VN DNG L THUYT HA HC PHN TCH TRONG GING DY NI DUNG CHUN AXIT-BAZ TRNG CHUYN, PHC V BI DNG HC SINH GII

II QUC GIA, QUC T I. CHUN N AXIT- N BAZ . PGS.TS.o Th Phng Dip-Khoa Ha hc, trng HSP H Ni Ths.on Th Kim Dung-Trng chuyn Lng Vn Ty, Ninh bnh M U Ha hc phn tch ni chung v phn ng axt- baz ni ring c vai tr to ln, chim mt v tr quan trng trong qu trnh ging dy mn ho hc trng trung hc ph thng (THPT), c bit i vi cc trng chuyn v luyn thi hc sinh gii Quc gia, Quc t. Trong nhng nm gn y c mt s cng trnh nghin cu vic vn dng l thuyt ha hc phn tch [1], v phn ng oxi ha-kh [2], phn ng axit-baz [3], phn ng to thnh hp cht t tan [4] trong ging dy hc sinh trng chuyn v bi dng hc sinh gii Quc gia. Nhng cc cng trnh trn mi ch tp trung i su vo tnh ton cn bng ion trong dung dch, m cha cp n chun dung dch, l mt trong nhng ni dung c trong chng trnh thi hc sinh gii Quc gia [5], thi chon i tuyn Quc gia d thi Olympic Hoa hoc Quc t cua cac nc trn th gii [6], [7], [8], [9], [10] va co ca trong thi Olympic hoa hoc Quc t hang nm [11], [12]. Ni dung ny cng c a vo trong chng trnh sch gio khoa (SGK) 12 nng cao [13] nhng vi thi lng qu t v ni dung kin thc cng ht sc n gin. rt ngn khong cch gia ni dung kin thc c hc cc trng chuyn v ni dung thi Olympic Quc gia, Quc t, cn thit phi trang b cho c gio vin (GV) v hc sinh (HS) nhng kin thc nng cao ngang tm chng trnh i hc, nhng vn m bo mc hp l, ph hp vi trnh hc sinh ph thng. y chnh l mt trong nhng ni dung chng ti xin c trnh by trong thng bo ny vi phm vi v chun n axitn baz. NI DUNG T lu chun axit-baz c a vo trong mt s thi HSG Quc gia va Quc t vi ni dung ht sc phong phu v a dng: T phep chun n axit, n baz n cac phep chun a axit, a baz; T ni dung tinh pH tai cac thi im chun , tinh nng cac cht tham gia phan ng chun v tnh th tch ca thuc th cn dng n yu cu tinh sai s chun v chn ch th thch hp; T ni dung ve ng cong chun n yu cu xac inh thanh phn hn hp phn tich trn c s dang ng cong chun v.vNh vy, ni dung thi Olympic Quc gia, Quc t c mt s chnh lch kh xa so vi chng trnh ha hc cua cac trng chuyn. Chnh v th cn thit phi trang b kin thc chun axit-baz cho HS mt cch hp l cc em nm c bn cht ca cc qu trnh ha hc xy ra trong dung dch, t gip cho cc em c phng phap giai n gian phu hp vi trinh ca HS. Sau y l mt s v d minh ha v chun n axit, n baz. V d 1: Chun 100,00 ml dung dch NaOH n mt mu ch th phenolphtalein th tiu th ht 48,00 ml dung dch HCl 5,00.10-3 M. Tnh chnh xc nng dung dch NaOH [14]. Phn tch: i vi hc sinh ph thng (HSPT), khi nim v chun axit-baz cn kh mi m, v vy GV cn ging gii hc sinh (HS) thy c phn ng chun axit-baz thc cht l phn ng trung ha. V bi ton trn c th t vn nh sau: Nh vi git phenolphtalein vo 100,00 ml dung dch NaOH cha bit nng . Thm tip dung dch HCl 5,00.10-3M cho ti khi mt mu ca phenolphtalein th phi dng ht 48,00 ml dung dch HCl. Tnh chnh xc nng dung dch NaOH. Trc ht GV cn phn tch HS thy c nu lng axit cho vo trung ha va vi 100,00 ml NaOH th h t n im tng ng (T) v pHT = 7,00. Nhng y php chun (hay qu trnh trung ha) li kt thc ti thi im ch th phenolphtalein i mu. Cn c vo khong chuyn mu ca ch th v da vo th t chun , GV hng dn HS xc nh c ti im cui chun , pHc = 8,00 > pHT = 7,00 (dng trc im T), tc l sau phn ng cn d NaOH.

 tnh chnh xc CNaOH, HS c th s dng phng trnh bo ton in tch, hoc nu c kin thc v ha hc phn tch ni chung hay kin thc v chun axit - baz ni ring [15], [16], th cc em c th tnh sai s ca php chun . Cn c vo gi tr sai s tnh c (dng hoc m) hiu chnh, tnh chnh xc th tch tng ng (VT) l th tch dung dch HCl cn dng trung ha ht 100,00 ml NaOH. T HS s tnh c chnh xc nng NaOH. Tuy nhin i vi HSPT cha c khi nim v phng trnh sai s chun axit baz, v vy GV cn vn dng kin thc v chun axit - baz mt cch hp l hng dn cc em gii bi ton ny m khng cn phi s dng n phng trnh sai s (qu nng i vi cc em), v cng khng nn dng phng trnh bo ton in tch (nng v ngha vt l hn l t duy ha hc): t CNaOH = Co. V pHc = 8,00 > 7,00, do cn d NaOH theo phn ng: H+ + OH H2O 3 100.Co 5.10 .48 C 148 148 C 0 100.Co 5.103.48 148

pH = 8,00 [OH-] = 10-6 ? [H+] = 10-8 c th b qua s phn li ca nc [OH-] ; COH- (d), 100.Co 5.103.48 Co = 2,4015.10-3 M . 148 Nh vy vi cch gii ny cc em hiu c bn cht ca cc qu trnh xy ra trong dung dch, nm c hin tng ha hc, gip pht trin t duy ha hc. Cng cn lu rng: thng thng khi cn nh gi mc phn li ca nc, cc em thng so snh [H+] hoc [OH-] vi gi tr 10-7. Trong bi ton ny ta khng th ni 10-6 ? 10-7 v nh vy kh c th thuyt phc cc em chp nhn [OH-] ; COH- (d). Nhng nu so snh [OH-] = 10-6 ? [H+] = ngha l: 10-6 = 10-8, c ngha l s phn li ca H2O c th b qua, do s chp nhn [OH-] ; COH- (d) l hp l. Nh vy t gi tr pH chuyn mu ca ch th khi thc hin phn ng trung ha cho php nh gi c nng ca cht tham gia phn ng. Trn c s ny gio vin c th nng mc phc tp ca bi ton nu s dng hai ch th s cho php xc nh nng ca c cht phn tch v cht chun. V d 2: Chun 50,00 ml dung dch HCl bng dung dch NaOH n i mu phenolphtalein (pT=9,00) th phi dng 25,00 ml NaOH. Nu chun n xut hin mu vng ca metyl da cam (pT=4,40) th phi dng 24,50 ml NaOH. Tnh nng HCl v NaOH [14]. Phn tch: Tng t v d 1 gio vin nn hng dn cho cc em phn tch bn cht cc qu trnh xy ra trong dung dch: khi trung ha n pH = 9,00 > 7,00 mi trng baz d NaOH; ngc li khi chun n pH = 4,40 < 7,00 mi trng axit d HCl, t cc em d dng tnh c nng cc cht m khng phi s dng phng trnh bo ton in tch - ch thin v cng c ton hc, nng v ngha vt l m khng ch n t duy ha hc. T 2 v d trn ta thy cc bi ton u gii hn trong phm vi l php chun u kt thc cc gi tr pH m ti c th b qua qu trnh phn li ca H2O (pH = 8,00; 9,00; 4,40). Nhng trn thc t c th trung ha n gi tr pH bt k, do gio vin cn khai thc thm trng hp nng cao ny. V d 3: Chun 100,00 ml dung dich NaOH bng dung dich HCl 0,010 M. Nu lng HCl tiu th la 40,00 ml th pH ca dung dch thu c bng 10,00. Tnh th tch dung dch HCl 0,010 M cn phi cho vo 100,00 ml dung dch NaOH trn trong qua trinh chun pH ca hn hp thu c bng 7,50. Phn tch: tnh c th tch dung dch HCl cn cho vo dung dch NaOH, trc ht cc em phi tnh c nng NaOH (CNaOH) t d kin th nht ca bi. Ging nh v d 1, c rt nhiu cch

tnh CNaOH, nhng GV nn hng dn cc em xt cc qu trnh xy ra trong h trnh khng phi s dng phng trnh sai s hoc phng trnh bo ton in tch: T gi tr pHh = 10,00 sau khi thm 40,00 ml HCl, cc em s thy c sau khi trung ha, OHcn d v [OH-] ; COH- (d). T cc em d dng tnh c CNaOH = 4,14.10-3 (M) Sau khi tnh c CNaOH, cc em phi cn c vo gi tr pH ti thi im dng chun xc nh thnh phn ca h: pH = 7,5 > 7,0 mi trng baz, d NaOH v [H+] = 10-7,5 [OH-] = 106,5 S phn li ca H2O khng th b qua, do [OH-] = CNaOH d + [H+] (tnh theo cn bng phn li ca nc hoc tnh theo iu kin proton - KP). T s tnh c th tch dung dch HCl: VHCl = 41,40 ml. V d 4: Chun 25,00 ml dung dch HCOOH ht 12,50 ml dung dch NaOH 0,100 M. Tnh pH ca dung dch trc khi chun v sau khi thm NaOH vi th tich: 1/ 10,00 ml; 2/ 12,45 ml; 3/ 12,50 ml; 4/ 13,00 ml. Phn tch: y l dng bi tp tnh pH ca dung dch sau khi trung hoa axit yu (hoc baz yu) bng baz mnh (hoc bng axit mnh). Dng ton ny c s dng rt nhiu trong cc thi hc sinh gii v kt hp c nhiu tnh hung t n gin n phc tp. a v dng bi quen thuc HS phi vit c phn ng chun v xc nh c thnh phn gii hn mi thi im dng chun , t d dng tnh c pH ca h. V d 5: Co th chon metyl da cam, metyl hoc phenolphtalein lm ch th thch hp cho php chun HCl bng NaOH 0,10 M c khng, bit rng trung ha ht 20,00 ml dung dich HCl trn cn 20,00 ml dung dich NaOH 0,10 M. Phn tich: Trc ht GV cn nu nguyn tc chung ca vic chn ch th sao cho pH chuyn mu r nht ca ch th (hay cn gi l ch s chun pT ca cht ch th) cng gn vi pHT cng tt. Nh vy HS cn xc nh c pHT cng nh ch s chun ca 3 cht ch th cho trong php chun HCl bng NaOH. Nhng nu ch cn c vo nguyn tc trn, tc l nu so sanh gia tri pT metyl da cam = 4,40; pTmetyl = 6,20 v pTphenolphtalein = 9,00 vi pHT = 7,00 thi cung lm HS chi dam chon metyl o co pT = 6,20 7,00 lam chi thi thich hp cho phep chun trn. Chnh v vy GV cn linh hot hng dn cc em da vo th tch thuc th (NaOH) tiu th khi s dung cac chi thi khac nhau chn ch th thch hp: Nu tai thi im chuyn mu cua chi thi ma th tich thuc th tiu thu xp xi th tch tng ng (VT = VNaOH = 20,00 ml) thi co th chon c chi thi o cho phep chun ang xet. Nh vy cn c vo gi tr pH chuyn mu ca cc ch th ti im dng chun , vi CHCl = 0,10.20 = 0,10 M cc em d dng tnh c VNaOH dng: 20 Vi chi thi metyl da cam, pTmetyl da cam = 4,40 sau khi trung hoa CH+(d) = [H+] = 10-4,40. 0,1.20 0,1VOH= 104,40 VOH- = 19,984 (ml) VT dung c ch th metyl da cam. 20 + VOH Tng t c th chn phenolphtalein cho php chun ny, bi v th tch thuc th tiu

th l VOH- = 20, 004 (ml) VT.

Nu dng metyl o, c pT = 6,20 7,00 ngoai lng d axit tai im cui chun , phai

k n lng H+ do nc phn li ra: [H+] = 10-6,20 = CH+(d)+ [OH-] 0,1.20 0,1VOH+ 107,80 = 10 6,20 VOH- = 19,9998 (ml) VT. Vy s dung chi thi metyl o la Hay: 20 + VOHhoan toan hp li va cho sai s nho nht trong s 3 chi thi trn.

V d 6: C th dng phenolphtalein lm ch th cho php chun 25,00 ml dung dch C6H5COOH 0,10 M bng dung dch NaOH 0,20 M c khng, nu sai s cho php khng vt qu 0,1%? Phn tch: So vi v d 5, bi ton ny phc tp hn do y l php chun n axit yu bng baz mnh, nn pHT 7,00. c th chn ch th theo nguyn tc chung, cn tnh pHT. i vi HS trng chuyn, vic xc nh pHT l hon ton c th thc hin c. Xut pht t phn ng chun : C6H5COOH + OH- C6H5COO- + H2O, cc em d dng tnh c th tch NaOH tiu th ti 25.0,1 = 12,5 ml . T xc nh c pHT theo cn bng thu proton ca C6H5COO- c T: VT = 0, 2 0,1.25 0,2 = M : pHT = 8,5 9,00. Do c th chn c phenolphtalein lm ch 25 + 12,5 3 th cho php chun trn. Tuy nhin khng phi lc no cng chn c ch th c pT pHT, hn na khc vi v d 5, y vic chn ch th thch hp c khng ch bi sai s cho php, do ngoi nguyn tc trn, GV cn gii thch HS nm c khi nim bc nhy chun (BNC) v vi s xut hin BNC trn ng cong chun cho php m rng phm vi chn ch th: c th chn bt k ch th no c ch s chun pT nm trong BNC ng vi sai s cho php. Ngha l chn c ch th thch hp, c th tnh BNC ng vi sai s cho trc hoc tnh sai s i vi tng ch th theo phng trnh K w C + C0 h ) sai s: q = - (h . h CC0 Ka + h nng C = Tuy nhin c hai cch ny u khng ph hp vi HSPT do cc em khng bit phng trnh sai s. Chnh v vy GV cn hng dn cc em tinh c gia tri pH u bc nhy (pH) va pH cui bc nhy (pHc) ng vi gia tri th tich thuc th cho vao thiu (V: th tch u bc nhy) va tha (Vc: th tch cui bc nhy) 0,1% so vi th tch tng ng, t o chon nhng chi thi co pH < pT < pHc. u bc nhy: V = VT.99,9% = 12,5.99,9% = 12,4875 ml Cui bc nhy: Vc = VT.100,1% = 12,5.100,1% = 12,50125 ml T hai gi tr th tch ny cc em s tnh c gi tr pH v pHc tng ng: Ti V =12,4875 ml d C6H5COOH: C6H5COOH + OH C6H5COO- + H2O 25.0,1 12,4875 C 34,4875 37,4875 C 6,67.10-5 _ 0,0666 -5 tnh pH theo h C6H5COOH 6,67.10 M v C6H5COO- 0,0666 M: 0,0666 pH = 4,2 + lg 7,20. Nhng vi pH = 7,20 7,00 cn phi nh gi chnh xc 6,67.10 5 theo KP v phi k n cn bng phn li ca H2O. Nhng nu ch cn so snh pH vi pTphenolphtalein = 9,00 th c th chp nhn c gi tr gn ng ny. Tng t vi Vc = 12,5015 > VT d OH12,50125 .0,2 25.0,1 = 6,666.10 6 pHc = 9,80 COH- = 37,50125 Vy BNC = 7,20 9,80 c th chn c phenolphtalein lm ch th cho php chun trn v 7,20 < 9,00 < 9,80. Vi du 7: Chun 50,00 ml dung dich NH3 ht 30,00 ml dung dich HCl 0,25 M 1/ Tinh nng dung dich NH3. 2/ Tinh pH tai thi im chun c 50% cht phn tich (pH1/2) va pHT.

3/ Cn c vao pHT, co th chon c phenolphtalein, metyl da cam, metyl o lam chi thi thich hp cho phep chun trn khng? 4/ Co th chon nhng chi thi co gia tri pT bng bao nhiu cho phep chun nay vi sai s cho phep la 0,1%. 5/ Nu chon chi thi metyl da cam thi sai s chun la bao nhiu? Phn tich: y la bai toan tng hp gm tt ca cac dang: Tinh nng cac cht phan ng; Tinh pH tai cac thi im chun ; Chon chi thi thich hp cho phep chun ; Tinh sai s chun va tinh BNC. Da vao phan ng chun , HS d dang tinh c CHCl = 0,15 M. Trn c s o, khi chun c 50% lng NH3, HS se tinh c pH1/2 la pH cua h m. 0,15.50 T thanh phn tai T la NH + vi C = , HS d dang tinh c pHT = 5,134 t o co 4 50 + 30 th chon metyl o co pT = 5,00 5,314 lam chi thi cho phep chun nay. tra li c cu 4, cac em phai tinh c BNC, tc la tinh khoang pH ng vi th tich thuc th cho vao thiu va tha so vi VT la 0,1% tng t nh v d 6. anh gia sai s cua chi thi metyl da cam, GV cn hng dn cho HS phai tinh VHCl cn dung chun 50,00 ml NH3 trn n i mau metyl da cam tai pH = 4,00, t tnh c sai s theo s V VT sai lch gia VHCl tiu th v VT m khng cn phi tnh theo phng trnh sai s: q = VT 0,15.50 T thanh phn cua h ti pH = 4,00 gm NH + tao thanh vi CNH+ = M va H+ d vi 4 4 50 + V 0, 25V 0,15.50 = M, cac em se tinh c VHCl = 30,03 ml. 50 + V V VT 30, 03 30 = .100 = 0,10% Vy q = VT 30

CH +

Tuy cach giai ny dai hn nhng phu hp vi trinh cua HS, giup cac em phat trin c t duy hoa hoc.

KT LUN Trn c s phn tch ni dung chun axit baz ca chng trnh chuyn ho chng ta thy c v tr, vai tr ca Ha hc phn tch trong vic hnh thnh kin thc c bn v chun axitbaz cho hc sinh trng chuyn, cng nh thy c mi quan h mt thit, hu c gia chng trnh chuyn ha, chng trinh thi hoc sinh gioi Quc gia, Quc t vi Ha hc phn tch. T vn dng linh hot, hp l l thuyt Ha hc phn tch ni chung v l thuyt chun axit-baz ni ring trong ging dy ha hc trng chuyn, phc v bi dng hc sinh gii Quc gia, Quc t. TAI LIU THAM KHAO [1] Dng Th Lng. Vn dng l thuyt ha hc phn tch gii cc bi ton cn bng ion trong dung dch-Bi dng hc sinh gii chuyn ha. Lun vn thc s khoa hc ha hc. Thi nguyn, 2007. [2] L Th Ngc H. Tm hiu vic vn dng l thuyt phn ng oxi ha kh trong ging dy ha hc ph thng qua h thng bi tp, thi i hc, thi hc sinh gii quc gia. Lun vn thc s khoa hc ha hc. H Ni, 2003. [3] Nguyn Th Hin. Phn loi, nh gi tc dng, xy dng cc tiu ch, cu trc cc bi tp v phn ng axit-baz phc v cho vic bi dng hc sinh gii quc gia. Lun vn thc s khoa hc ha hc. H Ni, 2003. [4] Vng B Huy. Phn loi, xy dng tiu ch cu trc cc bi tp v hp cht t tan phc v cho vic bi dng hc sinh gii quc gia. Lun vn thc s khoa hoc hoa hoc. Ha Ni, 2006.

[5] thi HSG Quc gia bang A, bang B t nm 1994 n nm 2009. [6] thi chon i tuyn thi Olympic quc t vong 2 t nm 2005 n nm 2009. [7] Bai tp chun bi Olympic Quc t t nm 2002 n nm 2006. [8] Trn Thanh Hu, Nguyn Trong Tho, Pham inh Hin. Olympic Hoa hoc Vit Nam va Quc t, tp II. NXB Giao duc, 2000. [9] Nguyn Trong Tho. Olympic Hoa hoc Vit Nam va Quc t, tp III. NXB Giao duc, 2000. [10] ao Quy Triu, T Ba Trong (Hoang Minh Chu, ao inh Thc hiu inh). Olympic Hoa hoc Vit Nam va Quc t, tp IV. NXB Giao duc, 2000. [11] Hoang Minh Chu, Ng Thi Thn, Ha Thi Dip, ao inh Thc (hiu inh ting c), Trn Thanh Hu, Nguyn Trong Tho, Pham inh Hin. Olympic Hoa hoc Vit Nam va Quc t, tp V. NXB Giao duc, 2003. [12] thi Olympic Quc t t nm 2002 n nm 2009. [13] L Xun Trong, Nguyn Hu inh, T Vong Nghi, inh Rang, Cao Thi Thng. Hoa hoc 12 nng cao. NXB Giao duc, 2008. [14] Nguyn Tinh Dung. Bai tp hoa hoc phn tich. NXB Giao duc,1982. [15] Nguyn Tinh Dung. Hoa hoc phn tich phn III. Cac phng phap inh lng hoa hoc (tai ban ln th 4). NXB Gio dc, 2007. [16] ao Thi Phng Dip, Vn Hu. Giao trinh Hoa hoc phn tich. C s phn tch inh lng hoa hoc. NXB ai hoc S pham, 2007.