KRETANJA U FLUIDU MEHANIKE OSNOVE KRETANJA TIJELA U FLUIDU

UVOD
Fluid je definisan kao supstanca koja se kontinualno deformie (tee) pod dejstvom tangencijalnog napona, bez obzira koliko je mali njegov intenzitet. Sve tenosti i svi plinovi su fluidi. U fluide se ubrajaju tenosti, plinovi, plazme i u nekim sluajevima, plastina vrsta tijela. Termin "fluid" se esto koristi kao sinonim za "tenost". Ova upotreba moe biti pogrena i ak ponekad neprikladna .

PREDMED RADA

Tenosti formiraju slobodnu povrinu (to jest, povrinu koju nije formirao spremnik u kojem se tenost nalazi), dok plinovi to ne ine. Razlika izmeu vrstih tijela i fluida nije potpuno oita. Razlika se uoava izraunavanjem viskoznosti supstance. Za Silly Putty se moe smatrati da se ponaa kao vrsto tijelo ili kao fluid, u zavisnosti od vremenskog perioda unutar kojeg je posmatran. Meutim, Silly Putty se tano svrstava u grupu visokoelastinih fluida. Fluidi imaju slijedee osobine:

ne opiru se deformaciji, ili se blago opiru istojo (zbog viskoznosti), i imaju mogunost da teku (takoer se moe re da imaju sposobnost da poprime oblik spremnika u kojem se nalaze).

Ove osobine su tipino funkcija njihove nemogunosti da podnose tangencijalni napon u statikoj ravnotei. Prouavanje kretanja fluida je veoma sloen zadatak. Ako se posmatra opti sluaj kretanja potrebno je voditi rauna o velikom broju veliina u cijeloj zapremini koju zauzima fluid, a koje se mjenjaju tokom vremena. Zbog ove sloenosti prouavanje se moe pojednostavljivati na nekoliko naina. Idealizacije modela fluida pomau da se matematiki jednostavnije opie kretanje ili mirovanje fluida. U sluaju kretanja fluida, pored pritiska, gustine i spoljnih sila pojavljuje se brzina kretanja estica fluida. Naravno, ve je napomenuto da se viskoznost manifestuje tokom kretanja fluida. Istrorijski posmatrano, mehanika fluida u domenu kretanja razvijala se u dva pravca. 1. Lagranev (Joseph-Louis Lagrange) princip zasnovan je na posmatranju estice fluida koja se kree, slino kao u mehanici vrstih tijela. Princip se sastoji u tome da se estica fluida "prati" tokom njenog kretanja. 2. Ojlerov (Ledonhard Euler) princip zasnovan je na posmatranju cjelokupnog prostora koji zauzima fluid. "Prate " se promjene svih bitnih veliina u nekoj taki prostora koji zauzima fluid.

Pri ovakvom posmatranju fluid se smatra potpuno plastinom (deformabilnom) materijom koja u potpunosti ispunjava prostor. Ojlerov princip generalno je preovladao zbog pogodnije primjene, mada se u pojednim specifinim sluajevima primjenjuje i Lagranev princip. Pojednostavljenje kretanja fluida koje doprinosi jednostavnijem matematikom opisivanju esto se moe usvojiti tako da se posmatrani parametri fluida u posmatranoj taki fluidnog prostora ne mjenjaju tokom vremena. U ovakvom sluaju ovakavo kretanje je stacionarno ("ustaljeno"). Kada se posmatrane veliine u nekoj taki mjenjaju tokom vremena kretanje je nestacionarno ("neustaljeno"). Osnovni pojmovi kretanja Radi jednoznanog razumevanja pojmova u oblasti kretanja fluida objasnie se osnovni pojmovi pri kretanju fluida. Strujnica je kriva linija koja spaja tangente brzina fluidnih djelia. Ova linija doarava tendenciju orijentacije kretanja ovih djelia (sl.1.).

Sl. 1. Osnovni pojmovi kretanja fluida

Putanja je geometrijsko mjesto taaka kroz koje je proao fluidni djeli. To je u optem sluaju kriva linija po kojoj se kretao posmatrani fluidni djeli. Kae se da je to "trag" kretanja fluidnog djelia. Pri stacionarnom kretanju strujnica i putanja se podudaraju (poklapaju) (sl.1.). Strujno vlakno predstavlja skup ("zbir") strujnica i ono predstavlja elementarnu (diferencijalnu) strujnu cjev. Strujna cev je konani zbir strujnih vlakana. Strujni tok je zbir vie strujnih cjevi koje razgranjavaju i spajaju. Vrste strujanja Davno je uoeno da tenosti struje "ureeno" ili "haotino". Primer za to je svakodnevno iskustvo pri posmatranju vode koja istie iz slavine. Kada se slavina malo otvori, na gornjem djelu toka, blizu izlaznog djela slavine, voda struji "ureeno" ("glatko"). Malo nie poinje "haotino" kretanje vode (sl. 2.). Ovaj fenomen je zainteresovao naunike, jer je utvreno da vrsta strujanja utie na ukupne gubitke fluidne energije pri strujanju. Zapaeno je da pri veim brzinama fluida dolazi do pojave "haotinog" strujanja.

Sl. 2. "Ureeno" i "haotino" strujanje Rejnolds (Osborne Reynolds) je prouavao ovaj fenomen. Eksperimente je izvodio na aparaturi koja je principijelno prikazana na slici (sl. 3.). U osnovni tok fluida uputao je obojeni fluid iz posebnog rezervoara. Ekperimentisao je sa razliitim fluidima (i tenim i gasovitim). U eksperimentima je mjenjao brzine strujanja osnovnog fluida. Ekperimentisao je i sa razliitim prenicima cjevi u kojoj je strujao fluid. On je izveo veoma veliki broj eksperimenata. Zapazio je da promjena reima strujanja zavisi od vrste fluida, odnosno njegove viskoznosti, od brzine strujanja i od prenika cjevi u kojoj fluid struji. "Ureeno" strujanje je nazvao laminarno strujanje, a "haotino" je nazvao turbulentno strujanje. Postupnim poveavanjem brzine fluida u cjevi dostizao je moment kada je laminarno strujanje prelazilo u turbulentno. Na velikom broju ponovljenih eksperimenata za isti fluid i za istu cjev, uvijek pri odreenoj brzini fluida dolazilo je do promjene reima strujanja. Njegov veliki doprinos nauci bio je taj to je uspio da utvrdi kriterijum pri kome dolazi do prelaska laminarnog u turbulentno strujanje. Taj kriterijum kasnije je nazvan ba po Rejnoldsu i zove se Rejnoldsov broj. Dimenzionom analizom moe se zakljuiti da je Rejnoldsov broj bezdimenzionalan. Ta bezdimenzionalnost mu daje odreenu univerzalnost znaenja. Fiziko tumaenje ovog broja moe se iskazati kao odnos inercijalnih i viskoznih sila u fluidu.

Sl. 3. Rejnoldsov eksperiment (1 posuda sa obojenim fluidom, 2 strujna cjev) Rejnolds je ekperimentima utvrdio da je promjena reima strujanja nastajala pri tano odreenoj vrednosti Rejnoldsovog broja, bez obzira na vrstu fluida, brzinu fluida i prenik cjevi. Laminarno strujanje uvijek je egzistiralo za vrijednosti Re 2320. Turbulentno strujanje uvijek je egzistiralo pri strujanjima za koje je bilo Re 10000. Ako se paljivo poveava brzina strujanja iznad Re = 2320 moe se odrati laminarno strujanje, ali je ono nestabilno, lako se promeni u turbulentno. Isto tako, ako se sniava vrednost Rejnoldsovog broja ispod 10000 moe da egzistira turbulentni reim. Zbog ovih injenica strujanje u podruju definisanim opsegom 2320 Re 10000 naziva se prijelazni reim strujanja. U ovom podruju mogue je da postoji i laminarno i turbulentno strujanje. Sumirajui prethodno moe se napisati: Re 2320 Laminarni reim strujanja 2320 Re 10000 Prelazni reim strujanja Re 10000 Turbulentni reim strujanja. Reim strujanja utie na brzinsko polje fluida u cjevi. Ovo polje naziva se i profil brzine fluida u cjevi. Ako je strujanje fluida u cjevi laminarno profil brzine fluida u cjevi definisan je parabolom. U sluaju turbulentnog strujanja profil brzine je ravnomjerniji, ali pri tome treba znati da je uz zidove cjevi strujanje laminarno, a u jezgru cjevi je turbulentno. Izmeu laminarnog i turbulentnog podruja nalazi se podruje prelaznog reima strujanja (sl.4.).

Sl. 4. Profil brzine fluida u cevi za laminarni i turbulentni reim strujanja Princip granine brzine Granina brzina nekog tijela je brzina pri kojoj je sila otpora zraka jednaka njegovoj teini. Znai brzina koju postigne neko tijelo pri slobodnom padu i koja se pri daljem kretanju vie ne mijenja. Dakle jednake su teina (m) i sila otpora: C A v2 = m g Pa dobijemo graninu brzinu joja glasi: Sila otpora zraka utoliko vie utie na kretanje tijela, ukoliko je njegova trenutna brzina blia njegovoj graninoj brzini.

KRETANJE U TENOM FLUIDU DINAMIKA PLIVANJA

U vodi su se razvili mnogi sportovi, gdje se, u cilju to efikasnijeg koritenja sila miia, strogo pridrava zakona hidromehanike. Odravanje na vodi u stanju mirovanja, sa gledita hidrostatike, se naziva plivanje tijela. Ako je jedan kubni centimetar neke materije tei od kubnog centimetra destilisane vode, odnosno od jedinice ta e materija da tone. Ona materija, koja ima specifinu teinu manju od jedinice, odnosno iji je kubni centimetar laki od kubnog centimetra destilovane vode, e se odravati na povrini vode. Specifina teina ovijeijeg tijela u cijelini se kree oko jedinice. Koliko e neko tijelo, ija je specifina teina manja od jedinica, da potone, moe se odrediti Arhimedovim zakonom: Svako tijelo, potopljeno u vodi, prividno gubi od svoje teine onoliko, koliko je teka koliina vode, istisnuta prilikom potapanja dotinog tijela. Sila koja sprijeava da tijelo tone zove se potisak i ima smjer odozdo nagore. Ako tijelo u vodi miruje ili se veoma sporo kree, dijagram sila bi pokazao da na njega djeluju samo dvije sile: gravitaciona sila i sila potiska. Poto ove dvije sile djeluju u istom pravcu i suprotnom smjeru, vaan je odnos njihovih intenziteta. Generalno govorei, ako je sila potiska vea od teine tijela ono pliva, a ako je manja, tijelo tone. Dakle, prva pojava od znaaja za dinamiku plivanja je sila potiska. Ova sila djeluje na svako tijelo koje je uronjeno u fluid, bez obzira da li se ono kree ili ne. Intenzitet ove sile je odreen Arhimedovim zakonom koji glasi: Sila potiska koja djeluje na tijelo uronjeno u fluid jednaka je teini njime istisnutog fluida. Poto je ova teina jednaka proizvodu mase istisnutog fluida i gravitacionog ubrzanja g, a masa mu je jednaka proizvodu zapremine tijela V i gustine fluida p, slijedi da je sila potiska:

Fp=pVg

To znai da e na tijelo djelovati utoliko vea sila potiska, utoliko je vea njegova zapremina i gustina fluida. Dijagram sila koje djeluju na tijelo pri plivanju , za razliku od predhodnog sluaja, pokazao bi da djeluju tri sile: gravitaciona, sila potiska i sila otpora fluida. U predhodnim poglavljima je na vie mjesta pomenuto da je najvanija sila pod ijim se dejstvom kree lokomotorni aparat, sila reakcije podloge. Analogno tome, pri plivanju se tijelo kree pod dejstvom reakcije sile otpora vode. Naime, segmenti tijela aktivno djeluju silama na vodu , a reakcija tih sila povratno djeluju na tijelo i upravljaju njegovam kretanjem. Sile reakcije vode se razlikuju prema smjeru dejstva u odnosu na smjer kretanja tijela pri plivanju. Postoje tri vrste ovih sila: 1. Pogonske (propulzivne) sile sile koje djeluju u smjeru kretanja tijela, tj. pokreu ga naprijed. Javljaju se pri propulzivnim pokretima, tj. onda kada se segmenti tijela kreu kroz vodu u smjeru suprotnom od smjera plivanja. 2. Koee (retropulzivne) sile djeluju u smjeru suprotnom od smjera kretanja tijela. Javljaju se pri retropulzivnim pokretima , odnosno, onda kada se segmenti tijela kroz vodu kreu u smjeru plivanja. 3. Sile uzgona djeluju popreno u odnosu na pravac kretanja, pa ne utiu na brzinu plivanja. Ako se zanemari dejstvo sila koje mjenjaju kretanje u vertikalnom pravcu (teina tijela, sila potiska i sila uzgona) i stoga ne utiu na brzinu plivanja, dijagram sila tijela plivaa bi pokazao samo dvije sile: propulzivnu i retropulzivnu. Na osnovu smjera djelovanja propulzivnih i retropulzivnih sila i zakona impulsa slijedi opti princip poveanja efikasnosti plivanja: Plivanje je efikasnije ukoliko se djeluje veim impulsom propulzivnih, a manjim impulsom retropulzivnih sila. U sloenim sportskim kretanjima ovjeka u tenom fluidu, esto se koriste i odreeni plovni objekti (sportski arnac, kajak, kanu, jedrilica i sl.). Stabilna ravnotea e biti postignuta ako se presjek izmeu napadne linije sile potiska (P) i teine ose (AB) plovnog sistema, nalazi iznad teita (TT) objekta. Taj se presjek naziva meta centar (M).

Stabilnost plovnog objekta se postie postavljanjem teita to nie, zbog ega se neki plovni objekti, prilikom konstruisanja, posebno optereuju u donjem postroju. Kod odreivanja meta centra uzima se zajedniko teite veslaa i amca pa se zbog toga kod lakih amaca, vesla smjeta to nie u amac. Plovni objeki su zaobljeni, tako da tako da zadre malu teinu ali veliku zpreminu. Slino kao i kod kretanja kroz vazduh, i prilikom kretanja kroz vodu nailazi se na otpor. Kako je teni fluid gui od gasovitog, otpor sredine e biti vei ako se kree kroz vodu nego kroz vazduh. Ova razlika naroito dolazi do izraaja prilikom etvrte faze skokova u vodu uranjanjem u vodu. Pokreti dijelova tijela, koje pliva pokree u cilju dinamikog plivanja, mogu biti propulzivni i retropulzivni. Propulzivnim pokretom se izaziva kretanje plivajueg tijela kroz vodu, uz koritenje otpora vode, kao jedine neposredno raspoloive sile. Veliina otpora vode zavisi od brzine provlaka kroz vodu, od veliine povrine tijela kojim se vri provlak kroz vodu, i od gustine vode. U tehnici plivanja, gdje se trae vrhunska dostignua, recionalie se miinim silama tako to se propulzivan pokret prekida u trenutku kada pone sporedna komponenta da se poveava, odnosno da se korisno smanjuje. esto pojava dejstva sporednih komponenti moe da izazove prekid ciklinog kretanja. Da kretanje u vodi bude najefikasnije izvedeno u odnosu na utroak miine energije, treba izazvati najveu povrinu, najveom brzinom u najveoj dubini u trenutku kada je smjer propulzivnog pokreta paralelan sa smjerom kretanja tijela koje se kree u vodi. Elementi korisnog poveanja kretanja kroz teni fluid mogli bi se izraziti sljedeim zahtjevima: 1. Koritenje mogunosti poveanja i smanjivanja povrine 2. Koritenje mogunosti poveanja i smanjivanja brzine pokreta 3. Koritenje mogunosti produavanja i skraivanja poluge 4. Konstantno dejstvovati propulzijom

1.eoni otpor e se smanjiti ako se tijelo plivaa postavi horizontalno, tako da povrina poprenog presjeka bude to manja. Obino osobe sa tzv. kapljastom konstitucijom imaju uspjeha u plivakom sportu. Polukapljasti oblik se utvruje kada se posmatra popreni presjek plovnog objekta ( amac, kajak). 2. Kako otpor vode zavisi i od brzine provlaka kroz vodu, svaki propulzivni pokret se izvodi brzo, a retropulzivni polahko. Ako nain plivanja ne omoguava polahko izvoenje retropuzivnog pokreta, onda se on prenosi u sredinu gdje se veom brzinom stvara manji opor, tj. pokret se vri kroz vazduh. 3. Kako je svaki pokret ekstremitetom ili polugom zamaha po lunoj putanji, a najvee povrine su najudaljenije od centra obrtanja, vea brzina kretanja te vee povrine e se postii ako se poluga produi, odnosno periferna brzina kretanja te velike povrine povea. 4. Ako pliva raspolae sa dvije sile, iste po intenzitetu i smjeru, izgleda svejedno da li e on tim silama da dejstvuje naizmjenino ili istovremeno. Mehaniki posmatrano, u oba sluaja e zbir tih sila dati istu rezultantu. Ali ako se tim silama dejstvuje istovremeno u tenom fluidu, onda e se postii vea poetna brzina kretanja, dok bi se ostatak kretanja vrio interno. Upravo ova vea brzina kretanja izaziva i vei eoni otpor, tako da e negativna sila biti vea ako se dejstvuje stimutano, a manja ako se djeluje sukcesivno. Gdje pravila omoguavaju, svugdje se javljaju tendencija naizmjeninog dejstvovanja i prenoenja retropulzivnih pokreta u vazduhu. Kada se rukama vri retropulzivni pokret, nogama se vri propulzivan, i obratno, tako da se neaktivna faza svodi na vremenski minimum. I utroak energije je ekonominiji ako se neprekidno dejstvuje u smislu propulzije, jer je tee pokrenuti tijelo, nego postojee kretanje odrati.

LITERATURA:
- www.google.ba -Miki, B., Bjekovi, G. (2004) BIOMEHANIKA SPORTSKE LOKOMOCIJE