Samenvatting Psychologie

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Psychologie: waar gaat dat over? .............................................................4 1.1 de wetenschappelijke aard van de psychologie....................................................4 Wetenschappelijke bestudering van gedrag of mensenkennis? .............................4 Oorzaken en gevolgen, verklaren en benvloeden..................................................4 1.2 Psychologie: een breed terrein. ............................................................................4 Psychologie en andere gedraagswetenschappen ....................................................5 1.3 De histoische ontwikkeling van de psychologie ..................................................5 Structuralisme.........................................................................................................5 Functionalisme .......................................................................................................5 Behaviorisme..........................................................................................................6 Gestalt.....................................................................................................................6 Psychoanalyse ........................................................................................................6 Humanistische psychologie....................................................................................6 Cognitivisme ..........................................................................................................6 1.4 Geschiedenis van de psychologie in ons land ......................................................7 1.5 Is de mens gedetermineerd of vrij? ......................................................................7 Hoofdstuk 2: Omgeving en erfelijkheid.........................................................................8 2.1 Aanleg of opvoeding ............................................................................................8 2.2 Achterliggende principes van menselijke genen en erfelijkheid..........................8 Erfelijkheid.............................................................................................................8 2.3 Onderzoek naar overerfbaarheid van psychische kenmerken. .............................9 Historische schets van intelligentie onderzoek ......................................................9 Intelligentie in het licht van de discussie over aanleg en opvoeding .....................9 Rol van erfelijke factoren bij het ontstaan van schizofrenie ..................................9 Schizofrenie is een psychotische aandoening ......................................................10 Schizofrenie in het kader van de discussie over aanleg versus opvoeding ..........10 Hoofdstuk 3: Neurofysiologische bases van gedrag ....................................................11 3.1 Structuur van het zenuwstelsel...........................................................................11 3.2 Hersenen.............................................................................................................11 3.3 hemisferische specialisatie .................................................................................12 3.4 werking van het zenuwstelsel.............................................................................12 3.5 het endocriene systeem.......................................................................................13 3.6 behoeften en drijfveren.......................................................................................13 fysiologische drijfveren........................................................................................13 3.7 fysiologische oorsprong van emoties .................................................................13 Hoofdstuk 4: cognititeve aspecten van motivatie en emotie........................................15 4.1 motivatie.............................................................................................................15 4.2 cognitieve drijfveren ..........................................................................................15 Nieuwsgierigheid .................................................................................................15 Prestatie-motivatie................................................................................................15 Attributie ..............................................................................................................15 4.3 Emoties...............................................................................................................16 4.4 emotie, cognitie en gedrag. ................................................................................16 Benoemen van emoties.........................................................................................16 Attributie van emoties ..........................................................................................16 Hoofdstuk 5: Waarnemen.............................................................................................17 5.1 Zintuigen en hun beperkingen............................................................................17 5.2 menselijke perceptie...........................................................................................17 5.3 Aandacht.............................................................................................................17

Samenvatting Psychologie

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

5.4 perceptuele organisatie.......................................................................................18 5.5 perceptuele constanties.......................................................................................18 5.6 waarnemen en ontwikkeling...............................................................................18 Hoofdstuk 6: Leren en conditionering .........................................................................19 6.1 Wat is leren?.......................................................................................................19 6.2 klassieke conditionering.....................................................................................19 Generalisatie en discriminatie bij klassieke conditionering.................................19 Uitdoving of extinctie...........................................................................................19 6.3 Operante conditionering.....................................................................................20 Het basismodel van operante conditionering .......................................................20 Het verschil tussen klassiek en operant conditioneren.........................................20 Extincitie en bekrachtigingsschemas ..................................................................20 Beloning en straf ..................................................................................................21 Is het geven van straf of kritiek in alle omstandigheden nuttig?..........................21 Enkele praktische toepassingen van operante conditionering..............................21 6.4 Vormen van leren waarbij cognitieve processen een rol spelen ........................21 De cognitieve kaart...............................................................................................21 Inzicht...................................................................................................................21 Sociaal leren .........................................................................................................22 Hoofdstuk 7: Geheugen, denken en intelligentie .........................................................23 7.1 onthouden en vergeten .......................................................................................23 7.2 geheugen meten..................................................................................................23 7.3 welke opslag? .....................................................................................................23 7.4 typen geheugen...................................................................................................23 Amensie of geheugenverlies ................................................................................24 Sociale geheugen..................................................................................................24 7.5 Denken, probleem oplossen en intelligentie ......................................................24 Probleem oplossen................................................................................................24 Intelligentie...........................................................................................................24 De psychometrische benadering van intelligentie................................................24 De cognitieve visie op intelligentie......................................................................25 Kunstmatige intelligentie .....................................................................................25

Samenvatting Psychologie

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Hoofdstuk 1: Psychologie: waar gaat dat over?

1.1 de wetenschappelijke aard van de psychologie.
Psychologie is tegenwoordig niet meer weg te denken uit de maatschappij: denk aan agressie in de vorm van juegd- en voetbalvandalisme, aantasting van het milieu en bijvoorbeeld de rol van psychologie bij veiligheid. De definitie van wat psychologie nu eigenlijk is, is afhankelijk van de verschillende inzichten en ontwikkelingen binnen de samenleving op een bepaald moment. Wetenschappelijke bestudering van gedrag of mensenkennis? De hedendaagse psychologie bestudeert op wetenschapppelijke wijze het menselijke gedrag. Het functioneren van de mens heeft echter geen wetenschappelijke kennis nodig, maar werkt met mensenkennis. Mensenkennis doet de mens op door ervaringen in het leven en de gebeurtenissen van alledag. De psychologie als wetenschappelijke benadering heeft een toevoeging op deze mensenkennis in het geval wanneer er conflicten ontstaan, situaties die de mens niet kan oplossen met zijn mensenkennis. Ook kan mensenkennis de psychologie in de weg staan, wanneer het wetenschapplijk benaderen van gedrag niet geaccepteerd wordt. Bij het verklaren van menselijk gedrag wordt vaak beredeneerd op feiten uit de mensenkennis. De psychologie helpt om deze verklaringen te verduidelijken en te verbreden: common sens opvattingen. Oorzaken en gevolgen, verklaren en benvloeden Psychologie kijkt veel naar oorzaken engelog van gedrag. Factoren die bepaald gedrag teweegbrengen noemt men de gedragsdeterminanten. Verklaring van gedrag treedt op wanneer we begrijpen waarom een bepaald fenomeen heeft plaatsgevonden. Daarnaast bestaat nog voorspelling, dit treedt op wanneer de observator kan vertellen wat een bepaald organisme zal gaan doen. Psychologie bestudeert ook benvloedingsprocessen, deze zijn in drie groepen te verdelen: - microniveau: individuele therapie. - mesoniveau: bij bedrijven om werkomstandigheden te verbeteren. - macroniveau: informatie via massamedia: postbus 51, reclame.

1.2 Psychologie: een breed terrein.

Er bestaat een tweedeling binnen de psychologie: toepassingsvakken en basisvakken. Toepassingsvakken zijn: - Beroepskeuzepsychologie. - Onderwijspsychologie. - Klinische psychologie.

Samenvatting Psychologie

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Basisvakken zijn: - Functieleer. - Persoonlijkheidsleer. - Ontwikkelingsleer - Sociale psychologie. De basisvakken zijn algemener en hebben betrekking op veel algemene gedragingen van de mens en zijn theoretisch.Dit betekent niet dat de toepassingsvakken dit niet zijn. Bijvoorbeeld klinische psychologie bestaat ook een groot stuk theorie. Deze psychologie kijkt naar de gedragingen van de mens die op een of andere manier ongewenst zijn. Determinanten voor dit gedrag kunnen ontstaan uit ziekten of ervaringen uit de jeugd e.d. Het basisvak Sociale psychologie kijkt naar de wijze waarop mensen elkaar benvloeden. In de psychologische functieleer komen de functies van de mens als leren, denken, onthouden en vergeten aan bod. Psychologie en andere gedraagswetenschappen Naast de psychologie houden andere wetenschappen zich bezig met het menselijk gedrag. Zo wordt er in de juridische en medische wereld ook gekeken naar gedrag. Denk hierbij aan een psychiater, pedagogen.

1.3 De histoische ontwikkeling van de psychologie

De psychologen werkten altijd via een wetenschappelijke systematiek: het onderbouwen van hypothesen aan de hand van de praktijk. Tegen het einde van de vorige eeuw ontstonden psychologische scholen met meestal een bepaalde leider. Structuralisme Willem Wundt stond aan het begin van deze school. In 1879 had hij in leipzig zijn psychologisch labaratorium. Edward Titchener (Eng.) kwam bij hem om te promoveren. Beiden hadden de methode van introspectie; het zelf opschrijven en verklaren van het eigen gedrag. Deze methode werd bestijfeld op het gebied van validiteit. Functionalisme William James en John Dewey worden hier tot de belangrijkste personen gerekend. Het Darwinisme wordt sterk in verband gebracht met het functionalisme. Dewey hield zich bezig met reflexen, de dynamische kwaliteiten van het bewustzijn. Het bewustzijn heeft een bepaald doel. Dit gaf het functionalisme een praktisch gedeelte. Volgens James waren structuralistenbezig om de stenen van een huis te begrijpen, terwijl de fucionalisten het huis als functie proberen te begrijpen.

Samenvatting Psychologie

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Behaviorisme Het doel van de behavioristen was een objectieve en wetenschappelijke psychologie. Ze wilden het gedrag van buitenaf observeren(dus geen introspectie). Het behaviorisme kijkt ook naar diergedrag. John Watson wordt als grondlegger beschouwd. Gedrag werd aan de hand van stimulus en respons verklaard. B.F. Skinner werd als opvolger van Watson gezien. Een deel van het behaviorsme werd de ethologie, deze kijkt alleen naar het gedrag van dieren. Hierbij speelde inprenting van iets bij dieren een grote rol. Behaviorisme valt onder de fysiologische psychologie. Gestalt Max Wertheimer onderzocht in Duitsland geheugen en waarnemingsdrempels. Van hem komt het phi-fenomeen; lichtjes zo laten knipperen zodat het lijkt alsof ze bewegen. Gestalt, wat gehele vorm betekent, heeft als uitganspunt: het geheel is meer dan de som van de afzonderlijke delen. Een van de belangrijkste mensen was kurt Lewin die een belangrijke bijdrage leverde aan de sociale psychologie, hij betrok de levensruimte van iemand om het gedrag te begrijpen. Psychoanalyse Sigmund Freud hield zich bezig met het uiteenrafelen van de menselijke geest: de psychoanalyse. Deze analyse is gebaseerd op onbewuste drijfveren. De geest kan opgedeeld worden in drie delen; het id , ego en superego. Om verdrongen gedachten te laten terugkomen, maakte Freud gebruik van de vrije associatie (sofa + vertellen). Humanistische psychologie Oorspronkelijk uit de klinische wereld. Carl Rogers en Abraham Amslow waren bezig met het meer humaistische deel van de psychologie: liefde, geluk, zelfontplooiing. De humanistische psychologen hebben veel kritiek gehad vanwege het niet wetenschappelijke karakter van deze psychologie. Cognitivisme Het cognitivisme houdt zich bezig met de manier waarop organismen informatie vergaren. Hierbij wordt de S-R-theorie betwijfeld, omdat de stimulus niet alleen het gedrag verklaard, er is ook nog een cognitieve kant ervan, zoals de verwachting die een bepaald organisme heeft bij een gedrag. Tolman en Honzik bedachten de drijfveerreductie-theorie. Weiner bedacht de attributietheorie. Jean Piaget en Noam Chomsky en Herbert Simon waren bezig met het verklaren van het menslijke gedrag naar analogie van de computer.

Samenvatting Psychologie

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

1.4 Geschiedenis van de psychologie in ons land

In 1890 werd Gerard Heymans hoogleraar in de wijsbegeerte. Hij richtte het eerste psychologische labaratorium op in 1892. Psychologie was in eerst instantie een bijvak en pas in 1940 studerrden de eerst psychologen af. De invloed, vooral in de Tweede Wereldoorlog, van de Duitse psychologie was aanzienlijk. De psychologie heeft in Nederland vooral een praktisch karakter. In 1945 werd F.J.J. Buytendijk benoemd en kreeg internationale erkenning. Vanaf dat moment tot het heden is het aantal studenten alleen nog maar toegenomen.

1.5 Is de mens gedetermineerd of vrij?

Het determisnisme wordt aangehangen door degenen die beweren dat het gedrag van de mens oorzakelijk wordt bepaald (behaviorisme).Skinner was een van de belangrijkste voorvechters van het determinisme. Het begrip interactie speelt ene belangrijke rol binnen het complementair zijn van determinisme en vrije wil. De interactie vindt plaats als twee of meer factoren op ene complexe wijze een bepaald fenomeen veroorzaken.

Samenvatting Psychologie

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Hoofdstuk 2: Omgeving en erfelijkheid

2.1 Aanleg of opvoeding
Er zijn twee meningen over aanleg en opvoeding in het kader van gedrag van mensen. De ene mening is nature of nativisme; deze theorie gaat over dat alles wat de mens leert of weet, aanleg is, in de vorm van genetische termen. Deze theorie is terug te vinden bij Plato. De andere theorie is die van het nurture, het empirisme. Aristoteles had het over de interactie tussen opvoeding en intelligentie. Ieder mens had bij zijn geboorte een Tabula Rasa, een onbeschreven blad, wat door opvoeding en ervaring beschreven werd. John Locke ondersteunde deze theorie. Het begrijpen van deze theorie hangt samen met het begrijpen van de biologische processen in ons lichaam. Dit stuit bij onderzoek wel eens op morele bezwaren (bij manipulatie e.d.)

2.2 Achterliggende principes van menselijke genen en erfelijkheid

De genen in ons lichaam bepalen de vorming van de protenen. Er zijn twee soorten protenen: 1. structurele protenen: deze bepalen de bouw van cellen. 2. enzymen: deze bepalen de snelheid van processen.. Een gen bestaat uit hele lange DNA-moleculen. Elk molecuul bevat drie miljard bouwstenen waarvan 1 2 % uit erfelijke informatie bestaat. Een DNA molecuul is opgebouwd uit: - suiker. - Fosfaat - 4 basen: adanine, guanine, thynine en cytosine. Het is in de vorm van een spiraalvorm ladder opgebouwd, met basenparen die de sporten vormen. De manier waarop die sporten zitten bepaalt de genetische code. DNA zit in iedere cel en is als het ware een mal voor een ander zuur: RNA. Dus genen zorgen voor de eiwit productie. Naast genen bepalen interne biochemische processen (voedsel) en externe omgevingsfactoren het gedrag van de mens. HUGO: het Human Genome Organisation heeft een project die de erfelijke eigenschappen in kaart brengen. Erfelijkheid Bij de geboorte worden de erfelijke eigenschappen overgedragen door xxchromosomen van de moeder en xy-chromosomen van de vader. Van zowel vader als moeder krijgt iedere nakomeling 23 chromosomen. Als de zygote zich identiek deelt krijg je een tweeling( identieke 1:240, gewone: 1:80 ). Aan de hand van de recensieve en dominante eigenschappen (blauw/bruine ogen) heeft de Wet van Mendel een verhouding van 1:3 vastgesteld.

Samenvatting Psychologie

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

2.3 Onderzoek naar overerfbaarheid van psychische kenmerken.

Onderzoek naar overerfbaarheid is moeilijk, omdat de interne en externe omgevingsfactoren kunnen verschillen. Zo kunnen situaties niet constant gehouden worden en kunnen monozygotische tweelingen toch verschillen door omgevingsfactoren. Historische schets van intelligentie onderzoek Francis Galton deed als een van de eersten onderzoek naar intelligentie. Hij was overtuigd van erfelijkheid, maar zijn onderzoeken zijn alleen in rijke milieus gehouden. Alfred Binet en Theophile Simon ontwikkelden de Simon-Binet test, deze test heeft twee uitgangspunten: 1. intelligentie ontwikkelt zich. 2. mate van ontwikkeling is individueel. Het resultaat van de test is de mentale leeftijd; de leeftijd die een bepaalde persoon heeft in de vorm van intelligentie. IQ = mentale leeftijd gedeeld door chronlogische leeftijd maal 100. Tegenwoordig wordt in plaats van mentale leeftijd normeringsgropen gebruikt. In amerika werd de Stanford-Binet test ontwikkeld. Verder zijn er nog: WAIS: Wechsler Adult Intelligence Scale. WISC: Wechsler Intelligence Scale for Children. WPPSI: Wechsler Preschool and Primary Scale of Intelligence. GIT: Groninger Intelligentie Test. CITO: Centraal Instituut voor Toetsontwikkeling. Intelligentie in het licht van de discussie over aanleg en opvoeding Bij het tweelingen onderzoek wordt bij genetisch hetzelfde kinderen gedaan. Bouchard en McGue (1981) deden 111 studies. Hieruit bleek dat de correlaties bij ideale tweelingen hoger zijn. Zelfs bij identieke tweelingen die apart zijn opgevoed liggen de correlaties hoger dan bij niet-identieke tweelingen die samen zijn opgevoed. De resultaten zijn niet te rijmen op intelligentie op basis van genetica. Rol van erfelijke factoren bij het ontstaan van schizofrenie Bij schizofrenie komt 1:10 bij erfelijkheid voor, in normale gevallen 1:100. Dit kan door erfelijkheid komen, maar de ouders kunnen de omgeving ook creeren, zodat schizofrenie ook eerdeer kan optreden.

Samenvatting Psychologie

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Schizofrenie is een psychotische aandoening Schizo: gespleten Phrenum: geest. Bij schizofrenie treedt een scheiding op van cognities en emoties, waardoor communicatie moeilijker wordt. Schizofrenie in het kader van de discussie over aanleg versus opvoeding Kety heeft in Denemarken een onderzoek gehouden naar geadopteerde kinderen en de voorkomendheid van schizofrenie in de vorm van een interview. De resultaten toonden dat zowel genetische en omgevingsfactoren van belang zijn. Ook onderzoek naar de verklaring van schizofrenie in de genen heeft tegenstrijdige reslutaten opgeleverd.

Samenvatting Psychologie

10

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Hoofdstuk 3: Neurofysiologische bases van gedrag

3.1 Structuur van het zenuwstelsel
Zenuwstelsel centraal zenuwstelsel perifeer zenuwstelsel

hersenen

ruggemerg

somatisch

autonoom

Het perifere zenuwstelsel zorgt voor de verbinding van het ruggenmerg en de hersenen met de rest van het lichaam. Het somatisch perifere zenuwstelsel zorgt voor de informatie van de zintuigen en de motoriek. Het autonome zenuwstelsel verzorgt de informatie tussen de hersenen en de organen.

3.2 Hersenen
Het mensenbrein is op te delen in drie delen: 1) De hersenstam en de kleine hersenen, dit is het achterste, onderste en middelste van de hersenen. 2) Limbisch systeem. 3) Cerebrum, de hersenhelften. Hieronder is een plaatje te vinden van de hersenen:

Samenvatting Psychologie

11

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Boven het ruggenmerg komen we als eerste de medulla tegen; deze zorgt voor o.a. de ademhaling. Daarboven vinden we de pons; dit is het schakelstation met de hersenen. Achter de medulla en de pons ligt het cerebellum, deze is verantwoordelijk voor de cordinatie en de motoriek. Verder zij er nog: - hypothalamus: regelt de werking van de klieren. - Thalamus: schakelt zintuigen naar de cortex. Het limbisch systeem is verantwoordelijk voor emoties en speelt een belangrijke rol bij motivatie en leren. Onderdelen van het limbisch systeem zijn de hippocampus, regelt geheugenformatie en opslag en de amygdala, waarvandaan agressie en kwaadheid komt. De cerebrum, oftewel de hersenschors bestaat uit 80 % van de totale hersenen. Hier worden de visuele en auditieve waarnemingen opgeslagen en verwerkt. De cortex is de buitenste laag van de hersenhelften. De linkerhelft wordt bestuurd door de rechterhelft van de hersenen en andersom. De verbinding tussen de beide hersenen heet het corpus callosum.

3.3 hemisferische specialisatie

De linkerhelft van de hersenen is gespecialiseerd in taal, spreken, schrijven en begrijpen. De rechterhelft van de hersenen is meer van de nonverbale vaardigheden, ruimtelijk orintatie. De linkerhelft werkt meer analytisch en stap voor stap, erwijl de rechterhelft meer holistisch is, meer alles tegelijk gentegreerd. Bij epilepsie wordt het corpus callosum doorgesneden. Bij mannen zijn de specialisaties iets duidelijker te zien en ook is er verschil tussen links en rechtshandigen. Vrouwen zijn meer gespecialiseerd in taal en mannen meer in rekenen.

3.4 werking van het zenuwstelsel

Hieronder staat een plaatje van een zenuwcel, ook wel neuron:

De onderdelen van een neuron zijn: soma of celkern, deze zorgt voor voeding en reproductie van de neuron. De dendrieten; deze ontvangen samen met de soma de pulsen van andere neuronen. De vertakkingen en de axon geven de impulsen af.

Samenvatting Psychologie

12

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Tussen de neuronen zit een spleet: de synaps. De lengte van de axon kan variren tussen een paar micrometer en de lengte van je lichaam. Er zijn 3 typen neuronen: 1) sensorische: deze geven informatie van zintuigen naar het zenuwstelsel. 2) motorneuronen: geven de signalen van de hersenen en zintuigen naar de spieren. 3) Interneuronen: geven informatie door binnen de hersenen en ruggenmerg De neuronen zijn slechts 10 % van de cellen in het zenuwstelsel, ze worden omringd door gliacellen, een soort lijm. De informatieoverdracht vindt plaats via ionen. In rust is er buiten de cel een positieve lading en binnen de cel een negatieve lading. Door stimulatie krijg je ontlading als gevolg van de zogenaamde actiepotentiaal. De stog die de signalen doorgeeft wordt neurotransmitter genoemd. Bij Alzheimer wordt de neurotransmitter acethylcholine te weinig aangemaakt, waardoor de geheugenfuncties afnemen. Zo is het bij Parkinson dat er te weinig dopamine wordt aangemaakt. Serotonine zorgt voor de emoties en amfetamine stimuleert de ontvangende neuronen.

3.5 het endocriene systeem

Er is nog een systeem dat signalen overdraagt: het endocriene systeem. Via hormonen in het bloed kunnen deze hormonen overal in het lichaam komen i.t.t. de neurotransmitters. De hormonen werken autonoom. De aanmaak van hormonen wordt door de hypofyse geregeld. De bijnieren maken adrenaline aan. De schildklier regelt de stofwisseling en de alvleesklier regelt de bloeddruk.

3.6 behoeften en drijfveren

Er zijn fundamentele behoeften, needs: dit zijn eten en drinken. Daarnaast zijn er drijfveren, dit is het gedrag om in de behoeften te voldoen. Het evenwicht tussen drijfveren en behoeften wordt homeostase genoemd. fysiologische drijfveren Een van de fysiologische drijfveren is honger. Honger hangt samen met het bleodsuikerniveau. Daarnaast speelt de lever ook een rol in de hongerstimulans. De hypothalamus regelt het eetgedrag. Dorst, een andere fysioliologische drijfveer wordt ook door de hypothalamus geregeld. Verder wordt uitdroging en de afname van het bloedvolume tot de signalen beschouwd, die dorst veroorzaken.

3.7 fysiologische oorsprong van emoties

De emoties worden door het limbisch systeem en de hypothalamus geregeld. Dieren werden geprikkeld op de hypothalamus en er bleken twee gebieden te zijn:

Samenvatting Psychologie

13

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

beloningscentra, die terug te vinden zijn in de skinnerbox; voedsel werd aangeboden wanneer op een pedaal getrapt werd. Olds deed experimenten door ipv voedsel de beloningscentra te stimuleren. Zo zijn er ook bestraffingsgebieden. De amygdala en de hippocampus kunnen extreme agressie veroorzaken. De thalamus is weer voor de vrolijkheid. Arousal is de lichamelijke reactie bij emoties: bloeddruk, hartslag, droge mond. Ekman deed experimenten waarhij acteurs emoties liet onderdrukken en mat de arousal. Een leugendetector werkt op dit principe, een polygraaf registreert hartslag, ademhaling en electrische weerstand van de huid. Over het gebruik van de leugendetctor is nogal wat discussie.

Samenvatting Psychologie

14

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Hoofdstuk 4: cognititeve aspecten van motivatie en emotie

4.1 motivatie
Motivatietheorien willen verklaren waarom de mens een bepaald soort gedrag vertoond. Hierbij zijn fysiologische aspecten, als eten en drinken en cognitieve aspecten, als emoties, te onderscheiden.

4.2 cognitieve drijfveren

Nieuwsgierigheid heeft tot doel bepaald gedrag te doen, te zien of te voelen Nieuwsgierigheid Nieuwsgierigheid kan als stimuluszoekend gedrag worden beschouwd. Hierbij kan drijfveerreductie optreden. Vb. Dieren die in een doolhof zochten hoefden bij steeds nieuwe veranderingen binnen het doolhof niet beloond te worden met voedsel, maar gingen door de nieuwheid al op zoek. Hetzelfde was bij apen die puzzels konden maken. Berlyne had een experiment waarbij er gekeken moest worden naar plaatjes. Hierbij zaten complexe en minder complexe exemplaren. De tijd dat er naar de platjes gekeken werd, werd geregistreerd. Het bleek dat de moeilijkste plaatjes de meeste tijd kregen. Nieuwsgierigheid hangt samen met nieuwheid, intensiteit en verandering. Prestatie-motivatie Engels: Nach: Need for Achievement. Er werd een experiment gehouden waarbij kinderen een bal in een ton moesten gooien. De kinderen die dichtbij gingen staan, hadden een lage Nach, de kinderen die te ver weg gingen staan hadden faalangst en de rest had een hoge Nach. De tweede kracht die haaks staat op de Nach is faalangst. Hermans had hierover een prestatie-motivatie theorie: PMT. Attributie Causale attributie: gebeurtenissen toeschrijven aan causale, oorzakelijke factoren. Voorbeeld: het halen van een cijfer voor een tentamen. Bij het altijd onvoldoendes halen kan een zes opgevat worden als goed geleerd maar ook als fraude (vanuit docent). Bij voetbalwedstrijden kunnen spelers of scheidsrechters factoren zijn voor attributie. Er spelen drie factoren een belangrijke rol: 1) Internaliteit: interne en externe krachten, waarbij de actor de kracht als extern attribueerd en de observator als intern. 2) Stabiliteit: mate waarin de factoren die de situatie benvloeden gelijkblijven (vb. Moeilijkheid van een tentamen) 3) Beheersbaarheid: mate van controle op een situatie.

Samenvatting Psychologie

15

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

4.3 Emoties
Emotioneel gedrag: gedrag dat wordt gemotiveerd door emotionele actietendens, oftwel met een specifiek doel. Emotionele beleving: bewustzijn van de bereidheid om relaties met anderen te wijzigen. Er zijn 5 emoties: 1. vreugde: ontlading van opwinding. 2. angst: verstarring, terugdeinzing. 3. woede: gespannen spieren, bereidheid to geweld. 4. verdriet: algehele passiviteit. 5. walging: reactie to reductie van zintuigelijk contact. Emotie is een motief voor gedrag. Frijda spreekt van belangen i.p.v.motief of drijfveer.

4.4 emotie, cognitie en gedrag.

Er zijn drie opvattingen: I) emotie is een bijverschijnsel van gedrag. II) emoties worden veroorzaakt door cognities. III) gedrag, emoties en cognitie verlopen parallel. Ad I) voorbeeld: we schrikken eerst, dan treedt er pas arousal op. Ad II) Lazarus vertelde dat de primaire cognitie bepaalt de emotie: cognitieve taxatie. Ad III) Zajonc: denk aan reclame: Marlboro-man. Frijda had zowel de 2e als de 3e opvatting. In schema-vorm: Cognitieve taxatie Stimulus Arousal Schachter en Singer hadden het over een twee-componenten theorie. Benoemen van emoties Er werden in een experiment drie groepen ingepoten met: - een groep met een placebo: vertoonden wel emoties - een groep met noradraline: vertoonden emoties - een groep niets: controlegroep. Attributie van emoties Mensen zijn in staat emoties te bedwingen tot op zekere hoogte, vb. Afstand nemen van een film. Het onder controle houden van de emoties wordt door Lazarus copingfunctie genoemd. emotionele ervaring

Samenvatting Psychologie

16

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Hoofdstuk 5: Waarnemen
5.1 Zintuigen en hun beperkingen
Ogen: 400 nm - 700 nm (rood-violet). Staafjes zijn achromatisch gevoelig: ongekleurd licht. De kegeltjes (veel minder) chromatisch: groenachtig licht. Oren: 20 20000 Hz. Neus: 10.000 40.000 geuren, wijnproevers meer. Smaak houdt verband met geur. Visuele dominantie: Colavita deedt een experiment met een flits en een klap tegelijk, er werd alleen op de flits gereageerd. Sensatie: de bouwstenen van een beteknisvolle ervaring. Perceptie: de betekenis van de ervaring. Een voorbeeld is het plaatje met vlekken (sensatie) die een hond in het park voorstellen (perceptie).

5.2 menselijke perceptie

Koffka onderscheidde twee soorten werkelijkheid: 1. subjectieve werkelijkheid 2. objectieve werkelijkheid Waarnemen en denken gaat via schemata: inkomende stimuli worden geselecteerd en verwerkt. Hierbij wordt de homunculus genoemd: de kleine mens die de zaak controleert. Ook wordt de mens wel vergeleken met de computer, waarbij de hardware het lichaam van de mens is en de software de geest. De verwerking van de stimuli kan op twee manieren: - topdown: gestuurd door kennis en verwachtingen. Dit is context afhankelijk. - Bottom-up: waarneming door input, auditieve of visuele stimuli. Een ambigu is een stimulusobject die op meerdere manieren te interpreteren is.

5.3 Aandacht
Aandacht gaat via een gating proces: er wordt selectief gereageerd op bepaalde stimuli. Vrijwillige aandacht: aandacht die je zelf schenkt. Onvrijwillige aandacht: spontane aandacht. Onvrijwillige aandacht hangt samen met motivatie: als je bv. Honger hebt, vallen restaurants op, raakt de benzine op van de auto, dan vallen benzinestations weer op. Er zijn drie aandachtsprocessen: - Selectiviteit: gericht op bepaalde stimuli ten koste van andere stimuli. - Intensiteit: hoeveelheid mentale energie die geschonken wordt. - Alertheid/Arousal: mate van mentale activiteit van organismen.

Samenvatting Psychologie

17

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

5.4 perceptuele organisatie

Gestaltpsychologie had het over isomorfisme. Wertheimer had het over hersenpatronen van een bewegend beeld zijn hetzelfde als die van een serie stilstaande beelden. Isomorfisme: identieke hersenpatronen geven identieke percepties. Wertheimer formuleerde een aantal gestaltwetten: 1. figuur-achtergrond relatie: hetgene wat eruit springt is waar de aandacht zich op richt. (vaas-profielen) 2. proximity (nabijheid): gelijkvormige elementen bij elkaar worden automatisch gegroepeerd. 3. similarity: xxooooxxx. 4. closure: dingen afmaken, bijvoorbeeld een krantenfoto bestaat uit allemaal klien puntjes die de mens maakt tot een foto. Garner voegde het algemene begrip redundantie in: wanneer met regelmaat informatie wordt aangeboden, kan een deel achterwege blijven vanwege overbodigheid. Patroonherkenning: mensen hebben bepaalde prototypes van letters en getallen en objecten. Deze primitieve vormen worden door Biederman geons genoemd.

5.5 perceptuele constanties

autokinetisch effect: een op een constante plek gehouden lichtvlek in een donkere ruimte lijkt te bewegen. Perceptuele constanties: het constant te blijven waarnemen, ondanks veranderingen in sensaties.

5.6 waarnemen en ontwikkeling

Hebb deed onderzoek bij mensen met grauwe staar, na operaties konden deze mensen geen simpele vormen onderscheiden: de figuur-achtergrond relatie lijkt hierdoor aangeboren.

Samenvatting Psychologie

18

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Hoofdstuk 6: Leren en conditionering

6.1 Wat is leren?
Leren is een allesomvattend begrip voor het algehele functioneren van de mens. En van de eerst bekende theorin, die we terugvinden bij Aristoteles is de wet van associatie door nabijheid. Wanneer een individu gelijktijdig stimuli ervaart, dan zullen deze stimuli geassocieerd raken. Behavioristen noemden gedrag als gevolg van stimuli responsen en kwamen daarmee op de S-R-theorin.

6.2 klassieke conditionering

Iwan Pavlov hield zich bezig met de eenvoudigste vorm van leren, de klassieke conditionering. Pavlov deed proeven met spijsverteringsprocessen bij honden, een reflex. Habituatie is dat de reactie op een bepaalde stimulus meerdere malen is blootgesteld. Niet-geconditioneerde respons/Unconditioned Response: niet aangeleerd gedrag, reflex. De bijbehorende stimulus wordt ongeconditioneerde stimulus/UnConditioned Stimulus genoemd. Door nu het aanbieden van het voedsel aan een hond gepaard te laten gaan met een zoemertje, kan bepaald gedrag ook via deze geconditioneerde stimulus teweeggebracht worden.. De reactie op deze geconditioneerde stimulus wordt geconditioneerde respons genoemd. De manier van het vervangen van voedsel met een zoemer, oftwel de klassieke conditionering wordt stimulussubstitutie genoemd. Generalisatie en discriminatie bij klassieke conditionering Stimulusgeneralisatie treedt op als bv. Een hond is geconditioneerd aan de hand van een zoemer, en wanneer er een geluid wat lijkt op de zoemer wordt nagedaan de hond daar hetzelfde op reageert. Niet alle geconditioneerde responsen leiden tot generalisatie. Denk maar aan een tandartsboor en een zoemende electrische tandenborstel, beide wekken een andere reactie op. Experimentele neurose treedt op wanneer het verschil tussen twee stimuli met andere responsen niet meer duidelijk is. ( ellips en cirkel waar een hond verschillend op reageert ). Uitdoving of extinctie Extincite/uitdoving treedt op wanneer de geconditioneerde stimulus een aantal malen zonder ongeconditioneerde stimulus wordt aangeboden. (zoemer zonder eten aanbieden). Het kan zijn dat een uitgedoofde respons zonder enige training opnieuw optreedt, er is dan sprake van spontaal herstel.

Samenvatting Psychologie

19

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

6.3 Operante conditionering

B.F. Skinner ging door met de klassieke conditionering van Pavlov. Alle gedragingen van de klassieke conditionering konden verklaard worden met responsen op stimuli, Skinner noemde het dan ook respondent gedrag. Het grootste gedeelte van het gedrag kon echter niet worden verklaard, omdat de oorspronkelijke stimuli niet terug te vinden zijn. Skinner had het over instrumentele responsen, vb. Een hond die niet wacht tot hij zijn eten krijgt. Complexe gedragingen worden door Skinner gezien als operant, een operatie die gekenmerkt wordt door een complex aan stimuli: operante conditionering. Het basismodel van operante conditionering Thorndike werkte met een puzzelbox als operant. Een kat die hierin zat deed er stteds minder lang over om eruit te komen: trial-and-error. Aan de hand van dit experiment kwam hij tot de wet van effect: een bepaalde respons, die een bevredigend resultaat oplevert zal in dezelfde situatie waarschijnlijk vaker voorkomen. Aan de hand van Thorndike kwam Skinner tot zijn Skinnerbox: een kooitje met een hefboom, een lampje en een bakje waar voedsel in komt. Hierbij is het drukken op de hefboom een operant, het voedsel wat als gevolg hiervan wordt aangeboden, wordt reinforcer genoemd. Het effect van de hefboom-voedsel combinatie wordt reinforcement genoemd. De operant wordt bepaald door discriminatieve stimuli, vb. Als de ene stimulus wel een reactie geeft en de andere niet, zal de operant gekozen worden uit de belonende stimulus. Hiermee is meteen een bepaalde controle uit te voeren op het gedrag, dit wordt stimulus-control genoemd. De behavioristen gaan vanwege deze stimulus-control ook uit van gedetermineerd zijn van gedrag. Het verschil tussen klassiek en operant conditioneren Het belangrijkste verschil tuusen klassiek conditioneren en operant conditioneren is dat bij de operante versie geen gebruik wordt gemaakt van een ucs, maar de reactie wordt afgewacht. Op deze manier duurt het langer voordat iets geleerd is, maar kunnen wel complexere dingen geleerd worden. Als dit in stapjes gaat, dan wordt het shaping genoemd. Extincitie en bekrachtigingsschemas De mate van reactie op bepaalde operanten is afhankelijk van de aanbiedingsfrequentie van bepaalde stimuli. Wanneer een operant niet meer wordt bekrachtigd treedt extinctie op. Ook kan het zijn dat de operant niet altijd wordt bekrachtigd, er si dan sprake van onderbroken of partile bekrachtiging. De bekrachtiging zijn onder te verdelen in vier schemas: 1. vaste interval schemas: vaste tijd tussen twee bekrachtigingen (salaris). 2. vaste proportionele schemas: bekrachtiging na een vast aantal responsen (stukloon). 3. variabele intervalschemas: de tijd tussen twee bekrachtigingen fluctueert rond een bepaald gemiddelde.

Samenvatting Psychologie

20

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

4. variabele proportionele schemas: het aantal responsen dat nodig is, ligt tussen een bepaald gemiddelde, zoals bij gokken. Bij een experiment met duiven bleek dat na de operante conditionering met een vast intervalschema, de duif nog steeds reageren op het verwachte manier van bekrachtiging: superstitious behavior, noemde Skinner dit. Beloning en straf Extrinsieke beloning: esterne stimuli die de waarschijnlijkheid van gedrag doen toenemen, voorbeeld een voedselballetje. Een intrinsieke beloning is onafhankelijk van externe beloningen. Positieve bekrachtiging: een stimulus als voedsel wordt aangeboden. Een negatieve bekrachtiging is als een stimulus wordt weggenomen. Als iets aangenaams wordt aangeboden, is er sprake van een positieve beloning en als iets onaangenaams wordt weggenomen is er sprake van een negatieve beloning. Postieve straf: het aanbieden van een negatieve stimulus op een bepaalde respons (stroomschok door hefboomdruk). Een negatieve straf is het wegnemen van een aangename stimulus. (kooi wordt donker door hefboomdruk). Aanbieden is postief en wegnemen negatief. Is het geven van straf of kritiek in alle omstandigheden nuttig? Straffen leidt vaak tot onderdrukking van ongewenst gedrag, het neemt het niet weg. Daarnaast heeft straffen emotionele neveneffecten. Tot slot is het uitdelen van straf geen voorbeeld van goed gedrag. Enkele praktische toepassingen van operante conditionering COO is een van de voorbeelden van operante conditionering. Biofeedtraining bij bv. migraine geeft aan hoe het lichaam reageert op bepaalde stimuli. Keller stelde het verschil in stimuli op: primaire stimuli kunnen zelf als bekrachtiger optreden. Secundaire stimuli hebben een bekrachtigende waarde. ( diploma, geld e.d.) Dit wordt ook token genoemd.

6.4 Vormen van leren waarbij cognitieve processen een rol spelen
Bandura had een sociaal-cognitieve theorie. De cognitieve kaart Londense taxichauffeurs maken gebruik van cognitieve representaties, waarmee ze de kortste weg vinden. Tolman en Honzik deden experimenten met ratten in een doolhof. Hiebij bleek dat de ratten latent leerden, ze kenden het doolhof wel, maar gingen pas naar een bepaalde plaats toen daar voedsel was. Inzicht Khler deed expermenten met apen die niet bij voedsel konden komen. Alleen met eens stok of een doos konden ze erbij, maar moesten deze zelf uitzoeken om te

Samenvatting Psychologie

21

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

gebruiken. Khler concludeerde dat dit niet aan de hand van trial-and-error gin maar met inzicht. Het gestaltpsychologische closure heeft hier ook mee te maken. Sociaal leren Sociaal leren is leren dat door interne cognitieve drijfveren wordt gestuurd. Miller en Dollard noemen hierbij imitatie en onderschieden drie typen: - identiek gedrag: hoeft geen imitatie te zijn, denk aan koffie halen met de chipkaart. - Wederzijds afhankelijk gedrag: imitatie met een leider en een volger, wat de volger doet, hangt van de leider af.(bendes, voetbalsupporters en grote broer) - Kopiren: gedetailleerd nadoen van een voorbeeld: docent-student. Bandura onderscheidt imitatie van modeling wanneer gedrag op grond van een model wordt nagedaan. Observerend leren: experimenten met een bobo-pop die via tv getoond werd aan kinderen. Deze werd geslagen. Nadat de kinderen ook in aanraking kwamen met de pop, werden ze ook aggressief t.o.v. de pop. Viacarious leraning is het leren uit de tweede hand. De positie van het model waarna geleerd wordt is hierbij van belang en kan zelfs als interne bekrachtiger dienen. Seligman noemt de aangeleerde hulpeloosheid, als gevolg van het feit dat we geen invloed op ons eigen gedrag kunnen uitoefenen, dit kan leiden tot apathie of depressies.

Samenvatting Psychologie

22

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

Hoofdstuk 7: Geheugen, denken en intelligentie

7.1 onthouden en vergeten
Wagenaar deed experimenten met een weerbericht waar mensen naar moesten luisten. Vervolgens keek hij welke feiten werden onthouden. Ebbinghaus stelde een besparingscurve, deze geeft aan hoeveel er bespaard wordt bij het leren van een woordenreeks. Op dezelfde wijze maakten Ammons en Irion een mnemometer: een rol met woorden waarmee het experiment van Ebbinghaus kan worden uitgevoerd. Door de woorden te combineren met een kleur, konden woorden goed worden gereproduceerd: dit wordt set of instelling genoemd. Van Parreren, Nederlands leerpsycholoog spreekt ok wel van sporen die in het geheugen achter blijven. In dezelfde situatie als waarin geleerd is, kunnen deze sporen makkelijk geactiveerd worden en daarmee makkelijker herhaald worden. Door hypnose is het mogelijk om bepaalde zaken naar voren te halen, maar het gevaarlijke is dat de fantasie ook geprikkeld kan worden..

7.2 geheugen meten

Er zijn een aantal mogelijkheden om het menselijke geheugen te meten: - Hoeveel moeite kost het om iets te herleren. - Wat kan er van bepaalde stimuli gereproduceerd worden. - Herkenning van bepaald stimulusmateriaal. Reproductie wordt toegepast bij het herkennen van stimuli. Het aantal cues/aanwijzingen speelt hierbij een rol. Herkenningstaken zijn makkelijker, omdat er meer aanwijzingen aanwezig zijn.

7.3 welke opslag?

Er zijn afzonderlijke geheugens; bijvoorbeeld voor taal, geuren, beelden enz.Uiteindelijk wordt de informatie in de vorm van proposities, essenties van indrukken opgeslagen. Paivio heeft het over een tweezijdig codeersysteem: verbaal en pictoraal. Cermak en Craik hadden een theorie over geheugenniveaus, er zijn verschillende lagen waarin we informatie verwerken.

7.4 typen geheugen

sensorisch geheugen: heel kort, iets van zeven letters maximaal. Korte-termijngeheugen: zeven losse eenheden, te vergelijken met een foutgespeld woord dat langskomt en verbeterd moet worden. In de aangeboden eenheden kan sprake zijn van recency-effect( de laatstaangeboden wordt goed onthouden) of van het primacy-effect (de eerstaangeboden wordt goed onthouden). Lange-termijn geheugen. Deze bestaat uit het semantische geheugen, de dingen van alledag: taal, rekenen, ijs is glad e.d. en het episodisch geheugen:

Samenvatting Psychologie

23

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

informatie die tijd en plaatsgebonden is: rooster, fiets gestolen. Ook is de geldigheidsduur vrij beperkt. Amensie of geheugenverlies Een van de vormen is retrogarde amnesie: tijdelijk geheugenverlies als gevolg van een schok, medicijnen of iets dergelijks. Sociale geheugen Bij het onthouden van personen worden vooral uiterlijk onthouden. De eigenschappen en gedrag wordt meer in schematische vorm onthouden. (schemata, heuristieken) Assertiviteit is een van de vormen die hiermee is getest.

7.5 Denken, probleem oplossen en intelligentie

Guilford noemt hierin het convergent denken: denken wat leidt tot de juiste oplossing. Het divergente denken komt voor bij complexere problemen, waarbij meerder oplossingsmethoden nodig zijn. Probleem oplossen Bij het oplossen van een probleem worden meerdere stadia doorlopen: - Het formuleren van een probleem. - Ontwikkeling en toepassing van strategien. - Evaluatie van de oplossing. Bij het bepalen van bepaalde oplossingsmethode wordt aan de hand van vroegere ervaringen, inzicht en proefondervindelijk en toetsenderwijs zoeken naar een oplossing. De vroegere ervaringen werken vooral in de vorm van predisposities: een psychologische set. Inzicht is bijvoorbeel nodig om functionele fixaties te doorbreken. Een bekend experiment hierin is bijvoorbeeld het Maier-touwprobleem. Naast inzicht zijn analogien en proefondervindelijke methoden (trial-and-error) oplossingen Intelligentie Intelligentie kan als een concept gezien worden om kennis te verwerven.. De psychometrische benadering van intelligentie Er zijn twee methoden van het benaderen van intelligentie: de psychometrische benadering: deze gaat specifiek in op hoe het intellect gestructureerd is. Hierbij wordt gekeken naar de individuele capaciteit van personen zijn en hoe deze capaciteiten gecorelleerd zijn met andere personen. Dit is de factoranalyse. Spearman gaf de algehele intelligentie aan met de g-factor. Thurstone had echter een indeling in zeven primaire mentale vaardigheden: S-space, V-Verbal Comprehension , W-Word fluency, N-Number facility, P-Perceptual Speed, M-Rote memory, R-Reasoning.

Samenvatting Psychologie

24

Larik-Jan Parchomov

Samenvatting Psychologie

Augustus 1999

De cognitieve visie op intelligentie De tweede benadering op intelligentie is de cognitieve benadering. Gardner ontwikkelde een theorie van meervoudige intelligentie. Hij noemt zes typen: taalkundige, mathematische, ruimtelijk-visueel, muzikale, lichaamskinetische en sociale intelligentie.. Deze methoden laat zien hoe mensen van elkaar verschillen, maar niet waarom dit zo is. Sternberg heeft hiervoor de triarchische intelligentietheorie voor bedacht. De compenten van deze theorie zijn: metacomponenten, regulerend in hogere orde, zoals taakuitvoering en plannen. Daarnaast zijn er de prestatiecomponten, de mentale processen die worden gebruikt om een taak uit te voeren. Tot slot de kennisverwervende componenten, deze geven de mogelijkheid om te leren van ervaring. Kunstmatige intelligentie Newell en Simon hebben de LT: Logical Theoreticus ontwikkeld. Bij het ontwikkelen van een computer die als mens denkt zijn er een aantal problemen: hoe denkt de mens, is dit te veralgemeniseren, een computerprogramma werkt via algoritmes, die dus alle mogelijkheden moeten bevatten om een probleem op te lossen. De nieuwste ontwikkeling van kunstmatige intelligentie is de neurale netwerken. Deze doen het functioneren van de hersenen na. De meest succesvolle toepassing van computers en probleemoplossing zijn de zogenaamde expertsystemen. Bij de overdracht van menselijke experts naar expertsystemen komen drie problemen voor: 1. opslag van kennis: hoe codeer je alle kennis en implanteer je de kennis logisch in het systeem. 2. common sense: mensen weten op basis van common sense of conclusies kloppen, een computer gaat gewoon door. 3. bredere kennis: expertsystemen bevatten vaak heel veel informatie over n onderwerp, terwijl mensen nog bredere kennis hebben.

Samenvatting Psychologie

25

Larik-Jan Parchomov