bire opamp iin baz artlar salanmaldr.

1.k geriliminin alabilecei maksimum deer, Vmax bellidir. Vmax kaynak gerilimi Eye yaklak olarak eittir [2].

| Vo(t)| < E

(3.2)

2.Opamp bir gerilim darbesi ile srldnde, opampn k girii takip edemez. Buna karlk k, retici tarafndan belirtilen bir hzla ykselir ve der. Bu orana ykselme eimi (Slew rate) SR ad verilir [2].

dv0 < SR dt

(3.3)

SR, Volt / s olarak verilir. 3.2. LM741 Opamp Entegresinin Pspice Modeli Piyasada birok opamp entegresi bulunmaktadr. Bu tezde LM741 entegresi Pspice analizlerinde kullanlmtr. Bu entegreyi temsil eden LM741.MOD ktphane dosyas bu entegreyi temsilen kullanlmtr. Pspice almalarnda LM741 opamp entegresini kullanabilmek iin bu ktphane dosyasnn Pspice iersindeki library adndaki dizinde bulunmas gerekir.

13

LM741.MOD dosyasnn ierii u ekildedir: .SUBCKT LM741 C2 DC 6 7 30.00E-12 5 53 DX 12345

C1 11 12 8.661E-12

DE 54 5 DX DLP 90 91 DX DLN 92 90 DX DP 4 3 DX EGND 99 0 POLY(2) 3 0 4 0 0 .5 .5 FB 7 99 POLY(5) VB VC VE VLP VLN 0 42.44E6 -40E6 40E6 40E6 +-40E6 GA 6 0 11 12 188.5E-6 GCM 0 6 10 99 1.885E-9 IEE 10 4 DC 15.20E-6 HLIM 90 0 VLIM 1K Q1 11 2 13 QX Q2 12 1 14 QX R2 6 9 100.0E3 RC1 3 11 5.305E3 RC2 3 12 5.305E3 RE1 13 10 1.832E3 RE2 14 10 1.832E3 REE 10 99 13.16E6 RO1 8 5 50 RO2 7 99 25 RP VC 3 4 18.16E3 3 53 DC 2 VB 9 0 DC 0 VE 54 4 DC 2 VLIM 7 8 DC 0 VLP 91 0 DC 20

14

VLN 0 92 DC 20 .MODEL DX D (IS=800.0E-18) .MODEL QX NPN (IS=800.0E-18 BF=75) .ENDS Bu dosya aslnda LM741 entegresinin i yapsn veren bir devredir. Baka bir ifade ile LM741 entegresinin makro modelidir. Eer LM741.MOD dosyasn bulamazsanz bu komutlar olduu gibi pspice devre modelinize ekleyerekte opamp entegresini kullanabilirsiniz. lk satrda yazan .SUBCKT LM741 12345 ifadesinden anlalaca zere bu entegrenin 5 adet baca bulunmaktadr. Bu bacaklar sra ile +giri, -giri, +besleme, -besleme, k ulardr. Entegrenin beslemesinin +12V ve -12V eklinde simetrik besleme olduunu unutmaynz. Bu entegrenin devre iinde nasl kullanldn rnekleri inceleyerek anlayabilirsiniz. LM741 entegresini alma artlar iinde kullanmak iin katalog bilgilerinde yazan deerlere dikkat etmek gereklidir. .SUBCKT LM741 1 2 3 4 5 ile gsterilen ifadede 1 2 3 4 5 numaralar alt devre iinde kullanlan dm numaralardr. Eer biz bu entegreyi Pspice program iersinde X1 0 2 10 20 3 LM741 eklinde kullandmzda aslnda alt devre iindeki 1 2 3 4 5 dmlerini sra ile devre iersindeki 0 2 10 20 3 dmlerine balam oluruz. 3.3. Gerilim Takipi Devresi ekil 3.3te verilen bu devrenin kndaki sinyal giriindeki sinyal ile ayndr. Yani k girii olduu gibi takip eder [2]. Bu devrenin kullanlmasndaki ama empedans uygunlatrmaktr. Bilindii gibi ard arda balanacak devrelerde birinci devrenin k empedans ile ikinci devrenin giri empedans uygun olmaldr. ekil 3.3teki devreyi pspice ile simle etmek istersek u kodlar yazmamz gerekir: opamp gerilim takipi devresi

15

.lib LM741.MOD vg 1 0 sin(0 1 50) vdd 10 0 dc 12 vss 20 0 dc -12 * +giris -giris +bes -bes cikis x1 1 2 10 20 2 LM741 .tran 1u 0.3 0 10u uic * v1=giris v2=cikis .probe v(1), v(2) .end

ekil 3.3 Opampl voltaj takipisi

Bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir: V = Vg 3.4. Eviren Ykselte Alt Devresi ekil 3.4te verilen devre eviren kuvvetlendirici devresidir ve yapt i giriine uygulanan sinyali kazan kadar ykseltmek ve 180 derece faz fark ile ka vermektir [2]. Bu devrenin kazanc R2/R1 forml ile hesaplanabilir. Denklem (3.5)te gsterilen k gerilimi ifadesindeki eksi iareti evirme ilemini gstermektedir. (3.4)

16

ekil 3.4 Opampl eviren ykselte devresi

Bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir: V = (-R2/R1).Vg (3.5)

3.5. LM741 Kullanan Eviren Ykselte Devresinin Pspice Simlasyonu Bu devrenin incelenmesinde R1=1k, R2=2k alnmtr. Forml gerei kazancn K=2 olduu bulunabilir.Devrenin giriine tepe deeri 1V ve f=50 Hz. olan bir sinyal uygulanm kndaki sinyal geici durum analizi ile gzlemlenmitir. kta iaretin terslendiine ve 2 kat bydne dikkat ediniz (ekil 3.5). Eviren ykselte devresinin pspice yazlm u ekildedir: opamp eviren ykselte * bu devrenin kazani=2 .lib LM741.MOD * vg= tepe degeri 1v olan, 0 cizgisi zerinde olan, f=50 Hz olan sinyal. vg 1 0 sin(0 1 50) vdd 10 0 dc 12 vss 20 0 dc -12 rf 2 3 2k r1 1 2 1k * +giris -giris +bes -bes cikis x1 0 2 10 20 3 LM741 .tran 1u 0.3 0 10u uic * v1=giris v3=cikis .probe v(1), v(3)

17

.end Burada vdd ve vss ile opampn beslemesi salanmtr. x1 0 2 10 20 3 LM741 eklindeki yazm opamp temsil etmektedir. Bu yazmdan anlalan udur ki: opampn +giris ucu 0 nolu dme (yani topraa), -giris ucu 2 nolu dme, +besleme ucu 10 nolu dme, -besleme uc 20 nolu dme ve k ucu 3 nolu dme balanmtr.

ekil 3.5 LM741 kullanan eviren ykselte devresinin pspice sonu erileri

3.6. Evirmeyen Ykselte Alt Devresi Bu devre sadece ykseltme ilemi yapmaktadr. Giriine uygulanan gerilimi denklem (3.6)da verilen forml gereince ykseltir. Bu devrenin kazanc daima birden byktr [2].

ekil 3.6 Opampl evirmeyen ykselte devresi

18

Bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir: V = (1+(R2/R1)).Vg 3.7. LM741 Kullanan Evirmeyen Ykseltecin Pspice Simlasyonu Bu devrenin incelenmesinde R1=1k, R2=2k alnmtr. Forml gerei kazancn K=3 olduu bulunabilir.Devrenin giriine tepe deeri 1V ve f=50 Hz. olan bir sinyal uygulanm kndaki sinyal geici durum analizi ile gzlemlenmitir. kta iaretin terslenmediine ve 3 kat bydne dikkat ediniz (ekil 3.7). Eviren ykselte devresinin pspice yazlm u ekildedir: opamp evirmeyen ykselte * bu devrenin kazani=3 .lib LM741.MOD * vg= tepe degeri 1v olan, 0 cizgisi zerinde olan, f=50 Hz olan sinyal. vg 1 0 sin(0 1 50) vdd 10 0 dc 12 vss 20 0 dc -12 rf 2 3 2k r1 1 2 1k * +giris -giris +bes -bes cikis x1 0 2 10 20 3 LM741 .tran 1u 0.3 0 10u uic * v1=giris v3=cikis .probe v(1), v(3) .end (3.6)

19

ekil 3.7 LM741 kullanan evirmeyen ykselte devresinin pspice sonu erileri

3.8. Toplayc Alt Devresi Bu devre girilerine uygulanan sinyalleri toplar ve ka tersleyerek verir. Her bir giri sinyalinin kazanc ayr ayr ayarlanabilir [2]. Devreye daha fazla giri ucu balayarak daha fazla sayda girii toplayabiliriz.

ekil 3.8 Opampl toplayc devresi

Bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir: V = -[(R3/R1).Vg1 + (R3/R2).Vg2] (3.7)

20

3.9. LM741 Kullanan Toplayc Devresinin Pspice Simlasyonu Bu devrenin incelenmesinde R1=1k, R2=1k, R3=2k alnmtr. Devrenin girilerine tepe deeri 1V ve f=50 Hz. olan bir sinyal ile 2V DC sinyal uygulanm kndaki sinyal geici durum analizi ile gzlemlenmitir. kta V1 ile V2 sinyallerinin 2 kat alnarak toplandna ve tersleme ilemi yapldna dikkat ediniz (ekil 3.9). Toplayc devresinin pspice yazlm u ekildedir: opamp eviren ykselte ve toplayici * bu devrenin kazani K1=2 K2=2 .lib LM741.MOD * v1= tepe degeri 1v olan, 0 cizgisi zerinde olan, f=50 Hz olan sinyal. v1 1 0 sin(0 1 50) * v2= 2v dc sinyal v2 2 0 dc 2 vdd 10 0 dc 12 vss 20 0 dc -12 rf 3 4 2k r1 1 3 1k r2 2 3 1k * +giris -giris +bes -bes cikis x1 0 3 10 20 4 LM741 .tran 1u 0.3 0 10u uic * v1=giris v2=giris v4=cikis .probe v(1),v(2), v(4) .end ekil 3.9da stteki iki sinyal giri sinyalleri, alttaki sinyal ise k sinyalidir. Tepeden tepeye deeri 2 volt olan sinzoidal sinyal, deeri 2 volt olan dc sinyal ile toplanmtr. Sinzoidal sinyalin kazanc 2 olduu iin k sinyalinin genlii 2 kat artarak tepeden tepeye 4 volt olmutur. Ayn ekilde dc 2V girie sahip sinyalin kazancda 2 olduu iin 2 kat artm ve sinzoidal sinyali 4 volt aaya kaydrmtr.

21

Sinyalin yukar deilde aa kaymasnn nedeni giriine uygulanan sinyalin terslenmi olmasndandr. Sinzoidal sinyalin 180 derece faz fark ile kmasnn nedeni ise bu sinyalinde terslenmi olmasndandr.

ekil 3.9 LM741 kullanan toplayc devresinin pspice sonu erileri

3.10. ntegral Alma Alt Devresi Bu devre temel olarak giriindeki sinyalin integralini alarak ka veren devredir [2].

ekil 3.10 Opampl kaypsz integral alma devresi

Bu devre kaypsz integral alma devresidir. ekil 3.11de kaypl integral alc devresi verilmitir.

22

Bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

V (t ) = V (0)

1 V g (t ).dt R.C 0

(3.8)

ekil 3.11 Opampl kaypl integral alma devresi

Bu devrenin frekans u ekilde hesaplanabilir:

fd =

1 eklinde olacaktr [2]. 2R f C

(3.9)

Buradaki Rf direnci geri besleme direncidir ve C elemanna paralel olarak balanr. Bu direncin balanmasnn nedeni ofset gerilimi ile kondansatrn arj olarak devrenin almasna bozucu etki yapmamas iindir. Bu direncin deeri R1 direncinden en az 10 kat daha byk olmaldr. Bu devrenin integral ilemini yapabilmesi iin ; fg > fd (3.10)

art olmaldr. Bunun anlam devrenin giriindeki sinyalin frekansnn, devre frekansndan byk olmas gerektiidir. Bu art salanmazsa devre integral ilemini gerekletiremez ve ykselte devresi gibi alr.

23

3.11. LM741 Kullanan ntegral Alma Devresinin Pspice Simlasyonu Bu devrenin incelenmesinde R1=10k, Rf=100k, C=10nF alnmtr. Devrenin girilerine tepe deeri 1V ve f=1 kHz. olan kare dalga sinyal uygulanm kndaki sinyal geici durum analizi ile gzlemlenmitir. kta V1 giri sinyalinin integralinin alndna dikkat ediniz. Ayrca devre frekansnn hesaplama sonucu yaklak fd=160 Hz. ktna ve giri sinyalinin frekansnn 160 Hz. den byk olduuna dikkat ediniz. ntegral alma devresinin pspice yazlm u ekildedir: opamp integrator *r1=10k rf=100k cf=10nF ve r2=10k(+ girise baglaniyor ama zorunlu degil) .lib LM741.MOD * f=1kHz iin T=1m alindi. pulsenin en sonundaki deger. bu deger giris frekansi. * bu devrenin frekansi 160 Hz. * devrenin integrasyon yapabilmesi icin giris frekansinin devre frekansindan byk olmasi gerek. vg 1 0 pulse(-1 1 0 0 0 0.5m 1m) vdd 10 0 dc 12 vss 20 0 dc -12 cf 2 4 10n rf 2 4 100k r1 1 2 10k r2 3 0 10k * +giris -giris +bes -bes cikis x1 3 2 10 20 4 LM741 .tran 1n 60m 50m 1u uic * v(1)=giris, v(4)=cikis .probe v(1), v(4) .end

24

Devrenin pspice sonu grafikleri ekil 3.12de verilmitir. ekil 3.12den de grlecei zere giri sinyalinin integrali alnm ve yaklak 2.2 kat ykseltilmitir.

ekil 3.12 LM741 kullanan integral alc devrenin pspice sonu erileri

ekil 3.12de sonucu verilen devre hem integral alma ilemini yapmakta hemde ykseltme ilemi yapmaktadr. Eer devreyi R1=25k, Rf=100k, C=10nF deerlerini alarak kurarsak devre kazancn 1 yapm oluruz. Burada Rf direnci devre kazancn etkilememektedir. Kazanc 1 olan integral alma devresinin pspice yazlm u ekildedir: opamp integrator3 * r1=25k rf=100k cf=10nF ve KAZANC=1 .lib LM741.MOD vg 1 0 pulse(-1 1 0 0 0 0.5m 1m) vdd 10 0 dc 12 vss 20 0 dc -12 cf 2 4 10n rf 2 4 100k r1 1 2 25k r2 3 0 10k * +giris -giris +bes -bes cikis

25

x1 3 2 10 20 4 LM741 .tran 1n 60m 50m 1u uic .probe v(1), v(4) .end Devrenin pspice sonu grafikleri ekil 3.13te verilmitir.

ekil 3.13 LM741 kullanan ve kazanc 1 olan integral alma devresi pspice sonu erileri

BLM 4. OTA ile KURULMU TEMEL DEVRELER

Opamplar ucuz ve gelimi olmalarna ramen tmleik devre elde etmek iin pek uygun olmadklarndan OTA gibi elemanlar kullanlmaktadr. OTA nn alm Operational Transconductance Amplifier yani gei iletkenlii kuvvetlendiricisi anlamna gelmektedir. OTA-C ise Operational Transconductance AmplifierCapacitor anlamndadr. OTA giri gerilimlerinin fark ile k akmn kontrol eden bir devredir. Yani gerilim kontroll akm kayna gibi dnlebilir. OTA btn teknolojilerde tmletirme iin uygundur. Bunun yannda OTAlar bir kutuplama akmnn deitirilmesi yoluyla elektronik ayarlama iin kolay metodlar salarlar. Ayrca OTAlar opamplara gre nemli derecede daha yksek band geniliklerine sahiptirler. deal bir OTA edeer devresi ve devre sembol ekil 4.1. de gsterilmektedir [1].

ekil 4.1 OTA devre sembol ve edeer devresi

deal bir OTAnn tanm denklemi, o= gm (V1-V2) olur [1]. Burada gm = f(Iabc) dir. Yani kutuplama akm deitirilerek gm deeri belirlenebilir. gm = 19.2 x IABC (BJT OTAlarda ve oda scaklnda) (4.2) (4.1)

27

bants vardr. Bu bant yardmyla istediimiz gm deeri IABC ayarlanarak elde edilebilir. IABC deerini ayarlamak iin diren kullanabiliriz. rnein LM13700 OTA entegresinin gm deeri 6.7 mS ile 13 mS arasnda deiebilmektedir. zel bir scaklk deerinde 5.4 mS e kadar indiide grlmektedir. LM13700 entegresinin tipik gm deeri ise 9.6 mS (mili simens) dir. Bu deeri veren IABC akm ise 0.5mA dir. OTA eleman daha ok ak evrim devrelerinde kullanlmaktadr. OTAnn giri ve k empedanslar ideale yakn ekildedir. Yani giri ve k direnleri ok byktr. ntegral alc devre eklindede grlecei gibi OTA ile kurulmu devrede zaman sabiti gm/C eklindedir. gm deerinin deitirilebilir yani kontrol edilebilir olmas nemli bir zelliktir. Biz devrelerimizde piyasada kullanlan OTAlar kullanacaz. Piyasada kullanlan OTAlarn hepsi BJT ile gereklenmitir. Piyasada ntersil firmasna ait CA3080 ve CA3094 entegreleri, National Semiconductor firmasna ait LM13600 ve LM13700 entegreleri, Texas Instruments firmasna ait OPA860 entegresi bulunmaktadr. Gerek OTAlar ile alrken dikkatli olmak gerekir. nk gerek OTAlarda giri ve k empedanslar frekansa baldr ve sonsuz deildir. Ayrca gm deeride frekans ile deiebilmektedir. OTAnn lineer blgede alabilmesi iin giri fark deerlerinin 50mVdan kk olmas gerekir. Basit yapdaki bir OTA temelde bir fark kuvvetlendiricisi ve akm aynalarndan meydana gelmektedir. CA3080 entegresinin iinde 1 adet basit yapdaki OTA bulunmaktadr. LM13700 entegresinde ise 2 adet gelitirilmi OTA diyebileceimiz OTA, linerletirme diyotlar ve bufer bulunmaktadr. 4.1. CA3080 OTA Entegresinin ncelenmesi Piyasada bulunan en basit OTA yapsna sahip entegredir. OTA, ekil 4.2de gsterildii gibi basit olarak fark ykseltecinden ve akm aynalarndan olumaktadr.

28

ekil 4.2 Basit OTA devre emas

Burada Q1 ve Q2 transistrleri differential pair denilen fark ykselteci ksmn oluturmaktadr. X, Y, Z ve W ise akm aynasdr [6]. Akm aynas devrelerini ekil 4.2 deki devreye yerletirirsek CA3080 entegresini oluturmu oluruz [6].

ekil 4.3 CA3080 entegresi devre emas

29

ekil 4.2de gsterilen Y akm aynasn oluturmak iin ekil 4.3te Q4, Q5 ve Q6 transistrleri ile D2 ve D3 diyotlar kullanlmtr. ekil 4.2de gsterilen Z akm aynasn oluturmak iin ekil 4.3te Q7, Q8 ve Q9 transistrleri ile D4 ve D5 diyotlar kullanlmtr. ekil 4.2de gsterilen W akm aynasn oluturmak iin ekil 4.3te Q3 transistr ile D1 diyodu kullanlmtr. ekil 4.2de gsterilen X akm aynasn oluturmak iin ekil 4.3te Q10 ve Q11 transistrleri ile D6 diyodu kullanlmtr. ekil 4.4 ve 4.5de CA3080 OTA entegrenin alma eklini gsteren devreler verilmitir [6].

ekil 4.4 CA3080 entegresinin almasnn sembolik gsterimi

ekil 4.2den grld zere OTA, 1 adet fark ykselteci ve 4 adet akm aynasndan meydana gelmektedir. Bu akm aynalarndan W ve X akm aynalar sndren tip (current mirror sink) akm aynas, Y ve Z akm aynalar kaynak tipi (current mirror source) akm aynasdr. OTA entegresinin yapt temel grev k akm olan Ib-Ia deerini gm.Vin deerinden oluturmaktr. gm deeri bilindii gibi IABC akm ile (20.IABC) ayarlanabilmektedir [6].

30

ekil 4.5 CA3080 entegresi i yaps alma prensip emas

Q1 ve Q2 transistrleri V+ ve V- girilerinin baland ve bu girilerin farkna gre IB-IA deerinin oluturulmasnda rol olan ksmdr. C akm aynas IABC kontrol akm deerinin dardan sorunsuz bir ekilde girilmesi iin kullanlmaktadr. Dier 3 akm aynas IB-IA ifadesini yani k ifadesini oluturmak ve oluan bu k ifadesini OTAnn k ucundan k akm olarak vermek iin kullanlmaktadr. Akm aynalarnn birbirine nasl baland ekil 4.5de ak bir ekilde gsterilmektedir [6]. OTA elemann alma prensibi; IIKI=IB-IA=VN . gm = (e1-e2). gm (4.3)

formlne dayanmaktadr. gm ifadesi IABC ile ayarlanabilmekte ve VN ile arplarak k akm oluturulmaktadr. Normal opamplarda k deeri gerilim iken OTAda k deeri akmdr.

31

CA3080 entegresinin tipik baz deerleri u ekildedir: OTAya ait etkin tm parametreler IABC kontrol akmna baldr ve IABC ile ayarlanabilir [6]. Maksimum k akm (k ksa devre) IABC deerine eittir [6]. OTAnn toplam akm tketimi, yani OTAnn kaynaktan ektii akm 2xIABC civarndadr ve bu deer IABC=0.1uA olarak ayarlanarak ok az g tketimli bir ota yaplabilir [6]. OTAnn giri akm deerleri tipik olarak IABC/200 civarndadr [6]. OTAnn giri ve k diren deerleri IABC ile deien bir yapdadr. Bunun iin entegrenin katalog bilgilerinden yararlanlabilir. rnek olarak +15V ve -15V besleme ile beslenen, oda scaklndaki bir OTAya IABC=10uA deerinde bir kontrol akm uyguladmzda giri direnci 800k ve k direnci 700M olacaktr. Eer IABC=1mA deerinde bir kontrol akm uygularsak giri direnci 15k ve k direnci 7M olacaktr. IABC arttka giri ve k direnleri klmektedir [6]. OTAnn k gerilim deeri ka balanacak bir yk direnci ile belirlenebilir. Tabiki bu k gerilim deerinin IABC akmna bal olduu unutulmamaldr. Eer k direnci olarak sonsuz bir diren balanrsa k gerilim deeri pozitif besleme geriliminin 1.5 V etraf ile negatif besleme geriliminin 0.5 V etraf arasnda salnr. Eer sonsuz olmayan bir yk direnci balanrsa k geriliminin tepe deeri IABCxRL ile hesaplanabilir. rnein IABC=10uA ve yk direnci 100k olarak alnrsa 10uAx100k arplarak 1V elde edilir. Bunun anlam k gerilimi +1V ve -1V arasnda salnabilir demektir [6]. IABC deeri 0.1uA ile 1mA arasnda deitirilebilir ve bu bize 10000:1 orannda kazancn kontrol edilebileceini gsterir [6]. IABC=0.1uA iin gm=1.92uS, IABC=1mA iin gm=19.2mS

32

olarak ayarlanabilir. Tipik deer IABC=0.5mA iin gm=9.6mS dir. 4.2. LM13700 OTA Entegresinin ncelenmesi LM13700 entegresi OTA, linerletirme diyodu ve buffer dan meydana gelen 16 bacakl bir entegredir ve iinde 2 tane birbirinden bamsz kullanlabilen OTA bulunmaktadr. Her iki OTA ortak beslenmektedir. Linerletirme diyodu giriteki bozucu etkileri azaltr ve giri gerilim seviyesinin yksek olmasn salar. Buffer ise k direncinin drlmesini ve k akmnn yksek olmasn salar. OTAlarn giri gerilim fark seviyeleri ok dktr [6]. LM13700 entegresinde u tipik deerler vardr: gm = 9.6 mS IABC = 500 uA gm = 19.2 IABC (Oda scaklnda)

ekil 4.6 LM13700 entegresi bacak balantlar

LM13700 entegresine, iersinde linerletirme diyodu ve buffer barndrd iin ikinci nesil OTA denilmektedir. Linerletirme diyotlarn ve buffer kullanmak tamamen istee baldr. Eer istenirse sadece OTA kullanlabilir. Eer sadece OTA

33

ksmn kullanmak isterseniz simlasyon yaparken sorun kmamas iin Vdiyod giriine, buffer giriine ve buffer kna sonsuz diren balanabilir. LM13700 entegresinde entegre ekilde buffer bulunmaktadr. Eer OTAnn kn bufferin giriine balarsak bufferin kn OTAnn k gibi dnerek kullanabiliriz. Buffer, k akmn ykseltmekte ve OTAnn kna balanacak devrenin veya elemann OTAl devreye olan bozucu etkilerini nlemektedir. OTAnn k direnci yksektir ve eer OTAnn kn buffern giriine balarsak ve buffern kn k ucu olarak kullanrsak k direncini drm oluruz. Eer buffer ksmn kullanmak isterseniz OTAnn kn buffern giriine balamakla birlikte buffern kna bir yk direnci balamal ve bu yk direncin dier ucunu negatif besleme ucuna balamalsnz. Yk direncinin dier ucunu topraa balayarak buffer ksmn kullanamazsnz. Biz bu tez almasnda buffer kn kullanmadk. O yzden LM13700 entegresinin buffer giri ve klarn topraa baladk. Eer isterseniz buffer giri ve klarn ak devre olarakta brakabilirsiniz. Linerletirme diyotlarnn nasl kullanld ekil 4.7de gsterilmitir. R1 ve R2 direnleri giri ular ile toprak arasna balanm, dk deerli birbirlerine eit direnlerdir. R4 direnci R1 ve R2 direnlerine gre daha byk deerli bir direntir ve gerilim kayna bu diren zerinden girie balanmtr [6]. OTAnn knda byk deerli giriler iin byk distorsiyonlar meydana gelir. Bu distorsiyonlarn nedeni fark ykselteci ksmnda kullanlan transistrlerin Vbe-Ic karakteristiklerinin lineer olmamasndan kaynaklanmaktadr. Eer linerletirme diyotlar kullanlrsa ktaki distorsiyon kabul edilebilir snrlar iine ekilebilir [6]. Eer Ik akm, ID akmna gre daha kk bir deerde ise OTAnn k ifadesi u ekilde olacaktr: I=2.Ik.(IABC/ID) (4.4)

34

ekil 4.7 LM13700 entegresinde linerletirme diyotlarnn kullanm

LM13700 entegresi devre emas ekil 4.8de verilmitir [6].

ekil 4.8 LM13700 entegresi devre emas

Bu devrede Q4 ve Q5 transistrleri fark ykselteci ksmn oluturmaktadr ve OTAnn V+ ve V- girileri buradan uygulanmaktadr. D2 ve D3 diyotlar

35

linerletirme diyotlardr. Q1, Q2 transistrleri ve D1 diyodu akm aynas devresidir ve bu devre sayesinde IABC = I4 + I5 olmaya zorlanr. I4 ve I5 akmlar Q4 ve Q5 transistrlerinin kollektr akmlardr. Dk giri gerilimleri iin yaklak olarak I4=I5 = (IABC /2) olur. Q6, Q7 ve D4 elemanlar, Q10, Q11 ve D6 elemanlar, Q8, Q9 ve D5 elemanlar ayr ayr adet akm aynasdr ve bu akm aynalarnn sayesinde k akm I5-I4 olmas salanr. Darlington balanm Q12 ve Q13 transistrleri ise buffer elemandr [6]. Bu entegreyi Pspice programnda kullanabilmek iin entegrenin makromodeline ihtiyacmz var. ekil 4.8deki devreyi gerekleyen model u ekildedir: LM13700 Dual Operational Transconductance Amplifier * * * * * * * * * * * * Features: * gm adjustable over 6 decades. * Excellent gm linearity. * Linearizing diodes. * Wide supply range of +/-2V to +/-22V. * * Note: This model is single-pole in nature and over-estimates * * AC bandwidth and phase margin (stability) by over 2X. Although refinement may be possible in the future, please Amplifier Bias Input | Diode Bias | | Positive Input | | | Negative Input | | | | Output | | | | | Negative power supply | | | | | | Buffer Input | | | | | | | Buffer Output | | | | | | | | Positive power supply | | | | | | | | |

.SUBCKT LM13700/NS 1 2 3 4 5 6 7 8 11

36

* *

use benchtesting to finalize AC circuit design.

* Note: Model is for single device only and simulated * * ****************************************************** * C1 6 4 4.8P C2 3 6 4.8P * Output capacitor C3 5 6 6.26P D1 2 4 DX D2 2 3 DX D3 11 21 DX D4 21 22 DX D5 1 26 DX D6 26 27 DX D7 5 29 DX D8 28 5 DX D10 31 25 DX * Clamp for -CMR D11 28 25 DX * Ios source F1 4 3 POLY(1) V6 1E-10 5.129E-2 -1.189E4 1.123E9 F2 11 5 V2 F3 25 6 V3 F4 5 6 V1 1.022 1.0 1.022 supply current is 1/2 of total device current.

* Output impedance F5 5 0 POLY(2) V3 V7 0 0 0 0 1 G1 0 33 5 I1 11 6 300U Q1 24 32 31 Q2 23 3 31 QX1 QX2 0 .55E-3

37

Q3 11 7 30 Q4 11 30 8 V1 22 24 0V V2 22 23 0V V3 27 6 0V V4 11 29 1.4 V5 28 6 1.2 V6 4 32 0V V7 33 0 0V

QZ QY

.MODEL QX1 NPN (IS=5E-16 .MODEL QY NPN (IS=6E-15 .MODEL QZ NPN (IS=5E-16 .MODEL DX D (IS=5E-16) .ENDS *$

BF=200 NE=1.15 ISE=.63E-16 IKF=1E-2) BF=50) BF=266)

.MODEL QX2 NPN (IS=5.125E-16 BF=200 NE=1.15 ISE=.63E-16 IKF=1E-2)

Daha nce verilen temel devrelere dikkat ettiyseniz devrelerin matematiksel ifadelerinde hep OTAlarn gm deerleri bulunmaktadr. Bu OTAy farkl klan bir zelliktir. gm deerinin IABC(Amplifier Bias Current) akm ile deitirilebiliyor olmasda nemli bir zelliktir. Biz bu tezde OTAl devrelerde de bu ekilde kullanlmaktadr- IABC akmn art beslemeden alnan bir direnci entegrenin Amp Bias Input giriine balayarak kontrol edeceiz (ekil 4.9). stediimiz gm deerini elde edebilmek iin ka ohmluk diren balamamz gerektiini renmek iin aada verilen rnekleri inceleyiniz.

gm =

I ABC olduundan 2.VT

(4.5)

I ABC = g m x 2.VT

(4.6)

bants ile istenilen gm deeri iin ne kadar kontrol akm gerektiini hesaplayabiliriz.

38

ekil 4.9 OTAnn gm ayar iin balant ekli

Oda scaklnda ve BJT OTAlar iin ters doyma gerilimi olan VT = 26 mV olarak (4.7) ile hesaplanabilir. k .T = 26mV q

VT =

(4.7)

VT=26mV deerini (4.5) ve (4.6) denklemlerinde yerlerine yazdmzda; gm = 19.2 x IABC IABC = gm / 19,2 (4.8) (4.9)

Bulunan bu ayar akm iin gerekli diren deerini ise u forml ile hesaplayabiliriz:

RB =

VCC + V EE V BE I ABC

(4.10)

Bu formldeki VBE deeri 0.7 Volttur. VCC + besleme deeri, VEE besleme deeridir. Bu forml ekil 4.3ten, RB direncinin ekil 4.9daki gibi baland dnlerek kolaylkla kartlabilir.

39

Entegrenin besleme geriliminin +18 ve -18 V olduu kabul edilirse VCC=+18V VEE=-18V olarak alnmaldr. Baz tipik gm deerleri iin RB direncini hesaplayacak olursak u deerleri bulabiliriz. gm=6 iin IABC=0.31 mA ve RB=113.8 k gm=9 iin IABC=0.47 mA ve RB=75.1 k gm=9.6 iin IABC=0.5 mA ve RB=70.6 k gm=10 iin IABC=0.52 mA ve RB=67.88 k gm=12 iin IABC=0.625 mA ve RB=56.48 k olmaldr. olmaldr. olmaldr. olmaldr. olmaldr.

Entegrenin besleme geriliminin +15 ve -15 V olduu kabul edilirse VCC=+15V VEE=-15V olarak alnmaldr. Baz tipik gm deerleri iin RB direncini hesaplayacak olursak u deerleri bulabiliriz. gm=6 iin IABC=0.31 mA ve RB=94.52 k gm=9 iin IABC=0.47 mA ve RB=62.34 k gm=9.6 iin IABC=0.5 mA ve RB=58.6 k gm=10 iin IABC=0.52 mA ve RB=56.35 k gm=12 iin IABC=0.625 mA ve RB=46.88 k olmaldr. olmaldr. olmaldr. olmaldr. olmaldr.

Bu tez almasnda OTA eleman iin LM13700 ve CA3080 entegreleri kullanlmtr. Devre simlasyonlar Orcad 10.3 Pspice programnda yaplmtr. Bu programda simlasyon iin iki yol vardr. Bunlardan birincisi kod yazarak .cir dosyalar oluturmak ve Pspice A/D program ekinde altrmaktr. Bu yntemde .lib ktphane dosyalar kullanlmaktadr. kinci yntem ise Capture CIS ad verilen ksmnda ekil izerek devreyi kurmaktr. Burada da .olb ktphane dosyalar kullanlmaktadr.

40

4.3 Fark Ykselte Alt Devresi Bu devre giriindeki sinyallerin farkn alarak ve ykselterek ka veren devredir [1].

ekil 4.10 OTAl fark ykselte devresi

ekil 4.10da gsterilen devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo =

g m1 (V1 V2 ) gm2

(4.11)

Bu devrenin kazanc OTAlarn gm deerleri ile ayarlanabilir. 4.4. CA3080 Kullanan Fark Ykselte Devresinin Pspice Simlasyonu ekil 4.10 daki fark ykselte alt devresini CA3080 eleman ile ematik editrde incelersek u sonular elde ederiz:

ekil 4.11 CA3080 kullanan fark ykselte pspice devresi

41

Bu devrede girilere tepe deeri 10 mV ve frekans 1 kHz olan sins kayna ile 5 mV deerinde DC kaynak balanmtr. Sins kayna + girie, DC kaynak - girie balandndan k ifadesi olarak sins kaynan 5 mV aaya kaym olarak grmemiz gerekir. Devrede OTAlarn gm deeri 9,6 mS olacak ekilde ayarlanmtr. OTAlarn beslemeleri +15V ve -15V tur ve bu deerler nda gm=9.6 mS iin balanmas gereken diren deeri R1=R2=58k olarak bulunabilir. Bu deerlere gre devrenin kazanc 1 olarak ayarlanmtr. Yani bu devre girilerindeki sinyallerin genlik farklarn alp ka vermektedir. Devrenin sonu erileri u ekildedir:

ekil 4.12 CA3080 kullanan fark ykselte devresinin pspice giri erileri

ekil 4.13 de grld gibi k erisinde 1mV luk bir sapma vardr. k erisi balang deeri -5 mV olmas gerekirken -4 mV olmutur. k ekli 1mV yukar kaymtr. Yani kta olmamas gereken 1mV civarnda bir DC bileen etkisi grlmtr. Bu 1mV civarndaki olumsuz etkinin giri genlik deerine bal olmad yaplan almalar sonucunda grlmtr. O yzden giriten daha byk genlikli deerler verildiinde bu hatann kta daha az grlecei aikardr.

42

ekil 4.13 CA3080 kullanan fark ykselte devresinin pspice k erisi

Ayn devreyi LM13700 entegresi ile kod yazarak inceleyecek olursak u sonular elde ederiz: OTA Fark Kuvvetlendirici devresi .cir yazlm .lib LM13700.mod *frekans 1 kHz ayarlanmis oldu. genlik=1mV kare dalga V1 1 0 sin(0 10m 1k) V2 2 0 dc 5m vp 50 0 dc 18 vn 40 0 dc -18 rabc1 50 101 69k rabc2 50 102 69k * Iabc DBias +G -G +Vcc BufIn BufOut -Vcc xota1 101 0 1 2 3 40 0 0 50 LM13700/NS xota2 102 0 0 3 3 40 0 0 50 LM13700/NS .tran 1n 60m 50m 1u uic .probe v(1), v(2), v(3) .end

43

ekil 4.14 LM13700 kullanan fark ykselte devresinin pspice giri ve k erileri

4.5. Evirmeyen Ykselte Alt Devresi Bu devre giriindeki sinyali evirmeden ykselten devredir. Devrenin kazanc OTAlarn gm deerlerine baldr. ekil 4.10daki devrenin eksi girii topraa verildiinde evirmeyen ykselte, art girii topraa verildiinde eviren ykselte elde edilmi olur [1]. Bu devrenin kazanc OTAlarn gm deerleri ile ayarlanabilir.

ekil 4.12 OTAl evirmeyen ykselte devresi

ekil 4.15te gsterilen devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo =

g m1 xV1 g m2

(4.12)

44

4.6. CA3080 Kullanan Evirmeyen Ykseltecin Pspice Simlasyonu ekil 4.15 deki evirmeyen ykselte alt devresini CA3080 eleman ile ematik editrde incelersek u sonular elde ederiz:

ekil 4.16 CA3080 kullanan evirmeyen ykselte pspice devresi

Bu incelemede gm1 deeri 12, gm2 deeri 6 olacak ekilde ayarlanmtr ve bu deerler iin IABC akmlar srayla 625 uA ve 310 uA olmaldr (ekil 4.17). Kazan forml gerei k iareti giri iaretinin 2 kat olmaldr.

ekil 4.17 Evirmeyen ykselte devresinde CA3080 entegrelerine ait kontrol akm deerleri

45

ncelenen evirmeyen ykselte devresinin giriine tepe deeri 10mV olan sins kayna uygulanmtr. Devre eleman deerlerine gre devrenin kazanc 2 olarak ayarlanmtr. Buna gre kta grmeyi beklediimiz iaret sins iaretinin genliinin 2 kat artm halidir. Yani sfr izgisi zerinde gezinen ve tepe deeri 20mV olan bir sins iareti grmeyi bekliyoruz. Devrenin sonu erisi u ekildedir:

ekil 4.18 CA3080 kullanan evirmeyen ykselte devresinin pspice giri ve k erileri

ekil 4.18den grld zere kta 2mV civarnda istenmeyen bir DC bileen etkisi olumu ve k ekli 2mV yukar kaymtr. Devreyi kod yazarak LM13700 ile inceleyecek olursak u kodlar yazmalyz: OTA evirmeyen ykselte devresi KAZANC=2 .lib LM13700.mod V1 1 0 sin(0 1m 1k) vp 50 0 dc 18 vn 40 0 dc -18 rabc1 50 101 56k rabc2 50 102 113k

46

xota1 101 0 1 0 2 40 0 0 50 LM13700/NS xota2 102 0 0 2 2 40 0 0 50 LM13700/NS * v(1)=giris v(2)=cikis .tran 1n 60m 50m 1u uic .probe v(1), v(2) .end 4.7. Eviren Ykselte Alt Devresi Bu devrede giri sinyali OTAnn eksi giriinden verildiinden bu devre giriindeki sinyali kuvvetlendirip evirerek ka verir [1].

ekil 4.19 OTAl eviren ykselte devresi

ekil 4.19da gsterilen devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo =

g m1 xV1 gm2

(4.13)

Bu devrenin kazanc OTAlarn gm deerleri ile ayarlanabilir. 4.8 CA3080 Kullanan Eviren Ykselte Devresinin Pspice Simlasyonu ekil 4.19 daki eviren ykselte alt devresini CA3080 eleman ile ematik editrde incelersek u sonular elde ederiz:

47

ekil 4.20 CA3080 kullanan eviren ykselte pspice devresi

Devrenin eleman deerleri olarak R1=46k iin gm1=12mS, R2=94k iin gm2=6mS alnm ve bylece (4.13) forml gereince kazan 2 olarak belirlenmitir. Devrenin giriine tepe deeri 10mV olan sins iareti uygulanmtr. kta olmasn beklediimiz iaret tepe deeri 20mV olan ve terslenmi sins iaretidir. Devrenin sonu erisi u ekildedir:

ekil 4.21 CA3080 kullanan eviren ykselte devresinin pspice giri ve k erileri

48

ekil 4.21den grld zere kta 2mV civarnda istenmeyen bir DC bileen etkisi olumu ve k ekli 2mV yukar kaymtr. Devreyi kod yazarak LM13700 ile inceleyecek olursak u kodlar yazmalyz: OTA eviren yukseltec devresi KAZANC=2 .lib LM13700.mod V1 1 0 sin(0 1m 1k) vp 50 0 dc 18 vn 40 0 dc -18 rabc1 50 101 27.68k rabc2 50 102 55.8k xota1 101 0 0 1 2 40 0 0 50 LM13700/NS xota2 102 0 0 2 2 40 0 0 50 LM13700/NS * v(1)=giris v(2)=cikis .tran 1n 60m 50m 1u uic .probe v(1), v(2) .end 4.9. Toplayc Alt Devresi ekil 4.22deki toplayc devresi, giriinden verilen sinyalleri toplayarak ve kuvvetlendirerek ka veren devredir. Giriten verilen sinyaller eer OTAnn art giriinden verilmise art olarak toplanr, eksi giriinden verilmise eksi olarak toplanr. Hangi sinyalin ne kadar kuvvetlendirilecei ise OTAlarn gm deerleri ile ayarlanabilir [1].

49

ekil 4.22 OTA l toplayc devresi

ekil 4.22de gsterilen devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo =

g m1 g xV1 m 2 xV2 g m3 g m3

(4.14)

V1 girii OTAnn + giriine uygulandndan iareti + , V2 girii OTAnn - giriine uygulandndan iareti olduuna dikkat ediniz. Bu mant kullanarak ve daha ok OTA kullanarak istediimiz kadar giri sinyalini birbiri ile toplayabilir veya karabiliriz. 4.10 CA3080 Kullanan Toplayc Devresinin Pspice Simlasyonu ekil 4.22 deki toplayc alt devresini CA3080 eleman ile ematik editrde incelersek u sonular elde ederiz: Bu devrenin girilerinden 10mV tepe deeri olan sins dalga kayna ile 11mV deerinde olan DC kaynak uygulanmtr. Her iki kaynakta + girilerden uygulanmtr. Devrenin gm deerleri gm1=12mS, gm2=6mS ve gm3=6mS seilmitir. Sins kaynann kazanc 2, DC kaynan kazanc 1 olarak ayarlanmtr.

50

ekil 4.23 CA3080 kullanan pspice toplayc devresi

Bu devrede, girilere uygulanan tepe deeri 10mV olan sins iareti ile deeri 11mV olan DC iaret kazanlar orannda artrlarak toplanacak ve ka verilecektir. kta grmeyi beklediimiz iaret 31mV ile -9 mV arasnda gezinen bir sins iaretidir. Devrenin sonu erileri u ekildedir:

ekil 4.24 CA3080 kullanan toplayc devresinin pspice giri erileri

51

ekil 4.25 CA3080 kullanan toplayc devresinin pspice k erisi

ekil 4.25den grld zere kta 2mV civarnda istenmeyen bir DC bileen etkisi olumu ve k ekli 2mV yukar kaymtr. Devreyi kod yazarak LM13700 ile inceleyecek olursak u kodlar yazmalyz: OTA toplama devresi .lib LM13700.mod *frekans 1 kHz ayarlanmis oldu. genlik=1mV sinzoidal dalga V1 1 0 sin(0 1m 1k) v2 2 0 dc 1m vp 50 0 dc 18 vn 40 0 dc -18 * gm1=gm2=gm3=9.6 icin r=70.6k Iabc=0.5mA rabc1 50 101 70.6k rabc2 50 102 70.6k rabc3 50 103 70.6k * Iabc DBias +G -G +Vcc BufIn BufOut -Vcc xota1 101 0 1 0 3 40 0 0 50 LM13700/NS xota2 102 0 0 2 3 40 0 0 50 LM13700/NS

52

xota3 103 0 0 3 3 40 0 0 50 LM13700/NS * v(1)=giris v(2)=giris v(3)=cikis .tran 1n 60m 50m 1u uic .probe v(1), v(2), v(3) .end Bu devrenin sonu erileri ekil 4.26da verilmitir.

ekil 4.26 CA3080 kullanan toplayc devresinin pspice sonu erileri

4.11. ntegral Alc Alt Devresi ekil 4.27de gsterilen devre, giriindeki sinyalin integralini alarak ka veren devredir. knda yalnzca kapasite olduundan bu devre kaypsz integral alma devresidir [1].

ekil 4.27 OTAl kaypsz integral alc devresi

53

ekil 4.27de gsterilen devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

1 1 Io = Io sC C

Vo =

(4.15)

I o = g m (V1 V2 )

(4.16)

Vo =

gm g (V1 V2 ) = m (V1 V2 ) sC C

(4.17)

ekil 4.27de gsterilen devrede V1 giriini veya V2 giriini topraa baladmzda tek girili bir integral alma devresi elde etmi oluruz. V1i giri olarak kullanp V2yi topraa baladmzda tek girili ve evirmeyen bir integral alc elde ederiz. Tersi olarak V2yi giri olarak kullanp V1i topraa baladmzda tek girili ve eviren bir integral alc elde ederiz. Ayrca toplayc ve intagral alc devresini tek bir devre iinde ekil 4.28de olduu gibi elde edebiliriz. Eer farkl arpanlar istenirse, herbiri iin ilave bir OTAya ihtiya duyulur.

ekil 4.28 OTAl kaypsz integral alc ve toplayc devresi

54

ekil 4.28de gsterilen devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

1 g g Vo = ( m1 V1 m 2 V2 ) s C C

(4.18)

Kaypsz integratr devresi yerine, ka paralel diren balanarak elde edilen kaypl integratr devresi ile daha kolay sonu elde edilmitir. Kaypl integratr devresi ekil 4.29da verilmitir.

ekil 4.29 OTAl kaypl integral alc devresi

ekil 4.29da gsterilen devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo g m .R = Vi s.R.C + 1

(4.19)

Kaypsz integral alc devresinde k iaretinin genliinin giri iaretinin genliine oran gm/C forml ile hesaplanabilir. Yani integratr devresinin kazanc gm ve C deerleri ile ayarlanabilir. Kaypl integral alc devresinin kazanc ise (4.19) formlnn genliidir. Yani kaypl integral alc devrenin kazanc;

g m .R Vo g m .R = = Vi j.w.R.C + 1 j.w.R.C + 1

(4.20)

55

forml ile hesaplanabilir. (4.20) formlnde s yerine jw deerinin yazldna ve integratr devresinin kazancnn gm, R ve C deerleri ile birlikte w deerine yani frekansa bal olduuna dikkat ediniz. rnein gm=19.2mS (IABC=1mA), R=100 ohm, C=2.6uF deerlerine sahip ve giriinde f=1kHz frekansa sahip kare dalga sinyal olan kaypl integratr devresinin kazancn; w=2..f =6.28k (4.21)

Kazan =

19.2mx100 jx6.28kx100 x 2.6u + 1

(4.22)

Kazan =

1.92 1.92 j 31.14 = = 0.52 j 0.86 = 1 1 + j1.63 3.66

(4.23)

eklinde hesaplayabiliriz. Ayn sonu

Kazan =

1.92 1 + j1.63

1.92 =1 1.91

(4.24)

eklinde de hesaplanabilir. 4.12 CA3080 Kullanan Kaypsz ntegral Alcnn Pspice Simlasyonu ekil 4.27 deki kaypsz integral alc alt devresini CA3080 eleman ile ematik editrde incelersek u sonular elde ederiz: Kaypsz integratr devresinin CA3080 veya LM13700 ile pspice ortamnda simlasyonu yapldnda istenilen k deerleri elde edilememitir. Bunun sebebi

56

OTAlarn idealin dnda davranmalarndan kaynaklanmaktadr. gm deeri frekansa bal bir deerdir. rnein ekil 4.27de verilen devreyi CA3080 ile pspice ortamnda gerekleyecek olursak ekil 4.30 elde edilir. Bu devrede giri iareti olarak genlii 1mV ile -1mV arasnda deien 1kHZ frekansa sahip kara dalga kullanlm (ekil 4.31) ve gm/C orannn 1 olabilmesi iin gm = 9.6mS ve C=9.6mF olarak alnmtr. OTAnn gm deeri IDC akm kayna yardmyla 0.5mA verilerek elde edilmitir. Kondansatrn balang deeri sfr alnmtr.

ekil 4.30 CA3080 kullanan kaypsz integral alc pspice devresi

Bu devrenin k erisi ekil 4.32de verilmitir. Devrenin giriine kare dalga uygulandna gre kta grmeyi beklediimiz iaret kare dalga iaretin integrali olan gen dalga iarettir.

57

ekil 4.31 CA3080 kullanan integral alc devrelerinin pspice giri erisi

ekil 4.32 CA3080 kullanan kaypsz integral alc devresinin pspice sonu erisi

ekil 4.32deki sonu erisinden grld gibi k sinyali gen dalgaya benzemekle birlikte devaml artmaktadr ve kazan 1den kktr. Sinyalin devaml olarak ykselmesi kondansatr deerinin ok byk olmasndan kaynaklanmaktadr. Eer kondansatr deeri yeteri kadar kltlrse k erisinin devaml ykselen olmas dzeltilebilmektedir. Bununla birlikte kondansatr deeri

58

kltlmeye devam edilince integral alma ilemini yapmamaya balamakta ve belirli bir deerden sonra k erisi giri erisi ile ayn olmaktadr. ekil 4.30daki devrede C=26nF alndnda k iaretinin ykselen olmas sorunu giderilmektedir. C=26nF iin elde edilen pspice erisi ekil 4.33de verilmitir.

ekil 4.33 CA3080 kullanan integral alc devresinin C=26 nF iin pspice sonu erisi

Sonu erisinden grld gibi k erisinin devaml ykselen olmas sorunu giderilmi fakat k iareti tam istenilen gen dalga eklinde deildir. Kondansatr deerinin artrlmas daha ok gen dalgaya yaklamay salamaktadr. 4.13 CA3080 Kullanan Kaypl ntegral Alcnn Pspice Simlasyonu ekil 4.29 daki kaypl integral alc alt devresini CA3080 eleman ile ematik editrde incelersek u sonular elde ederiz: ekil 4.29daki kaypl integral alc devresini pspice ortamnda kurduumuzda ekil 4.34 devresi elde edilir.

59

ekil 4.34 Kazanc 0.25 olan CA3080 kullanan kaypl integral alc pspice devresi

Bu devrede R=100 ohm ve C=10 uF alnmtr. OTAnn gm deeri 10mS olacak ekilde ayarlanmtr. Devrenin giriine 1mV ile -1mV arasnda deien 1kHZ frekansa sahip kara dalga verilmitir (ekil 4.31). Bu kara dalgann integrali olan gen dalga k erisi ekil 4.35te verilmitir.

ekil 4.35 Giri iareti genlii 2mV olan kaypl integral alc devresinin pspice sonu erisi

60

k erisi 0.45mV ile 0.95mV arasnda deimektedir. k iaretinin genlii 0.5 mV tur. Giri sinyalinin genlii 2mV idi. Eer devreye ait deerleri (4.20) formlnde yerine koyarsak kazan=0.16 olarak bulunur. Giri ve k iaret deerlerine baktmzda kazancn 0.25 olduu grlmektedir. Bu devrenin giriine +1mV ve -1mV deerinde bir kare dalga uygulanmasna, yani hem + alternansta hem alternansta giri iareti olmasna ramen k iareti yalnzca + alternansta meydana gelmitir. Yani kta olmamas gereken DC bileen etkisi sorunu bulunmaktadr. Giri sinyalinin genliini 20 mV dzeyine kardmzda ekil 4.36da grld gibi k iareti -2 mV ile +3 mV arasnda deimektedir ve genlii 5 mV dzeyindedir. ekil 4.35e gre DC bileen etkisi iyiletirilmi olmasna ramen hala daha 1mV dzeyinde olmamas gereken bir DC bileen etkisi devam etmektedir.

ekil 4.36 Giri iareti genlii 20mV olan kaypl integral alc devresinin pspice sonu erisi

k sinyalindeki DC bileen etkisini en aza indirmek iin giri iaretinin genliini +20mV -20mV eklinde 40 mV dzeyine kardmzda ekil 4.37 elde edilir. Burada da yine kazan 0.25 deerindedir ve k sinyali -4.9mV ila +5.1 mV deerleri arasndadr. Buradaki olmamas gereken DC bileen etkisi 0.1mV dzeyindedir.

61

ekil 4.37 Giri iareti genlii 40mV olan kaypl integral alc devresinin pspice sonu erisi

Kaypl integral alc devresi matematiksel formlnden de anlalaca zere kazanc artrmann en iyi yolu gm deerini artrmaktr. Eleman deerleri gm=19.2 mS (IABC=1mA), R=150 ohm, C=4uF olan devre ekil 4.38de verilmitir ve giri sinyali olarak genlii +20 mV ile -20mV arasnda deien frekans 1kHz olan kare dalga uygulanmtr.

ekil 4.38 Kazanc 1 olan CA3080 ile kaypl integral alc pspice devresi

62

ekil 4.38deki devrenin eleman deerlerini (4.20) formlnde yazdmzda kazan=0.74 olarak bulunur.

ekil 4.39 Kazanc 1 olan kaypl integral alc devresi pspice sonu erisi

ekil 4.40da devrenin k sinyali, giri sinyali ile birlikte verilmitir.

ekil 4.40 Kaypl integral alc devresi pspice sonu erileri-5

Sonu erisinden grld gibi devre ideale yakn deerlerde almaktadr. ekil 4.40a baktmzda devrenin kazanc 1 olarak grnmektedir.

63

Gerek ekil 4.34 devresinde ve gerekse ekil 4.38 devresinde eleman deerlerine baklp (4.20) formlnde yerine konularak elde edilen kazan sonu deerleri ile sonu grafiklerine baklarak elde edilen kazan deerleri farkllk gstermektedir. Sonu grafiklerinden elde edilen kazan deeri, forml ile hesaplanan kazan deerinden daha byk kmaktadr. (4.20) formlnde f=1kHz yerine f=700 Hz alndnda ise formlle hesaplanan kazan, sonu grafiklerinden elde edilen kazan deeriyle uyumluluk gstermektedir. Giriine kare dalga yerine sabit 10mV ve ya -10 mV deerinde sinyaller uygulanan integratr devresi incelenmi ve u sonular elde edilmitir: Girie +10 mV verilerek elde edilen devre ekil 4.41de verilmitir.

ekil 4.41 Girie 10mV sabit deer verilen integratr devresi

Devre deerleri olarak IABC=0.7mA, R=100 ohm, C=0.5mF deerleri kullanlm ve sonu olarak ekil 4.42 elde edilmitir.

64

ekil 4.42 10mV girili integratr devresi pspice k erisi

Ayn devrede girii -10mV yaptmzda ekil 4.43 elde edilmitir.

ekil 4.43 -10mV girili integratr devresi pspice k erisi

k erisinin eimini kondansatr deeri ve gm ile ayarlayabiliriz. Eer kondansatr deerini kltr, gm deerini artrrsak eim artacaktr.

65

Devre deerleri olarak IABC=1mA, R=200 ohm, C=0.17mF deerleri kullanlm ve sonu olarak ekil 4.44 elde edilmitir.

ekil 4.44 Eimi artrlm integratr devresi pspice k erisi

BLM 5. CCII ile KURULMU TEMEL DEVRELER

Akm tayc eleman ilk bulunduu zamanlarda dier aktif elemanlara gre avantajlar tam olarak bilinmediinden bu eleman ile ilgili uygulamalar son yllarda hz kazanmtr. Akm tayclarn en belirgin zellii opamplara gre daha yksek bir gerilim kazancna ve daha byk band geniliine sahip olmalardr. Tasarmclar, btn opamp uygulamalarnn akm tayclar ile yaplabildiini gstermitir. Akm tayclar zaman iersinde gelitirilmi ve 2. kuak akm tayclar CCIIler, nc kuak akm tayclar CCIIIler elde edilmitir. Akm tayclar yksek band genilikleri ve gelitirimi akm srme kabiliyetlerinden dolay OTAlara alternatif oluturmulardr. Bu aktif elemanlar gerilim ve akm kaynaklarnn her ikisi tarafndan da srlebilme zelliine sahiptirler. ekil 5.1de akm tayc sembolleri grlmektedir. Akm tayclar, kontroll kaynaklar, aktif filtreler, empedans eviricileri, jiratr, gerilim ykselteci, fark alc, integral alc ve toplayc gibi deiik analog ilem elemanlar gereklemelerinde opamplara kar baarl bir alternatif olmutur.

ekil 5.1 Akm tayc sembol ve tanm denklemleri

Tanm denklemlerinde k ifadesinin +1 veya -1 olduu gsterilmitir. Bu akm taycnn tipini ifade eder. Eer +1 ise pozitif akm tayc, -1 ise negatif akm tayc olduu anlamna gelir. Bu tezde pozitif tip akm tayc olan AD844 eleman kullanlacaktr. Tanm denklemlerinden de anlalaca gibi Y giriinden akm

67

akmamaktadr. Birinci kuak akm tayclarda Y ucundanda akm akmaktayd. Ayn zamanda Vx geriliminin Vy gerilmine eit olduu grlmektedir. k akm Iz ise Ix akmna eit olmaktadr. Iy giri akm sfr olduundan, Y terminali sonsuz giri empedans gibi davranr. Bu zellik sayesinde akm tayclar ardk olarak balanabilirler. Akm tayclar opamplardan stn klan zellik, akm taycl gerilim kuvvetlendiricilerinde kazancn band geniliinden bamsz olmasdr. Bunun anlam akm tayclarn uygulamada daha geni band geniliine ve daha yksek gerilim kazancna sahip omalardr. Akm tayclarn OTAlara gre stnl, OTAlarn kk band genilii ve k akmnn srme yeteneinin az olmas sebebiyle alma performanslarnn kstl olmasndan kaynaklanmaktadr. Akm tayclar OTAlara gre daha yksek band geniliine ve en nemlisi gelitirilmi k srme yeteneine sahip olmalardr. Tezdeki almalarmzda kullanacamz AD844 entegresi devre emas ekil 5.2de verilmitir.

ekil 5.2 AD844 entegresi devre emas.

68

Biz bu tez almasnda AD844 elamann kullanlmtr. Bu eleman CCII+ tipinde bir elemandr. CCII- tipinde akm tayc 2 adet CCII+ kullanlarak elde edilebilir. CCII+ tipinde Y girii evirmeyen giri, X girii eviren giri gibi dnlmeli, CCIItipinde ise bunun tam tersi olarak X girii evirmeyen giri, Y girii eviren giri gibi dnlmelidir. AD844 entegresinin iinde tmleik olarak CCIInin kna bal gerilim takipisi bulunmaktadr. Entegrenin 3 nolu ucu evirmeyen giri olan Y girii, 2 nolu ucu eviren giri olan X girii ve 5 nolu ucu Z kdr. Entegrenin beslemesi srayla 7 ve 4 nolu ulardan +15 V ve -15 V eklinde yaplabilir. 6 nolu k ise gerilim takipi kdr. Bu u ard arda balamada elemann dier elemana balanmasnda kullanlacaktr. Eer bu u, devrenin k ucu ise RL yk direnci balanarak bu utan lm yaplacaktr.

ekil 5.3 AD844 entegresi bacak balantlar

5.1. Evirmeyen Ykselte Alt Devresi ekil 5.4 ve ekil 5.5te verilen bu devreler giriindeki sinyali evirmeden kuvvetlendirerek ka verir [1].

69

ekil 5.4 Akm taycl evirmeyen ykselte devresi

ekil 5.4deki bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo =

R2 Vi R1

(5.1)

Ayn devreyi geri besleme eleman kullanarak da yapabiliriz.

ekil 5.5 Akm taycl geri beslemeli evirmeyen ykselte devresi

ekil 5.5deki bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo = (1 +

R2 ).Vi 2.R1

(5.2)

70

5.2. AD844 Kullanan Evirmeyen Ykseltecin Pspice Simlasyonu ekil 5.4te gsterilen devreyi pspice ortamnda AD844 kullanarak R1=5k, R2=10k deerleri ile kurduumuzda kazanc 2 olan bir evrimeyen ykselte devresi elde ederiz. Bu devre emas ekil 5.6da verilmitir. Devrenin knda yk direnci olarak RL=1k kullanlmtr ve bu diren gerilim takipi kna balanmtr.

ekil 5.6 AD844 ile kurulmu evirmeyen ykselte pspice devre emas

Devrenin giriine genlii 10mV, frekans 1kHz olan sinzoidal iaret uygulanm ve sonu olarak kta bu iaretin genlii 2 kat artm ekilde elde edilmeye allmtr. ekil 5.6daki devrenin sonu erileri ekil 5.7de verilmitir.

71

ekil 5.7 AD844 kullanan evirmeyen ykselte devresinin pspice sonu erileri

Sonu olarak k iaretinin, giri iaretinin 2 kat olduu, faz fark olmad fakat k iaretinin bir miktar aa kayd grlmtr. ekil 5.5te gsterilen devreyi pspice ortamnda AD844 kullanarak R1=5k, R2=10k deerleri ile kurduumuzda kazanc 2 olan bir evrimeyen ykselte devresi elde ederiz. Bu devre emas ekil 5.8de verilmitir. Devrenin knda yk direnci olarak RL=1k kullanlmtr ve bu diren gerilim takipi kna balanmtr.

ekil 5.8 AD844 ile kurulmu geri beslemeli evirmeyen ykselte pspice devre emas

72

Devrenin giriine genlii 10mV, frekans 1kHz olan sinzoidal iaret uygulanm ve sonu olarak kta bu iaretin genlii 2 kat artm ekilde elde edilmeye allmtr.

ekil 5.9 AD844 kullanan geri beslemeli evirmeyen ykselte devresinin pspice sonu erileri

Sonu olarak k iaretinin, giri iaretinin 2 kat olduu, faz fark olmad fakat k iaretinin bir miktar aa kayd grlmtr. 5.3. Eviren Ykselte Alt Devresi ekil 5.10 ve ekil 5.11da verilen bu devreler giriindeki sinyali evirip kuvvetlendirerek ka verir [1].

ekil 5.10 Akm taycl eviren ykselte devresi

73

ekil 5.10daki bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo =

R2 Vi R1

(5.3)

Ayn devreyi geri besleme eleman ilede yapabiliriz.

ekil 5.11 Akm taycl geri beslemeli eviren ykselte devresi

ekil 5.11deki bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo =

R2 Vi R1

(5.4)

Dikkat edilirse buradaki devrelerde CCII- tipi akm tayc kullanlmtr. Bizim devrelerde kullandmz AD844 eleman CCII+ tipi akm taycdr. Bize gerekli olan CCII- tipi akm taycy 2 adet CCII+ elemann ekil 5.12de gsterildii gibi balayarak elde edebiliriz.

ekil 5.12 CCII- tipinin CCII+ ile gereklemesi

74

5.4. AD844 Kullanan Eviren Ykselte Devresinin Pspice Simlasyonu ekil 5.10da gsterilen devreyi pspice ortamnda AD844 kullanarak R1=5k,

R2=10k deerleri ile kurduumuzda kazanc 2 olan bir eviren ykselte devresi elde ederiz. Bu devre emas ekil 5.13te verilmitir. Devrenin knda yk direnci olarak RL=1k kullanlmtr ve bu diren gerilim takipi kna balanmtr. Devre kurulurken AD844 kullanldndan ekil 5.12 kullanlarak CCII- elde edilmitir.

ekil 5.13 AD844 ile kurulmu eviren ykselte pspice devre emas

Devrenin giriine genlii 10mV, frekans 1kHz olan sinzoidal iaret uygulanm ve sonu olarak kta bu iaretin genlii 2 kat artm ve terslenmi ekilde elde edilmeye allmtr.

75

ekil 5.14 AD844 kullanan eviren ykselte devresinin pspice sonu erileri

Sonu olarak k iaretinin, giri iaretinin 2 kat olduu, giri iaretinin terslendii grlmtr. ekil 5.11de gsterilen devreyi pspice ortamnda AD844 kullanarak R1=5k,

R2=10k deerleri ile kurduumuzda kazanc 2 olan bir eviren ykselte devresi elde ederiz. Bu devre emas ekil 5.15te verilmitir. Devrenin knda yk direnci olarak RL=1k kullanlmtr ve bu diren gerilim takipi kna balanmtr.

ekil 5.15 AD844 ile kurulmu geribeslemeli eviren ykselte pspice devre emas

76

Devrenin giriine genlii 10mV, frekans 1kHz olan sinzoidal iaret uygulanm ve sonu olarak kta bu iaretin genlii 2 kat artm ve terslenmi ekilde elde edilmeye allmtr.

ekil 5.16 AD844 kullanan geribeslemeli eviren ykselte devresinin pspice sonu erileri

Sonu olarak k iaretinin, giri iaretinin 2 kat olduu, giri iaretinin terslendii fakat k iaretinin bir miktar aa kayd grlmtr. 5.5. Toplayc Kuvvetlendirici Alt Devresi ekil 5.17de verilen bu devre girilerindeki sinyalleri toplayp kuvvetlendirerek ka verir [1]. ekil 5.17deki bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

Vo =

R3 R V1 3 V2 R1 R2

(5.5)

77

ekil 5.17 Akm taycl toplayc devresi

5.6. AD844 Kullanan Toplayc Devresinin Pspice Simlasyonu ekil 5.17de gsterilen devreyi pspice ortamnda AD844 kullanarak R1=5k, R2=5k ve R3=5k deerleri ile kurduumuzda her iki giri kazancda 1 olan bir toplayc devresi elde ederiz. V1 girii evirmeden, V2 girii evirilerek toplanacaktr. Bu devre emas ekil 5.18de verilmitir. Devrenin V1 giriine genlii 5mV, frekans 1kHz olan sinzoidal iaret ile V2 giriine 10mV DC iaret uygulanm ve sonu olarak kta V1-V2 ifadesi elde edilmeye allmtr. Yani kta grmeyi beklediimiz iaret -10mV seviyesinde salnan V1 ile ayn genlik, faz ve frekansta olan iarettir.

78

ekil5.18 AD844 ile kurulmu toplayc pspice devre emas

ekil 5.19 AD844 kullanan toplayc devresinin pspice giri erileri

79

ekil 5.20 AD844 kullanan toplayc devresinin pspice k erisi

Sonu olarak k iaretinin, V1-V2 ifadesini salad fakat genliinde ok az azalma olduu ve bir miktar aa kayd grlmtr. 5.7. ntegral Alc Alt Devresi ekil 5.21de verilen bu devre girilerindeki sinyalin integralin alp ka verir [1].

ekil 5.21 Akm taycl integral alc devresi

ekil 5.21deki bu devrenin matematiksel ifadesi u ekildedir:

1 Vi .dt R.C

Vo =

(5.6)

80

5.8. AD844 Kullanan ntegral Alc Devresinin Pspice Simlasyonu ekil 5.21de gsterilen devreyi pspice ortamnda AD844 kullanarak R=400 ohm ve C=0.25nF deerleri ile kurduumuzda kazanc ok yksek bir integral devresi elde edilir. Bu devre emas ekil 5.22de verilmitir. Devrenin knda yk direnci olarak RL=10k kullanlmtr ve bu diren gerilim takipi kna balanmtr.

ekil 5.22 AD844 ile kurulmu integral alc pspice devre emas

Devrenin giriine genlii 5mV, frekans 1kHz olan kare dalga iaret uygulanm ve sonu olarak kta bu kare dalga giri iaretinin integrali olan gen dalga iaret elde edilmeye allmtr. Kurduumuz devrenin kazanc ok yksek olduundan giri genliinden daha byk bir genlikte k beklemekteyiz.

81

ekil 5.23 AD844 kullanan integral alc devresinin pspice giri erisi

ekil 5.24 AD844 kullanan intagral alc devresinin pspice k erisi

Sonu olarak k iaretinin, giri iaretinin integrali olduu ve kazancn yksek olduu grlmtr. Yaplan denemelerde kazanc drdke yani R ve C deerlerini artrdka sonu eklinin aa doru kayd grlmtr. C deerinin ok artmas sonu eklinin hi durmadan azalan bir ekilde aa kaymasna, ok azalmas ise integrasyon ileminin gereklememesine sebep olmaktadr. eklin istenilene yakn kmas, yani gen dalga formuna yakn kmas iin R ve C

82

deerlerini azaltmak iyi sonu vermektedir ama R ve C deerlerinin azalmas demek kazancn ok artmas anlamna geldiinden bunu dengeli bir ekilde yapmak gerekmektedir.

BLM 6. ANALOG BLOKLARLA DEVRE SMLASYONU

Bu blmde almamzn temelini oluturan lineer diferansiyel denklemleri zen devrelerin aktif elemanlar ile simlasyonlar incelenmitir. Deiik lineer diferansiyel denklemler rnek olarak ele alnm ve ncelikle matematiksel zmleri ile birlikte matlab simlasyonlar yaplarak dier sonularla karlatrmak zere sonu erileri elde edilmitir. Daha sonra diferansiyel denklemi zecek olan analog bloklar elde edilmi ve bu bloklar aktif elemanlar olan opamp, OTA ve CCII gibi elemanlar ile gerekletirilmitir. Bu elemanlar ile gerekletirilen devrelerin k ifadeleri pspice ile simle edilerek elde edilmi ve matematiksel sonu ifadeleri ile karlatrlp deerlendirilmitir. Bu blmde ele alnan rnek diferansiyel denklemler iin y baml deiken, t ise bamsz deiken olarak dnlmtr. 6.1. Uygulama 1 rnek 1 olarak (6.1) diferansiyel denklemini ele alalm: y' + y = t + 1 ve y(0)=0 (6.1) denklemin matematiksel zm u ekildedir: Homojen ksmn zm ifadesi (6.2) eklinde olacaktr. yh=c1.e-t zel zm (6.3) eklinde tanmlanabilir. (6.2) (6.1)

84

y = a1.t + a2 y' = a1 y' + y = t + 1

(6.3) (6.4) (6.5)

(6.3) ifadesi ve (6.4) ifadesi, (6.5) denkleminde yerine yazldnda a1=1 ve a2=0 eklinde katsaylar bulunabilir. Bu katsaylar (6.3) denkleminde yerlerine yazldnda zel zm (6.6) eklinde elde edilir. y=t (6.6)

(6.1) diferansiyel denkleminin zm, homojen ksmn zm ile zel zmn toplam olduundan (6.2) denklemi ile (6.6) denklemi toplanarak (6.7) denklemi elde edilir. y(t) = c1.e-t + t (6.7)

y(0)=0 balang koulunu (6.7) denkleminde kullanarak c1 katsay deerini c1=0 bulabiliriz. (6.1) diferansiyel denklemin zm(6.8) denklemi eklinde olacaktr. y(t) = t Denklemin matlab ile zm ve zm grafii u ekildedir: Aadaki kodlar matlab programnda altrdnzda diferansiyel denklemin sembolik zm dsolve fonksiyonu sayesinde oluacak ve (6.9) ifadesi ekranda grncektir. Oluan bu sembolik zm denkleminde t ye deerler verilerek v ifadesi hesaplanacak ve oluan (t,v) bilgi ikilileri sayesinde bu noktalardan geen grafik plot komutu sayesinde gerekleecektir. Oluan denklem sembolik ifadelerden olutuu iin subs ifadesinin mutlaka kullanlmas gerekir. Aksi (6.8)

85

takdirde her t deerine karlk gelen v deerlerini matlab hesaplayamaz ve hata verir. v=t (6.1) denkleminin zmn gsteren matlab kodlar u ekildedir: clear all v=dsolve('Dy+y=t+1','y(0)=0') t=0:1e-2:1; v=subs(v,t,'t'); plot(t,v); title('Sistemin cikis egrisi'); xlabel('Zaman ekseni'); ylabel('Genlik'); Bu kodlar teker teker matlab alma sayfasnda yazlabilecei gibi herhangi bir editr programnda yazlarak *.m dosyas eklinde saklanabilir ve bu dosya arlarak buradan komutlarn hepsinin birden kolay bir ekilde almas salanabilir. dsolve fonksiyonu iin nasl denklem kurulduuna dikkat ediniz. Buradaki Dy ifadesi y' anlamndadr. D2y ifadesi ise y'' anlamnda olacaktr. Ayrca balang artlar y(0)=0 eklinde ifade edilmitir. (6.1) denklemine ait matlab ile elde edilen sonu grafii ekil 6.1de verilmitir. (6.9)

86

ekil 6.1 (6.1) denkleminin zmnn matlab sonu erisi

Matlab ile incelemede, nasl olsa (6.1) denkleminin matematiksel zm (6.8) olarak bilindiine gre bu ifadenin grafii dorudan izdirilebilir. dsolve fonksiyonu diferansiyel denklemin sembolik zmn bulan fonksiyondur. Bu fonksiyonu kullanmadan y=t dorusunu izdirirsek yine ekil 6.1 erisini elde edebiliriz. y=t dorusunu izen matlab kodlar u ekildedir: clear all t=0:1e-2:1; y=t; plot(t,v); title('Sistemin cikis egrisi'); xlabel('Zaman ekseni'); ylabel('Genlik'); Bundan sonra aktif elemanlar ile yapacamz devre sonular ekil 6.1 ile karlatrlm ve bulunan sonular deerlendirilmitir. Beklentimiz aktif devreler kullanlarak elde edilen k erilerinin ekil 6.1e benzemesidir.

87

(6.1) denkleminin zm iin opamp ile yaplan gerekleme ve sonular u ekildedir: (6.1) denklemini opamp kullanarak analog bloklarla gerekletirmek ve pspice simlasyonunu yapmak iin ncelikle analog blok gsterimini oluturmak gerekir. Analog blok gsterimi ekil 6.2de verilmitir. ekil 6.2nin oluturulmas iin (6.11) denklemi kullanlm ve u basamaklar srayla uygulanmtr: 1- Diferansiyel denklem y' + y = t + 1 eklinde olduundan analog bloklarla bu denklemi gerekletirmek iin en byk mertebeli terim olan y' ifadesi yalnz braklmaldr. Bu ilem yapldnda (6.10) ifadesi kar. Burada ama bu ifadeyi toplaycnn knda elde etmektir. Toplayc eviren bir toplayc olduundan y yerine +y ifadesi , +t yerine t ifadesi, +1 yerine -1 ifadesi toplayc giriine verilmitir. Baka bir ifade ile parantezine alnarak (6.11) ifadesi elde edilmi ve devre bu ifadeye gre kurulmutur. y' = - y + t + 1 y' = -( y t 1 ) 2- Toplayc blou oluturulur ve kna y' ifadesi yazlr. 3- ntegral alma blou y' ifadesinin kna konulur ve y ifadesi oluturulur. 4- Tersleyen ykselte blou y ifadesinin kna konularak (6.1) denkleminin zmn verecek y ifadesi elde edilir. 5- Toplaycnn giriine (6.11) denklemini salayacak ekilde balantlar yaplr. Bunun iin y ifadesi geri besleme ile toplayc giriine verilmi ve dardan (-t-1) kayna toplayc giriine uygulanmtr. (6.10) (6.11)

88

6- Balang koulu integratr devresine uygulanr.

ekil 6.2 (6.1) denkleminin zmnn opamp iin analog blok gsterimi

ekil 6.2de grld gibi 1 adet toplayc, 1 adet integral alc ve 1 adet eviren ykselte alt devresi kullanlmtr. Tm bu alt devrelerin eviren olduuna dikkat ediniz. Bu yzden toplayc kndaki y' ifadesi, integral alma knda y ifadesine dnm ve bize +y k ifadesi gerekli olduundan kazanc 1 olarak ayarlanm eviren ykselte devresi ile y ifadesi elde edilmitir. Ayrca +y deeri toplayc giriine gndermek iin de gereklidir. ekil 6.2de verilen blok diyagramn opamplar ile gereklenmesi ekil 6.3te verilmitir.

ekil 6.3 (6.1) denkleminin zmnn opamp ile gereklenmesi

ekil 6.2deki blok diyagramn UA741 kullanlarak elde edilmi pspice devre emas ve sonu erisi srasyla ekil 6.4 ve ekil 6.5de verilmitir.

89

ekil 6.4 UA741 kullanan (6.1) denklemini zen pspice devre emas

ekil 6.4 ile gsterilen devredeki 5 nolu dmn gerilim deerlerini incelemek demek, (6.1) denkleminin zmn incelemek anlamna gelmektedir. 5 numaral dm UA741 ile kurulmu (6.1) denklemini zen devrenin k olarak kullanlmtr. Bu dm noktasnn gerilimi pspice ortamnda zaman domeninde incelenmitir. Bu devreyi gerek elemanlar ile bord zerinde kurup osilaskop ile 5 numaral dmn gerilimini incelediimizde ekil 6.5te gsterilen sonu ile ayn ekli elde edebiliriz. Bizim bu devreden beklentimiz 5 numara ile isimlendirilmi dm noktasndaki iaretin, yani y(t) iaretinin ekil 6.1 ile benzerlik gstermesidir. Bununla birlikte 4 numaral dmdeki y(t) iareti ve 3 numaral dmdeki y'(t) iareti de incelenmitir. ekil 6.4deki devre Orcad programnn Capture CIS ksmnda kurulmu ve incelenmitir. Toplayc giriindeki t ifadesi iin y=t fonksiyonunu gerekleyecek ekilde VPWL kaynak fonksiyonu kullanlmtr. rnein T1=0 iin V1=0 ve T2=1 iin V2=1 yazarsak y=t kaynak fonksiyonu elde etmi oluruz. 1 ifadesi iin ise deeri 1V olan bir DC gerilim kayna kullanlmtr.

90

ekil 6.5 UA741 kullanan (6.1) denklemini zen devrenin pspice k erisi

ekil 6.4te verilen devrenin Pspice incelemesinde tm diren deerleri 1k alnarak alt devrelere ait kazan katsaylar 1 olarak ayarlanmtr. Opamp olarak UA741 eleman kullanlmtr. ntegratr ksmndaki kondansatr deeri ise 1mF alnarak integratr devresinin kazan katsays da (1/RC)=1 olarak ayarlanmtr. Sonu olarak ekil 6.5teki y(t) iaretinin, ekil 6.1deki y=t dorusu ile ayn olduu grlmtr. 3 dm noktasndaki y' ve 4 dm noktasndaki y iaretleri ekil 6.6da gsterilmitir. (6.8) denklemini kullanarak y ve y ifadeleri olarak srasyla (6.12) ve (6.13) denklemleri elde edilmi ve bu denklemler ile ekil 6.6da gsterilen y' ve -y iaretlerinin birbirine uyduu gzlemlenmitir. y'=1 -y=-t (6.12) (6.13)

91

ekil 6.6 UA741 kullanan (6.1) denklemini zen devredeki y ve y iaretleri

(6.1) denkleminin zm iin OTA ile yaplan gerekleme ve sonular u ekildedir: (6.1) denklemini OTA kullanarak analog bloklarla gerekletirmek ve pspice simlasyonunu yapmak iin ncelikle analog blok gsterimini oluturmak gerekir. Analog blok gsterimi ekil 6.7de verilmitir. ekil 6.7nin oluturulmas iin (6.10) denklemi kullanlm ve u basamaklar srayla uygulanmtr: 1- Opamp iin yaplan blok gsterimde olduu gibi ncelikle (6.1) denklemindeki en yksek mertebeli terim yalnz braklarak (6.10) ifadesi elde edilir. 2- Toplayc blou oluturulur ve kna y ifadesi yazlr. 3- ntegral alma blou y ifadesinin kna konulur ve (6.1) denkleminin zmn verecek y ifadesi oluturulur. 5- Toplaycnn giriine (6.10) denklemini salayacak ekilde balantlar yaplr. Bunun iin y ifadesi geri besleme ile toplayc giriine - olarak verilmi ve dardan (t+1) kayna toplayc giriine uygulanmtr.

92

6- Balang koulu integratr devresine uygulanr.

ekil 6.7 (6.1) denkleminin zmnn OTA iin analog blok gsterimi

ekil 6.7de verilen blok diyagramn OTAlar ile gereklenmesi ekil 6.8de verilmitir.

ekil 6.8 (6.1) denkleminin zmnn OTA ile gereklenmesi

OTAlar ile yaplan toplayc alt devresinde her bir giri iin evirme veya evirmeme zellii ayr ayr ayarlanabilmektedir. OTAlarda giri iaretini + giriten verdiinizde evirme ilemi olmamakta, - giriten verdiinizde evirme ilemi olmaktadr. Bu yzden OTAlar ile devre kurmak daha kolay ve daha basittir. Opamp ile kurulan devreden farkl bir blok diyagram verilmesinin sebebi budur. Bununla birlikte opamp ile kurulan devrede 3 opamp kullanlmasna karlk, OTA ile kurulan devrede 5 OTA kullanlmtr.

93

ekil 6.7deki blok diyagramn CA3080 kullanlarak elde edilmi pspice devre emas ve sonu erisi srasyla ekil 6.9 ve ekil 6.10da verilmitir.

ekil 6.9 CA3080 kullanan (6.1) denklemini zen pspice devre emas

ekil 6.9 devresinde 5 nolu dm yani y(t) iareti incelenmi ve ekil 6.10 elde edilmitir. ekil 6.9da verilen devreyi analiz ettiimizde, toplayc devresinin 3 adet girii olduu ve + girie 10mV sabit deerli DC iaret uyguland, yine + girie y=t kaynann uyguland ve girie y(t) iaretinin uyguland grlmektedir. y(t) iaretinin (6.8)de verilen zm denklemi gereince y=t olduu dnlrse toplaycnn + giriinden uygulanan y=t kaynak fonksiyonu ile giriinden uygulanan y=t ifadesine sahip y(t) iareti toplandnda birbirini gtrecek ve toplayc knda 10mV deerli DC iaret gzkecektir. ntegral alc ksmnn giriindeki bu iaretin integrali alnarak y(t) k iareti elde edilecektir.

94

ekil 6.10 CA3080 kullanan (6.1) denklemini zen devrenin pspice k erisi

ekil 6.9da verilen devrenin Pspice incelemesinde, integral alc alt devre iin kullanlan OTA hari dier OTAlarn tm gm deerleri 9.6mS olarak ayarlanmtr. Bu gm deerini elde edebilmek iin OTAnn kontrol ucundan 0.5mA akm verilmitir. Bu deer 58.6k deerinde diren ile de elde edilebilir. OTAnn lineer blgede alabilmesi iin giri ularndaki gerilim farknn 50mVtan az olmas gerekiyor. Bu sebeple t+1 fonksiyonunun elde edilmesinde skalalama yaplmtr. Toplayc girilerine y=1V yerine y=10mV ve y=t fonksiyonunda 1s iin 1V yerine 1s iin 10mV deeri kullanlmtr. y=t denklemi pspice incelenmesinde PWL fonksiyonu ile gerekletirilmektedir. Bu deerlere gre devrenin toplayc ksmnn kazan katsaylar gm1/gm4=gm2/gm4=gm3/gm4 = 1 olarak ayarlanmtr. ntegratr devresi gm deeri iin IABC=1mA (gm=19.2mS) uygulanmtr ve R=300 ohm, C=18.5mF olarak alnmtr. Sonu olarak devrenin k erisinin istenilen y=t dorusuna yakn bir k verdii grlmtr. Devrenin toplayc ksm ayr olarak incelendiinde DC 10mV olmas gereken toplayc knn DC 11.9mV civarnda olduu grlmtr. Devrenin integral alc ksm ayr olarak incelendiinde giri deeri DC 10mV olan bir sinyal iin uygun k eimi elde edebilecek deerler seilmitir.

95

(6.1) denkleminin zm iin CCII ile yaplan gerekleme ve sonular u ekildedir: (6.1) denklemini CCII kullanarak analog bloklarla gerekletirmek ve pspice simlasyonunu yapmak iin ncelikle analog blok gsterimini oluturmak gerekir. CCII iin gerekli analog blok gsterimi, OTA iin yaplan analog blok gsterimi ile ayndr ve ekil 6.7de verilmitir. ekil 6.7de verilen blok diyagramn CCIIler ile gereklenmesi ekil 6.11de verilmitir.

ekil 6.11 (6.1) denkleminin zmnn CCII ile gereklenmesi

Devrenin toplayc ksmnda CCII- tipinde eleman vardr. AD844 entegresi ile bu devre gerekletirilirken 2 adet AD844 kullanlarak CCII- tipi elde edilecektir. ekil 6.7deki blok diyagramn AD844 kullanlarak elde edilmi pspice devre emas ve sonu erisi srasyla ekil 6.12 ve ekil 6.13de verilmitir.

96

ekil 6.12 AD844 kullanan (6.1) denklemini zen pspice devre emas

ekil 6.12 devresinde 5 nolu dm yani y(t) iareti incelenmi ve ekil 6.13 elde edilmitir.

ekil 6.13 AD844 kullanan (6.1) denklemini zen devrenin pspice k erisi

97

ekil 6.12 devresinde en alttaki 2 adet AD844, CCII- tipinde akm tayc elde etmek iin kullanlmtr. AD844 entegresi ierisinde ka bal bir bufer eleman olduunu ve CCIInin Z k ucunun bu buffer elemannn giri ucuna bal olduunu unutmamak gerekir. Devrenin toplayc katnn girilerinin her birinin kazanc 1 olacak ekilde R1=5k, R2=5k, R3=5k ve R4=5k eklinde dzenlenmitir. ntegral kat eleman deerleri ise R=440 ohm ve C=2 mF eklindendir. Bu devrede de OTAl devrede olduu gibi skalalama yaplmtr. Sonu olarak devrenin y=t ifadesini salayan bir k verdii grlmtr. Devrenin toplayc ksm ayr olarak incelendiinde DC 10mV olmas gereken toplayc knn DC 8mV civarnda olduu grlmtr. Devrenin integral alc ksm deerleri ise, DC 10mV giri deerine gre integral alc knda olmas gereken ekil olacak ekilde ayarlanmtr. Opamp, OTA ve CCII aktif elemanlar ile gerekletirilen ve (6.1) denklemini zen devrelerin sonu erilerinin tek bir grafik zerinde gsterimi ekil 6.14de verilmitir.

ekil 6.14 (6.1) denklemini zen devrelere ait sonu erileri

98

Opamp, OTA ve CCII iin yaplan simlasyon sonularndan grld zere her sonu ekli birbirine ok yakndr. Opamp iin elde edilen sonu ideale en yakn sonu olarak grlmektedir. OTA ve CCII iin elde edilen sonularda ise, alt devrelerin knda grlen ve istenmeyen DC bileen etkisinden yani k eklinin orjinale gre aa veya yukar kaymasndan dolay oluan ok az bir bozulma grlmektedir. Ama ekil olarak benzemede tam bir uyum olduu grlmtr. 6.2. Uygulama 2 rnek 2 olarak, (6.1) denkleminin balang koullarnn deitirilmi hali olan (6.14) diferansiyel denklemini ele alalm. y + y =t + 1 ve y(0)=3 (6.14) denklemin matematiksel zm u ekildedir: Homojen ksmn zm ifadesi (6.15) eklinde olacaktr. yh=c1.e-t zel zm (6.16) eklinde tanmlanabilir. y = a1.t + a2 y' = a1 y + y =t + 1 (6.16) (6.17) (6.18) (6.15) (6.14)

(6.16) ifadesi ve (6.17) ifadesi, (6.18) denkleminde yerine yazldnda a1=1 ve a2=0 eklinde katsaylar bulunabilir. Bu katsaylar (6.16) denkleminde yerlerine yazldnda zel zm (6.19) eklinde elde edilir. y=t (6.19)

99

(6.14) diferansiyel denkleminin zm, homojen ksmn zm ile zel zmn toplam olduundan (6.15) denklemi ile (6.19) denklemi toplanarak (6.20) denklemi elde edilir. y(t) = c1.e-t + t (6.20)

y(0)=3 balang koulunu (6.20) denkleminde kullanarak c1 katsay deerini c1=3 olarak bulabiliriz. (6.14) diferansiyel denkleminin zm(6.21) denklemi eklinde olacaktr.

y (t ) = 3.e t + t

(6.21)

Denklemin matlab ile zm ve zm grafii u ekildedir: Aadaki kodlar matlab ortamnda yazdmzda diferansiyel denklemin zm ifadesi ve bu ifadenin ekli bulunur. clear all v=dsolve('Dy+y=t+1','y(0)=3') pretty(simplify(collect(v))); %zaman aralgn tanmla t=0:.1e-1:1; v=subs(v,t,'t'); plot(t,v); title('Sistemin cikis egrisi'); xlabel('Zaman ekseni'); ylabel('Genlik'); (6.14) denklemine ait matlab ile elde edilen sonu grafii ekil 6.15de verilmitir.

100

ekil 6.15 (6.14) denkleminin zmnn matlab sonu erisi

Bundan sonra aktif elemanlar ile yapacamz devre sonular ekil 6.15 ile karlatrlm ve bulunan sonular deerlendirilmitir. Beklentimiz aktif devreler kullanlarak elde edilen k erilerinin ekil 6.15e benzemesidir. (6.14) denkleminin zm iin opamp ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.14) denkleminin zmn yapan devrenin, opamp iin yaplan analog blok gsterimi ekil 6.2de y(0)=3 yaplarak elde edilebilir. Bu blok diyagramn opamplar ile gereklenmi ekli ise ekil 6.3 ve ekil 6.4 ile ayn olmakla birlikte tek fark kondansatrn balang deeri y(0)=3 olacak ekilde ayarlanarak simlasyonun yaplm olmasdr. Devrenin pspice sonu erisi ekil 6.16da verilmitir.

101

ekil 6.16 UA741 kullanan (6.14) denklemini zen devrenin pspice k erisi

ekil 6.16da gsterilen sonu grafiini veren devre ekil 6.4 ile verilen devrenin ayns olmakla birlikte tek fark integral alc ksmnda bulunan kondansatr deerinin 3 olarak alnmasdr. Bundan nceki rnekte bu deer 0 olarak alnmt. Devreye ait eleman deerleri ekil 6.4den grlebilir. Sonu olarak ekil 6.16daki y(t) iaretinin, ekil 6.15de gsterilen iaret olduu grlmtr. (6.14) denkleminin zm iin OTA ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.14) denkleminin zmn yapan devrenin, OTA iin yaplan analog blok gsterimi ekil 6.7de y(0)=3 yaplarak elde edilebilir. Bu blok diyagramn OTA ile gereklenmi ekli ekil 6.8 ve ekil 6.9 ile ayn olmakla birlikte tek fark kondansatrn balang deerinin y(0)=30m olacak ekilde ayarlanarak simlasyonun yaplm olmasdr. Balang deerinin y(0)=3 yerine y(0)=30m alnmasnn nedeni OTA iin skalalama yaplmasndan kaynaklanmaktadr. ile

benzetii grlmtr. Her iki sonu erisinde de t=0 iin V=3 ve t=1 iin V=2.1

102

ekil 6.17 CA3080 kullanan (6.14) denklemini zen devrenin pspice k erisi

ekil 6.17de gsterilen sonu grafiini veren devre ekil 6.9 ile verilen devrenin ayns olmakla birlikte tek fark integral alc ksmnda bulunan kondansatr deerinin 30m olarak alnmasdr. Bundan nceki rnekte bu deer 0 olarak alnmt. Devreye ait eleman deerleri ekil 6.9dan grlebilir. Sonu olarak ekil 6.17deki y(t) iaretinin, ekil 6.15de gsterilen iaret ile

benzetii grlmtr. Sonu erisi bize OTAl devre ile istenilen sonuca yakn bir sonu elde edildiini gstermektedir. 1/100 orannda skalalama yapldndan gerek eride t=0 iin genlik 3V olmasna karlk, OTAl devrenin sonu erisinde t=0 iin genlik 30mV olmalyd. Ayn ekilde gerek eride t=1 iin genlik 2.1V olmasna karlk OTAl devrenin sonu erisinde t=1 iin genlik 21mV olmalyd. ekil 6.17de t=0 iin 30mV deerinin salanmasna karlk, t=1 iin 21mV olmas gereken genlik deerinin 19.9mV olduu grlmtr. (6.14) denkleminin zm iin CCII ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.14) denkleminin zmn yapan devrenin, CCII iin yaplan analog blok gsterimi, OTAya ait analog blok gsterim ile ayndr ve ekil 6.7de y(0)=3 yaplarak elde edilebilir. Bu blok diyagramn CCII ile gereklenmi ekli ekil 6.11

103

ve ekil 6.12 ile ayn olmakla birlikte tek fark kondansatrn balang deerinin y(0)=30m olacak ekilde ayarlanarak simlasyonun yaplm olmasdr. Balang deerinin y(0)=3 yerine y(0)=30m alnmasnn nedeni CCII iin skalalama yaplmasndan kaynaklanmaktadr.

ekil 6.18 AD844 kullanan (6.14) denklemini zen devrenin pspice k erisi

ekil 6.18de gsterilen sonu grafiini veren devre ekil 6.12 ile verilen devrenin ayns olmakla birlikte tek fark integral alc ksmnda bulunan kondansatr deerinin 30m olarak alnmasdr. Bundan nceki rnekte bu deer 0 olarak alnmt. Devreye ait eleman deerleri ekil 6.12den grlebilir. Sonu olarak ekil 6.18deki y(t) iaretinin, ekil 6.15de gsterilen iaret ile

benzetii grlmtr. Sonu erisi bize CCIIli devre ile istenilen sonuca yakn bir sonu elde edildiini gstermektedir. 1/100 orannda skalalama yapldndan gerek eride t=0 iin genlik 3V olmasna karlk, OTAl devrenin sonu erisinde t=0 iin genlik 30mV olmalyd. Ayn ekilde gerek eride t=1 iin genlik 2.1V olmasna karlk OTAl devrenin sonu erisinde t=1 iin genlik 21mV olmalyd. Sonu erisi sadece 0.4mV aa kaym olarak gzkmesine karlk, eri ekil olarak gerek eri ile bire bir rtmektedir.

104

Opamp, OTA ve CCII aktif elemanlar ile gerekletirilen ve (6.14) denklemini zen devrelerin sonu erilerinin tek bir grafik zerinde gsterimi ekil 6.19da verilmitir.

ekil 6.19 (6.14) denklemini zen devrelere ait sonu erileri

Opamp, OTA ve CCII iin yaplan simlasyon sonularndan grld zere her sonu ekli birbirine ok yakndr. Opamp iin elde edilen sonu ideale en yakn sonu olarak grlmektedir. OTA ve CCII iin elde edilen sonularda ise, alt devrelerin knda grlen ve istenmeyen DC bileen etkisinden yani k eklinin orjinale gre aa veya yukar kaymasndan dolay oluan ok az bir bozulma grlmektedir. Ama ekil olarak benzemede tam bir uyum olduu grlmtr 6.3. Uygulama 3 rnek 3 olarak (6.22) diferansiyel denklemini ele alalm: y'' - y' -2y = 2t ve y(0)=0 , y'(0)=1 (6.22) denklemin matematiksel zm u ekildedir: Homojen ksmn zm ifadesi (6.23) eklinde olacaktr. (6.22)

105

yh=c1.e-t + c2.e2t zel zm (6.24) eklinde tanmlanabilir. y = a1.t + a2 y'= a1 y''=0 y'' y' - 2y = 2.t

(6.23)

(6.24) (6.25) (6.26) (6.27)

(6.24), (6.25) ve (6.26) ifadeleri (6.27) denkleminde yerine yazldnda a1= -1 ve a2=(1/2) eklinde katsaylar bulunabilir. Bu katsaylar (6.24) denkleminde yerlerine yazldnda zel zm (6.28) eklinde elde edilir. y= -t+(1/2) (6.28)

(6.22) diferansiyel denkleminin zm, homojen ksmn zm ile zel zmn toplam olduundan (6.23) denklemi ile (6.28) denklemi toplanarak (6.29) denklemi elde edilir. y(t)=c1.e-t + c2.e2t-t+(1/2) y(t)'=-c1.e-t + 2.c2.e2t-1 (6.29) (6.30)

y(0)=0 ve y'(0)=1 balang koullarn (6.29) ve (6.30) denklemlerinde kullanarak c1 ve c2 katsay deerlerini c1= -1 ve c2= 1/2 eklinde bulabiliriz. (6.22) diferansiyel denkleminin zm(6.31) denklemi eklinde olacaktr. y(t) = -e-t + (1/2).e2t t +(1/2) (6.31)

106

Denklemin matlab ile zm ve zm grafii u ekildedir: Aadaki kodlar matlab ortamnda yazdmzda diferansiyel denklemin zm ifadesi ve bu ifadenin ekli bulunur. clear all v=dsolve('D2y-Dy-2*y=2*t)','y(0)=0', 'Dy(0)=1') pretty(simplify(collect(v))); t=0:1e-2:1; v=subs(v,t,'t'); plot(t,v); title('Sistemin cikis egrisi'); xlabel('Zaman ekseni'); ylabel('Genlik'); (6.22) denklemine ait matlab ile elde edilen sonu grafii ekil 6.20de verilmitir.

ekil 6.20 (6.22) denkleminin zmnn matlab sonu erisi

107

Bundan sonra aktif elemanlar ile yapacamz devre sonular ekil 6.20 ile karlatrlm ve bulunan sonular deerlendirilmitir. Beklentimiz aktif devreler kullanlarak elde edilen k erilerinin ekil 6.20ye benzemesidir. (6.22) denkleminin zm iin opamp ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.22) denklemini opamp kullanarak analog bloklarla gerekletirmek ve pspice simlasyonunu yapmak iin ncelikle analog blok gsterimini oluturmak gerekir. Analog blok gsterimi ekil 6.21de verilmitir. ekil 6.21nin oluturulmas iin (6.33) denklemi kullanlm ve u basamaklar srayla uygulanmtr: 1- Diferansiyel denklem y'' - y' -2y = 2t eklinde olduundan analog bloklarla bu

denklemi gerekletirmek iin en byk mertebeli terim olan y'' ifadesi yalnz braklmaldr. Bu ilem yapldnda (6.32) ifadesi kar. Burada ama bu ifadeyi toplaycnn knda elde etmektir. Toplayc eviren bir toplayc olduundan y' yerine +y' ifadesi, +2y yerine -2y ifadesi, +2t yerine 2t ifadesi, toplayc giriine verilmitir. Baka bir ifade ile parantezine alnarak (6.33) ifadesi elde edilmi ve devre bu ifadeye gre kurulmutur. y''=y'+2y +2t y''=-(-y'-2y -2t) 2- Toplayc blou oluturulur ve kna y'' ifadesi yazlr. 3- Birinci integral alma blou y'' ifadesinin kna konulur ve -y' ifadesi oluturulur. 4- kinci integral alma blou -y' ifadesinin kna konulur ve y ifadesi oluturulur. (6.32) (6.33)

108

5- Toplaycnn giriine (6.33) denklemini salayacak ekilde balantlar yaplr. Bunun iin -y' ifadesi geri besleme ile toplayc giriine verilmi, y ifadesi 2 kat artrlp terslenerek toplayc giriine verilmi ve dardan (-2t) kayna toplayc giriine uygulanmtr. 6- y'(0)=1 balang koulu birinci integratr devresine uygulanr. 7- y(0)=0 balang koulu ikinci integratr devresine uygulanr. Devrenin analog blok gsterimi ekil 6.21de verilmitir.

ekil 6.21 (6.22) denkleminin zmnn opamp iin analog blok gsterimi

ekil 6.21deki blok diyagramn UA741 kullanlarak elde edilmi pspice devre emas ve sonu erisi srasyla ekil 6.22 ve ekil 6.23de verilmitir.

109

ekil 6.22 UA741 kullanan (6.22) denklemini zen pspice devre emas

ekil 6.22 devresinde 5 nolu dm yani y(t) iareti incelenmi ve ekil 6.23 elde edilmitir.

ekil 6.23 UA741 kullanan (6.22) denklemini zen devrenin pspice k erisi

ekil 6.22de gsterilen devrede, her giriede ait kazan katsaylar 1 olan tersleyen toplayc, 2 tane kazan katsaylar 1 olan integratr ve kazan katsays 2

110

olan eviren ykselte kullanlmtr. Bu kazan deerleri iin uygun R ve C deerleri seilmitir. Devre eleman deerleri ekil 6.22 zerinden grlebilir. Sonu olarak ekil 6.23deki y(t) iaretinin, ekil 6.20de gsterilen iaret ile benzetii grlmtr. Her iki sonu erisinde de t=0 iin V=0, t=0.6 iin V=1 ve t=1 iin V=2.8 olduu grlmtr. (6.22) denkleminin zm iin OTA ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.22) denklemini OTA kullanarak analog bloklarla gerekletirmek ve pspice simlasyonunu yapmak iin ncelikle analog blok gsterimini oluturmak gerekir. Analog blok gsterimi ekil 6.24de verilmitir. ekil 6.24n oluturulmas iin (6.32) denklemi kullanlm ve u basamaklar srayla uygulanmtr: 1- Opamp iin yaplan blok gsterimde olduu gibi ncelikle (6.22) denklemindeki en yksek mertebeli terim yalnz braklarak (6.32) ifadesi elde edilir. 2- Toplayc blou oluturulur ve kna y'' ifadesi yazlr. 3- Birinci integral alma blou y'' ifadesinin kna konulur ve y' ifadesi oluturulur. 4- kinci integral alma blou y' ifadesinin kna konulur ve y ifadesi oluturulur. 5- Toplaycnn giriine (6.32) denklemini salayacak ekilde balantlar yaplr. Bunun iin y' ifadesi geri besleme ile toplayc giriine verilmi, y ifadesi 2 kat artrlarak toplayc giriine verilmi ve dardan (2t) kayna toplayc giriine uygulanmtr. 6- y'(0)=1 balang koulu birinci integratr devresine uygulanr.

111

7- y(0)=0 balang koulu ikinci integratr devresine uygulanr.

ekil 6.24 (6.22) denkleminin zmnn OTA iin analog blok gsterimi

ekil 6.24deki blok diyagramn CA3080 kullanlarak elde edilmi pspice devre emas ve sonu erisi srasyla ekil 6.25 ve ekil 6.26da verilmitir.

ekil 6.25 CA3080 kullanan (6.22) denklemini zen pspice devre emas

ekil 6.25 devresinde 5 nolu dm yani y(t) iareti incelenmi ve ekil 6.26 elde edilmitir.

112

Devrede 1 adet toplayc kullanlm ve toplaycnn her girii iin, kazan 1 olacak ekilde eleman deerleri ayarlanmtr. Toplayc devrenin knda y'' iareti elde edilmitir. Devrede ayrca 2 adet integral alc kullanlmtr. Birinci integral alc y'' iaretini y' iaretine evirmi, ikinci integral alc ise y' iaretini y iaretine evirmitir. Toplayc giriine vermek iin 2y ifadesi gerekli olduundan, kazanc 2 olan bir evirmeyen ykselte y ifadesi kna balanmtr. Burada nemli olan bir unsur balang koullarnn unutulmamas gerekliliidir. y'(0)=1 deeri 1/100 skalalama yaplarak 10mF deerinde birinci integral alma devresindeki kondansatrn balang deeri olarak atanmtr. y(0)=0 deeri ise ikinci integral alma devresindeki kondansatrn balang deeri (IC=Initial Condition) ifadesine 0 yazlarak elde edilmitir.

ekil 6.26 CA3080 kullanan (6.22) denklemini zen devrenin pspice k erisi

ekil 6.25de verilen devrenin Pspice incelemesinde, toplayc alt devresi ksmnda bulunan 4 adet OTA eleman iin gm=9.6mS olacak ekilde eleman deerleri DC akm akayna ile 0.5mA verilerek ayarlanmtr. Bylece toplayc katnn kazan katsaylar 1 olmutur. Her iki integral alc kat iin eleman deerleri gm=19.2mS (1mA), C=16mF, R=200 ohm olarak ayarlanmtr. Ykselte katnn kazancnn 2 olmas iin birinci OTAnn gm deeri 12mS, ikinci OTAnn gm deeri 6mS eklinde ayarlanmtr. Toplaycnn giriine uygulanan y=2t eklindeki kaynagn PWL

113

fonksiyonu ile oluturulmasnda skalalama yaplm ve t=0 iin V=0, t=1 iin V=10m deerleri kullanlmtr. Sonu olarak ekil 6.26daki y(t) iaretinin, ekil 6.20de gsterilen iaret ile

benzetii grlmtr. Sonu erisi bize OTAl devre ile istenilen sonuca yakn bir sonu elde edildiini gstermektedir. 1/100 orannda skalalama yapldndan gerek eride t=0 iin genlik 0 olmasna karlk, OTAl devrenin sonu erisinde t=0 iin genlik 0 olmalyd. Ayn ekilde gerek eride t=0.6 iin genlik 1V olmasna karlk OTAl devrenin sonu erisinde t=0.6 iin genlik 10mV olmalyd ve gerek eride t=1 iin genlik 2.8V olmasna karlk OTAl devrenin sonu erisinde t=1 iin genlik 28mV olmalyd. OTAl devrede sonu iaretinin olmas gerektii gibi sfr noktasndan balad grlmesine ramen, t=0.6 iin, olmas gereken deerden daha byk bir deer ald grlmtr. (6.22) denkleminin zm iin CCII ile yaplan gerekleme ve sonular u ekildedir: (6.22) denklemini CCII kullanarak analog bloklarla gerekletirmek ve pspice simlasyonunu yapmak iin ncelikle analog blok gsterimini oluturmak gerekir. CCII iin gerekli analog blok gsterimi, OTA iin yaplan analog blok gsterimi ile ayndr ve ekil 6.24de verilmitir. ekil 6.24deki blok diyagramn AD844 kullanlarak elde edilmi pspice devre emas ve sonu erisi srasyla ekil 6.27 ve ekil 6.28de verilmitir.

114

ekil 6.27 AD844 kullanan (6.22) denklemini zen pspice devre emas

ekil 6.27 devresinde 5 nolu dm yani y(t) iareti incelenmi ve ekil 6.28 elde edilmitir. CA3080 kullanlarak elde edilen devre eklinde 2y ifadesini elde etmek iin kazanc 2 olan evirmeyen ykselte kullanlmt. ekil 6.27de gsterilen AD844 kullanlarak elde edilen devrede ise bahsedilen ykselte kullanlmam, onun yerine y ifadesinin toplaycya girdii ksmdaki toplayc kazan katsays 2 olarak ayarlanmtr.

ekil 6.28 AD844 kullanan (6.22) denklemini zen devrenin pspice k erisi

115

ekil 6.27de verilen devrenin Pspice incelemesinde, toplayc devresinin her bir giriinin kazan deerleri yukardan aaya srayla 1,2 ve 1 olacak ekilde R1=10k, R2=5k, R3=10k ve R4=10k ile ayarlanmtr. Her iki integratr devresi eleman deerleri R=1.52k ohm ve C=0.55mF eklindedir. ka yk direnci olarak RL=1k balanmtr. Sonu olarak ekil 6.28deki y(t) iaretinin, ekil 6.20de gsterilen iaret ile

benzetii grlmtr. Sonu erisi bize CCIIli devre ile istenilen sonuca yakn bir sonu elde edildiini gstermektedir. 1/100 orannda skalalama yapldndan gerek eride t=0 iin genlik 0 olmasna karlk, CCIIli devrenin sonu erisinde t=0 iin genlik 0 olmalyd. Ayn ekilde gerek eride t=0.6 iin genlik 1V olmasna karlk CCIIli devrenin sonu erisinde t=0.6 iin genlik 10mV olmalyd ve gerek eride t=1 iin genlik 2.8V olmasna karlk CCIIli devrenin sonu erisinde t=1 iin genlik 28mV olmalyd. CCIIli devrede sonu iaretinin olmas gerektii gibi sfr noktasndan baladnn grlmesine ve t=0.6 iin genliin olmas gerektii gibi 10mV olduunun grlmesine ramen, t=1 iin 28mV olmas gereken deerin 27mV olduu grlmtr. Aktif elemanlar ile gerekletirilen ve (6.22) denklemini zen devrelerin sonu erilerinin tek bir grafik zerinde gsterimi ekil 6.29da verilmitir.

ekil 6.29 (6.22) denklemini zen devrelere ait sonu erileri

116

Opamp, OTA ve CCII iin yaplan simlasyon sonularndan grld zere her sonu ekli birbirine ok yakndr. Opamp iin elde edilen sonu ideale en yakn sonu olarak grlmektedir. OTA ve CCII iin elde edilen sonularda ise, alt devrelerin knda grlen ve istenmeyen DC bileen etkisinden yani k eklinin orjinale gre aa veya yukar kaymasndan dolay oluan ok az bir bozulma grlmektedir. Ama ekil olarak benzemede tam bir uyum olduu grlmtr. 6.4. Uygulama 4 rnek 4 olarak, (6.22) denkleminin balang koullarnn deitirilmi hali olan (6.34) diferansiyel denklemini ele alalm. y'' - y' -2y = 2t ve y(0)=2 , y'(0)=0 (6.34) denklemin matematiksel zm u ekildedir: Homojen ksmn zm ifadesi (6.35) eklinde olacaktr. yh=c1.e-t + c2.e2t zel zm (6.36) eklinde tanmlanabilir. y = a1.t + a2 y'= a1 y''=0 y'' y' - 2y = 2.t (6.36) (6.37) (6.38) (6.39) (6.35) (6.34)

(6.36), (6.37) ve (6.38) ifadeleri (6.39) denkleminde yerine yazldnda a1= -1 ve a2=(1/2) eklinde katsaylar bulunabilir. Bu katsaylar (6.36) denkleminde yerlerine yazldnda zel zm (6.40) eklinde elde edilir.

117

y= -t+(1/2)

(6.40)

(6.34) diferansiyel denkleminin zm, homojen ksmn zm ile zel zmn toplam olduundan (6.35) denklemi ile (6.40) denklemi toplanarak (6.41) denklemi elde edilir. y(t)=c1.e-t + c2.e2t-t+(1/2) y(t)'=-c1.e-t + 2.c2.e2t-1 (6.41) (6.42)

y(0)=2 ve y'(0)=0 balang koullarn (6.41) ve (6.42) denklemlerinde kullanarak c1 ve c2 katsay deerlerini c1= 2/3 ve c2= 5/6 eklinde bulabiliriz. (6.34) diferansiyel denkleminin zm(6.43) denklemi eklinde olacaktr. y(t) = (2/3)e-t + (5/6).e2t t +(1/2) Denklemin matlab ile zm ve zm grafii u ekildedir: Aadaki kodlar matlab ortamnda yazdmzda diferansiyel denklemin zm ifadesi ve bu ifadenin ekli bulunur. clear all v=dsolve('D2y-Dy-2*y=2*t)','y(0)=2', 'Dy(0)=0') pretty(simplify(collect(v))); t=0:1e-2:1; v=subs(v,t,'t'); plot(t,v); title('Sistemin cikis egrisi'); xlabel('Zaman ekseni'); ylabel('Genlik'); (6.34) denklemine ait matlab ile elde edilen sonu grafii ekil 6.30da verilmitir. (6.43)

118

ekil 6.30 (6.34) denkleminin zmnn matlab sonu erisi

Bundan sonra aktif elemanlar ile yapacamz devre sonular ekil 6.30 ile karlatrlm ve bulunan sonular deerlendirilmitir. Beklentimiz aktif devreler kullanlarak elde edilen k erilerinin ekil 6.30a benzemesidir. (6.34) denkleminin zm iin opamp ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.34) denkleminin zmn yapan devrenin, opamp iin yaplan analog blok gsterimi ekil 6.21de y'(0)=0 ve y(0)=2 yaplarak elde edilebilir. Bu blok diyagramn opamplar ile gereklenmi ekli ise ekil 6.22 ile ayn olmakla birlikte tek fark birinci integral devresindeki kondansatrn balang deerinin y'(0)=0 ve ikinci integral devresindeki kondansatrn balang deerinin y(0)=2 ekilde ayarlanarak simlasyonun yaplm olmasdr. Devrenin pspice sonu erisi ekil 6.31de verilmitir. olacak

119

ekil 6.31 UA741 kullanan (6.344) denklemini zen devrenin pspice k erisi

Sonu olarak ekil 6.31deki y(t) iaretinin, ekil 6.30da gsterilen iaret olduu grlmtr.

ile

benzetii grlmtr. Her iki sonu erisinde de t=0 iin V=2 ve t=1 iin V=5.9

(6.34) denkleminin zm iin OTA ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.34) denkleminin zmn yapan devrenin, OTA iin yaplan analog blok gsterimi ekil 6.24de y'(0)=0 ve y(0)=20m yaplarak elde edilebilir. Bu blok diyagramn OTA ile gereklenmi ekli ekil 6.25 ile ayn olmakla birlikte tek fark kondansatrn balang deerinin y'(0)=0 ve y(0)=20m olacak ekilde ayarlanarak simlasyonun yaplm olmasdr. Balang deerinin y(0)=2 yerine y(0)=20m alnmasnn nedeni OTA iin skalalama yaplmasndan kaynaklanmaktadr.

120

ekil 6.32 CA3080 kullanan (6.34) denklemini zen devrenin pspice k erisi

Sonu olarak ekil 6.32deki y(t) iaretinin, ekil 6.30da gsterilen iaret ile benzetii grlmesine ramen t=1 iin 59mV olmas gereken deerin 45mV olduu grlmtr. ekil 6.25deki devrede, integral alc ksmna ait devre eleman deerleri C=15mF ve R=1k ohm olacak ekilde deitirildiinde devre daha iyi sonu vermektedir.

ekil 6.33 CA3080 kullanan (6.34) denklemini zen iyiletirilmi devrenin pspice k erisi

121

Sonu olarak ekil 6.32deki y(t) iaretinin, ekil 6.30da gsterilen iaret

ile

benzetii grlmtr. Sonu erisi bize OTAl devre ile istenilen sonuca yakn bir sonu elde edildiini gstermektedir. 1/100 orannda skalalama yapldndan gerek eride t=0 iin genlik 2V olmasna karlk, OTAl devrenin sonu erisinde t=0 iin genlik 20mV olmalyd. Ayn ekilde gerek eride t=1 iin genlik 5.9V olmasna karlk OTAl devrenin sonu erisinde t=1 iin genlik 59mV olmalyd. ekil 6.32de t=0 iin 20mV deerinin salanmasna karlk, t=0.6 iin 30mV olmas gereken genlik deerinin 35mV olduu grlmtr. (6.34) denkleminin zm iin CCII ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.14) denkleminin zmn yapan devrenin, CCII iin yaplan analog blok gsterimi, OTAya ait analog blok gsterim ile ayndr ve ekil 6.24de y'(0)=0 ve y(0)=20m yaplarak elde edilebilir. Bu blok diyagramn CCII ile gereklenmi ekli ekil 6.27 ile ayn olmakla birlikte tek fark kondansatrn balang deerinin y'(0)=0 ve y(0)=20m olacak ekilde ayarlanarak simlasyonun yaplm olmasdr. Balang deerinin y(0)=2 yerine y(0)=20m alnmasnn nedeni CCII iin skalalama yaplmasndan kaynaklanmaktadr.

ekil 6.34 AD844 kullanan (6.34) denklemini zen devrenin pspice k erisi

122

Sonu olarak ekil 6.34deki y(t) iaretinin, ekil 6.30da gsterilen iaret ile benzetii grlmtr. Sonu erisi bize CCIIli devre ile istenilen sonuca yakn bir sonu elde edildiini gstermektedir. 1/100 orannda skalalama yapldndan gerek eride t=0 iin genlik 2V olmasna karlk, CCIIli devrenin sonu erisinde t=0 iin genlik 20mV olmalyd. Ayn ekilde gerek eride t=1 iin genlik 5.9V olmasna karlk CCIIli devrenin sonu erisinde t=1 iin genlik 59mV olmalyd. ekil 6.34de t=0 iin 20mV deerinin salanmasna karlk, t=1 iin 59mV olmas gereken genlik deerinin 58mV olduu grlmtr. Opamp, OTA ve CCII aktif elemanlar ile gerekletirilen ve (6.34) denklemini zen devrelerin sonu erilerinin tek bir grafik zerinde gsterimi ekil 6.35de verilmitir.

ekil 6.35 (6.34) denklemini zen devrelere ait sonu erileri

Opamp, OTA ve CCII iin yaplan simlasyon sonularndan grld zere her sonu ekli birbirine ok yakndr. Opamp iin elde edilen sonu ideale en yakn sonu olarak grlmektedir. OTA ve CCII iin elde edilen sonularda ise, alt devrelerin knda grlen ve istenmeyen DC bileen etkisinden yani k eklinin orjinale gre aa veya yukar kaymasndan dolay oluan ok az bir bozulma grlmektedir. Ama ekil olarak benzemede tam bir uyum olduu grlmtr.

123

6.5. Uygulama 5 rnek 5 olarak (6.44) diferansiyel denklemini ele alalm: y'' + w2.y = 1 ve y(0)=0 , y'(0)=0 (6.44)

Burada w asal frekanstr ve bu rnek iin f=1 Hz alnarak (6.45) denklemi gereince w=6,28 olarak alnacaktr. w=2..f w2=39,5 deeri yerine yazldnda denklem (6.46) halini alacaktr. y'' + 39,5.y = 1 ve y(0)=0 , y'(0)=0 (6.46) denklemin matematiksel zm u ekildedir: Homojen ksmn zm ifadesi (6.47) eklinde olacaktr. yh=c1.[cos(6,28.t)] + c2.[sin(6,28.t)] (6.47) (6.46) (6.45)

Homojen ksmn zm ifadesinde karakteristik denklem kkleri reel kmad iin byle bir ifade olumutur. zel zm (6.48) eklinde tanmlanabilir. y = a1 y'= 0 y''=0 y'' + 39,5.y = 1 (6.48) (6.49) (6.50) (6.51)

124

(6.48), (6.49) ve (6.50) ifadeleri (6.51) denkleminde yerine yazldnda a1=1/39,5 yani a1=1/w2 eklinde katsay bulunabilir. Bu katsay (6.48) denkleminde yerine yazldnda zel zm (6.52) eklinde elde edilir. y= 1/39,5 =1/w2 (6.52)

(6.46) diferansiyel denkleminin zm, homojen ksmn zm ile zel zmn toplam olduundan (6.47) denklemi ile (6.52) denklemi toplanarak (6.53) denklemi elde edilir. y(t)=c1.[cos(6,28.t)] + c2.[sin(6,28.t)]+ (1/39,5) y(t)'=-6,28.c1.[sin(6,28.t)] +6,28.c2.[cos(6,28.t)] (6.53) (6.54)

y(0)=0 ve y'(0)=0 balang koullarn (6.53) ve (6.54) denklemlerinde kullanarak c1 ve c2 katsay deerlerini c1= -1/25.12 =-1/w2 ve c2= 0 eklinde bulabiliriz. (6.46) diferansiyel denkleminin zm (6.55) denklemi eklinde olacaktr. 1 [cos(6,28.t ) 1] 39,5

y (t ) =

(6.55)

(6.44) eklinde genel hali verilen diferansiyel denkleminin zm (6.56) denklemi eklinde olacaktr.
1 [cos(w.t ) 1] w2

y (t ) =

(6.56)

(6.56) denklemi iin f=1Hz olarak alnr ve bu deer yerine konursa (6.57) denklemi elde edilir. 1 [cos(2. .t ) 1] 4. 2

y (t ) =

(6.57)

125

Denklemin matlab ortamndaki zm u ekildedir: Aadaki kodlar matlab ortamnda yazdmzda diferansiyel denklemin zm ifadesi ve bu ifadenin ekli bulunur. clear all clc v=dsolve('D2y+((2*pi*1000)^2)*y=1','Dy(0)=0','y(0)=0') pretty(simplify(collect(v))); t=0:1e-4:1e-2; v=subs(v,t,'t'); plot(t,v); title('Diferansiyel Denklemin Matlab zm'); xlabel('Zaman ekseni'); ylabel('Genlik'); (6.46) denklemine ait matlab ile elde edilen sonu grafii ekil 6.36da verilmitir.

ekil 6.36 (6.46) denkleminin zmnn matlab sonu erisi

126

Bundan sonra aktif elemanlar ile yapacamz devre sonular ekil 6.36 ile karlatrlm ve bulunan sonular deerlendirilmitir. Beklentimiz aktif devreler kullanlarak elde edilen k erilerinin ekil 6.36ya benzemesidir. (6.46) denkleminin zm iin opamp ile yaplan gerekleme ve sonucu u

ekildedir:
Diferansiyel denklem (6.58) ekline getirilip UA741 kullanlarak pspice ortamnda gerekletirildiinde ekil 6.37 elde edilir. y'' = -(39,5.y-1) (6.58)

ekil 6.37 UA741 kullanan (6.46) denklemini zen pspice devre emas

ekil 6.37 devresinde 5 nolu dm yani y(t) iareti incelenmi ve ekil 6.38 elde
edilmitir. Devrede y iaretini ykselten evirmeyen ykselte katnn kazancnn 39.5 olmas iin R7=38.5k, R6=1k olarak alnmtr. Dier katlarn kazanlar 1 olacak ekilde eleman deerleri ayarlanmtr. Devre eleman deerleri ekil 6.37 zerinden grlebilir.

127

ekil 6.38 UA741 kullanan (646) denklemini zen devrenin pspice k erisi

Sonu olarak ekil 6.38deki y(t) iaretinin, ekil 6.36da gsterilen iaret ile benzetii grlmtr. Her iki iarette 0V ile 50mV arasnda salnan ve periyodu 1sn olan iaretlerdir. (6.46) denkleminin zm iin OTA ile yaplan gerekleme ve sonucu u

ekildedir:
Diferansiyel denklem (6.59) ekline getirilip CA3080 kullanlarak pspice ortamnda gerekletirildiinde ekil 6.39 elde edilir. y'' = -39,5.y+1 (6.59)

OTA iin 1/100 orannda skalalama yapldndan devrenin giriine 1V yerine 10mV verilmitir.

128

ekil 6.39 CA3080 kullanan (6.46) denklemini zen pspice devre emas

ekil 6.39 devresinde 5 nolu dm yani y(t) iareti incelenmi ve ekil 6.40 elde
edilmitir. Devrede y iaretini ykselten eviren ykselte katnn kazancnn 39.5 olmas iin I4=1mA, I5=25,3uA olarak alnmtr. Dier katlarn kazanlar 1 olacak ekilde eleman deerleri ayarlanmtr. Devrenin integral alc ksm eleman deerleri, IABC=1mA, R=10k ve C=16,3mF olarak alnmtr. Devre eleman deerleri ekil 6.39 zerinden grlebilir.

ekil 6.40 CA3080 kullanan (6.46) denklemini zen devrenin pspice k erisi

129

Sonu olarak ekil 6.40daki y(t) iaretinin, ekil 6.36da gsterilen iaret ile benzetii grlmtr. Her iki iaretin periyodu 1sn dir. 1/100 orannda skalalama yapldndan OTAl devrenin y(t) iaretinin tepe deeri 50mV/100 yani 500uV olmalyd. ekil 6.40da verilen y(t) iaretinin tepe deerinin 1,75mV olduu grmtr. (6.46) denkleminin zm iin CCII ile yaplan gerekleme ve sonular u

ekildedir:
(6.59) ifadesi AD844 kullanlarak pspice ortamnda gerekletirildiinde ekil 6.41 elde edilir.

ekil 6.41 AD844 kullanan (6.46) denklemini zen pspice devre emas

ekil 6.41 devresinde 5 nolu dm yani y(t) iareti incelenmi ve ekil 6.42 elde
edilmitir. Devrenin toplayc katnn giri kazanlar yukardan aaya srayla 1 ve 39,5 olacak

ekilde R1=39,5k, R2=1k, R3=39,5k elemanlar ile ayarlanmtr. Her iki integral
alc devresi eleman deerleri R=105 ohm ve C=5mF olarak dzenlenmitir. ka 1k yk direnci balanmtr.

130

ekil 6.42 AD844 kullanan (6.46) denklemini zen devrenin pspice k erisi

Sonu olarak ekil 6.42deki y(t) iaretinin, ekil 6.36da gsterilen iaret ile benzetii grlmtr. Her iki iaretin periyodu 1sn dir. 1/100 orannda skalalama yapldndan CCIIli devrenin y(t) iaretinin tepe deeri 50mV/100 yani 500uV olmalyd. ekil 6.40da verilen y(t) iaretinin tepe deerinin 310uV olduu grmtr. Opamp, OTA ve CCII aktif elemanlar ile gerekletirilen ve (6.46) denklemini zen devrelerin sonu erilerinin tek bir grafik zerinde gsterimi ekil 6.43de verilmitir.

131

ekil 6.43 (6.46) denklemini zen devrelere ait sonu erileri

Opamp, OTA ve CCII iin yaplan simlasyon sonularndan grld zere her sonu ekli birbirine ok yakndr. Opamp iin elde edilen sonu ideale en yakn sonu olarak grlmektedir. OTA ve CCII iin elde edilen sonularda ise, alt devrelerin knda grlen ve istenmeyen DC bileen etkisinden yani k eklinin orjinale gre aa veya yukar kaymasndan dolay oluan ok az bir bozulma grlmektedir. Ama ekil olarak benzemede tam bir uyum olduu grlmtr.

6.6. Uygulama 6
rnek 6 olarak bir elektrik devresine ait olan (6.60) ve (6.61) diferansiyel denklem sistemini ele alalm:

di1 = 4.i1 + V2 + 16 dt

(6.60)

dV2 = 10.i1 + 40 dt

(6.61)

132

Burada I1 ve V2 devreye ait akm ve gerilim deerleridir ve bizim rneimizde baml deiken olarak kullanlacaktr. (6.60) ve (6.61) denklemlerinin matematiksel zm ifadeleri u ekildedir:

i1 (t ) = C.e 2.t cos( 6.t + ) + 4

(6.62)

6 V2 (t ) = C. 10 .e 2.t cos( 6.t + + arctg ) 2

(6.63)

Denklemlerin matlab ortamndaki zm u ekildedir: Matlab simlink kullanlarak (6.60) ve (6.61) denklemleri blok diyagramlar ile oluturulmu ve devre simle edilmitir.

ekil 6.44 (6.60) ve (6.61) denklemlerini zen matlab simlink blok emas

ekil 6.44de verilen blok diyagramda I1 ve V2 iaretleri zerlerinde isimleri yazl gstericiler yardmyla izdirilebilirler.

133

ekil 6.45 (6.60) ve (6.61) denklemlerini zen matlab simlink blok emasndaki I1 iareti

ekil 6.46 (6.60) ve (6.61) denklemlerini zen matlab simlink blok emasndaki V2 iareti

i1(t) ve V2(t) ye ait eriler ekil 6.45 ve ekil 6.46da verilmitir.

134

ekil 6.45 ve ekil 6.46dan grld zere ilk 3 saniye iin oluan geici durumdan sonra I1=4 deerinde, V2=0 deerlerinde kalmaktadr. Bundan sonra aktif elemanlar ile yapacamz devre sonular ekil 6.45 ve ekil 6.46 ile karlatrlm ve bulunan sonular deerlendirilmitir. Beklentimiz aktif devreler kullanlarak elde edilen k erilerinin ekil 6.45 ve ekil 6.46ya benzemesidir. (6.60) ve (6.61) denklemlerinin zm iin opamp ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.60) ve (6.61) ile verilen diferansiyel denklem sistemini zen opampl devre ekil 6.47de verilmitir.

ekil 6.47 UA741 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen pspice devre emas

ekil 6.47 devresinde 5 nolu ve 6 nolu dmler yani I1(t) ve V2(t) iaretleri incelenmi ve ekil 6.48 ve ekil 6.49 elde edilmitir.

135

ekil 6.48 UA741 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin I1 pspice k erisi

ekil 6.49 UA741 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin V2 pspice k erisi

Sonu olarak ekil 6.48 ve ekil 6.49daki I1(t) ve V2(t) iaretlerinin, ekil 6.45 ve ekil 6.46da gsterilen iaretler ile benzetii grlmtr. (6.60) ve (6.61) denklemlerinin zm iin OTA ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir:

136

(6.60) ve (6.61) ile verilen diferansiyel denklem sistemini zen OTAl devre ekil 6.50de verilmitir.

ekil 6.50 CA3080 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen pspice devre emas

ekil 6.47 devresinde 5 nolu ve 6 nolu dmler yani I1(t) ve V2(t) iaretleri incelenmi ve ekil 6.51 ve ekil 6.52 elde edilmitir. Devrenin integratr ksmnda eleman deerleri olarak R=5k, C=15mF, IABC=1mA deerleri kullanlmtr.

137

ekil 6.51 CA3080 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin I1 pspice k erisi

ekil 6.52 CA3080 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin V2 pspice k erisi

Sonu olarak ekil 6.48 ve ekil 6.49daki I1(t) ve V2(t) iaretlerinin, ekil 6.45 ve ekil 6.46da gsterilen iaretler ile ekil olarak benzemesine ramen her iki iaretin olmas gerektii ekilden 0,9 mV civarnda yukar kayd grlmtr. 4 mV deerine oturmas gereken I1(t) iaretinin 4,9 mV deerinde srekli rejim gsterdii, 0 mV deerine oturmas gereken V2(t) iaretinin 0,9 mV deerinde srekli rejim gsterdii grlmtr.

138

(6.60) ve (6.61) denklemlerinin zm iin CCII ile yaplan gerekleme ve sonucu u ekildedir: (6.60) ve (6.61) ile verilen diferansiyel denklem sistemini zen CCIIli devre ekil 6.53de verilmitir.

ekil 6.53 AD844 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen pspice devre emas

ekil 6.53 devresinde 5 nolu ve 6 nolu dmler yani I1(t) ve V2(t) iaretleri incelenmi ve ekil 6.54 ve ekil 6.55 elde edilmitir. Devrenin integratr ksmnda eleman deerleri olarak R=1k, C=1mF deerleri kullanlmtr.

139

ekil 6.54 AD844 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin I1 pspice k erisi

ekil 6.55 AD844 kullanan (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrenin V2 pspice k erisi

Sonu olarak ekil 6.54 ve ekil 6.55deki I1(t) ve V2(t) iaretlerinin, ekil 6.45 ve ekil 6.46da gsterilen iaretler ile ekil olarak benzemesine ramen I1(t) iaretinin olmas gerektii gibi olduu, V2(t) iaretinin 2 mV yukar kayd grlmtr.

140

Opamp, OTA ve CCII aktif elemanlar ile gerekletirilen ve (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrelerin I1(t) sonu erilerinin tek bir grafik zerinde gsterimi ekil 6.56da verilmitir.

ekil 6.56 (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrelere ait I1(t) sonu erileri

Opamp, OTA ve CCII aktif elemanlar ile gerekletirilen ve (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrelerin V2(t) sonu erilerinin tek bir grafik zerinde gsterimi ekil 6.57de verilmitir.

141

ekil 6.57 (6.60) ve (6.61) denklem sistemini zen devrelere ait V2(t) sonu erileri

BLM 7. SONULAR

Bu tez almasnda daha nceleri opamplar kullanlarak yaplan analog ilem bloklarnn yeni aktif elemanlar olan OTA ve CCII kullanarakta tasarlanabilecei gsterilmeye allmtr. Analog blok oluturmak iin diferansiyel denklem zmlerinden faydalanlmtr. Bilindii gibi mhendisliin birok alannda sistemler diferansiyel denklemler ile modellenmekte ve bu denklemlerin zmleri ile sonular elde edilebilmektedir. lk nce aktif elemanlar kullanarak yaptmz devre sonular ile karlatrabilmek amacyla diferansiyel denklemlerin matematiksel zmleri matlab ortamnda grafii ile birlikte elde edilmitir. Daha sonra opamp, OTA ve CCII kullanarak diferansiyel denklemi zecek olan devreler kurulmu ve y(t) iaretinin bulunduu dm geriliminin zaman domeni analizi ile sonular elde edilmitir. Beklenen sonu devrelerin y(t) iaretinin saysal zm ile benzemesidir ve bu benzeme ok byk bir lde gereklemitir. OTA ve CCII elemanlarnn lineer alma blgelerinin opamp elemanna gre ok farkl olmas nedeni ile devrelerin davranlarnn ok iyi bilinmesi gereklilii sonucu ortaya kmtr. zellikle analog ilem bloklarnn temelini oluturan integral alc devresinin OTA ve CCII ile elde edilmesinde eleman deerlerinin ok iyi ayarlanmas gerekmektedir. Sonuta analog bloklarn opamp ile gereklenebildii gibi OTA ve CCII elemanlar ile de gereklenebilecei belirlenmitir.

BLM 8. TARTIMA VE NERLER

Bu tez almasnda OTA ve CCII elemanlar ile tasarm yaplmtr. Bu elemanlarn ok sayda deikenleri bulunmaktadr. Bu deikenlerin devre sonularn nasl etkileyecei zerinde durulabilir. OTA ile kurulmu alt devrelerde 1mV, 2mV gibi deerlerde istenmeyen bir DC bileen etkisi ile k iaretinin yukar kayd gzlemlenmitir. Bu ve bunun gibi bozucu etkilerin sebepleri aratrlabilir. OTA elemannn ofset ayarnn nasl yapld, karakteristik erilerinin nasl karld gibi konular ve bu erilerin analog bilgisayar devresine etkileri laboratuvar ortamnda allarak aratrlabilir. CCII ile kurulmu alt devrelerde 1mV, 2mV gibi deerlerde istenmeyen bir DC bileen etkisi ile k iaretinin aa kayd gzlemlenmitir. Bu ve bunun gibi bozucu etkilerin sebepleri aratrlabilir. OTA elemannn ofset ayarnn nasl yapld, karakteristik erilerinin nasl karld gibi konular ve bu erilerin analog bilgisayar devresine etkileri laboratuvar ortamnda allarak aratrlabilir. Bu tez almasnn devam olarak diferansiyel denklem zmede kullanlacak yeni bir eleman tasarm zerinde dnlebilir. Labaratuvar ortamnda kullanlmak zere belirli trdeki ilemleri yapabilen, belirli trdeki diferansiyel denklemleri katsaylar ayarlanabilir ekilde zebilen bir analog bilgisayar seti gerek elemanlar ile gerekletirilebilir. Herhangi bir otomatik kontrol sistemi iersine, analog blok ile zm mant katlarak sistem dier zmler ile karlatrlarak incelenebilir.

KAYNAKLAR

[1]

ACAR, C., Elektrik Devrelerinin Analizi, stanbul Teknik niversitesi, stanbul 1995

[2]

BERLN, H.M., "Desing of op-Amp Circuits, With Experiments", E&L Instruments, Inc. USA

[3] [4] [5]

FERKOLU, A., "Devre Analizi I-II", Deiim Yaynlar, stanbul 2003 GRATZ, A., Operational Transductance Amplifier, Stromeko 2005 KUNTMAN, H.H., Analog Tmdevre Tasarm, Birsen Yaynevi, stanbul 1998

[6] [7]

MARSTON, R., Understanding And Using OTA ICs, NutsVolts 2003 RASHID, M.H., "Spice for Power Electronics and Electric Power", PrenticeHall International

[8]

YAAR, . B., Diferansiyel Denklemler ve Uygulamalar, Siyasal Kitapevi, Ankara 2005

145

ZGEM

Mustafa KOCATEPE, 7 ubat 1973 tarihinde Afyon'da domutur. Afyon'da, ilk renimini Gedik Ahmet Paa lkokulu'nda, ortaokulu Afyon Cumhuriyet Lisesi'nde tamamlam, Balkesir'de, Bigadi Cumhuriyet Lisesi'ni 1990 ylnda bitirdikten sonra 1991 ylnda .T.. Sakarya Mhendislik Fakltesi Elektrik-Elektronik Mhendislii'nde lisans eitimine balamtr. Bu blmden 1995 ylnda iyi derece ile mezun olmutur. 1996 ylnda Milli Eitim Bakanl'na bal meslek liselerinde retmenlie balam ve halen devam etmektedir.