1.

GORENJE I GAENJE / EKSPLOZIJE

Zatita od poara i eksplozije

Fizikalno kemijske osnove gorenja

G O R E Nj E = sloeni fizikalno kemijski proces gdje dolazi do reakcije oksidansa (kisika) s gorivom tvari uz postignutu temperaturu paljenja, pri emu se oslobaaju velike koliine topline i produkata potpunog i nepotpunog sagorijevanja, uz pojavu: plamena, ara i vidljive svjetlosti.

VATRA POAR
esto se poistovjeuju pojmovi vatra i poar, iako meu njima postoji bitna razlika. Vjerojatno je tome razlog to se pod pojmom i vatre i poara podrazumijeva gorenje.
vatra podrazumijeva svako kontrolisano

gorenje, poar" svako nekontrolisano gorenje u kojem su ugroeni ljudski ivoti i nastaje materijalna teta.

POAR
PORAST TEMP. SVJETLOST PLINOVITI SASTOJCI TEKUI SASTOJCI KRUTI SASTOJCI

TOPLINA

DIM

HEMIJSKE REAKCIJE

TERMIKA RAZGRADNJA

POAR PO (gorive tvari) tvari)

RAZVOJ POARA

Razvoj poara

Razvoj poara
poetna faza (mali intenzitet sagorijevanja materije, relativno niska temperatura i mali prostorni obim vatre), faza razbuktavanja (zahvatanje vee koliine zapaljive materije plamenom, to je uz poveanje obima, praeno i dostizanjem maksimalne temperature ) i faza ivog arita (zavrna faza - opadanje temperature i postepeno gaenje poara)

Klasifikacija poara u skladu sa prirodom postojanosti materijala pri sagorijevanju

Klasa A obuhvata poare vrstih zapaljivih materija Klasa B obuhvata poare zapaljivih tenosti ili uteljivih vrstih materija (derivati nafte, razni rastvarai, razreivai, boje, lakovi, itd) Klasa C obuhvata poare zapaljivih gasova (gradski gas, metan, propan, butan, acetilen i dr.). Klasa D obuhvata poare zapaljivih metala kao to su: aluminijum, magnezijum i njihove legure, natrijum, kaliju i drugi

Klasifikacija poara prema mjestu nastajanja

spoljanji poari (klasa I):
poari na tehnolokim postrojenjima lociranim na otvorenom prostoru, poari na otvorenim skladitima, umski i poljski poari, poari na prevoznim sredstvima, poari na objektima ukoliko su vatrom zahvaeni spoljanji zidovi ili je dolo do ruenja objekta

unutranji poari (klasa II):

poar koji se razvija u zatvorenom prostoru, najee u jednoj ili vie prostorija graevinskog objekta, poari u rudnicima sa podzemnom eksploatacijom

USLOVI GORENJA
Osnovni uslovi za nastanak gorenja i nesmetano izgaranje, odnosno za izbijanje i nastanak poara su istovremeno:
prisutnost dovoljne koliine gorive tvari, prisutnost dovoljne koliine oksidansa (kisika), djelovanje dovoljno jakog izvora energije i temperature paljenja, slobodno odvijanje (ne zaustavljanje razvitka) lananih reakcija u plamenu

PROCES GORENJA

Temperatura
Temperatura nekog sistema izraava intenzivnost gibanja atoma i molekula koji se nalaze u tom sistemu. Drugim rijeima, ako je mirovanje atoma i molekula u nekom sistemu apsolutno, temperatura je nula. Tu temperaturu nazivamo apsolutnom ili termodinamikom (T), za razliku od nule na Celsiusovoj skali (t) koja odgovara talitu leda, odnosno leditu vode. Isto vrijedi i za 100C to odgovara vrelitu vode pri 101325 Pa. T=0 K (kelvin) tt = T 273,15K = T 273,15K t=-273,15C

Toplota
Toplota je oblik energije iju veliinu (veu ili manju koliinu toplote) osjeamo ulima dodirom; objektivno mjerilo o toplini dobiva se promatranjem i mjerenjem djelovanja zagrijanih tijela na druga tijela. Prenoenje toplote je uzrok irenje poara na okolne tvari i predmete. Prenos toplote:
Kondukcija (voenje) Konvekcija (strujanje) Radijacija (zraenje).

PROVOENJE - KONDUKCIJA
karakteristino je za vrsta tijela koja se u pogledu prostiranja toplote dijele na dobre i loe provodnike toplote U praksi je zabiljeen veliki broj sluajeva proirenja poara usljed provoenja toplote. Na primjer, moe doi do prenoenja poara u susjednu prostoriju iako se pregradni zid izmeu prostorija nije u meuvremenu zapalio

KONVEKCIJA -STRUJANJE

Konvekcija - strujanje
vri se kod tenosti i gasova Javlja se kada je temperatura, a time i gustina, razliita u raznim slojevima fluida, usljed ega dolazi do njegovog strujanja i prenoenja toplote prirodno strujanje Prostiranje toplote konvekcijom u odnosu na kondukciju i radijaciju je od manjeg znaaja za nastajanje i irenje poara ima znaajnu ulogu pri koritenju nekih metoda, odnosno sredstava gaenja poara, iji se osnovni uinak sastoji u rashlaivanju zapaljene materije

ZRAENJE
Zraenje toplote rezultat je unutaratomskih promjena Prostiranje toplote radijacijom ima veoma znaajnu ulogu pri irenju poara Za prostiranje toplote na ovaj nain nije potreban posrednik (medij) za razliku od provoenja i strujanja U praksi su zabiljeeni sluajevi prenoenja poara usljed zraenja i na udaljenosti od nekoliko stotina metara

Proces gorenja
Goriva tvar i oksidans moraju biti zagrijani do odreene temperature nekim izvorom paljenja: plamenom, iskrom, vruim predmetom, toplinom kemijske reakcije ili toplinom mehanikog rada. Postizanjem odreene temperature gorive tvari i oksidansa (ili u pojedinim njihovim dijelovima) pojavljuje se zona gorenja, tj. podruje gdje nastaje reakcija oslobaa se svjetlo i toplina.

Gorenje
Za poetak i nastavljanje procesa gorenja potrebno je da goriva tvar i oksidacijsko sredstvo budu u odreenim minimalnim koncentracijama odnosno odreenim meusobnim odnosima. Tako pri gorenju u zraku koncentracija kisika ne smije biti nia od 16%. Za neke tvari gorenje se moe odvijati i pri niim koncentracijama kisika.

Proces gorenja
Toplina se moe prenijeti u gorivo radijacijom, iskrama i plamenom. Od posebnog znaaja za nastavak gorenja je intenzitet (udaljenost izvora topline od gorive tvari) i trajanje izvora paljenja; Kisik je potreban za nastavak procesa gorenja, npr. za kemijske reakcije s gorivom. Mora ga biti u suviku (npr. putem ventilacije) na mjestu gorenja;

USLOVI GORENJA
Uklanjanjem bilo kojeg od prikazanih uslova sprjeava se nastanak gorenja. Djelovanjem na bilo koji od prikazanih uslova dolazi do prestanka gorenja, tj. gaenja, a na tim principima se i temelji cjelokupan sistem zatite od poara.
zapaljiva materija

kiseonik

izvor paljenja

Uslovi gorenja
U smislu prevencije nastanka poara prednost se daje uklanjanju ili smanjivanju prisutnosti gorive tvari iz prostora u kojima postoji opasnost od poara i eksplozija. Ukoliko to nije mogue, iz takvih prostora se uklanjaju svi mogui potencijalni uzronici paljenja. U prostorima i tehnolokim procesima u kojima se ne moe izbjei prisutnost gorive tvari i izvora paljenja, eliminira se prisutnost kisika (oksidansa) hermetizacijom procesa i voenjem pod vakuumom ili u atmosferi inertnih plinova.

Uslovi gorenja
Specifini sluajevi koji zahtijevaju istovremenu prisutnost gorive tvari i izvora paljenja i oksidansa rjeavaju se etvrtim uvjetom, tj. najee primjenom sredstava za gaenje antikatalitikog djelovanja na gorenje. Takvo djelovanje imaju:
haloni - halogenizirani ugljikovodici, univerzalni prahovi i neke vrste pjena.

ZAPALJIVE MATERIJE
TVARI

NEGORIVE kvarc vapno polikarbonat teflon itd.

GORIVE

TEKOZAPALJIVE vuna PVC poliamidi polibenzenimidazol itd

LAKOZAPALJIVE metan benzen drvo ugljen polistiren magnezij itd

Tvari
N e g o r i v e t v a r i su one koje se ne mogu zapaliti pri normalnim uslovima pripaljivanja (815,6 C u vremenu od 5 minuta), a mnoge ni kada su izloene djelovanju ekstremno poviene temperature (primjerice: beton, staklo, azbest, kamen). G o r i v e t v a r i su one koje se pri normalnim (standardnim) uslovima pripaljivanja mogu lake ili tee zapaliti i dovesti do pojave poara ili u uslovima poara potpomagati njegov nesmetani razvoj i irenje (zapaljivi plinovi, zapaljive tekuine, zapaljive vrste materije).

Gorive tvari
La k o z a p a lj i v e t v a r i su one tvari koje se pod normalnim uslovima ili na odreenoj povienoj temperaturi pod utjecajem inicijalnog plamena zapale i gore (primjerice: neke zapaljive krute tvari, zapaljive tekuine ili zapaljivi plinovi). T e k o z a p a lj i v e t v a r i koje se pod uticajem inicijalnog plamena zapale, ali gore samo dok na njih direktno djeluje plamen (primjerice: sve vrste ivotinjskih vlakana, polimerne sintetike tvari, inpreginrano drvo ili tekstil i dr.).

Goriva tvar sama po sebi utie na svoje gorenje na nekoliko naina. Osnovni parametri koji znaajno utiu na ponaanje gorive tvari u poaru ukljuuju:
mjesto gorenja u prostoriji, graevinsku izvedbu prostorije, oblik (forma, debljina, karakteristike povrine, razmjetaj, gustou itd.) i konano fizikalno kemijske karakteristike (plamite, temperatura zapaljenja, toplinska provodljivost, specifina toplina, toplina gorenja itd.)

Prema vrsti potencijalne opasnosti, sve materije se dijele na:

materije koje sadre rizik od hemijske i fizike eksplozije (oznaavaju se sa Ex), materije koje direktno ili indirektno mogu uestvovati u procesu sagorijevanja uz oslobaanje toplote i zapaljivih produkata razlaganja, ubrzavanje procesa sagorijevanja (oksidaciona sredstva) ili oslobaanje zapaljivih gasova ili toplote u dodiru sa vodom (oznaavaju se sa Fx) i materije koje nisu lako zapaljive, ali se u uslovima sagorijevanja (pod djelovanjem vatre, dima ili vode za gaenje) mogu relativno lako otetiti (destrukcija materijala). Oznaavaju se sa Dx.

Po stepenu opasnosti, sve materije se grupiu u odgovarajue klase:

klasa opasnosti I (veoma lako zapaljive i brzo sagorive materije), klasa opasnosti II (lako zapaljive i brzo sagorive materije), klasa opasnosti III (zapaljive materije), klasa opasnosti IV (sagorive materije), klasa opasnosti V (teko sagorive materije), klasa opasnosti VI (nezapaljive materije).

Najei izvori paljenja kod poara i eksplozija kao nekontrolisanih procesa sagorijevanja: otvoreni plamen i iskre, uareni materijali, zagrijane povrine, mehanike (frikcione) varnice, elektrina energija, statiki elektricitet, samozapaljivost i prirodne pojave.

Samozapaljivost
sutina u odigravanju egzotermnih reakcija samooksidacije, koje uglavnom zapoinju apsorpcijom kiseonika na slobodnoj povrini materije (samozagrijavanje) posljedica odreenih fizikih, hemijskih i biolokih reakcija ugalj, sijeno, strugotine drveta, vree od jute, pluta, nakvaeno platno, pamuk natopljen masnim materijama, vlani aluminijski prah koji sadri masne materije, pirit i dr.

Neki parametri poara

plamen, dim, gubitak mase prisutnog poarnog optereenja, brzina sagorijevanja masenog poarnog optereenja, povrina sagorijevanja, srednja brzina porasta povrine sagorijevanja, itd.

Plamen
Dok je poar vanjska manifestacija procesa nekontrolisanog gorenja i zbog toga se ne moe egzaktno definisati, plamen se moe prouavati kao pojava kontrolisanog gorenja i moe se opisati. Od dimenzija plamena i temperature zavisi koliina toplotne energije koja se emituje okolnoj sredini

Plamen
U osnovi, postoje dva tipa plamena:
Predmijeani plamen u kojem je plin prije zapaljenja pomijean sa zrakom (npr. Bunsen plamenik) i difuzijski plamen tako je nazvan jer kisik potreban za gorenje difuzijom ulazi u plinsku smjesu iz okolne atmosfere.

Dim
Pored topline koja se stvara u uslovima gorenja poara i koja dovodi do povienja temperature, bitan parametar koji prati svaki poar je dim. Dim najee predstavlja disperzni sistem u kojem njegovu disperznu fazu ine estice vrste tvari i sitne kapi kondenzirane tekuine a ostalo su plinovite i parne komponente. U sastavu produkta sagorijevanja najee ima otrovnih tvari, pored toga ima i tvari s izraenim korozivnim svojstvima. Dim takoer apsorbira svjetlost to dovodi do smanjenja vidljivosti. Kako je dim zagrijan na visoku temperaturu on moe da dovede do proirenja poara ako na svom putu naie na zapaljive tvari materijale.

KALORIJSKA MO TVARI TOPLOTA IZGARANJA

Reakcije za ije je odvijanje potrebno dovoenje topline, nazivaju se endotermnim reakcijama. Bez vanjskog dovoenje topline, endotermna reakcija se prekida. Reakcije u ijem se toku oslobaa toplina, nazivaju se egzotermnim. Sve reakcije gorenja spadaju u grupu egzotermnih reakcija. Koliina topline koja se oslobodi pri potpunom izgaranju i koja se odnosi na jedan mol, jedinicu mase (kg ili g) ili jedinicu volumena (m3) gorive tvari, naziva se toplinom izgaranja ili kalorina mo.

KALORIJSKA MO TVARI TOPLOTA IZGARANJA Toplina izgaranja ili kalorina mo materijala vrlo je vaan parametar jer se na temelju njega vri proraun poarnog optereenja u odreenoj graevini odnosno u odreenom poarnom sektoru. Toplina izgaranja je ukupna koliina topline koja se moe osloboditi gorenjem neke tvari.

EKSPLOZIJE
Eksplozije su pojave sa veoma brzim procesom sagorijevanja (eksplozivno sagorijevanje), koje dovodi do skoro trenutnog povienja temperature produkata sagorijevanja, usljed ega se oni ire i vre rad koji dovodi do ruenja ili oteenja objekata, opreme i ureaja,pri emu se, po pravilu, proces nastavlja poarom i eventualno drugim tetnim emisijama.

EKSPLOZIJE poseban oblik izgaranja

znaajan je faktor brzina kojom se obavlja sagorijevanje Ako je oslobaanje energije rasporeeno na dui vremenski period, takav proces se naziva oksidacija ili gorenje. Ako je, meutim, proces oslobaanja toplinske energije vrlo brz, proces poprima karakter eksplozije.

Eksplozije
Za svaku eksploziju karakteristina je pojava plina pod pritiskom koji je vei od pritiska okoline. Znaaj pritiska i temperature u hemijskim eksplozijama moe se zorno prikazati ako se ima u vidu injenica da se brzina hemijske reakcije poveava u prosjeku 2 do 4 puta s povienjem temperature za svakih 10C i da se s poveanjem pritiska od 1 na 1000 bara moe poveati brzina hemijske reakcije u plinskoj fazi i za 106 puta.

Eksplozije
Mehaniki efekt eksplozije ovisi od koliine osloboene energije i zapremine osloboenih plinovitih produkata. Zapaljivi plinovi i pare zapaljivih tekuina mogu u smjesi sa zrakom stvoriti opasnost za nastanak eksplozije. Nisu sve smjese zapaljivih plinova i para sa zrakom eksplozivne. DGE (donja granica eksplozivnosti) - najnia koncentracija plina (pare) zapaljivih tvari u smjesi sa zrakom koja jo moe eksplodirati uz otvoreni izvor paljenja. GGE (gornja granica eksplozivnosti) - najvea koncentracija plina (pare) zapaljivih tvari u smjesi sa zrakom koja jo moe eksplodirati uz otvoreni izvor paljenja. PE (podruje eksplozivnosti) sve koncentracije izmeu DGE i GGE

DGE i GGE

Na osnovu sredine u kojoj se eksplozija gasne smjee odvija:

eksplozije u zatvorenim (stijenjenim) prostorima, eksplozije u djelimino zatvorenim prostorima (zgrade, prostor izmeu zgrada, objekata ili gusto postavljene opreme) i eksplozije u otvorenim (slobodnim) prostorima

Uticajni faktori na nastanak i posljedice eksplozije

priroda gorive materije, veliina oblaka i koncentracija gasa u njemu, lokacija izvora upale, snaga izvora upale, veliina, lokacija i tip oduka za eksploziju, lokacija i veliina strukturalnih elemenata i opreme i oblik i ema mjera za suzbijanje eksplozije

Klasifikacija eksplozivnih materija

Pentagon eksplozivnosti praine

Odreivanje opasnog prostora

Opasna mjesta, odnosno prostori zatvoreni i otvoreni prostori gdje se javljaju ili mogu pojaviti, u normalnom radu kao i u sluaju pogonskih smetnji i kvarova, smjese zapaljivih gasova, para zapaljivih tenosti i estica zapaljive praine sa vazduhom u koncentraciji preko 10% donje granice eksplozivnosti

Klasifikacija ugroenog prostora na zone opasnosti

Zone opasnosti karakteriu tehnoloka i vremenska prisutnost eksplozivne smjee u opasnom prostoru Kriterijum postojanja eksplozivne smjee je da ona egzistira u koncentraciji od 10% DGE

Zone opasnosti
Zona opasnosti 0 (prostor u kome eksplozivna smjea postoji trajno ili se pojavljuje esto ili je njena pojava ne suvie esta, ali je trajanje due (vjerovatnoa 10-2< v <1) Zona opasnosti 1 eksplozivna smjea ne postoji trajno ili se ne pojavljuje esto, ali se ipak moe oekivati u normalnim pogonskim situacijama (vjerovatnoa 10-4< v <10-2) Zona opasnosti 2 (eksplozivna smjea postoji samo u nenormalnim pogonskim situacijama, dok je vjerovatnoa pojave u normalnim pogonskim uslovima zanemarljiva (ako je i mogua njena pojava, u pitanju je vrlo kratko vrijeme vjerovatnoa 10-8< v <10-4)

Prostorno odreivanje zona opasnosti

Metode zatite od nastanka eksplozije gasa ili praine u rudnicima

Konstruktivne mjere

Protiveksplozivne brane

Protiveksplozivne pregrade

Specijalne strukture

Pasivne protiveksplozivne brane

Aktivne protiveksplozivne brane

- Pregrade od cvrstog materijala - Pregrade sa otvorima

- Zatitne strukture - Sklonita

Sa kamenom prainom

Vodene brane

Ure?aji za gaenje

Automatski aktivirani ure?aji - Konstruktivni materijal za pregradu - Komponente kao to su vrata, cijevi i sl. - Kontrolne jedinice

- Glavne barijere - Pomocne barijere

- Stacionarne - Mobilne - Koncentrisane - Distribuirane

- Kontejner za materijal za gaenje - Agens za gaenje

- Ure?aj za monitoring - Senzori - Testni instrumenti