SVEUILITE U ZAGREBU FAKULTET STROJARSTVA I BRODOGRADNJE

ZAVOD ZA TEHNOLOGIJU KATEDRA ZA OBLIKOVANJE DEFORMIRANJEM Seminarski rad iz kolegija: Oblikovanje deformiranjem

ISTOSMJERNA EKSTRUZIJA ALUMINIJA

TONI BEGOVI SMJER: Konstrukcijski USMJERENJE: Konstruiranje i razvoj proizvoda JMBAG: 0035164782

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

SADRAJ
POPIS SLIKA ............................................................................................................................................................. 3 1. 2. UVOD .............................................................................................................................................................. 4 PRINCIP POSTUPKA ........................................................................................................................................ 4 2.1. 2.1.1. 2.2. 2.2.1. 3. 4. ISTOSMJERNA EKSTRUZIJA PUNIH TIJELA .............................................................................................. 5 RADNI PRITISAK ................................................................................................................................. 5 ISTOSMJERNA EKSTRUZIJA UPLJIH TIJELA ............................................................................................ 9 RADNI PRITISAK ................................................................................................................................. 9

PROJEKTIRANJE TEHNOLOGIJE EKSTRUDIRANJA .......................................................................................... 11 KONSTRUKCIJE ALATA ZA EKSTRUDIRANJE .................................................................................................. 13 4.1. 4.2. OPE SMJERNICE ................................................................................................................................. 13 ALATI ZA ISTOSMJERNO EKSTRUDIRANJE ............................................................................................ 14

LITERATURA........................................................................................................................................................... 18

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

POPIS SLIKA
Slika 1: Istosmjerno istiskivanje punih tijela ........................................................................................................... 5 Slika 2: Mogunosti promjene oblika poprenog presjeka komada kod ekstrudiranja .......................................... 5 Slika 3: Element napregnutog tijela u zoni deformacije.......................................................................................... 6 Slika 4: Nomogram za odreivanje radnog pritiska za istosmjerno ekstrudiranje punih tijela ............................... 8 Slika 5: Istosmjerno ekstrudiranje cilindrinih tijela ............................................................................................... 9 Slika 6: Nomogram za odreivanje radnog pritiska za istosmjerno ekstrudiranje upljih tijela ........................... 11 Slika 7: Izradne tolerancije predmeta izraenih metodom hladne ekstruzije ...................................................... 12 Slika 8: Alat za istosmjerno ekstrudiranje komada veih promjera ...................................................................... 14 Slika 9: Alat za istosmjerno ekstrudiranje duih komada malog promjera ........................................................... 15 Slika 10: Univerzalni blok alata za istosmjerno ekstrudiranje izradaka raznih oblika ........................................... 16 Slika 11: Tipovi izradaka ........................................................................................................................................ 17 Slika 12: Izvedbe tiskaa i kalupa za preanje ....................................................................................................... 17

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

1. UVOD
Istiskivanje ili ekstruzija je tehnoloki postupak kod koga se pod djelovanjem deformacijske sile materijal dovodi u stanje plastinog teenja i istiskuje kroz otvor kalupa ili kroz zazor izmeu tiskaa i kalupa. Postupkom istiskivanja mogu se izraivati izratci sloenog oblika od elika, obojenih metala i njihovih legura (cink, aluminij, legure aluminija itd.). Ekstruzija se koristi u uvjetima masovne proizvodnje, a najvie se primjenjuje u automobilskoj, radio i TV industriji, te vojnoj industriji (za proizvodnju naoruanja i projektila). Sa poveanjem proizvodne serije raste i opravdanost primjene ovog naina obrade. Orijentacijski, minimalni broj komada koji opravdava primjenu ove metode kree se u granicama: za dijelove od 1 do 20 g: 10 000 komada; za dijelove od 20 do 500 g: 5 000 komada; za dijelove od 0,5 do 10 kg: 3 000 komada; za dijelove od 10 do 35 kg: 10 000 komada.

Teoretski se na ovaj nain mogu preraivati komadi dovoljno velikih dimenzija. Meutim, u praksi su 2 dimenzije komada ograniene specifinim pritiskom koji alat moe podnijeti (maksimalno 2500 N/mm za alatni elik), kao i raspoloivom nominalnom silom, tj. deformacijskim radom pree. Ovaj postupak se izvodi u hladnom, polutoplom i toplom stanju. Najee se koristi ekstrudiranje u hladnom stanju. Ovim postupkom, uz upotrebu odgovarajuih alata, mogu se u jednoj operaciji izraditi dijelovi za koje bi kod dubokog izvlaenja trebalo vie operacija. Ovisno o kretanju materijala, razlikuju se tri postupka ekstrudiranja: protusmjerna ekstruzija; istosmjerna ekstruzija; kombinirana ekstruzija.

Kod protusmjernog ekstrudiranja, pod djelovanjem deformacijske sile materijal se istiskuje kroz zazor izmeu tiskaa i kalupa i tee uz tiska u suprotnom smjeru od smjera njegova kretanja. Kod istosmjernog ekstrudiranja materijal se istiskuje kroz otvor u kalupu i kree se u smjeru kretanja tiskaa. Kombinirano ekstrudiranje predstavlja istovremenu kombinaciju protusmjernog i istosmjernog ekstrudiranja i koristi se za izradu sloenih oblika.

2. PRINCIP POSTUPKA
Ovisno o obliku izratka, razlikuju se dva tipa istosmjernog istiskivanja: istosmjerna ekstruzija punih tijela; istosmjerna ekstruzija upljih tijela.

Pripremak za istosmjerno istiskivanje punih tijela je gredica, a za istosmjerno istiskivanje upljih tijela komad dobiven dubokim izvlaenjem. Dimenzije pripremka odreuju se iz uvjeta jednakosti volumena prije i poslije deformiranja. Kod ekstrudiranja rotacijski simetrinih izradaka, promjer gredice je jednak vanjskom promjeru izratka. Visina pripremka odreuje se iz uvjeta jednakosti volumena pripremka i izratka. Kombinacijom protusmjernog i istosmjernog istiskivanja mogu se, sa visokom tonou, u jednoj operaciji izraditi komadi vrlo sloenih oblika.

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

2.1. ISTOSMJERNA EKSTRUZIJA PUNIH TIJELA
U poetnoj fazi procesa pripremak oblika gredice (7) se postavlja u otvor kalupa (2). Pod djelovanjem sile, koja se s tiskaa (1) prenosi na materijal, pripremak se istiskuje kroz zazor izmeu tiskaa i kalupa u smjeru suprotnom od smjera kretanja tiskaa. Nakon zavrenog istiskivanja, u posljednjoj fazi procesa, izradak se izbijaem (9) izbacuje na povrinu kalupa. Osnovni radni dijelovi alata za ekstrudiranje su tiska, kalup za istiskivanje i izbija.

Slika 1: Istosmjerno istiskivanje punih tijela

Ovim nainom obrade se mogu mijenjati i oblici poprenog presjeka. Tako se npr. iz gredice okruglog presjeka moe istiskivanjem izraditi svornjak sa okruglom glavom i etvrtastim stablom, ili iz esterokutne gredice vijak sa okruglim stablom i esterokutnom glavom.

Slika 2: Mogunosti promjene oblika poprenog presjeka komada kod ekstrudiranja

2.1.1. RADNI PRITISAK

Iz gredice promjera D0 i visine h0 sa poetnom povrinom:

istiskuje se komad sa glavom promjera D1=D0 i tijelom promjera d1 povrine:

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

Stupanj deformacije presjeka i glavna logaritamska deformacija iznose: ( )

Da bi se odredila sila istiskivanja, promatramo element napregnutog tijela u zoni deformacije. U konusnom dijelu kalupa (sa polovinom centralnog kuta ) vri se redukcija presjeka od vrijednosti A 0 na A1. U prvom trenutku se zanemaruju sile trenja, tako da je element debljine dz izloen vrijednostima pritiska z (na povrini A), te z+dz (na povrini A+dA), dok na bonim povrinama djeluje normalni otpor kalupa q.

Slika 3: Element napregnutog tijela u zoni deformacije

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

Ukoliko projiciramo sve sile na pravac istiskivanja, dobivamo diferencijalnu jednadbu: ( Uz supstitucije: )( )

te zanemarivanje (kao beskonano male veliine vieg reda):

svodimo diferencijalnu jednadbu na oblik:

odnosno: ( Iz uvjeta plastinog teenja: )

Integracijsku konstantu odreujemo iz graninog uvjeta: za je i ( Za )

se dobiva maksimalna vrijednost naprezanja istezanja: ( )

Idealna sila za izvrenje iste plastine deformacije (bez gubitaka trenja) pri istiskivanju u hladnom stanju: ( ) ( ) ) je

Sila trenja u konusnom dijelu kalupa za ekstrudiranje (uslijed naprezanja kontaktnog trenja upravo proporcionalna idealnoj sili i faktoru kontaktnog trenja, a obrnuto kutu (u radijanima):

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

Dok su silom F2 obuhvaeni gubici uslijed vanjskog trenja (izmeu materijala i konusnog dijela kalupa), potrebno je uzeti u obzir i unutarnje gubitke uslijed toga to se vlakna materijala pri ekstrudiranju moraju u zoni deformacije iskriviti pod kutom , a zatim ponovno ispraviti. Sila za pokrivanje ovih gubitaka iznosi:

Te, na kraju, treba jo uzeti u obzir i silu trenja izmeu materijala i kalupa u cilindrinom dijelu kalupa:

Ukupna sila istiskivanja na kraju iznosi: ( )

Radni pritisak istosmjernog ekstrudiranja punih tijela: ( )

Radni pritisak se moe odrediti i na osnovu zadanog stupnja deformacije i iz nomograma.

Slika 4: Nomogram za odreivanje radnog pritiska za istosmjerno ekstrudiranje punih tijela

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

2.2. ISTOSMJERNA EKSTRUZIJA UPLJIH TIJELA
Razlika u odnosu na prethodni postupak je u tome to se kao poluproizvod za daljnju preradu koristi komad dobiven nekim drugim postupkom, najee dubokim izvlaenjem ili tehnologijom protusmjernog ekstrudiranja. Takav komad (6) se postavlja u kalup (2) i oslanja na ahuru za preanje (3). Pod pritiskom tiskaa (1), poluproizvod se istiskuje tako da mu se debljina stijenke smanjuje (dok debljina dna ostaje nepromijenjena), a duljina poveava. Ovim nainom prerade se u poetku preraivao samo bakar i aluminij, olovo i cink, zatim mesing i na kraju elik. Protusmjernim esktrudiranjem izrauju se posude razliitih oblika poprenih presjeka kod kojih je debljina stijenke mala u odnosu na promjer, ili je proporcionalna u odnosu na promjer, pa se u tom sluaju proces naziva ubadanje.

Slika 5: Istosmjerno ekstrudiranje cilindrinih tijela

2.2.1. RADNI PRITISAK

Razlika u odnosu na ekstrudiranje punih tijela je u tome to kao poluproizvod ne slui gredica nego prethodno izraena kantica sa visinom H0 i povrinom poprenog presjeka: ( )

Pri ekstrudiranju se debljina zida smanjuje, tako da se dobiva otpresak manje debljine zida (s 1<s0), a vee visine (H1>H0), sa povrinom poprenog presjeka: ( )

Deformacija presjeka i glavna logaritamska deformacija odreuju se prema:

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

Redoslijed izvoenja sile ekstrudiranja je identian kao i kod punih tijela. Idealna sila za izvrenje plastine deformacije iznosi:

Sila uslijed kontaktnog trenja je u ovom sluaju dva puta vea nego kod punih tijela, jer se njome obuhvaa trenje izmeu vanjskih povrina otpreska i kalupa, te trenje izmeu unutranjih povrina otpreska i tiskaa:

Tangencijalno naprezanje na granici zone deformacije poveavaju silu ekstrudiranja za iznos:

Sila trenja u cilindrinom dijelu kalupa iznosi:

Ukupna sila ekstrudiranja je na kraju: Radni pritisak: ( ) ( ) ( )

10

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

Radni pritisak se moe odrediti i na osnovu izraunatog stupnja deformacije iz pripadajueg nomograma:

Slika 6: Nomogram za odreivanje radnog pritiska za istosmjerno ekstrudiranje upljih tijela

3. PROJEKTIRANJE TEHNOLOGIJE EKSTRUDIRANJA

Prva faza projektiranja tehnolokog procesa ekstrudiranjem je odreivanje oblika i dimenzija poluproizvoda (gredice ili ploe). Kod ekstrudiranja rotacijski simetrinih tijela, promjer ploe se uzima priblino jednak vanjskom promjeru izratka (D0D1), a visina ploe se odreuje iz uvjeta jednakosti volumena ploe (V p) i izratka (V): ( ) ( )

Prema tome, slijedi da je visina ploe (gredice): [ ( ) ]( )

Ploe manjih dimenzija se prosijecaju alatima na preama, dok se gredice (veih visina) reu iz ipkastog materijala na pilama, ili odsijecaju (lome) na karama. Kod rezanja na pilama se predvia dodatak (gubitak materijala) 1020%, a kod odsijecanja na karama do 5%. Povrine gredica odsjeenih (lomljenih) na karama su vrlo neravne pa se ovakve gredice, prije daljnje obrade ekstrudiranjem slobodno sabijaju (kalibriranje eonih povrina). Nakon toga se ploe i gredice are, a nakon arenja se vri deoksidacija povrine (potapanjem u kadama sa kiselinama i pranjem). Komadi se prije prerade ekstrudiranjem podmazuju. 11

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

Izradne tolerancije izradaka dobivenih metodom ekstrudiranja u hladnom stanju ovise o dimenzijama izratka. Ukoliko se zahtijevaju odreene tonosti izradaka, uvode se dodatne operacije (kao kalibriranje), kojima se postie tonost izrade u kvalitetama IT8, IT7, do maksimalno IT6.

Slika 7: Izradne tolerancije predmeta izraenih metodom hladne ekstruzije

Pri projektiranju tehnolokog redoslijeda operacija (faza izrade) razlikuju se operacije kod kojih se mijenjaju oblik i dimenzije komada (kao to su protusmjerno ekstrudiranje, izvlaenje, kalibriranje itd.) i meuoperacije u kojima se izradak priprema za neku od operacija plastine obrade (kao to su termika obrada, priprema povrina komada itd.). Hoe li za preradu biti potrebna jedna ili vie uzastopnih operacija ekstrudiranja ovisi o graninom stupnju deformacije. Ako ukupni stupanj deformacije izratka premauje dozvoljeni stupanj deformacije za jednu operaciju, tada se uvode dvije ili vie operacija ekstrudiranja. Meuoperacijska (termika obrada arenjem) je uvijek potrebna kada se iscrpi sposobnost materijala za daljnju plastinu obradu (uslijed hladnog ovrenja).

12

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

4. KONSTRUKCIJE ALATA ZA EKSTRUDIRANJE 4.1. OPE SMJERNICE
Granicu ekonominosti primjene metode ekstrudiranja izmeu ostalih odreuje i najvanija komponenta, a to je alat. Iako se ovim nainom mogu preraivati svi metali, ipak je s obzirom na vijek trajanja alata ogranien broj vrsta elika koji dolaze u obzir za preradu. Zbog toga posebnu panju treba obratiti na izbor alatnog elika, njegovu obradu, te na proraun i konstrukciju alata. Treba voditi rauna o tome da alati nisu optereeni samo statikim optereenjima i da se u njima ne javljaju samo jednostavna naprezanja na tlak ili vlak, ve da su oni izloeni sloenim dinamikim optereenjima, koja se u toku radnog procesa mijenjaju od nule do maksimalne vrijednosti. Ova dinamika optereenja esto su praena savijanjem, te dodatnim termikim naprezanjima, uslijed neprekidnog zagrijavanja i hlaenja alata u toku rada. Kvarovi alata mogu nastupiti uslijed istroenosti, preoptereenja i zamora materijala. Kod ekstrudiranja do loma alata najee dolazi uslijed zamora materijala. Lom alata uslijed preoptereenja moe nastati samo kod nepravilne konstrukcije alata ili, ako sile potrebne za deformaciju izradaka izazivaju u alatu naprezanja iznad doputenih. Do neupotrebljivosti alata zbog istroenosti radnih povrina dolazi rjee, a uzrok tome je uglavnom u nepravilnom (ili nikakvom) podmazivanju izradaka u tijeku sabijanja. Legirani alatni elici za izradu alata za sabijanje moraju ispunjavati razliite zahtjeve kao to su: visoka otpornost na pritisak i udarna optereenja, velika ilavost, vremenska postojanost, otpornost protiv povrinskog troenja (habanja), a pored toga ovi elici moraju biti i sami sposobni za obradu. Od legiranih alatnih elika za rad u hladnom stanju za izradu radnih dijelova alata za sabijanje dolaze u obzir samo najkvalitetnije vrste (npr. 210 Cr 12, 210 Cr W 12, 160 CrMoV 12). Izbor vrste alatnog elika ovisi o konstrukciji alata, optereenju, odnosu naprezanja, kompliciranosti oblika izratka koji se ekstrudira, kao i veliini proizvodne serije. Kako bi se poveao vijek trajanja alata, kalupi i tiskai se takoer izrauju od tvrdog metala. Kod veih dimenzija kalupa za sabijanje ili tiskaa, preporuljivo je nakon metalurkog kovanja ili valjanja izvriti jo jednom pretkivanje, kako bi se odstranile greke nastale prethodnom obradom. Radi dobivanja povoljne strukture metala, operacije pripreme moraju biti praene odgovarajuom termikom obradom (arenjem i normalizacijom). Nakon kaljenja alata postie se tvrdoa od oko 6365 Rc (255280 HB), uz znatna unutranja naprezanja. Stoga se nakon kaljenja vri termiko poputanje, kako bi se poveala ilavost, a smanjila toplinska naprezanja. Vijek trajanja radnih dijelova alata koji se danas postiu orijentacijski iznosi: za protusmjerno ekstrudiranje: o tiska za sabijanje 3 000 do 30 000 komada; o kalup za sabijanje 5 000 do 50 000 komada; za istosmjerno ekstrudiranje: o tiska za sabijanje 10 000 do 60 000 komada; o kalup za sabijanje 5 000 do 50 000 komada; o glava tiskaa 7 000 do 50 000 komada; o produnik tiskaa 15 000 do 100 000 komada.

U cilju produenja vijeka trajanja alata, proces se poveava za jednu ili vie operacija, to znai da se deformacija dijeli na vie faza. Kod konstrukcije alata treba teiti da se trenje izmeu radnog komada i alata svede na najmanju moguu mjeru. Osim toga, konstrukciju treba tako napraviti da svi dijelovi alata podloni troenju budu lako izmjenjivi. 13

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

4.2. ALATI ZA ISTOSMJERNO EKSTRUDIRANJE

Slika 8: Alat za istosmjerno ekstrudiranje komada veih promjera

14

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

Funkcionalni dijelovi alata za istiskivanje upljih tijela su kalup za preanje (4) i tiska (1). Konus u zoni deformacije kalupa se izvodi pod uglom 2=90126, jer su u tom podruju trenje i sila ekstrudiranja najmanji. Radni (kalibrirajui) dio kalupa je radi smanjenja trenja dosta uzak (46 mm) i sa blagim konusom, tj. u poetku sa promjerom d (vanjski promjer izratka), a na kraju sa d+0,05 mm. Donji dio kalupa (promjera d+0,1 mm) slui za voenje izratka. Iz ranije opisanih razloga na kalup se nabijaju dva stezna prstena (6, 7). Cijeli donji sklop alata smjeten je u stolu pree (14). Glava tiskaa (3) je, radi lakeg svlaenja komada sa tiskaa izvedena konusno, i to u gornjem dijelu sa promjerom d1 (unutranji promjer izratka), a u donjem sa d1-(0,10,2) mm.

Slika 9: Alat za istosmjerno ekstrudiranje duih komada malog promjera

15

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

Alati za preanje istosmjernim ekstrudiranjem duih komada manjeg promjera imaju dodatne ahure za voenje (7), da bi se sprijeilo savijanje komada u toku procesa ekstrudiranja, ili prilikom izbijanja po zavretku preanja.

Slika 10: Univerzalni blok alata za istosmjerno ekstrudiranje izradaka raznih oblika

Kod univerzalnog bloka za istosmjerno ekstrudiranje izradaka raznih oblika, donji sklop alata se sastoji od kalupa za preanje (5), koji je sa dva stezna prstena (6, 7) privren u donjem nosau alata (1). U gornjem nosau alata (13) nalazi se nosa tiskaa (8), sa tiskaem (12) i nosai izbijaa (15) pomou kojih se u povratnom hodu pritiskivaa pree, pteko traverze (3) i izbijaa (4) izradak izbija iz kalupa za preanje. Alat je zbog sigurnijeg centriranja snabdjeven stepenastim vodilicama (15). Izmjenom radnih dijelova alata (kalupa i tiskaa) se sa ovakvim alatom mogu proizvoditi razni izraci.

16

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

Slika 11: Tipovi izradaka

Slika 12: Izvedbe tiskaa i kalupa za preanje

Kalup i tiska I slue za ekstrudiranje punih profila oblika tijela sa glavom. Izmjenom radnih dijelova alata II preaju se metodom istosmjernog ekstrudiranja komadi razliitih oblika poprenog presjeka sa otvorom u sredini. Preanjem ekstrudiranjem u hladnom stanju mogu se sa odgovarajuim alatom III proizvoditi i ozubljena vratila i zupanici. 17

Istosmjerna ekstruzija aluminija 2012

LITERATURA
1. Obrada metala plastinom deformacijom, dr. Binko Musafija, IGKRO Svjetlost, Sarajevo, 1969.

18