Trev Uygulamalar

Yazar Prof.Dr. Vakf CAFEROV

NTE

10

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; trev kavram yardm ile fonksiyonun monotonluunu, ekstremum noktalarn, konvekslik ve konkavln, bkm noktalarn aratrabilecek, fonksiyonun grafiinin iziminde trev kavramnn nasl kullanabileceini renecek, ekstremum problemlerinin zmne dair rneklerle tanacaksnz.

indekiler
Giri Fonksiyonun Artan, Azalan Olduu Aralklar ve Ekstremum Noktalar Konvekslik, Konkavlk ve Grafik izimi Ekstremum Problemleri Deerlendirme Sorular 251 251 259 273 276

alma nerileri
nitedeki testleri ve grafik izimi iin gereken ilemleri iyi reniniz Trevlerin iaret tablolarndan yararlanmay alkanlk haline getiriniz zlm rnekleri iyi inceleyiniz eitli fonksiyon rnekleri alp, trev yardm ile gerekli zellikleri aratrnz ve grafiklerini izmeye alnz.

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

251

1. Giri
Basit geometri ve fizik problemlerinde trev kavramnn nasl ortaya ktn geen nitenin banda grdk. Biz bu nitede matematiin nemli bir kavram olan trev kavramnn, fonksiyonun artan, azalan olduu aralklarn belirlenmesinde, ekstremum noktalarnn bulunmasnda, konkav ve konveks olduu aralklarn aratrlmasnda, ksaca fonksiyon davrannn incelenmesinde ne kadar nemli bir ara olduunu greceiz.

2. Fonksiyonun Artan, Azalan Olduu Aralklar ve Ekstremum Noktalar

A, sonlu veya sonsuz bir aralk olmak zere f: A IR fonksiyonu verilsin. nite 5 de, eer her x1, x2 A, x1 < x2 iin f(x1) f(x2) ise f(x) fonksiyonuna A zerinde monoton artan fonksiyon, f(x1) < f(x2) ise kesin artan fonksiyon demitik. Benzer ekilde, eer her x1, x2 A, x1 < x2 iin f(x1) f(x2) ise f(x) fonksiyonuna A zerinde monoton azalan fonksiyon, f(x1) > f(x2) ise kesin azalan fonksiyon demitik.

ekil 10.1

Grafii ekil 10.1 deki gibi verilmi y = f(x) fonksiyonu (a,b) ve (c,d) aralklarnda kesin artan, (b, c) aralnda ise kesin azalandr. ekilden de grld gibi eer y = f(x) fonksiyonu A aralnda kesin artan ise o zaman her bir x A iin (x, f(x)) noktasndaki teet dorusu apsis ekseni ile dar a oluturur. Fonksiyonun kesin azalan olduu aralkta ise teet dorusu apsis ekseni ile geni a oluturur. Buna gre, trevlenebilir y = f(x) fonksiyonu verildiinde:
AIKRETM FAKLTES

252

TREV UYGULAMALARI

Eer bir araln tm x noktalarnda f '(x) 0 ise fonksiyon bu aralkta monoton artan, eer f '(x) > 0 ise kesin artan fonksiyondur. Eer bir araln tm x noktalarnda f'(x) 0 ise fonksiyon bu aralkta monoton azalan, eer f'(x) < 0 ise kesin azalan fonksiyondur. Bu sonulara gre, trevlenebilir y= f(x) fonksiyonunun kesin artan olduu aralklar bulmak iin fonksiyonun f '(x) trevini bulup f'(x) > 0 eitsizliinin, kesin azalan olduu aralklar bulmak iin ise f '(x) < 0 eitsizliinin zm kmelerinin bulunmas gerekmektedir. rnek: 1) y= x2 2) y= x2 - 2x 3) y= x3 - 3x + 3 4) y= 2x3 - 3x2 - 12x + 1 fonksiyonlarnn kesin artan ve azalan olduu aralklar bulalm. zm: 1) f(x)= x2, f '(x) = (x2)' = 2x olduundan f '(x) trev fonksiyonunun iaret tablosu aadaki gibidir (2. niteye baknz):

x f' (x) = 2x

- -

0 0 +

Buna gre, y = x2 fonksiyonu (0, ) aralnda kesin artan, (- , 0) aralnda ise kesin azalandr. 2) f(x)= x2 - 2x, f'(x) = (x2 - 2x)' = 2x - 2 olduundan trev fonksiyonunun iaret tablosu aadaki gibidir: x f' (x) = 2x - 2 - 1 0 +

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

253

Buna gre, y = x2 - 2x fonksiyonu (1, ) aralnda kesin artan, (- , 1) aralnda ise kesin azalandr. 3) f(x) = x3 - 3x + 3 , f ' (x) = (x3 - 3x + 3)' = 3x2 - 3; 3x2 - 3 > 0 x2 - 1 > 0. Son eitsizliin zm kmesi (- , - 1) (1, ) dur (nite 2 ye baknz). 3x2 - 3 < 0 x2 - 1 < 0 , bu eitsizliin zm kmesi ise (- 1, 1) araldr. x f' (x) = 3x2 - 3 - + -1 0 1 0 +

Fonksiyon, (- , - 1) ve (1, ) aralklarnda kesin artan, (- 1, 1) aralnda ise kesin azalandr. 4) f(x) = 2x3 - 3x2 - 12x + 1 , f ' (x) = (2x3 - 3x2 - 12x + 1)' = 6x2 - 6x - 12 ; 6x2 - 6x - 12 = 0 x1 = - 1, x2 = 2. aret tablosu aadaki gibidir: x f' (x) = 6x2 - 6x - 12 - + -1 0 2 0 + +

Fonksiyon (- , - 1) ve (2, ) aralklarnda kesin artan, (- 1, 2) aralnda ise kesin azalandr. Grafii aadaki gibi olan bir y = f(x) fonksiyonu verilmi olsun.

ekil 10.2
AIKRETM FAKLTES

254

TREV UYGULAMALARI

Fonksiyonun azalanlktan artanla ve artanlktan azalanla getii B ve C noktalarn ele alalm. Bu noktalarn apsisleri b ve c dir. ekil 10.2 de grld gibi: 1) Eer x deikeni b nin "kk" bir komuluunda ise f(x) fonksiyon deeri f(b) deerinden kk deildir. 2) Eer x deikeni c nin "kk" bir komuluunda ise f(x) fonksiyon deeri f(c) deerinden byk deildir. 3) b noktasnn solunda y = f(x) fonksiyonu kesin azalan (f '(x) < 0), sanda ise kesin artandr (f '(x) > 0). 4) c noktasnn solunda y = f(x) fonksiyonu kesin artan (f'(x) > 0), sanda ise kesin azalandr (f '(x) < 0). 5) B ve C noktalarndaki teetler apsis eksenine paraleldir ve buna gre f '(b) = f '(c) = 0 dr. te x = b gibi noktalara yerel minimum, x = c gibi noktalara ise yerel maksimum noktalar denir. f : A IR fonksiyonu ve x0 A noktas verilsin. Eer yle bir varsa ki (x0 - , x0 + ) A olmak zere, her bir x (x0 - , x0 + ) iin f(x) f(x0) ise, x= x0 noktasna y = f(x) fonksiyonunun (A kmesinde) yerel maksimum noktas denir. Eer bu tanmda f(x) f(x0) eitsizliini f(x) f(x0) eitsizlii ile deitirsek x =x0 noktasna y = f(x) fonksiyonunun (A kmesinde) yerel minimum noktas denir. Yerel maksimum ve yerel minimum noktalarna fonksiyonun ekstremum noktalar denir. Fonksiyonun ekstremum noktasndaki deerine onun ekstremum deeri denir. f: A IR fonksiyonu verilsin. Eer bir x0 A noktas fonksiyonun ekstremum noktas ise ve bu noktada trev varsa o zaman f'(x0)= 0 dr. >0

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

255

Bu nedenle trevin sfr olduu noktalar ekstremum noktas olmaya aday noktalardr. Bir noktann ekstremum noktas olup olmadna karar vermek iin aadaki ilemler yaplr. Birinci Trev Testi A aral zerinde tanml bir y = f(x) fonksiyonu verilsin. Bu fonksiyonun ekstremumlarn bulmak iin aadaki ilemler yaplmaldr. 1) Fonksiyonun f '(x) trevi alnr ve f ' (x) = 0 denkleminin tm kkleri bulunur. Sonra (eer varsa) tanm kmesinden olan ve fonksiyonun srekli olduu, fakat f'(x) trevinin mevcut olmad x noktalar da belirlenir. Bu tr noktalara ve f'(x) = 0 denkleminin kklerinin hepsine kritik noktalar denir. Kritik noktalar byklk srasna gre x1 , x2 , x3 , ... olsun. 2) Trevin iaret tablosu oluturulur. Bunun iin f'(x) trevinin ifadesinde x yerine x1 den kk herhangi deer, sonra ise x1 ile x2 arasndan herhangi deer yazlarak trevin iaretleri belirlenir. Eer trevin iareti "+" dan "" ye deiirse x1 noktas yerel maksimum, "-" den "+" ya deiirse x1 noktas yerel minimum noktasdr. Eer trevin iareti deimezse x1 noktasnda ekstremum yoktur. 3) Sonra f'(x) trevinin ifadesinde x yerine x2 ile x3 arasndan herhangi bir deer yazarak (x2 , x3) aralnda trevin iareti belirlenir ve x2 noktasnn ekstremum noktas olup olmadna karar verilir. 4) Tm kritik noktalar iin bu ilem tekrarlanr. rnek: 1) y = x2 - 2x + 2 2) y = 2x3 - 3x2 - 12x + 1 3) y = x3 - 1 4) y = x2 - 1
3

fonksiyonlarnn ekstremum noktalarn bulalm. zm: 1) f '(x) = (x2 - 2x +2)' = 2x -2 ; f '(x) = 0 2x - 2 = 0 x= 1 .

AIKRETM FAKLTES

256

TREV UYGULAMALARI

Tek kritik nokta x= 1 dir ve (- , 1) de fonksiyon azalan, (1, ) da ise artandr. Bunu tabloda ifade etmek iin " " ve " " iaretleri kullanlarak tabloya yeni satr eklenir: x f' (x) f(x) - 1 0 1 +

x = 1 kritik noktasnda fonksiyon azalanlktan artanla getiinden x = 1 yerel minimum noktas, f(1) = 12 - 2.1 + 2 = 1 ise yerel minimum deeridir. 2) f '(x) = (2x3 - 3x2 - 12x + 1)' = 6x2 - 6x - 12; f '(x) = 0 6x2 - 6x - 12 = 0 x1 = - 1 , x2 = 2. Kritik noktalar iki tanedir: x1 = - 1, x2 = 2. Tablo aadaki gibidir: x f' (x) f(x) - + -1 0 8 2 0 - 19 +

x = - 1 noktasnda f(x) artanlktan azalanla getiinden x = - 1 noktas yerel maksimum noktasdr; x = 2 de ise f(x) azalanlktan artanla getiinden x = 2 noktas yerel minimum noktasdr. f(- 1) = 2 (- 1)3 - 3 (- 1)2 - 12 (- 1) + 1 = 8 f(2) = 2. 23 - 3. 22 - 12. 2 + 1 = - 19 3) f '(x) = (x3 - 1)' = 3x2 ; f '(x) = 0 3x2 = 0 x = 0 . x = 0 kritik nokta olduundan tablo aadaki gibidir: x f'( x) f(x) - + 0 0 -1 + yerel maksimum deer, yerel minimum deeridir.

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

257

x = 0 noktasnn solunda ve sanda fonksiyon artan olduundan x = 0 ekstremum noktas deildir. Buna gre fonksiyonun ekstremumu yoktur.
3

4)

f' x =

' ' x2 - 1 = x3 - 1 = 2 x 3 = 2 ; 3 3 3 x
2 1

f '(x) = 0 denkleminin kk yoktur, x = 0 noktas tanm kmesinde olmasna karlk f '(0) trevi mevcut deildir. Buna gre, x = 0 tek kritik noktadr. Tablo aadaki gibidir. x f' x) f(x) - 0 yoktur -1 +

x = 0 yerel minimumdur, f(0) = - 1 ise yerel minimum deeridir. Eer bir aralk tanm kmesine dahilse ve kritik nokta iermiyorsa bu aralkta trevin iaretini belirlemek iin bu aralktan herhangi bir deer alnarak trevin iareti belirlenebilir. Eer y = f(x) fonksiyonu II. mertebeden trevlenebilir ise o zaman ekstremum noktalarnn belirlenmesi iin ikinci trev testi uygulanabilir. kinci Trev Testi 1) nce f'(x) = 0 denkleminin kkleri olan tm kritik noktalar belirlenir. 2) Fonksiyonun f "(x) II. mertebeden trevi bulunur. Eer x0 kritik noktas iin f "(x0) < 0 ise x0 noktas yerel maksimum noktasdr. Eer x0 kritik noktas iin f"(x0) > 0 ise x0 noktas yerel minimum noktasdr rnek: 1) y = x2 - 6x + 8 2) y = x4 - 18x2 + 4 3) y = x2 - 2lnx fonksiyonlarnn ekstremum noktalarn bulalm.
AIKRETM FAKLTES

258

TREV UYGULAMALARI

zm: 1) f '(x) = (x2 - 6x + 8) ' = 2x - 6 ; f '(x) = 0 2x - 6 = 0 f "(x) = (f '(x)) ' = (2x - 6) ' = 2 , f "(3) = 2 > 0 olduundan ikinci trev testine gre, x = 3 noktas yerel minimum noktas, f(3) = 32 - 6.3 + 8 = -1 ise yerel minimum deeridir. 2) f '(x) = (x4 - 18x2 + 4) ' = 4x3 - 36x ; f '(x) = 0 4x3 - 36x = 0 4x (x - 3) (x + 3) = 0 x1 = -3 , x2 = 0 , x3 = 3 kritik noktalardr. f "(x) = (f '(x)) ' = (4x3 - 36x) ' = 12x2 - 36 , f "(-3) = 12(- 3)2 - 36 = 108 - 36 = 72 > 0 , f "(0) = 12.0 - 36 = - 36 < 0 , f "(3) = 12. 32 - 36 = 72 > 0 olduundan ikinci trev testine gre, x = 0 yerel maksimum, x = -3 ve x = 3 ise yerel minimum noktalardr. f(0) = 4 yerel maksimum, f(-3) = -77 , f(3) = -77 ise yerel minimum deerleridir. 3) Fonksiyonun tanm kmesi x > 0 deerleridir. f ' (x) = (x2 - 2 lnx)' = 2x - 2 = x f ' (x) = 0 2(x2 - 1) ; x 2(x2 - 1) = 0 x1 = -1 , x2 = 1 .

x=3

kritik noktadr.

2(x2 - 1) = 0 x

x = -1 noktas tanm kmesi dnda olduundan tek kritik nokta x = 1 dir. f " (x) = 2(x2 - 1) ' = 2 +2 , x x2

f " (1) = 2 + 2 = 4 > 0 12 olduundan x = 1 noktas yerel minimum noktas, f(1) = 12 - 2ln1 = 1 ise yerel minimum deeridir. Not: kinci trev testi birinci trev testine gre daha kullanl gzkebilir. Fakat birinci trev testi ikinci trev testine gre daha geni snf problemlere uygulanabilir. rnein, eer f(x) fonksiyonu II. mertebeden trevlendirilebilir deilse veya fonksiyon II. mertebeden trevlenebilir, ancak x0 kritik noktas iin f "(x0) = 0 ise ikinci trev testi uygulanamaz.

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

259

rnein, f(x) = (x - 1)4 fonksiyonunun tek kritik noktas x = 1 dir. Bu noktada f "(x) trevi de sfr olduundan ikinci trev testi uygulanamaz. Buna karlk, birinci trev testi ile bu noktann bir yerel minimum noktas olduu kolayca grlebilir.

3. Konvekslik, Konkavlk ve Grafik izimi

y = f(x) fonksiyonunun ekil 10.3 te verilen grafiini ele alalm. Grafiin, apsisi x0 olan B noktasna kadar olan ksmnda herhangi bir kiri, grafik parasnn altnda, B noktasndan sonraki ksmnda ise stte kalr. Bu durumda grafiin B ye kadar ksm konkav, B den sonraki ksm konveks, B noktas ise bkm noktas olur.

ekil 10.3

y = f(x) fonksiyonu verilsin. Eer bir aralkta y = f(x) in grafiinin her kirii ilgili grafik parasnn stnde kalyorsa fonksiyona bu aralkta konveks fonksiyon (veya yukar bkey fonksiyon), altnda kalyorsa konkav fonksiyon (veya aa bkey fonksiyon) denir. Fonksiyonun konvekslikten konkavla veya konkavlktan konvekslie getii noktaya fonksiyonun bkm noktas denir. Konvekslik, Konkavlk ve Bkm Noktas Testi y = f(x) fonksiyonu verilsin. Eer bir (a, b) aralnda f"(x) > 0 ise f fonksiyonu bu aralkta konvekstir, eer (a, b) aralnda f"(x) < 0 ise f fonksiyonu bu aralkta konkavdr. Buna gre, fonksiyonun konveks ve konkav olduu aralk veya aralklarla bkm noktalarn bulmak iin u ilemler yaplr: 1) f(x) fonksiyonunun f "(x) ikinci trevi bulunur. 2) f "(x) > 0 eitsizlii zlerek f fonksiyonunun konveks olduu aralklar; f "(x) < 0 eitsizlii zlerek de konkav olduu aralklar bulunur.
AIKRETM FAKLTES

260

TREV UYGULAMALARI

3) Eer x0 noktasnda f"(x0) = 0 ise ve x0 noktasnn solunda ve sanda f "(x) ikinci trevi zt iaretli deerler alyorsa o zaman x0 noktas bkm noktasdr. Eer bir x1 noktasnda fonksiyon srekli ve bu noktada f '(x1) ve f "(x1) trevlerinden en az biri yoksa ve bu noktann solunda ve sanda f "(x) ikinci trevi zt iaretli deerler alyorsa, o zaman x1 noktas yine bkm noktasdr. rnek: 1) y = x2 2) y = x3 3) y = x4 4) y = x4 - 2x3 - 12x2 + 12 fonksiyonlarnn konvekslik, konkavlk aralklarn ve bkm noktalarn bulalm. zm: 1) f(x) =x2 , f ' (x) = 2x , f '' (x) = 2 dir. Tm x IR iin f'' (x) > 0 olduundan fonksiyon her yerde konvekstir ve bkm noktas yoktur. 2) f(x) = x3 , f'(x) = 3x2 , f ''(x) = 6x ; f ''(x) = 0 6x = 0 x = 0. f'' ikinci trevi iin iaret tablosu aadaki gibidir: x f'' (x) - 0 0 + +

Buna gre (- , 0) aralnda fonksiyon konkav, ( 0, ) da konvekstir. x = 0 noktasnda f'' (0) = 0 , x = 0 n solunda f ''(x) < 0 , sanda f''(x) > 0 olduundan x = 0 bkm noktas 3) f (x) = x4 , f ' (x) = 4x3 , f'' (x) = 12x2 0 olduundan fonksiyon her yerde konvekstir ve bkm noktas yoktur.

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

261

4)

f(x) = x4 - 2x3 - 12x2 + 12 , f '(x) = 4x3 - 6x2 - 24x , f ''(x) = 12x2 - 12x - 24 ; f''(x) = 0 12x2 - 12x - 24 = 0 x1 = -1 , x2 = 2.

Buna gre f'' nn iaret tablosu aadaki gibidir: x f'' (x) - + -1 0 2 0 +

Tabloya gre, (- , -1) ve ( 2, ) aralklarnda fonksiyon konveks, (-1, 2) aralnda ise konkavdr. x = -1 ve x = 2 noktalarnda f ''(x) trevi iaret deitirdiinden x = -1 ve x = 2 noktalar bkm noktalardr. y = x4 - 24 x2 + x + 1 fonksiyonunun konvekslik , konkavlk aralklarn ve bkm noktalarn bulunuz. Cevabnz yle olmaldr: (- , -2) ve ( 2, ) aralklarnda fonksiyon konveks, (-2, 2) aralnda konkav, x = -2 ve x = 2 noktalar bkm noktalardr. rnek: 1) y = x + 1 2) y = x- 1 5 fonksiyonlarnn konvekslik, konkavlk aralklarn ve bkm noktalarn bulalm. zm: 1) f (x) = x + 1 , f ' (x) =
=1 x 3= 1 3 3 3 x2 2

x + 1 = x3 + 1
2

'

'
5

- ' ; f" x = 1 x 3 = 1 . - 2 x 3 = - 2 ; 3 3 3 3 9 x5

f ''(x) = 0 denkleminin kk yoktur, fakat x = 0 noktas tanm kmesindedir ve bu noktada f' (0) ve f''(0) trevleri mevcut deildir. f '' nn iaret tablosu aadaki gibidir: x f'' (x) - + 0 yoktur

Yukardaki teste gre fonksiyon (- , 0) da konveks (0, ) da konkavdr, x = 0 noktas bkm noktasdr.
AIKRETM FAKLTES

262

TREV UYGULAMALARI

2) f x = 3 x- 1

= x-1
1

5 3

, f ' (x) = 5 x - 1 3

2 3

; f " x = 5 . 2 x - 1 3 = 10 3 3 3 9 x-1

f ''(x) = 0 denkleminin kk yoktur. x = 1 noktas tanm kmesindedir ancak bu noktada f ''(1) trevi mevcut deildir. x f'' (x) - 1 yoktur +

Fonksiyon (- , 1) da konkav, (1, ) da konvekstir, x = 1 bkm noktasdr.

1) f: 0,

IR , f x = lnx IR , f x = sinx

2) f: - , 2 2

3) f: IR IR , f x = ex fonksiyonlarnn konveks, konkav olduu aralklar ve bkm noktalarn aratrnz. Cevaplarnz u ekilde olmalyd. 1) Tm tanm kmesinde konkavdr ve bkm noktas yoktur, 2) - , 0 aralnda konveks , 2 0 , de konkav, x = 0 bkm noktasdr, 2

3) IR zerinde konvekstir, bkm noktas yoktur. Fonksiyonlarn monotonluk, ekstremum, konvekslik ve konkavl gibi zellikleri onun grafiinin iziminde nemli rol oynarlar. Grafik izimi iin gereken ilemler aadaki gibi verilebilir. Grafik izimi 1) Fonksiyonun tanm kmesi ak olarak verilmemise nce tanm kmesi bulunur. 2) Tanm kmesini oluturan aralklarn ularnda fonksiyonun soldan ve sadan limitleri bulunur.

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

263

3) Fonksiyonun trevi bulunur, kritik noktalar belirlenir ve trevin iaret tablosu oluturulur. 4) aret tablosuna gre fonksiyonun artan, azalan olduu aralklar ve ekstremum noktalar belirlenir. 5) kinci trev bulunur ve ikinci trevin iaret tablosu oluturulur. 6) kinci trevin iaret tablosuna gre fonksiyonun konveks ve konkav olduu aralklar ve bkm noktalar bulunur. 7) x = 0 iin fonksiyon deeri hesaplanarak y - ekseni ile kesiim noktas bulunur. Sonra, eer mmknse, f(x) = 0 denklemi zlerek x - ekseni ile kesiim noktalar bulunur. Bu ilemleri yaptktan sonra fonksiyonun grafiinin izimi olduka kolaylar. Not: 2). ktaki ilemler yaplrken fonksiyon grafiinin (eer varsa) asimptotlar da bulunmu olur. yle ki: Eer x a- veya x a+ iken f(x) in limiti sonsuz ise (ister art sonsuz, isterse de eksi sonsuz) o zaman x = a dorusu bir (dey) asimptottur. Eer x - veya x iken f(x) b ise o zaman y = b dorusu bir (yatay) asimptottur. rnek: 1) y = x3 - 3x - 2 2) y = ax2 + bx + c, a > 0, b2 - 4 ac < 0 fonksiyonlarnn grafiklerini izelim. zm: 1) f(x) = x3 - 3x - 2 fonksiyonu polinom fonksiyon olduundan tanm kmesi IR = (- , ) dur. lim (x3 - 3x - 2) = - ve lim (x3 - 3x - 2) = dur. Yatay ve dey asimptot
x - x

yoktur. f '(x) = 3x2 - 3 , 3x2 - 3 = 0 x = -1, x = 1

trevin kkleridir. Trevin iaretini inceleyerek fonksiyonun artan ve azalan olduu aralklar belirleyelim.
AIKRETM FAKLTES

264

TREV UYGULAMALARI

x f' (x) f(x)

- + -

-1 0 0 -

1 0 -4 +

Tabloya gre fonksiyon (- , -1), (1, ) aralklarnda kesin artan, (-1, 1) aralnda kesin azalandr. x = -1 noktas yerel maksimum, f(-1) = (-1)3 - 3(-1) - 2 = 0 yerel maksimum deeridir. x = 1 yerel minimum noktas, f(1) = 13 - 3. 1 - 2 = - 4 yerel minimum deeridir. f ''(x) = 6x, 6x = 0 x = 0 ikinci trevin kkdr. kinci trevin iaretini inceleyerek fonksiyonun konveks ve konkav olduu aralklar belirleyelim. x f''(x) f(x) - konkav 0 0 -2 + konveks

Tabloya gre, fonksiyon (- , 0) aralnda konkav, (0, ) aralnda konvekstir. x = 0 bkm noktasdr. x = 0 iin f(0) = -2 dir. y = 0 iin x3 - 3x - 2 = 0 x = 2, x = -1 ; Fonksiyon x-eksenini x = - 1 ve x = 2 de kesmektedir. (x = -1 in iki kat kk olduuna dikkat ediniz). Btn bu bilgileri tek bir tabloda berlitirip bu tabloya gre grafii izelim. x - f' (x) f" (x) f(x) - + 0 -1 0 0 -2 0 + -4 1 0 + + 0 2 + +

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

265

ekil 10.4

2) y = f(x) = ax2 + bx + c, a > 0, b2 - 4ac < 0 fonksiyonu da polinom fonksiyon olduundan tanm kmesi IR = (-, ) dir. a > 0 olduundan
x -

lim (ax 2 + bx + c) = , lim (ax 2 + bx + c) =

x

dur. Yatay ve dey asimptot yoktur. f ' (x) = 2ax + b, 2ax + b = 0 x =- b 2a trevin kkdr. Trevin iaret tablosu aadaki gibidir.

x - f' (x) f(x) -

- b 2a 0 4ac - b2 4a +

Tabloya gre fonksiyon - , - b aralnda azalan, - b , aralnda ar2a 2a b yerel minimum noktas, f - b = 4ac - b2 yerel minimum detandr. x = 2a 2a 4a eridir.

AIKRETM FAKLTES

266

TREV UYGULAMALARI

f ''(x) = 2a > 0 olduundan fonksiyon tanm kmesi zerinde konvekstir ve bkm noktas yoktur. x = 0 iin f(0) = c, y = 0 iin ax2 + bx + c = 0, b2 - 4ac < 0 olduundan gerel kk yoktur. Eri x - eksenini kesmemektedir. Bu bilgileri bir tabloda birletirip grafiini izelim.

x - f' (x) f''(x) f(x) +

- b 2a 0 + + 4ac - b2 4a

ekil 10.5

a > 0 ve b2 - 4 ac < 0 olduundan c > 0 olmak zorunda olduunu grnz. y = ax2 + bx + c fonksiyonunda minimun noktasnn paraboln tepe noktas olduuna ve tepe noktasnn apsisinin trevin kk, ordinatnn ise fonksiyonun bu noktadaki deeri olduuna dikkat ediniz. y = ax2 + bx + c fonksiyonunda a < 0 ise fonksiyonun yerel minimum noktasnn olduunu ve fonksiyonun konkav olduunu gsteriniz. x=- b 2a Yukardaki rneklerde olduu gibi polinom fonksiyonlarn yatay ve dey asimptotlar yoktur.
ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

267

Daha nceki nitelerde rasyonel, stel, logaritmik ve trigonometrik fonksiyonlarn grafiklerini fazla ayrntya girmeden sezgisel bir yaklamla izmitik. Trev kavram, bu fonksiyonlarn grafii dediimiz erilerin iziminin ve fonksiyon davranlarnn daha ayrntl incelenmesine imkan verir. rnek: Aadaki fonksiyonlarn, tanm kmelerini, artan, azalan olduklar aralklar, ekstremum noktalarn, konveks ve konkav olduklar aralklar, bkm noktalarn ve asimptotlarn aratrarak grafiklerini izelim: 1) 3) 5) zm: y =2x + 3 x-1 y =e - x y = sin x 2) 4) 6) y = 1,5
x

y= ln x y = tan x

1) f(x) = 2x + 3 x-1

fonksiyonu paydann kk olan

x=1

noktasnda tanm

olmadndan tanm kmesi, (- , 1) (1 , ) dur. 2x + 3 = 2 x-1 olduundan y = 2 yatay asimptottur. lim - 2x + 3 = - x1 x-1

x-

lim

olduundan x = 1 dey asimptottur.xlim 2x + 3 = 2 ve lim + 2x + 3 = x1 x-1 x-1 dur. Bu sonulara gre de x = 1 dey asimptot, y = 2 yatay asimptottur

' 2x + 3 ' x - 1 - 2x + 3 x - 1 ' = - 5 f ' (x) = 2x + 3 = x-1 x-12 x-12

f " (x) = -5 x-12

' = - 5 x - 1 -2 ' = - 5 - 2 x - 1 -3 . 1
10 = ; x-13

Hem birinci ve hem de ikinci mertebeden trevlerin kk yoktur ve bu trevlerin iaret tablosu aadaki gibidir:

AIKRETM FAKLTES

268

TREV UYGULAMALARI

x f' (x) f(x)

x f''(x) 2 f(x)

+ konveks

2 - +

konkav

Yukardaki tablolara gre, fonksiyon (- , 1) , (1 , ) aralklarnda kesin azalandr ve ekstremum noktas yoktur. Fonksiyon (- , 1) aralnda konkav, (1 , ) aralnda konvekstir. x = 1 noktasnda fonksiyon tanml ve dolaysyla srekli olmadndan, bu noktada ikinci trev iaret deitirmesine ramen x = 1 bkm noktas deildir. Fonksiyonun bkm noktas yoktur. Grafiin eksenleri kestii noktalar, x=0 y=0 iin iin y= 2 . 0 + 3 = - 3 = 0-1 2x + 3 = 0 x-1 2x + 3 = 0 , x =3 2

dir. Tm bilgileri topladmz tabloyu oluturup grafii izelim. x f' (x) f''(x) f (x) 2 - - 3/2 0 1

-3

+ 2

ekil 10.6

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

269

x 2) f(x) = (1 , 5) fonksiyonu stel fonksiyondur ve tanm kmesi IR = (- , ) dur. x lim 1 , 5 x = 0 olduundan y = 0 (x-ekseni) yatay asimptottu -

Ayrca xlim 1 , 5 x = dur.

f '(x) = (1,5)x ln 1,5 , f ''(x) = (1,5)x (ln 1,5)2 ; Her x IR iin (1,5)x > 0 olduundan birinci ve ikinci mertebeden trevin kk yoktur. Ayrca ln 1,5 > 0 olduundan her x IR iin f'(x) > 0 ve f'' (x) > 0 dr. Fonksiyon kesin artan ve konvekstir. Ekstremum ve bkm noktas yoktur. x = 0 iin y = (1,5)0 = 1 , y = 0 iin (1,5)x = 0 bunun ise kk yoktur. Bu bilgilere gre, tablo ve grafik aadaki gibidir. x f' (x) f'' (x) f (x) 0 - + + 1 0 + +
ekil 10.7

denklemi elde edilir,

3) f(x) = e- x fonksiyonunun tanm kmesi IR = (- , ) dur. lim e- x = , x-

x

lim e- x = 0

olduundan y = 0 dorusu yatay asimptottur.

f '(x) = - e-x , f ''(x) = e- x dir. Her x IR iin e- x > 0 olduundan, her x IR iin f'(x) < 0 , f''(x) > 0 dr. Buna gre fonksiyon kesin azalan ve konvekstir. Ekstremum ve bkm noktas yoktur. x = 0 iin e-0 = 1 , e-x = 0 denkleminin kk yoktur. Tablo ve grafik aadaki gibidir. x f' (x) f'' (x) f (x) - + 1 0 + 0
ekil 10.8
AIKRETM FAKLTES

270

TREV UYGULAMALARI

y=e = 1 y = (1,5)x , fonksiyonlarndan birincisinde a = 1,5 > 1 , ikincie 1 < 1 dir. y = (1,5)x in kesin artan, y = e-x in kesin azalan olduua sinde = e nu grdk. Bu bilgilerin nite 5 de grdnz, "y = ax fonksiyonunda a >
-x

1 ise fonksiyon kesin artan, 0 < a < 1 ise fonksiyon azalandr" bilgisini doruladna dikkat ediniz. 4) f(x) = ln x fonksiyonunun tanm kmesi (0 ) araldr. , lim ln x = -

x 0+

olduundan x = 0 dey asimptottur. xlim ln x = dur. f ' (x) = 1 , f" (x) = - 1 ; x x2 x 0 , iin f (x) = 1 > 0 , f" (x) = - 1 < 0 ' x x2 dr. Buna gre fonksiyon kesin

artan ve konkavdr. Trevlerin kk olmadndan ekstremum ve bkm noktas yoktur. x = 0 iin y tanmszdr. y = 0 iin ln x = 0 x = 1 dir. Tablo ve grafik aadaki gibidir. x f' (x) f'' (x) f (x) - 0 + 0 1 +
ekil 10.9

5) f(x) = sin x x i 0 , 2

fonksiyonu her yerde tanml olup aralndan alacaz.

x0

periyotlu olduundan
x 2

lim sin x = 0 , lim sin x = 0 dr.

Yatay ve dey asimptot yoktur. f(x) = sin x , f '(x) = cos x , f "(x) = - sin x ; f ' x = 0 cosx = 0 , x1 = , x2 = 3 2 2 birinci trevin kkleri, ikinci trevin kkleridir.

f " x = - sinx = 0 x1 = 0 , x2 = , x3 = 2

Birinci ve ikinci trevler iin iaret tablolar aadaki gibidir.

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

271

x f' (x)
f(x)

3 2

2
+

x f" (x)

+
0

konkav

+
konveks

-1

f(x)

Fonksiyon
0,

0, 2

ve

3 , 2 2

de kesin artan,

, 3 2 2

de kesin azalandr,
yerel

de konkav,

, 2

de konvekstir. x = 2

yerel maksimum, x =3 2

minimumdur. x = noktas ise bkm noktasdr.

28 sayfa

ekil 10.10

5)

f(x) = tan x fonksiyonunun tan m kmesi x IR | x + k , k Z dir. 2

tan x fonksiyonu periyotlu olduundan x i - , 2 2
alacaz.
x - + 2

ak aralndan

lim

tanx = - ,

x 2

lim tan x =

olduundan x = 2

ve x = 2

dorular dey asimptottur.

f(x) = tan x , f' (x) =
1 cos2 x , f (x) = cos-2x ' = -2 . cos-3x . cos x ' = "

= -2 cos-3x . -sin x = 2 sin x ; cos3 x

Her x - , 2 2
iin f' (x) =
1 > 0 olduundan fonksiyon bu aralkta cos2 x

kesin artandr ve ekstremumu yoktur. Birinci ve ikinci trevlerin iaret tablolar yledir:
AIKRETM FAKLTES

272

TREV UYGULAMALARI

x f' (x) f (x)

2
+

x f" (x)

2
-

2
+

f (x)

konkav

konveks

- , 2 2 - ,0 2

aralnda cos x > 0 olduunu hatrlaynz . II. trev tablosuna gre, da fonksiyon konkav, 0 , - 2 de konveks, x = 0 bkm noktasdr.

x = 0 iken y = 0 ve y = 0 iken x = 0 dr.

x f'( x) f"( x) f(x)

- 2 + -

0 + +

ekil 10.11

1) y = logax (a >1) fonksiyonunun kesin artan ve konkav olduunu gsteriniz. 2) y = cosx (0 < x < 2) fonksiyonunun kesin artan ve azalan olduu aralklar, konveks ve konkav olduu aralklar, ekstremumlarn ve bkm noktalarn bulunuz. Cevaplarnz yle olmaldr:

2) Fonksiyon (0, ) de kesin azalan, ( , 2) de kesin artandr; 0 , ve 2 3 , 2 de konkav, , 3 2 2 2 bkm noktalardr.

ANADOLU NVERSTES

de konvekstir , x = ve x =3 noktalar 2 2

TREV UYGULAMALARI

273

4. Ekstremum Problemleri
Bu blmde trev yardm ile zlebilen bir ka ekstremum problemini ele alacaz. rnek: Toplamlar 100 olan yle iki say bulunuz ki birincinin kb ile ikincinin arpm maksimum olsun. zm: Birinci say x ise ikinci say 100 - x olur. O zaman x3 (100 - x) ifadesi maksimum olmaldr. f(x) fonksiyonu olarak x3(100 - x) i alrsak o zaman f(x) in maksimum deerini bulmamz gerekmektedir. f(x) = 100 x3 - x4, f'(x) = 300 x2 - 4x3 , f"(x) = 600x - 12x2 ; f '(x) = 0 300 x2 - 4x3 = 0 4x2 (75- x) = 0 x = 0 ve x = 75. Kritik deerler x = 0 ve x = 75 dir. x = 0 problemin zm olamayacandan x = 75 iin f"(75) = 600. 75 - 12. 752 = 45000 - 67500 = -22500 < 0 olduundan x = 75 maksimum noktasdr. Cevap olarak bu saylar 75 ve 100 - 75 = 25 olmaldr. rnek: evresinin uzunluu 20 m olan bir dikdrtgenin alannn maksimum olmas iin bu dikdrtgenin boyutlar ne olmaldr? zm: Boyutlar x ve y ise 2(x + y) =20 ve S = xy alan maksimum olmaldr. x + y = 10 ; y = 10 - x olduundan S(x) = x(10 - x) = 10x - x2 fonksiyonunun maksimumu bulunmaldr. S'(x) = 10 - 2x , S"(x)= -2 ;
5m

S'(x) = 0 10 2x= 0 2x= 10 x= 5.

5m

AIKRETM FAKLTES

274

TREV UYGULAMALARI

S"(5) < 0 olduundan x = 5 maksimum noktasdr. O zaman y = 10 - x = 10 - 5 = 5 bulunur ve dolaysyla evre uzunluu verildiinde alann maksimum olmas iin dikdrtgen kare olmaldr. rnek: Bir odann bir penceresinin aas dikdrtgen, yukars ise yarm daire eklindedir. Pencerenin evresinin uzunluu 7 m dir. Pencereden odaya maksimum k debilmesi iin onun boyutlar ne olmaldr? zm: Den n maksimum olmas iin pencerenin S alan maksimum olmaldr. S1 dikdrtgenin alan, S2 ise yarmdairenin alan olmak zere, S = S1 + S2 dir.
S2

S1

Dikdrtgenin boyutlar x ve y olsun. O zaman pencere evresinin uzunluu

x + 2y + 1 . 2. x 2 2

olur. S1 = xy,

S 2 = 1 . x 2 2

olduundan
2

S = S 1 + S 2 = xy + x 8 olur. evre uzunluu 7 m olduundan

x + 2y +x = 7 2y = 7 - x - x y = 2 2

7 - x - x 2 , 2
2

buradan
7 - x - x 7x - x - x2 4 7x - x - x2 + x2 2 2 x2 = x2 = 2 = S x = x. + + 8 2 8 8 2
2 2 2 2 2 = 28x - 2x - 4x + x = 28x - 4x - x 8 8 elde edilir. Bylece, pencerenin S alan onun x tabannn fonksiyonu olarak bulunmu oldu. Bu fonksiyonun x e gre maksimumunu bulmamz gerekiyor. Fonksiyonun trevlerini alalm: 2

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

275

2 2 S ' x = 28x - 4x - x 8

' 28 - 8x - 2x " ' = , S x = 28 - 8x - 2x = - 8 - 2 = - 4 + ;

8 8 8 4

S ' x = 0 28 - 8x - 2x = 0 (8 + 2) x = 28 x = 28 = 14 1,96 . 8 8 + 2 4 + Kritik noktada S" ikinci trev negatif olduundan (aslnda S" her yerde negatif tir) x 1,96 maksimum noktasdr. Cevap olarak x 1,96 m , y 0,98 m bulunur. rnek: Hacmi 1500 cm3 olan silindir eklinde st kapal metal kutu yaplacaktr. Gerekli metal miktarnn minimum olmas iin silindirin boyutlar (taban yarap ve ykseklik) ne olmaldr? zm: Silindirin taban yarap r, ykseklii h olsun. Silindirin hacmi V =r2.h = 1500 cm3 dr. Metal miktarnn minimum olmas iin toplam yzey alan (yan yzeyinin alan art taban alanlar) minimum olmaldr.

h r
Yan yzeyi alan 2rh, taban alanlar toplam 2r2 dir. Buna gre toplam yzey alan A = 2r2 + 2rh

olur. r2 . h = 1500 h = 1500 r2

bulunur. Bunu yukarda yazarsak

A r = 2r2 + 2r . 1500 = 2r2 + 3000 r r2 olur. A yzey alan r nin bir fonksiyonudur. Bu fonksiyonun r ye gre minimumu bulunmaldr. Trevleri alalm:

AIKRETM FAKLTES

276

TREV UYGULAMALARI

A' r = 4r - 3000 , A" r = 4 + 6000 , r2 r3 A' r = 0 4r - 3000 = 0 r3 = 3000 r = 4 r2

3

3000 6,2 . 4

kinci trev testine gre r 6,2 cm minimum noktasdr. Ykseklik ise h = 1500 1500 r2 . 38,4 olarak bulunur. 12,4 cm

1) Hangi gerel say iin bu say ile onun karesi fark en byk olur? 2) Odann penceresinin aas dikdrtgen, yukars ise ekenar gen eklindedir. Pencerenin evre uzunluu 3 m olduuna gre pencere alannn maksimum olmas iin taban uzunluu ne olmaldr? Cevaplarnz 0,5 ve 0,7 m olmaldr.

Deerlendirme Sorular
1. y = 2x3 - 9x2 - 24x + 6 fonksiyonunun yerel ekstremum noktalar aadakilerden hangisidir? A. x = -1 B. x = 2 C. x = -1 ve x = 2 D. x = -1 ve x = 4 E. x = -2 ve x = 2 y = 2x3 - 3x2 - 12x + 6 fonksiyonunun bkm noktas aadakilerden hangisidir? A. x = 3 2 B. x = 1 2 C. x = -1 2 D. x = -3 2 E. Yoktur

2.

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

277

3.

y = xlnx fonksiyonunun kesin artan olduu aralk aadakilerden hangisidir? A. (0, ) B. (0, 1 ) e C. (e , ) D. ( 1 , ) e E. (1, ) y = 2 - 3x fonksiyonunun grafiinin tm asimptotlar aadakilerden x+2 hangisidir? A. x = -2 dorusu B. x = -3 dorusu C. x = -2 ve y = 0 dorular D. x = -2 ve y = -3 dorular E. x = 0 ve y = -3 dorular

4.

5.

Aadakilerden hangisi y = mudur? A. x = 0 B. x = 0 ve x = -2 C. x = -2 D. x = 1 E. Yoktur

(x + 2)2 + 5 fonksiyonunun yerel minimu

6.

y =

(x + 2)2 + 5 fonksiyonunun bkm noktas aadakilerden hangisi-

dir? A. x = -2 B. x = -1 C. x = 0 D. x = 1 E. Yoktur

AIKRETM FAKLTES

278

TREV UYGULAMALARI

7.

y = x + lnx fonksiyonunun konkav olduu en geni aralk aadakilerden hangisidir? A. (0, 1) B. (0, e) C. (e, ) D. (0, ) E. (1/e , )

8.

y = cos2 x fonksiyonu aadaki aralklarn hangisinde konvekstir? A. , 4 2 B. - , 2 2 C. 0 , 2 D. 0 , E. 0 , 2

9.

y = cot2 x fonksiyonu aadaki aralklarn hangisinde kesin azalandr? A. 0 , B. 0 , 2 , C. 2 D. 0 , 2 3 , 3 E. 4 4

10. y = x + 1 fonksiyonunun tm kritik noktalar kmesi aadakilerden x hangisidir? A. {-1} B. {1} C. {0, -1, 1} D. {0, 1} E. {-1, 1}

ANADOLU NVERSTES

TREV UYGULAMALARI

279

2 11. y = x (1 - x) 3

fonksiyonunun tm kritik noktalar kmesi aadakiler-

den hangisidir? A. 0 , 2 B. 0 C. 2 D. 0 , 6 , 1 7 E. 12. y = xex fonksiyonunun bkm noktas aadakilerden hangisidir? A. x = -2 B. x = -1 C. x = 0 D. x = 1 E. x = 2 13. Hacmi 1500 cm3 olan silindir eklinde st ak metal kutu yaplacaktr. Gerekli metal miktarnn minimum olmas iin silindirin boyutlar ( r taban yarap ve h ykseklii) ne olmaldr? A. r 5,81 cm , h 10 cm B. r 6,81 cm , h 8,92 cm C. r 6,92 cm , h 8,71 cm D. r 7,01 cm , h 8,21 cm E. r 7,82 cm , h 7,82 cm 14. Kenar 6 cm olan ekenar gen iine ekildeki gibi dikdrtgen izilmitir. Dikdrtgenin alannn maksimum olmas iin onun x ve y boyutlar ka olmaldr? A. x = 3 cm , y = 3 cm B. x = 3 3 cm , y = 3 cm 3 C. x = 3 cm , y = 3 cm 2 D. x = 3 cm , y = 3 3 cm 2 E. x = 3 cm , y = 3 cm
6 y x 6 6

AIKRETM FAKLTES

280

TREV UYGULAMALARI

15. Pozitif iki saynn arpm 384 dr. Birincinin iki kat ile ikincinin kbnn toplamnn minimum olmas iin bu saylar aadakilerden hangisi olmaldr? A. 12 ve 32 B. 24 ve 16 C. 48 ve 8 D. 96 ve 4 E. 192 ve 2

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. D 11. D 2. B 12. A 3. D 13. E 4. D 14. C 5. C 15. D 6. E 7. D 8. A 9. B 10. E

ANADOLU NVERSTES