Uretim Proses Lab

T. C.
YILDIZ TEKNK NVERSTES

KMYA-METALURJ FAKLTES
METALURJ VE MALZEME MHENDSL BLM

METALURJ RETM PROSES LABORATUARI DERS
DENEY FYLER

STANBUL 2010
2

RAPOR YAZMA TEKN
Teknik alanda bir inceleme, detay, ett vb. almalarn sonucu bir rapor halinde yazlr.
Raporda incelemenin amac yaplan deney ve incelemeler, varlan sonu ve dnceler
belirtilir.
Laboratuar Raporunda stenen Belgeler

1. Raporun sol st kesine rencinin ad soyad, faklte numaras ve snfna ait bilgiler
yazlr.
2. Raporun sa st kesine deneyin yapld tarih yazlr.
3. Deneyin ismi raporun bal olarak kullanlr.
4. Deneyin Amac: Deneyden hedeflenen maksat ksaca belirtilir.
5. Teorik Bilgi: Deney esnasnda anlatlan ve rencinin dier kaynaklardan yararlanarak
bulaca konu ile ilgili gerekli bilgileri ierir.
6. Kullanlan Malzeme ve Cihazlarn Tantm: Deneyde kullanlan tehizat ksaca, gerekirse
ekil konularak tantlr.
7. Deneyin Yapl: Deneyin yapl srasndaki ilem sras aklanr.
8. Deney Sonular: Deney srasnda yaplan lmler, hesaplamalar, tablo, ekil, vb.,
hususlar kapsar.
9. Yorumlama: Deneyden elde edilen sonular, rencinin daha nceki bilgilerine ve kendi
deerlendirmesine gre yorumlanr.

Rapor doru, sade, ksa ve ak kelimelerle yazlmaldr. nc ahs ve edilgen ifadeler
kullanlmaldr. Faydalanlan kaynaklar mutlaka belirtilmelidir.

3

DENEYLERLE LGL BLGLER

1. renci her deneye devam etmek zorundadr.
2. Telafi dahil renci en fazla bir deneyde bulunamayabilir, aksi halde laboratuar dersinden
baarsz saylr.
3. retim proses laboratuar dersinde haftalk getirilecek olan raporlar vize snav yerine
geecektir. Ayrca vize snav yaplmayacaktr. Ynetmelie gre, yl ii laboratuar
raporlarndan alnan notlarn %60, final snavnn %40 alnarak geme notu
hesaplanacaktr.
4. Her deneyin raporu bir sonraki haftann deneyi yaplmadan nce deney sorumlusu retim
elemanna teslim edilecektir.

4


RETM METALRJS ANA BLM
DALI
Metalrji Proses Laboratuar Deney Fy

SICAKLIK KALBRASYONU

AB-0046-K

- Elektromanyetik giriim
- Mekanik zorlama veya bozulmalar (deformasyon)
- Trde olmama durumlar
- Oksitlenme
- Alam etkileri
- Yaltm direnci

1. ALIMAYA BALAMADAN NCE YAPILMASI GEREKEN HAZIRLIKLAR
10.1) BELRLEME
- Gstergeli scaklk lerde bulunan sl iftin tipi ve gsterge hassasiyeti belirlenir.

10.2) HAZIRLIK
- Gstergeli scaklk lerde bulunan sl iftin yzeyi ve balantlar ile gstergenin
durumu kontrol edilir.
- Referans sl iftin yzeyi ve balantlar kontrol edilir.
- Dijital scaklk lerin balantlar kontrol edilir ve program ayarlanr.
- Kalibrasyon frnnn balantlar ve dijital gstergesi kontrol edilir.
- Varsa buz miktar ve su buz karmnn homojenlii kontrol edilir.
- Cihazlar, en az 30 dk laboratuar artlarnda bekletilir.

10.3) KALBRASYON NCELEMELER
- Fonksiyon Deneyi
Kalibrasyon frn ve dijital scaklk lerin gstergeleri oda scakl ve buz
noktasn gsterip gstermedii ve ayarlanan scaklkta gstergelerin durumu
gzlemlenir.

- Deer Aratrmas
Eer buz noktas kullanlyorsa dijital scaklk lerin scakl mV cinsinden
doru gsterip gstermedii,
Kullanlmyorsa scakln ayarlanan programa gre C, K veya F cinsinden
scakl doru gsterip gstermedii kontrol edilir.

10.4.) DEERLENDRME ve KALBRASYON KARARI

- Elde edilen deerler, hata snr aralnda olmaldr.
- Deney karar alnr.

2. DENEY/KALBRASYON LEMNN YAPILII
Referans sl ift ve kalibre edilecek gstergeli scaklk lerin slifti kalibrasyon
frnndaki scak blgeye yerletirilir. Her iki sl ift buz ile temas salandktan sonra
referans sl ift dijital scaklk lere balanr ve buradan seilen program ile scaklk
llmesi gerekletirilir. Kalibrasyon frn scaklk deeri ile dijital termometre saysal
deeri arasndaki fark hata olarak belirlenir.
5


DALI


AB-0046-K

Kalibrasyonda en az be lm alnr. lmlerin doruluu istatistik olarak
deerlendirilir. Malzeme farkll s kapasitesi oluturduu iin e scakla ulamalar
farkl zamanlarda olaca iin homojenletirme iin gerekli bekleme zamannn yeterlilii
deneysel olarak bulunur. Referans ve kalibre edilecek sl iftler ayn ykseklikte
kalibrasyon frnna daldrlrlar, bu ykseklik; 1015 cm.dir. Kalibrasyonda referans
noktas olarak soyun buz noktas seilebilmekle beraber dijital scaklk lerin kendi
termometresi kullanlarak da referans noktas da alnabilir ve raporda belirsizlii dijital
scaklk lerin sertifikasndaki termometre belirsizlii alnabilir.

3. HESAPLAMALAR ve BELRSZLK HESABI

12.1) A-TP BELRSZLK HESAPLAMA YNTEM:
lmn ortalamasna (

X
) lm belirsizlii (S
x
) hesaplanr. X
i
her bir lmde lme
aletinden elde edilen sonu olduu varsaylrsa; Belirsizlik hesabnda ortalama deer;

X =
=
n
i
i
n
1
1
_

olup, burada n toplam lm saysdr. Bu lmlerin standart sapmas;

Sx=
2
1
1
1
|
.
|
\
|

n
i
i
n
_ _

formlnden bulunur. Bu standart sapma deeri normal dalm iin Bu
x
S deeri, A tipi
belirsizlii vermektedir

12.2) B-TP BELRSZLK HESAPLAMA YNTEM:

12.2.1) Referans Isl iftlerin Belirsizlii

Bu belirsizlik hesaplanrken; kalibrasyonda kullanlan referans sl iftin belirsizlii
U
Ref.1
olmak zere;

2
.
Re f
R
U
U = forml kullanlr.

12.2.2) Referans Isl iftlerin Kaymasndan Gelen Belirsizlik

Referans sl iftlerin zaman iinde oluan EMK deerlerinden sapmalardr. R,B, ve S tipi
sl iftlerin 900C-1100C scaklk aralnda kullanlmas halinde maksimum 0.3C/Yl
sapma olur. Sabit noktalar kullanlarak belirlenen bu sapmalar;
6


DALI


AB-0046-K

3
3 , 0 Yil C
U
drift

=

12.2.3) Dijital Voltmetreden Gelen Belirsizlik

Isl iftlerden gelen EMK deerlerini gsteren dijital voltmetrenin belirsizlii U
Volt
olmak
zere;

2
.
Volt
Vm
U
U = olarak kullanlr.

12.2.4) Kalibrasyon Frnndan Gelen Belirsizlik

Kalibrasyon frnndan gelen belirsizliktir ve ASTM E 220 02ye gre tp frnlarda
1C alnr. Ayrca kalibrasyon frnnn scaklk dalmnn homojensizliinden gelen
belirsizlik de U
Hom
olmak zere;

( )
3
1
2 2
Hom
Fir
U
U
+
=

12.2.5) Referans Scakln Belirsizlii

Kalibrasyonda kullanlacak referans scaklk eer buz noktasysa maksimum belirsizlik
0,1C alnabilir. Ancak farkl bir cihazla referans nokta alnyorsa, burada o cihazn
sertifikasndan alnan belirsizlik kullanlr.

C U
BN
= = 17 , 0
3
1 , 0

12.2.6) Uzatma ve Dengeleme Kablolarndan Gelen Belirsizlik

TS 5154-3 HD 446.3 S1e gre referans ve test sl iftlerin voltmetreye balamak iin
kullanlan kablo cinslerine gre oluan belirsizlikler yle hesaplanr;

( ) ( )
3
2 2
Re TestKab fKab
Kab
U U
U
+
=
12.2.7) Eri Uydurmasndan Gelen Belirsizlik

Mikrovolt cinsinden okunan EMK deerlerinin Cye evrilirken kullanlan erilerden gelen
hatadr ve TS 5154-1 EN 60584-1e gre kullanlan sl ift ve scaklk iin verilen en byk
hata deeri alnr ve yle hesaplanr;

7


DALI


AB-0046-K

3
geri MaksHataDe
U
E
=

Tablo 2: rnek Belirsizlik Btesi (1000C, S Tipi iin)
Belirsizlik
Kayna
Byklk
X
i

Tahmini
Deer
x
i

Standart
Belirsizlik
u(x
i
)
Olaslk
Dalm
Duyarllk
Katsays
c
i

Ksmi
Varyans
u
i
(y)
Referans Isl
iftin Sertifika
Belirsizlii
T
R
1000 C 0,82 C Normal 1 0,67
Referansn
Kaymas
T
Drift
0,3C 0,17 C Dikdrtgen 1 0,03
Dijital
Voltmetrenin
Belirsizlii (
a
)
T
Vm
0 C 0 C Normal 1 0
Kalibrasyon
Frnndan Gelen
Belirsizlik
T
Fr
1000 C 1 C Dikdrtgen 1 0,577
Referans
Scakln
Belirsizlii (Buz
Noktas)
T
BN
0C 0,1 C Dikdrtgen 1 0,17
Uzatma ve
Dengeleme
Kablolarndan
Gelen Belirsizlik
(
b
)
T
Kab
0 C 0 C Dikdrtgen 1 0
Eri
Uydurmasndan
Gelen Belirsizlik
T
E.
1000 C 0,01 C Dikdrtgen 1 0,0001
Tekrarlanabilirlik l
Tekrar
1 m 0,288 C Dikdrtgen 1 0,0833
Toplam Varyans
53 , 1
Geniletilmi Belirsizlik (k=2) 0,83

Beyan edilen belirsizlik U = 0,8 C

a
Referans Scaklk olarak buz noktas alnmtr.
b
Uzatma kablosu kullanlmamtr.
rnek belirsizlik btesinden karlan toplam varyans, bize B tipi belirsizliin karesi
olan, B
2
, deerini vermektedir.

8


DALI


AB-0046-K

12.3) Geniletilmi Belirsizlik

Geniletilmi belirsizlik, A ve B tipi belirsizliklerin bir k kapsam faktr ile arplarak u
formlle elde edilir.

Geniletilmi Belirsizlik =
2 2
B A k +
Kapsam faktr, k, gvenilirlik dzeyini gstermekte ve genellikle ticari olarak k=2 (%95
gvenilirlik) olarak kullanlmaktadr.

Gvenilirlik Dzeyi Kapsam Faktr
p ( %) kp
68.27 1
90 1.645
95 1.960
99 2.576
100 3

4. KALBRASYON SERTFKASININ HAZIRLANMASI
Kalibrasyon sertifikas, TB-10-01-07 TRKAK Markal Deney Raporlar ve Kalibrasyon
Sertifikalarna likin artlar Hakknda Teblie gre hazrlanr.

5. METOT GEERL KILMA

Metodun geerli klnmas amacyla, ylda bir kalibrasyonu yapan kiiler ve laboratuarlar
aras ayn koullarda ayn cihazn kalibrasyonu yaplarak kalite kontrol kartna ilenir.

Deney Raporunda stenilen Bilgiler:

1. Deney raporunu rapor yazma, teknik bilgi, etik kurallar ve deerlendirme kriterlerini
de dikkate alnarak kalibrasyonu gerekletirilen sl iftin kalibrasyon sonular
kullanlarak rnek belirsizlik btesi hesaplanacaktr.
2. Rapor bir hafta ierisinde teslim edilecektir.

9

RETM METALRJS ANA BLM DALI


SERAMK HAMMADDELERDEN RN
RETM

1-AMA: Seramik Dkm yntemi ile seramik para retimi

2-TEORK BLG:
Dkm yntemiyle ekillendirme seramik rnlerde en ok kullanlan ekillendirme
yntemidir.Bu yntem kullanlarak retilemeyen her trl para bu yntemle retilebilir.
Dkm yntemi ile retilebilecek seramik paralar:
Kark para ve ekillere sahip salk gereleri,
Tornada ekillendirilemeyen yuvarlak olmayan paralar,
Pres kalplarnn zor ve pahal olduu paralar,
Simetrik olmayan paralar,
Sofra takmlar
Vazo biblo gibi ss eyalar

3-KULLANILAN STANDARTLAR

4-KULLANILAN CHAZLAR VE MATERYALLER

Viskozitesi ayarlanm seramik dkm amuru, Al kalp, beher, max 1000
0
C Frn.

5-DENEYN YAPILII:

1-Slip dkm genellikle m boyutunda ince seramik tozlarn ve ynteme yardmc olacak
balayc, slatmay salayan katk maddeler, istifleyici (elektrolit), sinterlemeye yardmc
katk maddeler ile su kartrlarak dkm amurunun hazrlanmasyla balar.
2-Bu hazrlanan dkm amuru belli bir ekil verilmi ince gzenekli ve su geirimli al
kalp iine dklr.
3-Kalbn filtrasyon zelliinden dolay toz partiklleri kalp cidarnda younlaarak ynlenir
ve toz partikllerinin paketlenerek dkm et kalnl oluturmasna neden olur.
4-Kalp cidarndaki dkm amuru istenilen dkm et kalnlna ulatktan sonra dkm
amurunun fazlas tekrar geri boaltlr.
5- Kalp ve oluan ya seramik rn kurumaya braklr.
6- Oluan ya seramik rn kuruma srasnda ekilme gstereceinden kalptan kolaylkla
karlr. Gerekli hallerde al kalbn yzeyi talk, alginat, grafit gibi maddelerle ok ince bir
tabaka halinde kaplanarak ekillendirilen malzemenin kalptan kolayca kmas salanr.
7-Ya seramik rnde oluan kalp ek yerleri izleri temizlenir.

10



SERAMK HAMMADDELERDEN RN
RETM

6-SONULARIN ALINMASI

7-HESAPLAMA

8-SONU


1- Her renci en az bir dkm yaparak hatasz rn kartacaktr.
2- Seramik rnlerin kurutulmasnda nelere dikkat edilmesi gerekir ve oluabilecek kurutma
hatalar nelerdir ve bunlarn nlenebilmesi iin yaplabilecek uygulamalar nelerdir yaznz.

9-Kaynaklar

[1]Gner Yksel Seramik Genlik Kitabevi 1987
[2]Lawrence Ceramic Science for the Potter London 1973
[3]Snger and Snger Industrial Ceramic Chapman and Hall 1963
[4]Norton F.H. Elements of Ceramics

11



KL VE KAOLENLERN AKICILIK
ZELLKLERNN SAPTANMASI

1-AMA:Al kalba dkm de kullanlacak dkm amurunun akclk zelliinin
saptanmas. Gerekli akcln salanabilmesi iin gerekli sodyum silikat orannn
saptanmas.

2-TEORK BLG: Kil ve kaolenler su ile kartrldnda nce yorulabilir kvama ve
daha fazla su ilave edildiinde ise, akc sulu bir bulama haline gelirler.
Kil ve kaolenlerde zllk ve baz dier zellikler , akclk iin gerekli olan su miktarn
tayin ederler.
Baz zel durumlar hari , genellikle sulu bulama kvamna gelebilmesi iin katlan su
miktarnn az olmas istenir.
Bu amala uygun elektrolitik ilavesi yaplmaldr. En ok kullanlan elektrolitlerden bazlar
Na
2
CO
3
, Na
2
SiO
3
, NH
4
, alginat, karboksimetil sellozdur.
lave edilen elektrolitin fazla ilavesi kazanlan akcl ters dndrerek akclk azalmasna ve
peltelemesine neden olur.
Her kil ve kaolenler zelliklerine gre farkl elektrolitlerden etkilenirler. Yaplan denemeler
ile en uygun elektrolit ve kullanm yzdesi bulunur.
Kil ve kaolenlerin iinde bulunan suda znebilen madensel tuzlar veya slfatlar akcl
olumsuz ynde etkilerler. Bu durumdaki kil ve kaolenler kullanlmadan nce sulandrlp
daha sonra fitler preslerde suyu alnarak suda znen tuz ve slfatlar bnyeden
uzaklatrlr.



Seramik hammaddeleri: kil kaolen
Beher, baget , zel dizayn edilmi viskozite lm cihaz, zaman belirlemek iin saat

5-DENEYN YAPILII:
Hammaddeden( kil veya kaolen) 500 gr tartlarak bir kaba alnr ve bagetle kartrlarak
250 ml saf su ilave edilir. Katlan su yeterli gelmezse daha da ilave edilebilir. Maddenin
tamam su ile slatlp bagetten damlayacak, fakat kat maddeye izilen baget izgisi
birleecek hale gelince su ilavesine son verilir ve katlan su miktar not edilir.

Sodyum silikatn % 10luk zeltisi hazrlanr ve nceden hazrladmz amura 10 ml
katlarak kartrlr.

Bagetle yaplan kontrolde viskozite seramik amur viskozite llecek hale geldiinde
belirlenmi miktarn belirli kesitten geme sresinin kontrol ile akclk llr.

Seramik amur bir hazneye doldurulur ve 100 ml seviyesi iaretli bir kabn iine aktlr. 100
mm amurun akma sresi not edilir.

12



KL VE KAOLENLERN AKICILIK
ZELLKLERNN SAPTANMASI


Viskozite (sn) - % 10 elektrolit ilavesi miktar grafii izilerek optimum elektrolit ilavesi
bulunur

7-HESAPLAMA

8-SONU


1-Viskozite (sn)- %Elektrolit grafiini izerek optimum elektrolit miktarnn saptaynz.

2-Dkm amurunda akkanlnn olmas gerekenden dk veya yksek olmas
durumunda dkm ileminde karlaabileceiniz zorluklar nelerdir aklaynz.

9-Kaynaklar

[1]Gner Yksel Seramik Genlik Kitabevi 1987
[2]Lawrence Ceramic Science for the Potter London 1973
[3]Snger and Snger Industrial Ceramic Chapman and Hall 1963
[4]Norton F.H. Elements of Ceramics

13



ALMNYUM HURDALARDAN SAF
ALMNYUM RETM

1-AMA

Bu deneyin amac; alminyum hurdalarn deerlendirilmesi ve geri kazanlmas ilemlerinin
incelenmesidir.

2-TEORK BLG

2.1-ALMNYUM RETM

Gnmzde alminyum retimi iki temel ynteme dayanmaktadr (ekil1):

1. Cevherden retim yntemleri (Birincil alminyum)
2. Hurdadan retim yntemleri (kincil alminyum)

14



ALMNYUM RETM

2.1.1-Birincil (Primer) Alminyum retimi

Birincil alminyum retiminde birbirlerini takip eden be ana retim aamasn uygulama
zorunluluu vardr:

1. Boksit madeni iletmecilii,
2.Boksit cevherinden almina retimi (Krma, tme, zmlendirme, ktrme,
Kalsinasyon)
3. Alminadan elektroliz yolu ile sv alminyum retimi (Ergimi Tuz Elektrolizi)
4. Sv alminyumun alamlandrlarak dkm,
5. Dkm rnlerinden ekstrzyon ve haddeleme ilemleriyle yar ve/veya u rn retimi.

Son zamanlarda yaygnlaan anlay; boksit iletmecilii ve almina retimi, sv alminyum
retimi ve dkmhaneler, haddehaneler ve profil retimleri farkl alanlarda kurulmaktadr.
Fakat ok az sayda da olsa tm bu kademelerin bir arada yapld tesisler de vardr.
Tm bu kademelerin bir arada gerekletirildii Seydiehir Alminyum gibi tesisler Entegre
Tesisler olarak tanmlanmaktadr.[1]

2.1.2-kincil (Sekonder) Alminyum retimi (Recycling)

Gittike gelien yeniden deerlendirmeye ynelik retim yntemlerinin temel girdisi olan
hurdalar ve cruflar ikincil hammaddeler olarak tanmlanr. Hurdalar, metalik yada metal
ieren karakterde olmalarna karn, retim prosesi, sirklasyon ve piyasa asndan deerini
kaybetmi ve devre d kalm, ancak ierikleri nedeniyle yeniden ilenebilecek deerde olan
ticari metallerdir.

kincil alminyum endstrisinin temel oluumu alminyumun yeniden deerlendirilmesidir.
Gnmzde ikincil alminyum endstrisi hurday yeniden deerlendirerek ve cruftan
metalik alminyumu geri kazanarak balca basnl dkm yapan dkmhanelere dkm
alamlar ve UBC (used beverage can = kullanlm iecek kutusu) reten haddehanelere
servis vermektedir.

kincil alminyum endstrisinin hammaddeleri aadaki gibi snflandrlr.

1. Dner hurda: Sv alminyumun rne dntrlmesi srasnda kan veya rn
kademesindeki hurdadr.
2. Tesis Hurdas: Yar mamulleri kullanan tesislerde oluan hurdadr.
3. Sermaye Hurdas (Eskime Hurda): Kullanm mrn doldurmu alminyum ihtiva
eden makine, yap eleman, ara, gere, vb.lerdir.[2]

15



ALMNYUM RETM

Alminyumun yeniden deerlendirilmesi; hurda toplanmas, tasnifi ve hazrlanmas, ergitme,
rafinasyon, alamlama gibi sreleri iermektedir. Kirlenmi hurdalarn yeniden
kullanlabilmesini salamak ve ou alminyum hurdalarnn yksek yzey alan/hacim oran
nedeniyle artan ergitme kaybn en aza indirmek zel nem tamaktadr.[1]

2.2-ALMNYUMUN GER DNMNN NEM

Alminyum hurda hatr saylr bir Pazar payna sahiptir. nk birincil alminyum iin
gereken enerjinin % 95 daha az ile alminyum hurdann yeniden ileme prosesi
srdrlebilmektedir. Bununla birlikte; alminyum hurdann yeniden ilenmesinde,
ergitilmesinde, alminyumun zelliklerinde herhangi bir kayp olamamakta, ergitme srasnda
atomik yaps deimemektedir.
Birincil alminyum retimi sanayide en youn enerji kullanan sektrlerden birisidir. 1 ton
alminyum retmek iin kullanlan enerji miktar bakrn iki kat, eliin ise 5 kat
kadardr.(ekil.2)

ekil.2 Malzemelerin enerji tketim oranlar.[1]

Alminyum hurdalardan alminyum elde etmek iin gerekli enerji birincil alminyum
retmek iin gerekli enerjinin %5i kadardr[4]. (Tablo.1)

16



ALMNYUM RETM

Tablo.1 Alminyum retimi iin enerji gereksinimleri karlatrlmas.[4]
LEM kWh/kg KAZAN
Elektrolizle Al retimi 14,0
Al
2
O
3
+ Anod+ Elektroliz 30,0
Hurda Ergitimi 0,52 %96

Ayrca geri dnm ile evresel olarak da kazan salamaktadr. Alminyum hurdann
toplanmas, ayrlmas ve ergitilmesi birincil alminyum retimine gre daha dk evresel
etkilere neden olur. [4]
Kullanlm alminyum yerine boksit gibi doal kaynaklardan alminyum retmek olduka
pahal ve ar enerji gerektiren sistemdir. Alminyum kullanlmaya balandndan beri geri
kazanlma ilemi yaplmaktadr. Alminyumun geri kazanlmas iin, toplum bilinci 1980li
yllarda balamtr. Alminyum dnyada en fazla kullanlan demir d metaldir. Dnyada en
fazla kaynakta ayr toplanan ambalaj atklarndan biri ve en nemlisi alminyumdur.
Kullanlm alminyumdan alminyum retildiinde % 95 daha az enerji tketilir ve iilik ve
yatrm maliyeti en aza der.

Bir ton kullanlm alminyumdan alminyum retilirse;
4-5 ton boksit madeni,
1 300 kg krmz amur,
4 ton kimyasal madde,
14 000 kWh elektrik enerjisi kullanm,
15 000 litre soutma suyu,
860 litre proses suyu,
2 000 kg CO2 ve 11 kg SO2 emisyonu korunmu olur.

nsan saln olumsuz etkilememek, hayvan ve bitkileri tehlikeye maruz brakmamak,
yzeysel ve yer alt sularn kirletmemek, hava kalitesini bozmamak, grltye neden
olmamak, doal kaynaklar, doay ve evreyi korumak ve tehlikeli atk oluturmamak
iin ambalaj atklar kaynakta ayr toplanmaldr. klim deiikliine neden olan sera gaz
emisyonunu azaltmak iin her trl kullanlm alminyum geri kazanlmaldr.

Alminyumun hurdalardan geri kazanm, gnmz alminyum endstrisinin nemli bir
bileeni haline gelmitir. Geri kazanm prosesi, metalin basite tekrar ergitilmesi esasna
dayanr, ki bu yntem metalin cevherinden retimine nazaran ok daha ekonomiktir.
Alminyum rafinasyonu ok yksek miktarlarda elektrik enerjisi gerektirir, buna karlk
geri kazanm prosesi, retiminde kullanlan enerjinin %5'ini harcar. Geri kazanm prosesi
1900'l yllarn balarndan beri uygulanmakta olup yeni deildir.

17



ALMNYUM RETM

1960'l yllarn sonlarna kadar dk profilli bir faaliyet olarak devam eden geri kazanm
olgusu, bu tarihte iecek kutularnn alminyumdan yaplmaya balanmas ile gndeme daha
youn ekilde gelmitir. Dier geri dndrlen alminyum kaynaklar arasnda otomobil
paralar, pencere ve kaplar, cihazlar, ve konteynerler saylabilir. Alminyum retiminde en
nemli hammaddenin kullanlm alminyum olduu unutulmamaldr. [5]

2.3-ALMNYUMUN HURDADAN GER KAZANILMASINDAK LEMLER

Alminyumun yeniden deerlendirilmesi ilemlerinin ekonomik ve pratik olma zorunluluu
vardr. Alminyumun yeniden deerlendirilmesinde alminyum hurdalarn eritilmeye hazrlk
ilemleri nemli bir yer tutmaktadr. Bu ilemlerin mekanizasyonu ve giderek
otomatikletirilmesi sonucu alminyumun byk tesislerde ekonomik olarak yeniden
deerlendirilmesi mmkn olmaktadr. Alminyum hurdalarn eritme ve alamlama
ileminin genel metalrji kurallar iinde bilinli olarak yaplmas gerekir. kinci eritme
alminyum alam yaplrken bu elemanlardan bir ksmnn azaltlmas bir ksmnn ise
artrlmas gerekir. Bunun iin bir takm kimyasal ve fiziksel yntemler kullanlmaktadr.

2.3.1-Alminyum Hurdalarnn Eritme ncesi lemleri

Alminyum hurdalarn eritilmeye hazrlanmas zel dikkat ve bilgi gerektirir. Hurdalarn
geliigzel toplanp bir ocakta eritilmesi alminyumun bozulmasna ve zelliklerinin
kaybedilmesine neden olur.
Alminyumun sonsuz kullanm zellii ancak onun bilinli eritme ve alamlanmas ile
salanabilir. Alminyum hurdalarn eritme ncesi ilemleri gruplandrma, ya giderme, boya
giderme, ve yakma, krma ve demirli paralarn ayrlmas, briketleme ve n stma olarak
sralanabilir.

2.3.2-Gruplandrma

Alminyumun yeniden deerlendirilmesinde en nemli konulardan biri de hurdalarn
cinslerine gre gruplandrlmasdr. Bu gruplandrma muhtemel alam kmeleri
oluturmaktadr. Bunun iin ayn cinsten ok miktarda hurda temini gerekli olmaktadr.
Hurdalarn gruplandrlmasnda bir nemli noktada hurdalarn tala, apak, dkm para, pres
art gibi byklklerine gre ayrlmaldr

2.3.3-Ya Giderme

Ya giderme ilemi genellikle alminyum talalarna uygulanan bir ilemdir alminyum
talalar eritilmeden nce zerlerindeki yalar kademeli olarak ya giderme ve kurutma
makinelerinden geerek n stmal bir ekilde eritme ocana beslenirler. Kurutma frnlar
indirekt alevli olup kademeli yanma ile ayrca evre kirlenmesini nleyici tedbirler
alnmaldr.

18



ALMNYUM RETM

Kurutma frnlarndan kan alminyum talalar %0.1 orannda ya tadklar tespit
edilmitir.
Merkez ka kuvvetiyle apaklarn yalarn gidermek mmkn ise de bu ilem sonunda ya
miktar %2-3 orannn altna indirilebilmektedir. Alminyum hurdalarda kabul edilebilir ya
oran %0.2 olmas nedeniyle merkezka yntemiyle ya giderme yntemi yeterli
olamamaktadr. Ya giderme ileminden geen alminyum talalar dner ocaklarda eritilirken
daha az eritken harcanmakta ve ocak kayplar daha az olmaktadr

2.3.4-Boya Giderme

Alminyum yiyecek ve iecek kutular, karton zerine ince alminyum folyo kaplamal
ambalajlar, zeri boyal alminyum artklarn yeniden deerlendirilmesinden nce kapal bir
frnda yaklarak alminyum olmayan ksmlarn yok edilmesi gerekir. Bu yaplmazsa elde
edilecek sv alminyum iinde yabanc maddelerin zararl etkileri grlr. Frnda yakma
ileminde frn scakl alminyum olmayan karton, boya, plastik gibi ksmlarn
yanabilecei kadar yksek, fakat alminyum paralarn oksitlemeyecek kadar dk
olmaldr.
Genellikle alminyum hurdalarda boya, plastik ve vernik kaplama arl %2 ile %5 arasnda
kabul edilmektedir. Alminyum hurdalar bu nedenle dumanl, isli ve evreyi rahatsz edici bir
ekilde eritilirler. Bu durum ayrca eritilen alminyumun daha ok oksitlenmesine neden
olmaktadr. Boya giderme ve yakma ileminde kullanlan brlr stmal dner ocaklarda
yakt-hava karm ve ocak scakl oksitlenmeye imkan vermeyecek ekilde
ayarlanmaktadr.

2.3.5-Krma ve Demirli Paralarn Ayrlmas

Kullanm amalarna gre iinde demir saplama, bur, yatak gibi paralar bulunan alminyum
dkm hurdalar eritilmeden nce demirli paralardan ayrlmaldr. Bunun iin bu hurdalar bir
krc deirmende paralanarak manyetik ayrclarla iindeki demir paralardan ayrlrlar.
inde elik tel bulunan alminyum iletken kablolar da bu grup iindedirler. Bunlarn
hurdalarnn deerlendirilebilmesi iin iletken telin makasl deirmenlerde kk paralara
blnerek paralanmas ve dalmas salanr.
Bundan sonraki ilem manyetik ayrclarla elik paralarn ayrlmasdr. Bu ilemler sonunda
alminyum hurdalardan demir paralar nedeniyle alamn demir oran art %0.2 ye kadar
drlebilmektedir.

2.3.6-Briketleme

lem artklar alminyum paralar (folyo, ince plaka, ince tel gibi) yal olmama, demirli
malzeme ile karmama koulu ile hem hacim azaltlmas hem de eritmede yanma kaybn
nlemek iin hidrolik preslerde sktrlarak briket bloklar haline getirilirler. Bu briketlerin
younluu 1.2-1.5gr/cm3 dr.

19



ALMNYUM RETM

Alminyum tala, apak ve folyolarn briketlenmesi masraf arttrc bir ilem olmasna
karlk eritmede salayaca verim nedeniyle byk ekonomi salamaktadr.

2.3.7-n Istma

Alminyum hurdalarn yeniden deerlendirilmesinde n stma nemli bir yer tutmaktadr. n
stma yoluyla hurdalarn nemi giderildii gibi eritme ocanda alma ortamn zorlatran
duman oluumu da en az dzeye indirilir, rnein hurda alminyumlara 400C n stma
uygulanmasyla %34 enerji tasarrufu salanmaktadr. Bu durumda eritme verimlilii de %52
artmaktadr. Dner ocaklarda k gaznn eritkenler zerinden geerken youn tuz buhar ile
yklenmesi nedeniyle n stma yaplamamaktadr. n stma yansmal alevli ocaklarda
baar ile yaplmaktadr.[3]

2.3.8-Eritme Metotlar

Hurdalarn eritilmesi iin frn seimi hurdalarn tipine baldr. Byk hurdalar genellikle gaz
veya fuel yanmal reverber frnlarnda eritilirler. Reverber frnlarn kapasiteleri 5 - 90 ton
arasnda deimektedir. Reverber frnlarnda hurdalarn ergitilmesi genel olarak eritme
dereceleri dk flakslar kullanlr. Kullanlan flakslar genellikle sodyum klorr (NaCl
2
),
potasyum klorr (KCl) ve Kalsiyum klorr (CaCl
2
)dr.
Kullanlan flakstan esas gaye metali oksidasyona kar korumak, alminyum oksidi ve dier
pislikleri gidermek ve mmkn olduu kadar az metal ihtiva eden cruf elde etmektir.
Kapasite olarak eitlilik gsteren dner frnlar ise bugn tamamen hurda ergitilmesinde
kullanlmaktadr. Kapasiteleri 10 2000kg arasnda deien alminyum endstrisinde
kullanlan pota frnlar yap ve konstrksiyon olarak dier metallerin eritilmesinde kullanlan
pota frnlaryla ayn olup bir fark gstermezler.[]

20



ALMNYUM RETM



- Alminyum merubat kutular,
- Cruflatrc (CaCl
2
, NaCl
2
, KCl karm),
- Grafit pota,
- Laboratuar tipi elektrikli frn,
- Kokil,
- Terazi,
- Maa.

5-DENEYN YAPILII

- Paralama : Merubat kutularnn 3-4 cm boyutlarna kadar ufalanr.
- n stma: 400-500C aras scaklklarda 45-50 dakika srelerde stma ilemi ile
hurda zerindeki boyalarn yaklr. Bu ilem ncesi arj edilen hurda malzemeler,
sonrasnda ise n stmaya tabi tutulmu hurdalar tartlr ve n stma ile ktlede ne
kadar azalma olduu grlr.
- Presleme : Hurda paralarnn preslenerek balya haline getirilir.
- Ergitme ve rafinasyon : 750C de farkl flaks bileimleri ile ergitme ilemi
gerekletirilir. ncelikle flaks bileimi ve sonra hurda balyalar pota iine arj edilir
ve ergitme ilemi gerekletirilir. 750C de ergitme ilemi gerekletirilir. Rafinasyon
ilemi sonrasnda test ve kimyasal analizler iin numune kalplarna dkm
gerekletirilir.


- lemler sonrasnda metal kazanm oran, elde edilen metal kimyasal analiz
uygulanarak sre verimlilii ve kalitesi test edilir.

7-HESAPLAMA

- Geri kazanma verimi hesaplanr.

21



ALMNYUM RETM

8-SONU

lemler sonrasnda metal kazanm oran, elde edilen metal kimyasal analiz uygulanarak sre
verimlilii ve kalitesi test edilir


1. lkemizde alminyum hurda potansiyeli ve hurda toplama mekanizmalarn anlatnz.
2. Geri dnm teknolojileri ( frnlar vb.) ve yeni gelimeler nelerdir?
3. Yaplan deneyin geri kazanm verimi, boya giderme kayb nedir? (n stma ilemi ile
yapdan uzaklatrlan miktar)

9-Kaynaklar

[1] TMMOB Metalrji Mhendisleri Odas, Alminyum komisyonu raporu.
[2] Kabuku, S., Alminyum Hurdalarn Yeniden Deerlendirilmesi ve Geri Kazanma,
Alminyum Dergisi, Say:14, 1993.
[3] Meri, C., Tokdemir, M., Kksal, N., S., Alminyumun Hurdadan Geri Kazanlmas,
Makine malat Tek. Semp., 1999.
[4] Turbalolu, K., Yeniden Elde Edilebilirlikte Alminyumun nemi, 2. Dkm ve evre
Semp. ve Sergisi, 2007.
[5] Demir D Metal retimi Ders Notlar Prof. Dr. Zeki ZMECOLU, Yldz Teknik
niversitesi, 2008.

22



DEMR OKST PELETLERN
REDKSYONU

1-AMA

Demir oksit esasl klasik ve kompozit peletlerin redksiyon parametrelerinden scaklk,
sre ve redkleyici madde miktarnn peletlerin redksiyon derecesine etkilerini
belirlemek ve klasik ve kompozit peletlerin redklenme zelliklerini karlatrmaktr.

2-TEORK BLG

Demir Oksitlerin Redksiyonu: Genel anlamyla redksiyon, elektron alma olay
eklinde tarif edilebilir. Bir metal oksidin redksiyonu ileminde, metal oksidin (MO)
bnyesindeki oksijen, oksijene kar daha byk afinitesi olan bir redkleyici (R, RO)
tarafndan alnr.

Teorik olarak daha kararl oksit oluturan bir element, daha az kararl bir oksidin
redkleyicisi olarak kullanlabilmektedir. Ayrca redkleme reaksiyonunun
gerekleebilmesi iin redklenecek element oksidinin oluum serbest enerjisi ile
redkleyici element oksidinin oluum serbest enerjisi arasnda belirgin bir farkn olmas
gerekmektedir.

Demir oksitlerin karbon ile redksiyonu, ancak gaz faznn ksmi oksijen buhar basncnn
[
) CO ( O
2
P ], demir oksitlerin ksmi oksijen buhar basncndan [
) O Fe ( O
y x 2
P ] daha kk
olmas durumunda mmkndr.

) O Fe ( O
y x 2
P >
) CO ( O
2
P Redklenme
) O Fe ( O
y x 2
P =
) CO ( O
2
P Denge
) O Fe ( O
y x 2
P <
) CO ( O
2
P Oksitlenme

Basncn bir fonksiyonu olan CO
2
/CO karm ile demir oksitlerin redksiyonu;

Fe
x
O
y
+ CO = Fe
x
O
y-1
+ CO
2

eitlii ile verilir. Bu eitliin denge sabiti;

K =
a
FexOy-1
.
.
P
a P
CO
FexOy CO
2
olur ve kat maddelerin aktiviteleri 1 alnarak;

K =
P
P
CO
CO
2
bulunur.
Redkleme reaksiyonlarnn eitli scaklklardaki denge sabitleri hesaplanabilir. Bu
denge sabitelerinin P
CO
2
/P
CO
oran bu denge sabitelerinden kk ise Fe
x
O
y
redklenir.
23



DEMR OKST PELETLERN
REDKSYONU

Hematit bileimli demir cevherinin metalik demire redklenmesi aamada gerekleir:

3Fe
2
O
3
+ CO = 2Fe
3
O
4
+ CO
2

Fe
3
O
4
+ CO = 3FeO + CO
2
FeO + CO = Fe + CO
2

Karbonun redkleyici gaz oluturmas reaksiyonlar ise;

2C + O
2
= 2CO
CO
2
+ C = 2CO eklindedir.

Demir oksitlerin redksiyonu heterojen reaksiyonlardr, yani reaksiyonlar kat ve gaz
maddeler arasnda gerekleir ve proses koullarna bal olarak birok ksmi reaksiyonlar
ve tanm olaylar ierir. Redksiyonda, porlardaki difzyon ve ktle transferi etkin olan
balca olaylar olup, demir oksitlerin redksiyonu Fe
2
O
3
/Fe
3
O
4
/FeO/Fe srasyla oluan
topokimyasal reaksiyonlardan ibarettir (ekil 3). Byle bir reaksiyonda oluan rnlerin
ara yzeyleri maddenin orijinal d yzeyine paralel olarak merkeze doru ilerler.

Peletler ve zellikleri: Demir oksit peletler hem yksek frn hem de direkt redksiyon
prosesleri iin ok nemli hammaddelerdir. Peletler gnmz teknolojisine ve ihtiyalara
paralel olarak gelime gstermi ve bugn klasik piirilerek retilen peletlerin yannda
souk bal ve kompozit peletlerde gelitirilmitir. Bunlar henz ok byk lekli
kullanlmamakla birlikte retimleri konusunda olduka youn aratrmalar yaplmaktadr.

Klasik peletlerin retimi, ok ince boyutlu demir cevheri, balayc ve su karmnn
peletleme tamburu ya da diskinde yuvarlanmas ve ardndan kurutulup piirilmesi
ilemlerini kapsar. Bu peletler daha sonra bir redkleyici ortamda redklenerek rne
dnrler. Kompozit peletler ise klasik pelet harmanna ilave olarak kat redkleyici olan
kmr de bnyesinde tar. Peletleme cihaznda yuvarlanarak ya pelet retildikten sonra
kurutma ilemi yaplr ve peletler piirilmeden sabit yatakl frnda ilave redkleyici
kullanlmakszn rne dntrlrler. Klasik peletler yksek frnlar ve snger demir
retim proseslerinde kullanlrken, kompozit peletler ITmk3 prosesinin ana
hammaddesidir.
Demir
Vstit
Manyetit
Hematit
24



DEMR OKST PELETLERN
REDKSYONU

3- KULLANILAN STANDARTLAR
-
4- KULLANILAN CHAZLAR VE MATERYALLER

- Demir oksit esasl klasik ve kompozit peletler
- Linyit kmr
- Hassas terazi
- Elektrik direnli frn
- Desikatr
- Pens ve maa
- Seramik kaykk
- Zmpara kd
- Ik metal mikroskobu

5- DENEYN YAPILII

Demir oksit esasl klasik peletlerden 5 adet alnr ve her birinin arl tartlarak
belirlenir. Toplam redksiyon reaksiyonu kullanlarak bu peletlerin redksiyonu iin
gerekli olan karbon miktar ve buna bal olarak kmr miktar hesaplanr. Toplam pelet
arlna gre hesaplanan teorik kmr miktarndan %50 fazlas kullanlacak ekilde
tartm yaplr. Benzer ekilde daha nceden belli oranda kok kmr katlarak hazrlanm
olan kompozit peletlerden 5 adet alnarak tartlr. Hazrlanan peletler nceden reaksiyon
scaklna stlm frna seramik kaykk iinde konulur. Her bir pelet belirlenen
redksiyon sreleri sonunda frndan alnarak desikatrde oda scaklna soutulur ve
tartlr. Deney farkl scaklk (900, 950, 1000
o
C) ve kmr miktarlar iin tekrar edilir.
Redklenmi numunelerin kesitleri metalografik olarak incelenir.

6- HESAPLAMA

Aadaki formller yardmyla peletlerin redksiyon yzdeleri hesaplanr:

%Redksiyon =
oksijen gereken i Giderilmes
oksijen Giderilen
x 100

25



DEMR OKST PELETLERN
REDKSYONU

7-SONU

Farkl srelerde redklenen peletlerin hesaplanan redksiyon yzdelerine gre,
redksiyonun sreye bal deiimini gsteren grafikler izilir.

8- DENEY RAPORUNDA STENLEN BLGLER

1. Klasik ve kompozit peletlerin redksiyon yzdeleri ile ilgili hesaplamalar gsterin.

2. Klasik ve kompozit peletler iin % Redksiyon Sre grafiklerini iziniz ve yorumlaynz.

3. Farkl scaklklar, kmr miktarlar ve farkl kmr trleri kullanldnda ne gibi sonular
alnabilecei ile ilgili tahminlerinizi yaznz.

4. Redklenmi numunelerin kesitlerinin metalografik incelenmesi sonularna gre
redksiyon mekanizmas hakknda grlerinizi yaznz.

5. Aadaki verilerden hareketle 900 ve 1000
o
Cde her iki reaksiyonun gerekleebilmesi
iin CO
2
/CO orannn minimum deerini bulunuz.

3Fe
2
O
3
+ CO = 2Fe
3
O
4
+ CO
2
AG
o
T
= - 33230 - 53,9T J/mol
Fe
3
O
4
+ CO = 3FeO + CO
2
AG
o
T
= 29616 - 38,3T J/mol

9- Kaynaklar

[1] M.N. Sardede, Divrii Peletlerinin Kat Redkleyicilerle n Redksiyonu ve n
Redklenmi Peletlerin Ergitme artlarnn Optimizasyonu, YT, Fen Bilimleri Enstits,
stanbul, 1999.
[2] T. Rosenqvist, Principles of Extractive Metallurgy, Mc Graw-Hill Book Co., 2
nd
Ed.,
1983.
[3] F.Y. Bor, Ekstraktif Metalurji Prensipleri Ksm I ve II, T, 1985

26



SEDMENTASYON

1-AMA
Bu deneyin amac; Konsantrasyonu belli olan (CaCO
3
) amurunun berraklatrlmas ve
amur konsantrasyonu-kelme hz erisinin belirlenmesidir.
.
2-TEORK BLG

Sedimantasyon, sv bir fazda askda duran kat paracklarn konsantrasyonunu arttrmak ve
paracklarn arlklarnn etkisi ile kelmesi anlamna gelir. Bu olay, i k i fonksiyonel
ileme ayrlr
a) Berraklatrma
b) Kvamlatrma

Kvamlatrmann amac., bir besleme akmnda askda duran kat paracklarn
konsantrasyonunu arttrmaktr Berraklatrmann amac ise iinde hemen hemen kat
bulundurmayan bir sv faz elde etmektir. Kvamlatrma, katnn svdan aynlmas ilemlerini
belirledii iin kat-sv ayrmnda kullanlabilmektedir. Metalurji endstrisinde
kvamlatrma ilemlerinin rnei olduka oktur. Flotasyon ve dier cevher hazrlama
ilemlerinde balangta kat :malzemenin ok ince boyutlara tlmesi gerektii iin kat -
sv almalarndan sonra kvamlatrma ve filtrasyon ilemleri uygulanmas zorunluluu
domaktadr. Hidrometalurjik tesislerde kazanlmas arzu edilen deerli bileik veya metal.
pulp iinde ya da sulu fazda bulunabilmektedir. Bu deerli bileiklerin veya metallerin sulu
fazdan kazanlmasndan nce, kvamlatrma ve sonrasnda filtrasyon ilemleri nin
uygulanmas gerekmektedir.

ekil-1 Sreksiz sedimantasyon deneyleri

27



SEDMENTASYON

A-B blgeleri arasndaki ara yzey tabana doru ilerlerken C-C blgeleri arasndaki ara
yzey yukar doru ykselmektedir.
1
gibi kritik bir zamanda A-B yzeyi ile E-C ara
yzeyi birbiri ile akmaktadr. Bu aamada yalnzca berrak; sulu faz ile (A blgesi)
kvamlam D blgesi kalmaktadr. Bunu ekil 2'de grebiliriz.

ekil 2 .A B ve D C blgeleri arasndaki ara yzeylerin zamann fonksiyonu olarak ilerlemesi.

Sspansiyon halinde bulunan kat paracklarn boyutlar ufaldka kme hzlar der ve
nihayet sfra yaklar.Bu gibi paracklarn kelme hzlar f loklasyonla arttrlabilir .Yani
her kat parack bir biri ile yapp daha byk parack oluturmak suretiyle kelme hzlar
arttrlabilir. Kat paracklarn birbirine yapmadan kire, niasta ve baz znr
polimerlerin ilavesi ile hzlandrlabilir. Alkali silikatlar, slfrler ve tutkaln kat
paracklarn yapmalar zerine olumsuz etkisi olduu bilinmektedir. ekil l.de C
blgesinde gevek bir yatak vardr. kelme ilerledike, D blgesinin ykseklii ve arl
artar. A blgesinin hidrostatik basnc etkisi ile D blgesinde bulunan sv yukar doru
yaynr. Tm katnn ekmesinden sonra hidrostatik basn etkisi ile D blgesinin su ierii
ve hacmi bir miktar daha azalr.

amur Konsantrasyonu-kelme Hz Erisinin karlmas :

KYNCH TEORS:Bu teoriye gre dzgn bir balang konsantrasyonu ile balayan
kelmede ekil l.de C blgesindeki kat konsantrasyonu, B blgesindeki balang
konsantrasyonu ile D blgesindeki son konsantrasyon arasnda yer almaldr .Bu teori ile C
blgesinin yukarya doru hareket hznn sabit ve kat madde konsantrasyonunun bir
fonksiyonu olduu gsterilmitir

28



SEDMENTASYON

Yukarda aklanan ekilde saptanan kelme erisinden amur konsantrasyonu -
kelme hz erisi u ekilde hesaplanabilir:

ekil 3 Sreksiz kelme erisinden kelme hzlarnn bulunmas
Kynch teorisinden kan sonu:
C
L
= C
O
* Z
O
/ Z
L
+ ( V
L
*
L
) (1)
tg = (Z
i
Z
L
)/ (
L
O
) , tg = V
L
olduundan
Z
L
= Z
i -
L *
V
L
(2)
(1) ve (2) no.lu eitliklerden;
C
L
. Z
= Co. Z
o
(3)
C
o
: amurun balangta birim hacminde bulunan kat miktar veya konsantrasyonu.
C
L
: C blgesinin kat madde konsantrasyonu.
Zo: Orjinal amurun balang ykseklii.
(3) no.'lu eitlikten, konsantrasyonu C olan ve karmn balang annda sahip olduu kadar
kat maddeye sahip olan tabakann ykseklii Zi'dir. Yukardaki bant kullanlarak ve tek
bir kelme deneyinden yararlanarak, kelme hz, konsantrasyonun bir fonksiyonu olarak
gelitirilebilir. kelme zamannn () geliigzel seilmi deerlerini kullanarak,

29



SEDMENTASYON

bu deerlere ait kelme erisi teetleri izilir, sonra bu dorularn eimleri ile dey ekseni
kesmi olduklar noktalarn deerleri okunur. Dey eksen deerleri (3) no.'lu eitlikte
kullanlarak kendilerine ait konsantrasyonlar hesaplanr. Bu dorulara ait eimler ise
kelme debilerini verir. Bulunan deneysel sonulardan yararlanarak aadaki
zellikler hesaplanabilir:
a. Kvamlatnclarn (thicker) kat madde ktrme kapasiteleri (g/cm
2
.s),
b. amurun etkin olarak ktrlmesi iin gerekli kesit alan,
c. Kvamlam blge ykseklii,
d. Srekli sedimantasyon ileminde besleme ve boaltma sv hzlar.



- Hassas terazi.
- Spatl, pipet, piset
- 3,5 cm. i apnda 100 ml. hacminde cam mezrler
- Kalsiyum karbonat (CaCO
3
) tozu (-325 mesh)
- amurun hazrland 500 ml.'lik beher
- Floklant (niasta)
- Mrekkep, H
2
SO
4

5-DENEYN YAPILII

a. 20 gr. CaCO
3
, 500 ml, su ve 2-3 damla mrekkep,
b. 20 gr. CaCO
3
, 500 ml. su ve 2-3 damla mrekkep ve 1 ml. H
2
SO
4
,
c. 20 gr. CaCO
3
. 500 ml su ve 2-3 damla mrekkep ve 1 mg. Niasta
Yukarda bileimleri verilen ayr pulp hazrlandktan sonra kartrlp hzlca cam
mezrler iine boaltlr ve kelme olay kontrol edilir. kinci blmde anlatlan A blgesi
ile B blgesi arasndaki ara yzeyin zamana bal olarak yerden ykseklii llr ve
kaydedilir.

30



SEDMENTASYON


6.1 farkl deneyden saptadnz lmlerinizi rnei aada verilen tabloya ayr
ayr kaydediniz.
0 (dak.) Ykseklik (cm)

Tabloda sonulardan ykseklii (cm.) ordinat, zaman (dk.) apsis eksenleri zerine tanr
ve. bulunan noktalar arasndan deneysel bir eri izilir.

6.2 6.1 de elde edilen deney iin bulunan sonular aada verilen tabloya ayr ayr
kaydedilir.
0 (dak) Z (cm) Eim (cm/dak) C
L
(gr kat/t)

kelme hzn (Eim-cm/dak) ordinat ve amur konsantrasyonunu (C
L
-gr kat/lt) apsis
eksenleri zerine tanarak belirlenen noktalardan deneysel bir eri geirilir.

7-HESAPLAMA

Bu deneysel erilere llen her dakika iin bir teet izilir ve ordinat eksenini
kestirilir ve bu teetlerin eimini cm/dak olarak, ordinat eksenini kestii noktay (Zj,
cm.) olarak bulunuz. Her dakika iin bulduunuz ykseklii (3) denkleminde yerine
koyarak C
L
(amur konsantrasyonu) deerleri hesaplaynz.

8-SONU

amur konsantrasyonuna bal olarak kelme hznn ne ekilde deitii bulunur.

31



SEDMENTASYON

1- farkl deneyden saptadnz lmlerinizi rnei aada verilen tabloya ayn
ayr kaydediniz.
0 (dak.) Ykseklik (cm)

2-Tabloladnz sonulardan ykseklii (cm.) ordinat, zaman (dk.) apsis eksenleri zerine
taynz. Bulduunuz noktalar arasndan deneysel bir eri iziniz.
3- Bu deneysel erilere ltnz her dakika iin bir teet iziniz ve ordinat
eksenini kestiriniz. Bu teetlerin eimini cm/dak olarak, ordinat eksenini kestii
noktay (Zj, cm.)olarak bulunuz. Her dakika iin bulduunuz ykseklii (3)
denkleminde yerine koyarak CL (amur konsantrasyonu) deerlerini hesaplaynz.
4- deney iin bulduunuz sonulan rnei aada verilen tabloya ayr ayr kaydediniz.
0 (dak) Z (cm) Eim (cm/dak) C
L
(gr kat/t)

5-kelme hzn (Eim-cm/dak) ordinat ve amur konsantrasyonunu (C
l
-gr kat/lt)
apsis eksenleri zerine tayarak belirlediiniz noktalardan deneysel bir eri geiriniz.
6- amur konsantrasyonuna bal olarak kelme hznn ne ekilde deitiini bir cmle
ile aklaynz.
7-Bu sonularn endstride hangi tr hesaplamalarda kullanlabileceini belirtiniz
9- Kaynaklar
[1] retim Metalrjisi Laboratuvar El Kitab", .T.. Kimya-Metalurji Fak., 1986.
[2] Perry, H.J., "Chemical Engineers
2
Handbook", 5
th
Edition, McGraw Hill Book Co.,
1973.

[3] Banchero, J.T. ve Badger, W.L. "Kimya Mhendisliine Giri 2", (ev;
atalta, ),inklap ve Aka Kitabevi, 1972.
[4] Berkem, A.R. ve Baykut, S., "'Fizikokimya", Fatih Yaynevi Matbaas, stanbul,
1980.
[5] Woollacott, L.C. and Eric. R.H., "Mineral and Metal Extraction an Overview", The
South African Institute of Mining and Metallurgy, CTP Book Printers, Mongraph
Series M8, Johannesburg, 1994

32



KRE TAININ KALSNASYONU

1-AMA

Bu deneyin amac; kire tann (CaCO
3
) farkl kalsinasyon scaklk ve srelerindeki
paralanma oranlarnn, arlk kaybndan yola klarak saptanmasdr.

2-TEORK BLG

Kalsinasyon, karbonat ve hidratlarn scaklk etkisiyle paralanmasdr. Reaksiyonlarn tm
endotermiktir (s alan). Termodinamik adan sabit bir scaklkta karbonatn paralanmas
CO
2
ksmi basncnn bir fonksiyonudur.

MeCO
3 (k)
MeO
(k)
+ CO
2 (g)

Reaksiyonun denge sabiti kat maddelerin aktiviteleri bir kabul edildiinden, yalnzca CO
2

ksmi basncna eittir. Denge ksmi basnc;

log P
o
CO2
=
T
F
T
. 575 . 4
A

eitliinden hesaplanabilir. Ortamdaki CO
2
d basnc (gerek ksmi basn) P
'
CO2
ise;

P
o
CO2
> P
'
CO2
durumunda paralanma.

P
o
CO2
= P
'
CO2
durumunda denge.

P
o
CO2
< P
'
CO2
durumunda karbonat oluumu meydana gelir.

Bir karbonat bileiinin tam paralanma scakl P
o
CO2
basncnn bir atmosfere eit olduu
scaklktr. Buna gre, CaCO
3
900C civarnda tam olarak paralanr.
Kalsinasyon reaksiyonlarnn endotermik karakterli olmas dolaysyla, CaCO
3
n
paralanmasn kontrol eden temel etmen, snn kondksiyonla dardan ieriye doru iletim
hzdr.
CaCO
3
/ CaO ara yzeyinde oluan CO
2
in dar doru tanm da reaksiyon hzna etki eden
dier nemli bir parametredir. Ancak, paralanma hzn kontrol eden bu iki parametre, tane
boyutu ve porozite gibi kire tann fiziksel zelliklerine de baldr.
Kire tann kalsinasyonu, endstriyel uygulamada deiik frnlarda yaplmaktadr. ri
paral kire ta iin dey frnlar; ince taneliler iin ise dner frnlar kullanlmaktadr.
Dzgn tane dalm gsteren ince boyutlu kire ta akkan yatak tipi frnlarda kalsine
edilebilir. Kalsinasyon frnlar kat, sv ve gaz yaktlarn tmyle stlabilmektedir.

33




TS EN 13639


- Hassas terazi.
- Isl ilem frn.
- 6 adet seramik pota.
- Kire ta.
- Desikatr.
- Spatl.
- Pens ve maa

5-DENEYN YAPILII

6 adet 3er gram kire ta numunesi hazrlanr. Numuneler potalara konulduktan sonra
(numune + pota) tekrar tartlr. Dolu potalar nceden stlm frnn sabit scaklk blmesine
yerletirilir. Numunelerin tanesi 800Cda, tanesi de 900Cda 10, 20 ve 30 dakikalk
srelerle frnda teker teker bekletilir. Bu srelerin sonunda frndan karlan numuneler
desikatrde soutularak tartlr.


Frndan karlan numuneler desikatrde soutularak tartlr.

7-HESAPLAMA

CaCO
3
CaO + CO
2
Formlnden gereken hesaplamalar yaplr.

34




8-SONU

Balang ve sonu numune miktarlar tartlarak arlk kaybndan paranma oranlar
bulunur.


4. Scaklk zaman arlk kayb ilikisini, nceki ve sonraki deney sonularndan da
faydalanarak tablolatrp, grafik halinde iziniz.
5. CaCO
3
n paralanma standart serbest enerjisi F
o
T
= 40250 34,4.T (298 1150 K)
cal /mol eitlii ile verilmitir. Bu eitlikten yararlanarak, kire tann paralanma
erisini P
CO2
(mm Hg) T (C) fonksiyonu olarak iziniz.
6. Paralanma esnasnda, gaz atmosferindeki CO
2
ksmi basncnn paralanma
reaksiyonuyla olan ilikisini belirtiniz ve zaman ve scakla bal olarak
kalsinasyonun ne ekilde ilerlediini yaznz.
7. Ortamdaki CO
2
ksmi basnc 10
-3
atmosfer olduuna gre, altnz scaklkta
kalsinasyon olabilir mi?
8. Kalsinasyon reaksiyonlarna birka metalurjik rnek veriniz.

9- Kaynaklar

[1] retim Metalurjisi Laboratuar El Kitab, .T.. Kimya Metalurji Fakltesi,
Metalurji Mhendislii Blm, stanbul, 1986. Bor, F. Y., Demird

35



YOUNLUK TAYN

1-AMA

Grnr Younluk, Grnr Gzeneklik, zgl arlk ve Su Emme Tayini

2-TEORK BLG


ASTM standart No.lar :C 20-46 ,C 493-64 , C 373-56, C 116-65 ,C 301-65, C 67-65 ,C 112-60,C 20-
46,C 493-64,C 357-58, C 437-61,C 134-41,C 135-66,C 329-56,C 373-53,C 559-65T.


- Dereceli su kab
- 0,01 tamlkla arlk llebilen terazi

5-DENEYN YAPILII

ekillendirilmi ve piirilmi refrakter rnlerin suda kaynatma metodu ile grnr
younluk, grnr zgl arlk, gzeneklilik ve su emmelerin tayininde numunenin 3 ayr
yerinden rnek alnr. Para eklinin nemi yoktur. Numuneler 110Cde kurutulur. Havada
tartldktan sonra numuneler 100Cde 2 saat kaynatlr. Sre, seramik trnden trne gre
deiir. Paralar havada tartlr (G
h
). Paralar su iinde iken tartlr (G
s
). Bu ama iin yeni
elektronik terazilerin altnda, asmak iin zel ilave ksmlar vardr. pliin ince olmas gerekir.
Sudan kan paralar slak bir bezle silinir. Para yzeyine adsorbe olan suyun etkisi ortadan
kaldrlr. Ya ( slak ) haldeyken terazi zerine konarak veya aslarak tartlr(G
y
).

ekil : Grnr Younluk, Grnr zgl Arlk, Porozite ve Su Emme Tayini, Tartm
Aamalar.
G
h
= Havada arlk G
s
= Suda arlk G
y
= Ya arlk

V
p

C
B
A
V=A*B*C Geometrik
Hac.
V
p
=Boluk Hacmi

Su

G
h
G
s
G
y

36



YOUNLUK TAYN

Seramik malzemelerden geometrisi dzgn deney rnekleri karmak ok zordur, ama
karlabilirse dzgn olan test rnekler kullanlrsa younluk d = G
h
/ V formlyle tek
tartmla yaplabilir ve hesaplanr. Ancak dier zellikler iin su iinde tartma gene de gerek
vardr. Uygulamada sk sk gerek porozite yerine grnr porozite deeri istenmektedir.
V = G
y

G
s
ya para suya girdii zaman, tard suyun hacmi kadar hafifler. V
p
= G
y
G
h

gzeneklere giren suyun hacmini verir.
Younluk (=hacim arl) d = G
h
/ V zgl Arlk = G
h
/ (V Vp) pay ve payda V
ile blnrse
V V
p
= G
y
G
s
( G
y
G
h
) = G
h
G
s
Formlde yerine konulursa

) 1 /(
/ /
/
p
V V V V
V Gh
p
c =
= ) 1 ( p = c bants bulunur .
Porozite P = V
p
/ V 0-1 % P = 100 * (V
p
/ V) 0-100 deiir
Su Emme =
h
h y
G
G G
% Su Emme = 100 *
h
h y
G
G G

Pimi refrakter rnlerin suda kaynatma metodu ile grnr younluk (hacim arlnn),
grnr gzeneklilik ve su emmelerin tayini ASTM C 380-83 BS 1902, ASTM C 20, JIS R
2205, DIN 51065, DIN 51056, granle seramik ve refrakterlerin suda kaynatma metodu ile
TS 4380, vakumlama metodunu kapsar. TS 4852/86, civa yer deitirme metoduna gre TS
4379da yaplmaktadr.

37



BASMA ve EME DENEY

1-AMA

Seramik malzemeler genellikle basma ve eme zorlamalarna maruz kaldklar iin kalite
kontrol amacyla basma ve ekme deneyleri uygulanr. Bir uygulama iin yeterli olup
olmadna karar verilir.

2-TEORK BLG

Basma deneyi ekme deneyinin tersidir. Dkme demirler (DDL ve DDK), yatak alamlar,
seramik ve refrakter malzemelerin basma dayanm ekme dayanmndan yksek olduu ve
uygulamalarda basma yk tayacak ekilde kullanld iin ncelikle basma deneyine tabi
tutulurlar. Bunlar genellikle gevrek malzemelerdir. ok kk ve ok pahal malzemelere de
uygulanmas avantajdr. ASTM standartlar, gevrek malzemelerin basma deneyi iin
numunenin alt ve st yzeylerine yumuak elik veya karton levha konulmasn tavsiye
etmektedir. Basma kafalarndan en az birisi oynar balkl olmas( en az 3
0
hareketli)
gerekmektedir. Basma kafalarna ait yzeylerin birbirine paralel olmas gerekmektedir.
Bylece basma yknn para yzeyine dik etki etmesi salanmaldr. Basma kafasnn ap
numune apndan en az 5 mm daha byk olmaldr. Dairesel, kbik veya dikdrtgen kesitli
numuneler kullanlabilmektedir. Dairesel kesitli numunelerde ap 10-30 mm arasnda olmas
tavsiye edilmektedir. Bir malzemeye bu deney uygulanmadan nce ilgili standartlarn
uygunluu kontrol edilmelidir. rnein deiik seramik malzemeler iin ASTM C 93 -61, C
133-61, C 407-58, C 528-63 standartlar verilmektedir. Tireden sonraki numaralar
standartlarn yayn yln gstermektedir. Seramik, dkme demir gibi malzemelerin basma
mukavemeti ekme mukavemetinden daha byktr. Bunlar genellikle basma zorlamas
altnda altklar iin basma dayanmlarnn bilinmesi gerekir.

a
Kresel Ykleme Kafas
Yastk
Test Numunesi
Ykleme Kafas
38



BASMA ve EME DENEY

b

ekil 1. a) Basma deneyi dzenei (Testing) :a)Basma Kafalarnn Numuneye Etki Etme
b)Lamel Grafitli Dkme Demirin ekme-Uzama ve Basmada Ksalma Erileri

ekil 2 :Basma deneyi Srasnda Krlma ekilleri a)snek b) gevrek c)yar gevrek

EME DENEY: TS 205

Dkme demirler, seramik malzemeler ve benzeri gevrek malzemelerin eme deneyinde
malzemenin kollar arsndaki a belirli bir aya ulat zaman ani krlma meydana gelir.
Gevrek malzemelere hem noktal eme hem de drt noktal eme uygulanabilmektedir..
Metaller snek olduu iin genellikle noktal eme ve gerekirse katlama deneyi uygulanr.
ubuk, sac, erit, boru ve tellere de uygulanr. ekme deneyinde zorluklar, eme deneyinde
de kolaylklar olduu iin baz malzemelere eme deneyi ok yaygn olarak uygulanr.
Gevrek malzemelerden ekme numunesinin hazrlanmasnda zorluklar vardr. Yer karosu,
fayans, plaka eklindeki dkme demir ve dier ticari paralar dorudan doruya veya sadece

Snek
Gevrek F Yar Gevrek
Snek
45 45
45
e
k
m
e

B
a
s
m
a

c

a

k

l

k

Uzama

39



BASMA ve EME DENEY

d boyutlar kesilerek eme deneyi uygulanr. Dairesel veya dikdrtgen kesitli numunelere
ok yaygn kullanlr.
ekme deneyi srasnda belirgin akma gsteren malzemelerde bile eme deneyinde belirgin
akma grlmez(stteki ekil). ekme ve basma deneylerinde tek eksenli kuvvet etkisi sz
konusu olduu halde eme deneyinde kuvvet ifti sz konusudur. Numune kuvvet ifti
etkisinde yani moment etkisinde eilmektedir.

a b

ekil-3 : a) Noktal Eme deneyi b)Drt Noktal Eme deneyi

ki destee serbest olarak oturtulan, daire veya dikdrtgen kesitli dz bir ubua dey
dorultuda orta ortadan P kuvvetiyle (stteki sol ekil) dey dorultuda zorlandn
dnelim( noktal eme). Desteklerdeki tepki kuvvetleri P/2 olur. Moment diyagramndan
grld gibi moment desteklerden orta noktaya kadar dorusal artar. Orta noktada en
yksektir. Bu noktal eme deneyinde krlma tam orta noktada olur. Bu noktaya yakn
blgelerdeki yap kusurlarna hassas deildir.
Drt noktadan emede, noktal emede olduundan farkl olarak iki kuvvet birbirinden n
kadar uzakta olacak ekilde(stte sadaki ekil) iki destee serbest olarak oturtulan, daire
veya dikdrtgen kesitli dz bir ubua dey dorultuda ortadan F kuvvetleriyle (stteki sol
ekil) dey dorultuda zorlandn dnelim. A noktasndaki dey kesitte (stteki sa
ekil) ubuun st ksmnda ekme, alt ksmnda da basma gerilmeleri meydana gelir. ekme
ve basma gerilmeleri merkezde sfrdan balamak zere yzeyde en yksek deere ular.
Gerilmelerin sfr olduu simetri eksenine tarafsz eksen ad verilir. Yukardaki ekilden de
grld gibi, eilmeye zorlanm bir ubukta bir dzlemde oluan eilme gerilimi:
notal emede dikdrtgen kesitli numunede
40



BASMA ve EME DENEY

o
max
= M . e / I = 1.5FL/(bh
2
)

dr. M: Moment, e: tarafsz eksenden uzaklk, I: Kesit atalet momenti, F:Uygulanan kuvvet,
b:kesitin genilii, h:kesitin yksekliidir. ubuk tarafsz eksen boyunca simetrik kesite sahip
olduundan en yksek ekme gerilmesi ve en yksek basma gerilmesi deerleri birbirine
eittir. noktal emede dairesel kesitli numunede

o
max
=8FL/(3.14d
3
)

dir. notal emede maksimum moment ortada, drt noktal emede ise belirli biraralkta
ortaya kar. Krlma maksimum momentin bulunduu yerde olacandan drt noktal eme
malzeme kusurlarn saptamada daha avantajldr. Dkme demirlerin eme d eneyinde
genellikle dairesel kesitli numuneler kullanlr. Standart anma lleri 10, 13, 20,30 ve 45
mmdir. lenmi ve ilenmemi paralarda toleranslar, destek ve mandrel aplar tablo
halinde TS 205te verilmitir. Mesnetler aras uzaklk l
o
= 20 d
o
alnmaldr.

Para boyu mesnetler aras uzaklktan biraz daha uzun olmaldr. Paradan ayr dklerek
ekillendirilen numuneler genellikle ilenmeden dkldkleri haliyle deneye tabi tutulurlar.
Para ile birlikte dklen numunelerin ilenip ilenmeyecei ayrca belirtilmelidir. Para
yzeyi dzgn olmaldr apak ve kalp izi bulunmamaldr. Numune ap birbirine dik
llmeli, aradaki fark % 5ten fazla olmamaldr. Mesnetlerden en az biri kayar veya dner
olmaldr. Eme deneyi ap 60 mm.nin altnda olan borulara uygulanr.


TS 205, TS 206


- ekme-basma,eme makinesi
- Dklebilir refrakter ve seramik malzemeler

5-DENEYN YAPILII

Basma deneyinde h
o/
d
o
oran ok nemlidir. nce inaat demirinden 1 m boyunda bir numune
kardmz dnelim. Numune deney srasnda flambaj olur yani eilir. Aspirin tableti gibi
yksekliine gre ap byk para ile deney yaparsak para ile basma plakalar arsndaki
srtnme kuvvetleri basma deneyinin amacmz gerekletirilmesini engeller. h
o=
d
o,
h
o=
3d
o
veya

h
o=
10d
o
alnabilir.

41



BASMA ve EME DENEY

Baz malzemeler iin test cihaznn hareketli kafasnn hareket hz standartlatrlmtr.
Krlma anndaki yk maksimum yk olarak alnr ve aadaki formlde yerine konularak
basma mukavemeti hesaplanr. Basma Dayanm;
o
b
= F
max
/ A
0
(Krlma Yk) / (Bask Yzeyi) ( N / mm
2
)
formlnden bulunabilir..
stteki ekilden grld gibi deney srasnda snek malzemelerde ime ve ileri aamada
yzeyde yrtlma meydana gelir, gevrek malzemelerde ani krlma olur, krlma yzeyi basma
dorultusuyla 45 derece a yapar ve dzlemseldir. Monolitik refrakterler ve beton gibi yar
gevrek malzemelerde alt ve st tabanlar daire olacak ekilde koniler meydana gelir, aradaki
ksmlar dklr ve burada da ani krlma meydana gelir. Koni yzeyleri basma dorultusuyla
45 derece a yapar. Basma deneyinde paray kran kayma gerilimleri basma dorultusuyla
45 derece a yapt iin krlmalar bu dorultuda olur. Deneyde lme taml en az % +1 ve
% -1 arasnda olmaldr.

42



TOP TEST

1-AMA

Dklebilir refrakterlerin hem dklebilme kabiliyetini hem de dklm refrakterin
mekanik zelliklerini etkiledii, vibrasyonla sertletirmenin nemli olumlu katklar salamas
nedeniyle uygulanan en nemli deneydir Dklebilir refrakterlerin ekillendirilmesi
srasnda kullanlacak uygun su orann ASTM C 860a gre belirlemektir.

2-TEORK BLG


ASTM C 860


- Dereceli su kab
- 0,01 tamlkla arlk llebilen terazi
- Dklebilir refrakter hammaddesi
- Metal kalp

5-DENEYN YAPILII

Dklebilir refrakterlerin retiminde 4 tip yksek alminal imento(fondu, secar 50 51,
secar 70 71 ve secar 80) kullanlmaktadr. Secarlarda rakamlar almina orann
gstermektedir. Fondu yaklak % 40 almina iermektedir. Agrega olarak, flint clay,
almina, boksit, magnezit gibi refrakterler kullanlr. Aynen inaat betonunda olduu gibi
agrega ve yksek alminal imento, belirli oranlarda kartrlarak hava geirmeyen
ambalajlarda sata sunulur. Dklebilir refrakterlerde normalde gerekenin 2 kat kadar su
katlr. Suyunun yars hidratasyonda kullanlrken dier yars da agrega gzeneklerinde ve
aralardaki bolukta absorbe olur. Kurutma srasnda serbest su uzaklar. Kimyasal bal su
300C zerinde yapdan uzaklar. Sonu olarak katlan su, uzaklat zaman yeri bo kalr.
Su orannn, gerekenden fazla katlmas, malzemede gzenek orannn artacandan
mukavemet gibi zellikleri olumsuz etkiler.
Dereceli su kabna 90 cc kadar su konur. 180 gr kadar da kat malzeme, yani dklebilir
refrakter numune bir kaba alnr. Elimizdeki su, kat numuneye 20er cc olarak ilave edilir ve
elde yorulmaya devam edilir. Bu deneyde Kat / Sv oran = % 30 olmaktadr. Hazrlanan bu
numune top ekline getirilir. Homojen karma tamamlandktan sonra numuneyi avucumuzun
iinde sklr. Plastik ktle parmaklarmzn arasndan yrtlmadan akyorsa, uygun kvam elde
edilmi demektir, yrtlarak akyorsa, katlan su oran henz yetersiz veya parmaklarmz
skmaya gerek kalmadan akyorsa, katlan su oran fazla demektir.

43



TOP TEST

ekil. Sulu ktleyi avucumuzda sktmz zaman
A)suyun az olma durumunda yrtlma
B)su hal yetersizdir, yrtlmadan avu iinde akamaz
C)yrtlmadan parmaklarmzn arasndan akabilir

ekil. Dklebilir refrakterlerde kaba-orta-ince agrega kullanlmas durumunda
akkanlk-mukavemet blgelerinin durumu

44



SERAMKLERN PRESLEME YOLUYLA
EKLLENDRLMES

1-AMA

Yer karosu, fayans, pek ok refrakter gibi geometrisi fazla kark olmayan paralarn retim
ekillerini, retiminde dikkat edilecek faktrler ortaya koymaktr. Kark ekilli para
retimine elverili deildir. Presleme yolu ile ekillendirmede basn yksek, rutubet oran
dk olduu iin kuruma klmesi ok dktr. Bu yntemle ekillendirilen seramiklerde
arplma ve boyut uyumsuzluu pek olmaz. Boyut toleranslarnn az olduu elektrik ve
elektronik seramiklerin retiminde yaygn bir yntemdir. Yaklak 0,5 mm kalnlndaki
milyonlarca kapasitr hassas olarak retiliyor. Boyut tolerans % mmdir.
Rutubet % 0 4e indiriliyor. Plastik ate kili, grog veya flint clay ve % 7 10 su ile
kartrlr. Karm otomatik prese srlr ve 1100 kgf/cm
2
basnca kadar basn uygulanr.
retim hz saatte 2000 tulaya eriir.

2-TEORK BLG



- Silindirik Kalp
- elme Basma Eme Makinesi

5-DENEYN YAPILII

Boru tipi silindirik kalp ierisine amaca uygun toz karm konur. Maksimum presleme
basncnn yaklak yar deerinde n ykleme yaplr, toz tanelerinin arasnda kalan hava
kabarcklarnn tahliyesine olanak vermek iin yk kaldrlr,ondan sonra max yke klr.
Uygun aparatlar taklarak ve uygun ekilde yklenerek para kalptan karlr. Paral
kalplarda ise para, kalp paralar skldkten sonra karlr. Tek tesirli preslemede
stampann etki ettii noktada basn en yksek, kalbn en alt noktasnda basn en azdr.
L/D (kalp boyu/ap) oranna gre basn heterojen dalm gsterir. Ham-pimi rnde de
younluk buna paralel deime gsterir. Bu heterojenlii azaltmak iin ekil 1de grld
gibi ift tesirli presleme yapmak daha uygun neticeler verir.

45



SERAMKLERN PRESLEME YOLUYLA
EKLLENDRLMES

ekil . a)Tek tesirli presleme b)ift tesirli presleme basncnn kalp kesitindeki
dalm

Fakat yksek basn laminasyona neden olur. Laminasyon atlaklar, basma dorultusu ile 45
o

a yapar. Basnc arttrarak laminasyon atlaklar ortadan kaldrlamaz. Rutubet oran ve toz
tane bykl deitirilerek basn arttrlabilir. Laminasyon atlaklar daha ok piirme
ileminden sonra ortaya kar. Bu nedenle laminasyon atlana neden olacak basn
deerlerine yakn allmamas tavsiye edilir.

ekil. Presleme -uygulama basncna (F kuvvetine) dik dorultuda meydana gelen ve basma
dorultusuyla 45
0
a yapan laminasyon atla

F
F
46



ULTRASONK HIZ LME YNTEMYLE
MUAYENE

1-AMA

Seramik ve Refrakter Malzemelerde zellik Tayini ve zellik Belirlenmesi

2-TEORK BLG



- 150 kHz yani 150 000 Hz= 1/s frekansl ultrasonik cihaz
- 0,01 tamlkla zaman lebile cihaz bbd saat
- Dklebilir refrakter malzeme

5-DENEYN YAPILII

Ultrasonik dagalar para zerine gndermeye(Verici Prob) veya gnderilen dalgalar
alglamaya yarayan(Alc Prob) paralarna prob denir. Seramiklerin muayenesinde ift
problu ultrasonik cihazlar kullanlr. Ultrasonik hz, yol/zaman forml ile bulunur. Yol ve
zaman %1 tamlkla llmelidir. Bir probdan kan ultrasonik dalga dierine ulatnda
gei zaman mikro saniye olarak cihaz tarafndan saptanr. Ultrasonik dalgann takip ettii
yol (Para kalnl, L) bilindiine ve u dalgann paradan gei zaman bulunduuna gre;

Ultrasonik V=L/t Hz [m/s] = Yol [m] / zaman [s]

formlnden hz bulunur. Problar, muayene edilecek paraya ekilde yerletirilmektedir.

A B C

ekil . Ultrasonik cihaz problarnn yerletirilme ekilleri. A-Direkt Metod, B-ndirekt
Metod, C-Yar ndirekt Metod

Kablo
Verici Prob

Muayene Edilecek
Numune
L

Alc
Prob
Kablo

47



ULTRASONK HIZ LME YNTEMYLE
MUAYENE

Ultrasonik hz, seramik malzemelerde elastiklik modl, poisson oran, basma dayanm ve
mekanik zellikler; seramik malzemedeki gzenek oranna ve sinterlenme ekline bal olarak
geni bir aralkta deimektedir.

V = .] : Dalga boyu [m],] : Frekans [s] forml ile hesaplanmaktadr.
Seramik malzemelerde zellikleri etkileyen en nemli parametrelerden birisi porozitedir.
Porozite ile mukavemet, elastiklik modl, ultrasonik hz arasnda ilikiler kurulmaktadr.
Boyuna dalgann hz u formlle hesaplanr.
) exp(
0
bp E E = ve ) 1 (
0
p d d =
) 2 1 )( 1 (
) 1 (
v v
v
+

=
d
E
V

Sfr indisli semboller, gzeneksiz malzeme zelliklerini gsterir. E :elastiklik modl, v
poisson oran ve d younluktur. Basma dayanm ve eme dayanm ile porozite arasnda
deiik formller nerilmektedir. Ultrasonik hz, yukardaki forml gerei poroziteye bal
deimektedir. Mukavemette poroziteye bal deimektedir. Bu iki zellik arasnda Lawlar
[Lawlar] ve Russell [Russell] dorusal iliki, Aly [aly] logaritmik iliki kurmutur.

48



SICAKLIK LME YNTEMLER

1-AMA

Scaklk lme

2-TEORK BLG



5-DENEYN YAPILII

Termokupl ile Scaklk lme

Farkl iki metal veya alamndan iki telin(Termo eleman ifti) birer ucu kaynak, lehim veya
birbiri zerine sarlarak birletirilir. Birletirilmi u stld zaman, serbest ular arasnda
mili volt mertebesinde gerilim meydana gelir. Bu gerilim scaklkla artar.

*ekil. Baz termo eleman iftlerinde scaklk termik gerilim erisi.

Baz termo elemanlara ait scaklk-termik gerilim erileri *ekil 'de verilmitir. 400C altnda,
ksa sreli lmeler iin 600C' ye kadar scaklk lk lmek iin en fazla kullanlan termo
eleman iftleri bakr-konstantandr(Kahverengi). nk bu scaklk aralnda en fazla gerilim
veren ifttir. 400-1200C arasnda scaklk lk lmek iin en fazla kullanlan termo eleman
iftleri kromel almel(NiCr-Ni, Yeil), 1200C zerinde scaklk lk lmek iin en fazla
kullanlan termo eleman iftleri platin-platinrodyum(Beyaz)dr. Yeni gelitirilen platin-
platinrodyum iftleri 1800C' ye kadar kullanlabilir.

Ksmi In Pirometresi(FLAMANLI, SPEKTRAL): Kat cisimler yaklak 700C' den sonra
grnr n yaymaya baladndan Ksmi In Pirometresiyle ancak bu scakln zerinde
scaklk lme yaplabilir(Tanan).

49



SICAKLIK LME YNTEMLER

ekilde camdan cihaza giren n mercekten getikten sonra odaa ular daha sonra okler
zerinden gze gelir. scaklk l llecek malzemenin scakl attka k koyudan aa
doru deiir. ki pille alan cihazda potansiyometre ile gerilimi deitirerek flamann
rengini koyudan aa doru deitirilir. Oklerden bakan gz, flaman ve zaman olarak da
scakl llecek kaynaktan gelen n rengini grmektedir. Eer ikisinin rengi de ayn ise
flamann u ksm grnmez. Bu durumda cihazdan okunan scaklk deeri kaynan
scakln gstermektedir.

SEGER KONLER veya PRAMTLER ile SICAKLIK LME
SK(Alm), PCE, Pirometrik kon edeeri(Pyrometric Cone Equivalent) eklinde de ifade
edilebilir. Daha nceleri koni eklinde yapldklarndan seger konileri adlar ile de
anlmaktadr. lk defa 1886da Almanyada standartlatrlmtr. lk standartlatrldnda 1-
36 numara iken daha sonra daha dk scaklklar iin 01-022, daha yksek scaklklar iin
37-42 numaralar eklenmitir. Gnmzde kesitleri gendir, SEGER PRAMTi diye anlr
ve kenarlarndan biri dierlerine gre ksadr. Seramik ve refrakterlerin yumuama veya
ergime scakln belirlemeye yararlar. Seramik endstrisinde piirme frnlar ok byktr,
scaklk dalm heterojendir, scak gazlar yukar doru ktndan dey dorultuda st
ksmda scaklk daha fazladr. Frnn eitli blgelerindeki pime rejimlerini lmek iin
seger piramitlerinden yararlanlr. Frnn deiik blgelerinin pime rejiminin belirlenmesi
eklinde de zetlenebilir.

ekil. Seger Piramitlerinin yerletirilme ekli

50



OKSTL ve SLFRL CEVHERLERN
FLOTASYONU

1-AMA

Oksitli ve slfrl cevherlerin ayr ayr flotasyona tabi tutulduu bu deneyin amac;
cevherlerden gang minerallerinin uzaklatrlmasdr.

2-TEORK BLG

Flotasyonun kelime anlam yzdrmektir. Cevher hazrlamada ise flotasyon, bir cevherin
iindeki eitli minerallerden bazlarn su yzne kararak suyun dibinde kalan dier
minerallerden ayrma yntemidir. Bu ilemde minerallerin yzey zelliklerindeki
farkllklardan yararlanlarak ayrma yaplr.

Partikllerin slanabilmesi, flotasyon, aglomerasyon, kat-sv ayrm ve tozun bastrlmas
gibi pek ok teknolojik prosesi etkileyen nemli parametrelerden biri olduu bilinmektedir.
Kat, sv ve gaz fazlarndan oluan flotasyon sisteminde kat faz, svya gre gaz fazn tercih
ediyorsa, katya svy sevmeyen (hidrofob), gaza gre sv faz tercih ediyorsa, svy seven
(hidrofilik) denir. Hidrofob mineraller dk yzey enerjili minerallerdir (kmr, grafit,
kkrt, talk...). Katlarn slanabilirlii/hidrofobluu ve yzebilirlii kat-su ve kat-su buhar
ara yzeyleri, kimyasal balar, bulk zellikleri, katlarn kristal yaps ve katnn su ile
reaksiyona girebilmesi gibi zellikler asndan incelenmitir.

Kat, sv ve hava l sisteminde yksek temas as () katnn sv tarafndan slatlmasnn
minimum olduu anlamna gelir. Kat, sv, hava l sistemindeki kuvvetler ekil 1de
grld gibidir. l fazn dengede olduu durum Young Eitlii ile ifade edilmektedir.

ekil 1. Kat, sv, hava l sistemindeki kuvvetler ve Young eitlii

Minerallerin veya katlarn slanma ve yzebilme karakterlerini deneysel ve ampirik olmak
zere pek ok yntemle tayin etmek mmkndr. Bu tekniklerden elde edilen saysal deere
51



FLOTASYONU

sahip parametre kritik slanma yzey gerilimi,
c
dir. Bu
c
deerinden dk sv yzey
gerilimlerinde mineral bu zelti tarafndan tamamyla slanmak suretiyle hidrofobluk veya
yzebilirlik zelliini kaybeder. yi bir temas asnn (kat-sv-hava ara yzeyleri arasnda),
yani >0 olmas iin kullanlan svnn yzey geriliminin (
SH
) mineralin
c
deerinden byk
olmas gerekmektedir. Bu da flotasyonun baarl olmasn gerektiren koullardan birincisidir.

Dk yzey enerjili mineraller (
c
<72 din/cm), Kritik Islanma Yzey Enerjilerinden (
c
)
daha dk yzey enerjili svlar tarafndan slatlrlar. Flotasyon sisteminde iki katnn
selektif olarak ayrlmas katlardan birinin flotasyon zeltisi tarafndan ksmen slatlrken
veya hi slanmazken dier katnn zelti tarafndan tamamen slatlmasna dayanr (=0
hali). Ksmen slanan kat, hava kabarcna tutunarak yzer.

Minerallerin veya katlarn hidrofobluunu, dolays ile slanmadn ve iyi flotasyonu tayin
eden
c
deerinin eldesi iin kullanlan birok teknikten en ok kullanlan iki tanesi "temas
as lm yntemi" ve "flotasyon yntemidir".

Flotasyonun cevher hazrlamada uygulama alanlar unlardr;
- Metalik cevherlerin flotasyonu
- Metalik olmayan cevherlerin flotasyonu
- Kat yaktlarn temizlenmesi

Flotasyonun avantajlar unlardr;
- ok ince taneli cevherlerin zenginletirilebilmesi
- Kompleks cevherlerin zenginletirilmesi
- Sonu rn tenorunun istenildii gibi kontrol edilmesi
- Flotasyon ile zenginletirmede minerallerin younluk farknn nemli olmamas.

Flotasyonun dezavantajlar unlardr;
- Gravite ve manyetik ayrma yntemlerine gre pahal olmas
- Bazen cevheri ar tmek gerektii iin lamda metal kaybnn fazla olmas ve tme
giderlerinin artmas
- evre kirliliine neden olmas

2.1. Flotasyonda Kullanlan Reaktifler

Flotasyonda istenilen minerali veya minerallerin yzdrlmesi veya bastrlmas amacyla
flotasyon ortamna eitli reaktifler eklenir. Bu reaktifleri aadaki gibi sralamak
mmkndr.
Kollektrler (Toplayclar): Yzdrlmesi istenen mineral veya minerallerin yzeylerine
adsorplanmak suretiyle yzey zelliklerini deitirerek onlara hidrofob (suyu sevmeyen)
zellik kazandran kimyasal maddelerdir.

Kontrol Reaktifleri: Flotasyon artlarn ayarlamakta kullanlan reaktiflerdir.
52



FLOTASYONU

i) Bastrc Reaktifler: Flotasyonda yzmesi istenmeyen mineral veya minerallerin
bastrlmas amacyla kullanlan reaktiflerdir. Bu reaktifler mineral yzeyine kollektr
adsorpsiyonunu azaltrlar.

ii) Aktifletirici (Canlandrc) Reaktifler: Mineral veya minerallerin yzeylerine kollektr
adsorpsiyonunu arttran reaktiflerdir.

iii) Dier Kontrol Reaktifleri: Bu gruptaki reaktifler; suyun sertliini gideren, flotasyona
zararl iyonlar balayan, plp iinde baz minerallerin floklasyonunu ve baz minerallerin de
dispersiyonunu salayan reaktiflerdir.

2.2. Flotasyon Makineleri

Flotasyon ileminin mekanik olarak gerekletirildii cihazlara Flotasyon Makineleri ismi
verilir. Flotasyon makinelerinin bir flotasyon ileminde gerekletirmesi beklenilen unsurlar
unlardr.

a) Plpte olan en iri ve ene ar taneler dahil tm mineral tanelerinin flotasyon ilemi
esnasnda sspansiyon halinde tutulmas
b) Plpte hava kabarcklar elde etmek zere plpe hava verilmesi veya dier bir deyile
plpn hava ile kartrlmas
c) Plp iinde mineral tanelerinin hava kabarcklarn salamak iin kat tanelerin ve hava
kabarcklarnn birbirine yeteri derecede kuvvetle arpmalarnn temini
d) Plp iinde yapan mineral taneleriyle ykl hava kabarcklarn ortamdan bu taneleri
tekrar brakmadan ayrlmasn gerekletirmek zere nispeten sakin bir fazn
oluturulmas
e) Flotasyon makinesi ve flotasyon bataryalar ierinse besleme malnn tanmas ve elde
edilen konsantre ve artn sistemden alnmas iin gerekli tertibatlarn oluturulmas
f) Plp seviyesi, kpk tabaka kalnl gibi alma koullarna etki eden faktrleri kontrol
iin gerekli kontrol mekanizmalarnn oluturulmas

Bu flotasyon makinalarnn eitleri u ekildedir;

2.2.1. Sub-Aerasyon tipi Flotasyon Makinesi

Bu tip flotasyon makineleri endstride en ok kullanlan makinelerdir. Plpn kartrlmas
rotor denilen bir pervane vastasyla olmakta ve bu dnen ksmn evresinde sabit dnmeyen
stator denen ksm yer almaktadr. Plpe hava rotorun stator iinde dnmesi esnasnda oluan
vakum vastasyla olmakta ve ieri emilen hava rotorun dnmesi esnasnda stator levhalarna

53



FLOTASYONU

arparak paralanmakta ve hava kabarcklarna dnmektedir. Byle bir Flotasyon
makinesinin kesiti aadaki ekil 2de grlmektedir.

ekil 2. Sub-Aerasyon tipi Flotasyon Makinas

Deiik lkelerde bu tp makinalar reten firmalar mevcut olup makinalar bu firma adlaryla
tanmlanmaktadrlar. Bunlar Denver ve Wemco Amerikan firmalar ,Wedag Alman firmas,
Nagahm Japon frmas,Outokumpu Finlandiya firmas, Sala sve firmas tarafndan yaplan
ve gelitirilen Flotasyon makinalardr.

2.2.2. Pnmatik Tip Makineler

Bu tip makinelerde da plpn kartrmasn salamak amacyla bir rotor bulunmakta bir boru
vastasyla plpe verilen basnl hava dnen rotor pervanesi ve sabit stator plakalar arasnda
paralanarak hava kabarcklarna dnmektedir. Aadaki ekil 135'da pnmatik bir
flotasyon makinesinin kesiti verilmektedir. Bu tip makinelerin en yaygn olan Amerikan
irketlerinin imal ettii Agitair marka flotasyon makinalardr.

54



FLOTASYONU

ekil 3. Galigher Agitair tipi Pnmatik Flotasyon Makinesi

2.2.3. Kolon Tipi Flotasyon Makineleri

Bu tip makinelerde hareketli mekanik paralar olmayp plpn kartrlmas ve plp iinde
hava kabarcklar oluturulmas plpe basnl hava ve su verilmesi suretiyle
gerekletirilmektedir. Bu tipin en nemli rnei son sallarda gelitirilen ve ok ince tanelerin
flotasyonunda uygulama alan bulan Kolon Flotasyon cihazdr.

ekil 4. Kolon Flotasyon Cihaz
55



FLOTASYONU

-

- Denver Flotasyon Makinesi
- Pipet, Piset, Emaye Kaplar, Saat Camlar
- Terazi
- pH Katlar
- Reaktifler (Bastrclar,Toplayclar, Canlandrclar, pH Ayarlayclar, Kprtcler)
- Deney Numunesi (nce Galen ve Kolemanit Cevherleri)

5-DENEYN YAPILII

-200 m tane boyutundaki cevher, flotasyon sellnn hacmine bal olarak %20 kat oran
olacak ekilde ayarlanr. Sell, flotasyon makinesine yerletirilerek makine altrlr ve plp
kartrlr.

nceden belirlenmi bir pH deeri iin gerekli pH ayarlayc katldktan sonra 5 dakika sre
ile kondisyon verilir.

Bastrlacak ve yzdrlecek minerallerin cinslerine gre bastrc ve yzdrc reaktifler
katlarak 5 dakika kondisyon verilir.

Yzeyleri hidrofob hale gelmi minerallerin yzdrlmesi iin ortama kpk oluumunu
salayan kpk yapc eklenir. Kpk yapc eklendikten sonra 1-2 dakika daha kondisyon
verilir.

Son kondisyon sresi sona erdikten sonra flotasyon cihaznn hava giri musluu alarak
plpe hava verilir. Yzeyi hidrofob hale gelmi olan mineral veya mineraller hava kabarcna
yaparak kpk halinde yzeyde toplanrlar. Kpkler yzeyden syrlarak ayr bir kapta
konsantre olarak toplanr ve yzdrlecek mineralin yeteri kadar yzdrldkten sonra ilem
sonlandrlr.

Bu alnan kpk konsantresi gerektiinde birka defa tekrar tekrar yzdrlerek temizleme
yaplr. Bu sayede temiz konsantre ve ara rnler elde edilir.

Sellde kalan malzeme art oluturur.


Elde edilen konsantre szlp kurutulduktan sonra ayrmn ne kadar gerekletii
gzlemlenir.

56



FLOTASYONU

7-HESAPLAMA

Bastrc ve canlandrclar 1-2 kg/ton, toplayc ksantatlar zelti halinde 100-500 gr/ton,
kprtcler ise 10-50 gr/ton mertebesinde kullanlr.

Deneylerde kullanlacak hammadde miktarna gre reaktiflerin kullanm miktarlar
hesaplanarak not alnr.

8-SONU

Balang ve sonu numune karlatrlarak ayrm gzlemlenir.


9. Oksit ve Slfr Flotasyonlarnn uygulama alanlar hakknda bilgi veriniz.
10. Reaktiflerin zellikleri ve mineraller zerindeki etkilerini aklaynz.
11. Genel olarak kullanlan flotasyon makineleri ve alma prensipleri hakknda bilgi.
12. Kromit cevherinden gang minerallerinin uzaklatrlmasnn nedenlerini aklaynz.
13. Deney prosedrn ksaca anlatarak deney sonularn yorumlaynz.
14. Trkiye veya dnyada oksit ve slfr flotasyonu ile zenginletirme yapan iki tesisin
isimlerini ve ayrma proseslerini aklaynz.

9- Kaynaklar

[1]YT E. Cevher Hazrlama ve Zenginletirme
[2] ERGUNALP F. Cevher hazrlama prensipleri , stanbul Teknik niversitesi Yaynlar,
1959
[3] http://www.kankly.com/Chap19.pdf

57



NKOSLFAT ZELTLERNN
SEMENTASYONLA TEMZLENMES

1-AMA

inkoslfat zeltilerinin sementasyon yoluyla bakrdan arndrlmasnda pH deerinin
sementasyon verimine (harcanarak inko tozu miktarna) etkisinin incelenmesi.

2-TEORK BLG

Metallerin EMF serisinde gsterilen ereve ierisinde zeltide bulunan herhangi bir metal
iyonunun, kendisinden daha negatif oksidasyon potansiyeline sahip bir baka metali (granl,
levha, toz, hurda) sz konusu zeltiye atma ilemine sementasyon denir. Sementasyon
ilemi ya bir metalin retimi ya da bir elektrolitin emprtelerinden arndrlmas amacyla
uygulanr. Cu retimi rnek alndnda sementasyon ilemi fakir zeltilerin
deerlendirilmesinde sz konusu olur.

Sementasyon ileminin metal retimi dndaki en yaygn uygulamas eitli elekrolitlerin
istenmeyen iyonlarndan temizlenmesi ilemidir.
inkoslfat zeltilerinin elektroliz ncesi inko tozu ilavesi ile saflatrlmas bu metalin
hidrometalurjik retimindeki hakim teknolojidir.
Bu sementasyon ileminin hedefi zellikle bakr ve kadminyumun zeltiden atlmasdr.

Bu sementasyon olaynda inko:

Zn
0
Zn
2+
+ 2e
-
anodik yarm hcre reaksiyonu gereince inko
iyonlarna oksitlenirken

Cu
2+
+ 2e
-
Cu
0
katodik yarm hcre reaksiyonu gereince bakr
iyonlar da metalik Cua redklenir.

Toplam hcre reaksiyonu

Cu
2+
+ Zn
0
+ 2e
-
Cu
0
+ Zn
2+
+ 2e
-
eklindedir.
Sementasyon uygulanan zeltinin pH deeri son derece nemlidir. Asidik ortamlarda
hidrojen iyonu konsantrasyonu yksek olduundan:

2H
+
+ 2e
-
H
2
reaksiyonu uyarnca gelimekte olan ikincil reaksiyon etkin
duruma geer.
Bylece gereksiz yere sementatr tketimi artar.
Sementasyon yaplrken zeltiler ya kartrlmaz ya da zeltinin havalanmasna yol
amayacak kadar ar devirde kartrma yaplr.

58



NKOSLFAT ZELTLERNN

iddetli kartrma nedeniyle sementasyon zeltisinin fazla miktarda erimi oksijen iermesi
durumunda metalik Zn ve Cu, erimi oksijenin redklenmesi sonucu iyonik duruma
geecektir.

Zn
0
Zn
2+
+ 2e
-

Cu
0
Cu
2+
+ 2e
-
anodik reaksiyonu geliirken

1 / 2 O
2
+ 2H
+
+ 2e
-

H
2
O katodik reaksiyonu bunlara elik eder.



- adet 100 mllik beher
- Bakr slfatl inko zeltisi
- pH kad
- Hassas terazi
- Zn tozu
- Huni ve filtre kad

5-DENEYN YAPILII

pH deerleri 0,2,4 olan ve herbiri 5 gr/ lt Cu
2+
ve 150 gr/lt Zn
2+
ieren slfat zeltileri
100 mllik ayr behere konarak 0,5er gr inko tozu ile semente edilir. Her deney iin
reaksiyon sreleri tutulup ilem sonunda redklenen Cu filtrasyonla ayrlr. Kurutulup
tartlarak sementasyon verimleri hesaplanr.


7-HESAPLAMA

8-SONU

59



NKOSLFAT ZELTLERNN


- Semantasyon srasndaki anodik ve katodik ksm reaksiyonlar ile toplam
reaksiyon eitliklerle gsteriniz.
- Sementasyon zeltisindeki H
2
SO
4
konsantrasyonunun kullanlmas gereken
sementatr miktarn (dolaysyla sementasyon verimini) nasl etkilediini
grafiklendiriniz, nedenini belirtiniz.
- Cu
2+
iyonlar ieren bir slfatl zeltiye bol miktarda Zn tozu atlmaktadr.
Dengeye ulatnda ( a
Zn 2+

= 1 iin) zeltide kalabilen Cu
2+
iyonlar
konsantrasyonunu hesaplaynz.

9-KAYNAKLAR

60



CUIN REDKSYON (KAZANIM)
ELEKTROLZ

1-AMA

Bakr slfat ve slfirik asit karmndan oluan bir zeltiden elektroliz yoluyla bakrn
kazanlmas.

2-TEORK BLG

letkenler (elektrik akmn ileten cisimler) 1.snf ve 2.snf iletkenler olarak snflandrlr.
1.Snf iletkenler : Metaller, alamlar, metal oksitler. Elektrik akmn kimyasal bir
deiime uramakszn geirebilecek zelliktedir.
2.Snf iletkenler : yonik iletkenler. Elektrik enerjisini iyonlar yardmyla
tadklarndan, bunlar elektrik iletkenlii zelliini uygun bir ortamda iyonize (iyonlarna
paralandklarnda) olduklarnda kazanrlar. Bu iletkenlere elektrolit denir.
Bu elektrolitler ergimi, kat veya znm olabilirler. Elektrolitten elektrik akm
geirilirse elektrolit paralanr. Faraday bu olaya elektroliz demitir.
Elektroliz bir doru akm kaynayla birbirine balanm elektrotlarla gerekletirilir.
Elektrot : Elektrik akmn, sv, kat, gaz faza ileten iletken.
Elektrokimyasal anlamda elektrot, elektrot iletkeni ile iyonik iletkeni birletiren
sistemdir.
Elektroliz hcresi : Dardan gerilim uygulanarak, elektriksel iin kimyasal ie
dntrld hcrelerdir.

()
K
(+)
A
e

+
e

|
+
Elektrolit
61



ELEKTROLZ

Doru akm kaynann (+) ucuna bal elektroda anot (A)
Doru akm kaynann( -) ucuna bal elektroda katot ( K)

Elektroliz srasnda zeltide bulunan (-) ykl iyonlar anoda, (+) ykl iyonlar katoda
gider. Anyonlar anot yzeyinde oksitlenirken, katyonlar katot yzeyinde redklenirler.

Bakr redksiyon elektrolizinde, znmeyen anot olarak sert kurun (%4-8 sb) ve
katot olarak paslanmaz elik veya son zamanlarda titan levhalar kullanlmaktadr.
Anodik reaksiyon: znmeyen anot zerinde suyun paralanmas eklinde
gerekleir.

+
+ + + + e H O SO O H SO 2 2
2 2
1
2
4 2
2
4

Serbest hale gelen elektronlar doru akm kayna yardmyla katoda tanr ve orada;
o
Cu e Cu +
+
2
2
katodik reaksiyonun oluumunu salar.
Hcrede gerekleen toplam reaksiyon :

+
+ + + + +
2
4 2 2
1
2
2
4
2
2 SO H O Cu O H SO Cu
o

Bir elektroliz devresinden bir I akmnn t zamanda gemesi ile elde edilebilecek
elektroliz rnnn miktar;
I = akm iddeti (A) (0.4 A)
t = zaman (sn) (30dak x 60)
n = ekivalent bana elektron says (2)
A = atomik arlk (63)
F = faraday sabiti (96500)



- Elekroliz hcresi
- Hassas terazi
- eitli cam eyalar
- eitli kimyasallar

F n
A t
Q
.
. . I
=
62



ELEKTROLZ

5-DENEYN YAPILII


7-HESAPLAMA

8-SONU


Elekroliz ilemi sonucunda elde edilen rn miktarn ve elektroliz verimini hesaplaynz.

9-KAYNAKLAR

[1] Addemir, O., Kompleks slfrl Cevherlerin Slfatlayc Kavurma Yolu ile Dorudan
Metalurjik deerlendirilmesi ve Lahonos Cevheri zerinde ncelenmesi, Doktora Tezi, T,
Maden Fakltesi, 1978.

[2] Biswas, A. K., Davenport, W.G., Extractive Metallurgy of Copper, Permagon Pres,
1980.

[3] Bor, F.Y., Ekstraktif Metalurji Prensipleri Ksm: II, T Matbaas, 1989.

[4] Fine, A., Extractive Metallurgy Laboratuary Exercises, The Metallurgical Society of
AIME,1982.

Uretim Proses Lab

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uretim Proses Lab

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T. C.

YILDIZ TEKNK NVERSTES

You might also like