Jacek Uglik

Heglowskie inspiracje Michaa Bakunina. O rzeczywistoci tego, co rozumne i rozumnoci tego, co rzeczywiste 1
Poszukiwania filozoficzne modego Michaa Bakunina stanowiy prb oswojenia rzeczywistoci epoki Mikoaja I, odnalezienia si w czasach chaosu, kiedy to car, w obawie przed wystpieniami rewolucyjnymi i spiskami skierowanymi przeciw swojej osobie, tworzy system permanentnej kontroli spoeczestwa2. Pierwszym mylicielem, ktrego wpywowi uleg Bakunin by Johann Gottlieb Fichte. Jego filozofia, dajc moliwo schronienia si we wasnym ja, pozwalaa odnie si przyszemu rosyjskiemu anarchicie do okropiestw wiata zewntrznego. Studia nad myl niemieck oznaczay dla Bakunina szans na sensowne trwanie w bezsensownych realiach. W niedugim czasie uzmysowi sobie jednak, e myl Fichtego faktycznie daleka jest od rozwizania problemw, daje schronienie przed rzeczywistoci, ale jej subiektywizm stanowi faszywe wyzwolenie, ucieczk od problemw, nie pozwala by twrczym elementem wiata, ofiarowuje ycie obok niego, w ukryciu, a taki stan rzeczy niemoliwoci jest zwa harmoni. Tymczasem Bakunin pragn penej harmonii czowieka i wiata na gruncie subiektywizmu Fichteaskiego jednak niedosinej. Gwoli cisoci zaznaczmy, e zachwyt nad filozofi Fichtego stanowi wany etap w intelektualnej wdrwce Bakunina, jest mianowicie sporo racji w twierdzeniu, e pierwszy okres heglowskich zainteresowa Bakunina jest silnie zabarwiony pozostaociami po jego Fichteaskich fascynacjach 3. Zaoenie, e Bakunin wydosta si z abstrakcyjnego wiata idei wraz z wkroczeniem na pozycje lewoheglowskie, dokonujc przez to radykalnego przewartociowania wasnej myli, pociga za sob okrelone konsekwencje, ktre obowizani jestemy mie na uwadze. Oto Bakunin, chonc system Hegla, nie porzuci przecie wanych pyta z okresu wzmoonego wpywu na Fichtego. Wrcz przeciwnie, przeom trzydziestych i czterdziestych lat XIX w., wic czas jego fascynacji idealizmem niemieckim przekonuje, e filozoficzne pogldy Bakunina ewoluoway, a wczesne studia nad Fichtem i Heglem stanowiy istotne ogniowo w intelektualnym rozwoju, ktrego zwieczeniem by anarchizm. Potwierdzenie tego rozumowania znajdujemy u Hanny Temkinowej, ktra dostrzega, e Bakunin skaniajc si ku Heglowskiej myli postawi sobie te same pytania, ktrych nie zdoa rozwiza na gruncie filozofii Fichtego4. Zaznaczylimy ju, e myliciel rosyjski prbowa odnale, czy te przywrci harmoni midzy czowiekiem a wiatem i e subiektywizm Fichteaski tego nie gwarantowa. H. Temkinowa wskazujc paralel midzy Fichtem a Heglem w ujciu Bakunina pisze, e w dzieach obu szuka on harmonii wiata i czowieka, czowieka i boga, szuka moliwoci nadania sensu istnienia zej, dusznej rzeczywistoci Rosji mikoajowskiej, moliwoci samookrelenia si w niej5. Przechodzc wic na pozycje Heglowskie, Bakunin zachowuje cigo w myleniu, jego uwag wci zaprztaj te same pytania. W ten sposb zadajemy kam badaczom wskazujcym nie na ewolucj, ale rewolucj wiatopogldow, na chaotyczne przeskoki mylowe u Bakunina. Faktycznie owe pozornie bezadne skoki dalekie byy od radykalizmu, a Micha Bakunin przez cae
1 rdo: Principia tom XLIII-XLIV, Krakw 2005/2006. 2 W wyniku czego zrodzi si system policyjny, ktrego najwaniejszym organem stawa si tzw. III Oddzia Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Moci, powoany do ycia dekretem z 3 (15) VII 1826 roku. [...] Zadaniem III Oddziau byy: tropienie i ciganie przestpcw politycznych, nadzr nad prawomylnoci obywateli, przede wszystkim podejrzanych o ch szkodzenia ustrojowi, inwigilacja obywateli obcych, L. Bazylow, Historia Rosji, t. 2, Warszawa 1983, ss. 155-156. 3 A. Kamiski, Aposto prawdy i mioci. Filozoficzna modo Michaia Bakunina, Wrocaw 2004, s. 204 n. Zob. te W. Zienkowskij, Istorija russkoj fiosofii, t. 1, Moskwa 1999, s. 289 n. 4 H. Temkinowa, Bakunin a problemy filozofii historii, Archiwum historii filozofii i myli spoecznej, 1961, t. 7, s. 178. 5 Ibidem.

Jacek Uglik Heglowskie inspiracje Michaa Bakunina

ycie zmaga si z wci ponawianym pytaniem o moliwo harmonijnego trwania czowieka w wiecie. Myliciela rosyjskiego nurtowaa zatem jedna i ta sama problematyka porzuca subiektywizm Fichtego, by nastpnie przeskoczy na pozycje Heglowskie i ju w ramach systemu Hegla podj kolejn prb. Myl Bakunina ewoluowaa wic: poszukiwa on nowej treci w ramach starego problemu. Pod wpywem Hegla Bakunin zmienia stanowisko, zaczyna szuka [...] nowego rozwizania problemu stosunku jednostki i wiata zewntrznego 6, niemniej kontekst tych poszukiwa nie uleg zmianie. Niepewn swego miejsca na ziemi modzie rosyjsk lat trzydziestych i czterdziestych dziewitnastego stulecia filozofia Hegla obja niczym ogie 7. Bakunin ze swymi kamratami wrcz nie uznawali ludzi nie znajcych Hegla. W heglizmie prbowa znale filozoficzn tre, bdc gwarantem zniesienia antynomii jednostka wiat zewntrzny (rzeczywisto), likwidacji bdcego pozostaoci po Fichtem rozdarcia, jako skutku wszcztej piknoduchowskiej walki z rzeczywistoci. Bakunin w 1838 r. pisa tak oto o Aleksandrze Puszkinie, a faktycznie o sobie: przeszed prby dugotrwae i mczce. Walka i pojednanie z rzeczywistoci drogo go kosztoway: walka z rzeczywistoci musiaa pogry go w rozpaczy, poniewa rzeczywisto zawsze zwycia i czowiek ma do wyboru albo si z ni pogodzi, odnale siebie w niej i pokocha, albo zosta unicestwionym8. Solidne studia nad Heglem Bakunin rozpocz u progu 1837 r. 9 Wwczas to owiadcza, e Hegel wskaza mu drog ku pojednaniu z rzeczywistoci, uwiadomi mu iluzoryczno, zudno i bezsens jego dotychczasowego ycia, a tym samym przybliy ku normalnoci 10. Bazujc na synnej tezie, pochodzcej z Zasad filozofii prawa, mwicej: co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste, jest rozumne11, odczytywa Bakunin Hegla z pozycji konserwatywnych. W jego mniemaniu teza ta stanowia ukoronowanie dugotrwaego denia umysu do rzeczywistoci12. Konkluzja wydobyta z owej tezy razi jednostronnoci Bakunin akcentuje racjonalne oblicze rzeczywistoci. Rzeczywisto jest dla rozumna, wic nie ma za, wszystko jest dobrem, ycie to szczcie. Podporzdkowujc si w ten sposb rozumianej rzeczywistoci, Bakunin zarazem okrela sens wasnej egzystencji, eliminowa rozdwik pomidzy zewntrzn, a wewntrzn stron ycia, t pozostao po fascynacjach Fichteaskich. Pojcie rzeczywistoci porzdkuje odtd rozchwiane pogldy Bakunina. Zanim wskaemy konsekwencje takiej jednoznacznej interpretacji, zauwamy, e wczesny okres bada Bakunina nad systemem Hegla zabarwiony by pierwiastkiem religijnym. Bakunin na
6 H. Temkinowa, Edward Dembowski i Micha Bakunin, w: Polskie spory o Hegla 1830-1860, Warszawa 1966, s. 362. 7 Zdaniem S. Soowjowa studenci operowali wycznie terminami heglowskimi, zob. S. Soowjew, Izbrannyje trudy. Zapiski, Moskwa 1983, s. 268. Nie ma takiego paragrafu we wszystkich trzech czciach Logiki, w dwch Estetyki, w dwch Encyklopedii, ktrego by nie opanowano po zawzitych sporach, trwajcych nieraz kilka nocy. Ludzie najbardziej zaprzyjanieni nie rozmawiali z sob caymi tygodniami, posprzeczawszy si o okrelenie przerostu ducha, uwaali za zniewag pogldy dotyczce absolutnej osobowoci i jej b y t u s a m o i s t n e g o ; A. Hercen, Rzeczy minione i rozmylania, t. II, prze. J. Wyszomirski, Warszawa 1954, s. 120. 8 M. Bakunin, Filozofia pojednania, w: A. Walicki (red.), Filozofia i myl spoeczna rosyjska 1825-1861, Warszawa 1961, s. 228 n. Artyku ten opublikowao pierwotnie pismo Moskowskij Nabludatiel pt. Przemwienia gimnazjalne Hegla. W periodyku tym, w kwietniu 1838 r., ukazay si rwnie w translacji Bakunina przemwienia Hegla z czasw jego dyrektorowania w gimnazjum w Norymberdze. Byy to pierwsze teksty Hegla opublikowane w jzyku rosyjskim. 9 W jednym z listw napisa: Hegel daje mi cakiem nowe ycie. Jestem nim zupenie pochonity, M. Bakunin, List do sistr, w: idem, Pisma wybrane, t. 1, prze. B. Wcieklica i Z. Krzyanowska, Warszawa 1965, s. 98. 10 A. Kamiski, Aposto prawdy i mioci, op. cit., s. 195. 11 G. W. F. Hegel, Zasady filozofii prawa, prze. A. Landman, Warszawa 1969, s. 17. 12 M. Bakunin, Filozofia pojednania, op. cit., s. 222.

Jacek Uglik Heglowskie inspiracje Michaa Bakunina

wzgldzie mia rzeczywisto bosk13, wic postulowane przez niego pogodzenie z rzeczywistoci miao by rozumiane jako pogodzenie z Bogiem. Dostrzee harmoni cudownego wiata Boego ten, kto wzbije si ponad wasny ograniczony rozsdek. Poraony rozsdkow niemoc czowiek nie jest w stanie dostrzec harmonii cudownego Boego wiata, nie widzi jego prawdy i szczliwoci. Taki czowiek nie dostrzee tego, e w yciu wszystko jest pikne, wszystko jest dobre, nie rozumie, e cierpienia s w nim konieczne jako akt oczyszczenia ducha [...]. Rozsdek obraca si tylko w sferze skoczonej, gupiej, ograniczonej rzeczywistoci, a nie w wiecznej rzeczywistoci boskiej14. Stawianie znaku rwnoci midzy wiatem (rzeczywistoci) a Bogiem, przy jednoczesnym pitnowaniu rozsdku, dowodzioby istnienia, w ujciu Bakunina, dwch rzeczywistoci urojonej i prawdziwej. Taki punkt widzenia pociga jednak za sob okrelone konsekwencje, kiedy tylko prbujemy zda relacj z charakteru rzeczywistoci, z ktr Bakunin pragn si jedna. Wskazywa on na jej rozumno, dobro i szczcie. Czynic jednak rozrnienie na rzeczywisto zdroworozsdkow i rozumn (urojon i prawdziw), bra w nawias i uniewania alternatyw: pojednanie z rzeczywistoci empiryczn (wulgarn) albo pojednanie z rzeczywistoci nieempiryczn. Kwestia zdawaa si by rozwikana: Bg nie istnieje poza rzeczywistoci. Czy jednak podobne rozstrzygnicie nie jest pozorne? Bakunin, wskazujc rzeczywisto prawdziw powraca, chcc nie chcc, na gruncie Heglowskim do dylematw okresu Fichteaskiego. Czowiek ponownie okrelony jest w opozycji do wiata prozaicznego dziania si, tote trudno t proponowan dychotomi uzna za satysfakcjonujce rozstrzygnicie. Z kolei przy zaoeniu, e wystpujce w wiecie koniecznoci s bogosawiestwem Boym (gdy rzeczywisto mamy jedn) naleaoby uzna, e Bakunin jedna si z rzeczywistoci carsk. C z tego, e odkrycie racjonalnego charakteru rzeczywistoci [...] nadaje sens historii? 15. Myl ta moe i na moment uspokoia Bakunina, ale niewiele wyjaniaa. Wymy raz jeszcze zasadnicze wtpliwoci: podzia na rzeczywisto urojon i prawdziw (bosk) stanowi powrt do Fichtego, co oznaczao ponowne akcentowanie antynomii jednostka a wiat zewntrzny. Twierdzenie natomiast, e Bg nie istnieje poza rzeczywistoci, prowadzi do uznania czasw panowania cara Mikoaja I za rozumne, a wniosek w takim brzmieniu, jak si okazuje, nie jest pozbawiony podstaw. W przywoywanym ju artykule drukowanym w 1838 r. na stronach Moskiewskiego Obserwatora Bakunin wyraa tsknot za silnym i rzeczywistym Rosjaninem oddanym Carowi i ojczynie, a koczy w tekst z nadziej, e pojednanie z rzeczywistoci, pod wszystkimi wzgldami i we wszystkich dziedzinach ycia, jest wielkim zadaniem naszej epoki [...], e nowe pokolenie zespoli si w kocu z nasz pikn rzeczywistoci rosyjsk 16. Postulowana przez Bakunina, w pierwszej jego publikowanej pracy, afirmacja rzeczywistoci raczej nie pozostawia niedomwie (a to oznacza, e mwic o zabarwieniu religijnym pogldw Bakunina w momencie jego przejcia z pozycji Fichteaskich na Heglowskie, stajemy wobec wanych pyta). Jeli w interpretacji Bakunina teza Hegla znosia rozdarcie jednostki i rzeczywistoci, to sprowadzao si owo zniesienie do aprobaty stanowiska skrajnie wulgarnego pojednanie z rzeczywistoci tosame byo z pojednaniem z rzdami epoki Mikoajowskiej. Jako rzeczywist, uzna j Bakunin za rozumn. Tymczasem u Hegla bynajmniej nie kada konkretna rzeczywisto historyczna jest rozumna. Trudno zgodzi si rwnie z twierdzeniem, e teza Hegla o rozumnoci tego, co
13 Rzeczywisto to wieczne ycie Boga. [...] Kto nienawidzi i nie zna rzeczywistoci, ten nienawidzi i nie zna Boga. Rzeczywisto to wola boska, M. Bakunin, Moje notatki, w: idem, Pisma wybrane, t. 1, op. cit., s. 103. 14 A. Kamiski, Aposto prawdy i mioci, op. cit., s. 204. Bg nie istnieje poza rzeczywistoci czowiek oddalajcy si od rzeczywistoci oddala si od Boga, koniecznoci wystpujce w rzeczywistoci s wite, s bogosawiestwem boym, H. Temkinowa, Bakunin i antynomie wolnoci, op. cit., s. 178. 15 H. Temkinowa, Edward Dembowski i Micha Bakunin, op. cit., s. 363. 16 M. Bakunin, Filozofia pojednania, op. cit., ss. 228, 231.

Jacek Uglik Heglowskie inspiracje Michaa Bakunina

rzeczywiste i rzeczywistoci tego, co rozumne likwiduje Fichteaski rozdzia ja i rzeczywistoci. Wszak po pierwsze rzeczywistoci dla Hegla nie jest jednak bynajmniej wszystko, co istnieje, po drugie nie jest ni partykularno podmiotu, jego pragnienia i skonnoci 17. Wynika std, e okres rzdw Mikoaja I nie stanowi rzeczywistoci w rozumieniu Heglowskim, bo nie jest ni to, co anachroniczne i przemijajce, natomiast likwidacja rozdziau midzy ja a rzeczywistoci oznacza moe tylko rozpynicie si ja bdcego pojawem (tym, co czasowe i przemijajce) w rzeczywistoci. Rzeczywisto karmi si przemijajcymi jednostkami. W tym ujciu rozdzia staje si faktem, jednak c to za zwieczenie walki, skoro jedna ze stron zostaje pochonita przez drug i znika? Jednostka nie jest ju [...] wiatem rzeczywistym i samowystarczalnym. Jej istnienie wymaga cisego zwizku z bytem ponadindywidualnym, szerszym, jedynym prawdziwym, ktry nadaje sens jej istnieniu, ksztatuje i okrela jej los indywidualny18. Porzumy na chwil wtpliwoci, by pokaza poszukiwania Bakunina w porzdku chronologicznym. Pierwotnie interpretowa on Hegla w duchu romantycznym, na plan pierwszy wysuwajc kwesti czowieka i Boga, oderwania czowieka od Boga. Jej rozwizanie leao w zabiciu ja, Fichteaskiej pozostaoci, majcej by jakoby jedyn rzeczywistoci, a faktycznie bdcej widmem. Prawdziwa rzeczywisto tosama bya z Bogiem, pojedna si z rzeczywistoci oznaczao zespoli si z Bogiem. Pojednanie byo programem rezygnacji z postulatw osobowoci, programem przezwycienia wyobcowania i rozdwojenia wewntrznego przez reintegracj w rzeczywisto, przez przystosowanie si do wymogw rzeczywistoci, utosamianej w mniejszym lub wikszym stopniu z tym, co bezporednio dane, istniejce19. Konsekwencj utosamienia rzeczywistoci z Bogiem byo uznanie jej za dobr i rozumn oraz odrzucenie za. W rzeczywistoci nie istnieje zo. Pojcie za bierze si wycznie z rozsdku zaciemniajcego bosk rzeczywisto, zo jest tylko subiektywnym stanem wiadomoci. Bakunin afirmuje bosk, racjonaln rzeczywisto, w ktrej wszystko jest dobrem. W tej perspektywie rozrnienie dobra i za traci na jasnoci, zostaje wrcz pozbawione sensu. Postuluje wic Bakunin pojednanie z rzeczywistoci bdc prawdziwym dobrem i z tak pojmowan filozofi Hegla zapoznaje Wissariona Bieliskiego. Ten ulega talentom agitatorskim Bakunina i rycho pragnie jedna si z rzeczywistoci carsk. Akceptuje kad podo wadz jako element rozumnej rzeczywistoci. Faktycznie jednak, posumy si tutaj wyjanieniem Fryderyka Engelsa, dla Hegla nie wszystko, co istnieje, jest ju przez to samo rzeczywiste 20, co oznacza, e w ujciu W. Bieliskiego synna teza Hegla ulega wypaczeniu, bdc zinterpretowan w duchu skrajnie konserwatywnym, ale, jak z kolei zauway Mikoaj Bierdiajew, nie wszystko byo niezrozumieniem i nieporozumieniem. Wszak Hegel gosi zdecydowany prymat oglnego nad szczeglnym, uniwersalnego nad indywidualnym, spoeczestwa nad jednostk 21. Niemniej nie naley std wyciga wniosku, e pierwotnie, przed 1840 r., Bakunin radykalnie odmiennie odczytywa system Heglowski. W przedmowie do Przemwie gimnazjalnych Hegla, co wczeniej akcentowalimy, nawouje on do pojednania z rzeczywistoci, pod wszystkimi wzgldami i we wszystkich dziedzinach ycia22. W tym wietle opisywali Bakunina Karl Lwith, Iwan Panajew, a
17 T. Kroski, Hegel, Warszawa 1961, s. 68 n. 18 H. Temkinowa, Edward Dembowski i Micha Bakunin, op. cit., s. 364. 19 A. Walicki, W krgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego sowianofilstwa, Warszawa 2002, s. 265. 20 F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, Warszawa 1949, s. 8. Hegel powiedzia: wszystko, co rzeczywiste, jest rozumne. Myl ta miaa u Hegla rwnie drug stron: za rzeczywiste uznawa on tylko rozumne. Poj po heglowsku rozumno rzeczywistoci mona tylko w zwizku z jego panlogizmem. Nie kada rzeczywisto empiryczna bya dla niego rzeczywistoci. Rosjanie tamtego okresu niedostatecznie rozumieli Hegla i std powstay nieporozumienia, M. Bierdiajew, Rosyjska idea, prze. J. C. - S. W., Warszawa 1999, s. 79. 21 M. Bierdiajew, Rosyjska idea, op. cit., s. 79. 22 M. Bakunin, Filozofia pojednania, op. cit., s. 231.

Jacek Uglik Heglowskie inspiracje Michaa Bakunina

wspczenie take Andrzej Walicki oraz Antoni Kamiski23. To on wic rzuci haso pogodzenia si z rzeczywistoci we wszystkich jej przejawach. W. Bieliski ulegajc argumentom Bakunina wpad w zastawione przeze sida zbrata si z wyzut z rozumnoci rzeczywistoci epoki cara Mikoaja I. Stajc w obronie Bakunina zakadamy, e nie by on wiadom ostatecznych konsekwencji wasnych twierdze. Wydoby je za niego wanie W. Bieliski, suc tym samym za koza ofiarnego, wszak to szalonego Wissariona krytykowano za skrajne pogldy, za nieumiejtno wzniesienia si na wyyny, z ktrych rozumny duch wyranie widzi, dlaczego to, co jest, musi by takie, jakie jest, dlaczego jest czym nierozumnym chcie wszystko zmieni z dnia na dzie24. Bakunin w reakcji na zarzuty pod adresem W. Bieliskiego zmieni front, zanegowa prawdziwo i rozumno rzeczywistoci empirycznej i postulowa pojednanie z rzeczywistoci odleg od prostackiej, prozaicznej zewntrznoci, co pozwolio mu zwyciy powstae na skutek zdroworozsdkowego pojmowania rzeczywistoci antynomie; chcia by heglist, a nie barbarzyc, idiot, skazanym na pogard25. Bakunin wyjani, czym jest Heglowska rozumna rzeczywisto: yciem jest Duch, a czowiek tylko bytem skoczonym. Dziki wiadomoci jednak, czowiek moe wydosta si z obj miray, ktre oddzielaj go od prawdziwej rzeczywistoci, w ktrej nie istnieje podzia na dobro i zo, ale wszystko jest dobrem. Naturalna, nie przeniknita wiadomoci strona czowieka skuwa go, oddziela od rzeczywistoci, czyni go niewolnikiem przypadku, a przypadek to fasz [...]. W rzeczywistym yciu wszystko jest wit koniecznoci. Nie ma wic za [...]. Std wniosek o rozumnoci, racjonalnoci caej rzeczywistoci. [...] Duch jest absolutn moc, rdem wszelkiej mocy. Rzeczywisto jest jego yciem 26. W tym czasie Bakunin stale podkrela rnic midzy rzeczywistoci martw a yw, ktra jest yciem Ducha rzeczywisto utosamia z Bogiem27. Pogodzi si z rzeczywistoci oznaczao teraz dla Bakunina wzbi si ponad bezporednio dan czowiekowi zewntrzno. Dopiero zatem mniej wicej przy okazji artykuu pt. O filozofii pisanego okoo 1840 r. Bakunin poj naleycie Hegla. Odwrt od wypaczajcej Hegla interpretacji synnej tezy, gdzie rzeczywisto rozumiano faszywie jako krzeso, st, pies28, nie spowodowa bynajmniej, e Bakunin odrzuci rwnie prawicow interpretacj jego systemu, niemniej teraz dowodzi, jak akcentowalimy ju wczeniej, e kocha trzeba rzeczywisto yw, jej za sens jest duchowy, a nie materialny. Jak zauwaya H. Temkinowa, prba okrelenia si Bakunina w potwornych realiach
23 We wstpie do przeoonych przez siebie mw gimnazjalnych Hegla proklamowa on konieczno pojednania z rzeczywistoci i w sposb radykalnie optymistyczny zinterpretowa zdanie Hegla; wszak buntowa si przeciw rzeczywistoci byoby tym samym, co umierca w sobie wszelkie rda ycia, K. Lwith, Od Hegla do Nietzschego. Rewolucyjny przeom w myli XIX wieku, prze. S. Gromadzki, Warszawa 2001, s. 177; I. Panajew wspomina, e Bakunina zachwycia jedna z recenzji W. Bieliskiego, w ktrej ten wychwala carsk rzeczywisto, zob. I. Panajew, Wspomnienia literackie, Warszawa 1955, s. 206; Bakunin i Bieliski wyprowadzali z Hegla postulat pojednania z pikn rzeczywistoci rosyjsk, A. Walicki, W krgu konserwatywnej utopii, op. cit., s. 176; Jeli chodzi o stosunek Bakunina do carskiej wadzy, by on zasadniczo taki sam, jaki gosi wtedy W. Bieliski. [...] trudno zgodzi si z gosami, ktre kwestionuj konserwatywn pozycj Bakunina i chc widzie w nim przeciwnika despotyzmu carskiego ju w latach trzydziestych, A. Kamiski, Aposto prawdy i mioci, op. cit., s. 205 n. Co do konserwatyzmu Bakunina to odmiennie wypowiada si A. Walicki. Ot jego zdaniem pogldy modego Bakunina nie wypyway (wbrew pozorom!) z konserwatyzmu spoecznego. Bakunin ju w latach trzydziestych by nihilist, nie szanujcym adnych ustalonych tradycji i autorytetw, A. Walicki, W krgu konserwatywnej utopii, op. cit., s. 267. 24 I. Berlin, Zmys rzeczywistoci. Studia z historii idei, prze. M. Filipczuk, Pozna 2002, s. 258; Bakunin [...] zyma si, e Bieliski poj rzeczywisto nazbyt dosownie i trywialnie, A. Walicki, W krgu..., op. cit., s. 271; [Hercen] ostro krytykujc interpretacj bakuninowsk, ukazywa Bieliskiemu reakcyjne konsekwencje przyjtej interpretacji heglizmu, H. Temkinowa, Bakunin a problemy filozofii historii, op. cit., s. 180. 25 A. Kamiski, Aposto prawdy i mioci, op. cit., s. 239. 26 H. Temkinowa, Bakunin a problemy filozofii historii, op. cit., s. 178. 27 M. Bakunin, Moje notatki, op. cit., s. 103. 28 M. Bakunin, List do sistr, w: idem, Pisma wybrane, t. 1, op. cit., s. 107.

Jacek Uglik Heglowskie inspiracje Michaa Bakunina

carskiej Rosji doprowadzia go, paradoksalnie w oparciu o Heglowsk tez, do postawienia znaku rwnoci midzy rozumnoci rzeczywistoci a rozumnoci wszelkiej rzeczywistoci. Zdawaoby si, e w ten sposb myl Bakunina trafia w lepy zauek. Stao si jednak inaczej. Zdaniem H. Temkinowej Bakunin pogodzi si z wulgarn rzeczywistoci, traktujc j jako konieczny element rozwoju ducha a konieczno stanowi zarazem usprawiedliwienie ale jednoczenie wcza j do perspektywy historycznej, zawierajcej jej negacj. Mimo bowiem afirmacji czy wrcz apologii, do ktrej dochodzi, nie traktuje jej (czego rwnie uczy go dialektyka heglowska) jako ostatecznej i niezmiennej29. Tote podpierajc si systemem Hegla Bakunin wychodzi z twarz z ognia krytyki, czuje si na tyle silny, e oskara Bieliskiego o trywialne (kuchenne) widzenie przeze rzeczywistoci. Zadanie czowieka, przekonywa Bakunin, tkwi w pojednaniu z rzeczywistoci, ktrej sens jest wycznie duchowy. Znowu nie pozostawia niedomwie. Nawet cierpienie, przeciwko ktremu Bakunin tak niedawno si buntowa, zostaje uznane za niezbdny element rzeczywistoci. Jednostka osiga identyfikacj z boskoci, jednoczy si z Bogiem oczyszczajc si przez cierpienie. Cierpienie jest oznak postpowego rozwoju, a ruch, rozwj wiadczy o istnieniu ywego rda ycia, gdzie za jest ycie, tam jest rwnie mio, szczcie i wszystko, co jest piknem i prawd30. Modyfikacja stanowiska Bakunina, jak susznie twierdzi Janusz Dobieszewski, przywodzi na myl okres Fichteaski, bowiem rzeczywisto zewntrzn znw uwaa on za obszar zniewolenia i nierozumnoci, za rzeczywisto obc jednostce 31. Teraz jednak nie zamyka si w sobie, nie chowa, ale odrzuciwszy antynomi ja wiat zewntrzny zyskuje wiadomo, e rzeczywisto o jakiej pisa Hegel faktycznie przekracza ramy miertelnego ja. Zo nie tkwi w rzeczywistoci, ale wanie w przemijajcym ja, nie potraficym uchwyci harmonii cudownego wiata boego; nie bdcym w stanie poj prawdy i szczliwoci rzeczywistego ycia 32. Teraz Bakunin wie, e nie w wulgarnym dzianiu si ley istota myli Heglowskiej, nie o pojednanie z rzeczywistoci w kategoriach empirycznych szo, ale o rzeczywisto duchow, bosk, przekraczajc jednostk, ktra albo zdobdzie wiadomo owej penej harmonii, albo przepadnie ostatecznie w faszywych, kuchennych wywodach prowadzonych na podobiestwo W. Bieliskiego. Bakunin w zmaganiach z rzeczywistoci przeszed wic dwie fazy pojednania si z jej zudnym, materialnym obrazem i uznania, e to, co rzeczywiste i rozumne, dla Hegla jest zarazem duchowej natury, wic wykracza poza bezporednio dan nam realno empiryczn. Mona powiedzie, e Heglowsk tez pojmowa pierwotnie empirycznie, by pniej podkrela jej jedynie prawdziwy, antyempiryczny charakter, co sprawia, e wiat zewntrzny staje si tylko jani ducha. Taka interpretacja Hegla nie zostaa, wbrew pozorom, uznana przez Bakunina za ostateczn, rodziy si bowiem na jej gruncie innego rodzaju wtpliwoci: gdy zo uznamy za faszywie odczytane dobro, jeli rzeczywisto jest zrozumiaa jako wszechogarniajcy schemat rozwoju ducha, wwczas to, co na pozr wydaje si brutalne, szpetne, niesprawiedliwe, wstrtne, z wyszego punktu widzenia bdzie si jawi jako niezbdny element wszechobejmujcej harmonii, osiganej przez ducha moralnego w jego dialektycznym wznoszeniu si33. W konsekwencji przestajemy zauwaa wiat nas otaczajcy, wszak jest on tylko urojeniem, atrap faktycznej rzeczywistoci, ktra ma natur duchow. Uniewaniajc w wiat, zarazem podkrelamy
29 H. Temkinowa, Bakunin a problemy filozofii historii, op. cit., s. 182. 30 H. Temkinowa, Edward Dembowski i Micha Bakunin, op. cit., s. 367. 31 J. Dobieszewski, Michai Bakunin teoria rewolucyjna jako filozofia negacji, Edukacja Filozoficzna 1989, vol. 8, s. 118. 32 A. Walicki, W krgu konserwatywnej utopii, op. cit., s. 267. 33 I. Berlin, Zmys rzeczywistoci, op. cit., s. 257.

Jacek Uglik Heglowskie inspiracje Michaa Bakunina

antypersonalistyczny charakter Heglowskiej filozofii, co prowokuje Bakunina do zastanowienia si nad susznoci jego myli i wasnych wyborw, nad cen tak penego wyrzeczenia si osobowoci34. Konserwatywna interpretacja Hegla pocigaa za sob inne jeszcze wtpliwoci, ot w jej wietle tchrzostwo mogo uchodzi za ulego obiektywnym i koniecznym prawom historycznego rozwoju. [...] Bya to filozofia Bakunin przyzna to po latach wygodna dla tych, ktrzy bojc si dziaa, czuli potrzeb wytumaczenia si przed wszystkimi i przed samymi sob ze swej bezczynnoci35. Bakunin w kajdanach narzuconych przez filozofi Hegla dugo wytrzyma nie umia. Myliciel ten pragncy wci i zawsze penego wyzwolenia czowieka, stroni ostatecznie od akceptacji pierwiastkw antypersonalistycznych, przyjcia ktrych konsekwencj stanowi brak dziaania i obojtno na krzywd jednostki. Bakunin z wolna buntowa si przeciw Heglowi, i jak Bieliski odrzuci postulat pogodzenia si ze wiatem ucisku, niesprawiedliwoci, okruciestwa, ludzkiej ndzy w imi harmonijnej, istniejcej ponad gwiazdami, rzeczywistoci, w ktrej wszystko jawio si jako rozumne i konieczne36. Do Bakunina zaczynao dociera, i rnica midzy jednaniem si z rzeczywistoci w sensie empirycznym i rzeczywistoci w sensie antyempirycznym nie stanowi przepaci. Za kadym razem bowiem godzi trzeba si w imi rozumnoci z negowaniem czowieka i jego wolnoci. Oba sensy wykluczaj traktowanie czowieka jako bytu niepowtarzalnego. Dlatego Bakunin wyjecha za granic nie znalazszy rozwizania nurtujcego go problemu stosunku jednostki do tego, co oglne, problemu tkwicego przecie u podstaw sporu o interpretacj rzeczywistoci37. W 1840 r. pojawi si w Berlinie, gdzie przyszo mu zetkn si z tamtejszymi radykaami na gruncie filozofii i polityki.

34 H. Temkinowa, Edward Dembowski i Micha Bakunin, op. cit., s. 366. 35 A. Kamiski, Aposto prawdy i mioci, op. cit., s. 200. Zob. take M. Bakunin, Fiosofija. Socjoogija. Politika, Moskwa 1989, s. 186. 36 I. Berlin, Zmys rzeczywistoci, op. cit., s. 258. 37 H. Temkinowa, Bakunin a problemy filozofii historii, op. cit., s. 188.