T.C.

MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS BLG VE BELGE YNETM ANABLM DALI BLG VE BELGE YNETM BLM DALI

OKULUSLU RKETLERDE BLG YNETM Yksek Lisans Tezi

AHMET ERDODU

stanbul, 2006

T.C. MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS BLG VE BELGE YNETM ANABLM DALI BLG VE BELGE YNETM BLM DALI

OKULUSLU RKETLERDE BLG YNETM Yksek Lisans Tezi

AHMET ERDODU DANIMAN: YRD.DO.DR. BERAT BR BAYRAKTAR

stanbul, 2006

NDEKLER
Sayfa No. TABLO LSTES ....................................................................................... VII

EKL LSTES .........................................................................................

VIII

KISALTMALAR .......................................................................................

1IX

GR .........................................................................................................

111

1. OKULUSLU RKETLER

1.1 Uluslarars Ticaret ve okuluslu irketlerin Tarihi Geliimi ............ 1.1.1 1500-1915 Dnemi ............................................................... 1.1.2 1915-1944 Dnemi ................................................................ 1.1.3 1945-1980 Dnemi 1.1.4 1981 den Gnmze . 1.2 okuluslu irket Tanmlar .. 1.2.1 Ekonomik ve Mali Gc Esas Alan Tanmlar .. 1.2.2 Faaliyet Gsterilen lke Saysna Gre Yaplan Tanmlar ... 1.2.3 letme Yneticilerinin Uyruu ve Ynetim Faaliyetlerine Yaklamlarn Esas Alan Tanmlar

115 115 118 119 113 118 118 119

120

1.2.4 Faaliyetlerin Btnln Esas Alan Tanmlar . 1.3 okuluslu irket le lgili Kavramlar ..... 1.3.1 Uluslararas irket (International Company) . 1.3.2 Uluslar tesi irket (Transnational Company) .................. 1.3.3 Uluslar st irket (Supranational Company) .. 1.3.4 okuluslu Giriim (Multinational Enterprise) ... 1.3.5 Global irket (Global Company) ... 1.4 okuluslu irket Trleri . 1.4.1 Tek Merkezli (Entrosentrik) irketler ................................... 1.4.2 ok Merkezli (Polisentrik) irketler . 1.4.3 Dnya Merkezli (Jeosentrik) irketler .. 1.5 okuluslu irketlerin zellikleri 1.5.1 retim Yaps.......................................................................... 1.5.2 Karar Verme Sreci ... 1.5.3 Pazarlama Politikas 1.5.4 Finans ve Yatrm Politikas 1.5.5 Global Politikalar . 1.6 okuluslulama Srecini Etkileyen Faktrler . 1.6.1 Yasal Ortam 1.6.2 Politik Sistem .. 1.6.3 Ekonomik Ortam .

120 121 121 122 122 123 123 126 126 127 128 130 131 131 133 134 135 136 139 140 141

II

1.6.4 Kltrel Ortam . 1.7 rgt Kltr 1.8 Kurumsal Vatandalk 1.9 Entelektel Sermaye .. 1.10 rgt Kltr Ve Entelektel Sermayenin okuluslu irketlere Etkileri . 1.11 rgt Kltr ve Entelektel Sermaye Oluumunda Bilgi Ynetiminin nemi

143 145 148 151

152

156

2. BLG YNETM

2.1 Veri, Enformasyon, Bilgi ve Akl/Marifet Kavram .... 2.1.1 Veri . 2.1.2 Enformasyon .. 2.1.3 Bilgi . 2.1.4 Akl/Marifet (visdom) . 2.2 Bilgi Trleri ........................................................................................... 2.2.1 Bireysel Bilgi ............................................................................ 2.2.2 Organizasyonel (Kollektif) Bilgi .............................................. 2.2.3 Teknik Bilgi (Know-How) ........................................................ 2.2.4 Ak Bilgi ..................................................................................

158 58 58 60 63 164 164 165 168 171

III

2.2.5 Sakl (rtk) Bilgi .................................................................... 2.3 Bilginin Yaratlmas ... 2.4 Bilgi Ynetimi ve Tanm ...................................................................... 2.5 Bilgi Ynetiminin Amac ....................................................................... 2.6 Bilgi Ynetimini Gerektiren Nedenler ................................................... 2.7 Bilgi Ynetiminin Yararlar ................................................................... 2.8 Bilgi Ynetim Sreci ............................................................................. 2.8.1 Bilginin retilmesi ve Gelitirilmesi 2.8.1.1 Bilgi Yaratan Kltr Etmenleri .................................. 2.8.1.2 Aklk ........................................................................ 2.8.1.3 Gven ......................................................................... 2.8.1.4 letiim Kanallarnn Varl ve Kullanm ................ 2.8.1.5 Bilgi Paylamnda st Ynetimin Destei ............... 2.8.1.6 Bilgi Paylam dl Sistemi ...................................... 2.8.2 Bilginin Tasnif Edilmesi ve Saklanmas ... 2.8.3 Bilginin Transfer Edilmesi ve Paylalmas .. 2.8.4 Bilginin Kullanlmas ve Deerlendirilmesi .. 2.9 Organizasyonel renme ve renen Organizasyonlar . 2.9.1 renen Organizasyonlarn Geliim Aamalar .. 2.9.1.1 Bilen Organizasyonlar .. 2.9.1.2 Anlayan Organizasyonlar .

172 174 177 178 181 183 186 187 189 189 190 191 192 193 193 196 199 100 103 104 104

IV

2.9.1.3 Dnen Organizasyonlar 2.9.1.4 renen Organizasyonlar 2.9.2 Gemi Deneyimlerden Yararlanarak renme .. 2.9.3 Rakipleri Dikkate Alarak renme 2.10 Bilgi Gvenlii ..

105 106 106 107 109

3. OKULUSLU RKETLERDE BLG YNETM

3.1 Bilgi a ve Bilgi Toplumu ................................................................... 3.2 Bilgi Ynetimi ve Bilgiye Dayal Organizasyonlar ............................... 3.3 Bilgiye Dayal Organizasyonlarn zellikleri ........................................ 3.4 Bilgiye Dayal Organizasyonlarn Ynetimi .......................................... 3.5 Bilgi ann okuluslu irketlere Etkileri ........................................... 3.6 Bilgi ann Ynetici ve alanlar .................................................... 3.7 Bilgi Ynetimine Dayanan Yeni Ynetim Teknikleri ve okuluslu irketlerde rnek Uygulamalar ........................................... 3.7.1 Toplam Kalite Ynetimi ve rnek Uygulamalar....................... 3.7.2. renen Organizasyonlar ve rnek Uygulamalar .................... 3.7.3. Kyaslama ve okuluslu irket Uygulamalar rnekleri ........... 3.8 Bilgi Ynetimi Uygulayan rnek irketler ............................................. 3.9 okuluslu irketlerde rgt ve Bilgi Paylam Kltr .........................

114 121 124 126 128 132

135 135 140 143 147 150

3.10 rgt Kltr ve Bilgi Paylam Modeline rnek Bir Uygulama 3nc Kolordu Komutanl (NRDC-T) ................................................. 3.10.1 okuluslulama htiyacnn Ortaya kmas (Planlama) Aamas ..................................................................................... 3.10.2 okuluslulama Hazrlklarnn Balamas Aamas ................. 3.10.3 okuluslulamann cra Aamas ............................................. 3.10.4 okuluslulamann Tamamlanmas .......................................... 153 154 155 163 152

SONU ..

165

KAYNAKA ................................................................................................

171

VI

TABLO LSTES

Sayfa No.

Tablo 1: Globalleme ve ok Uluslu irketlerin Genileyen Gc (Milyar Dolar 1994) Tablo 2: Uluslararas Ortam .. 15 37

VII

EKL LSTES

Sayfa No.

ekil 1 : Organizasyonel Adan okuluslu ve Global irketler ................. ekil 2 : Bilgi Nedir? .. .................

25 61

VIII

KISALTMALAR

ABD ARGE ARRC A.. CEO e-mail EMASYA

Amerika Birleik Devletleri Aratrma ve Gelitirme Mttefik Ani Mdahale Kolordusu Anonim irket Genel Mdr (Chief Executive Officer) Elektronik posta Emniyet Asayi Yardm

ERNST&YOUNG Danmanlk Firmas FLR FOC GATT HQ HRF IMF IOC ISAF ISO IVSN Dk Hazrlk Seviyesindeki Kara Kolordusu Tam Harekat Yetenei Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Anlamas Karargah Yksek Hazrlk Seviyesindeki Kara Kolordusu Uluslararas Para Fonu lk Harekat Yetenei Uluslararas gvenlik ve Yardm Gc stanbul Sanayi Odas Balang Anahtarlamal Saysal Ses ebekesi (Integrated Voice Switched Network) K. Komutan IX

Kh. K.K.K. Kor. K/Y Ltd. MOU NAC NATO NRDC-T

Karargah Kara Kuvvetleri Komutanl Kolordu Komuta yeri Limited Mutabakat Muhtralar Kuzey Atlantik Konseyi Kuzey Atlantik Antlamas rgt NATO Sratli ntikal Kolordusu-Trkiye (NATO Rapid Deployable Corps-Turkey)

NYSE OECD OPEC SACEUR SHAPE ST TA TKY Vb. Vs.

New York Senedi HisseBorsas Ekonomik birlii ve Kalknma rgt Petrol hra Eden lkeler rgt Avrupa Mttefik Yksek Komutan Avrupa Mttefik Kuvvetleri Yksek Karargah Tatmin edici Teknik Dzenlemeleri Toplam Kalite Tnetimi Ve benzerleri Ve saire

NSZ Gnmzde, tketici istekleri dorultusunda gerekletirilen mal ve hizmet retimi, okuluslu irketler araclyla, corafi snrlar aarak dnya pazarlarna sunulabilmektedir. Bunda en nemli faktr, bilgi teknolojisinde yaanan gelimelerin bilginin srekli el deitirmesine imkan salamasdr. Bylece; bilgi kiiler ve kurumlar arasnda srekli el deitirmekte, bu hareketlilik ekonomik ve kltrel ilikileri artrmakta, bilginin ynetimi ve yneticilerine olan gereksinim ortaya kmaktadr. Ynetim felsefesi asndan bakldnda; her trl organizasyon iin, insan ve insana yaplan yatrm ile, onun kabiliyetlerini ve evrensel deerlerini esas alan bir ynetim ve retim srecinin baarl olaca grlmektedir.Bu balamda bilginin enjekte edilemeyeceini, emilebileceini bilen bir toplumun, aa ve gelecee damgasn vuraca bir gerek olarak karmza kmaktadr. Dolaysyla, znesi insan olan ve elindeki deerleri kullanarak entelektel sermayesini artran Trk Silahl Kuvvetleri, bugn olduu gibi gelecekte de, Yce Trk Milletinin Ona yreinde gsterdii yerde bulunmaya devam edecektir. Bu abalar dorultusunda yaplan almamn sonraki gayretlere katk salamas, milletinin kendisine verdii lke savunmas grevini hayat pahasna ve gzn krpmadan yapmakta olan Trk Silahl Kuvvetlerinin bir ferdi olarak en byk dileimdir. Bu nedenle; yksek lisans eitimine balamama vesile olan Dr. Filiz AMANa, eitime devam konusunda benden yardmlarn esirgemeyen Burak ENTRKe, istirahat saatlerinden feragat ederek almalarm daktilo eden mesai arkadam Yasemin TRKELe, bilimsel bak am glendirerek verdii cesaret, gsterdii anlay ve hogrs nedeniyle tez danmanm Yrd.Do.Dr. Berat BR BAYRAKTARa, maddi ve manevi destek konusunda beni asla yalnz brakmayarak abalaryla srekli yreklendiren eim Aye ile onlardan aldm zamana tahamml gsteren ocuklarm Emir ve Egeye sonsuz kranlarm sunarm. stanbul, 2006 Ahmet ERDODU

GENEL BLGLER

sim ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Danman Tez Tr ve Tarihi Anahtar Kelimeler

: Ahmet ERDODU : Bilgi ve Belge Ynetimi : Bilgi ve Belge Ynetimi : Yrd.Do.Dr. Berat Bir BAYRAKTAR : Yksek Lisans Haziran 2006 : okuluslu irketler, Bilgi ynetimi, Kolordu

ZET OKULUSLU RKETLERDE BLG YNETM Bilgi insanlk tarihi ile balayp, getirdii deiimlerle iinde bulunduumuz aa ismini vermitir. okuluslu irketler ise; corafi keiflerle balayarak, yaad deiimlerle gnmzdeki yapsna ulamtr. Gnmzde, tketici istekleri dorultusunda gerekletirilen mal ve hizmet retimi, okuluslu irketler araclyla, corafi snrlar aarak dnya pazarlarna sunulabilmektedir. Bunda en nemli faktr, bilgi teknolojisinde yaanan gelimelerin bilginin srekli el deitirmesine imkan salamasdr. Bylece; bilgi kiiler ve kurumlar arasnda srekli el deitirmekte, bu hareketlilik ekonomik ve kltrel ilikileri artrmakta, bilginin ynetimi ve yneticilerine olan gereksinim ortaya kmaktadr. Bu alma, bilgi ynetimi almalarnn devam olarak nitelendirilebilir. Genelde bilgi ynetimi, zelde okuluslu irketlerde bilgi ynetiminin neminin vurguland almada; okuluslu irketlerdeki uygulamalara dair bilgiler ve elde edilen sonulara yer verilmi, 3 nc Kor.K.lnn okuluslulama sreci gzlemlere dayanlarak incelenmi, sonraki almalara katkda bulunulmas amalanmtr.

GENERAL KNOWLEDGE

Name and Surname Field Programme Supervisor Degree A warded and Date Keywords

: Ahmet Erdodu : Information and Document Management : Information and Document Management : Assistant Professor Berat Bir Bayraktar : Master June 2006 : Multinational companies, information Emanagement, Corps s,

ABSTRACT INFORMATION MANAGEMENT IN MULTINATIONAL COMPANIES Information, which has started with the human being, named the present era with the developments it had brought up. On the other side, multinational companies had been started with the geographical explorations and reached to its modern structure along with continuous changes. Today, the goods and services, which have been produced on customer demand, can be presented to consumer all around the world, by exceeding the geographical boundaries trough multinational companies. Throughout this process, the most important factor is the possibility of exchanging information, which was made possible by the developments in information technologies. Consequently, the information is continuously being changed among people and organizations, to result in increase in economic and cultural relations, thus brings up the requirement for information management and managers. This study can be assessed as continuation on information management studies. The study which generally covers information management and specifically mentions on the information management in multinational companies, has data on implementations in multinational companies and, the evaluation of multi-nationalization process in HQ 3rd Corps based on the observations; aims to be helpful and contributive for further studies.

GR
inde bulunduumuz ada dnya, siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik deiimler gstermektedir. Bu deiimlerde, bilgi n plana karken, bilgiyi kullanann gl olduu ve bir adm nde olduu grlmektedir. aa adn veren deiim, bunun bir sonucu olarak deerlendirilirken; bilgi anda bulunan bireyin, bilgi insan olmas gerektii dnlmektedir. Tpk insanlar gibi, irketlerin de, a yakalamak ve pazarda tutunabilmek iin; bilgiyi yaratan, yaratt bilgiyi retime evirebilen irketlerin a olaca dnlmektedir. zellikle, ulusal snrlar aarak, geni corafi alanlarda faaliyet gsteren okuluslu irketlerle birlikte, uluslararas ticaretin grnts de deimektedir. okuluslu irketlerin, gnmzde bu kadar etkin bir grnt vererek, dnya pazarlarnda sz sahibi olmas ise; bilgi ve biliim teknolojilerinin kullanm sayesinde gereklemektedir. okuluslu irketlerin, bu kadar geni bir alanda ilgi oda olmasnn nedeni, yalnz sermayelerinin gc deildir. Bu irketler; girdikleri lkelerde ekonomik bir g olarak grlmekle birlikte, kltrel, siyasal ve sosyal bir takm deiimlerin de, tetikleyicisi olmaktadrlar. Bu irketler; personel, alma hayat ve kurum kltr gibi, sosyal yaamda da bir takm deiimleri gerekletirmektedirler. Gnmzde, bir blgede meydana gelen ekonomik ve politik olaylar, sadece o blgeyle snrl kalmamakta, tm dnyay etkilemektedir. Bunun nedeni ise; iinde bulunduumuz an bir sonucu olan, biliim teknolojilerinde meydana gelen gelimelerdir. Bu gelimeler sonucu, kreselleerek klen dnyada bilgi, sratle ve srekli olarak el deitirirken, getii her yerde bir etki brakarak, yeni bir bilginin ve yeni bir kaynan tohumunu oluturmaktadr. an bir gerei olarak, kurumlar para ve bilgiye sahip olmak ve bunlar arttrmak iin, glerini olabildiince kullanmaktadr. Bu iki deikenin birbirini etkiledii ve arttrd da, kanlmaz bir gerek olmaktadr. letmeler, artk bilgi yaratarak ve yaratlan bilgiyi kullanarak, pazar paylarnndaki hisselerini artrmakta, artan hissenin bir blmn ARGE ile, tekrar bilginin elde edilmesine aktarmaktadrlar. Bu ortamda, varlklarn devam ettirmek zorunda kalan irketler de, dnya ile snr tesi

ticaretin, ibirliinin artrlmas, kltrel deiim ve pazarlarda yaanan gelimelerin takibi gibi nedenlerle, yeniden yaplanmalarn dzenleyerek, bilgi ve bilgi yneticilerini dikkate almak zorunda kalmaktadrlar. Kreselleme ile birlikte, uluslararas sermayenin lkeler arasnda dolam, okuluslu irketlerin ekonomik bir g olmasn salamaktadr. Gnmzde lkeler, okuluslu irketlerin sahip olduklar sermaye gcn, kendi lkelerine ekebilmek iin, bir yar ierisine girmektedirler. Bu yarta nde olmak, pastadan daha byk pay kapmak iin, lkeler, okuluslu irketlere ynelik eitli tevik edici dzenlemeleri hayata geirmektedirler. Bununla birlikte; okuluslu irketler de, bu lkelerdeki nemli yenilik ve diiimlerin gereklemesine nclk etmektedirler. Kalite kontrol emberleri, toplam kalite ynetimi, rgtsel renme gibi, yeni ynetim tekniklerinin, i hayatna, okuluslu irketler aracl ile girdikleri bilinmektedir. Artk insan kaynaklar, rgt kltr ve entelektel sermayenin irketlerin bilanolarnda gsterilemeyen, deerli bir kaynak olduu anlalmaktadr. Kreselleme sonucu deien i gc profili ve bilgi teknolojisinin yaygn kullanm ile; rn yaam sresi ksalmakta, rekabet kresel boyuta tanmakta, bilgiye sahip olma ve kullanma nem kazanmakta, corafi snrlar ortadan kalkmaktadr. Bu gelimeler iletmeleri; bilgi ekonomisinin getirdii yeni dzen ierisinde, yaamak, almak, renmek ve almak zorunda brakmaktadr. Birey ve irketlerin, bilgi iletiim teknolojilerindeki gelimeleri yakndan takip ederek, gelitirilen yeni ynetim tekniklerine uyum salamalar gerekmektedir. Bu deiime uyum sorumluluu ise, yneticilere dmektedir. Her geen gn yeni bir bilgi, yeni bir ynetim teknii ve yeni bir rakip, piyasaya kmaktadr. Bu da, yneticilerin zmesi gereken bir problemdir. Bununla birlikte, kii ve kurumlarda sosyo-kltrel deiim gereklemekte ve i hayatna yansmaktadr. Pazar ve rnler srekli deiime uramakta, tketici profili esneklemektedir. letmelerin, srekli deien evreye uyum salamalar, pazardaki paylarn kaybetmemeleri, hatta artrmalar iin, nceden tahmin ve hazrlkl olmak zorunluluu ortaya kmaktadr. te Bilgi Ynetimi, kurumlar iin, deiikliklere

uyum salayarak, rekabet gcn artracak bir ynetim sreci olarak kabul edilmektedir. Bilgi ynetimi ile irketler; alanlarn tecrbe ve deneyleri ile oluturduklar entelektel sermayelerini yazl kaytlar, kontrol formlar, kullanma klavuzlar ve devaml talimatlar ile tm personelin kullanmna sunabilmektedirler. Bylece irket alanlarnn elinde bulunan sakl bilgi ak bilgi haline getirilerek, personelin rgtten ayrlmas halinde bilginin kaybolmas nlenmekte, rgte yeni katlan personelin uyum sresi ksaltlmakta ve hepsinden nemlisi kontrol edilebilir kaytlar ile bilginin kaybolmas nlenerek ayn bilginin yeniden yaratlma srecinin nne geilerek zaman ve emek kayb nlenebilmektedir. Bu da, irketlerin entelektel sermayelerinden etkili olarak istifade etmek maksadyla istihdam ettikleri bilgi yneticilerinin nemini ortaya koymaktadr. Konu hakknda almalar yapan aratrmaclar, bu rekabet ortamnda lkelerin deil, irketlerin rekabet ettiini, lkelerin yakalad avantajlarn, irketlerden kaynaklandn belirterek, kresel rekabet yarnda, bilgiyi kullanan okuluslu irketlerin n sralarda olduunu vurgulamaktadrlar. almamzda; irket, iletme, rgt ve organizasyon kavramlar eanlaml kullanlarak, okuluslu irketler, tarihi geliimi ile birlikte ele alnp, bilgi ynetimi olgusu anlatlmaya ve analiz edilmeye, i hayat, rgt kltr ve bilgi ynetiminin ortaya kard yeni teknikler ile uygulamalarn incelemek hedeflenmektedir. Tezin birinci blmnde, uluslararas ticaret ve okuluslu irketlerin tarihi geliiminden balayarak, okuluslu irket ile ilgili kavramlar, okuluslu irket tanmlar okuluslu irket trleri ve zellikleri ile okuluslulama srecini etkileyen faktrler, analiz edilmeye alldktan sonra, rgt kltr, kurumsal vatandalk, entelektel sermaye ve bunlarn okuluslu irketlere etkilerinden sz edilerek, rgt kltr ve entelektel sermayenin, oluumundaki nemi zerinde durulmaktadr. kinci blm, bilgi ynetimi kavramnn incelenmesine ayrlarak, bu amala; veri, enformasyon, bilgi ve akl/marifet ile bilgi trleri zerinde durulup, bilginin yaratlmas, bilgi ynetiminin tanm, amac, bilgi ynetimini gerektiren nedenler,

yararlar ile sreci analiz edilmeye allarak incelenmektedir. Daha sonra organizasyonel renme ve renen rgtler incelenerek bilgi gvenlii zerinde durulmaktadr. nc blmde, bilgi toplumu kavram ve okuluslu irketlerde bilgi ynetimi ele alnarak, bilgi ynetimi ve bilgiye dayal organizasyonlarn zellikleri ile ynetim ekillerinden balayarak, bilgi ann okuluslu irketlere etkileri analiz edilmeye allmaktadr. Daha sonra, bilgi ynetimine dayanan yeni ynetim teknikleri ile okuluslu irketlerdeki rnek uygulamalar aratrlp, bilgi ynetimini uygulayan irket rneklerine yer verilmekte, rgt ve bilgi paylam kltr aratrlmaktadr. Son olarak; 3 nc Kor.K.lnca gerekletirilen rnek bir okuluslulama srecinde, bilgi ynetimi uygulamasndaki ynetici ve liderin etkisi gzlemlere dayanlarak anlatlmaya allmaktadr. Son blmde ise; bu alma esnasnda elde edilen veri, yaplan analiz ve gzlemlerden hareketle eriilen sonulara ve deerlendirmelere yer verilmektedir.

Bu tezde belirtilen gr ve yorumlar yazana aittir. Trk Silahl Kuvvetlerinin ya da dier kamu kurulularnn grlerini yanstmaz.

BRNC BLM
1. OKULUSLU RKETLER 1.1 Uluslarars Ticaret ve okuluslu irketlerin Tarihi Geliimi ki veya daha fazla lkede, mlkiyeti ksmen veya tamamen kendisine ait olarak retim ve pazarlama faaliyetleri yrten, kendisine ait firma stratejileri olan ve bu stratejileri tm bal kurulular veya ubelerinde uygulayan firmalar1 olarak tanmlanabilen okuluslu irketler, yatrm faaliyetlerini birden fazla lkede srdren ve retim ile ilgili kararlar tek bir merkezden alan veya eitli yollarla bal irketlerin kararlarn etkileyen irketler2 olarak da ifade edilmektedir. Uluslararas ticaret ise; mallarn ve sermayenin ulusal snrlar dna akmas nedeniyle ortaya kan, ekonomik ilikiler olarak3 tanmlanmaktadr. ticari faaliyetlerin, ortaada balad4 belirtilmektedir.5 Ticaretin uluslararas hale dnmesi ve okuluslu irketlerin tarihi geliimini, 1500 l yllarda Christof COLOMB un ak denizlere almas ve Amerika Ktas n kefi ile balatarak, aadaki safhalarda incelemek mmkndr: 1.1.1 1500-1915 Dnemi Corafi keiflerden sonra, ilkel halde rastlanlan okuluslu irketlerde kiiler, ana lkede topraklar alarak iletmekte, kendisine ait olmayan topraklarda yerli halk altrarak, elde edilen gelirin byk bir ksmn anavatanna gndermektedir. Kendi kltrlerini yerli halka zaman zaman zor kullanarak dayatmakta, toplumun sosyal ekonomik ve kltrel hayatn deitirmektedir.6 Bugnk anlamyla, kltr transferini
1 2

Kiiler

arasndaki ticaretin insanlk tarihi kadar eski bir gemii bulunmakla beraber, snr tesi

Esin Mutlu, Uluslararas letmecilik, stanbul: Beta Yaynlar, 1999, s.10. Fethi Grn, Globalleme ve okuluslu irketlerin nsan Kaynaklar Ynetimine Etkileri, Ankara: 2001, s.12. 3 mer Akat, Uluslararas Pazarlama Karmas ve Ynetim, 2.Basm, Bursa: Ekin Yaynlar, 1998, s.1. 4 Halil Seyidolu, Uluslararas ktisat, Teori, Politika ve Uygulama, 7.Basm, stanbul: Gizem Yaynlar, 1990, s.10. 5 Seyidolu, s.10. 6 okuluslu irketler, http://www.bayibul.net/cokuluslusirketler.asp,, (04 Nisan 2005), s.2.

ya da atmasn, ilk olarak bu dnemede gzlemlemekteyiz. Bu dnemde, farkl bir kltrle karlaan birey, mal ve hizmetleri ile birlikte kltrn de yerli halka alamaya almakta, ak ve sakl kltr zelliklerinin transferini balatm olmaktadr. Teknolojik stnlk ile destekli kltr, mevcut kltr etkisi altna alarak, asimile etmekte ve kendi kltrn benimsetebilmektedir. Bu duruma, Amerika Ktasnn kefi ile birlikte balayan, Kzlderililerin uradklar kltr asimilesi ve atmasn rnek olarak vermek mmkndr. Bu dnemde; pek ve Baharat Yolu zerinden yaplan ticaret, Anadoluyu dou-bat ticaretinde bir kpr durumuna getirmitir. Douda retilen mallar, bir yandan deve kervanlar ile Orta Asya ve ran zerinden Karadeniz Limanlarna ulatrlmakta, dier yandan da, Hint Denizi, Basra Krfezi, Suriye ve Kzldeniz zerinden skenderiyeye tanmaktadr. Gerek Karadeniz, gerekse skenderiye Limanlarna gelen mallar, Venedik ve Cenevizliler tarafndan, deniz yoluyla Kuzey talya Kentlerine ulatrlmaktadr. Ortaadaki bu ticaret akmlar sonucunda; gerek Kuzey talya Kentleri, gerekse bunlarn uzants durumunda olan, Kuzey Almanyann Baltk Kysndaki Havza Kentleri, nemli bir gelime gstermitir.7 Kolonyal yatrmlar, dorudan yabanc yatrmlarn ncs olarak grenler de vardr. 17 ve 18 nci yzyllarda da bu gelime devam etmi, byk kolonyal ticari firmalar kurulmu, devlet bu ticari firmalar himaye etmitir. Bylece; byk kampanyalar ortaya km ve bunlar, koloni blgesindeki toptanc ticari faaliyetlere nayak olmulardr.8 Corafi keiflerin tamamlanarak, lkeleraras ticari faaliyetlerin artt ve ticari balarn kuvvetlendii bu dnemde, zellikle ipek ve baharat yollarnn etkisiyle, bu yollar elinde tutan lkeler zenginlemi, bu tr ticari faaliyetler sonucu ortaya kan ngiliz, Fransz ve Hollanda firmalar da, gnmzdeki okuluslu irketlere nclk etmilerdir. Bu firmalara rnek olarak; ngilteredeki British India Company,

Seyidolu, s.10. Paul Hirst ve Grahame Thompsan, Kreselleme Sorgulanyor, ala Erakn ve Elif Ycel (ev.), Ankara:Dost Kitapevi,1998, s.545.
8

Hollandadaki Dutch East India Company ve The Hudsons Bay Company verilebilir.

Balangta, okuluslu reticiler olarak, avantajl durumda olan ngiliz Firmalar, Kuzey ve Gney Amerikay kendilerine uygun yatrm alanlar olarak belirlemiler, ksa bir mddet sonra, Afrika, Avusturalya ve Asya bu alanlara eklenmitir. Sanayi Devrimi ile birlikte byk firmalar kurulmu, uluslararas imalat gelimi, lkeleraras ticarette egzotik mallarn yerini, daha kolay ve ucuz olarak elde edilebilen sanayi rnleri almtr. 10 1870lerden sonra, meydana gelen teknik ve rgtsel gelimeler, benzer rnlerin birok eidinin, ayn firma tarafndan hem yurt iinde, hem de yurt dnda, retilebilmesini mmkn klmtr. Bu gelimelere ilave olarak; madenlerin ve dier hammadde rnlerinin aranp ilenmesi de, byk oranda dorudan yabanc yatrm ekmitir. Dnya ekonomisi imalat sanayiindeki okuluslu irketler, 19 ncu yzyln ortalarnda ortaya kmlar ve Birinci Dnya Savana kadar iyice kurumsallamlardr.11 Bugnk anlamda ilk modern irketler; Almanyada (1863-Bayer), Fransada (1893-Michelin) ve ngilterede (Lever-1890) vb. ortaya km ve yksek gmrk tarifeleri nedeniyle, ihracattaki glkleri hafifletmek kaygsyla yatrm yapma yoluna gitmilerdir. Yabanc lkelere akan sermaye; ucuz igc, yeni pazarlar, yeni ekonomik ve politik etki alanlarn kefedincede, okuluslu olarak irketleme cazip hale gelmitir.12 1880 ve 1990l yllarda, ortaya kan bu ilk modern okuluslu irketler ve onlarn soyundan gelenler, retim, pazarlama ve dier alanlarda, nemli lek ekonomileri elde etmiler, dnya d ticaret hacmi 1870 ile 1913 yllar arasnda, yllk %3,4lk bir art gstermitir. 13

John Beardshaw ve David Palfreman, The Organization in its Environment, London: Pitman Publishing Inc., 1990, s. 11. 10 Hirst ve Thompsan, s.45,46. 11 ok uluslu irketler, http://www.bayibul.net/cokuluslusirketler.asp, , (04 Nisan 2005), s.2. 12 Benjamin M. Oviatt, Mc Dougall ve Patricia Philli, Toward a Theory of International New Ventures Journal of International Business Studies, Vol. 25. Issue1, 1994, s.51. 13 A. Lewis, The Rate of Growth of World Trade., The World Economic Order: Past and Prospects, (Ed. S. Grassman- E. Lundberg), Macmillian, Basingstoke 1981, s.70.

Birinci Dnya Sava ncesinde, uluslaras retimde, gelimilik dzeyi asndan ba eken lke, ngiltere olmasna ramen, daha az gelimi ekonomiler tarafndan rgtlenen okuluslu retim de, artc oranda fazladr. Londrann dnyann en byk ticaret merkezi olduu, bu dneme ilikin yaplan (irketleri temel alan) aratrmalarda grlmekte ve dorudan yabanc yatrmlarn, etki alan bakmndan geni olsa da, lek bakmndan ok mtevazi olduunu ve genelikle kk yabanc irketler tarafndan yapldn14 buna karlk, uluslararas sermaye akmlar ierisinde, portfy yatrmlarnn, daha byk bir yere sahip olduunu ortaya koymaktadr. 15 1.1.2 1915-1944 Dnemi Tarihi itibariyle ok sayda okuluslu irket; byk, kendini kabul ettirmi, yerli firmalardan gelimitir. Bu sre ierisinde, gerek anlamda farkllam ve btnlemi okuluslu irketlerin ortaya k, 1920 li yllara tekabl etmektedir. Bu yllar, uluslararas ticari faaliyetlerin hzla artt yllardr.16 ki dnya savann yaand bu dnemde, savalar uluslararas ticaret zerinde nemli bir rol oynayarak, bu dneme damgasn vurmutur. Birinci Dnya Sava sonras, uluslararas ticarette nemli gelimeler olmu, Londra nemli bir mali merkez olma niteliini yitirmitir. Birinci Dnya Sava sonras, hem uluslararas sermaye akmlarnn miktarnda dmeler meydana gelmi, dorudan yabanc yatrmlarn pay artmtr.17 Birinci Dnya Savandan sonraki yllarda, d ticareti engelleyici politikalarn ortadan kaldrlmas, okuluslu iletmelerin saysnda arta yol amtr. 1929 ylnda, lke dnda Hollandann Dutch Margarine Union isimli irketi ile birleip, Unilever adn alan ngiliz deterjan irketi Lever Brothers, modern okuluslu irketlerin kurulmasna rnek olarak gsterilebilir. Bunu takiben kendi lkeleri dna
14 15

hem de bu akmlarn

bileimi deimitir. Uluslararas portfy yatrmlarnn pay azalm, buna karlk

Hirst ve Grahame, s.46. Seyidolu, s.553. 16 Oviatt, Mc.Dougall ve Philli, s.45. 17 Seyidolu, s.553.

yatrm yapan; Nestle, Philips ve Shell gibi, gnmzn byk firmalar, ilk modern okuluslu irketlerin temelini oluturmutur. D lkelerde yaplan yatrmlarda, 15001915 aras dnemde tarm ve madencilik nemli yer tutarken, bu dnemde otomobil sanayii yatrmlar nem kazanmtr. Bu alanda, ngiltere, Fransa ve Almanyada, otomobil retim firmalar kuran ve okuluslu olan ilk firma, Amerikan kkenli General Motorsdur. Otomobil retim firmalarnn kuruluunu, otomobil ve yan sanayiinde retim yapan firmalarn, Avrupada hzla yaylmas takip etmitir. 18 Bu dnemde, okuluslu irketlerin kurulmasna etki eden en nemli sebeplerden biri de, 1929 ylndaki byk ekonomi krizidir. 1880li yllarda ortaya kan ve 1929lu yllarda uygulanmas en st noktalara ulaan, klasik ynetim anlaynn bir sonucu olarak, firmalarda etkinlik ve verimlilik, dolaysyla retim hz artmtr. Piyasadaki i talebin retimden az olmas ve retilen mallarn elde kalmas ile firmalar, kendi lkeleri dndaki lkelere yatrm yapma ihtiyac duymular ve bunun doal sonucu olarak, yabanc lkelere ynelmilerdir. 19 1920li yllarn sonlarnda balayp, 1930lu yllarn ilk yarsna kadar sren dnya ekonomik krizi, uluslararas ticareti serbestletirmeye ve gmrk duvarlarn aaya indirmeye ynelik, uluslararas rgtlenmelerin oluumuna katkda bulunmutur. Bu rgtler, zellikle kinci Dnya Savandan sonraki dnemde, uluslararas ticaretin geliimine damgasn vurmutur.20 1.1.3 1945-1980 Dnemi kinci Dnya Sava nn sonunda, lkeler arasnda balayan souk sava, siyasi ve ekonomik kutuplamalara neden olmutur. Tm bunlara ramen, uluslararas ticaretin serbestletirilmesi ynnde, nemli admlar atlmtr. Bu admlarn ilki, Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Anlamas (GATT) erevesinde, gmrk tarifeleri ve teki d ticaret kstlamalarnn, tm ye lkelerce karlkl olarak indirilmesidir. Dier bir adm, iktisadi birleme hareketlerinin oluturulmasdr. Bu dnemde

18 19

zalp nan, okuluslu letmelerin Ynetimi, Ankara: Kalite Matbaas, 1976, s.9. Mutlu, s.18. 20 Grn, s.35.

smrgeciliin tasfiyesi ve okuluslu irketlerin yaygnlamas gibi, iki nemli gelime olmutur. Dorudan yabanc yatrmlar ve bunlar gerekletiren okuluslu irketler, zellikle kinci Dnya Sava sonras dnemin zelliidir.21 okuluslu irketler; kinci Dnya Sava sonrasnda, nemli bir ekonomik gce sahip olmulardr.22 zellikle Bat Avrupa firmalar, sahip olduklar teknoloji, sermaye ve tecrbe (bilgi) birikimi gibi avantajlar nedeniyle, okuluslu yatrmlara ynelmilerdir. Tm kararszlk ve deiikliklere ramen bu dnem, firmalar iin global bir genileme devri olmutur. Firmalar, 1945-1980 yllar arasnda, dnya apnda hem yeni pazarlar, hem de retici gler aramaya baladklar iin, bu yllara; global genileme yllar da denilmektedir. Amerikan irketlerinin, 1950li ve 1960l yllar arasnda dnyaya almaya balamalar ile, uluslararaslama bir Amerikan olay haline gelmitir.23 Avrupay adeta istila eden okuluslu Amerikan irketlerinin24, 1960l yllarda dorudan yabanc yatrmlar, 70 milyar dolara ulamtr.25 Asya, Afrika ve Latin Amerikada, savatan nce tamamiyle yabanclara bal olan ok sayda lke, bamszln kazanm ve bugn de devam eden batl lkelerin yatrmlarn tercih etmilerdir.26 zellikle, Avrupa Topluluunun kurulmasndan sonra, Amerikan

irketlerinin, Bat Avrupada ki yatrmlarnda, hzl bir art grlm, szkonusu irketler adeta, Avrupa ekonomilerini igal etmilerdir. yle ki, ABD kaynakl dorudan yabanc yatrmlarn, toplam dnya yatrmlar ierisindeki oran %60 lar bulmaktadr. Oysa, ngiltere, Almanya, Fransa gibi lkeler, dorudan yabanc yatrm yapmak yerine, portfy yatrmlarn tercih etmilerdir. Bu dnemde, dorudan yabanc yatrmlarn %75 ine yakn bir ksm, Bat Avrupa lkelerine yaplmtr. Japonya ise, bu tr yatrmlara kaplarn byk lde kapatmtr. Az gelimi lkelere yaplan yatrmlar ise, daha ok petrol ve benzeri nemli madenlere sahip, ya da (Gney Kore,
Seyidolu, s.359.442.559. Oviatt, Mc Dougall ve Philli, s.45. 23 Mutlu, s.18,325. 24 Glten Kazgan, Yeni Ekonomik Dzende Trkiyenin Yeri, 2.Basm, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1995, s.27. 25 Susan P. Douglas ve Samuel C. Craig, Global Marketing Strategy, New York: 1995, s.5. 26 John Doukas ve Nickolas Traulos, The Effect of Corporate Multinationalism on Shareholders Wealth; Evidence from International Acquisitions, The Journal of Finance, Vol. XLIII,No.5, December 1998, s.1161.
22 21

10

Arjantin, Brezilya, Meksika gibi) geni bir i piyasaya sahip, az saydaki lkeye gitmitir.27 Birlemi Milletler rgt nn yapt aratrmalar, 1970 li yllarn balarnda, 30 bin ubeli, 10 bin, okuluslu irketin mevcut olduunu gstermitir.28 okuluslu ABD irketlerinin, yabanc lkelerde nemli llerde gelimesi, 1960l yllara rastlar. 1960larda bu alandaki gelime, ABD ya da dnyann dier sanayilemi lkelerinde, o zamana kadar grlmemi boyutlara ulamtr. Amerikan iletmelerinin yabanc lkelere dolaysz yatrmlar, 1960dan 1970e kadar 31,8 milyar dolardan 78 milyar dolara ykselmi, 1978de ise 168 milyar dolar amtr. 29 1970li yllarn ikinci yarsnda, mevcut yatrmlarn nemli bir blmn, Amerikan okuluslu irketleri gerekletirmi, Bat Avrupa ve Japonya kaynakl irketlerin okuluslu yatrmlar da, hzla artmaya balamtr. ine yaplan dorudan yabanc yatrmlarda ise, byk artlar kaydedilmitir. inin 1979 ylnda, mevzuatn deitirerek, yabanc sermayeye kar zendirici politikalar uygulamas, bu artta nemli rol oynamtr. okuluslu irketler, 1970lere doru, petrol ambargosu, doal kaynaklarn ktlamas ya da, enerji bunalm gibi konulara konu olarak, dnya kamu oyunun dikkatini, ekmeye balam ve bu durum, zellikle dnya ekonomilerini ve zellikle de, batnn sanayilemi lkelerini etkisi altna almtr. Ancak bundan sonra, olayn ok ynl olarak incelenmesine ve bunun ekonomik, politik ynden okuluslu irketlerle ilikisinin aratrlmasna balanmtr. 30 Dnem ierisinde, dorudan yabanc yatrmlarn yapld lkeler, gelimilik seviyesine gre karlatrldnda, az gelimi lkelere yaplan dorudan yabanc yatrmlarda, azalma meydana geldii grlmektedir. Bunun en nemli sebepleri arasnda, zellikle, petrol alannda faaliyet gsteren yabanc irketlerin milliletirilmesi ve ou az gelimi lkede, yabanc sermayeye kar izlenen olumsuz politikalarn
27 28

Seyidolu, s.559. Ergin Yldzolu, Globalleme ve Kriz, stanbul: Alan Yaynclk, 1996. s.15. 29 Arvind V. Phatak, Uluslararas Ynetim, Prof.Dr.Atilla Baransel, Ar.Grv. Tomris SOMAY(ev:), l. Fak. Yayn No:213, letme ktisadi Enstits Yayn No:108, s.5. 30 Kadir D. atrolu, okuluslu irketler Strktrel ve Fonksiyonel Bir Evrim Yaklam, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar;536, 1986, s.6-7.

11

etkilerinin olduu gzlemlenmitir. En nemli nedense; baz az gelimi lkelerin, uluslararas bankalardan aldklar kredilerin, okuluslu irketlerin bu lkelerde yaptklar yatrmlar, glgede brakm olmalardr. 31 Bu dnemde, dorudan yabanc yatrmlarn azalmasnn bir sebebi de, 1970 li yllarda Amerikan irketleri iin, uluslararaslamann ekiciliinin tedricen azalmaya balamasdr. yle ki; Amerikan okuluslu irketleri, 1970 ylndan 1975 ylna kadar, yabanc lkelere yaptklar yatrmlardan %10 unu satmlardr. Yatrmlarda, en nemli gerilemeler, ounlukla, dk teknoloji ve buna karlk, yksek rekabet gc gerektiren alanlar olan; tekstil, deri, giyim ve merubat32 gibi sanayilerde, meydana gelmitir. Birlemi Milletler rgtnn yapt aratrmalara gre; 1970li yllarn sonlarnda, okulusl irket says 11 bine, onlara bal ube says ise 80 bine kmtr. 33 1970li yllarn bandan itibaren, dnya ekonomisinde yaanan kriz ile, istikrarl byme sreci sona ermi, dk byme hz, isizlik ve istikrarsz fiyatlar koruma politikalarna olan rabeti yeniden artrmtr. Bu ise; blgeselleme nin (blgesel entegrasyon hareketleri) hz kazanmasna yol amtr. Tm bu oluumlar, 1980li yllarla birlikte, uluslararas ticarette blgeselleme olarak adlandrlan ve birbirine yakn corafyay paylaan lkelerin, bir araya gelip serbest ticaret anlamalaryla, aralarndaki ticareti serbestletirici giriimde bulunmalaryla sonulanmtr.34 Genellikle ticaret bloklar olarak adlandrlan bu anlamalar; ekonomik blgeselleme, komular arasndaki mal ve pazar entegrasyonlarndan, tam ekonomik birlemelere kadar, blgeselleme ile ilgili geni bir aktiviteyi kapsamaktadr.35

31 32

Seyidolu, s.560. John D.Daniels, Robert A. Pitts ve Mariette J.Tretter, Strategy and Structure of U.S. Multinationals: An Exploratory Study, AcademyManagement Journal, Vol.II,No.27, 1984, s.301-305. 33 Yldzolu, s.15. 34 Grn , s.35. 35 Louise Fawcett ve Andrew Hurrell, Regionalism in World Politics, Oxford University Press, Oxford (UK) 1995, s.78.

12

1.1.4 1981den Gnmze 1980li yllar, okuluslu irketlerin faaliyetlerini daha karmak hale getiren, rekabetin hzla artmas ve teknoloji transferlerinin fazlalamas gibi, pek ok deiiklie sahne olmutur.36 Uluslararas ekonomide yaanan deiim, ulusal ekonomilerin da alma eilimlerini glendirmi, bundan en fazla faydalanan ve bu eilimin daha da glenmesini salayan unsur, okuluslu irketler olmutur.37 1960l yllardan itibaren, da kaymaya balayan Amerikan irketlerine kar, Japonya ve dier yeni endstrileen lkelerin, artan rekabetine tank olunan bu dnemde; hem Japon, hem Amerikan ve hem de Avrupal irketler, rekabetin artan basks altnda kaldklar iin, okuluslu operasyonlarn iyiletirmeye almlardr.38 Bu dnemde, dorudan yabanc yatrmlarn trlerinde bir eitlenme yaanm, geleneksel yatrm ekillerinin yannda, yeni uygulamalar ortaya kmtr. Ancak; bir yandan az gelimi lkelerin iinde bulunduklar d bor krizi, dier yandan petrol dahil hammadde fiyatlarndaki hzl dler ve az emek-youn sanayi mallar zerinde younlaan koruyucu akmlar, bu lkelerin cazibesini daha da azaltmtr. Sonu olarak, szkonusu lkelere yaplan yatrmlarda gerilemeler yaanmtr. Baz az gelimi lkelerse, da alma politikalarna paralel olarak, yabanc sermaye yatrmlarna kar daha zendirici ve liberal politikalar izlemilerdir. Szkonusu politikalara ramen, yabanc sermaye, gelimi lkelere doru yn deitirmi ve yarsna yakn bir blm, bilhassa Hollanda, ngiltere, Kanada, Almanya ve Japonyaya mensup, okuluslu irketler tarafndan ABD ye yaplmtr. Bu dnemde, byk miktarlarda portfy yatrm yapmalarna ramen OPEC lkeleri, hemen hemen hi dorudan yabanc yatrm yapmamtr.39

Mutlu, s.21. Ahmet Selamolu, Kreselleme Srecinde nsan Kayna, stanbul: This Yaynlar, 1998, s.43. 38 Douglas ve Craig, s.7. 39 Seyidolu, s.560.
37

36

13

Dorudan yabanc yatrm yapanlarn davranlar dikkatle incelenecek olursa, yabanc sermayeye, en fazla, gelimekte olan lkelerin ihtiyac olmasna ramen, okuluslu irketlerin, en fazla, gelimi lkeleri tercih ettikleri grlmektedir. Bu adan, yabanc sermayenin gittii lkelerin banda, ABD gelmektedir. 1992 yl hari, yabanc sermayeden en byk pay, ABD almtr. 1996 ylnda, toplam 349,2 milyar dolarlk yatrmn 85 milyar dolarlk ksm, yani %24 ABDye yaplmtr. Yabanc sermayeyi en hzl eken lke ise, in olmutur. 1989 ylnda, 3,4 milyar dolar olan yabanc sermaye yatrmlar, 1996 ylnda 42 milyar dolara ulamtr. 1991 ylnda, yabanc sermayeden %27,8 lik bir pay alabilen gelimekte olan lkelerin oran, 1996 ylnn sonlarnda %40,3 e kmtr. Ayn dnemde, gelimi lkelerin ald pay %57,7 olarak gereklemitir. Dnyada dorudan yabanc yatrmlarda ilk be sray, toplam %55 lik bir oran ile ABD, in, ngiltere, Fransa, Benelks (Belika, Hollanda, Lksemburg) ve Brezilya almaktadr. Dier lkeler %45 lik ksm paylamaktadrlar. Yabanc sermaye yatrmlarnda baarl lkeler arasnda, Polonya, Peru, Brezilya, Endonezya ve Vietnam dikkati ekmektedir. Szkonusu olumsuz gelimelere ramen gnmzde, dnyann eitli blgelerinde veya hemen hemen her lkesinde, faaliyet gsteren firma saysnda byk artlar olmutur. Geni corafi alanlarda faaliyet gsteren okuluslu irketler, son 30 ylda uluslararas ticaretin grntsn btnyle deitirmitir.40 Bugn, dnya ticaretinin yars 500e yakn okuluslu irket tarafndan gerekletirilmekte ve bu irketler, dnya zerinde gerekletirilen mal ve hizmet alveriinin yarsndan ounu, kontrol altnda tutmaktadrlar. 41(Bkz. Tablo:1)

40 41

Mutlu, s.4,12. Richard Hodgetts ve Fred Luthans, International Management, Singapur: Mc Graw Hill, 1997, s.3.

14

Tablo 1 Globalleme ve ok Uluslu irketlerin Genileyen Gc (Milyar Dolar 1994)

Kaynak: Cokun Can Aktan ve stiklal Y. Vural, okuluslu irketlerin Hegemonyas,http://www.canaktan.org/yeni-trendler/global-sorunlar/cokuluslusirket.htm, (30 Eyll 2005), s.2.

15

Portfy yatrmlarnn geliimi incelendiinde; 1983-1993 yllar arasndaki zaman diliminde, portfy yatrmlarnn 10 kat artt grlmektedir.42 Ulusal pazarlarn konumu, dnya pazarlarndan daha fazla pay alabilme arzusu, okuluslu bir irket olabilmenin getirdii ek mali ykler ve hzla gelien teknolojileri takip etme zorunluluu gibi sebepler de43 eklenince, 1998 ylndan sonra, irket evlilikleri giderek hzlanm, bankaclktan otomativ sektrne, elektronikten kimya sanayine kadar geni bir yelpazede yaanmaya balamtr. 1998 ylnda, Citicorp ve Travellers Group birleerek 670 milyar dolarlk gleriyle, dnyann en byk finans kuruluu olmu, Japon Tokyo Bank ile Mitsubishi Bank birleerek 420 milyar dolarlk dnyann ikinci byk bankas haline gelmitir.44 Her birleme veya evlilik sonunda birleen veya evlenen irket alanlar yeni rgt kltrleri ile karlamlardr. alanlarn karlatklar yeni rgt kltrleri iinde yaamak durumunda olmalar; onlarn deiime ak olmalarn, deiimi kabullenmelerini ve deiimden rahatsz olmamay renmelerini de beraberinde getirmitir.45 Bunun doal bir sonucu olarak, karlalan bu yeni kltr alana zmsettirecek ve yeni rgt kltrnn iselletirilmesini salayacak bilgi ynetim ve yneticilerine duyulan gereksinimin giderek artt gzlemlenmitir. Globalleme ile birlikte; ekonomik yaplar deierek, uluslararaslam, teknolojik gelimeler, retim yntemleri ve birimlerini etkilemi, retime temel olan faktrler deierek, bilgi n plana km, hizmet sektrnde, hzl gelimeler kaydedilmi, ekonomik snrlar hafiflemi, rekabetin etkileri her alanda yaanmaya balam ve okuluslu irketlerin etkileri artmaya balamtr.46 1980 li yllarla birlikte sk sk gndeme gelen globalleme kavram; bugn gnlk konumalarmzn neredeyse bir paras haline gelmitir. Bir yandan; lkeler
42 43

Trkel Miniba, Bazlarnda Kriz Yok, Mercek, Ocak 1999, s.29 Selamolu, s.6. 44 Oygur Yamak, Kalite Odakl Ynetim, stanbul :Panel Matbaaclk, Kalite Dizisi, No:1, 1998, s.47. 45 mer Diner, Stratejik Ynetim ve letme Politikas, 5.Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 1998, s.290. 46 Ziya Erdem, Tele alma, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1997, s.5.6.

16

arasndaki ekonomik, politik, siyasal ilikilerin yaygnlamas ve gelimesi, ideolojik ayrmlara dayal kutuplamalarn zlmesi, farkl toplumsal kltrlerin inan ve beklentilerinin daha iyi tannmas, lkeleraras ilikilerin younlamas bu kavram altnda ifade edilirken dier yandan lkelerin kendilerine has maddi ve manevi deerleri ve bu deerler etrafnda olumu birikimlerinin, milli snrlar aarak dnya apnda yaylmas47 eklinde de ifade edilmektedir. okuluslu irketler iin globalleme; kaynaklarn ve yeteneklerin artan bir entegrasyonu anlamna gelmektedir. Szkonusu entegrasyonu, okuluslu irketlerdeki kaynaklarn transfer edilebilirlii, entegrasyonun derecesini ise transfer edilen kaynaklarn bykl belirlemektedir. Snr tesi kaynaklar ise; sermaye, rnler veya bilgi olabilir. okuluslu irketlerde, ubelerden, ana ofise ve ana ofisten ubelere, gittike artan iki ynl bir bilgi ak vardr. Byle bir uluslararas entegrasyonun ynetimi ise, tek bir lke iindeki ynetim faaliyetlerinin icra edilmesinden daha karmak ve kompleks olmaktadr.48 Bu karmak ve kompleks ortamda ise ihtiya duyulan bilgilere sratle eriim salayacak bilgi sistemleri ile bunlar kullanp doru kararlar verecek yneticilere olan gereksinim ortaya kmaktadr. 1990larn balarndan bu yana bilgi ynetimi srekli olarak gndemde kalan bir konu olmutur. Dnyann her tarafnda i dnyas zerine aratrmalar yapanlar, danmanlar ve medya ileri gelenleri, gnmz irketlerine, bilgi retimini bir rekabet avantaj kayna olarak grmelerini; bilgi iilerinin (giderek byyen mhendisler, bilim adamlar, tp doktorlar, yazarlar, bilgisayar programclar ve dier yaratc meslek sahipleri grubu) gereksinimlerine odaklanmalarn bir ve endstri ortam sonras bilgi

ekonomisinin

taleplerini

karlayacak

renme

oluturmalarn

tlemileridir. 49 Bununla birlikte irketlerin da alarak okuluslu hale gelmeleri pek ok sorunu da beraberinde getirmektedir. Firmalarn da alrken uluslararas evreyi
Canan etin, Yeniden Yaplanma, Giriimcilik, Kk ve Ortaboy letmeler ve Bunlarn zendirilmesi, stanbul: Der Yaynlar, 1996, s.67. 48 Yair Aharoni, The Organization of Global Service MNEs, International Studies of Management&Organization, Vol.26, Issuel2, Summer,1996, s.11. 49 Georg V.Krogh, Kazuo Ichjo ve Ikujro Nonaka, Bilginin retimi, Gnhan Gnay (ev.) , 1.Basm, stanbul: Dbank Kitaplar, 2002, s.13.
47

17

analiz ettikleri kadar, retim yapacaklar ya da faaliyette bulunacaklar lkenin kltrel deerlerini bilmeleri ve kendi rgt kltrleri ile oluturulacak irketin rgt kltrn kaynatrmalar gerekmektedir. Aksi bir durumun, firmaya, faydadan ok zarar getirecei dnlmektedir. 1.2 okuluslu irket Tanmlar Bir ya da birden ok yabancya bal veya yan kuruluu olan bir irket, okuluslu bir irkettir. Bu irketin milyar dolarlk bir irket olmas gerekmez. ABD ve dier lkelerde faaliyette bulunan en byk okuluslu irketleri gsteren Fortune 500 ya da Forbes 100 gibi sekin listelerde yer almayan bir ok uluslararas irket vardr. irket byklne ilikin toplam ciro, gayrisafi kar, toplam varl ve benzeri llerde, Ford ve General Motorsa yaklamasalar bile, bu irketler okuluslu irketlerdir. 50 ok uluslu irketleri; ekonomik ve mali glerine, faaliyet gsterdikleri lke saysna, yneticilerin uyruu ve ynetim faaliyetlerine yaklam tarzlar ile, faaliyetlerinin btnlk ierisinde olup olmamalarna gre bir ayrma tabi tutabiliriz. 1.2.1 Ekonomik ve Mali Gc Esas Alan Tanmlar irketin bykl, retimi, lke dnda sahip olunan varlklarn

deeri ve faaliyetlerin dnya apnda yaygnlk derecesi gibi faktrlere nem veren,51 Yabanc lkelerdeki retimi, kar veya personeli; toplam retiminin,

karnn veya personelinin nemli bir miktarn oluturan, 52 Farkl milliyetlerden oluan irketlerin ortak bir ynetim stratejisi iin

ortak mlkiyet ve sorumluluk balar ile biraraya gelmelerinden oluan53 irket ve iletmeler eklinde yaplan tanmlamalar okuluslu irketlerin ekonomik ve mali gcn esas alan tanmlamalardr.

Phatak, s.4. Cem Alpar, okuluslu irketler ve Ekonimik Kullanma, Ankara: Ankara TA Yayn, No:103, 1977,S.24. 52 Mehmet Tmer, okuluslu letmelerde Kltrn Yneticiler zerine Olan Etkileri, Human Rerources, Ekim-Kasm-Aralk 1998, s.34. 53 Raymond Vernon,Economic Sovereignty at Bay, Foreign Affairs, Vol.7, No.1 October 1968, s.114.
51

50

18

irketin ekonomik ve mali gcn temel alan tanmlamalar, genellikle irketin evrensel gcn oluturan, retken faaliyetlerde bulunmas, bu faaliyetin birden fazla lkede yaplmas, anavatan dndaki varlklarn deeri ve dnyadaki yaygnlk derecesi gibi unsurlarla ilgili verilere, daha fazla nem vermektedir. 54 1.2.2 Faaliyet Gsterilen lke Saysna Gre Yaplan Tanmlar Farkl lkelerde birbirine bal ube alarna sahip olan, dnya apnda

faaliyet gsteren ve tm firma amalarnn gerekletirilmesine imkan salayan bir yapda mali, maddi, teknik ve idari kaynaklarn bu amaca tahsis eden55,

lkeler arasnda mallarn, hizmetlerin, know-howlarn ve retim

faktrlerinin transferini yapan56, Genel idare merkezi kken lkede olan ve faaliyetlerini bir yada birden

fazla lkede kendine bal ubeleri veya irketleri aracl ile koordine eden57,

Yabanc lke yasalar ve kurallar altnda faaliyet gsteren58,

ki ya da daha fazla lke arasnda iletmecilik faaliyetleri yapan

firmalar59 eklinde yaplan tanmlamalar ok uluslu irketlerin faaliyet gsterdii lke saysn esas alan tanmlamalardr.

atrolu, s.12. Phatak, s.21. 56 Akat, s.20. 57 Glten Kutal, Endsrtri likileri Asndan okuluslu irketler, stanbul: .. ktisat Fakltesi Yayn, 1982, s.16,17. 58 David E. Lilienthal, Management of the Multinational Corporation, Management and Corporations. (ed.Anshen, Melven ve Bach, G.L.), mCgRAW-Hill Book Company, New York 1985, s.119. 59 Akat, s.19.
55

54

19

1.2.3

letme

Yneticilerinin

Uyruu

ve

Ynetim

Faaliyetlerine

Yaklamlarn Esas Alan Tanmlar Uluslararas ekonomik faaliyetlerde bulunan, yatrm ve retim

faaliyetlerinde bulunduklar lkeler arasnda fark gzetmeksizin, kendi lkeleri gibi kabul eden ve herhangi bir lke ya da ulusa kar, rk ve milliyetilikten kaynaklanan bir davranta bulunmayan bir st ynetime sahip60, olan61 retimle ilgili kararlarn yavru irketlere dikte ettiren firmalar tek

ki veya daha fazla lkede tek ynetim stratejisi altnda, iletme

kaynaklarnn lkeye baklmakszn dalm ile mlkiyet ve st ynetimi okuluslu

merkezli, yavru irketlere belirli bir zerklik tannmsa ok merkezli, irket ynetici ve hissedarlar eitli milliyetlerden oluuyorsa dnya merkezli okuluslu irketlerdir62 eklinde yaplan tanmlamalar ise iletme yneticilerinin uyruunu ve ynetim faaliyetine yaklamlarn esas alan tanmlardr. 1.2.4 Faaliyetlerin Btnln Esas Alan Tanmlar okuluslu irketlerin farkl lkelerdeki retim ve hizmet birimlerinin

uyum ierisinde almasn temel alarak,63

Farkl lkelerde retim faaliyetinde bulunan firmalarn retimle ilgili

kararlarnn (teknoloji seimi, kaynak kullanm, pazarlama yntemleri vb.) ana irketin bulunduu lkelerde saptayan ve gelitiren64, Dnya leindeki faaliyetlerini, bir btn olarak organize eden ve

karar vermede kuvvetli bir ekilde merkezlemi65,

60 61

Alpar, s.25. Tmer, s.34. 62 Alpar, s.26. 63 Grn, s.15. 64 Alpar, s.25. 65 Tmer, s.34.

20

Gerek lke ii ve gerekse deniz ar faaliyetlerini evreleyen

btnleik, global bir felsefeye sahip firmalar66 eklinde yaplan tanmlamalar ise faaliyetlerin btnln esas alan tanmlardr. Birlemi Milletler ise, okuluslu irketi; ekonomik iletme birimlerinin hukuki ekli ve ura alanlarna baklmakszn, iki ya da daha fazla lkede faaliyet gsteren, iletme birimleri arasnda, global stratejiyi oluturmak zere, uyumlu ve ortak politikalarn saptanmasna yol aan, bir ya da birden fazla karar alma merkezlerinin efektif kontrollerine dayal bir kararalma sistemi altnda, nfusun sahiplik ya da birimler arasndaki dier balar yoluyla kullanld, bilgi, kaynak ve sorumluluklarn birimler arasnda paylald ekonomik iletmelerden oluan ticari bir teebbs67 eklinde tanmlamtr. Tm bu tanmlamalardan yola karak ok uluslu irketleri; birden fazla lkede faaliyet gsteren ve faaliyette bulunduu lkeler arasnda retim faktrlerinin (emek, tabiat, sermaye, mteebbs) yansra bilgi ve kltr alveriinde de bulunan irketler olarak tanmlamak mmkndr. 1.3 okuluslu irket le lgili Kavramlar okuluslu irket kavramn karlamaya ynelik pek ok kavram bulunmakla birlikte sk kullanlanlar unlardr: 68 1.3.1 Uluslararas irket (International Company) Uluslarars irket teriminden genellikle blm ya da ube dzeyindeki faaliyetlerini bir merkez etrafnda (ya da bnyesinde) toplayan ve direkt yatrm dahil yabanc pazarlara girmek iin potansiyel stratejileri uygulamay dnen bir firma tipi anlalmaktadr. Bu tr bir irket iin ulusal snrlar tesindeki piyasalara girmek nemli olup, buralarda retimde bulunmak zorunlu deildir. Yani bir irkete bu sfatlar
66

John D.Daniels ve Lee H.Radebaugh, International Business: Environments and Operations, Addison Wesley (8th ed.), Massachusetts: 1998, s.9. 67 U.N., Commission on Transnational Corporations, Report on the sixth (23 June-4 July 1980). Economic and Social Council, Official Records, 1980. Supplement No.10E/1980/40. Rev.1, E/C. 10/75. New York 1980.s.31-32. 68 Grn, s.16.

21

verebilmek iin okuluslu irket niteliinde olmas gerekmez. Bu adan bakldnda, onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarda ki Bat Avrupa lkelerine ait byk ticaret irketleri de, uluslararas irket niteliindedir.69 Uluslararas irketler, yalnz kendi lkeleri iinde deil, yabanc lkelerde eitli faaliyet dallarndan birinde veya birkanda retim veya sat faaliyetlerinde bulunmakla birlikte darda snrl yatrmlar olan ve ounlukla ana firmann ynetimi, lkesinin vatandalarnn elinde bulunan firmalardr. 70 1.3.2 Uluslar tesi irket (Transnational Company) Uluslar tesi irketler; okuluslu irketlerin politik, ekonomik ve ideolojik snrlar tanmadn belirten bir kavram olup, uluslararas ya da lkeleraras snrlarn tesine geebilen irketlerdir. irketin mlkiyet ve ynetimi ok farkl uluslardan gelen kiilerden olutuundan irketin yaps ve faaliyetlerinde ulusal bir kimlikten szedilemez.71 Bu irketler, her lke iin global olarak standartlatrdklar rnlerini, yerel zellikler ve mteri isteklerine bal olarak lkelere gre deiime tabi tutarak global yapnn verimlilii ile okuluslu bir irketin yerel duyarlln ve uluslararas giriimlerin teknoloji transferi olanaklarn birletirirler.72 Bylece bir yandan srmden kazanarak, maaliyeti drrken, dier yandan da, yerel duyarllk srdrlmeye allr.73 Uygulamada grlmemekle birlikte, Birlemi Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafndan, bu terim kullanlmaktadr. 1.3.3 Uluslar st irket (Supranational Company) Halihazrda mevcudu olmamakla birlikte, Uluslar st irket terimi; hibir lkeye mensup olmayan, daha ok uluslararas bir anlama ile kurularak, uluslararas bir organ tarafndan tescil ve kontrol edilen ve bu organa vergi demek suretiyle varln

atrolu, s.11. Diner, s.177. 71 Mutlu, s.10. 72 mer Esener, Stratejik Ortaklklar: Trk irketleri iin Byme ve Global Pazara Alma Teknikleri, stanbul: stanbul Menkul Kymetler Borsas Yaynlar, 1997, s.68. 73 Stephen R.Rhinesmith, Yneticinin Kreselleme Rehberi. Deien Dnyada Baarya Gtren 6 zellik, Glden en (ev), stanbul: Sabah Kitaplar, 2000, s.25.
70

69

22

srdren, gerektiinde de, hukuki olarak mlkiyetini ortadan kaldran irketler iin kullanlmaktadr.74 1.3.4 okuluslu Giriim (Multinational Enterprise) Liberal iktisat doktrininde, mteebbse (giriimci) ve hr teebbse arlk veren dnceden kaynaklanan bir terim olup teebbsn yaygnlatn ve okuluslu bir nitelie brndn ifade etmektedir. okuluslu giriim uygulamada kapitalizmin ve liberal doktrinin esasn tekil eden hr teebbs ideolojisinin yaygnlamas ve gidilen lkelerdeki giriimcilerin ortaya kmasn salamamakta, aksine merkez lke giriimciliini yaygnlatrmay hedef almaktadr.75 Uygulamada yalnz kken lke giriimini yaygnlatrd, ev sahibi lkede hr teebbs ideolojisinin yaygnlamasn ve giriimcilerin ortaya kmasna engel olduu ileri srlen76 bu irketler, uluslararas ilerine son derece baldrlar. Pek ok farkl lke ve pazarda kendi yerli ilerinin kk kopyalarn kurmulardr. Ev sahibi lkedeki operasyonlarnn ynetimini, yerel idarecilere devretmekten ekinmezler. Yerli bir organizasyon gibi grnmek hedefindedirler. Bylece ev sahibi lke piyasalarnda oluturduklar operasyonlarn, dnya apnda oluturulmu kaynak, beceri ve teknoloji ile desteklemenin rekabet avantajna sahip olurlar.77 1.3.5 Global irket (Global Company) okuluslu irketlerin ve faaliyette bulunduklar lkelerin saylar oaldka ve buna paralel olarak ulusal ve uluslararas konularda ekonomik ve politik gleri arttka global irket terimi de kullanlmaya balanmtr.78 Bir irketin dnyann her yannda faaliyette bulunabilmesi iin, irket mlkiyeti ve ynetiminin, farkl lkelere dalm

Glten Kutal ve A.Rza Bykusl, Endstri likileri Boyutunda okuluslu irketler ve nsan Kayna Ynetimi; Teori ve Uygulama, stanbul: Der Yaynlar, 1996. s.27. 75 atrolu, s.9. 76 Mutlu, s.10. 77 Rhinesmith, s.22.23. 78 R. Eells, Global Corporations: The Emerging System of World Economic Power, Interbook.Inc., New York, 1972

74

23

olmas gerekli deildir. Mlkiyet ve ynetimi, tek bir lkede bulunan bir irket bile, bu ii yapabilir.79 Global irketler; uluslararas veya okuluslu irketin bir uzantsdr. Uluslararas irketde olduu gibi, iin uluslararas boyutunu soyutlamak ya da okuluslu irketin yapt gibi pek ok lkede kopyalamak yerine; kaynaklar global bazda paylaarak, en dk maliyetli ve en kaliteli rnlerle, en iyi pazara girmeye alrlar. Kendi ulusal kabuklarndan syrlmak amacndadrlar. Ortamdaki deiikliklere kar uyum gleri yksek olup, gelecei etkileyebilecek global eilimlere kar son derece duyarldrlar. Gelimi bir i stratejisi gerektiren, son derece gelimi bir organizasyon yapsna sahiptirler. Bu irketler, farkl bir dnce yapsna ve uyum yetenei yksek yneticiler ve irket kltrne sahip olmay gerektirir. Kaynaklarn ve yeteneklerini srekli tarayp, yeniden dzenleyerek ulusal ya da blgesel snrlarn rn, pazar ve yeni teknolojiler karsnda engel oluturmamasn salarlar. Merkezlerini, gerektii durumlarda kendi anavatanlarnn dna tamakla kalmazlar; farkl ilevler, farkl rn izgileri ya da farkl i kollar iin birka merkeze birden sahip olabilirler. En byk rekabet avantaj ve karllk iin, global verimlilik ve yerel duyarlln yansra; politika, insan ve kaynaklar lsnn global egdmne nem vermektedirler. Dnyann nemli piyasalarnda rnlerini satan ve dnya apnda faaliyetleri olan80 bu irketler, organizasyon yaps bakmndan, okuluslu irketlerden farkldrlar( Bkz. ekil 1). Global irketler; her zaman yeni bir rn ve ikolu aray ierisindedirler. En karl pazarlara, en dk maliyetle, en uygun ynetim kaynaklarn kullanarak, en yksek kaliteli rnleri vermeye odaklanmlardr. Parann, insanlarn ve kaynaklarn nerede bulunduu, global irketler iin nemli deildir.81 Byle irketlerde pazarlama faaliyetleri artk yerli ve yabanc pazarlama faaliyetleri olarak ayrlmamakta, tm

79 80

atrolu, s.10. Grn, s.18. 81 Rhinesmith, s.23,24.

24

dnyay tekbir pazar olarak ele almakta ve pazarlama programlarn da global lekte uygulamaktadrlar.
82

ekil 1 Organizasyonel Adan okuluslu ve Global irketler

okuluslu irket

Global irket

Tek merkez Hiyerarik Kat Yap Patron /memur Komuta zinciri Bilgi -g

Pekok merkez A(network) Organik Sre nteraktif Pek ok kanal Bilgi-Kaynak

Kaynak: Stephen R.Rhinesmith: Yneticinin Kreselleme Rehberi: Deien Dnyada Baarya Gtren 6 zellik, (ev.Glden en), Sabah Kitaplar, stanbul 2000, s.24.

82

Grn, s.40.

25

1.4 okuluslu irket Trleri okuluslu irketler ynetim asndan faaliyetlerini lkelere gre farkl biimlerde odaklatrrlar. Bu adan okuluslu irketleri tekmerkezli, ok merkezli ve dnya merkezli83 olmak zere ksmda incelemek mmkndr.

1.4.1 Tek Merkezli (Entrosentrik) irketler irket ynetimi, arlkl olarak kken lke personeli tarafndan yerine getirilir. Burada ana irket; ev sahibi lkedeki irketin buradaki i gcnn teknik ve ynetim kapasitesi dnda, karmak bilgi ve beceriler gerektirdii dncesine sahiptir.84 Bu dncenin sonucu olarak, kilit ynetim kadrolarnda kken lke uyruklu personel grevlendirilir. Kken lkedeki yneticiler yabanc kiiler hakkndaki deneyimsizlik veya bilgi noksanl nedeni ile ayn kltr paylat ve bu nedenle davranlarn daha kolay anlayarak anlamlandrd, kendi uyruundan olan yneticiler ile almay tercih ederler. Kken ve ev sahibi lkelerdeki st dzey yneticiler, kken lkede yetimi ve bu lkenin kltr ve deneyimleri ile donanmtr. Sz konusu yneticiler, benzer zgemie sahip insanlarn bir arada alrken kendilerini daha rahat hissedeceklerine ve baarl olacaklarna inanrlar. Dnyann her yerinde grlebilen, byk lde deiime kar koyucu85 ve kken lkedeki ana irketin ynetime egemen olduu bu tek merkezli irket tipinde; ana irket, kulland ynetim biimini dier ynetim biimlerinden daha stn grmekte ve dier lkeleri de bu biimi kullanmaya zorlamaktadrlar.86 Bu irketler kendilerini ncelikle kken lkenin kanunlar ile ykml hissederler. Karar verme srati, kken lkedeki personelin teknik ve ticari kabiliyetleri
Grn, s.21. Hasan Tutar, Kreselleme Srecinde letme Ynetimi, Ynetim Dizisi:13,stanbul: Hayat Yaynlar, 2000, s.183. 85 znur Yksel, Beyin G:okuluslu irketlerin Gelimekte Olan lkelerde Yetimi Ynetici stihdam, Ankara:G.. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, No.4:1-2, 1988, s.32. 86 Akat, s.20.
84 83

26

ile kken lkedeki stn bilgi birikimi gibi avantajlarnn yannda, kken lke vatanda olmayan idareci ve uzman kiilerin bilgi birikimlerinden faydalanamama, ev sahibi lkelerde iyi karlanamama ve bunun doal sonucu olarak da, zaman ierisinde yeni gr ve bulularn ortaya atlmasnda yetersiz kalmalar87 gibi dezavantajlar vardr. evreden gelen etkilerin baskn olmas durumunda bu ynetim yapsnn tercih edildii grlr. okuluslu irketler, corafi olarak geni bir alana yaylp faaliyet gsterdikleri blgeler geniledike daha merkezi ve ok blml bir kontrol yaps kurma eilimine girerler. Ev sahibi lkelerdeki retim birimleri, merkeze ve ksmen de birbirlerine eitli lkeleraras geilerle baldrlar. Mlkiyet, ynetim ve bilgi, kken lkedeki merkezden kaynaklanmakta, demelerle birlikte, kar ve enformasyon d birimlerden merkeze akmaktadr. Merkez ve ubeler arasnda (merkezden ubelere doru) teknoloji, rn ve sermaye eklinde bir akm yaanrken, ev sahibi lkelerdeki ubelerin birbirleri arasnda teknoloji, sermaye ve para transferi gerekletirdikleri grlmektedir. En dikkati eken nokta ise; kken lkedeki merkez ynetiminin tm irket yapsn iyiletirmeye alrken, ubeler arasndaki akmlarn hzl bir gelime gstermesidir. Merkez ve ubeler ile ubelerin birbirleri arasndaki ilikiler, ok az kken lkeden olmak zere, ounlukla ev sahibi lkelerin koyduu snrlar iinde; gereklemektedir.88 1.4.2 ok Merkezli (Polisentrik) irketler Ynetim egemenliinin tek bir merkezden ziyade, belirli yerel merkezlerde topland bir irket tipidir. Bu irket tipinde, yavru firmalara daha fazla zerklik tannmtr.89 Bundan dolay; ev sahibi lkeye ynelik bir ynetim ekli olarak kabul edilir. Her yabanc ube, adeta yar bamsz bir firma gibi alr. Ana firmann denetimi, daha ok mali konular zerindedir. Buna ramen en st ynetim kadrolar, kken lkeye mensup kiiler tarafndan karlanrken, dier alanlar ise, ev sahibi lke nfusundan istihdam edilir.90 Kken lkedeki ana merkezin yneticileri, yabanc

Kutal, s.12. znur Yksel, Uluslararas letme Ynetimi ve Trkiye Uygulamalar, (2.Basm), Ankara:Gazi Kitapevi, 1999, s.29-34. 89 Akat, s.20. 90 Seyidolu, s.567.
88

87

27

yneticilere gvenirler ve ubelerin faaliyetlerinden kar elde edildii srece geri planda kalmay tercih ederler. ubelerde kilit konumundaki ev sahibi lkeye mensup yneticiler, kendi personelini semek ve yetitirmekte serbesttirler. Szkonusu yneticilerin kendi elemanlar zerinde, tamamen olmasa bile nemli derecede yetkileri vardr.91 Faaliyetlerini, ev sahibi lkelere yneltmilerdir. Ev sahibi lkelerdeki yavru irketler, yine kendilerini kabul eden ev sahibi lkelerin pazarlarna arzda bulunmak amacyla kurulmu irketlerdir. ube irketler; milli piyasann karlanmasna gayret ederler ve ana irketten bamsz bir iletme politikas izlerler. 92 D evreden gelen etkilerin baskn olmas durumunda bu ynetim yapsnn tercih edildii grlmektedir. ki ekilde gerekletirilebilir. Birincisi, ubelere daha fazla zerklik verilmesi yoludur. kincisinde ise: birinci yola hi bavurmadan, ya da buna ilave olarak; global dzeyde srdrlen faaliyetleri organize etmek iin blgesellii esas alan bir yaklamla hareket ederek, deiik corafi blgeler iin ayr ynetim merkezleri kurulur. rnein; Avrupa iin bir merkez, Ortadou iin bir merkez kurmak gibi. Blgesellii esas alan bu yntem yaps, ekonomik ve politik btnlemelerin salanmaya alld ortamlarda bilhassa tercih edilir.93 1.4.3 Dnya Merkezli (Jeosentrik) irketler Ynetimde ne kken lkenin, ne de ev sahibi lkenin baskn olmad, evrensel bir ynetim eklidir. Ev sahibi lkedeki ubeler, daha bamsz ve faaliyette bulunduklar lkelerin ekonomik ve sosyal sorunlaryla daha btnlemi durumdadrlar. Ynetim kadrolar, liyakate gre doldurulmakta ve herhangi bir milliyet gzetilmemektedir. 94 Hem kken lke, hem de ev sahibi lkelerde konulu yavru irketlerdeki tm yneticiler; ok sk iletiim ve ibirlii ierisindedirler. Kararlar, tm dnyadaki gelime ve problemler analiz edildikten sonra ana irket tarafndan verilir. Ancak; ev sahibi lkelerdeki yavru irketlerin ihitya ve gereksinimleri de gznnde
Yksel, Beyin G:okuluslu irketlerin Gelimekte Olan lkelerde Yetimi Ynetici stihdam, s.33. 92 Kutal, s.12-13. 93 Yksel, Uluslararas letme Ynetimi ve Trkiye Uygulamalar, s.29-34. 94 Tutar, s.183.
91

28

bulundurulur. Hatta; kararlar alnrken ev sahibi lkenin bir vatandaym gibi davranlr. Yneticileri iin tedbirleri alnrken, yavru firmann menfaatleri yannda ana firmann menfatleri de gzetilir. Tek merkezli irketlere gre en byk farklar; yavru irket yneticilerinin, baarl olduklar takdirde ana irkette de grev alabilmelerinin mmkn olmasdr. Dnya merkezli irketlerin en nemli zelliklerinden biri de; iki lkeden oluan uluslararas pazarlardan ziyade, (Benetton ve Coca Cola rneklerinde olduu gibi) tm dnya lkelerine hizmet verecek ekilde faaliyet gstermeleri ve buna ynelik reklam yapmalardr. 95 Milliyetilikten uzaklam bu irket tipinde, okuluslu irketlerin hibir lke ile zel ilikileri yoktur. Teebbsn amalarna hizmet ederler. Yabanc istihdamnn en yksek, kken lke dnda retilen girdilerin orannn en fazla, kken lke dnda retim orannn en fazla, yabanc hisse senedi sahiplerinin orannn en yksek olduu ve irketin byme asndan kken lkeden ok dier lkelere bal olduu bir irket tipidir. Ama; ana irketin ve yavru irketlerin bir operasyon birlii iinde btnletirilmesi ve bunlarn dnya piyasalarndaki faaliyetlerinin her biri ile uyumlu hale getirilmesidir. 96 Dnya merkezli irketlerde grlen evrensel karar almada, global sistem yaklamyla farkl blgeleri btnletirmeyi amalayan tutum paralellik gstermektedir. Dnya merkezli ynetim yapsnda; merkez ve ubeler, kendilerini dnya apndaki organik bir giriimin paras olarak grrler. stnlk, milliyete bal deildir. Dnya apnda dnme ve hareket etmeye dayanr. Ana irket; hangi lkeden gelirse gelsin yeni olumlu grlere daima aktr. Kaynak tahsisinde optimizasyonun gerekletirilmesi, dnya merkezli ynetimin temel amacdr. Yneticilerin btncl bir yaklam iinde olmalar, btncl amalarn ortaya konulmasna ve kaynaklarn dnya apnda kullanmna imkan verir.97

95 96

Akat, s.21. Kutal, s.13. 97 Yksel, Uluslararas letme Ynetimi ve Trkiye Uygulamalar, s.29-34.

29

ster tek merkezli, ister ok merkezli, isterse dnya merkezli olsun; gelecein irketlerinin ncs olan bu irketler, bilginin temel dayanak olaca yatay bir bilgisel yap zerine kurulmaktadrlar. Bilgi zerine kurulu bu yatay yaplarda; geleneksel kontrol alan (bir yneticiye bal ast saysnn snrlandrlmas) kavram geerliliini yitirmekte ve yerine iletiim alan kavram esas alnmaktadr. Bir ste bal olan ve evresiyle ok ynl iletiimde bulunma sorumluluunu kabul eden insanlardan iletiim alanlar; bilgi, iletiim ve bilgisayar teknolojilerinin de desteiyle istenilen sayda oluturulabilmektedir. Firma yaplarna bilgi ve iletiim sistemlerinin hakim olmas ise; hiyerarik kademelendirmeye ihtiyacn azald, piramit yaplarn yerini orta kademe hiyerarisinin ortadan kalkt oval yaplara brakmasna yol amaktadr. Katlmclk anlaynn yaygnlatrlmas, ibirlii ruhunun gelitirilmesi ve iletiimin yksek teknolojik sistemlerle salanmaya balanmas ile; koordinasyon fonksiyonu bir hiyerarik (orta) kademe ii olmaktan karak, tm firma personelinin ortak sorumlulukla yrtmesi ve desteklemesi gereken ayrcalkl bir fonksiyon haline getirilmektedir.98

1.5 okuluslu irketlerin zellikleri okuluslu irketler; sermaye paylarnn iki veya daha ok lkeye dalm olmas, st kademe yneticilerinin kken lkedeki ana merkezden salanmas, ev sahibi lkedeki ubeler gibi bir takm zellie sahip olmakla birlikte uzun vadeli ama ve politikalarn merkezden oluturulmas, retimin birden ok lkede birden salanmas ve bu retimin toplam retimin byk bir ksmn meydana getirmesi, ev sahibi lkede kalknma ve ekonomik sorunlarn giderilmesinden ziyade kendi kar ve kararlarna ncelik vermeleri 99 gibi birtakm ortak zellikleri bulunmaktadr. okuluslu bir irket eitli lkelerde yer alan, mlkiyeti ksmen ya da tamamen kendisine ait retici ya da pazarlayc bal kurululardan oluan bir ebekeye sahip bir giriimcidir.100 Pek ok

98 99

Zeynep A. Dren, 2000li Yllarda Ynetim, Alfa Yaynlar, stanbul:2000, s.88-89 Diner, s.177. 100 Phatak, s.5.

30

bilim adam, okuluslu irketlerin aada belirtilen ortak zelliklerine iaret etmektedir101 : 1.5.1 retim Yaps okuluslu irketler; retim, pazarlama, datm gibi ilemler vastasyla birden fazla lkede faaliyette bulunurlar. okuluslu irketler iin birden fazla lkede retim yapmak nemli bir zelliktir. okuluslu bir irket, yabanc bir lkede bal retim kuruluu oluturduu zaman yabanc lkede retime girimi olur. Yabanc bal kurulu tmyle okuluslu irketin mlkiyetinde olabildii gibi, bir ya da birden ok irketin mlkiyetinde de olabilir. Bu ortak giriimdeki yabanc ortaklar, zel irket olabilecei gibi ev sahibi lkenin hkmeti de olabilir. Baz ABD, Avrupa ve Japon irketlerinin gelimekte olan lkelerdeki devlet iletmeleriyle ortak giriimleri vardr. Yabanclara bal kuruluun retimi, i talebi doyurmaya ynelik olabilecei gibi, ksmen ya da tamamen dier lkelere ihra edilmek zere de planlanabilir.102 Birden fazla lkede retim yapmak mutlaka bir rnn tamamnn belli bir lkede retildii anlamna gelmemelidir. ok uluslu irketlerin baz rnlerde retim srecini uluslararaslatrdklar da grlmektedir. Bu; yalnz mal veya hizmetin yabanc lkelerde retilmesi deil, ayn zamanda sz konusu mal veya hizmetin retiminin eitli aamalarnn farkl corafi alanlarda gerekletirilmesi demektir. rnek olarak Msr dan elde edilen pamuun Trkiyede iplik haline getirilmesi, Hindistanda dokunmas, talya da stil verilmesi veya bir otomobilin montaj iin deiik lkelerde retilen paralarn bir araya getirilmesi103 verilebilir. 1.5.2 Karar Verme Sreci

okuluslu irketlerin en belirgin zellii; sahiplikte ve ynetimde, ulus

kkeninin ya da en azndan ulusal hviyetinin bulunmamasdr.104 okuluslu irket teriminden balca iki anlam karlabilir. Bunlardan birincisi, irket hisselerinin bir ok
101 102

Grn, s.25. Phatak, s.11. 103 Sarukan Olu, ok Kutuplu Dnyada ABD-Avrupa-Japonya eytan geni; ktisat Dergisi, Say: 348, Nisan 1994 s.4. 104 atrolu, s.8,9.

31

ulus ya da lke arasnda dalm olmas, baka bir ifadeyle, irketin sahipliinin hisse senetleri vastasyla birden ok lke vatandalar arasnda dalm olmas dieri ise irket ynetiminin tek merkez yerine irketin sahipliinin dalm olduu lkeler arasnda bllm olmasdr.105 okuluslu irketler ev sahibi lkelerdeki kendilerine bal tm kurulu ve uzantlarn faaliyet ve ynetimlerini merkezi kararlarla etkileyerek kontrol etmektedirler.106 Ana irket yabanc bal kurulular, her birine datt kaynaklar (sermaye, teknoloji, patent ve insangc gibi) ve herbirinin ksa ve uzun dnemli plan ve btelerini onaylama hakk araclyla kontrol etmektedirler. 107 Bu kontroln tipi ve derecesi, onlarn tekmerkezli, ok merkezli veya dnya merkezli irketler olarak tanmlanmalarna yol amaktadr.108 Modern ve stn teknolojiye sahip olan okuluslu irketler, d lkelere yatrm yaparlarken, dier yandan da bu lkelere e zamanl olarak teknoloji, ynetim ve organizasyon transferini de gerekletirirler109. Ev sahibi lkelere kendilerine gre ileri dzeyde bir teknoloji transferini gerekletiren okuluslu irketler; doal olarak bu teknolojiyi idare edecek, retim, pazarlama ve datm gibi fonksiyonlar organize edip ynetecek ynetim kadrolar ile ynetim felsefelerini de birlikte transfer ederler110. Bunun doal sonucu olarak kltr transferi gereklemi ve iki yabanc kltr bir araya ve/veya kar karya gelmi olur. Mal retimi ile birlikte hizmet retiminde de grlen teknolojik yenilikler okuluslu irket faaliyetlerinin yaygnlamasn kolaylatrmaktadr. Haberleme ve ulatrma endstrilerindeki gelimeler sevk-idare, organizasyon ve kontrol alanlarnda uygulanmaya balamtr. Bylece, iletme ynetimi, karar verme, retim ve datm, reklam ve pazarlama gibi iletmeyi dorudan ilgilendiren faaliyetlerde klasik zaman ve mekan kavramlar ihtiyalar karlayabilmek iin dnme uramtr.111 Bylece
105 106

Phatak, s.11. Kutal ve Bykuslu, s.18-19. 107 Phatak, s.6. 108 Grn, s.27. 109 atrolu, s.25. 110 Grn, s.26. 111 atrolu, s.35.

32

amac daha fazla kar etmek olan irket yneticileri, tm bu konularda rakiplerinden geri kalmamak, pazar paylarn kaybetmemek ve yeni bir mamul ile pazara girebilmek maksadyla, ARGE faaliyetlerine zel bir nem vererek, harcamalarn artrmlardr. Tm bunlar ile birlikte bu aratrma faaliyetlerini yapabilecek ve kan sonular kara dntrerek maksimum kazan elde etmelerine imkan salayacak bilgi yneticilerine daha fazla ihtiya duymulardr. okuluslu irketlerin bir baka zellii de ok sayda yabanc bal kurulua sahip olmalardr. Dnyadaki en byk ikiyz okuluslu firmann yirmiyi akn lkede bal kurulular bulunmaktadr. Yabanc bal kurulular, ana irkete ve birbirlerine ortak mlkiyet ve strateji ile baldrlar.
112

Belli bir merkezden ynetilen ve ayn

zamanda dnyann eitli lkelerinde retimde bulunan bu dev firmalar113 ile ev sahibi lkelerdeki yavru irketlerleri arasnda ortaklk eklinde ya da ekonomik, mali ve politik ynlerden destek biiminde bir organik iliki bulunmaktadr.114 1.5.3 Pazarlama Politikas okuluslu irketlerin retimlerini pazarladklar ve dattklar lkeler, mutlaka bu rnlerin retildii ana lke veya ev sahibi lke olmayabilir. okuluslu irketler pazarlama ve datm ilerini ana lkeden koordine edebilecekleri gibi ev sahibi lkelerden de koordine edebilirler.115 Trkiyede retilen F-16 uaklar ve otomobillerin yurtdna ihra edilmeleri buna rnek olarak verilebilir. Gl bir finans ve sermaye yapsna sahip olan okuluslu irketler; mevcut pazarlarn korumak ve gelitirmek amacyla, aratrma-gelitirme faaliyetlerine byk nem vermekte ve bu konuda byk harcamalar yapmaktadrlar.ABDdeki en byk on okuluslu irketin her birinin geliri 23 milyar dolarn zerinde en byk yz okuluslu irketin herbirinin geliri ise 2 milyar dolar snrnn zerindedir. Ayn ekilde, en byk on yabanc okuluslu irketin geliri de 23 milyar dolar amtr. En byk be

112 113 114 115

Phatak,s.5,6. Seyidol, s.551. Akat, 21. Grn, s.25.

33

okuluslu ABD irketinin herbirinin toplam zvarl 22 milyar dolarn, hepsinin zvarlklar toplam ise: 162 milyar dolarn zerindedir.116 1.5.4 Finans ve Yatrm Politikas okuluslu irketlerin zelliklerinden biri olan yatrmlar ayn zamanda okuluslulama yntemlerinden biridir. Dorudan yabanc yatrmlar ve portfy yatrmlar olmak zere iki farkl ekli olan yatrmlar yoluyla hzla byyen ve gelien pazarlarda etkin olmak ve ithalat snrlamalarn bertaraf etmek isteyen okuluslu irketler ev sahibi lkelerde yatrmlara ynelmilerdir. okuluslu bir irketin ev sahibi lkedeki bir giriim zerinde kontrol salamas veya bu lkede dorudan bir yatrm gerekletirmesi durumu olan dorudan yabanc yatrmlar, ou zaman parasal sermaye biiminde deil; makine-donanm, gayri-maddi haklar, know-how eklinde olmakta, gerekli kredi yerel bankalar araclyla salanmaktadr.117 okuluslu irketler dorudan yabanc yatrm yapmak suretiyle, lisans anlamas yaparak retim teknolojilerini yabanc bir firmaya devretmeyi sakncal grdkleri durumda; ev sahibi lkede kuraca veya satn alaca bir irket ile retimi bizzat kendileri gerekletirme yoluna girebilirler.118 Portfy yatrm ise; borsada sata sunulan hisse senedi ve tahvillerin yabanc lke yatrmclar tarafndan satn alnmas eklinde grlen global bir yatrm biimidir. Portfy yatrm lkeler arasndaki fon akn ifade etmekte olup, irketlerin uluslararas piyasalardan finansman salanmasna imkan verirler. okuluslu irketler; portfy yatrmlar ile ellerinde mevcut olan ancak yatrma dntremedikleri sermaye fazlasn politik riski olmayan ve yksek kar getirecek yerlere yatrarak sermaye karlarn artrrlar.119 okuluslu irketlerin yapm olduu yatrmlar genelde sermaye youn yatrmlardr. Gl bir sermaye ve finans yapsna sahip olan bu irketlerin ulusal ve uluslararas istikrarszlklarndan uzun dnemde etkilenme ihtimalleri de olduka
116 117

Phatak, s.6. Kazgan, Kreselleme ve Yeni Ekonomik Dzeni Ne Getiriyor? Nereye Gidiyor?, Altn Kitaplar Yaynevi, 1997, s.126. 118 Seyidolu, s.554. 119 Tutar, s.80.

34

dktr.120 Bu gl yaplar ayn zamanda onlarn karlatrmal stnlklerinin de derecesini tayin eder.121 Aratrma ve gelitirme faaliyetlerinin artmas, teknik bulularn hzla ticari retime dntrlmesiyle birlikte zellikle teknolojiyi gelitiren irketlerin okuluslulamalar arasnda bir paralellik grlr. Bylece, eski mallarn daha ucuza retilmesi ya da eitlerinin gelitirilmesi yeni mallarn icad ve ticari dzeyde kitle retimlerinin gerekletirilmesi teknoloji tekellerinin domasna neden olmutur. Eski teknolojileri de mlkiyet ve kontrolnde bulunduran bu tekellerden baka lkelere yaplan teknoloji transferleri bu irketlerin okuluslulamalarna sebep olmutur.122 1.5.5 Global Politikalar okuluslu irketler ulusal ve uluslararas alanda milliyetiliin temel unsurlar olan fiziki, siyasi, ekonomik ve ideolojik snrlar tanmayan ya da bu snrlar ortadan kaldrmak isteyen kurum ya da kurulular olduu kadar belirli bir akademik disiplin ve blmn de snrlarn aan bir zellie sahiptirler.123 Dnya apnda rekabet iin irketlerin gerekli bilgi ve kaynaklara tek bana sahip olamamas ve global rekabetin artmas ile birlikte irketler yeni araylara girmilerdir. Bu araylarn sonucu olarak baka irketlerle dayanma ve ibirlii iine girme, stratejik ittifaklar oluturma gayretleri de artmtr.124 Bu nedenle okuluslu irketler, uzmanlalan mal ve hizmetler ile ilgili global dzeyde hazrlanan merkezi plan ve programlara sahip olarak125 dnya zerinde sz sahibi olma ve bilginin getirdii gle o alanda tek olma ynnde byk abalar sarfetmektedirler. Stratejik ittifaklarn dier okuluslulama stratejilerinden fark, kalc ve iz brakc olmasdr. Firmalar kendilerini dnya ekonimisine ittifaklar yoluyla entegre edeceklerdir. Szkonusu ittifaklar, yalnz irketler arasnda deil, irketlerle eitim ve
Akat, s.21,22. Grn, s.26. 122 atrolu, s.35. 123 atrolu, s.6. 124 Tamer Koel, letme Ynetimi ile lgili Son Gelimeler ve alanlar Asndan Anlam, Mercek, Temmuz 1996. s.35. 125 Akat, s.21.
121 120

35

salk kurumlar ve yerel ynetimler gibi kar amac gtmeyen kurulular arasnda da olacaktr. Teknoloji ve pazar kaynakl bu ittifaklar, ok sayda kk ve ortaboy iletmeleri de iine alacak ekilde genileyecek ve teknolojideki ilerlemeler bu genilemeye katkda bulunacaktr.126 Bu ittifaklarn doal sonucu olarak lkeler arasndaki kltr alverii hzlanacak ve global bir kltr yaratlma abalar ile birlikte ulusal kltrlerinde yozlamas yaanabilecektir. Bu nedenle kltrel atmalarn irketlerin performansn olumsuz ynde etkileyecei gznnde bulundurularak kltrel bilgi yneticilerinin de irketlerin ayrlmaz bir unsuru olaca dnlmektedir. 1.6 okuluslulama Srecini Etkileyen Faktrler Uluslararas bir irket, uluslararas nitelik tamayan bir firmannkinden ok daha karmak bir ortamda faaliyette bulunur. Uluslararas ortam, bal kurulularn faaliyette bulunduu tm lke ortamlarnn toplamndan oluan bir btndr. Bu ortama ait deikenler yasal, kltrel, ekonomik ve politik unsurlardan olumaktadr (Bkz. Tablo 2).127 Tecrbe faktr, lek ekonomisi, firmann arz kapasitesi, retim srecinin esneklii veya transfer edilebilirlii, yatrm yaplacak lkelerdeki yasal dzenlemeler ve tevikler, rakiplerin hareketleri, bilgiyi veya know-how d lkeye tama mahiyetleri, kltrel ve politik faktrler d yatrmn niteliini etkileyen deikenlerdir.128 Trkiye gibi; Avrupa ve Asya Ktalarn birbirine balayan, jeopolitik ve jeostratejik olarak ulatrma hatlar zerinde bulunan, hammadde ihtiyacn mahallinden karlama imkan veren doal kaynaklara sahip, kendi kaynaklarn kullanarak retim yapabilecek teknoloji ve sermayesi yetersiz olan, gen bir nfusa sahip olarak ucuz igc imkan ve byk bir pazar salayan, yaplan eitli uluslararas antlamalarla kaynaklarnn yabanclar tarafndan kullanlmasna imkan salayan, yasal

126 127

John Naisbitt, Global Paradox, New York: Avon Books, 1994. s.78. Phatak, s.7-8. 128 Grn, s.43.

36

dzenlemelere ok uluslu irketler iin uygun ortamlar yaratan bir lkenin, cazip bir merkez olduu deerlendirilmektedir. Tablo 2 Uluslararas Ortam
YASAL ORTAM Yasal Gelenekler Yasal sistemin etkililii Yabanc lkelerle antlamalar Patent, marka yasalar letmeleri etkileyen yasalar KLTREL ORTAM Treler, deerler, normlar, inanlar Dil Tutumlar Motivasyon Sosyal Kurumlar Dinsel nanlar POLTK SSTEM Ynetim ekli Politik deoloji Hkmetin stikrarll Muhalefet parti ve gruplarn gc Sosyal huzursuzluk Politik gerginlik Hkmetin yabanc firmalara kar tutumu D politika

EKONOMK ORTAM Ekonomik gelime dzeyi Nfus Gayri safi milli hasla Kii bana gelir Okur-yazarlk dzeyi Doal kaynaklar klim Blgesel ekonomik bloklara yelik Para politikas Rekabet tr Para konvertibilitesi Enflasyon Vergi sistemi Faiz oranlar cret ve maa dzeyleri

Kaynak: Arvind V. Phatak, Uluslararas Ynetim, Prof.Dr.Atilla Baransel, Ar.Grv. Tomris SOMAY(ev:), l. Fak. Yayn No:213, Yayn No:108.s.8. okuluslu irketlerin birok lke ve alanda etkinlik kazanmaya balamas, ana hammaddelerin yatrm yaplan lkelerde mevcut olmas ile ilgili iken, gnmzde ise, global rekabetin artmas ve pazar pay sorunu temel belirleyiciler olarak karmza letme ktisadi Enstits

37

kmaktadr. Baka bir ifade ile global ekonomide, okuluslu irket haline gelmek, ekonominin tek hakimi olmak anlamn tamaktadr. okuluslu irketlerin yatrm yapaca lkelerin (ev sahibi lke) ekicilii ve kendi lkesindeki (ana lke) mevcut koullarn iticilii irketlerin okuluslulamasnda rol aynayan temel faktrlerdir. Yatrm yaplacak lkede igcnn ucuz olmas, lkenin yatrm yapmaya elverili olmas ve geni bir pazar payna sahip olmas okuluslu irketlerin yatrm yapt lkelerin ekiciliinde rol aynayan temel etmenlerdir129. Bir iletmenin gerek yatrm, gerekse faaliyet asndan d lkelere ynelme nedenleri aadaki ekilde sralanmaktadr: letmenin kendi lkesindeki pazar paynn yetersiz kalmas ve yeni pazarlar arama durumunda kalmas (d pazarlar). lkenin ekonomik yaps, retilen rnn ticareti konusunda yetersiz olabilecei gibi, iletmenin retim kapasitesi lkenin o mala olan talebinin zerinde de olabilir. letmenin uluslararas kalitede rn retebilme kabiliyetine sahip olmas. Dolaysyla iletme rettii rn pek ok lkede pazarlayabilme avantajna sahip olabilmektedir. Bylelikle retilen rn dier lkelerde de retilip dnya pazarlarna sunulabilmektedir. okuluslu irketin kendi lkesindeki cret, sosyal haklar ve vergi gibi maaliyet arttrc unsurlar asndan dezavantaj oluturmas. letme kendi lkesinde yksek iilik maaliyetlerinden ve ar vergi oranlarndan kurtulmak iin, dk maliyetli retim yapmak amacyla dier lkelere ynelebilmektedir. letmenin kendi lkesinde rasyonel iletmecilik ilkesini uygulamaya ok fazla msait olmamas. lkenin uygulad ekonomik politika, bask rejimi eer iletmenin

pek Sava ve Serta ak, Entelektel Sermaye Bileenlerinin Deerlendirilmesi: Hipermarketler zerine Bir Bak http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=217, (30 Eyll 2005),s.2-3.

129

38

rahat bir ekilde faaliyetlerini srdrebilmelerine izin vermemekte ise; bu irketlerin d lkelerde faaliyet yrttklerine tank olunmaktadr.130 1.6.1 Yasal Ortam Uluslararas serbest ticarete konulan gmrk ve kota gibi kstlamalar byk firmalarn retim hacmi, sat haslat ve karlarnda dmelere yol amaktadr. Firma asndan bu kstlamalarn negatif etkilerini minimuma indirgemenin ekonomik bir alternatifi de retimin d lkelerde, zellikle ithalata snrlamalar konulan lkelerde yaplmasdr. Bylece snrlamalar nedeniyle ana lkeden yaplan ihracatn dmesi sonucu sat haslat ve karlardaki kayplar, d retimde elde edilecek kazanlar ile telafi edilmi olur. Bylesi bir alternatif uygulama, ana lke devletlerince de lkeye yaplacak kar ve kazan transferleriyle lkenin milli gelir, dviz ve istihdam dengelerinin korunmasna ve artmasna yardmc olmas nedeniyle desteklenmektedir. Dier taraftan, lkelerin d ticarette uyguladklar snrlamalar kaldrmalar da okuluslulamay tevik edici niteliktedir. Ticarete konulan engellerin tek tafal ya da ok tarafl olarak kaldrlmas ve uluslararas (GATT, IMF) konu ile ilgili kararlarna yelerinin uymas, lkeler arasnda ticari ve mali ibirliini arttrmtr. Bu ise irketlerin okuluslulamasn zendirici niteliktedir131.Herkes gibi sermayedarlar da sermayelerini daima kazanl bulduklar yerlerde yatrmaya nem vermektedir. Mteebbisin kar veya en yksek kar dnda bir amacnn olabileceini dnmek ekonominin ilkeleriyle badamamaktadr. Ancak bunun yannda yabanc mteebbislerin zerinde durduu dier bir husus, yabanc memlekette elde edilen karn kendi lkesine transfer edilebilmesidir. Kendi memleketine karn transfer edemeyen mteebbs iin yabanc memlekette yapt yatrm nemini kaybetmektedir.132 En basit yapdan en karmana kadar, lkeleraras ekonomik entegrasyonlarn amac ve ortak zellii, birlie dahil lkelerin refahn artrmaktr. Bunun iin de birlik lkeleri kendi aralarnda ekonomik ibirlii ve dayanmay arttrrken, birlik dnda kalan lkelere kar ortak bir d ticaret politikas izlerler.
130 131

Kutal ve Bykuslu, s.42. atrolu, s.31. 132 Daim Demircan, Trkiyede Yabanc Sermaye, stanbul: Dilek Matbaas, 1971, s.94.

39

te yandan, ekonomik entegrasyonda birlik lkeleri arasnda yine anlama erevesinde mal ve hizmetlerin serbeste dolamalar ilkesi de yer alr. Ekonomik entegrasyonun gmrk birlikleri ve para birlikleri gibi aamalarnda ise, ye lkeler arasnda emek ve sermaye gibi mobilitesi yksek retim faktrlerinin dolamas serbest braklm, ortak bir para birimi oluturulmutur. Birlik ierisinde uygulanacak sosyal politikalar, vergilendirme, istihdam, para vb. politikalar, tedricen ye lkelerin tek bana karar alp uyguladklar politikalar olmaktan karlmtr. Uluslararas ekonomik entegrasyonun bu ve benzeri baka zellikleri sonu itibariyle belirli mal ve hizmetlerde ye lkeler arasnda ticaret yaratc etkiler dourmaktadr. Ekonomik entegrasyonlarn okuluslu irketlerin gelimesine etkilerini ise; birlie dahil lkeler arasnda uygulanan ortak politikalar sonucu irketlerin ana lke dnda ve birlik iinde yatrm ve retim faaliyetlerine serbeste girilebilmelerini, maliyet yaps itibariyle msait irketlerin birlik apnda yatrm ve retimi artrma imkanlarna kavumalarn ve retim faktrlerinin, serbest dolamnn, maliyetlerde bir dme meydana getirmesini syleyebiliriz. Bununla birlikte, irketlerin pazar paylarnn artarak tketici kitlesinde retim kalitesine bal olarak belirli bir artn olabilecei, birliin uygulad d ticaret politikalarnn irketler iin koruyucu bir nitelik tad ve tm bunlarn sonucu olarak ekonomik entegrasyonlar hem birlik ii hem de birlik d firmalar, birlik dzeyinde salanan yatrm, retim ve tketim imkanlarn kullanmak zere okuluslulamaya zorlamakta ya da zendirmektedir.133 1.6.2 Politik Sistem Yabanc sermaye yatrmcsnn en fazla dikkat ettii konu, yatrm yapaca lkenin ekonomik ve siyasi istikrara sahip olmasdr. Yabanc sermaye firmalar, genel olarak bir devletin politik durumunun yatrm kararlarn etkilediini sylemektedirler. Pek ok durumda irketler istikrarsz politik ortama sahip olan lkelerde yatrm veya tekrar yatrm yapmaktan saknmaktadrlar.134 Siyasi istikrar, ekonomik istikrar da

atrolu, s.31-33. Isaiah Frank, Foreign Enterprise in Developing Countries, The John Hopkins University Pres, Daltimone, 1980, s.130.
134

133

40

salayan bir unsur olduundan yabanc sermaye yatrmlarn ayrca etkilemektedir. nk yabanc sermaye ilk nce, emniyet ve gven beklemektedir.135 Yabanc sermaye yatrmlarnda siyasi saylabilecek bir dier korkunun da, yabanc teebbsn karl verilmeden milliletirilmesi olduu dnlmektedir. Byle bir tehlike, yabanc sermayeye caydrc bir etki yapmaktadr. rnein, 1951 ylndan sonra yabanclara ait mlklerin milliletirilmesi, ran, Msr, Endonezya, Guatemala, Libya ve Kbada gereklemitir.136 Eer bir memleketin politik durumu bir projenin uzun dnem yaamasn riskli yaparsa, rnein, muhtemel bir sava, saldr veya devletin yklmas endiesi varsa, yabanc firmalar yatrm yapmakta son derece isteksiz davranacaklardr. Bununla birlikte yabanc firmalarn var olan rejimi veya politikalar beenmemesi durumu, genellikle ticari beklentiler stnde grnrse lke ile ticaret yaplmasn veya bu lkeye yatrm yaplmasn engellemez. Angola, Mozambik ve Dou Avrupa lkeleri var olan sistemi beenmemelerine ramen yabanc sermayenin yatrm yaptklar lkelere rnek olarak gsterilebilir.137 1.6.3 Ekonomik Ortam Gnmzde yabanc sermayenin gidecei lkede arad ekonomik faktrlerin banda pazar ekiciliinin geldii sylenebilir. Yabanc sermaye yatrmcsnn rettii mala kar dier lkedeki talep fazlal, yabanc sermayeyi o lkede yatrm yapmaya tevik edecektir. Pazar bykl, karn azamiletirmek isteyen mteebbisin ilgisini eken bir konu olmaktadr. nk yatrmdan salanacak gelir, pazarn genilii ve retilecek rne kar olan talebin byklne bal bulunmaktadr. Doal kaynaklarn bol ve ucuz olmas da nemli bir faktrdr. Aslnda yabanc sermaye yatrmlarnn, balangta sadece ucuz ve bol doal kaynaklar iletmek ve ana irkete hammadde temin etmek iin yapld gerei gz nne alnmaldr. Yeralt ve yerst kaynaklar

Edgar Proffet, D Sermaye (Yabanc Sermaye) konusundaki Gelimeler (Ak Oturum), Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Yl 21, Say11, Kasm 1984, s.21. 136 Demircan, s.102. 137 Frank, s.130-131.

135

41

bakmndan zengin, petrol reten lkeler, Meksika, Filipinler, Nijerya, Peru gibi lkelerdeki yabanc sermaye yatrmlar bunun en gzel rnekleridir. Bir baka nemli unsur da, retim faktrlerinin bolluudur. Bunlar arasnda en nemlisi de, ucuz igc temini kolayldr. Bu ekildeki blgeler, maliyetler asndan nisbi ekicilie sahiptirler. Kore, Hong Kong, Singapur ve Tayvan ucuz igc imkanlar ile yabanc sermayeyi kendilerine ekmi lkelerdir. Altyap tesislerinin yeterli dzeyde olmas, para, kambiyo ve gmrk konularndaki serbestliklerde ayr bir tercih nedeni olarak, bilhassa gelimi lkeler arasndaki sermaye akmlarnda etkili olmaktadr. Ekonomik faktrler, yabanc sermaye yatrmlar iin ana unsur olmakta, ancak dier faktrler de, bu ana arac desteklemekte veya engellemektedir.138 okuluslu irketler, ev sahibi bir lkede faaliyet gstermeye karar vermeden nce, ev sahibi lke ile ilgili ekonomik verilere ihtiya duyarlar. Bu veriler;139 ile ilgilidir. Ev sahibi lkenin gelimilik dzeyi, Ev sahibi lkedeki pazarn bykl, Enflasyon, para ve maliye politikalar, Vergi sistemleri, dviz kurlar, gelir dalm, Fert bana den gelir, harcama ve yatrm dzeyleri, demeler bilanosu, Faaliyet gsterilecek alanda sektr analizleri, Rekabet dzeyi, cret, isizlik vb. ekonomik gstergeler

Muhammet Akdi, Dnyada ve Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlar www.makdis.pamukkale.edu.tr/Ysermaye.htm., (22 Eyll 2005), s. 6. 139 Grn, s.71-72.

138

42

Ev sahibi lkelerde faaliyet gstermeden evvel, okuluslu irketler iin gerekli olan bilgilerden biri de, o lke ile ilgili demografik bilgilerdir. Ev sahibi aday lkenin nfusu, Nfus art hz, Nfusun ya ve cinsiyete gre dalm, Okur-yazarlk oran, ehir nfusunun lke nfusuna oran,

lkenin youn nfusunun hangi blgelerde yer ald vb.bilgiler bu lkelerde faaliyet gsterecek okuluslu irketler iin nemli bilgilerdir. Sz konusu bilgiler, okuluslu irketin gerek kurulu, gerekse faaliyeti esnasnda strateji belirleme asndan kendisine yol gstereci olmaktadr.140 Elde edilen ve ihtiya duyulan bu verilerin miktar kadar salkl olmalar da hayati neme haizdir. nk elde edilen bu veriler ile firma o pazarda olma veya olmama kararn vererek bir yatrma girecek veya vazgeecektir. Bu nedenle okuluslu irketlerin daha oluum aamasndan itibaren bilgi yneticilerine ihtiyac ortaya kmakta ve her aamada kullanlmasna gereksinim duyulmaktadr. 1.6.4 Kltrel Ortam Yabanc bir lkede faaliyet gsteren irket alanlarnn, sz ve davranlar ile ortaya koyduu yanllar, iinde bulunulan toplum tarafndan hogr ile karlanabilir. Ancak; iinde bulunulan toplumun dilinin kullanlarak, davranlar ile o kltre yabanc bir ileti verildiinde, toplumun hogrsnn azalaca dnlmektedir. okuluslu irket ynetici ve alanlarnn faaliyette bulunulan lke kltrne uymayan davranlar, firmay sahip olduu pazar kaybetme tehlikesi ile kar karya brakabilir.141 Bu nedenle; okuluslu irket ynetici ve alanlarnn, faaliyette
Grn, s.71-72. Simon Anholt, Global Markalarn Yerel uvallamalar, 1. Basm, stanbul:MediaCat Kitaplar, 2003, s.14.
141 140

43

bulunduklar toplumun dilini bilmelerinin o lke pazarnda tutunabilmeleri iin yeterli olmayaca, lke kltrnn de zmsenerek, sylenen szle ne anlatlmak istendiinin bilinmesinin gerektii dnlmektedir. rnein bir fincan kahve bir ngiliz iin bir bardak dolusu hazr kahve tanecikleri, eker ve lk suyu anmsatrken, bir talyan iin kk bir fincan dolusu iki kak espressoyu anmsatmaktadr. Bir Trk iinse bir fincan kahve krk yl hatrnn olduu sylenen, sade, az, orta ve ok ekerli olarak yaplan Trk Kahvesini anmsatr. Trkiye ierisinde ise blgesel olarak yine bir fincan kahve Trk Kahvesinden kaynatlp damtlarak elde edilen ve bir yudum olarak ikram edilerek tek yudumda iilen mrray artrr. irketlerin uluslararas faaliyetlere girimeleri, yneticilerin yabanc olduklar deiik lke ve blge kltrleriyle kar karya kalmalarna yol aar. Bu irketin faaliyet gsterdii lkelerin, kltrlerin ve bu kltrler arasndaki benzerlik ve farkllklar anlamann nemi, uluslararas yneticilerin kltrel farkllklara duyarszlklar nedeniyle yaptklar hatalarn bykl gz nne alnd zaman daha ak bir biimde ortaya kmaktadr. Yabanc lkelerdeki sorun ve baarszlklarn incelenmesi, bir lkede etkili olmu olan teknik yntem ve uygulamalarn dier lkelerde ayn lde etkili olamayabileceini ve buna yol aan en nemli etkenlerden birinin kltr olduunu gstermitir.142 Ev sahibi lke aday lkelerdeki insanlarn davranlar ve sosyo-kltrel deerler, okuluslulamak isteyen firmalar iin byk nem arz etmektedir. Tketicilerin ve onlar etkileyen toplumun davranlarndaki deimeler, szkonusu insanlarn ihtiyalarn karlamak isteyen firmalarn da bu deiime ayak uydurmalarn gerekli klmaktadr.143

142 143

Phatak, s.24. Diner, s.178.

44

Yabanc yatrmclarn kendilerini yabanc hissetmeyecekleri bir ortamda almak istemeyi tercih edecekleri beklenmektedir. Halkn tandklar, kltrne yabanc olmadklar, alkanlklarn ve tepkilerini bildikleri bir lkede yatrm, retim ve sat daha kolay ve elverilidir. Ticari dnceler ve karllk ilk ve ncelikli tercih nedeni olmakla birlikte, sosyal, ahlaki ve moral deerlerdeki farkllklarn yabanc yatrm kararlarn etkiledii dnlebilir. Mevzuat ynnden pek farkl olmamakla birlikte Bat ve Amerika kaynakl sermayenin daha ok kendi aralarnda yatrm yapmalarnn bir nedenin de bu faktr olduu sylenebilir.Sosyal, ahlaki ve moral deerlerin ticari dncelerin nne gemekle birlikte, yabanc yatrm kararlarnda bir etken olduu belirtilebilir.144 1.7 rgt Kltr Her canl organizma gibi yaamak ve ayakta kalmak zorunda olan rgtlerin, sosyal bir sistem olarak ele alnmaya balamalar ile beraber, baarlarnn sadece yap, stratejiler ve teknoloji gibi maddi unsurlarla snrl kalamayaca da anlalmtr. Bu ise yneticilerin, zm o ana kadar farkedilmemi baz kaynaklarda aramalarna neden olmutur. Bylece rgtlerin alan insan esas alan manevi ynne ynelme, onlar beton binalar, yllk bteler, programlar ve birok aracn tesinde onlara can ve kan veren, onlar kiilik kazandrma noktasna kadar getiren bir geliim izlenmitir. Yneticilerin yllardr ellerinin altnda bulunan ama snrsz zelliklerini anlayamadklar insana eilmeleri ve zm onda aramalar, ancak 1970li yllardan sonra sz konusu olmutur. Bu ise; beraberinde rgtlerin faaliyete baladklar ilk gnden beri var, olan rgtte ciddi bir ekilde gznne alnmas gereken yeni bir faktrn (rgt kltrnn) farkedilmesine yol amtr.145 rgt kltr ile ilgili almalarn 1970li yllarda balad ve 1980li yllarda ise arlk kazand grlmektedir. rgt kavramnn deiik tanmlar yaplmakla birlikte geni anlamyla rgt; belirli amalar dorultusunda kiilerin

144 145

Akdi, s.6. Cemile Gray, letmelerde rgt Kltr Faktrlerinin Farkl Boyutlarda Olumasnda Sektrel Farklln Etkisi, http://www.isguc.org/cgurcay1.htm , (05 Aralk 2005), s.1.

45

abalarnn egdmlendii bir ynetim ilevi, ama, insan, teknoloji boyutlarnn etkiletii bir sistem, kiiliini belirleyen ve kendine zg bir kltr olan, ileri, mevkileri, alanlar ve aralarndaki yetki ve iletiim ilikilerini gsteren bir yapdr.146 Kltr, rgtleri saran toplumsal evre artlarnn en nemli elerinden biridir. Bu nedenle rgtlerin yaama ve geliimlerini geni lde etkiler. rgt kltr rgt gereinin grlmesine imkan veren dnsel bir yap yani paradigmadr. Bir paradigma kiiler, kategoriler, rutin sreler, iyi ve kt zm nerileri sunar ve elerin rgtte nasl davranacaklarn bilme yeteneklerini arttrr. Dier bir deyile bir rgtn paradigmas, kiilere paylalan yaplar, ortak dil ve referanslar sunarak rgtn iindeki bir probleme zm getirmede benzer yaklamlardan yola kmay salar. Kltr insanlara yapmak zorunda olduklar eylerin neler olduu ve nasl davranmalar gerektii konusunda duygu ve sezgi kazandrr. Baka bir ifade ile rgt kltr, rgt yelerinin dnce ve davranlarn ekillendiren hakim deer ve inanlardr. 147 Scheine gre; rgt kltr; belli bir grup tarafndan kendisinin gerek evreye uyumu gerekse ii btnlemesi srasnda rendii geerlilii kantlanacak dzeyde olumlu sonu vermi olan ve bu nedenle yeni yelere programlar alglamann, dnmenin ve hissetmenin doru yolu olarak retilen, bir takm varsaymlardr.148 Killmann ve arkadalar ise; paylalan filozofiler, ideolojiler, deerler, inanlar, beklentiler, tutumlar ve normlarn bir btn olarak oluturulmas eklinde tanmlarken
149

, Sapienzaya gre; rgtsel kltrn en nemli yzlerinden biri

paylalan inanlar sistemi olmas150 durumudur. Davis tarafndan ise, paylalan inanlar ve deerlerin bir rneidir ve o bir aratr denilen kltr yelerine biim

Nezahat Gl, rgt Kltr, www.manas.kg./pdf/sbdpdf6/Guclu.pdf , (29 Eyll 2005), s.1-3. Gray, s.3 148 H. Edgar Schein, Coming to a New Awareness of Organizational Culture, Sloan Management Review, Cilt: 25, Say: 2, Winter 1984, s. 3. 149 H.Ralph Killmann, J. Mary Saxton ve Roy Serpa, Gaining Control of Corporate Culture, San Francisco: Jossey-Bass, 1985. s.5. 150 M. Alice Sapienza, Believing is Seeing: How Culture Influences The Decisions Top Managers Make, Gaining Control of Corporate Culture. Ed. Ralph, H.K. /Mary, S.J. / Roy, S., San Francisco: Jossey-Bass, 1985. s.66-67.
147

146

46

verir ve onlara davranlar iin kural oluturur151 diye de ifade edilirken; Allene gre iletme ii normlara smsk ballktr. 152 Manfred F. R. Kets de Vries ve Danny Miller tarafndan rgt yelerince paylalan davran rnekleri, inanlar ve deerler gibi temel yaklamlar ve grlerin ele alnd bir mozaiktir153 eklinde tanmlanmasnn yansra, Kozlu da kltr; bir toplumun kendi i yasalarna gre biim kazanmas ve gelimesi... Bir toplumun yaama biimlerinin eitli alanlarda olgunlamas... insann tinsel baarlar ve yaratllar... Tm olarak tinsel ve trel yaam, geni bir toplumun btn alanlarnda ortak olan dinsel, ahlaksal, estetik, teknik ve bilimsel nitelikteki toplumsal olaylarn btn...eklinde tanmlandktan sonra, rgt kltrnn; paylalan deer ve inanlar, liderler ve kahramanlar, trenler, ykler ve efsanelerden olutuunu sylemektedir.154 Tanmlarn her birinde rgt yeleri tarafndan paylalan maddi ve manevi kltrel elerin sz edilmesi ayn zamanda ortak noktalarn da iaret etmektedir. Yani; rgt kltrnn z karln kltrel deerlerde bulmaktadr. rgt kltr, soyut ve birbirini tamamlayc ok sayda faktrden olumaktadr. nsana verilen nemi sadece alanlarla deil iliki iinde bulunulan tm insanlarla geni bir erevede ele alan rgt kltr, maddi unsur ve hedeflerden ok manevi amalar ve moral deerlerden olumas nedeni ile de her rgtte farkl bir yapda ortaya kmaktadr. Her ne kadar, rgt kltrn oluturan eler, toplumsal kltr oluturan elerle ayn ise de; her rgtte yer alan insann yapsnn farkll, kltr oluturan elerin (deerler, liderler ve kahramanlar, normlar, hikayeler, rfler, dil, semboller ve trenler, felsefe, alanlarn ve ie yeni girenlerin sosyalizasyonu) rgtlerde tadklar anlamn ve tepki dzeylerinin de farkl olmas sonucunu beraberinde getirmektedir. 155

M. Stanley Davis, Culture Is Not Just An Internal Affair, Gaining Control of Corporate Culture. Ed. Ralph, H.K. /Mary, S.J. / Roy, S., San Francisco: Jossey-Bass, 1985. s. 138. 152 F. Robert Allen, Four Phases for Bringing About Cultural Change, Gaining Control of Corporate Culture. Ed. Ralph, H.K. /Mary, S.J. / Roy, S., San Francisco: Jossey-Bass, 1985. s.334. 153 F. R. Manfred Vries de Kets, Denny Miller, Unstable At the Top Inside The Troubled Organization, Nal Books, New American Library, 1988. s.144. 154 Cem Kozlu, Kurumsal Kltr -Amerika, Japonya ve Trkiye Baarl Firma Ynetimlerinde Kurumsal Kltrn Rol- 2. Basm stanbul: Defne Yaynclk, 1988. s.64. 155 Cemile Gray, letmelerde rgtsel Kltrn Oluumunda Etkili Olan Faktrler, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, zmir, 1994. s.79-94.

151

47

Yneticiye sayg her rgtte olmasna ramen; yneticinin odasndan geri geri klmas, protokolde ar zen gsterilmesi, stlerin grld anda ayaa kalklp ceket dmelerinin iliklenmesi, st ya da amir yannda yksek sesle konuulmamas ve glnmemesi gibi davranlar brokratik rgt kltrnn getirdii tipik davranlar olup farkl uygulamalar sergilenebilmektedir. 1.8 Kurumsal Vatandalk Gnmzde dnya nfusu, ounlukla demokrasi ile ynetilen lkeler ve pazar ekonomisine dayal ekonomik bir sistem iinde yaamaktadr. Ekonomik, teknolojik ve politik gelimeler; birey ve kurumlarn birbirlerine olan bamlln artrmakta, refah dzeyinin gelitirilmesi ve srdrlebilir klnmas iin bireylere olduu kadar kurumlara da nemli sorumluluklar yklemektedir.156 21. yzylda insanlar, sosyal sorumluluu yalnzca bireylerden deil, irketlerden de beklemektedirler. irketlerin baars artk yalnz ticari kriterlerle deil, sosyal sorumluluk kavramyla, yani topluma ne oranda katk saladklaryla da llmektedir. Kurumsal Sosyal Sorumluluk kavram bu noktada ortaya kmakta ve irketlerin daha iyi bir toplum ve daha iyi bir evre iin gnll olarak katkda bulunmalar olarak tanmlanmaktadr.157 irketler byyp gelitike sorumluluklar da artmakta, kurumsallama aamas beraberinde, sosyal sorumluluk kavramn da getirmektedir. 4 ubat 2002 tarihinde New Yorkta gerekletirilen Dnya Ekonomik Forumuna katlan ve aralarnda; Cola Cola, Deucthe Bank, Mc Donalds, Siemens, Renault, Phillips gibi firmalarn da bulunduu 36 uluslararas irket CEOsu, Kurumsal Vatandalk konusunda bir deklerasyona imza atmlardr.158

Ylmaz Argden, Kurumsal Sosyal Sorumluluk, http://www.arge.com/tr/csr_soft.pdf , (Dnya Gazetesi 02.03.2002), (10 Mays 2006), s.1. 157 Gnmzde Gnllln nemi ve Dnyasndaki Rol, http://www.insankaynaklari.com/cn/ContentBody.asp?BodyID=1482 , (10 Mays 2006), s.2. 158 Murat Kuter, Kurumsal Vatandalk Kavram, http://www.muratkuter.com/makalelerb2.html, (10 Mays 2006), s.1.

156

48

Kurumsal vatandalk, irketlerin ticari faaliyetlerini yrtrken her eyden nce ana tema ile hareket etmelerinin gerekliliini vurgulamakta olup bunlar:159 Kanuna, ahlak standartlarna, insan haklarna tam anlamyla uyumlu

davranmalar, faaliyetlerinin dnyann her yerinde evreye verebilecei zarar en aza indirgemek durumunda olduklarn kabul etmelerini ve buna uygun davranmalarn, irket faaliyetlerinin sadece irketin iini deil, ayn zamanda piyasay,

tedarik piyasalarn, iinde yaanlan yreyi, sivil toplum rgtlerini ve kamu sektrn de etkilediinin ve tm bu sosyal paydalar ile ibirlii iinde alma gereinin bilincinde olmalarn, Bu sorumluluun en bata, irket ynetim kurullar, ynetim kurulu

bakanlar ve genel mdrlerinde olduunun kabul edilmesi ile tanmlanmaktadr. Kurumsal sosyal sorumluluk konusunu ciddiye alan irketlerin marka deerleri ve dolaysyla piyasa deerleri artmaktadr. nk tketiciler artk sadece bir rnn maddi deeri ve kalitesinin onu satn almak iin yeterli olmadn dnmekte, satn aldklar rnn arkasndaki firmann toplum iin ne yaptna bakmaktadrlar. alanlar da, inandklar deerler ve yaadklar dnyann geliimine katk salamak iin almak istediklerinden, daha nitelikli alanlarn cezbedilmesinde, kuruma olan ballklarnn ve alanlarn i performansna ynelik motivasyonlarnn artmasnda kurumsal sosyal sorumluluk olduka etkili olmaktadr. Kurumsal sosyal sorumluluklarnn bilincinde olan irketler yeni pazarlara girme ve mteri sadakati salamada nemli avantajlar elde etmektedirler. Dnyada birok fon, bir irkete yatrm yapmadan nce, o irketin toplumsal sorumluluk konusundaki performansn deerlendirmektedir.160 Aklk ve hesap verilebilirlik ilkelerine dayal olan kurumsal ynetim, irket ynetimleri iin istikrar ve gven unsuru olarak grlmektedir. Kurumsal ynetim sisteminde gveni salayan nemli ilkelerden birisi de, irket ynetimi ve faaliyetlerine ilikin denetimin etkin olarak yaplmasdr. Hissedarlar ve alanlarn ynetim ve
159 160

Argden, s.1. Gnmzde Gnllln nemi ve Dnyasndaki Rol, s.2.

49

irket faaliyetlerine ilikin bilgilere eriimleri kolaylatndan, bunlarn denetim ve karar srelerinde yer almalar da salanmaktadr. Bu ekildeki katlmclk ise, gven unsurunu olumlu ynde etkilemektedir. Kurumsal vatandalk kavram erevesinde yaplan harcamalar ve sosyal sorumluluk projeleri, irket deerini uzun dnemde olumlu ynden etkileyecei iin, aklk ilkesi ile yrtlen bu uygulamalar hissedarlarla irket arasndaki balar kuvvetlendirici etki yaparak, hissedarlarn irkete olan gvenlerini arttrmaktadr.161 1999 ylnda yaplan Kurumsal Sosyal Sorumluluk zerine Milenyum Anketinde 6 ktadaki 23 lkede yaayan 25.000 kiiye sorulan sorularn cevaplarnda: Grlen kiilerin yarsnn irketlerin toplumsal dzeydeki tavrlarna dikkat ettikleri; bireysel irketlerin oluturduklar etkinin, marka nitelii (%40) ile temel i niteliklerinden (%34) ok, kurumsal vatandalk dzeylerine (%56) gre belirlendii vurgulanmaktadr.162 Yaplan almalar sunucunda kurumsal vatandalk konusunu ciddiye alan irketler iin belirlenen faydalar u ekilde sralanabilir:163 domakta, Kurumsal renme ve yaratclk potansiyeli artmakta, zellikle bu konularda hassas yatrmclara ulama imkn Bu irketlerin marka deerleri ve dolaysyla piyasa deerleri artmakta, Daha nitelikli personeli cezbetme, motive etme ve tutma imkn

olutuundan, hisse deerleri artmakta, borlanma maliyetleri dmekte, Yeni pazarlara girmekte ve mteri sadakati salamada nemli

avantajlar elde edilmekte, Verimlilik ve kalite artlar yaanmakta, Risk ynetimi daha etkin hale gelmekte ve

161 162

Aclan Acar, Kurumsal Ynetim nedir?, http://www.tkyd.org/hread.asp?ID=75, (10 Mays 2006), s.1. Gnmzde Gnllln nemi ve Dnyasndaki Rol, s.2. 163 Kuter, s.2.

50

 salanmaktadr.

Kamuoyunun ve kural koyucularn irketin grlerine nem vermesi

1990dan sonra; imaj, marka gvenirlii ve irket drstl kurumsal sosyal sorumluluun nemini artrm ve buna paralel olarak irketler, vizyon ve hedeflerini, kurumsal vatandala katklarn net olarak gsterebilecekleri ekilde tekrar gzden geirmek zorunda braklmlardr.164 Kurumsal vatandalk anlay erevesinde, iinde yaadklar toplumun sorunlarnn zm asndan gnll katklar da toplumsal sorumluluk olarak irketlerden beklenenler arasnda yer almaktadr.165 1.9 Entelektel Sermaye D piyasalara girmenin nispeten kolay yollarndan biri olan lisans anlamas bir irketin sahip olduu maddi olmayan varlklarn ihra etmesi anlamndadr.166 Lisans anlamas; okuluslu irketler ile onun yabanc bal kurulularndan bir ya da birka arasnda szkonusu olabilecei gibi, okuluslu irket ile bamsz bir zel ya da kamu giriimi arasnda da yaplabilir. Lisans anlamas ile lisans veren taraf rnlerini baka bir lkede retirken sermaye harcamamakta, riske girmemektedir. Yaplan antlamalara bal olarak satlan her rnden lisans sahibine lisans hakk olarak bir bedel denmektedir. Yabanc pazarlara girerken lisans vermeyi kullanmann salayaca baz avantajlar vardr. Her eyden nce, pazara az bir sermaye ile abuk ve kolay girmenin bir yoludur. Pazar uzmanl gerektirmez. Gmrk tarifeleri ve tama giderlerinden tasarruf salar. thalata ve dorudan d yatrmlara kapal olan pazarlara giri imkn salar. Global firmalar iin nemli bir d kaynak salarken, anlamay yapan firmalar iin duyarl blgeler oluturur. Girilen pazarda genilemenin etkin bir yolu olmamakla birlikte d pazar paylamnda nemli bir rol mevcuttur.167

Ycel At, Kurumsal Sosyal Sorumlulukun nsan Kaynaklarna ve Dier Blmlere Yansmas, http://www.ailesirketleri.com/haber/haber_detay.asp?haber_id=161, (10 Mays 2006), s.2. 165 Argden, s.2. 166 Tutar, s.81. 167 Tutar, s.81.

164

51

Lisans anlamalarna girmeyi tevik eden, pek ok sebep bulunmaktadr. ncelikle irketler bu anlama ile d pazarlara yatrm yapm olmaktadrlar. kinci olarak, hedeflenen pazara hibir ynetim faaliyeti gerekmeden girilmi olunur. Lisans anlamas sonucu yaplan teknoloji transferi nedeniyle taraflar arasnda yaknlama ve lkeleraras ilikilerin yumuamas beklenilmelidir. Lisans anlamasnn bu avantajlar yannda dezavantajlar da bulunmaktadr. yle ki: lisans veren firma, lisans sahibinin lkedeki faaliyetlerini yeterince kontrol edememesi neticesi hatal retim, zayf pazarlama faaliyetleri gibi olumsuz durumlar lisans veren firmann itibarn sarsabilmektedir. rnein Bosh makinalarn Alman ve Yunan montajlar arasnda mekanik olarak nemli farklar bulunmaktadr. Arza nedeni ile servise giden bir ahs malzemenin montajn deil markasn bildii iin Bosh markasna kar tavr alabilmektedir. Teknoloji transfer edilen lkedeki retim faktrlerinden birinin veya birkann (emek, tabiat, sermaye) ok ucuz olmas durumunda okuluslu irket kendi eliyle pazarnda bir rakip yetitirmi olmaktadr. Bu nedenle firmalar, ou zaman eski veya demode olmu teknolojileri transfer etme yoluna gitmektedir. Bu da lisans alan lkelerde tepki ile karlanmaktadr. Genel olarak lisans anlamalarnn zor piyasalara girme imkn, dk sermaye ihtiyac, kaynak tasarrufu, yerel piyasalar iin hizmet ve kalitenin artrlmas gibi avantajlarnn yannda, teknoloji bilgi ve tecrbenin kolay aktarm, firma faaliyetlerini kontrol zorluu, piyasaya aktif bir biimde girememe ve anlama eklinin zorluu gibi dezavantajlar 168bulunmaktadr. 1.10 rgt Kltr Ve Entelektel Sermayenin okuluslu irketlere Etkileri Kiinin davran toplumun ortak deer, inan ve tutumlarndan oluan kltr sistemine dayanmaktadr. Bu nedenle; okuluslu irket yneticilerinin, nce kendi kltrleri hakknda fikir sahibi olmalar gerekmektedir. Bununla birlikte okuluslu irket yneticilerinin kendi kltrleri kadar faaliyetlerini srdrmeyi planladklar lkelerin kltrleri hakknda da bilgi sahibi olmalar, onlarn o kltre mensup kiilerin
168

Mutlu, s.103-104.

52

kendi kltrlerinin normal insanlar gibi davranacann farknda olmadan varsaym hatasna dmelerini engelleyecei dnlmektedir. rnein birbirini tanyan iki Trkn yolda ya da bir mekanda karlatklarnda tokalap sarlarak birbirlerini pmeleri doal bir davran olarak grlmektedir. Ancak farkl kltre sahip insanlarn hemcinsleri ile sarlarak pmeleri onlarn farkl ekilde deerlendirmelerine yol aabilmektedir. Teknoloji transferi, ynetici davranlar, firma-hkmet ilikileri, firma ii ilikiler ve daha pek ok faaliyette kltrn etkisi grlmektedir. Kltr, bir yandan bu hususlar, dier yandan da firmalar arasndaki ilikiler zerinde de etkili olmaktadr. Bu etki; okuluslu irketler iin daha belirgin ve byk aptadr. yle ki; okuluslu irketlerin ev sahibi lkelerde karlaacaklar zorluklarn belki de en nemlileri kltrel farkllklardan kaynaklanmaktadr. Bu farkllklar; daha yaplacak ilk i grmelerinde ortaya kmakta ve ev sahibi lkede faaliyet gsterilmesi esnasnda retimden ynetime kadar pek ok konuyu dorudan etkilemektedir.169 Belli bir kltr evresi iin geerli olan ynetim uygulamalar, baka bir kltrde olumsuz hatta kt sonular dourabilmektedir. Bu nedenle, okuluslu irketlerin yneticilerinin kltrel farkllklar gznne almamalar onlarn sadece bir eksiklii olarak grlmekle kalmamakta ayn zamanda kt bir iletmecilik olarak da nitelendirilmektedir. okuluslu irket yneticilerinin; yabanc lkelerdeki kltrel koullar kabul ederek kendi ilikilerinde ve ynetim uygulamalarnda gerekli deiiklikleri yapmalar, kltrel bilgi yneticilerinin bu konuda devreye sokularak daha iin banda kltr atmalarna engel olmalar ve kltrel bilgi yneticilerinin ustalkla ve sklkla kullanmasnn gerektii dnlmektedir. Aadaki eski bir dou hikyesi bilgisizliin sonularn ak bir ekilde gstermekte ve eitli kltrlere ait insanlarn hazrlksz olarak kar karya geldiklerinde ortaya kabilecek sorunlar anlaml bir biimde rneklemektedir.170

169 170

Grn, s.69-70. Phatak, s.24-25.

53

Bir zamanlar byk bir sel olmu; bir maymunla bir balk, bu sele kaplm srklenirken, evik ve tecrbeli olan maymun bir aaca trmanp azgn sulardan kurtulmay baarmt. akn akn aadaki seli seyrederken zavall bir baln akntya kar boutuunu grd. Btn iyi niyetiyle aaya uzanp bal sudan kard. Sonu kanlmazd.171 Baln iinde yaad evrenin kendininkine benzer olduunu varsayan hikayedeki bir maymun gibi bir ksm uluslararas ynetici de farknda olmadan farkl kltrlere mensup insanlarn da kendisi gibi dnp hissetiklerini varsaymaktadr.172 Kken lke ile ev sahibi lke kltrleri arasnda farklar ne kadar ok ve ana lkede ne kadar farkl kltr var ise, sorunlar o kadar byk olmaktadr. Bylesi byk sorunlarla karlamamak iin okuluslu irketlerin faaliyet gsterecekleri lkedeki kltrler hakknda ayrntl bir inceleme yapmalar gerekmektedir. Gelimeler okuluslu irketlerin byklk, kar amac, faaliyet tr, faaliyet gsterdii lkenin gelimilik dzeyine bal olmakszn, onlarn yneticilerinin kltrel farkllklar daha fazla dikkate alma gerei duyduklarn ortaya koymaktadr. nemli rgt kararlarnn st ynetim tarafndan verilmesi veya kararn iletmenin bnyesine yaylarak orta ve alt dzey yneticilerinin kararlarda rol oynamas baz toplumlarda baarnn temeli olarak risk kabul edilirken baz toplumlarda risk ve belirsizliklerden kanma eiliminin olmas, baarnn ekibe mal edilmesi veya liderin olmas, baz toplumlarda bir grevin belirli kii veya ekipte yerine getirilirken, bazlarnda rekabetin gznnde bulundurulmas gibi kltrel farkllklar ynetim ile ilgili yaklamlarda daha fazla belirginlemektedir.173 Kltrel farkllklar; okuluslu irketlerin pazarlama faaliyetlerini, hukuksal yapsn, finans durumunu ve daha pek ok unsuru ev sahibi lkenin koullarna gre ayarlamasn zorunlu klmaktadr. rnein; bir otomobil modeli pazarlanrken, lke kltrlerinin beklentilerine uygun olarak her lkede bu otomobilin farkl zellikleri n

Don Adams,The Monkey and The Fish: Cultural Pitfulls of an Educational Advisor, International Development Review 2, 1969, No:2, s.22. 172 Phatak, s.25. 173 Grn, 70-71.

171

54

planda vurgulanmaktadr. Farkl toplumlarn ayn olay farkl ekillerde alglamak istemeleri, bu davran kolaylatran bir faktr olmaktadr. Burada kltr; firmann pazarlama davranlarn farkllatrmaya zorlayan bir unsur olarak ortaya kmaktadr. okuluslu irketler; ev sahibi lkelerdeki faaliyetleri iin bir yandan ihtiya duyduklar personeli yetitiriken, dier yandan yerel toplumda da sahip olduu rf ve adetleri kaybetme korkusu ortaya kmaktadr. ou zaman, yabanclardan yerel kurallara uygun bir biimde hareket etmeleri istenirken; baz durumlarda yerli halka tannmayan (mesai saati ierisinde alkol kullanmak, saat kata geleceini ve nerede olduunu kapya yaptrlan bir not ile haber vererek ayrlmak veya mesaiye ort ve kolsuz yazlk kyafet ile gelmek vb.) baz haklarn okuluslu irketlerde alan yabanc uyruklulara tannd grlmektedir. Entelektel sermaye, organizasyonlarn rekabet avantj kazanmalarnda nem tekil eden bir potansiyel olarak etkili ynetilmesini kanlmaz klmaktadr. Entelektel sermayenin organizasyon performans zerindeki etkisini maksimize etmek iin kullanlan en etkili unsurlar insan kaynaklar fonksiyonlarnn alanna giren kltr ynetimi, rgtsel tasarm, seme ve yerletirme, geliim, performans ynetimi ve dl stratejileri olmaktadr. Entelektel sermayenin baarl bir ekilde ynetilmesi demek, istenilen sonulara ulamak iin kritik bilgilerin yaratlmas, saklanmas, organize ve analiz edilmesi, yaylmas ve uygulanmas demektir. Ayrca iletmeler, entelektel sermayeyi yaymak, adaptasyonu ve btnlemeyi salamak iin renme kapasitesine sahip olmaldrlar. Entelektel sermayeyi etkili olarak ynetmeye katkda bulunan insan kaynaklar fonksiyonlarnn; kltr tanmlama, deerlendirme ve ekillendirme, rgtsel yapy tasarlama ve alan rollerini tanmlama, ie alma ve gelitirme stratejilerini belirleme, performans ynetim stratejileri ve dl stratejilerini belirleme olduu dnlmektedir. Entelektel sermaye ynetimi destekleyecek bir kltr gerektirmektedir. Bilgi paylam istenilmez ve dllendirilmez, alanlara bilgi paylamn kolaylatrmak

55

iin kaynaklar verilmez, alanlar bilgi paylamn gerekletirmek iin gerekli beceriler konusunda eitilmezlerse entelektel sermayenin etkinliinin azalaca dnlmektedir. Kltrel deerlendirme organizasyon iin kritik bir admdr. nk entelektel sermayenin tasarmn, yaygnlatrlmasn, yaratlmasn besleyen kltrn garantiye alnmasyla ilgilidir. alanlar iine alan bir kltr, geni apl bilgi paylamna daha yatkndr. Ayrca byle bir kltr tm alanlarn, mterilerin, tedarikilerin ve dier kurumlarn deerli bilgilerin potansiyel kayna olduunun farkna varmtr. Eer yneticiler kararlarnn ve faaliyetlerinin etkilerini sadece kendi birimleri iin deil organizasyonun btn iinde gznnde bulundururlarsa bilgi, organizasyon iinde tm birimler arasnda paylalr. Dier yandan eer organizasyon kltr, anlamazlklar minimize etmek iin sessiz kalmay ve uyumlu olmay destekliyorsa veya ynetim, kararlarn yalnzca organizasyonun st seviyelerinde merkezletirilmesi gerektiine inanyorsa iletiim ve bilgi yaratma, yayma ve uygulama ak engellenecektir.174 1.11 rgt Kltr ve Entelektel Sermaye Oluumunda Bilgi Ynetiminin nemi Bilginin reticisi konumundaki alanlarn yetkinlikleri; analitik ve kavramsal dnebilme becerisi, takm almasna uyumu, yaratcl, sorun zebilme yetisi, deiime uyum salayabilmesi, insiyatif kullanabilmesi, zgveni, eitim dzeyleri, mesleki yeterlilikleri ve sahip olduklar bilgiyi paylamalaryla yaratt katma deeriyle doru orantl olarak insan sermayesinin deeri artmaktadr. 175 ou kuruluta bilgi retimine duyulan iten ilgi, bilgi teknolojisinin ya da dier lm aralarnn gereinden fazla nemsenmesi ile snrl kalmtr. Oysa ynetim terimi, nitelii gerei kontrol edilemez olan ya da en azndan sk bir denetimden zarar grecek srelerin kontroln akla getirmektedir. renmeye deer
Entelektel Sermayeyi Etkili Ynetebilmek, www.humanresourcesfocus.com/makale014.asp. (29 Eyll 2005) 175 Sadi Can Saruhan, Taylan Sulaolu,Entelektel Sermaye: Teori ve Uygulamadan Bir rnekArelik, 9.Ulusal Ynetim ve OrganizasyonKongresi Bildirileri, 24-26 Mays 2001, s.803.
174

56

veren bir kltrn yaratlmasn nermek ya da genel anlamda bilgiye dayal ekonomiyi tartmak kolay olmakla birlikte, iin iindeki insana ilikin srelerin (yaratclk, iletiim, yargda bulunma, retme ve renme gibi) niceliksel deerlendirilmesini yapmak gtr. Yneticiler bilgiyi kontrol etmek yerine, onun retilmesini ve kurum ierisinde deiimini desteklemelidirler. Bilginin desteklenmesi, ilikilerin ve iletiimin kolaylatrlmas kadar, yerel bilginin kurulu genelinde paylalmasn ya da corafi ve kltrel snrlarn tesine tanmasn da ierir176. Bu da kurum ierisinde insanlarn birbirlerine olan davranlarn etkileyerek, duygusal bir ba ile balanmalarn salar ve yaratclklarn artrr. Bilgi ynetimi, herhangi bir rgtn kontrol ettii entelektel sermayenin ynetimi ile alakaldr. Entelektel sermaye, genel olarak, bilgi ynetimini de iine alan geni bir erevede ele alnmaktadr. Entelektel varlklar, esasen yllar sren i tecrbesi yoluyla uzmanlaan kiilere aittir ve doas gerei zgn-sakl varlklardr. Rekabeti stnl artrmak ve bu tip varlklardan yeterince yararlanmak iin bu trden zgn bilgilerin rgt tarafndan bilinebilir ve kullanlabilir bir hale getirilerek ynetilmesi gerekmektedir.177 Dnyada yaanan byk rekabet, irketlerin fark yaratmak ve tketicinin tercihini kazanmak iin araylar iine girmesine yol amtr. Teknoloji ve bilgisayar sistemleri youn olarak kullanlmaya balanm; bylece hem operasyonel ilemler daha hzl ve daha dk maaliyetlerle gerekletirilmi; hem de mteriler veri tabanndan izlenerek oluabilecek talep ve ihtiyalar tahmin edilmeye allmtr. Genel olarak yaanan bu deiim, okuluslu irketlerin daha nce farknda olmadklar entelektel sermaye bileenlerini (grnmeyen varllarn) ortaya karmalarna, deerlendirip lmelerine yol amtr. okuluslu irketlerin bir farkllk yakalayabilmeleri iin gerekli bilgi kaynaklarna ulap, bilgiyi, entelektel sermayeye evirebildikleri lde performanslar ykselecek, karllklar artacaktr.178

Krogh, Kazuo ve Ikujiro,s.14. Cokun Can Aktan ve stiklal Y. Vural, Bilgi a, Bilgi Ynetimi ve Bilgi Sistemleri, 1 nci Basm, Konya: izgi Kitapevi, 2005, s.11-12. 178 Sava ve ak, s.3.
177

176

57

KNC BLM
2. BLG YNETM 2.1 Veri, Enformasyon, Bilgi ve Akl/Marifet Kavram. Veri ham gereklerdir ve dzenlendiinde enformasyona dnmektedir. Anlaml enformasyon ise bilgiyi oluturmaktadr. 179 2.1.1 Veri letmeler asndan veri, yaplan ilemlerin belli biimde tutulmu kaytlardr.
180

Veri genellikle analiz edilebilecek ya da daha ileri ilemler iin

kullanlabilecek ham bilgidir.181 Veriler tek balarna anlam ifade etmeyen n bilgiler olarak kabul edilmelidir. 182 Veri sadece olup bitenlerin bir blmn aklar, iinde deerlendirme, yorum yoktur ve karar verme asndan gvenilecek bir temel oluturmaz. Karar almaya temel oluturacak olgular arasnda veri de yer alabilir, ama veri size ne yapmanz gerektiini gstermez. Veri, kendisinin nemi ya da ie yarayp yaramayaca hakknda bir fikir vermez. Verinin iletmeler asndan nemli olmasnn nedeni onun enformasyon yaratmak iin vazgeilmez bir hammadde olmasdr. 183 2.1.2 Enformasyon Enformasyon genellikle belge eklinde grsel veya iitsel bir mesaj veya ileti olarak tanmlanabilir.184 Enformasyonun amac, alcnn bir konudaki dncelerini deitirmek, deerlendirmesi ya da davran zerinde bir etki oluturmaktr.
Yahya Salleh ve WeeKeat GOH, Managing Human Resources Towaral Achieving Knowledge Management, Journal Knowledge Management, 2002, Vol:6, No.:5, s.458. 180 Thomas H.Davenport ve Prusak Laurence, Dnyasnda Bilgi Ynetimi, stanbul: Rota Yayn Yapm Tantm Tic.Ltd.ti.,2001, s.22. 181 Hseyin zgen,Trk Murat, renen Organizasyon Sistemi ve Bir renen Organizasyon Modeli, Ankara: Amme daresi Dergisi, Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yayn, Cilt 29, say 2, 1996, s.22. 182 Murat Trk, Kreselleme Srecinde letmelerde Bilgi Ynetimi, stanbul: Trkmen Kitapevi, 2003, s.22. 183 Davenport ve Laurence, s.23. 184 Trk, s.77.
179

58

Enformasyon alcsn biimlendirmek suretiyle bak asnda ya da anlaynda bir fark yaratmaldr. 185 Enformasyon, yneticinin bugnk ve gelecekteki kararlar iin gerek deer tayan, anlaml bir biimde ilenmi dzenli, kullanlabilir186 ve bilgisayar veri taban ierisinde yer alan verilerdir. 187 Enformasyon, fark meydana getiren veri olup 188 iki nemli zellii bulunmaktadr. Bunlardan birincisi enformasyonun ana kayna durmundaki verilerin, ilenerek bir anlam tamadklar iin tek balarna bir anlam ifade etmedikleri, ikincisinin ise oluturulan enformasyon kararlara ilikin faktrlerdeki belirsizlii azaltarak belli bir davran deiikliine neden olmasdr. 189 Enformasyon iletme iinde sert ve yumuak olmak zere iki iletiim a araclyla dolamaktadr. Sert iletiim a, gzle grlr, ba sonu belli (kablolar, tama aralar, uydu alclar, posta kutular, adresler, elektronik posta kutular gibi.) bir altyapya sahiptir. Birisinin size bir not ya da bir makale fotokopisi vermesi sert iletiim ana bir rnek olarak verilebilir. Yumuak iletiim a ise; daha az resmi ve daha az gzle grlr bir nitelik tar. letme iindeki dedikodular yumuak iletiim a ile haberlemeye bir rnek olarak verilebilir.190 Enformasyon yalnzca alcy biimlendirme potansiyeline sahip deildir. Kendisinin de bir biimi vardr ve bir amaca ynelik olarak organize edilmitir. letiyi hazrlayan ona anlam kattnda veri enformasyona dntrlm olmaktadr. Bilgisayarlar; verilerin amaca ynelme, snflandrma, hesaplama, dzeltme ve zetleme gibi deerleri yklemeye ve veriyi enformasyona dntrmeye yardm edebilir, ancak amaca ynelme szkonusu olduunda bilgisayarlarn fazla bir yardmlarnn olaca dnlmemelidir. nk snflandrma, hesaplama ve zetleme insanlar tarafndan

Davenport ve Laurence, s.24. zgen ve Trk, renen Organizasyon Sistemi ve Bir renen Organizasyon Modeli, s.148. 187 Audrey S. Bolinger ve Robert D. Smith, Maraging Organizational Knowledge As a Strategic Asret, Journal of Knowledge Management, 2001, Vol.5, No..1 s.9. 188 Trk, s.77. 189 Yasemin Arbak, rgtlerde Bigisayar Destekli Bilgi Sistemlerinin ncelenmesine Ynelik Kurumsal Bir Yaklam, Ankara: Verimlilik Dergisi, Milli Prodktivite Merkezi Yayn, Say:1995//1, s.73. 190 Trk, s.78.
186

185

59

yaplmaktadr. Bu nedenle daha fazla enformasyon teknolojisine sahip olmak enformasyondan daha iyi yararlanmak anlamna gelmemektedir. 191 2.1.3 Bilgi Bilgi birey kkenlidir ve bilgisayarlar onu yaratmazlar. Organizasyonlarn srekli avantajlar sadece insanlarn ne bildii ve bilgi ile ne yaptdr. Bilgi iletmelerin sahip olduu en nemli kaynaktr ve geleneksel retim faktrleri olan emek, tabiat ve sermayeden daha deerli varlklar olarak iletme varlnn %75 ini temsil etmesine ramen bilanolarda yer almazlar. 192 Bilgi renmeyi mmkn hale getiren ve sadece bir araya getirmeye dayanmayan ayn zamanda kullancnn amacna ve yeteneine bal olarak renmeyi mmkn hale getiren, anlad olgudur.
194 193

herkes tarafndan paylalan, insanlarn sahip olduu ve

Bir sreten geirilmi anlaml veriler toplamna verilen ad

olarak bilgi, rasyonel bir karar vermek iin gerekli bir ara ya da kaynaktr.195 Bilgi; davran, yetenek ve enformasyon tarafndan karakterize edilirken, yetenek, deneyim, kltr, karakter, kiilik, duygu vb. birok karmn bir sonucu olmaktadr ( Bkz.ekil 2).196 Bilgi, belli bir dzen iindeki deneyimlerin, deerlerin, amaca ynelik enformasyonun ve uzmanlk grnn, yeni deneyimlerin ve enformasyonun bir araya getirilip deerlendirilmesi iin bir ereve oluturan esnek bir bileimdir. Bilgi, bilenlerin beyinlerinde ortaya kar ve orada uygulamaya geirilir. letmelerde bilgi, genellikle belgelerde ya da dolaplarda deil, rutin almalarda,

Davenport ve Laurence, s.25. Emin ivi, Knowledge Management as a Competitive Asset:A Review, Marketing Intelligence Planning, 2000, Vol:18, No.:4, s.166. 193 Stan Davis ve Jim Botkin, The Coming of Knowledge Based Business, Harvard Business Review, 1994.Vol:72 No:5, September-October, s.166. 194 zgen ve Trk, renen Organizasyon Sistemi ve Bir renen Organizasyon Modeli, s.148. 195 Berat Bir Bayraktar, Bilgi sistemleri ve Ynetim Bilgi Sistemi Olarak Yksek Performans Ynetim Modeli, http://www.isguc.org/ik_bilgi.php, (30 Kasm 2005),s.1. 196 R.P.Uit Beijerse; Knowledge Management in Small and Mediumsized Companies: Knowledge Management for Entrepreneur, Journal of Knowledge Management, 2000, Vol:4, No.:2, s.164.
192

191

60

srelerde, uygulamalarda ve normlarda kendisini gsterir.197 Fikirlerin, kurallarn, prosedrlerin ve enformasyonun organize olmu bileimi198 olan bilgi genellikle iletmelerin entelektel sermayeleri olarak adlandrlmaktadr.199 ekil 2 Bilgi Nedir?

ENFORMASYON

BLG
KAPASTE YETENEK DAVRANI

Kaynak: R.P.Uit Beijerse, Knowledge Management in Small and Mediumsized Companies: Knowledge Management for Entrepreneur, Journal of Knowledge Management, 2000, Vo: 4, Number:2, s.178. Bilgi hem bir sre ve hem de bir birikim olarak insanlarn karmak ve nceden bilinemeyen doasnn bir paras olarak insanlarn iindedir. Enformasyonun bilgiye dnmesi ilemi insanlar tarafndan yaplmaldr. Bilgi yn verdii kararlar ve hareketler ile deerlendirilmelidir. Bilginin deerli bulunmasnn nedenlerinden biri de onun harekete veri ya da enformasyondan daha yakn olmasdr. rnein bilgi; rn gelitirme ve retim srelerinde llebilir verimlilik artlar getirebilir. Bilgiden

197 198

Davenport ve Laurence, s.27. Ganesh D. Bhatt, Management Strategies for Individual Knowledge and Organizational Knowledge, Journal of Knowledge Management,2002. Volib. No..1, s.32. 199 ivi, s.166.

61

strateji, rakipler, mteriler, datm kanallar rn ve hizmet evrim sreleri konularnda daha akllca kararlar almak iin yararlanlabilir.200 Bilgi zaman iinde kurslardan, kitaplardan, resmi ve /veya resmi olmayan eitli yollardan edinilen birikimleri de kapsayan deneyimlerle gerekleir. Deneyim kiilerin yeni durumlar ve olaylar grme ve anlama yetisini gelitirerek tarihsel bir gr kazandrr. Deneyimden doan bilgi, daha nce grm olduu modelleri tanr ve halihazrda olanlar ile gemite olanlar arasnda bir balant kurar. 201 Bylece mevcut durumu tecrbe ve gncel bilgileri ile harmanlayarak bir sonuca varr. Enformasyon, bireyin okuduu, anlad, yorumlad ve zel bir almada veya ite kulland zaman bilgiye dnr. Birey enformasyonu deneyimlerine dayanarak elde ettii yeni bilgiyi iletme kararlarn almada kullanlabilir. 202 Martenssona gre bilginin sahip olduu zellikler unlardr: 203 Bilgi kolayca stoklanamaz. Bilgi bilgisayar hafzas yerine

bireyin hafzasnda yer almaktadr. Bilgi snrldr, kaybedilmesi kolaydr, karmaktr. Dil araclyla nakledilmektedir, gvenilmezdir, deneyimseldir, sonsuza kadar artmaz, sosyaldir, yaamla ilgili, ok ekilli ve ok ynldr. Enformasyon birey hafzasnda ilenmedii srece deersizdir ve

bilgiye dnmeyecektir. Bilgi, birey hafzasnda enformasyonun ilenmesi, yaratlmas veya kullanlmas ile ilgilidir. Enformasyon tek bana bilgi olamamasna ramen, bilginin nemli bir ynn oluturmaktadr. Bilgi sreci, veri ve gereklerle balar ve bunlar enformasyonu yaratmak iin dzenlenir ve yaplandrlr. Daha sonra, birey enformasyonu zmser ve bilgiye dntrr. Bu dnm sreci, bireysel deneyim, davranlar ve bireyin yapt iin ieriinden etkilenmektedir. Srecin son aamas davrantr. Enformasyon ve bilgi karar ve faaliyete ilave edilmezse bahsedilen tm sre geersiz olacaktr.
Davenport ve Laurence, s.27. Davenport ve Laurence, s.29. 202 Ching Chy Lee ve Yang Jie, Knowledge Value Chain, The Journal of Management Development, 2000. Vol:19, No. 9, s.783-784. 203 Maria Martenson, A.Critical Review of Knowledge Management As A Management Tool, Jornal of Knowledge Management, 2000, Vol:4, Member 3.
201 200

62

 enformasyondur.

Bilgi deneyim, yorum, refleks ve gr as ile birletirilmi

Bilginin son zellii ise, bilginin kullanlmamas halinde etkisiz

olmasdr. Bilgi, enformasyonun en yksek deeri ieren halidir ve karar veya faaliyetlerle uygulanmaya hazrdr. 2.1.4 Akl/Marifet (visdom) Bu kavram; kimi aratrmaclar tarafndan akl kimi aratrmaclar tarafndan ise, marifet olarak ifade edilmekle birlikte almamzda her ikisi birlikte kullanlmaktadr. Akl/Marifet (Visdom); yararl bir enformasyon olarak bilginin btnletirilmesi, sindirilmesidir.204 Bir akl hastanesini ziyareti srasnda, adamn biri sorar: Bir insann akl hastanesine yatp yatmayacan nasl belirliyorsunuz? Doktor cevaplar: Bir kveti su ile dolduruyoruz. Sonra hastaya bir kak, bir fincan ve bir kova olmak zere sey veriyoruz. Sonra da kiiye kveti nasl boaltmay tercih ettiini soruyoruz. Siz ne yapardnz? Adam: Anladm. Normal bir insan kovay tercih eder. nk kova kak ve fincandan daha byk der. Bunun zerine doktor: Hayr, normal bir insan kvetin tpasn eker. Bu basit hikayeden de anlalaca gibi, sadece bize sunulanlar ile yetinmeyip mevcut bilgi birikimi ve deneyimlerden de istifade edilerek sunulanlarn dnda bir zm bulmann akl/marifet (visdom) olduu dnlmektedir. Bilginin rgtsel kararlara yardmc olmasn salayacak en kritik noktada liderler yer almaktadr. O nedenle, liderlik bilginin akl/marifet haline dnm bir srecinden meydana gelir ve rgtsel yeterliliklerde liderlik son derce nemlidir. Bir rgtn elinde bulunan ya da dardan temin ettii; ak veya sakl bilgilerinin belirli bilginin baka bir alana tanarak kullanlmas yetenei olarak tanmlanmaktadr. Kiisel bir kimya olarak akl/marifet; bilginin zmsenerek

204

Barutugil, s.26.

63

rgtsel kararlar almada kullanlmas, rgt iin bir akl/marifet oluturmaktadr. Yani bu aamada bilgi, rgtte uygulama safhasna girmektedir.205 Tm bu aklamalarn nda yle bir rnek vermek mmkndr. letmeler iin gzlem yolu ile elde edilen pazar ve ekonomik lmler/gstergeler veri saylrken, bunlarn analizleri ve pazarn ekonomik davran modellerinin anlalr bir yapya dntrlmesi enformasyon olarak ifade edilebilir. rgtn pazar, stratejik planlar uygulamaya ynelik olarak yapt almalar bilgi saylrken, tm bu aamalarn gereklemesi ve irketin baarya ulamas ise, bizlere irket hakknda bir fikir (visdom) vermektedir. Yani o irket hakknda bizi akl/marifet sahibi yapmaktadr.206 2.2 Bilgi Trleri Bilginin trlere ayrlmas ok eitli temellere dayanarak yaplabilmekle birlikte burada bilginin kiisel ve kollektif olmas ile ak ve sakl (rtk) olmas konular zerinde durularak bir ayrm yaplmtr. 2.2.1 Bireysel Bilgi Veri ve enformasyon sadece insan beyninin dndan elde edilmekte, nakledilmekte ve stoklanmakta bilgi ise insan beyninin ierisinde bulunmaktadr. Enformasyon beyin iinde ileyen alclar araclyla elde edilmekte ve bilgi enformasyonunun ilenmesinde oluturulmaktadr. Enformasyon beyindeki alclarla elde edilmekte ve nceki bilgiler kullanlarak ilenmektedir. Burada bilgi, insanlar tarafndan enformasyonu oluturmak, toplamak ve paylamak iin kullanlan kavramsal aralar ve kategoriler stoudur. Enformasyonun ilenmesi srecinde yeni bilgiler elde edilebilir veya gelecek kullanm iin stoklanabilir.207

Mustafa Sasan, Bilgi Ynetiminin Kavramsal erevesi Ve Bakent niversitesi letiim Fakltesi Bilgi Ve Belge Ynetimi Blm, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=442, 30 Ocak 2006, s.3-4. 206 Mustafa Sasan, Bilgi Sava: Siperlerden Klavyelere Tanan Bir Harekatn Anatomisi. Avrasya Dosyas: stihbarat zel , 2002,s.217. 207 Trk, s.85-86.

205

64

Bilgiyi bireyler oluturur ve bilgi belirli bir zaman sreci iinde alma, aratrma, gzlem ve deneyimler araclyla elde edilen anlay, farknda olma veya tanma olarak kabul edilmektedir.208 Bireysel bilgi, veri ve enformasyon ile birlikte bireyin gemi bilgileri ve tecrbelerinin ilenmesi ile elde edilmektedir. Bireysel bilginin deneyimden ve davrantan kaynaklandn syleyebiliriz. Deneyimden kaynaklanan bilgi, gerein eitli bak alarndan, dnsel bir szgeten geirilip ilenmesiyle oluur. Deneyimden kaynaklanan bilgide karmza kan en byk faktr geerliliktir. Geerlilikte ieriinin ne kadar kesin olduu ve bilginin ne kadar gvenilir olduuyla ilgilidir. Davrantan kaynaklanan bilgide ise daha fiziksel bir boyut szkonusudur, nk bu bilgi davranlarda kar tarafa iletilir. Bu ayrmda karmza yetenekler ve elbecerileri kmaktadr. Yetenek daha yaratc zellikler gerektirirken el becerileri, fiziksel sreler ve kiinin bu srelere uyumu ile ilgilidir. Bu bilgi tiplerini kesin bir ekilde ayrmak zordur, nk ounlukla insanlarn davran kalplaryla hem yetenek hem de el becerilerinin bir kombinasyonu olarak karlarlar.209 2.2.2 Organizasyonel (Kollektif) Bilgi Bireysel bilgi insan beyni ierisindeki bilgidir. Organizasyonel bilgi ise organizasyonun gemii ve kltrne bal olarak teknoloji, teknik ve insanlarn karlkl olarak etkileimi ierisinde bulunduklar bilgidir. Bir kuruluun bilgi sermayesi: nsan sermayesi ( gc), mteri sermayesi (mteri talep ve tercihleri) ve yapsal sermayesinde (sistemler, sreler ve rnler) kendisini gsterebilir. 210 Organizasyonlar iin bilgi, organizasyon alanlarnn; mteriler, rnler, sreler, hatalar ve baarlar hakknda bildii her eydir. Organizasyonal bilgi, veri tabanlar
208 209

veya

deneyimler

ve

en

iyi

uygulamalarn

paylalmasnda

veya

Bolinger ve Robert, s.9. H.Gke Derviolu, Stratejik Bilgi Ynetimi, 1 nci Basm, Dbank Kitaplar-8 Kelebek Matbaas, 2004, s.28-29. 210 Jones A. Burton, Knowledge Capitalism: Business, work and learning in the new economy, New York: 1999, Oxford University Press.

65

organizasyonun isel ve dsal dier kaynaklarnda yer almaktadr. Organizasyonel bilgi, belirli bir zaman sreci iinde toplanmakta ve organizasyonun anlama ve alglama dzeyinin artmasna imkan tanmaktadr. Organizasyonlar kendi gemilerinde yer alan gelenekleri ve zenginlikleri ile bilgiyi renir ve elde ederler. Organizasyonun tarihi ve kltr ile ekillenen farkl farkl gelenekler ve zenginlikleri birletirmekte ve yeni bilgi yaratlmaktadr.211 Bu durumda bireyin veya rgtn bulunduu ortam da bilgi karmnn ne oranda hangi tip bilgi kullanlarak olutuuna dair deiik veriler sunmaktadr. Fark zellikle batl firmalar ile Japon firmalarnn rgt kltrleri incelendiinde ortaya kmaktadr. Japon firmalarnda kendi kltrleri ile de ilikili olarak rgt baznda sakl bilgiye daha sk rastlanrken, batdaki firmalarda hem ynetim hem de iletme ortamn oluturan bireyler ak bilgiyi ve bilginin mmkn olduunca ak hale getirilmesini desteklemektedirler.212 Herhangi bir iletmede bir bireyin dier birey ile etkileimi irket kltrne baldr. letmeler bugn mterilerin problemlerini ok hzl zmek iin hzl karar almak zorundadrlar. Bununla birlikte alanlar ise hiyerariden gelen kurallar ve dzenlemeleri uygulama yerine, iletme sorunlarn etkili bir biimde zmek iin bir ok yarglama yapmaya zorlanmaktadrlar. Dier taraftan karmak durumlarda, organizasyonel grevler olduka yksek derecede birbirine bamldr ve bunun yannda bireyler disiplinler aras sorunlar zmek iin gerekli uzmanlk seviyelerine sahip deildir. alanlarn kendi bilgi ve deneyimlerini paylamak iin dierleri ile ibirlii yapmalar gerekmektedir. alanlar, farkl faaliyetleri koordine edebilir ve organizasyonun genelindeki karmak sorunlar zebilirler. Grevin yaps ok karmak ise ve disiplinler aras alanlarda uzmanln birletirilmesini gerektiyorsa bireysel organizasyonel bilgiye gei yapabilmesinin yannda dierleri ile yksek dzeyde etkileime ihtiya duyulmaktadr. Ne tr bilgilerin paylalaca ve bilgilerin nasl paylalaca konusu ise yneticiler tarafndan deil profesyonel bilgi yneticileri tarafndan belirlenmelidir.
211 212

213

Bylece bilmesi gereken kiiye bilmesi gerektii kadar

Trk, s.86-88. Derviolu, s.31. 213 Trk, s.89.

66

bilgi verilerek kiilerin bilgi ynlar altnda ezilmelerine engel olunur. Ayklanm bilgi ise yneticilerin kararalma srelerini ksaltarak karar almalarn kolaylatrr. Bir rgtn bilgi temelinin o rgt oluturan kiilerin bilgi birikimi olarak grlmesi mmkndr. Ancak kollektif bilgiyi bireysel bilginin nasl bir bileimle olutuu ile oluan bu kollektif bilginin rgtn varln srdrmesi iin ne kadar nemli olduu belirler.214 Gsteri sanatlarnda sahnede gerekletirilen bir gsteri izlenildiinde ya da bir orkestrann baarsndan bireysel bilginin ve almalarn bilgilerinin hangi oranda ortak (kolektif) bilgiye dntrld anlalmaktadr. rgt ierisindeki formal ve informal (resmi ve resmi olmayan) yap kolektif bilgiyi yaratan bilgi tayclarn gstermektedir.215 rgt iin nemli kavramlar, etiket, snf ve ayrmlarn belirlenmesi, yap ierisinde verimli iletiim ve bilgi paylam aklayc bilgi veya bir eye ilikin bilgi ile salanmaktadr. rgt ierisindeki trensi davranlar, retimde gerekleen eylem dizileri ise yntemsel bilgi veya nasl sorusunun sorulduu bilgi ile salanmakta, bu eit bilgi ile yaplan eylemler belirli roller ve ilikiler ierisinde yer almaktadr. Nedensel bilgi veya neden sorusunun sorulduu bilgi taze bir eyin neden gerekletiine ilikin bir aklama getirir. Bir rnn kalitesini ve mteri tatminini salayan unsurlar bu tip bilgiye rnektirler. Resmi olarak unsurlar arasndaki nedensel balantlar eklinde aklansalar da daha ok resmi olmayan bir ekilde rgtsel ykler olarak ortaya karlar. Bu tip senaryo ve ykler rgt iinde bulunan bireyleri eitli amalara ulamak iin belirli bir fikir birlii erevesinde toplayarak ynlendirirler. Bir iletmenin baars ounlukla var olan kaynaklar ve yeteneklerin nasl kullanldklar ile balantldr. rnein renme ve yenilik ounlukla var olan kavramlar ve fikirleri yeniden yaplandrma veya yaratma ilemidir.216 Bir irketin varlklar arasnda dikkate alnmas istendiinde bilginin farkl kategoriye ayrlmas gerektii dnlmektedir. Bunlar; insanda bulunan bilgi,

Gilbert Probst, Raub Steffen ve Romhardt Kai, Wissen Managen:Wie Unternehmen ihre Wervouste Ressource optimal nutzen, Frankfurt am Main Gabler, 1997, s.41. 215 Amelingmeyer Jenny, Wissensmanagement, Wiesbaden, Gabler Wissenchaft, 2000, s.65. 216 Derviolu, s.29-30.

214

67

mteride bulunan bilgi ve yapsal kapital olarak bilinen sistem ve sreler ile ilgili bilgilerdir. nsan kapitali; insann bilgisinin deeridir. alanlarn meslekte bulunduklar srenin uzunluu, nitelikleri, yetenekleri, temel yetkinlikleri belirli bir dzeyde bulunan insanlarn says, kurum ii veya dnda ortak altrma gerektiren projelerde alanlarn says insan kapitalini oluturan unsurlardr. Bilgi yneticilerinin amalarndan biri de organizasyonlarn insan kapitalinin deerini ykseltmek olmaldr. Yapsal kapital; zmlenmi, iselletirilmi ve irketin rn ya da hizmetlerinde yatrma dntrlm bilginin deeridir. Mteri kapitali; mterilerin saysnn byklnn saygnlnn, bizimle ne kadar sredir altnn, bizimle yapt iin sklnn, younluunun tekrarlama yzdesinin bir ls olarak hesaplanabilir. Organizasyonlar kullanabilecekleri byk miktarda bilgiye ya da kolaylkla ulaabilecekleri veriye enformasyon ya da bilgi kaynaklarna sahip bulunmaktadr. Uygulamada ise bu bilginin ok nemli bir ksm kullanlamadan durmakta, bilgi deiimi olmamakta, balantlar kullanlmamakta birletirmeler yaplamamaktadr. 217 2.2.3 Teknik Bilgi (Know-How) Teknik Bilgi (Know-how) kavram, sanayi devriminden sonra Anglo-Amerikan Hukuk evresinde ortaya km bir kavramdr.218 Sanayi devrimi ile iletmelerin genilemesi ve eitlenmesi yeni retim tekniklerinin domasna ve bunlarn karmak bir hal almasna neden olmutur. retilen mamul mallarn piyasaya sunulmas ve pazarlanmas ticaret alannda da hzl gelimeler ve deiiklikler meydana getirmitir. Bu hzl deiim ve geliime bal olarak kompleks bir hale gelen baz bilgi ve hnerleri yazl olarak ifade edebilme olana kalmam ve bu bilgiler sahiplerinin fiili tekelinde

smet Barutugil, Bilgi Ynetimi, 2. Basm, stanbul: Kariyer Yaynclk letiim Eitim Hizmetleri, 2002 s.64-65. 218 Osman Berat Grzumar, Franchise Szlemeleri ve Bu Szlemelerin Temelini Oluturan Sistemlerin Hukuken Korunmas, stanbul: Beta Yaynlar, 1995, s.81.

217

68

ve gizliinde kalmtr.219 Bylece belirli bir konudaki teknik bilgi ve tecrbe olarak ifade edebileceimiz know-how domutur. 220 Sanayi devrimiyle ortaya kan yeni iletmeler, kompleks bir halde ve sahiplerinin gizliliinde bulunan bilgi ve hnerlerin para karlnda bir iletmeden dierine aklanmasn veya devredilmesini gerektirmitir. Pazarda rekabet ans elde etmek isteyen fakat uzun aratrma ve gelitirme faaliyetlerine girimekten kanan iletmeler bu bilgileri talep eder olmulardr. 221 Gnmzde teknik bilgi sahiplii byk nem tamaktadr. Teknik bilgi sahipleri, uzun uralar ve byk yatrmlar sonucu elde ettikleri bu bilgileri gerek kendi retim faaliyetlerinde kullanarak gerekse satarak ya da kiralayarak byk gelirler elde etmektedirler.222 Ayrca, know-howlarn ksa zamanda elde edilmesi pazarda rekabet ansn byk lde artrmaktadr.223 Know-hown geni ve dar olmak zere iki anlam vardr. Geni anlamda know-how, belirli bir snai faaliyetin yrtlebilmesi iin gerekli olan tm bilgi ve tecrbeleri ifade eder ki, bu ekilde teknik ve ticari unsurlar ile patent verilmi ihtiralar da kapsar.224 Ancak know-how genellikle dar anlamda kullanlmaktadr. Buna gre bir ticari iletmenin ekonomik faaliyetinde (mallarn retiminde, satmnda, hizmetlerin sunulmasnda, organizasyon ve ynetiminde) kullanlan, bir patent ile korunmam bulunan, genellikle gizli olmakla birlikte byle bir nitelik tamas zorunlu olmayan, teknik, ticari, idari, mali veya baka bir alana ait bilgidir. Bir bilginin know-how olarak nitelendirilebilmesi iin her eyden nce bu bilginin snai alanda faaliyet gsteren bir ticari iletmenin ekonomik faaliyetinde kullanlabilecek bir nitelik tamas gerekir. Yani bu bilgi bir ticari iletmenin retimine, satmna, organizasyon ve ynetimine ilikin olmaldr. rnein bu bilgi bir maln ayn makine ve aralarla daha seri bir
Mustafa Kaif, Gayrimaddi Haklarn Deerlemesi, Vergi Dnyas, Say:208 (zel Say), Aralk 1998, s.174. 220 Ejder Ylmaz, Hukuk Szl, Ankara, Yetkin Yaynlar, 2001 (6.Bask), s.509. 221 idem Krca, Know-How Szlemesinin Hukuki Nitelii, (Prof.Dr.Ali BOZERe Armaan), Ankara, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits, s.243. 222 Ylmaz, s.509. 223 Grzumar, s.81. 224 Hans Bergqvist, svete Hukuki Adan Know-How, (ev.Ergun zsunay), HFM, 38(1-4), 1973, s.667.
219

69

ekilde retilmesini salayan teknik bir bilgi olabilecei gibi iletmenin ynetim ve organizasyon maliyetlerini dren bir eit bilgi de olabilir. 225 Bilindii zere know-howlar uzun aratrma ve gelitirme faaliyetleri sonucunda elde edilmekte ve bunlar sahiplerinin fiili tekelinde ve gizliliinde kalmaktadr. Bu durum her ne kadar know-hown gizlilik niteliini n plna karsa da know-how gizli olmak zorunda deildir.226 lgili snai faaliyet alannda yeterli zaman ve igc harcayan herkesin bu tr bilgilere ulamas mmkndr ki bunlara iletme tecrbesi ya da gizli olmayan know-how denilmektedir. Ayrca baz tr bilgiler de vardr ki ilgili snai faaliyet alannda zaman ve igc harcayarak bu bilgilere ulalmas ok zor hatta imkanszdr. Bunlara da gizli know-how ya da ticari srlar denilmektedir. Anlald zere bu tr bilgilere herkes kolaylkla ulaamamakta; belirli bir zaman, igc ve para harcanmas gerekmektedir.227 Know-how fiziki bir varla sahip deildir. Yani know-how gayri maddi bir maldr.228 Bu nedenle know-hown bakalarna aktarlabilmesi iin eitli vastalarla somutlatrlmas gerekmektedir. rnein, know-howa konu olan bilgi yazlarak, resim veya ablon haline getirilerek veya dorudan doruya nasl uygulanaca gsterilerek somutlatrlabilir. Ancak bu ekildeki bilgi, know-how szlemesine konu olabilir.229 Bu durum know-how aktarmnn szl olarak yaplamayaca anlamn tamamaktadr. Nitekim bilgilerin szl olarak kar tarafn hafzasnda yer alabilecek ekilde aklanmas da onu somut bir hale getirmektedir.230 Know-howa konu olan bilgilere ilgili herkesin ulaabilip ulaamamasna gre gizli ve gizli olmayan know-how ayrm yaplmaktadr.231 Know-howa konu olabilecek trden bir bilgiye hukuka uygun yollardan ulalmas, ilgili branta etkinlik gstermek isteyen herkes iin pratik adan mmknse buna iletme tecrbesi ya da
Krca, Know-How Szlemesinin Hukuki Nitelii, s.245. idem Krca, Franchise Szlemesi, Ankara, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits, 1997, s.72 ve Dn.389. 227 Erhan Karaka, Know-How Szlemesi, http://www.e-akademi.org/makaleler/ekarakas-1.htm, 30 Ocak 2006, s.2. 228 Krca, Franchise Szlemesi, Dn.386. 229 Krca, Franchise Szlemesi, s.71. 230 Krca, Know-How Szlemesinin Hukuki Nitelii, s.247. 231 Karaka, s.3.
226 225

70

gizli olmayan know-how denilmektedir. Her tacirin byle bir bilgiye kendi iletmesinde byk yatrmlar ve uzun aratrma faaliyetleri sonucunda ulamas mmkndr. Ancak bu faaliyetlerin byk lde zaman ve para kaybna neden olmas dolaysyla tacirler, aratrma faaliyetlerine girimekten kanarak; bu snanm bilgilere hem daha kolay ve ucuz olmas hem de zaman kaybna neden olmamas sebebiyle onlar kiralayarak ya da satn alarak ulamay tercih etmektedirler. ayet bu tr bilgiler herkese ak deilse, yani bu tr bir bilgiye ilgili branta etkinlik kazanmak isteyen herkes, hukuka uygun yollardan ulaamyorsa buna gizli bilgi (sr) ya da gizli knowhow denilmektedir.232 Her tacir, kendi iletmesinde byle bir bilgiye ulaamadndan gizli know-howlar gizli olmayan know-howlara nazaran daha nemlidir. Ancak her know-how sr nitelii tamaz.233 Bir know-how gizli olarak adlandrabilmemiz iin eitli artlara sahip olmas gereklidir.234 Her eyden nce gizli kalmas gereken, snrl sayda kii tarafndan bilinen retim, iletme ve pazarlama srecine ilikin bir husus bulunmaldr. Bu husus iletmenin gizlilik alan ierisinde kald srece sr olma zellii tayacaktr. kinci olarak bu hususu bilen kii ya da kiilerin bu hususun gizli kalmas ynnde bir iradeye sahip olmalar yani sz konusu bilginin aleniletirilmesine kar olmalar gereklidir. Son olarak bu hususun herkese bilinmesini istemeyen kiilerin, onun gizli kalmasnda hukuken korunmaya deer bir menfaatleri bulunmaldr.235 2.2.4 Ak Bilgi Sakl bilgiye gre daha kolay sylenebilen, iletilen ve kiiler ile organizasyonlar arasnda kolayca aktarlabilen bilgilerdir. Formller, ders kitaplar, teknik belgeler ve kullanma klavuzlarnda yer alan bu eit bilgilerin iletme ierisinde herhangi bir birim ya da kii tarafndan kullanm olduka kolaydr.236 Formal ve/veya sistematik bir dil ve dkman aracl ile aktarabilme zelliine sahip kodlanabilen bir

232 233

Grzumar, s.81. Ylmaz, s.777. 234 Grzumar, s.82-84. 235 Karaka, s.3. 236 Trk, s.97.

71

bilgi eidi olan ak bilgi gemiteki kaytlarda, ktphaneler, arivler, veri tabanlar eklinde korunmaktadr.237 Ak bilgi, kelime, iaret ya da simgeler halinde kitaplardan aktarlabilir, derslerde anlatlabilir, emalarla gsterilebilir. rnein nternet, ok byk miktarda ak bilginin aktarlmas iin bir yoldur ve iyi amalar iin kulanlabildii gibi kt amalar iin de kullanlabilir.238 Bilginin paylalabilmesi iin ncelikle onun szlerle, resimlerle veya dier aralarla ifade edilebilecek ekilde ak hale getirilmesi gerekmektedir. Bir kiiye araba kullanmay retmenin en g yannn o kiinin kendi bildii bir ok eyin ofr adaynn da bildiini zannetmesi olduu dnlmektedir. Bu nedenle sylenilenleri anlayamadklar ve uygulamaya koyamadklarnda ok arlmaktadr. Araba kullanmayla ilgili tm bilinenlerin paylamaya yeterli olacak kadar ak bir biime yani bir sze, yazya ya da resme dntrmenin ok zor olaca dnlmektedir.239 2.2.5 Sakl (rtk) Bilgi Bilgi insana zg bir sretir. Kiinin kendisinin bile farknda olmad duygular ve inan sistemlerini ierebilir. Sakl bilgi; insan hafzasnda, davranlarnda ve alglamalarnda yerlemi, kiisel, kavramsal ve yapsal olarak duyarl bilgilerdir. Bu bilgiler buzdann altnda yeraldndan onlar kodlamak ve belgelemek zor olmaktadr.240 Bu eit bilgi tamamen aklanamamakta aktarlabilmektedir. ve
241

uzun

bir

raklk

srecinden

sonra

kiiler

arasnda

Cevat Celep ve Buket etin, Bilgi Ynetimi, rgtlerde Bilgi Paylam Kltr Yaratma, Ankara: An Yaynclk, 2003, s.8. 238 Mark.L.Lengnick-Hall ve Cynthia A.Lengnick-Hall, Bilgi Ekonomisinde nsan Kaynaklar Ynetimi, Gnhan Gnay (ev.), 1.Basm, Dbank Kitaplar, Mays 2004, s.85. 239 Barutugil, s.63. 240 Salleh ve GOH, s.458. 241 Ching Chy Lee ve Yang Jie, Knowledge Value Chain, The Journal of Management Development, 2000. Vol:19, No. 9, s.784.

237

72

imizde, beynimizde sakladmz bu bilgiler iimize o kadar ilemitir ki bazen ona sahip olduumuzu dahi bilmeyiz ve olduka sk dtmz bir hatay yaparak bakalarnn da ayn bilgilere benzer dzeyde sahip olduunu varsayaraz. Bu durum sakl bilginin paylalmasn gletirir. Baz ileri nasl yaptmz bilmeden yaparz ve bunu bir bakasna aklamakta ok zorlanrz. Her alann bu tr sakl bilgisi vardr. Sakl bilgilerin toplamann oluturduu kollektif g bir organizasyon iin son derece deerlidir.242 Sakl bilgi kavramnn ne olduunu ok kii sezgileriyle anlasa bile yneticiler sakl bilgi ile uygulama dzeyinde uramakta ok zorlanmaktadrlar. Sakl bilginin deerini anlamak ve ondan nasl yararlanacana karar vermek bilgi reten bir irketin en bata gelen uralarndan biridir ve uzun konumalar, iyi ilikiler, yani bilginin desteklenmesini gerektirir. Sakl bilgi i ortamnda kullanlamayacak ya da srekli olarak uygulanamayacak kadar gizemli grnebilir; ancak onu yeniliin gl bir arac yapan da bu deiken koullara bal niteliidir. Zor olan bylesine yaratc bir kayna grmezden gelmek ya da susturmak yerine onu desteklemektir.243 Sakl bilgi, olduka yksek dzeyde kiiseldir, zor formle edilir ve dierleri ile paylam veya iletiimi ok zordur. Kiisel grler, niyetler ve hisler bu tr bilgilere birer rnektir. Sakl bilgiler, idealler, deerler ve duygu gibi bireysel faaliyet ve deneyimlerin iinde en derinlerde yer almaktadr. Teknik ve kavramsal olarak iki boyutu bulunmaktadr. Biimsel olmayan bireysel yetenek ve hnerleri iine alan ve genellikle know-how olarak ifade edilen boyut sakl bilginin teknik boyutunu oluturuken, inanlar, idealler, deerler, biimsel ve zihinsel maddelerden oluan boyut ise sakl bilginin kavramsal boyutunu oluturmaktadr.244 Sakl bilginin teknik boyutunu ifade etmek nispeten kolay olarak grlrken (kullanma talimat, devaml talimat vs.), kltrr oluturan kavramsal boyutu ifade etmenin (inan, deer, vs.) daha g olaca ve kavramsal bilgi ile yaplan bilgi alveriinin daha zor ve kalc olaca dnlmektedir.

242 243

Barutugil, s.62-63. Krogh, Kazuo ve Ikujiro, s.17 . 244 ivi, s.167.

73

Sakl bilgi otomatiktir ve zerinde dnlmesi ya da zaman harcanmas gerekmez. Kiiler gibi kurulularn da sakl bilgileri vardr. Sezgiler, saduyu, dnce yaplar, egemenlik alanlarna ilikin yazl olmayan kurallar ve bilinaltndaki deerler olup bunlarn byk bir ksm kurumsal kltr oluturur.245 2.3 Bilginin Yaratlmas Bilgi retimi bireysel olduu kadar toplumsal bir sretir. Sakl bilginin paylalmas bireylerin bir durum hakkndaki kendi kiisel inanlarn ekibin dier yeleri ile paylamalarn gerektirir. Bu noktada herkes kendine gre doruya olan inanlarn dierlerinin nnde gerekletirmek gibi zorlu bir snav verecektir ve bilgi retimini son derece krlgan bir sre haline getiren de bu gerekelendirme, aklama ikna etme ve dierleri ile iliki kurma gereksinimidir. Bilgi retim sreci ekip yelerinin belirli bir rn alan ile ilgili bilgilerini paylamak amacyla bir araya gelmesi ile balar. Bu aamada bilginin byk bir ksm sakl bilgi niteliindedir. Ekip bu tr sakl bilgiyi paylama becerisine bal olarak yeni bir rn kavram yaratr. Ekip dndan insanlarn da katlmyla yaratlm olan kavram gerekelendirilir ve seilen kavram bir prototipe dntrlr. Son olarak ekip bilgisini kurumun dier ilgili blmleri ile paylaarak onlardan geri bildirim alabilir. 246 Bilgi retimini desteklemenin; bilgiyi destekleme iinin bir vizyon olarak benimsenmesi, iletiimin ynetilmesi, bilgi eylemcilerinin harekete geirilmesi, doru bir ortam oluturulmas ve yerel bilginin kreselletirilmesi gibi bir takm koullar vardr. Bilgi retiminin aamalarnn ise sakl bilginin paylalmas, kavramlarn retilmesi, kavramlarn gerekelendirilmesi, bir protatip oluturulmas ve bilginin yaylmas247 olduu dnlmektedir.

245 246

Lengnick-Hall Mark L ve Lengnick-Hall Cynthia A., s.85. Krogh, Kazuo ve Ikujiro, s.15-18. 247 Ikujiro Nonaka, Takeuchi Hiratoka, The Knowledgecreating Company: How Japanese Companies create the dynamics of innovation, New York:Oxford University Press, 1995. s.83-89.

74

Organizasyon ierisinde yaplacak dzenleme ile yaratc beyinleri biraraya getirilip, uygun alma koullar salayarak bilgi iilerinin desteklenip sabr gsterilmesi veya d kaynaktan ihtiya duyulan bilgilerin temin edilmesi iin gerekli abann gsterilmesi bilginin yaratlmas iin sklkla kullanlmaktadr.248 Bilgi ancak insanlar tarafndan yaratlabilir. Hibir rgt onu oluturan bireyler olmakszn bilgi yaratamaz. rgtn bilginin yaratlmas konusundaki katks ise yaratc bireyleri destekleyerek bilgi iilerinin kullanlabilecei bir tekilatlanma oluturmakta ve bylece rgt iin ihtiya duyulan bilgi yaratlma srecinde bilgi iilerinin bilgi sisteminin bir paras olarak sabitletirilmeleridir. 249 rgt ierisinde mevcut bu yapnn, kademeler arasndaki ve iindeki bu sistemi etkileyecei dnlmektedir. Bu etkileim srasnda kiinin sosyal bir ortamda bulunmasndan kaynaklanan ortamn etkileri, kiinin inanlar, deerleri, igdleri alglama yntemi, olaylara bak as hem ortada bulunan bilginin eidi ve hem de etkileim asndan olduka nemli olup ak ve sakl bilginin etkileimi sz konusudur. Ak ve sakl bilginin karlkl etkileimi sosyalleme, dsallama, birletirme ve iselletirme olarak karmza kmaktadr.250 Sosyalleme; sakl bilginin yine sakl bilgi olarak karmza kmasdr. Sosyalleme paylalan tecrbe, oluturulan ortak dnce kalplar ve teknik yeteneklerle sakl bilgiden yine sakl bilgiye ulalan bir sretir. Bu sre ierisinde dil arka plana atlarak bilgiye gzlem, taklit ve pratikte ulalmaktadr. Burada sakl bilginin iletilmesi szkonusu olduu iin grmenin yz yze yaplmas, yz ifadesi, mimik ve tekrarlanan hareketler gibi psikolojik duyumlar ve bunlarn aktarm birinci ncelik tamaktadr. Bu tip bilginin retilmesinde ortak paylamlar salanlarak bireyin sakl bilgiyi zmseyerek iselletirilmesi salanmaktadr. Yllar boyunca biriken tecrbenin aktarld usta-rak usul renme bu etkileimin en tipik rneidir. rgt kltrnn paylamnda bu husus sz konusu olmakta ve zellikle sakl bilgiyi

248 249

Barutugil, s.72. Ikujiro ve Takeuchi, s.62. 250 Derviolu, s.33.

75

destekleyen Japon iletmelerinde bu konu rgtn yapsal dzenlemesi ile desteklenmektedir. Sakl bilgiden ak bilgi yaratlmas srecine dsallama ad verilmektedir. nsanlar beyinlerinde bulunan bilgiyi yazya veya sze dktklerinde dahi dndkleri hususlar ile syledikleri veya yazdklar arasnda baz farklar, boluklar, rtmeyen noktalar olduu grlmektedir. Dsallama srecinde eitli anlatlar veya armlara yol aan kavramlarla, tmdengelim veya tmevarmc yntemler kullanlarak ulalmaya allr. zellikle kavram yaratmakta dsallamadan yararlanlmaktadr. letme yaps ierisinde reklam faaliyetleri buna rnek olarak verilebilir. rn veya hizmetin en can alc noktasnn tketiciye eitli armlarda aktarlmas srasnda iletme ierisindeki alanlar da bu armlardan etkilenirler. Bu alma neticesi oluturulan ak bilgi kazanldktan sonra oluan yeni kavramlar, sz konusu kltr ve yapsyla badaan bir ekilde rgt bir modele dntrlr. Bu modeller kesin tanmlarla sistematik bir dil ve mantk erevesinde aklanarak iletmelerin faaliyet gsterdii taraflara (alan, mteri vb.) yol gsterir. Ak bilginin rgtsel ak bilgi olarak paylalmasna birletirme denilmektedir. Bu srete ama kavramlarn dzenlenerek sistematik bir bilgiye dntrlmesi ve rgt ierisinde bir bilgi sistemi kurulmasdr. Bu eit bilgi yaratlmasnda bilgi teknolojilerinden azami istifade edilmekte, bilgi irket iinde mevcut teknolojilerin etkin kullanm sayesinde yaratlmakta ve kullanlmaktadr. Kiiler mevcut ak bilgiye dkmanlar, raporlar vb. ekilde ulaarak bunlar ayrtrma, ekleme, birletirme, snflandrma gibi yntemlerle yeniden dzenleyebilir ve bunlar bilgisayar aracl ile dier alanlarda paylaabilir. zellikle orta kademe yneticilerini, st ynetimin ald kararlar ve izleyecei politika ile ilgili anafikir ve eitimleri konusunda bilgilendiren bu sistem, irketlerin yapsna gre kullanlan bir internet a ile tm alanlara yaylabilir. Ak bilginin sakl bilgi haline getirilmesine ise iselletirme denilmektedir. Buna en gzel rnek yaparak renme metodudur. Bireyler rgtsel bilgi yaratmak amacyla hazrlanan ak bilgi eklindeki raporlar kullanma klavuzlarn, devaml talimat, ynerge ve tzkleri ve dier dkmanlar inceleyerek bilgiyi iselletirirler.

76

zellikle Ar-Ge veya danmanlk gibi sakl bilginin sklkla kullanld, know-how kavramnn balca varlk olduu ve yenilik yaratmaya en uygun olan bu blmlerde alanlarda bu eitim bilginin bu ekilde yaratlmas daha fazladr. irketlere ait yklerin, mitlerin, hikaye ve destanlarn yaratlarak szl iletiim yolu ile paylalp iselletirilmesi bu trden bilgi yaratmann baka bir boyutudur. Bu boyut zaman ierisinde rgt kltrnn yaratlmasna da destek vermektedir. Bu bilgi yaratma tr ilerin bizzat kiiler tarafndan yaplp, tecrbenin yaamasn detekleyen, ayn fiziksel ortamn paylalmas srasnda alanlar, tecrbeyi daha nce yaamlar ve mevcut durumda bu tecrbeyi yaayanlar ile yaama ihtimali olanlar birbirine yaklatrr. Bu dnmn her aamasnda deiik bilgi trleri ortaya kmaktadr. Sosyalleme neticesinde deneyim ve dnceler nda onaylanan bilgi, dsallamadaki paylam neticesinde kavramsal bilgi, birletirme aamas neticesinde sistemsel bilgi ve iselletirme etkileimi neticesinde ise eylemsel (operasyonel) bilginin yaratlmas iin gerekli artlar oluturulmaktadr. 251 2.4 Bilgi Ynetimi ve Tanm Bilgi ynetimi, kaytl ya da kaytsz organizasyon verilerini ve kiisel bilgi ve tecrbeye dayal birikimleri, toplayp, dzenleyip, kayt altna alp yararl bilgi haline getirerek bunlar doru zamanlarda, doru kimselerin, istenilen her yerden ulalabilmesini salayp, organizasyonun entelektel mlkn arttrmak, tekrarlanan ilemlerin tamamnn teknolojik aralarla yaplmasn salamak ve bunun sonucunda pozitif i neticeleri elde etmek amacyla yaplan bir dizi teknolojik ve kltrel ilemlerdir.252 Gnmzde organizayonun en nemli stnlnn bilgisini harekete geirebilme ve kullanabilme yetenei olduu yaygn bir ekilde kabul edilmektedir. Birok organizasyon bilgi ekonomisinde nemli durumda olmas iin ok az gerekli olan hammadde ve kaynaa sahip olmakla birlikte bunu harekete geirerek uyumlu bir ekilde
251 252

kullanmaya

yetecek

organizasyonal

yapya

sahip

kltr

ortaya

Derviolu, s.34-37. Melikah Karaka, Gemiten Gnmze Bilgi Ynetimi, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=135 ,(30 Kasm 2005), s.1.

77

koyabilmektedir. Bilgi ynetimine ynelik almalarda kltr baar iin nemli rol oynamaktadr. Bilgi ynetimi, en yaln tanmla, bilginin yaratlmas, elde tutulmas, paylalmas ve gelitirilmesi iin kullanlacak yeni radikal yollar253 olarak tanmlanmaktadr. Bilgi ynetiminin; tecrbe ile elde edilerek deneylerle dorulanan istatistiki verilerin, iletme ynetimince karar annda kullanlmas olarak tanmlanmas mmkndr. Bugn bilgi ynetimi, kurulular iin moda bir terim haline gelmi durumdadr. Hatta bat dnyasnda kurulu iinde bilgiden sormlu en st konumdaki kiiyi ifade eden bir nvan da oluturulmutur. Bilgi szcnn ne anlama geldii ve nasl ynetilebilecei de sk sk tartmalara konu olmaktadr. Bilgi ynetimi toplam kalite ynetimi (TKY) ve i srelerinin yeniden yaplandrlmas anlaylarnn arkasndan ortaya atlan bir ynetim modas olarak grlebilir. Ancak terim her ne kadar yeni ve gndemde ise de kavramn kendisi Msr daki piramitler kadar eskidir.254 2.5 Bilgi Ynetiminin Amac Kresellemenin etkileri ile birlikte 21. yzyln; toplumsal, ekonomik, politik, kltrel ve teknolojik deiimleri de beraberinde getirerek bilgi ve bilgi teknolojilerinin youn olarak kullanmnn ve sratle tketiminin gerekleecei dnlmektedir. Deiime hazrlkl ve ak toplumlar, bilgi ve bilgi teknolojilerinden azami istifade ederek yeni yzyln kendilerine ykledii farkl sorumluluklar ve beraberinde getirecei problemleri en aza indirebilir ve hatta kaldrabilirler. Bu frsatlar deerlendiren iletmeler ise nihai hedefleri olan minimum maliyetle maksimum kra ulaarak aa uygun tekilat yaplar ve daha verimli kurumlar ile etkili performans ya da yksek performans ideallerine ulaabilirler. 255

253 254

Barutugil, s.49. Lengnick-Hall Mark L ve Lengnick-Hall Cynthia A., s.83. 255 Bayraktar Berat Bir, s.1.

78

Organizasyonlarn bilgi ynetimi stratejilerinin birok amac, hedefi ve beklenen sonular vardr. Martenssona gre bilgi ynetiminden beklenen sonular ve amalarn bazlar unlardr:256 Organizasyonlarn performansn, verimliliini ve rekabet

edebilirliliini arttrmak, Organizasyon iindeki enformasyonun etkili bir biimde elde edilmesi,

paylalmas ve kullanlmas, Organizasyon kararlarnn iyiletirilmesi, Faaliyetlerin iyiletirilmesi ve en iyi uygulamalarn elde edilmesi, Aratrma maaliyetlerinin ve gecikmelerin azaltlmas, Daha yeniliki bir organizasyonun oluturulmasdr.

Jarar a gre ise bilgi ynetiminin amac:257 etmek, Bilginin ve paylamann deerini artrmak suretiyle mesai arkadalar Rekabet gcnn artmasna katkda bulunmak, Karar almay etkinletirmek ve zaman israfn nlemek, Mterilere ynelik sorumluluu artrmak, alanlarn bilgi istiflemesini nlerken bilgiyi paylamalarn tevik

arasndaki destei ve yardmlamay glendirmek, alanlarn ve yrtlen faaliyetlerin verimli olmasn salamak,

Maria Martenson, A.Critical Review of Knowledge Management As A Management Tool, Jornal of Knowledge Management, 2000, Vol:4, Member 3. s.269 257 Yasar F.Jarrar, Knowledge Management:Learning for Organizational Experience, Managerial Auditing Journal, 17/6, 2002,ss.322-328. s.322-323.

256

79

rn ve hizmetlerin kalitesini ykseltmek, Yenilik ve icatlar tevik etmektir.

Bilgi Ynetimi, organizasyonlarn beceri, yetenek ve tecrbeleri yoluyla elde ettikleri ortak akl/marifet ve bilgileri tanmlamak ve ilemektir. Bu nedenle bilgi ynetiminin ana hedefi, iletmelerin yaama kabiliyetini ve genel olarak baarsn salama almak iin mmkn olduunca akllca hareket etmelerini salamak, bu yaplamyorsa, bilgi varlklarnn deerini azamiletirmektir.258 Bilgi ynetimi, firmalarn bilgi ekonomisinin ortaya kmas ile balantl karmaklk ve sorunlarla baa kabilmelerini salayan bir aratr. Bu amalara ulaabilmek iin iletmeler; bilgi varlklarn en etkin bir ekilde ina eder, aktarr, organize eder, depolar ve kullanrlar.259 Bollinger ve Smithe gre bilgi ynetiminin amac; kendisini oluturan her bir parann toplamndan daha gl ve deerli, rakiplerinden daha rekabeti bir organizasyon oluturmak maksadyla alanlarnn uzmanlk, yetenek ve zgn bilgilerini len, depolayan, kullanan ve ticariletirebilen bir renen organizasyon yaratmaktr. Bilgi ynetiminin temel amac ise alanlarn uzmanlklarn lebilen, stoklayabilen ve varla dntrebilen renen organizasyonlar yaratmaktr. Bu balamda bilgi ynetiminin temel iki nemli amac bulunmaktadr. 260 Organizasyonun kendi yaamn ve baarsn korumak iin, mmkn

olduu kadar bilgice davranmasn salamak, Organizasyonun bilgi varlklarnn deerini arttrmak.

Karl M.Wiig, Knowledge Management:An Introduction and Perspective, The Journal of Management, Volume 1 No. 1 September 1997, s.8. 259 Aktan ve Vural, s.13. 260 Audre S. Bollinger ve Robert D. Smith, Managing Organizational Knowledge As a Strategic Asset, Journal of Knowledge Management, Vol:5,No.:1., s.10.

258

80

2.6 Bilgi Ynetimini Gerektiren Nedenler inde bulunduumuz bilgi anda bilgi ynetimi karmza ok nemli bir unsur olarak kmaktadr. lenmemi ham verilerin yorumlanarak, kararlara ve uygulamalara zemin hazrlayacak ilenmi bilgilere, yeni yorumlara dnm ve uygulama ile bilginin fark yaratacak ekilde kullanm olarak ifade edilebilen bilgi ynetiminin, kullancsna byk avantaj salayacak gte olduu bilinmektedir. Stratejide, karar mekanizmalarnda ve fark yaratmada risk almak, bilgi ynetimi ile artk risk olmaktan karak, stratejik bir alternatif halini alm durumdadr. Bilgi ynetimi, salt teknoloji veya mantk ile ifade edilememekte sezgi ve duygular da iermektedir.261 hayatnda bu alanda yaynlanan iki etkili kitabn da etkisiyle Sengenin The Fifth Discipline (1990) ile Nonaka ve Takeuchi'nin The Knowledge-Creating Company (1995) ile ilk bilgi ynetimi uygulamalarnn 1990'larn ikinci yarsnda ortaya kmaya balad grlmektedir. Bu, ayn zamanda nternet teknolojilerinin btn dnyada popler olduu tarihe de tekabl etmektedir. Haberleme altyaplarndaki iyiletirmeler ve yazlm endstrisinin geliimi neticesinde bilgi ynetimi, irketler iin nemli bir rekabet avantaj salayan faktr haline gelmitir. Bilgi ynetimi alannda dnyadaki harcamalar her geen yl artmakta, rekabet kzarak, yar daha da etin bir hal almakta, pazardaki bu kyasya rekabette bilgi avantaj salayan ok nemli bir factor haline gelmektedir. 2000 ylnda Fortune 1000 irketlerinin %96s u an intranet kullanmakta ya da ina etmektedir, Ernst&Young toplam danmanlk kazancnn %7sini bilgi ynetiminden kazanmakta, Buckman Laboratories toplam karnn %7sini bilgi ynetimine harcamakta, McKinsey&Company toplam karnn %10unu bilgi ynetimine harcamakta, hazrlanan raporlara gre, ngilteredeki byk irketlerin %80i bilgi ynetim sistemini

Ali Nasuh Mahruki,Bilgi anda Bilgiyi Kullanamamak, http://www.elegans.com.tr/arsiv/66/haber019.html , (06 Aralk 2005), s.1.

261

81

kullanmakta ve %96s da nmzdeki 5 yl iinde bilgi ynetim sistemi kullanmay planlamaktadr.262 Bilgiyi yaratan, depolayan ve kullanan bireylerin rekabet gcnn artmasn salayacak sakl bilgi ve yeteneklerini kullanma gereksinimi bilgi ynetimini karmza karmtr. Herhangi bir organizasyonun baarsn sahip olduu zel kaynaklarn, yeteneklerini ve varlklarn rekabet gcn artrmak ve ekonomik gcn ykseltmek iin kullanp kullanmad ile deerlendirmek mmkndr. Gnmzde firmalar bilgi ve bilgiden elde edilen rekabeti yetenekler zerinde durmak ihtiyacn hissetmektedirler. Bu stnlklerini artrmak isteyen firmalar bilgi yneticilerinin koordinasyon ve ibirliini salayacaklar yapsal deiikliklere giderek kiilerde bulunan zgn ve sakl bilgilerin kollektif bilgi haline getirilerek organizasyonel bilgiye dntrlmesinden yararlanabilmektedirler. Bilgi ve bilgiye dayal yeteneklerin farkna varan firmalar gelecekteki karlarn garanti altna almak,zgn bilgi ve ii yapan uzmanlarn kaybedilmesini engellemek maksadyla bilgi yneticilerini devreye sokarak zgn ve sakl bilgilerin kollektif ve ak hale getirilmesi iin bilgi ynetimi stratejilerini hayata geirmektedirler.263 Gelien bilgi teknolojileri ile bilginin serbest dolamnn lke snrlarn aarak global ekonomi ve dnya ticareti asndan son derece nemli olduu kabul edilmektedir. Bu dolam zellikle okuluslu irketler veya okuluslulama srecinde olan irketler iin yeni bir pazar oluturulmas, rn ya da hizmet tantm, mteri ilikilerinin, aratrma, gelitirme faaliyetlerinin artrlmas, insan kaynaklar ynetimi ve finansman konularnda hayati nem tad bilinmektedir. Bu gelimelerse srekli yenilenen ve gelien elektronik ticaret, bilgisayar ve iletiim teknolojileri neticesinde bilginin hzla ve mekndan bamsz olarak dolam, ilenmesi ve depolanmasnn salad olanaklarla gereklemektedir.264 Yeni bilgilere ulama, kresel alanda rekabet iin ok nemlidir. nk bilgi toplumunun bir yannda teknoloji, bir yannda ekonomi, bir yannda meknsal
Karaka, s.1. Aktan ve Vural, s.12-13. 264 Hamza Kandur, Snr tesi Bilgi Ak ve Ulusal Bilgi Politikalar, http://www.archimac.org/JAS/JAS2001/JAS03_01.spml ,(30 Kasm 2005) s.1.
263 262

82

rgtlenme ve bir yandan da kltr bulunmaktadr. kinci dnya sava sonras Japonya bilimsel ve teknolojik bilgilerin byk blmn dardan almasna ramen, gerekletirdii retim mucezisiyle bugnk durumuna ulamtr. Bilgi ann en nemli isimlerinden biri olan Peter Druckera gre bilgi: mutlaka retime dnk olmal ve sonulara odaklanmaldr. Bu bilgi verilerden yola klarak bir sonuca ve retime dnk olarak elde edilen neticedir. Sonularnn da toplumun tm katmanlarnda grlmesinin gerekmektedir. Gnmzde bilginin; retime ve ktya dnm salandka bir anlam ifade ettii grlmekte retimin en nemli girdisi olduu dnlmektedir. 2000li yllarda her alandaki yneticilerin astlarnn bilgiyi kullanarak elde ettikleri neticelerden ve alt kurulua yaptklar katklardan sorumlu kiiler olmalarnn gerektii dnlmektedir.265 2.7 Bilgi Ynetiminin Yararlar. Beijerse ve Roelof a gre bilgi ynetimi ile organizasyonlar:266 iyiletirebilir, Organizasyonun devamlln salayabilir, Organizasyonun krlln artrabilir, rn gelitirme ve pazarlama arasndaki ilikiyi en iyi hale getirebilir, Organizayonun mevcut beceri ve yeteneklerini gelitirebilir, Profesyonel renmeyi daha verimli ve etkin bir hale getirebilir, Verimliliini arttrabilir, Piyasada daha akllca hareket ederek piyasadki pozisyonlarn

lker Babu Orgeneral, Silahl Kuvvetler Dergisi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar, Say:383, Ocak 2005, s.6-11. 266 Uit Beijerse ve P. Roelof, Questions in Knowledge Management: Defining and Conceptualising a Phenomenon, Journal of Knowledge Management, Volume 3, No. 2, 1999:ss.94-109,s.97.

265

83

Organizasyonun karar alma srecini etkinletirebilir, Bilgi iileri arasndaki iletiimi glendirebilir, sinerjiyi artrabilir, Bilgi iilerinin organizasyonda kalmalarn tevik edebilir, Organizasyonlarn ana iler ve kritik organizasyon bilgileri zerinde

odaklanmasn salayabilirler. Bilgi a olarak adlandrlan gnmzde iletmeler, rettikleri rnlerle globalleen piyasalarda kendine yer edinebilme abas iinde faaliyet gstermektedirler. Piyasalarn srekli deiim gstererek belirsizliin youn bir ekilde yaand, teknolojik gelimelerin hzna erimenin mmkn olmad, yeni rn ve hizmetlerin bir gecede bile eskiyerek iletmeler asndan risklerin artt bu ortamda firmalarn ayakta kalp dier firmalarla rekabet edebilmesinin tek gvenilir kayna olarak bilgi grlmektedir.267 Yeni ekonomi olarak da kabul edilen bu dnemde ykselen iki deer olarak maddi olmayan mal ve hizmetlerin retim ve tketiminin artmas ile retilen ve tketilen bu mal ve
268

hizmetlerin

daha

fazla

teknoloji

ve

bilgi

iermesi

gzlemlenmektedir.

Firmalarn uzun dnemli baarsnda maddi ve finansal

kaynaklarn etkisini kaybettii bu durumu Hamel; Gelecee yolculuun yakt para deil, igrenlerin duygusal ve zihinsel enerjisidir269, eklinde ifade etmektedir. En iyi bilgi ve enformasyona sahip olan, istikrarl bir ekilde yeni bilgi yaratan, bu bilgiyi organizasyonun her yerine geni lde yayan, yeni teknolojilerde ve rnlerde hzla kullanan firmalarn baarl olduu grlmektedir. 270 Bilgi ynetimi sayesinde iletmeler; evresinde meydana gelen bilimsel ve teknolojik yenilemeler ile kavramsal gelimelerden zamannda haberdar olarak bunun rgte yanstlmasna imkan salarlar.271

A.Erdin Emrem, Entelektel Sermayeyi lme ve Deerlendirme Yntemleri, www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=245 , (06 Aralk 2005),s.1. 268 C.Leadbeater, New Measures For The New Economy, OECD-International Symposium,Measuring and Reporting Intellectual Capital:Experience,Issues and Prospects, Amsterdam,1999,s.7. 269 G.Hamel ve C.K.Prahalad, Gelecei Kazanmak, ev.Zlf Dicleli, nkilap Yay.,st.,1996,s.169 270 Ikujiro Nonaka ve Takeuchi Hiratoka, Bilgi Yaratan irket, HBR,ev.,G.Bulut, Bilgi YnetimiMESS Yay.,st.,1999,s.31 271 Celep ve etin , s.31.

267

84

Bilgi yeni ekonomide retimin kritik faktrlerinden biri olarak karmza kmaktadr. Bu trend perakendecilikten tarma, yazlm ve bilgisayar sektrlerinden ileri teknolojilere kadar tm endstriler iin geerlidir. Btn sektrler yeni piyasalara girme yeni rnler yaratma, rekabet avantaj salayacak yeni kaynaklar bulma adna bilgiyi kullanmaktadrlar. retim kavramnn ortaya kt ilk zamanlardan beri var olan, hissedilen ancak fiziksel bir nitelii olmamasndan dolay grnmeyen bir varlk olan bilgi, son yllarda, iletmelerin defter deerleriyle piyasa deerleri arasndaki farkn giderek almasna neden olmu, bu durum bilginin bir kaynak olarak fark edilmesini salamtr. letmelerin piyasa deerine etki eden ancak muhasebe kaytlarnda byk lde grnmeyen varlklara 1980li yllara kadar erefiye veya hava paras tanmlamas yaplrken ,bu tarihten itibaren gerek akademisyenler gerekse uygulayclar tarafndan giderek artan dzeyde yaplan almalarda bu kavramlar yerine , bilgi sermayesi, finansal olmayan varlklar, maddi olmayan varlklar , kayp varlklar, grnmeyen varlklar, entelektel sermaye272, kavramlar kullanlmaya balanmtr. Enformasyon Strateji Hatt (Information Strategy Online)nn Avrupadaki bilgi ynetimi hakknda 1986 ylnda yapt aratrmaya katlan irketlerin %73 bilgi ynetimini organizasyonel amalar gerekletirmek iin bilginin yararlanlmas, yaylmas ve yaratlmasn yneten sreler topluluu eklinde tanmlamlardr. Ayn aratrmada sorulan niin bilgi ynetimi sorusunu ise rekabet avantaj elde etmek eklinde cevaplamlardr.273 En yaln tanmyla elektronik bilginin retildii lke snrlar dna transfer edilmesi eklinde tanmlanan snr tesi bilgi ak; birinci dereceden ilgilileri olan ok uluslu irketler ve uluslararas kurulular asndan olduka nemlidir. 1983 ylnda yaynlanan bir OECD raporuna gre snr tesi bilgi aknn salad avantajlar aaya karlmtr:274

272 273

L.Edvinsson, M.Malone, Intellectual Capital, Harper Collins Pub.,USA,1997,s.13 Trk, s.144. 274 Kandur, s.2.

85

irketlerin rnlerinin uluslararas pazarlara zamannda ulamas ve

snr tesi operasyonlarnn baarl olabilmesi bilginin hzl bir ekilde akna baldr. artrr. Baz durumlarda snr tesi bilgi ak sayesinde irketler kendilerini Snr tesi bilgi ak aratrma-gelitirme faaliyetlerinden balayarak

retim ve pazarlamann her safhasnda nemli maliyet d salar ve verimlilii

yeniden organize etme ihtiyac duymular ve neticede daha etkin operasyonlar yapma imkanna kavumulardr. irketler yeni rnler bulma ve pazarlama imkanlar elde etmilerdir. Global ekonomi bilgi ak sayesinde daha da gelimekte ve

bamszlamaktadr. letiimin artmasyla birlikte yabanc sermaye yatrmlar da artmtr.275

2.8 Bilgi Ynetim Sreci inde bulunduumuz bilgi anda, organizasyonlara uzun vadeli rekabet avantaj kazandrmann yolu bilgiyi etkili ve verimli biimde kullanmaktan gemekte ve bu nedenle son yllarda bilgi ynetimi, ynetim sahasnda, zerinde en ok konuulan konularn banda gelmektedir. Gnmzde organizasyonlarn baarsnn byk lde onlarn bilgiden yararlanma ve deer retme kapasitelerine bal olduu sylenebilir. Bu sebeple bilgi ann dinamik, kresel ekonomilerinde, bilginin ektili ve verimli ynetilmesi organizasyonlar asndan gelitirilmesi mecburi olan bir temel kabiliyet haline gelmektedir.276 Bilgi ynetimi sreleri birbiriyle iie gemi sreler olduundan, birbirinden bamsz, mstakil olarak ele alnmamaldr. Bilgi ynetimi srelerinin her biri bir btnn parasdr ve kendi bana ok da anlaml deildirler. Sz konusu
Chris Edwards ve Nigel Savage, OECD Document DSTI/ICCP/83.23. Information Technology and Law. 2nd ed. United Kingdom: MacMillan Publishers, 1990. s.122. 276 J. Storey ve E. Barnett, Knowledge management initiatives: learning from failure, Journal of Knoweldge Management, Vol. 4, No. 2, 2000, s. 145-156.
275

86

sreler ancak bir araya geldiklerinde deer ifade etmektedirler. Bu bakmdan bilgi ynetimi srelerinin bir btnlk ierisinde, birbiriyle ahenkli ve koordineli biimde ynetilmesi gerekmektedir. Bilgi ynetimi srelerinin uygulanmas organizasyonun misyonu, hedefleri ve stratejileriyle uyumlu biimde yrtlmelidir. Bu sebeple organizasyonun ncelikleri dorultusunda bilgi ynetiminin ama ve politikalarnn ak biimde belirlenmesi ve tanmlanmas byk nem arz etmektedir. Bununla birlikte bilgi ynetimi uygulamalarnn baars asndan alanlarn gnll katlmnn ve ballnn en az bilgi ynetimi srelerinin iyi ynetilmesi kadar nemli olduu unutulmamaldr. Bilgi ynetimi kavram birbiriyle ilikili drt sre itibariyle ele alnmakta olup, Bilgi ynetimi; bilginin retilmesi ve gelitirilmesi, tasnif edilmesi ve saklanmas, transfer edilmesi ve paylalmas, kullanlmas ve deerlendirilmesi ile ilgili tm faaliyetlerin organize edilmesi ve ynetilmesidir. 277 eklinde tanmlanmaktadr. 2.8.1 Bilginin retilmesi ve Gelitirilmesi Piyasalardaki belirsizlik firmalar rekabet avantaj kazanmalarnn ve daha fazla kar elde etme artlarnn en geerli yolunun bilgi retmek olduu gerei ile yzyze brakmakta,278 yakn gemie kadar firmalar asndan yava yava ancak srekli deiim anlay esas alnrken gnmzde pek ok irket iin srekli yenilik, radikal deiim ve maksimum dzeyde uyum gsterme kabiliyeti n plana kmaktadr. Bylelikle bilgi retiminin esas alnd, insann zihinsel gcne dayal yeni bir dnem balamaktadr.279 Bilginin retilmesi denildiinde ksaca bir organizasyonun yeni ve faydal fikirler ve zmler retebilme kabiliyetinden sz edilmektedir. Organizasyonlar gemiteki ve halihazrdaki bilgi kaynaklarndan elde ettikleri bilgileri eitli etkileimler neticesinde yeniden yaplandrarak ve bu bilgileri yeni terkiplere tabi

Halil Zaim, Bilgi Ynetimi Sreleri, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=250, (05 Aralk 2005), s.2,8. 278 V.J. Beveren, A model of knowledge acquisition that refocuses knowledge management, Journal of Knowledge Management, 2002, Vol. 6, No. 1, s. 18-22 279 Y. Malhotra, Knowledge Management for E-Business Performance : Advancing Information Strategy to Internet Time, Information Strategy : The Executives Journal, 2000 s.5-16.

277

87

tutarak bilgi retmektedirler.280 Bu anlamda bilgi retimi sreci, organizasyon yararna yeni bilgi retilmesi ile ilgili tm faaliyetleri kapsamaktadr. 281 Esasen salkl tm kurulular bilgiyi retir ve kullanrlar. Organizasyonlar asndan bilginin retilmesi pek ok farkl biimde gerekletirilebilir. Her kuruluun kendisini rgtleyebilmesi ve fonksiyonlarn srdrebilmesi iin bilgiye ihtiyac vardr. Ancak bilgi retilmesi srecinden kast edilen, bilginin bilinli ve kastl olarak retilmesidir. Bir dier ifade ile bilgi retilmesi sreci, irketlerin kurumsal bilgi birikimlerini arttrmak ve gelitirmek amacyla yaptklar sistemli almalarla ilgilenmektedir.282 Bilginin retilmesi sreci mutlaka yeni bilgi retilmesini gerektirmemektedir. ou kez firmalar farkl kaynaklardan bilgiyi elde ederek kendi bnyelerine uygulamay ve organizasyonun amalarna uygun olarak kullanmay tercih ederler. 283 Organizasyonlar i ve d evrelerinden elde ettikleri enformasyonu mevcut bilgi birikimleri, tecrbeleri, deerleri ve rgt kltrleri ile harmanlayayp, rgtsel bir renme srecinden geirirmek suretiyle bilgiye dntrrler284. Kurumun bilgi tabannn bir paras haline gelen sz konusu bilgi, kurum asndan yeni ve kuruma zel bir nitelik tar.285 irketler asndan bilgiyi elde etmenin en dorudan ve genellikle de en etkili yolu onu satn almaktr. Bilgiyi satn almak ya bilgiye sahip olan bir kuruluu satn almak ya da bilgili insanlar ie almakla mmkn olur. Kukusuz irket satn almann pek ok sebebi bulunmakla birlikte giderek irketler sahip olduklar bilgi birikimleri nedeniyle satn alnmaya balanmtr.

Ganesh D. Bhatt, Knowledge Management In Organizations : Examining The Interactions Between Technologies, Techniques And People, Journal of Knowledge Management, 2001, vol. 5, No. 1, s. 71. 281 E.S. Abou-Zeid, A knowledge management reference model, Journal of Knowledge Management, 2002, Vol. 6, No. 5, s. 486-499. 282 Thomas H. Davenport ve Prusak Laurence, Dnyasnda Bilgi Ynetimi, stanbul: Rota Yayn Yapm Tantm Tic.Ltd.ti.,2001, s.85. 283 Ganesh D. Bhatt, Organizing knowledge in the knowledge development cycle, Journal of Knowledge Management, 2000, Vol. 4, No. 1, s. 15-26 284 J. Hong, Structuring for organizational learning, The Learning Organization, 1999, Vol. 6, No. 4, s. 173-185 285 V.G. Krogh ve J. Roos, Managing Knowledge, Sage, London: 1996.

280

88

Kurulular eitli yollarla bilgi elde edebilirler. Taklit etme, satnalma, kyaslama, d kaynak kullanma, tretme, alternatif retme ve kefetme bu konuda kullanlan pek ok yntemden sadece bazlardr.286 Yeni bilgi retme srecinin ilham, nsezi, motivasyon gibi unsurlarla beslenen, dinamik ve deiken bir yap arz etmesi onun kontrol edilmesini ve ynetilmesini olduka gletirmektedir. Buna mukabil bilginin gelitirilmesi ise son derece disiplinli ve sistematik bir alma gerektirmektedir. Bilginin retilmesi ve gelitirilmesi iin uygulanan politikalardan en bilineni, genellikle Aratrma ve Gelitirme Blm (ArGe) olarak isimlendirilen blmler oluturmaktr.287 Bununla birlikte bilgi retme ve gelitirme faaliyetinin irkette tek bir blme veya birka uzmana havale edilemeyecei, organizasyonda her ferdin, ekibin veya blmn bu srece kendince katkda bulunmas gerektii pek ok yazar tarafndan ifade edilmektedir.288 2.8.1.1 Bilgi Yaratan Kltr Etmenleri Aklk, Gven, farkl iletiim kanallarnn varl ve kullanlmas, st ynetimin salad destek ve bilgi paylamn destekleyen dl sistemi, bilgi paylam kltrnn yapsnda bulunmas gereken zellikler olarak ifade edilmektedir.289 2.8.1.2 Aklk Aklk kavram, taraflarn gemite yaadklar etkileimlere balantldr. Bir bireyin dier bireylerle yaam olduu nceki deneyimleri olumlu ise bu durum sonraki etkileimlerinde akl artrmaktadr. Aklk; iletiim kurmaya, etkileimde bulunmaya istekli olma balamnda taraflarn ak bir tutum gstermesi, gizli kalm nyarglardan kurtulmalar, eylemlerine neden olan durumlar, duygular ve nyarglarn

S. Zaim, Kyaslama (Benchmarking ) yolu ile daha iyiye ulamann yolu, Prof. Dr. Nusret Ekine Armaan, This, 2000, s. 996-974. 287 Davenport ve Laurence, s.85. 288 Zaim, s.4. 289 Hans-Georg Gruber, Master Thesis, Does Organisational Culture Affect the Sharing of Knowledge? The Case of a Department in a High Technology Company, Carleton University, Ottawa, Ontario, 2000,February, s.15.

286

89

aka ortaya konmas, dier fikir ve bak alarnn ifade edilmesi olarak tanmlanmaktadr.290 Hamel aklk kavram yerine; effafln renme iin belirleyici bir etmen olduunu ileri srerken; aklk ile bilgi paylam arasnda bir balant kurarak, akln bilgi balantlarnda temel bir etmen olduunu ve rgtn uygulamalr ile kltrnde sakl olduunu dile getirmektedir.291 rgtn dier rgtlerle sahip olduu ilikilerine ynelik yatrm miktar ne kadar youn ise, rgtlerin birbirleri ile dier rgtlerle onlarn sahip olduklar stratejiler, gereksinimler ve yeterlilikleri ile ilgili bilgileri paylama konusunda daha istekli olacaklar ifade edilmektedir.292 2.8.1.3 Gven Gven; karlkl alverite bulunan herkes tarafndan paylalan ve ideallerini gerekletirebilecekleri, tanmlanmaktadr. Gven; kiilerin mesai arkadalar ile yapm olduu alveri sonunda karsndakinin frsat bir ekilde davran gsterecei korkusunu azaltmakta,294 grevlerin gvenle yerine getirilecei bir beklenti olarak alglanmaktadr.295 nsanlarn ortak hedefleri iin birlikte altklarnda, ortak gvenin oluturulmas, beklentilerinin paylalmas ve bireysel korkularn azaltlmasyla, bu ortak hedef dorultusundaki birlikteliin devamll salanmaktadr. Bylece rgt adanmlklarn karlayabilecekleri beklenti293 olarak

Celep ve etin , s.99-100. G. Hamel, Competition for Competence and Interpartner Learning Within International Alliances, Strategic Management Journal, 1991, Vol.12 (Special Issue), s.83. 292 J. Johanson ve L.G. Mattson, Internalisation in Industrial Systems-a network approach, In N.Hood and J.E. Vahlne (eds), Strategies in Global Competition, Croom Helm London: 1988, s.63. 293 Celep ve etin , s.99-100. 294 J. Bradch ve R. Eccles, Price, Authority, and Trust: From Ideal Types to Plural Forms, in Annual review of Sociology, Scott W. And Blake J.(eds.),1989, s.97. 295 S. Sitkin ve N.L. Roth, Exploring the Limited Effectivenness of Legalistic remedies for Trust/Distrust, Organization Science, 1993, Vol.4,No:3, s.367.
291

290

90

dzeyinde gvenin, bireysel etkileimin bir sonucu olarak zamanla gelitii grlmektedir.296 Bilgi paylam ve gven yapsn biraraya getiren aratrmalat bulunmaktadr. Ortak gven duygusu, bilgi paylamna yol amaktadr. alanlar arasnda oluan gayri resmi gruplar ierisinde yaplan karlkl fikir al-verii, gven duygusunu yaratmaktadr. Bu durum iletiimin artmasna yol amakta ve artan iletiim de bilgi paylamn salamaktadr.297 Rahatlatc etkileimlerle korkunun azaltlarak, oluturulan gven duygusunun bilgi paylamna ortam salayan bir kltr tevik ettii belirtilmektedir.298 Sherifin yapm olduu bir dizi deneysel alma sonucu elde ettii kantlar, tekrar edilen ortak abalar ve iletiimin gven yarattn; bunun da yntemler ve fikirlerin paylalmasn saladn gstermitir.299 2.8.1.4 letiim Kanallarnn Varl ve Kullanm Bilgi paylam kltrnn paras olarak farkl iletiim aralarnn varl ve kullanlmas, bilgi aktarmn ve bilgi paylamn etkilemektedir.300 alanlar enformasyon, deneyim ve bilgileri ile resmi ve gayri resmi olarak; elektronik posta, tartma panolar, telefon, konferans, rapor ya da yzyze grmek suretiyle paylamaktadrlar. Bu alanda daha nce yaplan aratrmalar, insanlarn yaygn bilgi stou gelitirmede ne kadar yakn bir etkileimde olduklarnn nemli bir belirleyici etmen olduunu gstermektedir.301 Belirli bir iletiim kanalnn seiminin, bilginin doru olarak aktarmn zorlayabilecei gibi, iletiimi de gletirebilecei, ayn zamanda enformasyon salansa da salanmasa da bu kanaln dzenli olarak kullanmnn bir anlamda optimal hale gelebilecei zlemlenmitir.302

Gruber, s.17. E. Anderson ve B. Weitz, The Use of Pledges to Build and Sustain Commitment in Distribution Channels, Journal of Marketin Research, 1992, Vol.21, No: 1, s.18. 298 Bradch ve Eceles, s.97. 299 M. Sherif, In Common Predicament: Social Psychology of Intergroup Conflict and Cooperation, Houghten Miflin Company, Boston: 1996. 300 V. G. Krogh, Care in Knowledge Ceration, California Management Review, 1998,40,3,133-53 301 Celep ve etin, s.102. 302 J. March ve H. Simon, Organizations, Whiley, New York: 1958.
297

296

91

Bu durum, insanlarn enformasyon kalitesinden ok, kendi ltlerine dayanarak enformasyon kaynaklarn seebileceklerini ortaya koymaktadr.303 Anlam belirsizlii rgt ierisindeki iletiim aracnn seimini etkilemektedir. Anlam belirgin olmadndan, yzyze iletiim artacaktr. Anlamn ak olduu durumlarda mektuplar, elektronik postalar gibi iletiim aralar yeterli olacaktr.304 Berger ve Luckmana gre; dier insanlara ilikin alglarmzn ou, o insanlarla yzyze olduumuz zaman gelime gstermektedir. Bu yolla insanlar, ayn zamanda, vcut dilini okuyabilmekte ve zengin iletiim kanalna sahip olabilmektedirler. Bu durum insanlara, dier insanlar daha iyi anlama frsatn gelitirmesi iin yardm etmektedir.305 Bylece iletiim ortamnda dier insanlariin anlamsz ve belirsiz olma olasl bulunan iletiler ile st rtl bilgilerin rahatlkla iletiim srecine sokulmasyla paylalan bilgi miktar artrabilmektedir.306 2.8.1.5 Bilgi Paylamnda st Ynetimin Destei Bilgi ynetim projelerinin oluturulmas ve hayata geirilmesi iin gl bir st ynetim destei zellikle gereklidir.307 st ynetim bilgi yneticilerine; bilgi ynetimi, bilgi paylam ve rgtsel renmenin rgt baars iin kritik iletiler gndermesi, bilgi paylam iin altyap, dier kaynaklar ya da parasal destek salamas, rgt iin hangi yr bilginin nemli olduunu akla kavuturmas gibi destekler verebilir.308 Bilgi paylam ile ilgili olarak rgtsel kltr deitirmek st dzey ynetim iin olduka zordur. st ynetim alma srecinde ya da sonrasnda, renme

C. OReilly, Variations in Decision Makers Use of Information Sources: The Impact of Quality and accessibility of Information, Academy of Management Journal, 1982, Vol.25, No:4, s.756. 304 L. Trevino, R. Lengel ve R. Daft, Media Symbolism, Media Richness, and Media Choice in Organizations, Communacation Resarch, 1987, Vol.14, No.:5, s.553. 305 P. Berger ve T.Luckmann, The Social Construction of Reality, Penguin, New York: 1996. 306 Gruber, s.19. 307 Thomas H.Davenport ve Prusak Laurence, Dnyasnda Bilgi Ynetimi, stanbul: Rota Yayn Yapm Tantm Tic.Ltd.ti.,2001, s.22. 308 Gruber, s.24.

303

92

etkinliine son derece nem vererek, bilgiye olumlu bir ynelim yaratmak ve olumlu ynelimi glendiren insanlar kendine ekmek zorundadrlar.309 Yaplan aratrmalar, st ynetimin tutarl eylemlerle ve kendileri ile elikiye dmeden, bilgi paylam kltrn gerekten desteklemesinin nemli olduu gereine dikkat ekilerek, kart bir durumda ise, st ynetimin tutarsz davranlarnn alanlar fkelendirerek, rgt kltrnn deitirilmesini engellediini ortaya koymutur.310 2.8.1.6 Bilgi Paylam dl Sistemi rgtn bireye dedii cretten daha fazla bir anlama sahip olan dl ve dl vermede uygulanacak sistem rgt ierisindeki bilgi paylamn etkilemektedir311. dllendirme sistemleri rgt kltrn ieren deerlei ve normlar ifade eder ve glendirir. alanlar ksa dnemli mali hedefleri yerine getirmek iin dllendirildiklerinde yksek dzeyli bir dnce gelitirmeden yoksun olurlar.312 Takm almasna dayanan zendiriciler ve dl sistemi bilgi paylamn artracaktr. Takm tarafndan alnan dl takm ierisindeki tm personel tarafndan eit olarak blnm bir kazanca dayanacaktr. Bu durumda takm yeleri, takmn kazancn artrmak iin sahip olduklar bilgilerini takmla paylamaya zendirileceklerdir.313 2.8.2 Bilginin Tasnif Edilmesi ve Saklanmas Bilgi ynetiminin temel srelerinden biri de bilginin trne, kullanm amacna ve organizasyonun hedeflerine uygun olarak tasnif edilmesi ve alanlarn eriimine sunulacak biimde saklanmasdr. Bilginin doru zamanda, doru kii tarafndan ve doru biimde kullanlabilmesi, organizasyon asndan deer ifade edebilmesi ancak

309 310

Celep ve etin, s.107. D. Nadler ve M. Nadler, Champions of Change, Josey- Bass, San Francisco:1996. 311 J. Pfeffer, The Human Equation, Harvard Business School Press, Boston:1998. 312 Celep ve etin, s.110. 313 J. Pfeffer, The Human Equation, Harvard Business School Press, Boston:1998.

93

onun tasnif edilmesi, belli bir ekle sokulmas ve saklanmas ile mmkn olmaktadr.314 Bylece bilgi doru zamanda, doru kii tarafndan ve doru biimde kullanlabilir. Bilginin tasnif edilmesi ve saklanmas bilginin deerlendirilmesi asndan nemli olduu kadar ileride yeniden kullanlabilmesi asndan da gereklidir. Bylelikle bilgi bir lde kiisellikten karak organizasyona mal olmu olur.315 letmeler asndan en gvenilir bilgi kayna sosyal anlamda yaplandrlm, tasnif edilmi, alanlarn tm tarafndan paylalan, kabul edilen, kullanlabilen ve gelecekte kullanlabilecek durumda olan bilgidir. Bu bakmdan bilginin tasnifi organizasyonun bilgi potansiyalini gvenilir bir bilgi kaynana dntrmeyi amalayan nemli bir sretir.316 Tasnif sreci ayn zamanda kurumun bilgi ile kaynaklarnn bir eit envanterinin karlmasna ve mevcut bilgi potansiyalinin ortaya konulmasna yardmc olmaktadr. Buna ilave olrak bilginin tasnif edilmesi ayklama ilemi de gereklemekte, ie yaramayan veya gncelliini yitirmi bilgi ve enformasyon ynlarnn elenmesini salayarak bir eit filtreleme fonksiyonunu da grmektedir.317 Bilginin amacna uygun olarak tasnif edilmesinin olduka zor ve uzmanlk gerektiren bir sre olduu bilinmektedir. Bu durum, ncelikle bilginin kendine zg yapsndan kaynaklanmaktadr. Bilgi veri ve enformasyondan farkl olarak dorudan insan zihninin bir rn olup ancak insan zihninde hayat bulmaktadr. En basit ifadesiyle bilgi insann bildii eydir. Bu sebeple veri ve enformasyondan farkl olarak insann bildii her eyin belirli bir biime sokulmas, belli ekillerle, rakamlarla veya sembollerle ifade edilmesi ve belli balklar altnda snflandrlmasnn mmkn olamayaca dnlmektedir. 318

S.Offsey, Knowledge Management : Linking People to Knowledge for Bottom Results, Journal of Knowledge Management, 1997, vol. 1, No. 2, s. 114. 315 H.Nemati, Global Knowledge Management: Exploring a Framework for Research, Journal of Global Information Technology Management, 2002, vol. 5, issue 3, s. 1-11 316 J.Mort, Nature, Value and Pursuit of Reliable Knowledge, Journal of Knowledge Management, 2001, vol. 5, No. 3, s. 222-225 317 A.Gold, Knowledge management : An organizational capabilities perspective, Journal of Management Information Systems, 2001, Vol. 18, No. 1, s. 185-214 318 J.C.Lang, Managerial Concerns in Knowledge Management, Journal of Knowledge Management, 2001, vol. 5, No. 1, s. 44.

314

94

Ayrca kurum ierisinde bilginin farkl mekanlarda, farkl biimlerde, dank ve savruk biimde bulunduuda bir gerektir. Gerekli tedbirler alnmazsa, ou zaman alanlar organizasyon ierisinde dank halde bulunan bilginin varlnn dahi farknda olmayabilir. Bu sebeple bilginin tasnifinde, onu deerli klan belirleyici zelliklerinin korunarak tasnif edilmesine dikkat edilmelidir. 319 Bilginin tasnifinde karlalan en byk zorluk sakl bilginin tasnif edilmesidir. Zira ak bilginin aksine, sakl bilgi sbjektif ve kiiye zel bir nitelik tamaktadr. Bu bakmdan sakl bilginin ifade edilmesi, yazya dklmesi ve snflandrlmas olduka zordur. 320 Bilgi ynetiminin temel amalarndan biri de organizasyonun sahip olduu bilgi birikiminin eitli biimlerde saklanmas ve bu bilgiye en yaygn ve ksa srede ulama imkannn salanmasdr.321 Zira bir organizasyonun bilgi retmesi ve bu bilgiyi etkili biimde kullanarak ondan deer elde etmesi gemiten gelen bilgi ve birikimle mmkn olmaktadr. yardmyla
322

Bilginin tasnifinde olduu gibi saklanmasnda da ak ve sakl bamsz olarak kolaylkla saklanabilmesine karn

bilgi ayrm olduka nemlidir. Ak bilginin eitli teknolojik sistemler ve aralar bireylerden organizasyonun bilgi kaynaklarnn nispeten ok daha byk blmn oluturan sakl bilginin ayn yntemler yardmyla saklanmas olduka gtr.323 Nitekim bilginin saklanmasndaki en byk glk, organizasyon geneline dalm olan veya sakl halde bulunan bilgiyi ortaya karartmak ve deerini kaybettirmeden yeniden kullanlmasna uygun biimde saklamaktr. Nispeten daha etkili bir yol ise rgt ii sosyallemeden yararlanarak sakl bilgiyi, rgt kltr haline dntrerek sakl bilgi olarak saklamaktr. Nitekim bu konuda raklk, akl hocal, ekip almas gibi klasik

Davenport ve Laurence, s.105. A.Chua, Taxonomy of organizational knowledge, Singapore Management Review, 2002, Vol. 24, Issue 2, s. 70-75 321 Martensson, s. 209 322 S.Liyanage ve R.Barnard, What is The Value of Firms Prior Knowledge ? Building Organizational Knowledge Capabilities", Singapore Management Review, 2001, vol. 24, issue 3, s. 35 323 C.Drott, Personal Knowledge, Corporate Information : the challenges for competitive intelligence, Business Horizons, March-April, 2001, s. 31-37
320

319

95

yntemlerden networkler, video-konferanslar gibi daha gelimi ve modern yntemlere varncaya kadar pek ok farkl yntemden istifade edilebilmektedir.324 2.8.3 Bilginin Transfer Edilmesi ve Paylalmas Bilginin transfer edilmesi ve paylalmas alanlarn ihtiya duyduklar bilgiye mmkn olduunca kolay ve hzl biimde ulamalarn salayacak sistem, uygulama ve srelerin tamamn kapsamaktadr. Sz konusu sistem ve sreler rgt ii bilginin datlmas ve paylalmasna ynelik olarak kullanlabilecei gibi organizasyonlar aras bilgi transferine ve paylalmasna ynelik olarak da kullanlabilir. Bilgi ynetiminin etkinlii bir organizasyonun yeni bilgi retebilme ve mevcut bilgiyi kullanclara aktarabilme kapasitesiyle doru orantldr. Bu bakmdan bilginin transferi ve paylalmas ile organizasyonun performans arasnda yakn bir iliki olduu kabul edilmektedir. kullanmak
325

Bilgi ynetiminin amalarndan biri de organizasyonun bilgi daha fazla bilgi retebilmektir.326 Zira gnmzde

birikiminden azami dzeyde istifade ederek alanlarn birbirlerinin bilgisini suretiyle organizasyonlarn en deerli varl olan bilginin deeri ancak onun datlmas, transfer edilmesi, paylalmas, alanlar tarafndan iselletirilmesi ve gnn koullarna uygun olarak yeniden retilmesi ile ortaya kmaktadr.
327

Eer bilgi kiilerin

zihinlerinde, veri depolarnda, dosyalarda veya bilgisayar belleklerinde duruyor, paylalmyor ve kullanlmyorsa organizasyon asndan fazla bir deer ifade etmemektedir. rnein bir ilemle ilgili yaplan bir hata kaydedilmi ancak bakalarna transfer edilmeyerek organizasyon iinde paylalmamsa kullanlan bir bilgi olmad iin ayn hatay bakalarn yapmas da muhtemeldir. 328

T. H.Herrgard, Difficulties in diffusion of tacit knowledge in organizations, Journal of Intellectual Capital, 2000, Vol. 1, No. 4, s. 357-365. 325 K.E.Sveiby ve R.Simons, Colaborative Climate and Effectiveness of Knowledge Work, Journal of Knowledge Management, 2002, vol. 6, No. 5, s. 420 326 S.Robertson, A Tale of Two Knowledge Sharing Systems, Journal of Knowledge Management, 2002, vol. 6, No. 3, s. 295 327 S.Jang, K.Hong ve G.W. Bock, Knowledge Management and Process Innovation : The Knowledge Transformation Path in Samsung SDI, Journal of Knowledge Management, 2002, vol. 6, No. 5, s. 481 328 S.Goh, Managing Effective Knowledge Transfer : An Integrative Frmework And Some Practice Implications, Journal of Knowledge Management, 2002, vol. 6, No. 1, s. 24.

324

96

Dier yandan bilgi transferinde tek ynl bir bilgi akndan ziyade her iki tarafn da bilgisini arttracak iki ynl bir bilgi alverii ve paylam amalanmaktadr. Zira bilgi, dier retim kaynaklarnn aksine, paylaldka ve transfer edildike deeri artan bir kaynaktr. Nitekim bilgi transferinde, bilgiyi nakledenin bilgisi azalmakszn bir dierinin bilgisi artar. Hatta ou zaman bu etki karlkl olduundan transfer ilemi her iki tarafn da bilgisinin artmasn salar. Bu bakmdan organizasyon asndan meseleye bakldnda bilgi kayna en azndan iki kat artm olur. ayet sz konusu transfer ilemi zincirleme bir reaksiyon dourursa bu etki birka katna kadar kabilmektedir.
329

Ellerinde birer elma

olan

iki kiinin elmalarn birbirlerine

verdiklerinde yine ellerinde bir elma kald halde, ellerinde birer bilgi olan iki kiinin bilgilerini birbirlerine aktardklarnda her ikisininde ikier bilgiye sahip olacaklar bir gerektir. Bilgi transferinde hangi yntemle bilgi transferi yaplacana karar verilmesi gerekmektedir. Yntemin seilmesinde bilgi transferini gerekletiren kii veya gruplar arasnda grev ve fonksiyon bakmndan benzerlik olup olmad,330 taraflar arasndaki iliki ve iletiimin seviyesi,331 transfer ileminin ne sklkta yapld ve transfer edilecek bilginin tr332 gibi pek ok faktr dikkate alnmaldr. Bununla birlikte bilgi transferinde kullanlacak bilgi ynetim sistemlerinin yneticilerin karar vermek maksad ile ihtiya duyaca temel bilgileri salayacaklar unutulmamaldr. Verilecek kararn doruluu dier liderlik zelliklerinin yannda karar vericinin ihtiya duyaca bilgilerin azami karlanmas ile de balantldr. Bu nedenle bilgi sistemlerini tasarlayanlar, mevcut bilgi ak gibi, karar srelerini de analiz etmelidir.333 Bunun yannda teknoloji ve rgt kltr asndan konu ele alndnda bilgi transferi ile ilgili olarak; bilgi transferinde teknolojik sistemlerin nemini vurgulayan, daha ziyade sosyal srelerin ve kltrel unsurlarn nemine dikkat eken ve meseleyi
K.E.Sveiby, A Knowledge Based Theory of the Firm to Guide in Strategy Formulation, Journal of Intellectual Capital, 2001, vol. 2, issue 4, s. 344-358 330 N.Dixon, Common Knowledge, Boston : Harvard Business School Press, 2000, s. 21-31 331 Goh, s.24. 332 Zaim, s.6. 333 Bayraktar Berat Bir, s.3.
329

97

daha kapsaml biimde ele alarak teknolojik sistemlerle sosyal ve kltrel unsurlarn bir arada ele alnmasn amalayan yaklamlar karmza kmaktadr.334 Enformasyon ve letiim teknolojilerinin etkili biimde kullanlmas hem ak hem de sakl bilginin transferinde sklkla kullanlmakata, olduka mit verici zmler retilmesini salamaktadr. Sz konusu teknolojiler bilginin tasnifini, saklanmasn ve organizasyonunu kolaylatrd gibi bilgiye eriim imkanlarn da byk lde arttrarak bilginin transferinde nemli kolaylklar salamaktadr.335 zellikle geni bir corafyaya yaylm, kresel piyasalarda faaliyet gsteren ok uluslu irketler asndan, bilgi transferinde lke snrlarnn alarak corafi engellerin kaldrlmas hususunda enformasyon teknolojisi byk rol oynamaktadr.336 Bu nedenle gnmz iletiim teknolojilerinin yalnzca kurum iinde deil kurumlar aras bilgi transferi konusunda da son derece stratejik bir neme sahip olduu ska dile getirilmektedir. 337 Buna mukabil bilginin transfer edilmesinde ve paylalmasnda sosyal ve kltrel unsurlar en az teknolojik sistemler kadar nemlidir. Bir kurumda gelimi teknolojik sistemlere sahip olmak her zaman kiiler ve ekipler arasnda bilginin transfer edilmesi ve paylalmas sonucunu dourmamaktadr. Bilgi transferinin seviyesini ve kalitesini daha ziyade, o kurumdaki sosyal srelerin dzeyi, nitelii ve biimi ile mevcut rgt kltrnn yaps belirlemektedir. te yandan belli bir lde kontrol edilebilen ve ynetilebilen resmi sosyal srelerin yan sra kendiliinden ortaya kan, doal ve gayr-resmi sosyal sreler de bilgi transferi asndan hayati neme sahiptir. Bu bakmdan resmi ve gayr-resmi sosyal srelerin ve yz yze ilikilerin gelitirilmesine zen gsterilmelidir.338

Zaim, s.6. L.Stoddart, Managing Intranets to Encourage Knowledge Sharing, Online Information Review, 2001, vol. 25, No. 1, s. 21 336 Goh, s. 25 337 X.Zhao, J.Xie, The impact of information sharing and ordering co-ordination on supply chain performance, Supply Chain Management : An International Journal, 2002, Vol. 7, No. 1, s. 24-40 338 Davenport ve Laurence, s.86.
335

334

98

Btn bunlar gz nne alndnda bilgi ynetimi stratejileri teknolojik sistemlerle sosyal ve kltrel srelerin etkin ve uyumlu bir biimde bir araya getirilmesini amalamaktadr. 339 2.8.4 Bilginin Kullanlmas ve Deerlendirilmesi Bilginin ynetilmesi ancak retilen, tasnif edilen ve paylalan bilgi organizasyona deer katacak biimde kullanldnda anlaml bir faaliyete dnr. Bilginin retilmesi, gelitirilmesi, tasnif edilmesi, saklanmas ve transfer edilmesi gibi faaliyetlerin tamam nemli olsa da bilgi ancak kullanld ve deerlendirildii lde fayda salar.340 Bilginin sz konusu anlamda deerinin arttrlmas iin, bilgi ynetimi uygulamalarnn alanlarn davranlarnda, alma anlay ve biiminde olumlu deiime yol amas, yeni ve faydal fikirlerin, srelerin, uygulamalarn ve politikalarn gelitirilmesi hususunda somut katklar yapmas gerekmektedir.341 Bu ise bilginin, iletmenin yararna etkili ve sonu getirecek biimde kullanlmasn gndeme getirmektedir. Bu bakmdan bilginin kullanlmas ve organizasyona yarar salayacak biimde davranlara dntrlmesi, o bilginin elde edilmesi ve bilinmesi kadar nemlidir. Nitekim yaplan almalar, bilginin en ok, o bilgiyi reten kiiler tarafndan paylaldnda, bu kiiler tarafndan dier alanlara anlatldnda ve yeni renenlerin sz konusu bilgiyi kullanmalar srecinde ayn kiiler tarafndan takip edildiinde deerli olduunu ortaya koymaktadr.342 Bu sebeple bilgi ynetimi uygulamalarnn baarsnn, bilginin ne lde etkili ve etkin biimde kullanldna, bu bilginin ne lde davranlara yansdna ve fiiliyata geirildiine bal olduu ileri srlmektedir. Yaplan aratrma sonularna gre bilgi ynetimi uygulamalarndan beklenen somut faydalar ierisinde, daha iyi karar verme, mteri hizmetlerinin

S.Pan ve H.Scarbrough, A socio-technical view of knowledge-sharing at Buckman Laboratories, Journal of Knowledge Management, 1998, Vol. 2, No. 1, s. 55-66. 340 Goh, s.25. 341 S.Bender ve A.Fish, The transfer of knowledge and the retention of expertise : the continuing need for global assignments, Journal of Knowledge Management, 2000, Vol. 4, No. 2, s. 125-135 342 T.Garavan, M.Morley ve P.Gunnigle, Collins E., Human capital accumulation : the role of human resource development, Journal of European Industrial Training, 2001, Vol. 25, No. 2/3/4, s. 48-68.

339

99

iyiletirilmesi

ve

personel

etkililiinin

arttrlmas

en

nemlileri

olarak

gsterilmektedir.343 Nihayet bilgi ynetimi faaliyetlerinin deerlendirilmesi, bilgi ynetim srelerinin son aamasn tekil etmektedir. Bilgi ynetimi uygulamalarndan daha iyi neticeler alabilmek iin bilgi ynetimi uygulamalarndan elde edilen sonularn deerlendirilip kontrol edilerek bilgi ynetiminin performansnn ortaya konulmas gerekmektedir. Zira bilgi ynetimi, kurumun tm faaliyetleriyle, sreleriyle, kltr ve i yap tarzyla yakndan ilgilidir. Bu bakmdan bilgi ynetiminin performansnn, organizasyonun genel performansndan bamsz olarak ele alnmas mmkn deildir.344 2.9 Organizasyonel renme ve renen Organizasyonlar Organizasyon, ortak bir amac gerekletirmek iin bir araya gelen insanlarn oluturduu yap, kaide ve sreler btndr. Balarda, organizasyonlardaki renme kavram, iletme iinde alanlarn geliimine ve eitilmesine ynelik bir dizi faaliyetleri kapsayan bir sre olarak grlmtr. Ancak zaman iinde, personel kavram yerini insan kaynaklar kavramna braktka, renme ve eitim kavramlar birbirlerinden ayrlmaya balamtr. Bir organizasyonun renmesi, yeni bilgilerin retilmesine imkan verebilecei ortamlar yaratmas, en son teknolojik geliimleri takip ederek retilen bilgiyi ve rnleri yeni mal ve hizmet retiminde kullanmas; doru ya da yanl tm bunlarn sonucunda elde edilen bilgiyi bir tecrbe olarak grerek iletmenin verimlilii iin kullanmay salayan sretir. imdiye kadar yaplan pek ok aratrma tm organizasyon yaplarnn belli bir renme yeteneine sahip olduunu gstermektedir.345renmenin gerekleebilmesi iin katlm ve tekrar, bunun yannda konunun anlam, i ortam ile badak olmas ve kolay uygulanabilirlii ve son olarak

P.Wilhelmij ve R.Schmidt, Where does knowledge management add value, Journal of Intellectual Capital, 2000, Vol. 1, No. 4, s. 366-380. 344 J.Gooijer, Designing a knowledge management performance framework, Journal of Knowledge Management, 2000, Vol. 4, No. 4, s. 303-310 345 Seil Tatan, renen Organizasyonlar, http://kariyerakademi.net/articles/details.kariyer?id=310 , (20Aralk 2005), s.1.

343

100

geri bildirim nem tar. likilendirme yetersizlii, bilginin paylalmamas ya da bilgi fazlal renmeyi olumsuz etkileyen unsurlardr346 renen organizasyon kavram yeni olmakla birlikte kaynan 1950li yllardan balayarak gelien sistem dncesinden almaktadr. Sistem dncesinin gelimesi, organizasyonlarn yaayan organizasyonlar olarak dnlmesini salamtr. Peter Sengenin sistem teorisini renme srecine uyarlamas ve bu almalarn i alemindeki olumlu etkileri, renen organizasyon disiplininin i hayatnda nem kazanmasn ortaya karmtr.347 Beinci Disiplin (The Fifth Discipline) adl eserinde Peter M. Senge renen organizasyonlar; insanlarn srekli olarak gerekten istedikleri sonular yaratmak iin kapasitelerini genilettikleri ve becerilerini gelitirdikleri, yeni dnce ve fikirlerin beslendii ve gelitii, mterek beklentilerin serbest brakld ve insanlara srekli olarak ekip halinde renmenin nasl gerekletirilebileceinin retildii yer olarak ifade etmektedir.348 Ynetim biliminde ilk defa 1990 ylnda Peter Sengenin The Fifth Discipline adl kitabnda kulland kavram, ksa bir sre ierisinde gnmz nsan Kaynaklar literatrnde en sk tekrarlanan terimlerden biri olmutur. renen organizasyonlar ksaca bilen, anlayan ve dnen organizasyonlardr.349 renen organizasyon (veya iletme) kavram, bir iletmenin, srekli olarak, yaad olaylardan sonu karmas, bunu deien evre koullarna uymakta kullanmas, personelini gelitirici bir sistem yaratmas; bylece deien, gelien, kendini yenileyen dinamik bir organizasyon olmasn ifade etmektedir.350 renen organizasyon anlay; yarnn ynetiminde, deiimin ynetiminde eitimli insana daima kendini gelitirme potansiyeline sahip organizasyonlar inaa etme

renen Organizasyonlar, http://www.insankaynaklari.com/cn/ContentBody008.asp?BodyID=271, (20Aralk 2005), s.1. 347 Yeni Ynetim Teknikleri, http://www.tky.gen.tr/2.htm , 20 Aralik 2005, s.5. 348 evki zgener, renen Organizasyon Anlaynn Gerek Ynetim Uygulamalarna Yanstlmas, Verimlilik Dergisi, Say 2000/2, 2000, s.42. 349 Tatan, s.1. 350 Tamer Koel, letme Ynetimi ile lgili Son Gelimeler ve alanlar Asndan Anlam, MESS Mercek Dergisi, Say:3, Temmuz 1996, s.35.

346

101

yolunda ipular veren, insann organizasyonla beraber nasl renebileceini ve de renilmesi gerekenin nasl enileceini gsteren bir ynetim ekirdeidir.351 Bir organizasyonun renme sreci sadece objektif bilgileri kapsamaz, ayn zamanda alanlarn fikirlerini, yarglarn veya sezgilerini de ierir. ncelikli olarak iletme, bilgilerin, ilikilerin ve sezgilerin yaratlmasna imkan verecek ortamlar oluturur, daha sonra bu gelitirilen bilgilerin dier iletme alanlarnca paylalmasna frsat tanr ve son olarak renen bir iletme paylalan bu bilgilerin iletme verimlilii iin kullanlmasn salar. renen organizasyonlar sistematik sorun zme yeteneine sahiptir. Bu yetenek, iletmenin sistematik olarak veri toplama, sorunlar analiz etme, istatistiksel yntemleri kullanarak verileri dzenleme ve yorumlamay kapsamaktadr ve bu yetenek zellikle Toplam Kalite yaklamnn nemli boyutlarndan birisidir. renen organizasyonlar, yeni yaklamlar deneyen iletmelerdir. Yeni bilgileri her zaman test ederler, denerler ve sonular tartmaya aktr. Gemi deneylerden renmeye aktrlar. Baarl olsun ya da olmasn iletmenin gemiinde yaanan her tecrbe sistematik olarak incelenir, baarl olmann ya da baarsz olmann nedenleri saptanr ve iletmenin gelecek hedefleri bu ynde belirlenir. renen organizasyonlar srekli kyaslama -benchmarking- yaparlar. Ayrca bu yolla, gncel bilgi ve gelimelerin alanlar tarafndan paylalmas salanr.352 renen Organizasyonun zellikleri u ekilde sralanabilir: dllendirilir. kaliteyi destekler seeceklerine gvenilir.
351

renme, insanlarn yapt hereyi ierisine eklemitir. retmek iin renme desteklenir ve ounlukla

Kurum ekip almasn, yaratcl glendirmeyi ve

alanlarn

kendi

ihtiyalar

iin

doru

yolu

Sheyla Grszl, renen Organizasyonun Tanm Ve nemi, http://www.sitetky.com/frameset/ot/otdocs/ot17.doc ,(20 Aralk 2005).s.1. 352 renen Organizasyonlar, s.1

102

 renirler. verilir. srelerinin iinde yer alr. sahiptir.

Farkl departmanlardaki, farkl statlerdeki kiiler birlikte

renmeyi gelitirmek iin usta-rak ilikilerine nem

renme;

toplantlarn

alma

gruplarnn

ve

Konumu ne olursa olsun her birey eit renme olanana

Hatalar renme olanaklar olarak deerlendirilir. Departmanlar aras eitim balatlr ve daha geni ve

eitli i becerileri edinen alanlar dllendirilir.353 Hzl teknolojik ve ekonomik deiimler nedeniyle iletmeler son derece kompleks bir ortamda i yapmak durumunda kalmlardrdr. Bu ortamda her gn yzlerce deiik karar alan yneticilerin eer sistem dncesine hakim deillerse ve renen bir organizasyonlar yoksa baarl olmalarnn g olaca deerlendirilmektedir. 2.9.1 renen Organizasyonlarn Geliim Aamalar renen organizasyonlarn geliim aamalar aadaki gibi ifade edilebilir: Bilen organizasyonlar, Anlayan organizasyonlar, Dnen organizasyonlar, renen organizasyonlar.354

353 354

Grszl, s.1-2. Mmin Ertrk, letmelerde Ynetim ve Organizasyon, stanbul,1998, s.256.

103

2.9.1.1 Bilen Organizasyonlar likileri kurma srecini, ynetim bilimi bilen organizasyon (knowing organization) olarak adlandrr. Rasyonellik ve en iyi anlaylar bu aamann temel kavramlardr. Bu tarz organizasyonlarda renme sonucu ortaya kan rnlere rastlanmaz ancak bilen organizasyonlar daha ok evredeki deiime tepki olarak deiirler. Deiiklikler byk apl deildir ancak sahip olunan rn veya hizmetlere baz eklemeler yaplp deiiklik salanmaya allr. Bilen organizasyonlarn renmelerinde yksek kontrol seviyeleri, uyum gsterme konusundaki bask, rutin davranlar ve riskten kanma eilimleri engel oluturur.355 Organizasyonlar evreleri ve personeli ile ilikilerinin ilk ekli bilen organizasyon dur. Bilen organizasyon ifadesi klasik ynetim yaklam bulmutur. Bilen organizasyonun zellii rasyonellik ve en iyi anlay olmutur. Klasik ynetim anlaynda bilinen varsaymlar yledir. evrenin organizasyonu etkileme derecesi dk organizasyona performansa nem verildii yetkiler st kademe esas alnarak yukardan aaya doru emir komuta zinciri eklinde yksek dzeyde uzmanlama, ksa vadeli amalar, hiyerarik kademe fazla , sorumluluk pozisyona bal ilikiler resmi, motivasyon faktr dk, alanlarn insan olarak ikinci planda kalmas356 2.9.1.2 Anlayan Organizasyonlar Bilen organizasyonlar anlayan organizasyonlar (understanding organization) izler. Bu aamada iletmeler, sadece en iyi anlay yerine, gelien olaylara alanlarn kiisel anlay ve deer yarglarn da katarak en iyiyi bulmay hedefler. Bu aamada organizasyon, sadece en iyi asndan bakmayan, koullara, kiisel anlaya ve deer yarglarna bal olarak deiik iyilerin olabileceini vurgulayan bir organizasyondur. nsan unsuru nemli olmakla birlikte kurum kltrnn getirdii deerler, yazl kurallar ve kontrol mekanizmalar da dier etkili unsurlardr. Ancak kurum kltrnn

355

renen Organizasyonlar, http://www.insankaynaklari.com/cn/ContentBody008.asp?BodyID=271, (20Aralk 2005), s.2. 356 Grszl, s.2-3.

104

esneklikten yoksun olmas ve yeniliklere kapal olmas bu tarz organizasyonlarn renme sreleri iin ciddi engeller oluturmaktadr.357 Bilen organizasyonu anlayan organizasyon izlemitir. Anlayan organizasyon en iyi asndan bakmayan, koullara ve kiisel anlay ve deer yarglarna bal olarak deiikiyi lerin olabileceini vurgulayan bir organizasyondur. Anlayan organizasyonlar ifadesini neo-klasik ynetim yaklamndan bulunmutur. Teorinin ele ald rnekler yledir. nsan davran, kiiler aras ilkiler, gruplarn olumas, grup davranlar, alg ve tutumlar, motivasyon ve nderlik, organizasyonlarda deiim ve gelime 358 2.9.1.3 Dnen Organizasyonlar Anlayan organizasyonlar dnen organizasyon (thinking organization) aamas takip eder. Bu aamada temel anlay tehis ve tedavidir. Dnen organizasyonlar, eer iletmenin faaliyetlerinde herhangi bir aksaklk mevcut ise, bunu dzelterek bir daha ortaya kmamasn salayacak sistem ve modeller gelitirirler. Bu tarz organizasyonlar, problemlerin abuk tehis edilmesi ve analiz yaplarak harekete geilmesi konusunda yneticileri gelitirirler. Ancak tepkici bir zm yntemi olduu ve daha nceden kabilecek sorunlar tahmin ederek zm yollarn gelitirebilmeye uzak kald iin renmeyi engelleyici bir nitelii mevcuttur.359 Dnen organizsyonun temel yaklam, ynetim teknikleri, iletmelerin aksayan ynlerini dzeltici enstrmanlar olarak grmesidir. Eer iletme faaliyetlerinin herhangi bir ynde aksama varsa, organizayon bunu dzeltecek, bir daha ortaya kmasn nleyecek nlemleri almakta, bunun iin gerekli modelleri ve sistemleri gelitirmektedir.360

357 358

renen Organizasyonlar, s.2. Grszl, s.3. 359 renen Organizasyonlar, s.2. 360 Grszl, s.3.

105

2.9.1.4 renen Organizasyonlar Bu geliim srecinin son aamasnda, tm bu srelerin uygulanmas sonucunda renen organizasyonlar oluur. renen organizasyonlar srekli renmeyi tevik ederler, alanlarn geliimine ncelik verirler, ak haberlemeyi ve yapc iletiimi salarlar. Bu tarz yaplarda en nemli nokta, renme srecinin rgt kltrne yerletirilmesi ve planl ekilde gerekletirilmesidir. nk ancak byle bir anlay deiim srecini beraberinde getirir ve bu durumda da hem alanlar hem de organizasyon karlkl sorumluluklar yklenirler. Gnmzn hzla deien, globalleen ve artan rekabet ortamna en uygun dcek iletme yapsnn renen organizasyonlar olduu dnlmektedir. Bu yapnn kurulma ihtiyacnn nedenlerini sralayacak olursak; yksek performans salamak, kaliteyi artrmak, mteri memnuniyetini ve rekabet avantajn salamak, takm ruhunu oluturmak, zamana adapte olabilmek ve deiimi salamaktr.361 Nihayet son aamada renen organizayon ile renmeyi tevik eden, personeli gelitirmeyi n plana alan, ak haberleme ve yapc diyalou ne karan bir organizasyon olarak belirtilmektedir. renen organizasyonlar, bir iletmenin srekli olarak, yaad olaylardan sonu karmas, bunlar deien evre koullarna uymakta kullanmas, gelien, kendini yenileyen dinamik bir organizsyon olmas demektir. renen organizasyonun oluturabilmesi iin be disiplinin dikkate alnmas gerekmektedir. Sistem dncesi, kiisel hakimyet, zihni modeler, vizyon paylam, takm halinde renme.362 2.9.2 Gemi Deneyimlerden Yararlanarak renme Kiisel ve rgtsel tecrbe; geni ufuklar ve frsatlar sayesinde ortaya kmaktadr. Organizasyonlar, baar ve hatalarn tekrar deerlendirerek onlar sistematik olarak ele almal, daha sonra alanlarn kolayca ulaabilecekleri ekilde muhafaza etmelidirler. Burada nemli olan, deneyimlerin deerlendirilerek kullanlmas iin, gerekli olan yeteneklere sahip yneticilerin bulunmasdr.
361 362

renen Organizasyonlar, s.2. Grszl, s.3.

106

150den fazla rn hakknda yaplan bir aratrmada, rgtsel baarya ulamada hatalardan elde edilen bilgilerin byk etkisi olduu anlalmtr. Ayrca, renme sreci fazla harcama gerektirmemektedir. rnek olay almalar ve son yllarda yaplan projelerde (Xerox ve British Petroleum irketlerinde) ok az bir maliyetle gerekletirilebilmitir.363 Dier yandan, organizasyonlarda alnan en kritik kararlarn yllara veya on yllara yaylan ve sistemin tmnde etkili olan sonular vardr. Aratrma ve gelitirmede alnan kararlarn pazarlama ve imalat zerinde birinci dereceden etkileri olmaktadr. Yeni retim ve srelerine yaplan yatrmlar uzun yllar srecek kalite ve teslimat gvenirliini etkilemektedir. Doru insanlar ynetici ve lider konumuna getirmek, rgtn uzun yllar stratejisini ve iklimini belirleyecektir. rgt ierisinde alnacak bu kararlar deneme yanlma yolu ile renmeye imkan tanmamaktadr.364 2.9.3 Rakipleri Dikkate Alarak renme stn performans salayacak en iyi uygulamalarn, yaratc fikirlerin, en etkin ileyi yntemlerinin sistematik bir biimde aratrlp, renilip, uygulamaya konulmas kyaslamaya dayal gelime olarak tanmlanmaktadr. Kyaslamaya dayal gelimede irket bilinli bir ekilde kendi faaliyet alanlarnda en baarl firmalarn uygulamakta olduu sreler ile kendi uygulamalarn karlatrr ve elde ettii sonular kendini gelitirmek iin kullanr. Kyaslamaya dayal gelimeyi uygulayan ve sistemlerinin bir paras haline getiren firmalara General Electric, Xerox, Toyota, Ford Motor Company, Chrysler, Texas Instruments, Motorola, Digital Eguipmenti rnek olarak verilebilir.365 Kyaslama; yalnzca faaliyet sonular hakknda deil uygulama sonular asndan da yaplmaktadr. Firmann her trl faaliyeti, kyaslamaya konu olabilir. Stratejik plan ve uygulamalar kyaslanabilecei gibi, fonksiyonel uygulamalar, ynetim tarz ve sreleri de karlatrlabilir. Kyaslama; maliyetin drlmesi, verimliliin
Murat Trk, Kreselleme Srecinde letmelerde Bilgi Ynetimi, stanbul: Trkmen Kitapevi, 2003, s.177. 364 Peter M. Senge, Beinci Disiplin, (ev:Ayegl ldeniz ve Ahmet Doukan), 2. Basm, Yap Kredi Yaynlar, stanbul:1993, s.33. 365 Esener, s.156.
363

107

salanmas, kalitenin ykseltilmesi, datmn daha etkili hale getirilmesi, daha iyi mteri hizmetleri gibi konularda firmann kendini gelitirmesi amacyla yaplan srekli ve bilinli bir abadr. Kyaslama yaplacak firma, faaliyet alannda kendini kabul ettirmi bir firma olmaldr. Bu firma rakip bir firma olabilecei gibi dier sanayi dallarndan bir firma da olabilir.366 Kyaslamada en iyi rnekler, rakiplerin rnleri, hizmetleri ve uygulamalarnn llmesi suretiyle yaplmaktadr. Ama en iyilerin edinilmesi, uygulanmas ve ilerletilmesidir. Bu; mteri asndan alnmak istenilen sonulara ulaabilmek iin i performansn gelitirmek iin yaplr. Ancak bunun yaplabilmesi iin irketlerin zamana ihtiyalar vardr. Kopya ekmenin onaylanmad bir toplumda, rakip irketlerin ne yaptn izlemek, yneticilerde bir sululuk hissi yaratabilmektedir. Bununla birlikte u husus aktr; kyaslamaya dayal gelime, yasalara veya ahlaka aykr deildir. Japon firmalarnn evvelce Amerikan irketleri iin yaptklar uygulama, imdilerde pek ok irketin ve bu arada okuluslu irketlerin ilgisini ekmektedir. Yine de en iyileri rnek alarak en iyi olunamayaca, yalnzca gerekli bilgilerin toplanm olaca unutulmamaldr.367 Burada nemli olan toplanan bu bilgileri kullanacak bir yntem ile bu bilgileri kurum ierisinde datacak ve bilgiyi somut ilemler haline getirecek olan personelin bilgi paylam kltr ile donatlm rgt kltrne sahip olmasdr. Bu nedenle, aynen kopyalamaktan ok, mevcut bnyeye uydurmak ve adapte etmek yelenir. Bu zellikleriyle; kyaslamaya dayal gelime, kurulular arasnda bir bilgi ve deneyim paylama frsat olarak grlmektedir. Gerekten de tekerlei yeniden kefetmeye gerek yoktur. Bunu en iyi yapanlardan renmenin zaman ve emek tasarrufu salayaca dnlmektedir.368

366 367

Diner, s.290-291. Esener, s.156-157. 368 Yamak, s.235.

108

2.10 Bilgi Gvenlii Gnmzde, farkl leklerdeki firmalar teknolojiyi ilerinin bir paras haline getirmekle birlikte, ayn zamanda kullandklar teknolojilerin gvenlii konusunda ciddi korkular tamaktadrlar. lerinin kesintiye urayacandan ve kiisel bilgilerinin korunup korunmayacandan endielenmektedirler. Bu yzden yeni teknolojilerin bu endielerini ciddiye almasn ve gerekli gvenlik zmlerini getirmesini istemektedirler. Teknoloji, gvenlik sorunlarnn tek kayna olmad gibi, tek zm de deildir. Bir sistemin gvenliini teknoloji ile birlikte uygulanan gvenlik ve i yapma sreleri ve bu teknolojileri kullanacak olan insanlar salarlar.369 Kullanclar kastl veya kastsz olarak, bilgi a ve firmalar tehditlere ak halde brakmaktadrlar. Oysa gvenlik programlar ounlukla insan faktr yerine, teknik kontrollere odaklanma eilimindedir. Bilgi gvenlii sadece bilgi teknolojileri gvenlik ekibinin deil, tm personelin sorumluluudur. Kullanclar sadece bilginin korunmas konusunda nasl katk salayabileceklerini deil, ayn zamanda bilginin neden korunmas gerektiini de renmelidirler. Kullanclar ya eitimsizlikten ya da gvenlik hakkndaki bilin eksikliinden, genellikle gvenlik zincirinin en zayf halkas olarak deerlendirilmektedirler.370 Yneticilerin gvenlikle ilgili belirli konularda eitilmesi, kurulu apnda gvenlik ilkelerinin kesintisiz ekilde uygulanmas ve ayarlanmas, sistem gvenliinin ynetilmesi iin yeterli zaman ayrlmas, gvenlik konusunun, i srelerinin tasarmna balangtan itibaren dahil edilerek; sreteki gvenlik bileenlerinin dzgn biimde grev yapmas gereklidir. Her zaman hata yapma olasl bulunan insanlar tarafndan retilen yazlm ve donanm rnlerinde bazen tasarm ve retim hatalar ortaya kabilmekte ve bu da iyi dzeyde bir gvenliin salanmasn zorlatrmaktadr.371

Gvenilir Bilgi lemi Ortam, http://www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=2076, (01 ubat 2006), s.1. 370 Fatih Emiral, Bilgi Gvenlii Bilincinin Genele Yaylmas, http://www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=2977, (01 ubat 2006), s.1 371 Gvenilir Bilgi lemi Ortam, s.1.

369

109

Gnmz firmalar iin bilgi varlklar byk deerlere ulam, vazgeilmez bir konuma gelmi ve bu varl deer nispetinde korumak da byk bir sorun haline gelmitir. Bilginin deeri ise paylaldka ortaya kmakta ve artmaktadr. Bilgi; merkezi depolarda, yedek depolarda, alc ve vericilerde bulunduu gibi, iletiim hatlarnda yol almakta, kt zerine dklmekte ve hatta kiilerin belleklerinde yer almaktadr. inde bulunduumuz bilgi anda ise irketler iin bilgi gvenlii nemli bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Bu nedenle:372 Bilgi gvenliinde, bilgi sahibinin istei ve firmalarn amalar

dorultusunda bilgiyi kullanan ve bilgiden yarar gren herkes grev almaldr. Bilgi gvenlii; srekli olarak tehditlerin belirlenmesini, risklerin analiz edilmesini, risklere kar nlemlerin uygun olanlarnn seilmesini ve uygulanmasn gerektirmektedir. alanlar tarafndan ilenmek ve kullanlmak zere retilen ve

saklanan bilgi, en nihayet kullancnn fiziksel olarak elinde veya hafzasnda bulunacaktr. Kullanclar, kendilerine verilen eitli trlerde bilgi eriim anahtarlarn da tamaktadrlar. Kullanclara bilgiye eriim aralar ve eritikleri bilgiyi neden ve nasl korumalar gerektii anlatlmaldr. Kurum tarafndan koyulan gvenli eriim ve kullanm kurallarna uymamann somut ve etkili yaptrmlar kullanclara iletilmelidir. Bu iletiim kullanc profil ve kltrne gre ekilendirilmeli, hedefine ulaabilmesi iin, kullancnn samimi i birliini kazanmay amalamaldr. Gvenlik sistemlerinin mevcut bilgi sistemlerine sonradan

eklenmesinin maliyeti tasarm aamasnda sisteme dahil edilmelerinden ok daha yksek olmaktadr. Bu nedenle irket yneticileri, bilgi teknolojisi uzmanlarnn gvenlik kontrollerini tasarm aamasnda (gerekiyorsa kontrol uzmanlar ile birlikte) belirlemeleri ve tasarmlarna eklemelerine nem vermeli ve bunun iin imkan salamaldrlar. Bilginin sakland ortam ve bilgiye eriim platformlarnn artmas, ok

sayda kullanc bilgisinin saklanmsn, dolays ile kullanclar tarafndan ok sayda

Fatih Emiral, Bilgi Savunmasnn Cepheleri, http://www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=3219, (01 ubat 2006), s.1-4.

372

110

kullanc kodu ve ifrenin hatrlanmasn zorunlu klmtr. Farkl ve ok sayda giri kontrol noktasnn olmas, kullanclarnn kolay ifre semesine, ifrelerini yazmasna, farkl platformlarda farkl ifre kriterlerinin uygulanmasna, ie balayan, grevi deien, iten ayrlan personel iin opersyon yknn artmasna veya ihmal ihtimalinin ykselmesine neden olmaktadr. Bu nedenle; veritaban profillleri iin kullanlan ifreler kaba tahmin yntemlerine dayankl karmaklk ve uzunlukta olmal, dzenli veri yedekleri alnmaldr. Uygulamalar ve dier raporlama aralar, bilgi retimi ve kullanm iin

en nemli aralardr. Bu aralar i srelerine uygun olarak tasarlanmakta, farkl kullanc profilleri iin farkl ihtiyalar yerine getiren modlleri barndrmaktadrlar. Bu nedenlerle uygulamalarn yetersiz kullanc tanma ve eriim hakk atama imkanlarnn olmas, uygulamalara eriim haklarnn yeterli detayda tanmlanamamas, gvenlik kaytlarnn yeterince veya hi tutulmamas, uygulama gelitirme ve deiim ynetiminde gerekli kontrollerin uygulanmamas gibi zafiyetler mevcutsa, uygulama aralar i ve d bilgi hrszlar ve saldrganlar iin sonuna kadar ak kaplar haline gelebilirler. nternet uygulamalar, kurum bilgi ve kaynaklarna alan kapy daha geni kitlelere ulatrdklarndan, bu uygulamalarn alt platformlara zg ve genel uygulama zafiyetlerine zellikle dikkat edilmeli ve gerekli kontroller yaplmaldr. Gnmz veritaban ynetim sistemleri, ayarlanabilir pek ok gvenlik

parametresini bnyelerinde barndrmaktadr. Veritabanlar da tm sistem yazlmlar gibi, kefedilmi veya kefedilmeyi bekleyen aklar barndrmaktadr. Veritaban gvenliinde en kritik nlemlerden biri, veriye sadece uygulamalar aracl ile eriime izin verilmesidir. Tm uygulamalar iin olduu gibi, hem bilgi teknolojisi personeli hem de son kullanclar iin veritabanna dorudan ulaan uygulamalarn kurumlar, bilgi teknolojisi ve gvenlik ynetiminin kontrolnde, sadece ihtiya olmas durumunda yaplmaldr. letiim gvenliinin salanmas kurum d iletiimde olduu gibi,

kurum iinde kritik alanlarda da gerekli olabilir. letiim gvenliinde gizlilik, btnlk ve eriebilirlilik kriterlerinin hepsi tehdit edilebileceinden, tm kriterlerinin yerine getirilmesi iin gerekli kontrollerin uygulanmas gereklidir.

111

Kurumlar bilgi sistemleri alt yaplarnda, eitli retici firmalar

tarafndan retilmi sistem ve bilgi a yazlmlarn kullanmak zorundadrlar. Dnyann her yerinde sistem yazlmlarnn aklarn kefetmek iin uraan pek ok kii bulunmaktadr. Bu kiiler iyi veya kt niyetlerle bulduklar aklar, nternet zerinden tm dnya ile paylamaktadr. Bilgi teknoloji saldrlarnn ok nemli bir blm, aklanm ve bilinen zayflklar kullanlarak gerekletirilmektedir. Bu nedenle firmalarn bilgi sistemlerini saldrganlardan korumak iin, kullanmakta olduklar sistemler ile ilgili aklar yakndan takip etmeleri, retici firmalar tarafndan gelitirilen zmleri bir an nce uygulamalar ok nemlidir. Medeniyetimiz ne kadar gelimi olursa olsun, tm tehditler karmak

yntemlerle ve bilgi alar zerinden gelmeyecektir. Bilgiye ynelik fiziksel tehditler, en az mantksal tehditler kadar nemlidir. Fiziksel tahditler arasnda alnma, zarar verme, yetersiz ortamlar nedeniyle bilgi sistemlerinin zarar grmesi ve dolays ile bilgi teknolojileri hizmetlerinin kesintiye uramas, donanm arzas ve bilgi sistemlerinin yayd manyetik dalgalarn dinlenmesi suretiyle alnmas saylabilir. Fiziksel tehditlere kar uygulanacak en etkili savunma yntemleri olarak; periyodik fiziksel risk analizi, kritik donanmn periyodik bakm, kritik bilgi sistemlerinin bulundu blgelere sadece grevi gerektiren ve ynetim tarafndan izin verilmi kiilerin giri kna izin verilmesi, kritik blgelerin izlenmesi, giri-klarn kayt altna alnmas, kritik donanmn yangn, su, nem, toz, s, elektrik kesintisi, manyetik alan ve statik elektrie kar yeterli nlemlerin alnd ortamlarda saklanmas saylabilir. Son derece nemli bir savunma alan da gvenilen d eriim

alanlardr. Kurum dndan gelip de kurum bilgi ana balanmas gereken kiilerin, kurum bilgi gvenlii politika ve prosedrlerine uyumu salanmaldr. lkemizde henz bireysel veya dier kritik bilgilerin gizliliinin

korunmasna ynelik batdaki nitelik ve oklukta dzenlemeler bulunmamakla birlikte, baz lkelerde birey ile ilikilendirilebilir salk, finansal ve dier bilgilerin gizlilik iinde saklanmas, bu tr bilgilerin aktarm srasnda gvenlik zincirinin krlmamas kurumlar iin zorunluluktur. Bu nedenle benzer dzenlemelere tabi kurumlarn kritik bilgilere eriim, kullanm ve bilginin aktarm srasnda mahremiyet kontrollerini

112

titizlikle uygulamas, kurumun mteri gveni, itibar ve para kaybetmemesi asndan son derece nemlidir.

113

NC BLM
3. OKULUSLU RKETLERDE BLG YNETM 3.1 Bilgi a ve Bilgi Toplumu nsanolu gnmze kadar ana uygarlk ortaya koymutur. Bunlar; tarm uygarl, sanayi uygarl ve bilgi toplumu uygarlklardr. Tarm toplumunda kas gc, sanayi toplumunda makine gc, bilgi toplumunda ise bilgi gc n plana kmaktadr. II. Dnya Savandan sonra ortaya kan hzl teknolojik gelimelere paralel olarak sosyo-ekonomik adan yeni bir sre balamtr. Bu sre, insanln yeni bir uygarlk ana adm attnn habercisi olmutur. Bilgi toplumu, post-endstriyel toplum, enformasyon toplumu gibi deiik kavramlarla ifade edilen bilgi a, toplumsal hayat yeniden ekillendirmektedir. Sanayi toplumunun kendisine zg ekonomik, sosyal, kltrel ve politik yaplarnda radikal dnmler gereklemekte ve bilgi temelli yeni retim, tketim, ynetim ve liderlik teknikleri gelimektedir.373 Bilgi a, servet yaratmada bilginin ne getii dnemi tanmlamak iin kullanlan bir kavram olarak ifade edilmekte, maddi sermayenin yerini entelektel sermaye almakta, entelektel sermayenin yaps, btn ynetim ve toplum ilikilerini deitirmektedir. Yeni Ekonomi, eDnm, eTicaret, eDemokrasi, eYnetiim, eDevlet gibi terimler ve kavramlar bilgi toplumunun birer paras olarak karmza kmaktadr. Bu yeni toplumsal yapy Daniel Bell Endstri Sonras Toplum, Peter F.Drucker Bilgi Toplumu, Zbigniev Brzezinski Teknokratik a, John Naisbitt ve Patrico Aburdane, Byk Ynelimler a ve Y.Masuda ise Enformasyon Toplumu olarak adlandrmaktadrlar.374 Sanayi toplumundan bilgi toplumuna gei toplumlarn kltrlerini, retim ve tketim biimlerini deitirdii gibi ynetim ve liderlik stillerini de deitirmektedir. Bilgi anda insan, sosyal ve ekonomik yapnn merkezine oturmakta, bilgiyi reten, datan, kullanan ve yneten insann odak noktas konumuna geldii bilgi
Bilgi Toplumu, http://www.kho.edu.tr/enstitu/liderlik2004/bildiriler.htm, (10 Mays 2006), s.2. Mahmut Tekin, Bilgi anda Bilgi Toplumu ve Bilgi Ekonomisi, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=149, (10 Mays 2006), s.2.
374 373

114

toplumlarnda, bilgili bireylerin deeri ykselmektedir.375 yapld bir toplum olarak tanmlamaktadr.376

Bell bilgi toplumunu,

dinamikliini bilgiden alan, yetenekli uzmanlarn ve arlkl olarak hizmet retiminin

Bilgi toplumu, bilginin ve bilgiye dayal teknolojilerin toplumsal yapdaki merkezi nemini vurgulayan bir kavram olarak; hzl ve kitlevi bilgi retiminin gerekletirildii, bununla birlikte srekli deiimin yaand bir yaplanmay ifade etmektedir. Dier bir tanmda bilgi toplumu, toplam istihdam ierisinde nemli bir blmn biliim sektrnde alt ve ekonomide en nemli unsurun bilginin kullanlmas ve uygulanmas olduu toplum eklinde ifade edilmektedir. Bilgi toplumunun ortaya knda iletiim teknolojilerindeki hzl gelimelerin pay bir gerektir. letiim teknolojilerindeki gelimeler bilgiye hem daha hzl bir ekilde ulalabilmesini, hem de bilgiden yararlanma ann genilemesini salamaktadr. Bilginin kolay, hzl ve dileyen herkesin kullanmna almas bilgi toplumuna gei srecinin dinamizm kazanmasna neden olmaktadr.377 Bilgi toplumunun olumas ekonomik ve sosyal yaplar ile, politika ve uygulamalarda srekli deiimi gerekIi klmaktadr. Bu dnemde, fiziki ve kltrel evredeki deiim hznn, daha nceki dnemlere kyasla grlmemi lde artt grlmektedir. Her alanda deiim hznn katlanarak artmas, bilgi toplumunu daha nceki toplumsal yaplardan ayran btn zelliklerde grlmektedir.378 En arpc deiim ve dnm ise ekonomide grlmekte,379 bu anlamda hzl bir deiim kavram ile kuatlan yeni i dnyas ile karlalmaktadr. Bazen deiimin ve yeni frsatlarn farkna varmak ok uzun zaman almakta, ancak bilgiye sahip ve sahip olduu bilgiden yeterince yararlanabilin irketler, deiime hazr olarak onu kendisi iin bir frsata evirebilmektedir. Organizasyonlarn, yksek deerli rnleri meydana getirilebilmesi iin elde edilmi bir stok olan bilgi sermayesi, organizasyonel renme
zcan Yenieri, rgtleri Etkinletirme Arac Olarak Bilgi ve Bilgi Ynetimi, 2023 Dergisi, Say: 20, Aralk 2002, s.56. 376 Cihan Dura, Bilgi Toplumu, Kltr Bakanl Yaynlar, Yayn No: 1244, Ankara, 1990, s.54. 377 Hasan Gl, Bilgi Toplumu Karizmatik Liderliin Sonu Olur mu?, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=223, (10 Mays 2006), s.3. 378 Hasan oban, Bilgi Toplumuna Planl Gei, nklap Kitabevi, stanbul, 1997, s.12. 379 Ziya Akta, Bilgi ve Bilgi Toplumu stne, http://www.cankaya.edu.tr/turkce/yayinlar/h1g1.php, (10 Mays 2006), s.1-2.
375

115

ile akkan hale gelmektedir. nk ak, stoklanan bilginin organizasyon tarafndan zmsenmesi ve benimsenmesini salamaktadr. Bunu salayacak kurum kltr, yapsal yeterlilik ve gven ortamna sahip olmayan organizasyonlarn, bilgi stoundan yeterince yararlanmasnn mmkn olamayaca dnlmektedir.380 Sanayi toplumu, ekonomiyi kt kaynaklarn kullanm ve datm ile ilgili bir bilim dal olarak tanmlamaktadr. Srecini yaamakta olduumuz bilgi toplumunda ise bu tanm geerliliini kaybetmektedir. nk bilgi, kt bir kaynak olmad gibi, bilgi kavram iin azalan verimler yasas deil, aksine artan bilgi birikimi ile artan verim yasas geerli olmaktadr. Bilginin dier retim faktrleri olan emek, toprak (tabiat) ve sermaye gibi bir retim faktr olduu, ok daha akkan bir zellie sahip olduu, fiber optik kablolarla k hzyla tanabildii, ayn zamanda paylalabilir ve blnebilir zelliklere de sahip olduu bilinmektedir.381 Bilgi toplumunda, bilgi ve iletiim teknolojisinin yaratt ortam iinde ekonomik faaliyet kreselleme eilimine girmektedir. letiim sistemlerinin lke snrlarn kltmesi, blgesel gruplamalara dayal btnleme eilimlerini beraberinde getirmektedir. Kreselleme srecinde, girdilerin temini ve ktlarn pazarlanmas iin gndeme gelen piyasalar artk dnya apnda dnlmektedir. Sanayi toplumunda fabrika retimi, ncelikle ulusal snrlar iindeki pazarlara ynelik ve onlara hitap ederken; bilgi toplumunda dnya standartlarnn belirleyici konuma ykseldii grlmektedir.382 Gnmzde bilgi, rettiimiz, yaptmz, sattmz ve satn aldmz eylerin asl bileeni durumundadr. Bu durumun doal bir sonucu olarak, bilgi ekonomisinde, bilgiyi ynetmek ve entelektel sermayeyi bulup gelitirmek, saklamak ve paylamak, bireylerin, iletmelerin ve lkelerin en nemli ekonomik ilevini oluturmaktadr. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna dnm yaadmz bu ada, biliim teknolojilerinin giderek yaygnlamalar ve bilginin stratejik bir retim faktr olarak ekonomik
380 381

sisteme

dahil

edilmesi,

bilgiye

verilen

nemin

artmasndan

Tekin, s.6. Tekin, s.2. 382 Hsn Erkan, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelime, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 1997, s.98-99.

116

kaynaklanmaktadr. 21.yzyla girdiimiz bu dnemde bilgi teknolojisi alanndaki hzl deiim bilginin nemini artrmaktadr. Bilgi temelli dnya ekonomisini artk networkler (alar) ynlendirmektedir. Yeni bilgilere hzla ulamak, onlar depolamak ve en ksa zamanda uygulama alanna aktarabilmek insan yaamn ok eitli ynlerden etkilemektedir.383 Bilgi toplumunda ekonomik rekabet giderek artan lde bilgiye ve teknolojiye dayanmaktadr. Biliim teknolojisindeki gelimelerle birlikte, sanayi ekonomisi yerini bilgi ekonomisine brakrken, ekonominin l sa aya olarak nitelendirilen; retim, tketim ve datm ilikileri ile ekonomik yapnn tm, bilgi temeli zerine yeniden yaplanmakta ve bilgi, rekabetin temel faktr durumuna gelmektedir.384 Bilgi toplumu iin, bilgi altyaps denilen iletiim aralarnn sadece ara olduu, byle bir toplumda asl amacn bilgi ve onu karar almada kullanan insan olduu, iletiim altyapsnn kurularak iletilmesi ile eitim ve mesleki retimin bir nkoul olduu grlmektedir.385 Yeni ekonomi, insana yaplan yatrmn getirisinin fiziki sermaye

yatrmlarndan daha yksek olduu bir dneme girdiimizi de gstermektedir. Bireylerin, piyasada sahip olduklar bilginin deeri, giderek daha da nemli hale gelmektedir. Yeni ekonomi kavramnn, zellikle son zamanlarda, ilgi oda haline gelmesinin nedeni, bilgi teknolojilerindeki deiiklikler sonucu renme srelerinin daha farkl alanlara ve boyutlara tanmasdr. Yeni ekonomi hakknda hemen hemen herkesin zerinde anlat gerek ekonominin altyapsnn elle tutulabilir mallardan ok, bilgi temelli ve daha ok hizmete benzeyen mallar zerinde oturuyor olmasdr. Bilgi toplumunda, retim srecine katlan en temel kaynak organizasyonel bilgi olmaktadr. Bu gelime bilgi toplumunun ana ura alan olan hizmet ve bilgi temelli sektrlere daha fazla insan gcnn katlmasna ve bu alanlara daha ok yatrm yaplmasna yol amaktadr.386

383 384

Tekin, s.8. Halime nceler Sarhan, Teknoloji Ynetimi, Desnet Yaynlar, stanbul: 1998, s.164. 385 Akta, s.1-2. 386 Mehmet zalayan, Yeni letiim Teknolojileri ve Deiim, Alfa Basm Datm, stanbul: 1998, s.76.

117

Bilgi toplumunun zellikleri eitli aratrmaclar tarafndan farkl ekillerde ortaya konulmaktadr. Yeni ekonomi; internet ile elektronik ticareti de kapsayan dijitalleme, aratrma gelitirme faaliyetlerinin artmas, kreselleme ve irketlerin insan kaynaklarna dayal yeniden yaplanmas gibi zellikler gstermektedir.387 Bilgi toplumunu belirleyen temel zellikleri; ekonomik yapdaki dnm, ykselen yeni snflar, bilginin artan rol ve biliim teknolojisi eklinde zetlemek mmkndr.388 Masuda bilgi toplumunun zelliklerini yle sralamaktadr:389 Bilgi toplumunun gelime dinamiini bilgisayar teknolojisi

ynlendirmektedir. olumaktadr. Bilgi toplumu ok merkezlidir. Bilgi toplumu katlmc demokrasiye dayanan bir siyasal sisteme sahiptir. Bilgi toplumu maddi deerlerin yerine kitlesel bilgi retmektedir. Bilgi toplumunu dzenleyen siyasal rejim, bilgi demokrasisidir. Bilgi toplumunda temel deer, amalara ulama yoluyla tatmin olmadr. Bu gn bilgi; retimin tek faktr haline gelerek, sermaye ve emei bir keye itmekle birlikte, akl/marifet sermayesi veya emei olarak adlandrlabilecek bir kavram olarak gndeme gelmektedir. Bu gnk teknolojik gelimelerin %80inin temelinde bilgi teknolojisinin var olduu ifade edilmektedir. ada dnyada bilgiye duyulan
Tekin, s.5. Bahadr Akn, 2000 Ylna Doru Bilgi Toplumu zerine Genel Bir Deerlendirme ve Bilgi Ekonomisinin zellikleri, Verimlilik Dergisi, Ankara: MPM Yaynlar 1999/1, s.60. 389 Dura, s. 44-45.
388 387

Bilgi toplumunda entelektel sektrler n plana kmaktadr. Bilgi toplumunda sosyo-ekonomik sistem gnll bir sivil toplumdan

118

ihtiya, bilimsel aratrmalarda kullanlan yksek dzeydeki bilgiden, gnlk hayatta kullanlabilen sade bilgiye kadar hepsini kapsamaktadr. Evrensel bir rn olma nitelii btn dnya lkelerini bu alanda almaya ve giderek daha dzenli bir ibirlii yapmaya zorlamaktadr. Bilginin neminin farkna varan lkeler, ulusal enformasyon merkezleri kurmakta veya mevcut merkezleri bu ynde gelitirmektedirler.390 Bugn, bilginin retimi kadar datm da zel nem tamaktadr. Bu erevede iletiim teknolojilerinin bilginin dzenlenmesi, ilenmesi ve kullanma sunulmasnda yararlanlan bilgisayar teknolojisiyle birlikte dnlmesi gerekmektedir. Bilgi devriminin temelinde bilgisayar teknolojisi ve bunun sonucu olan internetin, dolays ile biliim teknolojilerinin bulunduunu sylemek mmkndr. Biliim ve iletiim alanlarndaki gelimenin sonularn tanmlayan bilgi devrimi, askeri alandan birey ve topluma, politik alandan ticari alana, ulusal rgtlenmelerden uluslararas kurumlara,391 aile irketlerinden okuluslu irketlere kadar her dzeyde byk bir deiim gerekletirmektedir. Bilginin g olarak grld amzda bireysel, toplumsal ve evrensel geliimin temel boyutunu eitim oluturmaktadr. Bu nedenle de; bilgi toplumu olma abasndaki toplumlarn hedefi; eitimin tm ynleriyle ele alnp deerlendirilmesi ve geliim esaslarnn bireysel, ulusal ve evrensel boyutlaryla dntrlmesi olmaldr. zellikle ekonomide gzlenen kreselleme ve uluslararas rekabette, her alanda eitimi srekli bir etkinlik olarak gren ve bilgiye sahip olan toplumlar avantajl hale gelmilerdir.392 inde bulunduumuz an kendine zg koullar, kritik dnebilen sorun zmede farkl yaklamlar gelitirebilme gc kazanm bireylerin yetitirilmesini gerektirmektedir. Bilgi toplumunda eitimli insan; kendileri ile ilgili gelimeleri ve deiimleri takip edebilen, yaama uygulayan, sorgulayan, yaratc, geliime ak, bilgi teknolojilerini aktif olarak kullanabilen bir kii anlamna gelmektedir. Bilgi toplumunun

Oktay Ko, Bilgi Toplumunun Tad Risk Unsurlar, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=197, (10 Mays 2006), s.4. 391 Babu, s.7. 392 Yksel zden, Eitimde Dnm, Eitimde Yeni Deerler, 2.Basm, Ankara: Pegem Yaynclk, 1999, s.22.

390

119

bireyi bilgiye nasl ulaabileceini bilen, onu zmseyen ve yeni bilgiler retebilen ve rettiini paylaabilen bir anlayta olmaldr. Bilgi toplumu her eyden nce, bilgiye eriebilme, yararl bilgiyi tarayabilme hzna; ulat bilgiyi deere dntrebilme yeteneine ve yeni bilgi retebilmesine olanak veren yaratclk yeteneine sahip bireyler zerine kuruludur. Dier bir ifadeyle 21. yzylda baarnn yolu eitimli insan kaynaklarndan gemektedir.393 renme ve retme hakkndaki yeni bilgiler renmenin parmak izi kadar kiiye zg bir olgu olduunu, herkesin renme tr, hz ve kapasitesinin farkl olduunu, uygun renme olana salandnda renemeyecek birey olmadn ortaya koymaktadr.394 Yaratclk bilgi toplumunun temel karakteristiklerinden biridir ve ortaya ktka gelien bir deerdir. Yneticiler bu deere olabildiince ilerlik kazandrmaldr. Bu da alanlara zgven vererek hatalarn bir gven kayb olarak deil baarya giden yoldaki renme admlar olarak grmesini salayacak, onlar cesaretlendirip, motive ederek iletme baarlarna katk salayacaktr. alanlardan bilgi toplumunun zelliklerine uygun olarak eletirel, yaratc, bilimsel dnme gibi yeterlikler yannda; olgu, kavram ve olaylara kar analiz, sentez ve deerlendirme yapabilme gibi zelliklerinden de istifade edilmelidir.
395

Bilgi toplumu eitim anlaynda bilginin ve eitimin belirli bir zaman ve mekn snrlamas bulunmamaktadr.396 Eitim ile ilgili zaman ve mekn snrlandrlmasnn ortadan kalkmas Yaam boyu eitim anlayn da ortaya karmtr. Teknolojinin ortaya kard yeni eitim sreleri, uzaktan eitim gibi olanaklar, eitimi yaam boyu devam eden bir sre hline getirmitir. Bylece

Mehmet Metin Arslan, Levent Eraslan, Yeni Eitim Paradigmas ve Trk Eitim Sisteminde Dnm Gereklilii, http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/arslan-eraslan.htm (19 Aralk 2005), s.2-6. 394 zden, s.22-24. 395 Arslan ve Eraslan, s.8-9. 396 F.Peter Drucker, Yeni Gerekler, (ev:Birtane Karanak), 4. Basm, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1994, s. 237-238.

393

120

insanlarn istedikleri zaman ve meknda ilgi ve istek duyduklar konularda eitilebilmeleri mmkn olmaktadr.397 rgtler bilgi tabanl, ynetimler insan merkezli, liderlik daha fazla katlmc ve bilgiyi ynlendirecek ekilde yeniden dzenlenmektedir. Bugn rgtler ada ihtiyalar dorultusunda yaplarn, iletiim biimlerini, ast-st ilikilerini, karar mekanizmalarn ve i srelerini reorganize etmek zorundadrlar. rgtsel etkinliin salanabilmesi iin liderlerin bilgiyi ynetebilmeleri, alanlar arasnda bilgi transferini tevik etmeleri ve rgtlerini renen rgt haline dntrebilmeleri gerekmektedir. Bilgi toplumu liderlerinin, renmeyi ve renilen bilgilerin uygulanmasn destekleyen bir rgt kltrne sahip398 olmalarnn gerektii deerlendirilmektedir. Bilgi toplumunun ykselen deerleri arasnda hzl teknoloji dnm, hzl deime ve gelime, insan kaynana ilgi, bilgiye dayal organizasyonlar, renen rgtler, bilgi insan ve srekli renmeyi alkanlk hline getirmesi gereken insan modeli yer almaktadr.

3.2 Bilgi Ynetimi ve Bilgiye Dayal Organizasyonlar Bilginin artan nemiyle birlikte, srekli deien kresel organizasyon ortam, farkl organizasyon yaplarn gndeme getirmitir. zellikle 1980li yllarda ortaya kan ve zerinde olduka fazla durulan renen organizasyonlardan sonra, gnmzde bilgiye dayal organizasyon yaplarndan bahsedilmeye balanmtr. Organizasyonlar, srekli deien d evrelerine ayak uydurmak ve hayatlarn srdrmek iin, bilgiyi etkin bir ekilde ynetmek ve yenilik yapmak zorundadrlar. Bunu baarmak iin de, organizasyon snrlarn ortadan kaldran ve sorunlara hzl bir ekilde cevap vermeyi salayan esnek organizasyon yaplarn baaryla uygulamak durumundadrlar.399 Son yllarda yaanan teknolojik, sosyal ve ekonomik kkenli deiimler eski yaplarn, kavramlarn ve fikirlerin tekrar gzden geirilmesi ve iyiletirilmesi ihtiyacn
Ayla Oktay, 21. Yzylda Yeni Eilimler ve Eitim, 21. Yzylda Eitim ve Trk Eitim Sistemi. stanbul: Sedar Yaynclk, 2001, s.13. 398 Yenieri, s.57. 399 Trk, s.159.
397

121

gndeme getirmi, yeni oluumlar ortaya kmaya balamtr. rnein; dumansz fabrikalar ve maddi duran varl olmayan organizasyonlar gerek olmutur.400 Gelimeler, yeni organizasyon yaplarna olan ihtiyacn k nedenini ve felsefesini ortaya koymas bakmndan nem tamakta olup, yeni organizasyon yaplar eski yaplardan nemli farkllklar iermektedir. Organizasyon yaplarn yeniden ekillendirme ihtiyacn gndeme getiren gelimeler aada grld gibi sralanabilir:401 Geleneksel hiyerarik yapl organizasyonlar, organizasyon yaplarnn

eitlenmesine izin verecek bir yapdadrlar. Bilgi iileri yeni bir snf oluturmaktadr. gcnn dikey blmlenmesi artk yatay bir ekil almaktadr. ler artk yeniden tanmlanmaktadr. yapma felsefesi retimden hizmet sunmaya doru kaymaktadr.

Gnmzn organizasyonlar, bilgi bombardman altnda faaliyetlerini srdrmek zorundadrlar. Gelien enformasyon teknolojileri ve mteri istekleri, kresel rekabet ve bilgi toplumlarnn olumas, bilginin etkin ynetilmesi ihtiyacn ortaya karmtr. te yandan, organizasyonlarn klme ihtiyalar sonucunda, bilginin, ayrlan alanlarla gitmesi yani kaybedilmesi sorununu gndeme getirmitir. Bu zellikle kayt altna alnmam, zihinlerde var olan bilgi olarak nitelendirildiinde, kurumlar iin olduka nemli bir sorun haline gelmi ve etkin bir bilgi ynetimi sistemini kullanmay da zorunlu klmtr. Dolaysyla organizasyonlar kendilerini, etkin bir ekide ynetim gerektiren bilgi buzdann iinde bulmulardr. 402 Bilgi-youn organizasyon ve bilgi-yaratan organizasyon olmak zere iki eit bilgi organizasyonu vardr. Bilgi-youn organizasyonlar; enformasyon rnlerini
David Walters, Michael Halliday ve Stan Glaser, Creating Value in the New Economy, Management Decision, 2002, Volume: 40, No: 8, s.775. 401 Fred Luthans, Organizational Behavior, Seventh Edition, McGraw Hill Inc., New York: 1995, s. 4. 402 Trk, s.162.
400

122

retirler. Bu tr organizasyonlar var olan bilgilerin toplanmas ve dntrlmesi zerine younlamakta, bilgi yaratmayla ilgilenmemektedirler. Bilgisayar yazlm organazisyonlar bilgi youn organizayonlara iyi bir rnektir. Bilgi-yaratan organizasyonlar ise; yenilik ve yaratclkla uramaktadrlar. Genellikle kk, yksek lde esnek ve birer bilgi profesyonelleri olarak kendi mterileri ile birebir temelde almaktadrlar. Bu organizasyonlarda, bilgi alanlar ok nemli bir yere sahiptir. Bilgi yaratan organizasyonlara en gzel rnek danmanlk organizasyonlardr. Danmanlk organizasyonlar, sorunlara zm bulmak iin mterileri ile dorudan almaktadrlar. Bir baka rnekse aratrma ve tasarm organizasyonlardr.403 Gnmzde baarnn anahtarnn bilgi olmas, organizasyonlar bilgi tabanna dayanan, bilgi ynetimini kolaylatran ve destekleyen organizasyon yaplarn oluturmaya yneltmitir. Amerika, Kanada ve Japonyada birok iletme ynetim yaplarn bu ekilde oluturmulardr.404 Bilgiye dayal organizasyonlar ile ilgili tanmlarn bazlar aadaki gibidir: kurulutur.405 Bilgiye dayal organizasyon, bilginin serbest ve daha ak olduu Bilgiye dayal organizasyon kendi performansn, meslektalarndan ve

mterilerinden aldklar tepkilere gre ynlendiren ve dzenleyen uzmanlarn alt

organizasyondur.406 Bilgiye dayal organizasyon, dz bir yapda ve geleneksel organizyon

anlaynn gerektirdiinden daha az ynetim kademesine sahip bir organizasyondur.407 Bilgiye dayal organizasyon, bilgiye dayal toplumda deiime uyum

salamann en nemli yollarndan biri, geleneksel organizasyonlara oranla daha yaln ve alannda uzmanlam insanlarn alt bir organizasyondur. 408
ivi, s.167. F.Peter Drucker, The Information Based Organization, The Frontiers Of Management, Truman Talley Books, 1986, s. 203. 405 Drucker, Yeni Gerekler, s. 211. 406 Brain Burrows, The Power Of Information: Developing The Knowledge Based Organization, Long Ranga Planing, 1994, Vol:27, No: 1, s.142. 407 Drucker, The Information Based Organization, s.204.
404 403

123

Bilgiye ve bilgi kullanmna deer veren, evresinde meydana gelen

deiikliklere en iyi ekilde uyum salama yeteneine sahip, toplumsal ilgi ve katlm salayabilen, yeni fikirlerin ortaya kmasn salayan hogr ortamn oluturan ve finansal anlamda var olan tm varlklarn kullanabilen organizasyonlar, bilgi organizasyonlar olarak grlmektedir.409 3.3 Bilgiye Dayal Organizasyonlarn zellikleri Bilgiye dayal organizasyonlar; bilinen komuta-kontrol yapsndan ok daha fazla uzman gerektiren, her birimin kendine has bilgisi, eitimi, dili olan ve yntemde fiilen alan birinin bulunduu organizasyon yapsdr. Yaplar oval (dz) bir ekildedir. Ynetim kademelerinde daha az ynetici bulunmaktadr. Karar sreleri, ynetim yaplar ve ilerini yaptrma biimleri olduka farkldr ve deiime uramaktadr.410 Drucker, bilgiye dayal organizasyonlarn en belirgin zelliklerini aadaki ekilde sralamtr:411 sahiptirler. Ynetim kademelerinde uzmanlar istihdam edilmektedir. Ynetim kademeleri yetki ya da karar verme iin deil sadece bilginin Geleneksel organizasyonlara gre daha dz bir organizasyon yapsna

aktarlmas iin vardr. Bilgiye dayal yap, ynetimin en nemli ilkelerinden olan kontrol alan

ilkesine uymamaktadr. Ancak onun yerine iletiim alan ilkesi kullanlmaktadr.

Hseyin zgen ve Murat Trk, Bilgi Toplumunda Yeni Bir Ynetim Felsefesi: Bilgiye Dayal Organizasyonlar, Verimlilik Dergisi, Milli Prodktivite Merkezi Yayn, Ankara: 1998, Say: 1998/2, s.147. 409 Trk, s.166. 410 Drucker, The Information Based Organization, s.204. 411 Drucker, Yeni Gerekler, (ev:Birtane Karanak), s.204-207.

408

124

Bilgiye dayal organizasyonlar, gelimi bilgi teknolojisine gerek anlamda

ihtiya duymayabilir. Sadece, kimin hangi bilgiye, ne zaman ve nerede ihtiyac var? sorusuna cevap vermeyi salayacak teknolojiye ihtiyalar vardr. Bilgiye dayal yap, her alanda mterilerin zel sorunlarn zmek iin

aratrmac ve teknik eleman daha fazla ihtiyacn olumasna neden olmaktadr ve farkl alanlarda uzmanlk gerektirmektedir. Geleneksel organizasyonlardaki sten alta doru yetki ak yerine

sorumluluk n plandadr. Bilgiye dayal organizasyonlarda bilgi, esas itibar ile en alttaki yani farkl

iler yapan ve kendi kendilerini yneten uzmanlarda toplanmaktadr. Bilgiye dayal organizasyonlarda, iin byk bir blm farkl biimde

yaplmaktadr. Geleneksel blmlerin ileri; standartlar korumak, eitim ve uzmanlara verilecek iler iin bir merkez oluturmaktadr. in kendisi ise, byk lde zel grev ekiplerince gerekletirilmektedir. Bilgiye dayal organizasyon, z disiplin ile ilikiler ve iletiim konularnda

bireysel sorumlulua arlk verilmesini gerektirmektedir. Barutugil ise; baarl bilgi organizasyonlarnn ortak zelliklerini aadaki gibi belirtmitir: 412 Gnmzn baar kriteri olan bilginin ve onun elde edilmesi,

gelitirilmesi, paylalmas ve kullanlmasnn dier bir ifade ile bilgi ynetimi srecinin mmkn olan her ekilde kolaylatrlmas ve desteklenmesi, Organizasyonun, i ve d evresinde meydana gelen her trl deiime

hzl ve etkili bir biimde cevap verme yeteneine sahip olmas, Bu organizasyonlarn, toplumsal ve profesyonel faaliyetlere byk ilgi

gstermesi ve nemli lde katlmas,

412

Barutugil, s.38-43,98-100.

125

Organizyonda varolan byk hogr ve destek ortam yeni fikirlerin ve

frsatlarn kolayca ortaya karlmas, yeni rn ve hizmetlerin gelitirilmesi. Varolan tm varlklarn en iyi ekilde kullanlmas, en uygun sermaye

yaps oluturularak riskten kanlmas. 3.4 Bilgiye Dayal Organizasyonlarn Ynetimi Bugn kresel pazarlarda rekabet eden okuluslu irket yneticileri, hem teknoloji ve hem de toplum bilimlerinden anlamak zorundadrlar. nk, teknolojik ve dier sosyo-ekonomik artlarn deimesi nedeniyle, bu deiimlere paralel olarak ynetim kavram ve anlaylarnda da nemli deiim ve farkllklar olumutur. Bugn iletmelerde alnan kararlarda st dzey ynetim kadar alt dzey ynetim ve alanlar da sz sahibi olmak zorundadrlar. letiim ve bilgi teknolojilerindeki hzl geliim nedeniyle, iletiim klasik st ve alt hiyerarik yapsndan kurtularak daha etkin hale gelmitir. Srekli ve hzl deien bilgi ortamnda iletmeler, hayatta kalabilmek ve rakiplerine kar rekabet stnl salayabilmek iin, tek yolun yenilik yapmak ve deien iletme ortamna hzl cevap vermek olduu gereini dikkate alarak, esnek organizasyon yaplar tasarlamak ve uygulamak zorunda kalmlardr. Bu esnek yap, iletmelerin i ve d evresindeki btn snrlar ortadan kaldrabilmeli ve organizasyonlara byk bir avantaj salamaldr. nk, retim aamalar, ilevleri ve hedefleri arasndaki bilgi duvarlar ortadan kalkmtr.413 Tm bunlarn doal bir sonucu olarak, gnmz iletmelerinin hayatta kalmak ve rekabet edebilmek iin faaliyetlerini bilgiye dayandrarak srdrebilecekleri dnlmektedir. Bunun da ancak, bilgiye dayal bir organizasyon yaps ve ynetim anlay ile gerekletirilebilecei dnlmektedir.

413

Trk, s.166-167.

126

zgen ve Trk ise; bilgiye dayal organizasyonlardaki ynetim anlayn aadaki gibi belirtmilerdir.414 Ast ve st ilikisi azaldndan herkesin nvan ne olursa olsun bilgili

ve en iyi uzmanla sahip bireyler sistemde yer almaktadr. Bu da ast ve stlerin birlikte almasn, astlarn dncelerinin dikkate alnmasn ve kat kurallar yerine esnek kurallarn uygulanmasn salayarak ynetimin iini kolaylatrmaktadr. rgtlenmede temel alnan kriter bilgidir. Organizasyon bilgiye gre

rgtlenmektedir. Bilgi toplumlarnda, organizasyonlarn bilgi ve organizasyon sorunlarn zmleyecek ekilde rgtlenmesi onlara nemli bir rekabet avantaj salayacaktr. Bilgiye dayal organizasyonlarda yaplan tahminler daha doru

olmaktadr. nk, veriler daha abuk, doru, zamannda ve bilgi teknolojileri desteiyle daha ayrntl olarak elde edilmektedir. Bununla birlikte planlama grevi kolay olmamaktadr. nk, belirsizliklerin says ve seim yapmak iin gerekli alternatifler hzl bir ekilde artmaktadr. Belirsizlik ve planlama zorluklaryla ba edebilmek iin organizasyonlar etkin bilgi ynetimi anlayn gelitirmelidir. Bilgiye dayal organizasyonlarda en nemli gelime denetleme

alannda olmutur. Uzmanlardan oluan bir yapya sahip olmalar ve herkesin kendi iini yapmasndan dolay denetim sreci olduka kolaylamaktadr. Bilgiye dayal organizasyonlar, teebbs ve ayr ayr her blmden uzman iin performans beklentilerinin aka belirtildii amalar etrafnda yaplandklar iin sonu ve beklentileri birbirleriyle kolaylatrlmakta ve bylece z denetim yaplabilmektedir. Bilgiye dayal organizasyonlarda yenilik anlay organizasyonun

merkezinde yer almaktadr. Organizasyonda alan her birey, iini daha iyi yapabilmek organizasyonun bilgi tabanna katkda bulunmak iin ne tr bilgiye ihtiya duyulduu zerinde devaml almakta ve dncesini bu konuda younlatrmaktadr. Bu ise yenilik alannda nemli bir admdr.
zgen Hseyin ve Murat Trk, Bilgi Toplumunda Yeni Bir Ynetim Felsefesi: Bilgiye Dayal Organizasyonlar, s.153-154.
414

127

3.5 Bilgi ann okuluslu irketlere Etkileri Bilgi ann en nemli zellii srekli deiim olmutur. Deiimlerin, ekonomi, teknoloji ve hatta politikada yer alaca, hukuksal, etnik, ticari ve felsefi deiikliklerin rgtleri ve ynetimleri zorlayaca dnlmektedir. Toplumda etkin veri iletiiminin salanmas, teknik, ekonomik ve kltrel geliimi de hzlandrm, haberleme insan yaam ile btnlemitir. Bilgi anda, insanln tmyle varolan bilgiye hakim olma abas, onlar bilgi ve iletiim toplumu olmaya zorlamtr. Bilgi teknolojisi ile rn ve hizmetlerinin fiyatlarnda grlen dler, bunlara ynelik nemli dzeyde talep patlamasna yol amtr. rnlerde, seri retim ve klme salanmas maliyetlerde bir d salamtr.415 te yandan, iletmeler, ada teknoloji ve deiime ayak uydurabilmek iin, yeni yatrm ve yeni maliyetlere katlanmak gereiyle karlalmtr. Murray, iletmelerin yeni teknolojiyi yakalama ve onun getirdii dinamizme ayak uydurma zorunluunun nedenlerini yle aklamaktadr: Gerek donanm gerekse yazlm ynnden teknolojinin deiim hz ykseltilmi ve gn getike yeni bir ivme kazanmtr. Geri kalmak yeni sorunlar getirecektir. Ge kalnmas, ilerin rgt ynnden gittike daha karmak evrelerde yrtlmesi sonucunu douracak ve uyum a daha da byyecektir. 416 Teknolojiye dayal bir rekabet ortamnda, retimde rekabet stnl salanmasnn temel geleri olarak; teknoloji, etkenlik, ekonomi, stil ve tasarm grlmektedir.417 Dykstra, bir bilgisayar satn alnmasnn, duraan varlk almaktan te srekli bir hizmetin satn alnmas anlamna geldiini vurgulamaktadr. Hizmet, bilgisayarn kendisinden geldii kadar, onu destekleyen uzmanlar ve profesyonellerin bir rn olmaktadr. Teknolojik deiim yannda, youn rekabet gleri rgtlerin bilgisayar kullanmlarn ve iletmenin elindeki uygulama yazlmlar portfyn de,

Hasan Tekeli, Bilgi a, stanbul: Simavi Yaynlar, 1994, s.182-183. John P.Murray, Managing Information Systems: ACorporate Resource. New York: DowJones-Irvin, 1984, s.72-73 417 William Abernathy, Kim B. Clear ve A.Kantrow, lndustrial Reneissance, New York: Basic Books, lnc., 1983, s.42.
416

415

128

etkilemektedir. Bu yazlmlarn getirdii yeni tekniklerden yararlanabilen iletmeler, artan oranda alc hizmeti salayarak rekabet stnlklerini de artrabileceklerdir.418 Gelimi lkelerde bilgi iletiimine verilen nem, o lke iletmelerinde bu sektrn gelimesinde nemli derecede ivme yaratmtr. Bu lkelerde alan nfusun, bilgi retimi ve hizmetine dnk ilere katlm oran yzde 50nin stne kmtr. Ekonomik yaamda, bilgi ve iletiim sektrnde byle byk bir gelime grlmesinin bir baka nedeni de, retim ynetimi ve teknolojik verimlilik ynnden bilginin neminin daha iyi anlalmasdr. Bylece bu iletmelerde, eitilmi bir i gc istihdam edilmekte, aratrma-gelitirmeye daha ok sermaye ayrlmaktar. Bunun sonucu olarak da bu iletmelerin bilgiye dayal rn ve hizmetlerinin gelirleri artmaktadr. Bilgi teknolojisinin retim alanndaki kullanmnn artna paralel olarak insan katlmnn en az olduu tmleik imalat sistemleri, uzman sistemler ve teki yksek teknoloji bir ok fabrikaya girmi bulunmaktadr. Tm bu gelimeler, yalnzca verimlilii ve rn kalitesini gelitirmekle kalmayp, ileri mhendislik tekniklerinin orta lekli iletmelerde kullanlmasna da olanak salamaktadr.419 st dzey ynetimin amac, bilgiyi annda ve hzl olarak ynetim iin bir ara durumuna getirmektir. Bilgi yardmyla karar alma ilevleri gelitirilmekte ve hzlandrlmaktadr. Bu yolla retim ve retkenlik ltleri de gelitirilerek, ynetimin deien koullara uyum salamas salanabilmektedir. Bilgi sistemleri, gerek lke, gerekse, iletme dzeyinde bir iletiim hiyerarisi yaratmaktadr. Teknoloji, planlama ve uygulamann, iletme
420

bnyesinde

btnlemesi

bilgi

mimarisi

olarak

adlandrlmaktadr.

retimde yksek verimlilik isteyen iletmelerde otomasyon kanlmaz olmutur. Otomasyona bamllk ise, bir rgtn nemli derecede yeniden yaplanmasn gerektirmektedir. Bilgi a denilince aklmza, toplumda kiisel bilgisayarlarn balatt bilgi devrimi gelmektedir. Teknolojik toplumun gereklemesine paralel olarak, iletmelerde orta kademe ynetimde nemli dzeyde
418 419

David C.Dykastra, Computers for Profit, Virginia: Reston Publishing Company, Inc., 1983, s.3. Stk Gazozlu, Verimlilikte Robot Teknolojisi, ktisat Dergisi, Ekim 1987, Say: 275, s.3-18. 420 John Diebold, Managing Information: The Challange and the Opportunity, New York: American Management Association, 1985, s.30-33.

129

azalmalar olduu grlmtr. 1990'l yllarda, bunlarn saylarndaki dn %50 gibi yksek bir dzeyde seyretmesi beklenmektedir.421 Bunun balca nedeni, orta kademede srekli ikinlik grlmesi, retimde daha ok otomasyon ve yksek verimlilik beklentisidir. Bu deiimler sonucu; daha ok istihdam daha az yneticiye gereksinme gsterecek, daha ok st kademe yneticisi bilgisayar ortamnda hazrlanm analizlere aina olduka, orta kademe ynetici personele gereksinme azalacak ve iletmeler, sektrdeki teki eitlenme konularna daha az yneleceklerdir.422 letiim sektrndeki gelimeler, sanayi iletmecilii ve pazarlama kadar turizm, ticaret ve bankaclk sektrndeki gelimelerin de temelini oluturmaktadr. Telefon, teleks ve faks gibi geleneksel haberleme sistemlerinin yannda bilgi iletiim alarnn kurulmasnn nemi bu sektrlerde daha ok artmaktadr. ABDde otel odalarna yerletirilen bilgisayar terminalleri araclyla otel mterileri; kentteki restoranlar, elence yerleri, havayolu tarifeleri, kiralk oto, emlak ve i ilanlar, borsa indeksleri ve gncel haberleri elde edebilmektedirler. Kendi zel kullanmlarna dnk olarak da, elektronik mektup, dkman vb. gnderip alabilmektedirler. seyahatindeki bir sat eleman, o gnk sat raporlarn ana irkete gnderebilmektedir. Sistemi kuran Travelhost Network ok yakn bir gelecekte 500.000den fazla terminalin otel odalarna balanacan planlamaktadr.423 Murdock yaynevi zinciri de, turizm ve otelcilik endstrisine girerek otel ve havayolu rezervasyon sistemlerini bir bilgisayar a ile birletirmeyi baarmtr. Bu yolla, nemli ABD otel zincirleri ile ibirlii yaparak, bo oda olanaklar ve oda fiyatlar konusunda bilgi toplamaya ynelik almalar da yapmaktadr. Toplad bilgiyi zel anlamalarla tur operatrleri ve havayollarnn bilgisayar destekli rezervasyon sistemlerine gndermektedir. Bunun yannda seyahat acentalarna bilgisayar destekli rezervasyon hizmeti veren bir baka sistem, Worldspan'dr. stanbul'da bir temsilcilik aan bu irket, Amerikan, Delta, Northwest ve Uzak Dou Havayolu sistemleri grubunu temsil etmektedir. te yandan, bilgisayarlarn otel ynetimine katklar, muhasebe,

421 422

David Clutterback, International Management, New York: McGraw-Hill Book Company, 1982. Tekeli, s.191. 423 E.Sanger David, Computers as Hotel Amenities, The New York Times, 22 Mays 1983.

130

mteri takipleri, stok denetimi, satnalma ve personel konularnda etkinliini gstermeyi srdrmektedir.424 Amerikan Press Lines Ltdnin aratrmasna gre; ticari ilerde bilgisayar kullanldnda elde edilen yararlar; 50 kez daha hzl alma yannda; dokman ve i takibi konusunda da yzde 50 emek tasarrufu salamasdr. Aratrlan 200 irketin deerlendirmelerine gre, bir ithalat ileminde elektronik sistem sayesinde, maliyet yzde 90dan daha fazla decektir. Alclar, satclar, nakliyeciler, bankalar, sigortalar ve gmrk ilemlerinin bir veri iletiim a iinde birletirilmesi, ticaretin birok alannda nemli gelimeler salayacaktr.425 New York Senedi Hisse Borsasnda (NYSE) bilgisayara dayal bir sistem kullanlarak, borsadaki ilemlerin bilgi ak salanmaktadr. Borsann asl raportrleri, hisse senedi tr, fiyat ve ilem gren, hisse adedi gibi satn ayrntlarn saptayarak, bu bilginin tm dnyadaki 9000 borsa yayn levhasna iletiimini salamaktadr. New York Hisse Senedi Borsasndaki veri bankalar, ye irketlerin st dzey yneticilerine ait tm kiisel bilgileri depolamaktadr. Bir ikinci sistem, lkenin her meslekteki en byk itirakilerini saptamaktadr. Bu sistemlerin amac, irkete ait gizli bilgileri bu yneticilerin yaknlarna ve i ilikisi olan kiilere bildirerek borsada haksz kazan salamalarn nlemektir.426 ada toplum ve ona baml i yaam bir bilgi devriminin ortasnda yer alrken, bu olgu yalnzca bireylerin daha hzl ve aklc almasna yol amakla kalmayp, toplumlarda evrensel deiimleri de beraberinde getirmektedir. 21. yzyln iletmesinde, bilgisayar ve iletiim teknolojisindeki gelimeler, bilgi patlamasna neden olmutur. letmede ynetim iin gerekli olan bilgiler, sat tahminleri, envanter

Tekeli, s.207-209. John Diebold, Managing Information: The Challange and the Opportunity, New York: American Management Association, 1985, s.49. 426 Donald D.Spencer, What Computers Can Do? (kinci basm), New York; Charles Scribner's Sons, Inc., 1984, s.136.
425

424

131

denetimi, stok ynetim vb. etkin biimde kullanlmaya balanmtr. Bilgi, uygun olarak depolanabilmekte, ilenebilmekte ve her trl formda kullanclara sunulabilmektedir.427 Bilgisayarlarn; perakende sat alannda at youn rekabet ortamnda, yeni yntem ve uygulamalarn da yer ald izlenmektedir. Bilgisayar araclyla her eit maln sat elektronik sat eleriyle yaplabilmektedir. Bu uygulamayla, perakende satclar, sat dzeylerini arttrmlardr. 1991 ylnda bu terminallerin ABD'deki sat miktar 5000 adedi amtr. Elizabeth Arden kozmetik frmas, 15 kentteki kozmetik maazalarnda bu terminalleri kullanarak alcnn makyajnn bir ksmn ekranda, bir ksmn da model de denedii makyaj biimiyle karlatrma olana yaratmaktadr.428 an bilgi ve haberleme yetenekleri, pazarlama etkinliklerinin artrlmasnda, nemli bir rol oynamaktadr. Pazarlama ilevleri (kiisel sat, reklam, pazarlama ynetimi ve pazarlama aratrmalar) emek youn olduu kadar da bilgi youn etkinliklerdir. Geleneksel olarak pazarlar, corafi ya da ekonomik temel zerine blmlendirilmitir. Ancak bilgisayarlar aracl ile irketler pazara sunulan rnlerini elektronik ortamda kilometrelerce uzaktaki insanlara sunmakta ve oraya sat yapabilmektedir. Tketiciler bu sayede yzlerce rn tanma ve satn alma ansna sahip olmaktadrlar. Kayt ilemlerinin, (rnein; sat ve deme kaytlar, retici ve datc sipari giri sistemleri) otomasyonu dorudan pazarlamay etkilemekte, etkin haberleme aralar elektronik sistemler yoluyla pazarlama etkinliklerini de arttrmaktadr. Telekonferans sisteminin, i seyahatlerinin byk apta yerini almas ise yneticilerin seyahat giderlerinde nemli dler salamaktadr.429 3.6 Bilgi ann Ynetici ve alanlar Yneticiler, gnmzde topluma daha ilgin iler sunmak, yeni teknolojileri kullanmak, tketicilerin arzu ve gereksinmelerini tatmin etmek, datlabilir gelir yaratmak gibi toplumsal amalara ynelmek sorumluluunu yklenmilerdir. Naisbitt,

Ronald D. Randall, Microcomputers in Small Business Englewoods Cliffs: Prentice, Hall, Inc., 1982, s.5. 428 Robert D. Buzzel, Introduction: Marketing 1995, A Scenario for the Future, Robert D. Buzzel (ed), Marketing in an Electironic Age, Boston: Harvard Business School Press I985, s.1-11. 429 Tekeli, s.251-256.

427

132

yneticilerin yeni rolnn, retmen, eitmen ve danman olarak artk; insana dnk ibirlii ve ortak gurup almasn gdleyen bir biime dntn belirtmektedir.430 Bilgi-ilem teknolojisi, gerek donanm gerekse yazlm ynnden her be ylda bir nemli yenilikler gstermektedir. Bu nedenle, ynetici ve alanlar iin, srekli olarak renimlerini srdrmek zorunluu ortaya kmaktadr. Buna paralel olarak, deer yarglar ve davran biimlerinde nemli deiiklikler beklenmektedir. Bu nedenle, yneticilerin gereksinme duyacaklar en nemli konu, yeni deiikliklere duyarl olmaktr. te yandan, teknik personelin elindeki mekanik ve teknik kaynaklar ile ihtisaslam bilgi nem kazanmaktadr. Bilginin ekonomilerde yarataca en nemli etki, artan refah, alanlar iin yeni olanaklar, tketici isteklerinde yeni deiimler ve de yeni bir tr ynetici grubu yaratlmas olacaktr. Gnmz bilgisayar ortamnda; alt kademe ynetime daha ok bilgiye erime olana salanmaktadr. Yetki, bir anlamda daha alt kademelere geerken, karar alma ilevi daha ok alt dzey ynetim kademelerine kaymaktadr.431 Normal bir broda, cretlerin yzde 75i ynetici ve uzmanlara verilmektedir. Bu nedenle, bu kiilerin zaman ekonomisi salayabilmelerinde bilgi sistemlerinin nemi byktr. te yandan, her broda zamann en nemli blm haberlemeye (dinleme, konuma, verileri aratrma ve yazma) ayrlmaktadr. Bu nedenle, st dzey yneticilerin iletiim srasnda gereksiz zaman kaybndan kanmalar nem kazanmaktadr. Burada vurgulanmas gereken konu, bilgisayarlarn, birbirleriyle bilgi iletiimi yapacak ekilde rgtlenmeleridir. Gnmz i yaamnda, bir iletmenin varolmas ve byyebilmesi iin bir iletiim yapsnn kurulmas gerekmektedir. letmeler iin ok snrl ya da ok g olan haberleme geleri, pazarda frsatlarn karlmas iin balca neden olmaktadr. ada toplumun ilevlerini yerine getirmek amacyla hedeflenen iki temel aamann, para ve bilgi salamak olduu belirtilmektedir. Para akm iin, bankaclkta elektronik fon transferi sistemi, bilgi akmn salamak

John Naisbitt, Aburdene Patrica, The New Directions for the 1990's: Megatrends 2000, Suffolk: Morrow and Company, 1990. 431 Brian R. Smith, Soft Words for a Hard Tecnology, Englewood Cliffs: Prentice-Hall, Inc. 1984, s.5457.

430

133

iinse, iletiim alar kurulmutur. Bu alar, okuluslu irketler tarafndan byk apta kul1anlmaktadr. 432 Bilgi ann getirdii yeni teknolojiler nedeniyle, birok bro alannn yapmakta olduklar iler iin gerekli olan yetenee artk, nceki kadar gereksinme olmad dncesi paylalmaktadr. te yandan, bu dorultuda bir baka bak as da, i yerinde alanlarn sorunlu yeteneklerinin, yeni teknolojilerin kullanmn rendikleri takdirde daha ok arttdr. Gelien teknolojiye paralel olarak, iverenlerin nemli bir hedefi, retkenlii artrmak ve zellikle emek gcnn yksek olduu alt kademe karar noktalarnda alanlar makinelerle ikame etmektir. Sonuta bunlarn hiyerarik olarak bal olduklar orta kademe yneticilerinde de nemli derecede ksnt yapmak mmkn olacaktr. Ofis otomasyonunun yaratt ofis verimlilii olgusunda makine ve aygtlarn alanlarn yerini alaca iin, bu personelin rgtte yeni blmlere aktarlmas szkonusu olabilecektir. alann yeni iine ve blm etkinliklerine uyum salayabilmesi iin de yeniden eitilmeleri gerekmektedir. Son yllarda, alanlarn nicelik olarak da yeteneklerinin daha ok artt gzlenmektedir. lerini etkileyen konularda srekli olarak karar alma ilevine katlmakta, yeni teknolojiye ak bir tutum izlemekte, renmeye ve kendilerini gelitirmeye zen gstermektedirler.433 Uzun dnemde, bilgi teknolojisinin yeni yaam stilIeri ve yeni istihdam biimleri yaratt gzlemlenmektedir. Esnek alma saatleri sonucunda daha az almak, yeniden eitim programlarna katlmak, daha ok eve ballk ve daha sk olarak ev almalarnda art grlmesi beklenmektedir.434 Bilgi teknolojilerini kullanan irketler, donanm ve sistem programlar seimi, standartlarn saptanmas, yazlm programlarnn seimi ve bilgi kaynaklar ynetim portfyleri hazrlanmasnda olduka iyi eitilmi teknisyenlere ihtiya duymaktadrlar. ok daha fazla analist, mhendis, ynetici ve yaz ileri personeli sistemden

Tekeli, s.196-197. Richard Alm ve Maureen Walsh, America vs. Japan-Can U.S. Workers Compete?, U.S. News and World Report, 2 Eyll 1985, s.40-44. 434 Gordon Pask ve Susan Curron, Mikroman-Computers and the Evolution Consciousness, New York: McMillan Publishing Co,lnc. 1982, s.43-45.
433

432

134

yararlandka, irketlerin, veri girii ve veri toplamada uygulamal veri temeline dnk ofis otomasyonu gibi konulara arlk vermesi beklenmektedir. 435 3.7 Bilgi Ynetimine Dayanan Yeni Ynetim Teknikleri ve okuluslu irketlerde rnek Uygulamalar 20. yzyln son eyreinde yaanan hzl deiim, dnyadaki tm alanlar derinden etkilemektedir. 70lerin ikinci yarsnda ortaya kan kriz tm lke ve iletmeleri nemli lde etkilemitir. Bilgi teknolojisindeki hzl gelimeler, otomasyon ve robot teknolojisinin retime katlmas, iletmelerde retim organizasyonlarn deiime zorlamaktadr. Tm dnya genelinde yaanan hzl deiim kat olan her eyin hzla buharlamasna ve yok olmasna neden olmaktadr. Bu nedenle gerek entropiye yenik dmemek gerekse deiimle ba edebilmek iin iletmeler, retim ve ynetim srelerini paralel olarak gelitirmek zorundadr. letmelerin varlklarn srdrebilmelerinin baka yolu kalmamtr.436 3.7.1 Toplam Kalite Ynetimi ve rnek Uygulamalar 1980'li yllar, rgtsel ve ynetsel adan deiimin ok hzl bir ekilde yaand yllardr. Teknoloji, bilgi ve i gc yapsnda yaanan hzl deiim, insan haklar, ykselen deerler, mal ve hizmet sunumunda yeni kalite anlay ve btn bunlarn yannda, artan uluslararas rekabet, bu srecin nemli zellikleri arasnda saylabilir. retim anlaynda yaanan yeni yaklam biimleri ile kitle retiminden esnek ve standart d retim anlayna geilmi ve bu anlay yeni rgt modellerinin ortaya karmtr.437 Yeni yzylda deiimin bir zorunluluk olduu, organizasyonda bulunan tm yneticiler ve alanlar tarafndan anlalmaldr. Deiimin stesinden gelebilmek, deiimin ynn iyi grebilmek ve oluturaca etkileri tespit ederek gerekli nlemleri almakla salanabilir. letmelerin deiime uyum salayp baarl olmalar, bir
Stephen J. Andriole, The Future of info Processing Technology", (ed.), Princeton, N.J.: Petrocelli Books, Inc., 1985, s.138-139. 436 smail Trkmen, Kreselleme, Yeni retim Organizasyonlar, Esneklik ve Yeni Ynetsel Yaklamlar, 1. Ulusal retim Aratrmalar Sempozyumu: Bildiriler:30-31 Ekim 1997, Editrler: Gne Genylmaz, Ayhan Toraman, stanbul:1997, s. 122. 437 Yeni Ynetim Teknikleri, http://www.tky.gen.tr/2.htm , 20 Aralik 2005, s.1.
435

135

pusuladan farksz olan yeni ynetim tekniklerini anlamalar, uygulamalar ve gelitirmeleri ile mmkn olabilir.438 Bununla birlikte; farkl ynetim ve yaam kltrne sahip insanlarn istihdam edildikleri okuluslu irketler iin bilgi, bilgi ynetimi ve bilgi yneticileri gibi kavramlarn bir rekabet avantaj haline geldii, iletmelerini bilgiye dayal organizasyonlar olarak tekilatlandran okuluslu irketlerin kresel pazarda sz sahibi olarak kalacaklar dnlmektedir. Organizasyon ynetimlerinde yeni ynetim teknikleri uygulamalarnn nemi giderek artmaktadr. Bunun temel nedeni bu tekniklerin youn rekabet ortamnda iletmeye gerekli dinamii kazandracak yntemleri gstermesinden ve salamasndan kaynaklanmaktadr. Yeni ynetim teknikleri iletme ile deien koullar arasndaki uyumu en ksa srede yeniden kurma; hatta deiimin etkisini artrarak, iletmeyi daha da gl hale getirme grevini stlenmektedir.439 1980'li yllara kadar verimlilii esas alan kitle retimi ve buna uygun hiyerarikbrokratik organizasyon yaplar, yaanan hzl deiimi karlamada yetersiz kalmtr. Kitle retimi 3. Dnya lkelerince ve geleneksel (klasik) iletmecilik anlay taraftarlarnca terk edilirken, ada veya post-modern iletmeler esnek retim ve anlamaya ncelik veren yeni yaplar oluturmaya almlardr. Bylece, kitle retiminin ideal yaps olan brokratik (hiyerarik) yapdan ayrlarak; bir yandan brokratik yaplarn baz zelliklerinden yararlanma, dier taraftan da matriks yaplarn uzmanlk ve bamszlk gibi stnlklerini zerinde tayan yeni bir i yapsnn ortaya kmasna neden olmulardr.440 1980lerden sonra firmalar arasndaki rekabetin odak noktas kalite olduu iin btn firmalarn temel hedefi de mteriyi tatmin edecek en yksek kaliteyi salamak olmutur. Toplam kalite ynetimi, bir kuruluun tm faaliyetlerinde kaliteyi ykseltmeyi ve bylece her aamada olumas sz konusu hatalar nlemeyi hedeflemektedir.
Trkmen, s. 13. MESS, Yeni Ynetim Teknikleri : Deiimle Baedebilmenin Yollar, stanbul: MESS yaynlar No:268,1998, s.12. 440 Tutar, s.120.
439 438

136

Toplam kalite modeli ancak tm eleriyle uyguland takdirde tutarl, baarl ve kalc olmaktadr. Bu eler; hatalar ayklamak yerine hatalar nlemek iin almak, lm ve istatistik yapmak, grup almasn gelitirmek, srekli gelimek ve btn bunlar yapabilmek iin toplam kalite ynetimi modeline gemek olarak belirtilebilir.441 Dr. shikawa tarafndan, ynetimde bir dnce devrimi olarak nitelendirilen toplam kalite ynetiminde, kalite kontrol bir firmann en nemli hedeflerinden birisidir.442 Bu hedefe ulalmas iin nce kalite ilkesiyle uzun vadeli karlar dnlmeli, firma ierisinde blclk yok edilmeli, veriler istatistik yntemlerle anlaml bir ekilde ifade edilmeli ve insana saygy esas alan bir ynetim dncesi benimsenerek, bilgiyi hareketle birletiren bir disiplin oluturulmaldr.443 Toplam kalite ynetiminde temel ama; st ynetimin liderlii ve sorumluluunda, tm alanlarn katlmyla, sistemi, sreleri ve insanlar srekli gelitirerek mteri memnuniyetine ulamaktr. Toplam kalite ynetiminde kalite kavram sadece rn iin kullanlmaz. Burada, sistemi oluturan tm unsurlarn, yani sistemin girdilerinin ve ktlarnn toplam kalitesinden bahsedilir. Mteri tatmini ancak istenilen kalitede mal ve hizmet sunma ile mmkndr. Bu erevede Trkiyede ve dnyadaki gelimelere bir halka daha eklenmi ve ISO 9000 standard ilgi oda haline gelmitir.444 Toplam kalite ynetimi ile firmalarda; kar art, etkinlik art, maliyetlerin azalmas, verimliliin artmas, alma hayatnn kalitesi ve alanlarn motivasyonunun ykselmesi,445 rekabet gc ve pazar pay art, kltr deiimi,

MEES, s.43. Yaar Bayraktar, Toplam Kalite Ynetimi, Yeni retim Sreci Perspektifinde Kalite ve Trkiyede Durum TMMOB 93 Sanayi Kongresi, stanbul, 1993, s.44. 443 Ylmaz zkan, letmelerde Toplam Kalite Ynetimi ve Kalite Sorunlar, Ynetim ve Organizasyon Semineri: 6 Ekim-25 Aralk 1997, Konya Ticaret Odas Yaynlar, 1998, s.63-64. 444 Gnl Yenersoy, Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Uygulamalarn aEletirisel Bir Bak, Yeni retim Sreci Perspektifinde Kalite ve Trkiyede Durum:TMMOB 93 Sanayi Kongresi, stanbul, 1993, s.51. 445 Udo Nabitz, Total Quality Management, Total Quality Management, Vol:12, January 2001, s.1.
442

441

137

evresel kalite anlay, mteri tatmini, retim ve hizmet kalitesinde art gzlemlenmektedir.446 Toplam kalite ynetimi felsefesinin temel zellikleri incelendiinde, dier ynetim teorilerinde vurgulanan ilkelerin birletirici zelliklerinin bulunduu sylenebilir. Bu zelliklerden birka; insana verilen nemin artmas, eitim ve geliimin sreklilii, alanlarn iini; bir defasnda, zamannda ve doru yapmas, her kademede ynetime katlmnn desteklenmesi, her alanda zellikle kaliteli i yapma konusunda bilinlenmesi olarak sralanabilir.447 Toplam kalite ynetimi, katlmal bir ynetim yaklamdr. Burada katlm; tm blmlerin ve tm alanlarn kalite kontrol faaliyetlerine katlmas, kalite kontrol fonksiyonunun dier fonksiyonlara entegre olmas anlamna gelir. Bu da kalite kontrol emberleri vastasyla yerine getirilir. Kalite kontrol emberleri, gnll katlmn bir sonucu olarak ortaya kan kk alma gruplar olduundan, bu gruplarn iletme iinde benimsenmesi ve oalmas iletmenin faaliyetlerine gnll bir destek salamaktadr. nk gnll katlm, hem igrenler hem de iverenler asndan gven ve sadakati, dolaysyla ortak sorumluluk bilincini kazandrmakta, bu da aidiyet ve benimsenme duygusunu gelitirmektedir. Bylece iletme ierisindeki deiim ve geliime destek salanrken verimlilik artna da ortam yaratlm olmaktadr.448 Trk Pirelli Lastikleri A.. olarak zmitteki fabrikada Ekim 1991 den itibaren uygulamaya balanlan toplam kalite ynetimi, ii ynetiminin de katlmyla ilk aamasn Ekim 1994de tamamlamtr. Bu sre iinde uygulanan sistem ile alanlarn mutluluunun artmas, ii ve iverenin birlikte almalar, i ve iyerine sahip kmalar, gelecee gvenle bakmalar amalanmtr. Motive olan byle bir ekip, irket hedefleri ile alanlarn hedeflerini ayn paralele getirerek irketin srekli

Muhittin imek, Kalite Ynetimi, 2. Basm, stanbul, 1998, s.226-230. Glen Dulkar Kayk, nsan Kaynann Etkili Ynetimi Toplam Kalite Ynetimi ve Verimliliin Artrlmas, 1. Ulusal retim Aratrmalar Sempozyumu: Bildiriler:30-31 Ekim 1997, Editrler: Gne Genylmaz, Ayhan Toraman, stanbul, 1997, s.60. 448 Mahmut Demirkan, gcnn Etkinliini Belirleyen Unsurlarn yiletirilmesinde Toplam Kalite Yaklamnn Rol ve nemi, 1. Ulusal retim Aratrmalar Sempozyumu: Bildiriler:30-31 Ekim 1997, Editrler: Gne Genylmaz, Ayhan Toraman, stanbul, 1997, s.60.
447

446

138

atlmlar yapmasnda nemli katklar salamtr. Bugn Trkiyede ilk, Avrupada ikinci olarak, Japonlarn Mkemmel letme dln alan fabrika olmutur.449 Oyak-Renaultun iki ortandan biri olan ve know-howunu transfer ettii Renaultun management politikas, toplam kaliteye dayanmaktadr. Bu yaklamn ana faktr geliim istei olan insandr. Toplam kalite ynetimi, Renaultun 1987de iinde bulunduu krizden kurtulmak iin benimsedii ynetim biimidir. Bu yntem misyonunu yerine getirmi, Renault skntdan kurtulmu, rn kalitesini artrd gibi nemli bir verimlilik seviyesine de ulamtr. Bu yntemin felsefesi, irketin devamllnn ve almasnn motoru olan mteri tatminine dayanmaktadr.450 Brisada 1997de toplam kalite ynetimi uygulanm, elde edilen i sonular 1991 yl verileriyle karlatrlmtr. Buna gre; Mteri ikayetlerinde % 67 azalma, Kalite sorunlarnda % 91 azalma, rn gelitirme sresinde % 70 azalma, retimde % 57 art, kazalarnda % 75 azalma, Devamszlkta % 50 azalma gzlenmitir.

Ayn dnemde grup odakl faaliyetlere katlm, alanlarn % 70ini kapsayacak seviyeye ulam, alanlarn mutluluk endeksi % 80i amtr.451

Erkut endil, ada Bir Ynetim Yaklam;TPM, MESS Mercek Dergisi, Say:3, Temmuz 1996, s.22. 450 Salih Karl, Yeni Ynetim Tekniklerinin Endstri likilerine Etkileri, MESS Mercek Dergisi, Say:3, Temmuz 1996, s.61. 451 Hazm Kantarc, Toplam Kalite Ynetimi ve Toplum Kalitesi Bir Uygulama rnei: Brissann Mkemmelliine Yolculuu, Marmara niversitesi Mhendislik Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1999, s.43.

449

139

3.7.2. renen Organizasyonlar ve rnek Uygulamalar Modern organizasyonlarda hayati faktr entellektel bilgi ve insan faktr olmutur. Btn organizasyonlar, kiilerde olduu gibi zaman iinde devam eden bir renme sreci yaarlar. Yeni dncelerin ve fikirlerin tevik edildii ve desteklendii alma ortamlarnn oluturulduu renen organizasyonlar ve renmeyi ne karan ok sayda gelimeler olmutur. Btn bunlar istenilen bilgiyi ve yenilikleri ortaya karan renen organizasyonlar ile olmaya balamtr. 452 Organizasyonlar renmeyi zorunlu hale getiren nemli bir faktr de yeni ekonomik dzenin bilgi zerine ina ediliyor olmasdr. Aslnda bilgi, btn ekonomik sistemlerin temelinde bulunmaktadr. Ancak 20. yzyln son eyreinde bilgisayar ve iletiim teknolojisindeki ok hzl gelimelerle birlikte, bilginin yaylmas ve retimindeki hzl art ve bilginin temel retim faktrlerinden biri durumuna gelmesi neticesinde bilgiye dayal yeni bir ekonomik dzen ortaya kmtr. Buna bilgi ekonomisi denilmektedir. Bilginin inanlmaz bir hzla art gsterdii bilgi ekonomisinde, organizasyonlarn temel rekabet stnln belirleyen en nemli faktrlerden biri bilgiye sahip olmaktr.453 alanlarn potansiyelini arttracak en nemli organizasyon da renen organizasyon olmutur. renen organizasyon, deien dnyaya gre her yapda her blmde deiime kendini ayarlayabilmektedir. Deimeyi kabul eden organizasyon devaml renme ile kendi iinde deiimde yaratabilir. renen organizasyon bir ynetim modeli deil, bir ynetim anlay yada ynetim felsefesidir. renen organizasyon terimi, eitimli insanlarn oluturduu organizasyonu ve organizasyonun kendi geliimini salayacak dzeye nasl ulalabileceini sorgulayan bir terimdir. renen organizasyon anlay, yarnn ynetiminde, deiim ynetiminde, eitimli insana daima; kendini gelitirme potansiyeline sahip organizasyonlar inaa etme yolunda ipular veren, insann orgnizasyonla beraber nasl renebileceini ve renilmesi gerekenin nasl renileceini gsteren bir ynetim ekirdeidir. renen

Grszl, s.1. Halime nceler Sarhan, Rekabette Baarnn Yolu: Teknoloji Ynetimi, stanbul: Desnet Yaynlar, 1988, s.224.
453

452

140

organizasyonlar bir yandan srelerini srekli iyiletirmenin yollarn ararken, dier yandan en doru i alannda faaliyet gsterip gstermediklerini sorgulayan iletmelerdir. 454 renen organizasyon kavramnn temelinde, personel yetitirme ve gelitirme faaliyetlerine verilen nem vardr. Aslnda renen ve bunu kararlarna yanstan personeldir. alanlardan bamsz olarak organizasyonun renmesi mmkn deildir. Bu nedenle alanlarn srekli ve sistematik bir ekilde eitimi, daha dorusu alann srekli olarak kendini gelitirmek zorunda olmas, renen organizasyonun ana ilkesi olarak ortaya kmaktadr.455 ada gelimelerle eitim ve gelitirme programlarnn nitelik ve kapsam da deimektedir. Bu konuda grlen en nemli deiiklik, alanlar her trl deiime kolayca salayabilecek ekilde eitmek ynnde olmaktadr. Bilgi toplumu olmann sonucu olarak, organizasyonlarn baars; alanlarn bilgiyi bulma, yaratma ve kullanma baarlaryla doru orantl olarak gelimektedir.456 Gemiin statik ortamnda bu grevleri iletmelerin st kademe yneticileri yaparken, yaanan hzl deiim ortamnda bu konuda tam bilgili kimse kalmamtr. Bunun iin tm alanlarn ii kendi ii gibi benimsemesi, sahip olduu bilgi ve yetenekleri ie aktarmas ve kendini srekli gelitirerek ekip almas yapmas organizasyonel baarnn ana ilkesi olarak ortaya kmtr. renen organizasyon, alanlarna bu ortam yaratan organizasyondur. Bu tr organizasyonlar; hem bilgiyi bulma, yaratma, hazmetme ve transfer etmede; hem de bu yeni bilgiyi alanlarnn karar ve davranlarna yanstmada yetenekli organizasyonlardr.457 Bilgi retme, renen rgtlerin en belirgin ilevlerinden birisidir.458 renen organizasyonlar, yaplar itibariyle deer tekeli yaratmak iin yaratclk, aklk, sistematik dnme, iletiim, ekip almas ve alanlarn kendini
Grszl, s.1. Koel, s.36. 456 Yeni Ynetim Teknikleri, s.5. 457 Trkmen, s.36-37. 458 Nihat Erdomu, Ynetim ve Organizasyonda Yeni Yaklamlar ve Kariyere Etkileri, Verimlilik Dergisi, Say: 1999/1,1999, s.19.
455 454

141

gerekletirme gereksinimlerine byk nem vermektedir. Bu bak as insan kaynaklarnn potansiyelinden tamamen faydalanmann yolunu aar. Gelinen noktada bir organizasyon her zamankinden daha ok yeni bak alarna sahip insanlarla birlikte almaya ihtiya duymaktadr. Bu nedenle kendi insan sermayesini yenilemek ve artrmak durumundadrlar. Ayrca global ticaret ve rekabet imkanlarnn genilemesiyle, organizasyonlarn; farkllklar, belirsizlikler ve karmaklklar ynetmek ve onlardan bir eyler renmek istemesi ve ibirlii, renen organizasyon anlaynn gnden gne nemini artrmtr.459 renen organizasyonlarn disiplinleri aadaki gibi aklanabilir: Paylalm bir vizyon oluturma, Kiisel yetkinlik, Zihinsel modellerin gelitirilmesi, Sistem dncesi, Takm halinde renme.460

renen organizasyon oluturma konusunda dnyann baarl irketlerinden birisi olan Motorola'nn bu tecrbesini kaleme alan William Wiggenhom 1990'da McKinsey dln almtr. Motorola; Altrma Ne Zaman Eitime Dnr balkl makalesinde Motorolann tepe yneticilerinin ortaya kard bir iletme kanununu ve renen organizasyon oluturma konusundaki tecrbelerini incelemektedir. Wiggenhoma gre, bugnk i ikliminin baarl irketleri igrenleri sadece ie hazrlama altrmalar yaptrmamal, bunun yan sra eitim sistemleri kurmaldr. Motorola niversitesinde eitim alan yaklak 1200 kii vard. niversite, insanlar aras becerilerin retilmesinde uzmanlaarak ve son yllarda matematik, elektronik, muhasebe, bilgisayar kullanm ve istatistiksel ilem kontrol gibi teknik ticari beceriler konusunda kurslar veren halk kolejleri ve teknik okullarla ortak almalar yapmtr.
459 460

zgener, s.62. Trkmen, s.48-49.

142

Yazar kendi deneyimlerinden, paketlerin stndeki yazlar okuyamayan spanyol, inli veya dier yabanc kkenliler iin dzenlenen ngilizce kurslarna katlan Amerikallardan; en basit matematik ilemlerini yapma yeteneinden yoksun lise ve niversite mezunlarn eitmeyle balayan maceralarn son derece drst bir ekilde makalesinde incelemitir. Ancak renen organizasyonlarn ilerlediini farkeden Motorolal yneticiler; ngilizceden, i idaresi yksek lisansndan, en son teknoloji tasarm cihazlarnn nasl kullanlacana kadar eitli alanlarda btn ynetici ve alanlarna eitim veren bir sistem kurmu ve Motorolay elektronik sektrnn devi haline getirmilerdir.461 Organizasyonel renme konusuna yatrm yapan firmalardan biri de Inteldir. Mikro ilemci piyasasnn ve bilgisayar dnyasnn devlerinden olan Intel firmas da byk bir igcn koordine etme sorunuyla karlanca, beceri gelitirmeye ynelik faaliyetlerde bulunmu; hem iilere hem de mdrlere ynelik i ahlak, risk alma ve mteri ynlendirme gibi irketin temel deerlerinin alanmas iin ylda kii bana 2.000 dolar harcamtr.462 3.7.3. Kyaslama ve okuluslu irket Uygulamalar rnekleri Son yllarda ynetim dnyasnda zerinde youn aratrmalar ve uygulamalar yaplan konulardan birisi Trkeye Kyaslama olarak tercme edilen Benchmarking kavramdr. Benchmarking, performansta arpc gelimeler elde edebilmek iin bir organizasyonun dier organizasyonlardaki en iyi uygulamalar tespit ederek kendi organizasyonuna uyarlamas olarak tanmlanmaktadr. Benchmarking kavramn kyaslama yaparak en iyiyi bulmak ve organizasyona uyarlamak eklinde zetlenebilir.463

Sarhan, Rekabette Baarnn Yolu: Teknoloji Ynetimi, s.233. Trkmen, s.234. 463 Cokun Can Aktan, 2000li Yllarda Yeni Ynetim Teknikleri:1- Deiim Mhendislii, stanbul, TGAD Yaynlar, 1999, s.59.
462

461

143

Kyaslama; her iletmenin dierlerinden iyi durumda bulunduu en az bir yn olduundan ve bu iyi ynlerine ait bilgileri, paylama yoluyla en iyiye ulaabileceklerinden hareket eden bir ynetim sreci yaklamdr.464 Bylece rgtler, rn/hizmet veya fonksiyon/sre kyaslamas yoluyla bilgiyi paylaarak, darda oluturulan yeniliki uygulamalar, yaratc bir ekilde kendilerine uyarlayarak zaman ve para gibi iki nemli faktrden tasarruf salamalar aklc bir yaklamdr.465 Kyaslama ynteminin uygulanmasnda organizasyondaki kritik baar faktrleri; piyasa pay, karllk, rakip organizasyonlarn byme oranlar, hammaddeler, aratrma ve gelitirme, genel maliyetler (sat, datm, ynetim vs.), sermaye maliyetleri, rn zellikleri, hizmet, rn kalitesi, imaj, imalat, datm, sat gc, veri ileme, insan kaynaklar ve finans olarak sralanabilir.466 Kyaslama ynteminde, hedef alnan piyasa yaps ve mterilere ynelik vizyon ve strateji belirlenir. Belirlenen bu stratejiye gre rn ve hizmetler dizayn edilir. rn ve hizmetler pazarlanp satldktan sonra, sat sonrasnda mteriye hizmet etmeye devam edilerek, kalitenin srekli gelitirilmesine allr.467 1980li yllarda balayan kyaslama modeli ile; Neyi kyaslamal?, En iyisi kim ve ne?, Biz nasl yapyoruz?, Onlar nasl yapyor? sorularna cevap aranarak; en iyi ile kyaslama, farklar belirleme, farklar ortadan kaldrma, hedefler, kaydedilen ilerlemenin llmesi, revize edilen (yeni) hedefler, en iyi konuma gelinceye kadar alma ilkeleri esas alnmtr.468 Kyaslama yapma amalar da; gerekli ama ve hedefler saptamak, hedeflerin saptanmasnda anlama salamak, son mterinin isteklerini daha iyi karlamak, verimliliin lmne gereki bir kstas koymak, rekabet dzeyini yakalamak, en iyi
MPM, Kyaslama ve Verimlilii Artrc Yaklamlar ve Teknikler Dizisi No:4, stanbul,MPM Yaynlar, 1999, s.1. 465 Blent Kaya, Bir Verimlilik Artrma Teknii Yaklam: Kyaslama (Benchmarking), Verimlilik Dergisi, Say: 1997/1, 1997, s.60. 466 MESS, s.108. 467 Trkmen, s.108. 468 Yeni Ynetim Teknikleri, s.13.
464

144

uygulamalarn ayrmn yapmak ve aratrmak ile motivasyonu salamak olarak sralanabilir. Bylece piyasa pay, karllk, igc verimlilii, kalite, servis, imaj, insan kaynaklarnn yapmaktr.469 Uygulamann ilk aamasnda, organizasyondaki hangi fonksiyonlarn, ynetimi gibi kritik performans gstergelerinde iyiletirmeler

kyaslama analizine tabi tutulaca tespit edilir. Genel olarak kyaslama, verilerle veya oranlarla ifade edilir. Kyaslama ynteminin iletmeye faydal olabilmesi iin mmkn olduu kadar deiik ve gncel standartlar kullanlmaldr.470 Uygulamada sel Benchmarking, Rekabeti Benchmarking, Fonksiyonel Benchmarking, Jenerik Benchmarking olmak zere deiik Benchmarking trleri vardr. sel Benchmarking trnde; organizasyonun kendi iinde ilemler ve sreler arasnda kyaslamalar yaplarak en iyi uygulamalar tespit edilmeye allr. Rekabeti Benchmarking ynteminde rakip firmalar ile kyaslamalar yaplarak en iyi uygulamalar tespit edilir ve organizasyona uyarlanmaya allr. Fonksiyonel Benchmarking de; baka firmalarn ilemleri, fonksiyonlar ve sreleri analiz edilir ve tespit edilen en iyi uygulamalar organizasyona uygulanmaya allr. Jenerik Benchmarking ynteminde ise dnya apnda baarl olmu irketlerin ve organizasyonlarn yap, sistem ve sreleri hakknda genel bir takm bilgiler edinmeye allr ve bunlar organizasyona uyarlanmaya allr.471 Kyaslama yntemi, sektrdeki en iyinin bulunup, onun yntemlerinin daha da gelitirilip uygulanmas esasna dayanmaktadr. Bu yzden kyaslama yntemini uygulayan iletmeler nemli bir rekabet avantaj kazanmakta, karllk ve bymede nemli gelimeler kaydetmektedir. Bu ynetim eklinin nemini ve getirecei faydalar renen birok iletme kyaslamay kendi organizasyonlaryla uyumlatrmaya balamlardr. Kyaslama yntemi, en iyinin yaptklarn taklit etmek deil, en iyiden daha iyi olmaya almaktr.472

469 470

Sarhan, Rekabette Baarnn Yolu: Teknoloji Ynetimi, s.237-239. MESS, s.108. 471 Yeni Ynetim Teknikleri, s.13. 472 Trkmen, s.108.

145

Benchmarking

ynteminin

uygulanmas

iin;

planlama,

analiz,

entegrasyon, aksiyon ve olgunluk olmak zere balca be aamann gerekletirilmesi gerekir. Btn bu aamalarn sonucunda ama Benchmarking uygulamalar ile organizasyonda kurumsallama aamasna ulamaktadr. Kyaslama yaklamnn sistematik ve ada anlamdaki ilk uygulamas Xerox firmas tarafndan gerekletirilmitir. 473 Firma; pazar paynn srekli azalmas, maliyetlerin ar ykselmesi, rn ve hizmetlerin kalitesinin dmesi gibi sorunlarla karlam, Japon rakiplerinin artan rekabeti gibi tehditlerle kar karya olduu bu dnemde, kyaslama tekniini uygulayarak baarya ulamtr. Bylece; Birim retim maliyetlerinde %50 azalma salanm, Makine arzalar %90 orannda azaltlm, Para kabul oran %99.5 orannda iyiletirilmi, Pazarlama verimlilii te bir orannda artm, gc maliyetleri %30 orannda azaltlm, Datm verimlilii %5ten %10a karlmtr.474

Beko A..de Temmuz 1996 ylnda uygulanmaya balanlan proje ile; kyaslama sonucunda, rakiplerle iletme arasndaki maliyet gap ve bunun nedenleri ortaya konmu, genel hatlar ile trend ve maliyet dinamikleri belirlenmitir. eitli senaryolar gelitirilerek izlenebilecek alternatif stratejilerin sonular test edilmi, en uygun senaryo iletmenin strateji ve hedeflerinin belirlenmesinde yol gsterici olmutur. Olumsuz senaryolar ise kesinlikle uzak durulmas gereken hususlar ortaya koymutur.475

473 474

Yeni Ynetim Teknikleri, s.13. MPM, Kyaslama, s.8-9. 475 MESS, s.111.

146

3.8 Bilgi Ynetimi Uygulayan rnek irketler Hollanda Laheyde kurulan Shell iletmesinin bir nitesi, dnya geneline yaylm onlarca ofis ve yaklak 10.000 alan arasnda bilgi ve enformasyon deiimini kolaylatrmak amacyla, 1997 ylndan balamak zere 3 yldan fazla bir sre iinde bilgi ynetimi zmne 6 milyon dolar yatrd. Bu maksatla; temel faaliyetleri iin 3, finans, tedarik, insan kaynaklar ve salk iin 10, gvenlik ve evre gibi destek niteleri iinse 10 komite oluturdu. letme dnya apnda ilgili birimlerinde alanlarn, ntranet sistemi ile birbirine balayarak problemlerini zm ve fikirleri paylam oldu. 2000 ylnda faaliyetlerini gzden geiren Shell, bilgi ynetimi zmnn yllk faydasnn en azndan 300 milon dolar olduunu ve yatrm getirisinin yalnzca ilk yl faaliyetleri sonucunda ilk yatrm tutarnn elli kat fazla olduunu tespit etti. Shell; bilgi ynetimi neticesi yaplan yatrm defalarca geri deyerek yararlarn ispat etmitir.Buradaki bilgi ynetiminin baars; iletiim, ibirlii ve takm almas ile uygun teknolojilerin birlikte uygulanmas sonucu elde edilmitir. Danmanlk faaliyetleri gerekletiren ERNST&YOUNG, danmanlk yapt mterileri iin; hizmetler, yeni iletme almlar, ie alma ve gelitirme, stratejik hizmet gelitirme ve bilgi ynetimi (ki bu sre dier drt sreci kolaylatran ve bu srelerin gerekletirilmesine imkan salayan sretir.) olmak zere be mega stratejik srece sahiptir. ERNST&YOUNG bilgi ynetimi srecini, bilgi sre dzenlemesi olarak adlandrmaktadr. Bu sre; bilginin elde edilmesi, bilgiye deer ilave edilmesi, bilginin stoklanmas ve bilginin kullanlmas alt srelerini iermektedir. Bununla ilgili veya balantl sreler, bilginin yaratlmas ve son kullanclar iin bilginin varlklatrlmas srecidir. Bilginin yaratlmas sreci, zel iletme srelerine sk skya bal olan gruplar tarafndan gerekletirilmektedir. Bilgi ynetimi alt sreleri ayr ayr

Duane Sharp, Knowleadge Management Today: Challenges and Opportunities, Information Systems Management, Spring, 2003, s.33-36.

147

tasarlanmakta ve uygulanmaktadr. rnein; bilginin elde edilmesi sreci, mmkn olduu kadar ok ile ilgili bilginin elde edilmesi abalarn ifade etmektedir. ERNST&YOUNG, her mterisi iin, bilgi srecine ile ilgili bilgileri salamak maksadyla; belge ynetim sistemi ile birlikte, fonksiyonel sorumlulua sahip zel personelden yararlanmaktadr. WATER UTILITY, Kanada ve Ontariodaki, belediye mterileri ile yapt szlemelerin tamamn merkez ubede byk bir stoklama sisteminin iine kaydetmi ve incelemitir. Sistem kendi geni a kanalyla, mteri hizmet temsilcilerine ulaabilmektedir. letme, belge dnce yazlm araclyla, sat personeli mterileri ile toplant yaptklar zaman, daha nceden szleme artlarnn fotorafn elde edebilmektedir. Bylece irket; teknoloji, iletiim ve takm almasn uygun bir ekilde ve birlikte kullanmaktadr. Bu da bilgi ynetiminin en nemli baar kriterlerinin birletirilmesine iyi bir rnek oluturmaktadr. Hewlett-Packard iletmesinde rn sreleri organizasyonu, rn blmne hizmet salamaktadr. Bu hizmetler, satn alma, mhendislik, pazar istihbarat, deiim ynetimi ve evresel gvenlik danmanldr. rn sre orgazasyonu yneticisi, merkezde bir enformasyon sistemi kurdurarak, enformasyon sistemi blmnde bilgi ynetimi grubunu oluturmutur. Bu sistemin ilk ii, deiik rn blmlerinde, rn gelitirme yneticileri iin, rn gelitirme tabanl bilginin elde edilmesi ve desteklenmesi olmutur. Hewlett-Packardda, bilgi balantlar olarak isimlendirilen, web-tabanl bilgi ynetimi sistemi gelitirilmitir. Bu sistem pazarlama, AR-GE, mhendislik ve retim gibi eitli alanlardan elde edilmi rn gelitirme sreleri hakknda bilgileri iermektedir. Bilgi ynetimi grubunun dndan gelen bilgiler, bilgi balantlarna gitmekte ve grup yeleri bilginin tanmlanmas, ilenmesi ve biimlendirilmesi suretiyle bilgiye deer ilave ederek, bilginin geiini ve kullanmn kolaylatrmaktadr. Bylece, ibirlii, takm almas, yeniliki rgt kltryle etkin iletiim uygulamalar birletirilmektedir.

148

Ontario g reticisi, lkesinin en youn nfusu tarafndan tketilen elektriin %85ini salamaktadr. Bu organizasyon, enerji sektrn yeniden dzenlemek, belge ynetim sistemini belirlemek ve standartlatrmak iin bilgi ynetimini benimsemitir. Ontario g reticisi, 15.000 alan ve faaliyet gsterdii 80 istasyonda, 100den fazla belge ynetim sistemine sahiptir. Enformasyon teknolojisi altyapsnn karmak olmas nedeni ile, sadece bir elektronik belge ynetim sistemi oluturulamamtr. Tek bir belge sistemi yerine ayr yere belge sistemi oluturmak iin 8 milyon dolar yatrm yaplmtr. Bu sistemler; nkleer gruba, fuel-oil ve hidro elektirk grubu ile iletme grubuna blnmtr. Bilgi ynetimi anlay tamamen uygulandktan sonra, bu grup iin iletme ierisinde sadece bir elektronik belge ynetim sistemi oluturulmutur. Bu sistem ierisinde, 3000 kii eitli destek faaliyetlerinde (yasal danmanlk, insan kaynaklar gibi) almaktadr. lk fayda, e-mail iletiimlerindeki basitletirmeden elde edilmitir. nk, alanlar bilgi ynetimi sayesinde, ayn belgenin 5000 kopyasn birbirine ekli dosyalar halinde gndermek yerine, stoklanm belgeler yoluyla ulaabilmilerdir. Bu ise, ekli dosyalarn yazdrma ilemlerini azaltm ve alan tasarrufu salamtr. alanlarn e-maillerini kendi bilgisayarlarnda saklamalar veya paylam verilmi bilgisayarlardan onlar postalamak yllk olarak tahmini alt rakam aralnda bir tasarruf salamtr. Bu 1 milyon dolar yatrm zerinden nemli bir getiridir. Ancak, en byk fayda zaman tasarrufundan salanmaktadr. nk, bilgi alanlar zamanlarnn yaklak %50 veya %60n bilgi aramak iin harcamaktadrlar. Sadece iletme grubu iinde, zaman tasarrufu haftada 26.250 saattir. Ortalama yllk cretin 60.000 dolar olduu kabul edilirse, saat tasarrufu yllk 45 milyon dolar olarak irkete geri dnmektedir. ngilterede bir medikal salk hizmetleri irketi, 1100 doktora, 2000 adet kiisel bilgisayar ve ek donanmn, hasta tedavi kaytlarn tutmak, hastalarnn kiilik haklarna zen gstermeye dikkat ederek, irketin yapt anketlere istisnasz cevap vermeyi kabul etmeleri art ile datmtr. Genel Praktis Bilgisayar A olarak

149

adlandrlan bu sisteme katlmak isteyen doktorlar, bilgisayar donanmn cretsiz olarak alabilmekte ve almalarn bilgisayar destekli ortamda yrtmektedirler. irket de, sistemden toplanan bilgileri; ila irketlerine satmakta ya da niversiteler ve aratrma kurumlarna vermektedir. Bir anlamda irket, bilgisayar donanm satmak ve kar etmek yerine, gelecekte elde edecei bilgiyi satmay tercih etmektedir. zellikle, ila etkinlii, gvencesi ve yan etkileri kadar, mevcut ilalar iin yeni kullanm alanlar bulunmas gibi, stratejik bilgiler; ila irketlerine ya da doktorlara verilebilecektir. Bu da, bilginin toplumda artk a1m ve satmnn gerekletii bir ticari ge olduunu kantlamaktadr. Bu sistemin bir baka yarar da, ilgili kamu kurulular, ila irketleri ve doktorlar arasnda ok hzl ve etkin biimde haberleme olana salamasdr.476 3.9 okuluslu irketlerde rgt ve Bilgi Paylam Kltr 27 Mart 1999da Renault ve Nissan firmalar stratejik ittifak yaparak otomativ sektrnde i birlii yaparak o tarihe kadar oluturulmu olan en byk otomobil reticisi haline geldiler. Nissan firmas dnya apnda rettii otomobillerin gvenirlii, mhendislikte gsterdii yetenek ve ok iyi bir retim kapasitesine sahip olmas ile biliniyordu. Renault firmas ise yeniliki tasarmlar, stn pazar gc ve baarl maliyet ynetimi ile tannan bir markayd. Bu birleme her iki taraf iin de byk avantajlar ieriyordu. Nissann Kuzey Amerikada sahip olduu pazar gc, Renaultun yksek sermayesi sayesinde Nissann bor yk hafifleyebilecekti. Bununla birlikte her iki firmada kresel anlamda daha rekabeti kalabilecek ve rnlerinin tm dnyaya daha etkin bir ekilde yaylmasn salayabilecekti. Fakat buradaki en nemli nokta, daha ziyade Nissan firmasnn o anda iinde bulunduu durumdu. Dnyann en nemli otomobil reticilerinden biri olan Nissan ekonomik bir bunalm iindeydi ve bu kn ardndaki en nemli neden tasarruf kaynakl kararlard. Nissan 8 yldr kara gemek iin abalyordu ve bu yzden kar miktarlar son derece dkt. Nissan, daimi iletme kaybna, artan yatrm skntsna ve neredeyse kroniklemi hale gelen nakit ve bor darboazna girmiti. Her ne kadar

Tekeli, s.206-207. Aziz Uygar Kln, Bir Deiimin yks NSSANn Hikayesi, http://www.mcozden.com/forum21-bdo.htm., (11 Nisan 2005), s.1,2.

476

150

Nissan bu skntya decek kapitale sahip deilse de bir deiimin yaplmas kanlmazd. Bylece, Renaultun ceosu olan Lois Schweitzer, Nissan tekrar ayaa kaldrmak iin eski bir mhendis olan ve gnmzde artk dnyadaki en baarl ceolarndan biri haline gelmi olan Lbnan asll Carlos Ghosnu Nissann bana ceo olarak atamt. Carlos Ghosnun yapt ilk i bir kurtulu plan hazrlamak olmutu. Hazrlanacak olan bu plan bir yandan yapsal ve rgtsel deiiklikleri iermeli, dier bir yandan da irkerin kurum kltrne ve kimliine zarar vermemeliydi. nk uygulamaya konacak olan bu tip kurtulu planlarnda ve stratejik evliliklerde baarl olabilmek iin sadece irket yapsnda gerekletirilecek rgtsel ve endstriyel deiiklikler tek bana yeterli deildi. Ayn zamanda mevcut personelin onurunu, zlk haklarn ve motivasyonunu da korumak gerekliydi. Bu yzden kurtulu plan esas olarak iki misyon zerine oluturulmutu; birincisi mevcut zihinsel yapy gnn artlarna ve modern ynetim ilkelerine gre deitirmek, ikincisi ise gerek mteriler olsun gerekse alanlar ve yneticiler iin olsun yksek seviyede bir gven duygusu yerletirmekti. Japonlar uzun yllardr gelenek ve greneklerine bal olan bir millet olduklarndan dolay bu felsefe genelde kurum kltr ve kimliine de ilemiti. Bu yzden Nissanda uzun zamandr alan personel, performanslarna baklmakszn yksek cretler ile istihdam edilmekteydi. Oysa ki pek ok endstrilemi lkede ya, cinsiyet, mlkiyet gibi ayrmlar oktan etkisini kaybetmi, gsterilen persormans ise daha nemli bir kriter haline gelmiti. Elbette gen alanlarn performanslarndan dolay st pozisyonlara terfi etmeleri bir miktar problem yaratm, ancak yeni nesil alanlarn, yal personel ile birlikte altrlarak onlardan bilgi, beceri ve tecrbe edinmeleri salanmt. Gen alanlar yaptklar ilerde yal alanlara danarak onlardan kurum kltrn ve ileyiini renmilerdir. Yaplan bu uygulama ile gen alanlar, analitik dnme ve problem zme yeteneklerini gelitirmiler, daha donanml ve kalifiye hale gelmilerdir. Ayrca bu yolla yal alanlar kstrlmemi ve gen alanlara yol gstererek bir eit danmanlk yapmalar salanmt.

151

 yldan ksa bir sre ierisinde Nissann yeniden kara geen bir firma olduu grlmtr. Bu da iki ekilde salanmt. ncelikle irketin devamll iin tepeden inme bir plan empoze edilmesi yerine Nissann ynetcileri yaplmas gerekli radikal deiiklikleri hayata geirebilmek iin apraz fonksiyonlu ekipler (cross-functional teams) halinde organize olmaya ikna edilmiler, iletmenin farkl dzeylerinden ve departmanlarndan gelen uzmanlar sorunlara deiik bak alar ve zmler getirerek effaflk ve deiimi salamlardr. Bu ekilde yenilik ve deiim kavramlar ile kurum kltrn koruma kavram birbirlerine feda edilmemitir. Baarya ulamada ikinci kriter ise, tm alanlarn ve yneticilerin baar kazanmaya olan inanc ve ekip ruhu ile yaplm olan almalardan kaynaklanmaktadr. Nissanda alan her birey ilerlemeye ve geliime batan beri ak olmu, deiimi gerekten kabul ederek benimsemilerdir. 3.10 rgt Kltr ve Bilgi Paylam Modeline rnek Bir Uygulama 3nc Kolordu Komutanl (NRDC-T) Firmalarn veya byk gruplarn uluslararas faaliyetlerdeki hareketlerini aklamak iin kullanlan okuluslulama terimi, artan uluslararas faaliyetlere girme yntemi olarak tanmlanabilmektedir. Yerel bir organizasyonun okuluslu bir irkete dnm, birbirinden farkl, ama birbirleri ile btnleen bir takm aamalardan sonra mmkn olmaktadr. Szkonusu aamalarn sreleri, her bir firma iin farkllklar gstermektedir. Baz firma ya da organizasyonlar, bu aamalar ksa bir srede tamamlarken, bazlar yllarca sren bir sre yaamaktadrlar. Bu srecin bir baka zellii ise, her organizasyonda yaanan aamalarn farkl olmalardr.477 Halen stanbulda konulu bulunan 3nc Kolordu Komutanl, bir yl gibi ksa bir srede okuluslulama srecini gerekletirmitir. okuluslulama srecinde, rgt kltr ve bilgi paylam ile deiimin her aamasnda deiime nc olan liderin (Kolordu Komutan), yaanan deiimde ki nemi gzlemlere dayanarak aada aamalar halinde zetlenmitir.

477

3 nc Kolordu Komutanl Tarihesi. Mutlu, s.80-82.

152

3.10.1 okuluslulama htiyacnn Ortaya kmas (Planlama) Aamas NATO yeni kuvvet yaps almalar kapsamnda Yksek Hazrlk Seviyesindeki Kara Kolordusu (HRF-High Readiness Forces Land Corps HQ) ve Dk Hazrlk Seviyesindeki Kara Kolordusu (FLR-Forces at Lower Readiness Land Corps HQ) Karargah ve karargahlara tahsis edilebilecek birlikler ile ilgili olarak, Genelkurmay Bakanl Karargahnda bir toplant yaplm, toplant sonucunda 3 nc Kolordu Komutanl Yksek Hazrlk Seviyesindeki Kara Kolordusu (HRF-High Readiness Forces Land Corps HQ) ve 4 nc Kolordu Kolordu Komutanl Dk Hazrlk Seviyesindeki Kara Kolordusu (FLR-Forces at Lower Readiness Land Corps HQ) aday olarak belirlenmitir. Bu gelime zerine K.K.K.lnca, NATO yeni kuvvet yaps almalar kapsamnda yksek ve dk hazrlk seviyesinde kara kolordu karargh ve karargahlara tahsis edilebilecek birliklerle ilgili incelemelere balanlmtr. Bu incelemde; 3 nc ve 4 nc Kolordu Kararghlar ile Bal Birlikleri; konu durumu, mevcut tesisler, emniyet, muhabere irtibatlar, lojistik destek ve komuta yerleri dikkate alnmtr. Genelkurmay Bakanlnca Trkiyenin Yksek Hazrlk Seviyesindeki Kolordusu aday olarak 3 nc Kolordu Karargahnn yeni yaplanmasna ynelik hazrlk ve planlamalara balanmas emredilmitir. Bu aamada; okuluslulama ihtiyacnn ortaya kmas, Bu amaca ynelik olarak st karargahlarca (Genelkurmay Bakanl ve

Kuvvet Komutanl) yaplan zihni hazrlklar, Komuta katnda yaplan beyin frtnas sonucunda okuluslulamann

getirecei fayda ve mahzurlarn deerlendirilmesi ile, Belirli kriterleri karlayan uygun birlik seiminin yaplmas gibi karargah

almas ve bilgi alveriinin yapld gzlemlenmitir.

153

3.10.2 okuluslulama Hazrlklarnn Balamas Aamas Kara Kuvvetleri Komutanlnda 3 nc Kolordu ile ilgili ilk hazrlk toplants yaplm, 3 nc Kolordu Komutanlnn, NATO HRF Karargah olarak 2001 yl sonunda greve balayabilmesi iin Genelkurmay Bakanlnca tm makam ve komutanlklara bir alma takvimini de ieren direktif yaymlanmtr. K.K.K.lnn uygulama emri ile 3 nc Kolordu Komutanlnn Yksek Hazrlk Seviyesinde Kolordu olarak tekil faaliyetlerine balanmtr. Genelkurmay Bakan tarafndan NATOya ye lkelerin Genelkurmay Bakanlarna 3 nc Kolordu Karargahna katlm iin davet mektubu yazlmtr. Bu davet zerine mttefik lkeler, koordine maksadyla 3 nc Kolordu Karargahna heyet ziyaret programlarn gndermeye balamlardr. 3 nc Kolordu Komutanlnn Yksek Hazrlk Seviyesinde Kolordu olarak tekilatlanmas nedeniyle, milli grev ve sorumluluklarn ifas iin 3nc Kolordu Komutan Yardmcl ve 52nci Zrhl Tmen Komutanlnn tekil edilmesine ilikin Kara Kuvvetleri Komutanlnca yaplan teklif, Genelkurmay Bakanlnca uygun bulunmutur. Bu aamada; 3 nc Kolordu Komutanlnn Yksek Hazrlk Seviyesinde Kolordu

olarak hazrlanmasna karar verilmesi, Bu konuda tm komutanlklarn bilgi ve belge aktarlmas ile destek

olunmasnn salanmas, Yabanc temsilci ve lkeler ile temasa geilerek iletiimin balatlmas, 3 nc Kolordu Komutanlnn milli grev ve sorumluluklarn

aksatlmadan yrtlmesi iin yeni bir birimin oluturularak tekilatn yenilenmesi faaliyetleri gzlemlenmitir.

154

3.10.3 okuluslulamann cra Aamas 3 nc Kolordu Komutanl, Yksek Hazrlk Seviyesinde Kolordu olarak Ayazaa Klasnda tekil edilmi, 2001 yl genel atamalarnda, 3 nc Kolordu Karargahna atanan, ngilizce bilen subay ve astsubaylar ayn yl yaz dneminde grevlerine balamlardr. Bylece, uluslararas tecrbeye sahip, ok uluslu rgt kltrne aina ve gl bir kurum kltr ile donatlm, yabanc dil bilen personelin 3nc Kor.K.lna atanmas suretiyle; ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin usta rak usul salanmas hedeflenerek sosyallemenin gerekletirildii gzlemlenmitir. 3 nc Kolordu Karargahna grevlendirilecek katlmc lke heyetlerinin ziyaretlerinden ilki, ABD heyeti tarafndan gereklemitir. ABD heyeti, HRF Kolordusu Karagahna katlacak ABD personeli ve aileleri iin okul, hastahane ve konut imkanlarn grmek zere 3 nc Kolordu Komutanlna ziyarette bulunmu, kendilerine Kolordu faaliyetleri hakknda brifing verilmi, heyet bilahare stanbulda incelemeler yapmtr. Bu sayede yabanc heyet ve temsilcilere; sosyal, ekonomik, kltrel tantm yaplarak kendisi ve ailesi iin kayg duyulmayacak bir ortam hazrlanm, lke kltr ile birlik tantmnn yaplmas suretiyle; ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin propoganda ve reklam yolu ile salanmas hedeflenerek dsallamann gerekletirildii gzlemlenmitir. 04 Austos 2001 tarihinde yaplan atamalarla, 3 nc Kolordu Karargahnn general kadrosunun ikisine atama yaplmtr. Mttefik lkelerle kadro grmeleri yaplncaya kadar dier yarbakanlklarna K.K.K.lnca kurmay albay rtbesinde personel atanmtr. Yeni oluturulan tekilata emir komuta edecek NATO deneyimi olan, milli ve uluslararas tecrbeye sahip lider kadronun (st dzey yneticilerin) greve getirilmesi suretiyle; ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin usta rak usul salanmas hedeflenerek sosyallemenin gerekletirildii gzlemlenmitir.

155

16-22 Eyll 2001 tarihlerinde Harp Akademilerinde icra edilen PEACEFUL STAR-01 tatbikat, 3 nc Kolordu Komutanl nn fiilen icra ettii ilk tatbikattr. Bylece, ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin tatbikatlar ve yaparak renme suretiyle salanmas hedeflenerek, iselletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir. 3 nc Kolordu Komutanlna, karargah eitimi ve dier faaliyetlerine ynelik NATOdan destek salanmas hususunda Kara Kuvvetleri Komutanl ile dorudan koordine yetkisi verilmitir. Kk alma gruplar oluturularak yaplan beyin frtnalar ile elde edilen sonularn, dzenli olarak her hafta, gerekletirilen toplantlarla bizzat Kolordu Komutannn katlm ile deerlendirilmesi ve geri beslemesinin yaplmasnn salanmas suretiyle; ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin raporlar ve bilginin yeniden dzenlenmesine imkan salanmas hedeflenerek, birletirme ve sosyallemenin gerekletirildii gzlemlenmitir. 01-25 Ekim 2001 tarihleri arasnda 5 nci Kolordu Komutanl sorumluluunda orluda icra edilen ADVENTURE EXCHANGE Tabikatna, 3 nc Kolordu Komutanl Karargah ve Bal Birliklerinden personel itirak etmitir. ARRC Karargah/ALMANYA tarafndan 12-26 Ekim 2001 tarihleri arasnda icra edilen ARRCADE FUSION-01 Tatbikat, 3 nc Kolordu Karargah personelinin yurt dnda katld ilk tatbikattr. Bylece, ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin tatbikatlar ve yaparak renme suretiyle salanmas hedeflenerek, iselletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir. SHAPE Denetleme Heyeti, ilk ve tam harekat yetenei denetlemelerinin koordinasyonu maksadyla 3 nc Kolordu Karargahn ziyaret etmilerdir. Yurt ii ve yurt dndan getirilen konunun uzmanlarna mesleki eitim ve kurslar verdirilerek renen ve bilgisini paylaan bir organizasyon yaratlmas salanarak, sosyalleme ve iselletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir.

156

3 nc Kolordu Komutanlnn tam harekat yeteneini kazanmas ve NATO makamlar tarafndan Yksek Hazrlk Seviyesinde Kolordu olarak onaylanmasna kadar geecek sre ierisindeki bir ksm grevlerinin baz blmlerini, 3 nc Kolordu Komutan emriyle yrtmek zere, 3 nc Kolordu Komutan Yardmcs ve 52 nci Zrhl Tmen Komutan grevlendirilmitir. Bu dzenlemeye gre, 3 nc Kolordu Komutanl ile 3 nc Kolordu Komutan Yardmcs ve 52 nci Zrhl Tmen Komutanlnca yrtlecek milli grevlerin takip ve koordinesi iin Kolordu Karargahnda bir Milli dari nite tekil edilmitir. 3 nc Kor.K.l personelini okuluslulama hedefinden saptracak dier grevler (milli grevler), yeni oluturulan tekilatlara devredilerek gayret birlii ve siklet merkezinin saland gzlemlenmitir. 3 nc Kolordu Karargahnn Yksek Hazrlk Seviyesinde Kolordu olma kapsamnda ilk byk tatbikat olan SOUTHERN STAR-01 Tatbikat, Harp Akdemileri Komutanl Tesislerinde ve 3 nc Kolordu Komutanl arazisinde deneme maksatl Geri Destek Komuta Yerinin almasyla, icra edilmitir. Bu tatbikat, vardiya usulyle 24 saat esasna gre ve ngilizce olarak uygulanmtr. Bylece, ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin tatbikatlar ve yaparak renmenin gzlemlenmitir. 3 nc Kolordu Komutanl kadro tahsis toplants, Kolordu Karargahnda yaplmtr. Kadro tahsis grmelerine, ABD, ngiltere, talya, spanya, Kanada, Macaristan, Polonya ve Yunanistandan temsilciler itirak etmitir. Toplantlarda elde edilen sonulara gre, yeni alma gruplar oluturularak gayri resmi bir tekilatlanma ile problemlerin zm yollar aranmtr. Bu yolla ulalan zmlerin sonucunda, yaratlan departman kurulua dahil edilerek resmiyet kazandrlmas suretiyle; organizasyon yaps esnek bir halde tutulmu, ihtiyaca cevap verir bir tekilatlanma gerekletirilmi, renen organizasyon olabilmek iin gerekli admlarn atld gzlemlenmitir. rnein; yerli ve yabanc ailelerin karlatklar problemleri gidermek maksadyla, nce aile destek nitesinin geici bir tekil olarak salanmas hedeflenerek iselletirmenin gerekletirildii

157

kurulmas salanm, daha sonra ise tekilata dahil edilerek kurumsallatrlmas salanmtr. Trkiyenin talyan kadrosuna, talyann 3 nc Kolordu Komutanlna karlkl personel ve birlik grevlendirilmesi, Milanoda konulu talyan HRF Kolordu Karargahnn ve tesislerin yerinde grlmesi ve karlkl bilgi alveriinde bulunulmas maksadyla, Kolordu Karargahndan bir heyet tarafndan talyaya grme ve inceleme ziyaretinde bulunulmutur. Daha nce yurtd tecrbesi olmayan personelin tecrbeli personel ile gruplandrlarak yurtdna gnderilmesi ve buradaki eitim ve kurslara katlarak eksikliklerini grmesi ve dnnde bu bilgisini ve grgsn tm kurum alanlarna aktarmas iin uygun ortam hazrlanmas suretiyle; ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin gzlem, taklit ve usta rak usul salanmas hedeflenerek sosyallemenin gerekletirildii gzlemlenmitir. 3 nc Kolordu Komutanlnn Yksek Hazrlk Seviyesinde Kolordu olarak tekilat yapsnn son eklini belirleyen emir, Kara Kuvvetleri Komutanlnca yaymlanmtr. Emirde 3 nc Kolordu Komutanlna kendisine tahsis edilen birliklerle; eitim, harekat ve intikal planlamas gibi harekata hazrlk konularnda ve denetlemelerinde koordinasyon yetkisi verilmi, Kolordu Karargahnn harekat yeteneini artrmak maksadyla tertip edilen bilgisayar donanmlar teslim edilmitir. 3 nc Kor.K.lna tahsis edilen birlikler ile dorudan yazma yetkisi verilerek bilgi aknn hzlandrlmas ve iletiimin glendirilmesi suretiyle; ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin raporlar, intranet aracl ile aktarlmas, aktarlan bilginin yeniden dzenlenmesine imkan salanarak birletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir. SHAPE ve ARRC da grevli Trk personel ile K.K.K.lnda HRF almalar ile grevli personel, 3 nc Kolordu Karargahnda hazrlanan dkmanlarn, kadrolarn ve denetleme kriterlerinin son durumunu incelemek zere, Kolordu Karargahna katlm ve almalara Kolordu Karargahnda devam edilmitir.

158

Yurt ii ve yurt dndan getirilen konunun uzmanlarna mesleki eitim ve kurslar verdirilerek renen ve bilgisini paylaan bir organizasyon yaratlmas salanarak, sosyalleme ve iselletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir. cra ettikleri faaliyetlerde emniyet konularna birinci ncelii veren 3 nc Kolordu Bal Birlikleri, emniyet ve kaza nleme tedbirleri ynnden dle layk grlerek, Kara Kuvvetleri Komutan tarafndan emniyet ve kaza nleme ilti ile dllendirilmitir. Gl bir kurum kltryle yetimi personelin, belirlenen amaca ve konulan hedefe ulamalarnn salanmas, yeni oluturulacak kurum kltrnn zmsenmesi maksadyla; personel bizzat lider tarafndan motive edilerek ynlendirilmi, yarma evk ve heyecan uyandrlm, rnek davranlarla dsallama ve sosyallemenin hedeflendii gzlemlenmitir. Bu maksatla yaplan ilave mesai dzenlemelerine ailelerin de gs gerdikleri, zorluklarn aileler ile birlikte almas gerektii deerlendirilerek, tm yneticilerin aileleri ile birlikte katldklar sosyal etkinlikler dzenlenmesi eski kurum kltrne, Kor.K.nn yemekhanede sra beklemesi ise oluturulmaya allan kurum kltrne rnek olarak verilebilir. 3 nc Kolordu Komutanlnn tekilatn aklamak, Kolordunun faaliyetleri hakknda bilgi vermek ve tahsis edilen birliklerin lk Harekat Yetenei (IOC) ve Tam Harekat Yetenei (FOC) denetlemelerindeki grevini grmek maksadyla, Kolorduya tahsis edilen birlik komutanlar ve temsilcileri ile bir toplant yaplmtr. Denk ve eidi olan kurum, kurulular ile eitim amal ziyaretler yaplarak karlkl bilgi deiiminin salanmas, bu bilginin haftalk toplantlarda, tm personele grsel ve iitsel olarak aktarlmasnn salanmas suretiyle; ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin gzlem, taklit ve usta rak usul aktarlmas hedeflenerek sosyallemenin, raporlar ve bilginin yeniden dzenlenmesine imkan salanmas hedeflenerek birletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir. spanya nn aday olarak gsterdii HRF Kolordusunun yerinde grlebilmesi ve 3 nc Kolordu Komutanlnn Yksek Hazrlk Seviyesi (HRF) kapsamnda icra edecei tatbikatlara hazrlk asndan incelemelerde bulunulmas maksadyla, Kolordu

159

Komutan, spanyada icra edilen Disciplined Warrior Bilgisayar Destekli Komuta Yeri Tatbikatnn dzenlenecek Sekin Gzlemci Gn ne katlmak zere spanyaya, Kolordu Karargahndan bir heyet ise 3 nc Kolordu Karagahnn yksek hazrlkl kolordu olma hazrlklarn denetleyecek olan SHAPE denetleme timi ile koordinasyonda bulunmak maksadyla, Belikaya gitmitir. Personelin tecrbeli personel ile gruplandrlarak yurtdna gnderilmesi ve buradaki eitim ve kurslara katlarak eksikliklerini grmesi ve dnnde bu bilgisini ve grgsn tm kurum alanlarna aktarmas iin uygun ortam hazrlanmas suretiyle; ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin gzlem, taklit ve usta rak usul salanmas hedeflenerek sosyallemenin, tatbikatlar aracl ile ise iselletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir. NATO Karargahlar ile elektronik posta balants kurulup hizmete sunulmu, SHAPE zerinden internet eriimini salayacak Tasnif D An (Unclassified LAN ) devre balants tamamlanmtr. NATO IVSN (Integrated Voice Switched Network) telefon sistemi, 3 nc Kolordu santraline tesis edilerek faaliyete geirilmi, Kolordu Karargah binasndaki intranet sistemi almaya balamtr. Bilgi aknn hzlandrlmas ve iletiimin glendirilmesi suretiyle; ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin raporlar aracl ile aktarlmas salanarak birletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir. Final Operation Capability (FOC) Tatbikatnn tam bir provas olarak icra edilen STAFFEX-02 Tabikatnn balamas nedeniyle, tatbikat deerlendirecek olan SHAPE denetleme heyetinde grevli Trk personele, 3 nc Kolordu Komutanl ynaklanma konsepti ve ynaklanma plan ile takviye personel oryantasyon brifingi verilmitir. Heyet tarafndan takviye personel eitimi deerlendirlmitir. Mteakiben 3 nc Kolordu Komutanlnn ynaklanma hazrlklar ve ynaklanma vastalar (konteyner, drops, depolar vs.) deerlendirilmitir. Yurt ii ve yurt dndan getirilen konunun uzmanlarna mesleki eitim ve kurslar verdirilerek renen ve bilgisini paylaan bir organizasyon yaratlmas salanarak, sosyalleme ve iselletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir.

160

STAFFEX-02 Tatbikatnn yksek younluklu atma safhas balamtr. 3 nc Kolordu Karargah personelinin tamam ile tm K/Ylerinde vardiya sistemine geilmi, mesai Battle Rhythm e gre yeniden dzenlenmitir. STAFFEX-02 Tatbikat kapsamnda, yksek younluklu atma safhasndan, bar destekleme harekat safhasna gei sreci uygulanarak, bar destekleme harekat safhas icra edilmitir. STAFFEX-02 Tatbikat faaliyet sonu incelemesi Kolordu Komutan bakalnda ayn gn yaplmtr. Toplantlarda elde edilen sonulara gre, yeni alma gruplar oluturularak problemlerin zm yollar aranm, ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin tatbikatlar ve yaparak renmenin salanmas hedeflenerek iselletirmenin gerekletirildii gzlemlenmitir. spanyol, Hollandal, ngiliz ve Yunanl katlmclarn da dahil olduu 3 nc Kolordu Komutanl Tam Harekat Yetenei Denetlemesi ve ON GUARD-02 Tatbikat son koordinasyon toplants birinci blm icra edilmitir. 3 nc Kolordu Komutanlnn Tam Harekat Yetenei Denetlemesi nin birinci safhas olan Statik Denetleme, Kolordunun Bar Karargahnda icra edilmitir. Denetleme grubu, verilen brifingi mteakip idari ve prensiplerle ilgili kriterleri denetlemi ve karagahtan ayrlmtr. Haftalk Karargah Bilgilendirme Toplants, Kolordu Komutan bakanlnda, takviye personel dahil olmak zere btn karargah personelinin katlm ile icra edilmitir. Toplant esnasnda, denetleme grubu tarafndan yaplan tam harekat yetenei statik denetlemesi sonular arz edilmitir. 3 nc Kolordu Komutanlnn denetlendii toplam 7 kriterin sonucu;

1. Bar Kadrosu 2. Kriz Kadrosu

: ST : ST

161

3. Komuta Kontrol 4. Szlemeler 5. Birlik Tahsisleri 6. Adli Konular 7. okulusluluk

: ST : ST : ST : ST : ST

En yksek not olan ST( Tatmin edici ) seviyesinde tespit edilmi ve baar ile sona ermitir. Ak ve sakl bilginin karlkl etkileiminin bu aamada; Paylalan tecrbe, oluturulan ortak dnce kalplar ve teknik

yeteneklerle sakl bilgiden yine sakl bilgiye ulalan bir sre ierisinde bilgiye; gzlem, taklit ve pratikte ulalmasnn, sakl bilginin iletilmesi iin grmelerin yz yze yaplmasnn, bilginin retilmesinde ortak paylamlar salanlmasnn, bireyin sakl bilgiyi zmseyerek iselletirilmesinin, yllar boyunca biriken tecrbenin ustarak usul renme ile gerekletirilmesinin, rgt kltrnn paylalmasnn ve sakl bilgiyi destekleyen rgtn yapsal dzenlemesinin desteklenmesini sosyalleme ile, eitli anlatlar veya armlara yol aan kavramlarla, tmdengelim veya

tmevarmc yntemler kullanlarak (rnein; Kor.K.nn yemekhanede sra beklemesi gibi) sakl bilgiden ak bilgiye dnen yeni kavramlarn yaratlmasn, yaratlan kavramlar ile kurum kltrnn bu yapyla badaan bir ekilde yeni bir modele dntrlmesini dsallama ile, Ak bilginin bilgi rgt ierisinde paylalmasn, edilmesini, bu eit bilginin etkin

yaratlmasnda

teknolojilerinden

istifade

teknolojinin

kullanlmasn, ak bilgiye dkman, rapor vb. ekilde ulalmasn mteakip yeniden dzenleyerek bilgisayar aracl tm personel tarafndan paylalmasn birletirme ile,

162

Ak bilginin sakl bilgi haline getirilmesi iin yaparak renmenin ska

kullanlmasn, personelin rgtsel bilgi yaratmak amacyla hazrlanan rapor, devaml talimat, ynerge, tzk ve dier dkmanlar inceleyerek bilgiyi iselletirilmesini, kuruma ait yk ve hikayelerin yaratlmas ve paylalmasnn gerekletirildiini gzlemlemekteyiz. 3.10.4 okuluslulamann Tamamlanmas 3 nc Kolordu Komutanlnn, Kuzey Atlantik Konseyi (NAC) tarafndan 10 Eyll 2002 tarihi itibariyle Uluslararas Askeri Karargah olarak tannd Genelkurmay Bakanlnca gnderilen emirle bildirilmitir. Eyll 2002 tarihinde spanyol, talyan, Alman-Hollanda Mterek Kolordusu ve 3 nc Kolordu Komutanlnca; Mutabakat Muhtralar (MOU) ile, Teknik Dzenlemeleri (TA) Avrupa Yksek Mttefik Kuvvetler Komutanl Karargah (SHAPE) Mons/Belikada imzalanmtr. lgili belgelerin imzalanmas ile birlikte, 3 nc Kolordu Komutanl NATO kuvvet yapsnn bir unsuru olarak dorudan Avrupa Yksek Mttefik Kuvvetler Komutannn (SACEUR) harekat komutasnda grev alacaktr. MOUnun imzalanmas ile NATO kapsamndaki yazmalarda, 3 nc Kolordu Komutanlnn ismi NATO Rapid Deployable Corps-Turkey (NRDC-T) (NATO Sratli ntikal Kolordusu-Trkiye) olarak kullanlmaya balanmtr. Milli yazmalarda ise, 3 nc Kolordu Komutanl olarak kullanlmaya devam edilmektedir. 09 Aralk 2002 tarihinde Afganistan da grev yapan ISAF Karargahn takviye etmek ve Tam Harekat Yetenei Denetlemesi sonras ksmi personeli ile de olsa uluslararas platformda ilk grev alan HRF Kolordusu (NATO Sratli ntikal Kolordusu) grnts kazanmak maksadyla, 3 nc Kolordu Karargahnda grevli Trk Subay ve Astsubaylardan oluan kafile Afganistana grevlendirilmitir. Afganistandaki Uluslararas Gvenlik ve Yardm Gc bnyesinde 3 nc Kolordu Personelinin yapt bu grev, 3 nc Kolordunun ilk yurtd grevidir. iselletirme ile

163

NATO Mukabele Kuvvetinin imkan ve kabiliyetlerini dnyaya tantmak maksadyla okuluslu katml ALLED RESPONSE-03 Tatbikat Doanbey/zmirde icra edilmitir. okuluslulamann tamamland bu aamada, tatbikatlar ve yurtd grevlerin gerekletirilerek, uluslararas arenada yer alnmas gzlemlenmitir. Sonu olarak 3nc Kolordu Komutanlnn; gl kurum kltrne dayanan, bilginin ynetimini destekleyerek zendiren, lider bir kadro ile; greve balamasn mteakip bir yl gibi ksa bir srede, okuluslulama srecini gerekletirdii gzlemlenmitir.

164

SONU
okuluslu irketler, globalleme srecinin itici gcn tekil eden bir olgudur. okuluslu irketlerin ortaya k globalleme ncesine dayanmakla birlikte, faaliyet alanlarnn yaygnlamas, globalleme srecine denk gelmektedir. Globalleme ile birlikte, ekonomik yaplarda nemli deimeler meydana gelmekte, teknolojik gelimeler retim yntem ve birimlerini etkilemekte, retim faktrleri deierek bilgi n plana kmakta, hizmet sektrnde ilerlemeler kaydedilerek, ekonomik snrlar kalkmakta, rekabetin etkileri her alanda yaanmaya ve okuluslu irketlerin etkileri artmaya balamaktadr. Artk firmalar iin retim yeri seilirken, hammadde kaynaklarna ve pazarlara yakn olmann bir kriter olmaktan karak bunun yerine; i piyasasnda sahip olaca avantajlar ile emek faktrnn ucuz olduu lkelerin, daha cazip gelmeye balad dnlmektedir. okuluslu irketler; ok sayda personeli istihdam etmekte, igc ihtiyalarnn belirlenmesinden, tedarik edilmesi ve ie yerletirilmesine, istihdam artlarndan dier pek ok hususa kadar farkl dzenleme ve uygulamalarn yaand firmalardr. Dolaysyla; pek ok alan zerinde eitim, deme sistemi, i organizasyonu, ynetime katlma gibi insan kaynaklar politikalar zerinde nemli etkilere sahiptir. Elektronik iletiim a; uzak blgelerle iletiimi kolaylatrarak, okuluslu irketlerin ev sahibi lkelerdeki ubelerinin ynetim ve kontroln basitletiren bir unsur olmaktadr. Bu; iletiim periyodunda ksalmaya, iletiim hznda ise arta neden olmaktadr. Meydana gelen gelimeler; okuluslu irketlerin dier lkelerdeki yatrmlar, ynetim esneklii ve zerkliini de glendirmektedir. Gnmzde yabanc sermaye ve okuluslu irketlerin, frsatlar izleyerek yer deitirdii bir dnya dzeni ortaya kmakta, toplum bilgi toplumuna dnmektedir. Yeni ekonomi, bilgi toplumu ve bilgi ekonomisi olarak da adlandrlan bu dnemde, bilgi nem kazanmaktadr.

165

okuluslu irketlerde, bilgi ynetimi stratejilerinin etkin bir ekilde uyguland yaplan aratrmalarn sonularndan ve bu iletmelerdeki somut uygulamalardan anlalmaktadr. Bilgi toplumunda bilginin kullanm arttka, retim yaps da deimekte, bilgi; i gc ve sermayeden daha nemli bir faktr olarak retime girmektedir. Dolaysyla, bilgi ynetimi sadece okuluslu irketler asndan deil, btn organizasyonlar asndan nemli hale gelmektedir. okuluslu irketler bilgiyi gelitirerek, iyiletirerek, koruyarak ve yenileyerek baarl olmaktadr. irketin bilgi birikimindeki kk bir etkinlik ve gelime, organizasyonunun rekabet edebilirliinde byk bir gelime salamaktadr. dnyasnda, bilginin artan nemi, sk ibirlii ve iliki alarnn ortaya kmasnn bir sonucu olabilir. Sz konusu bu ilikiler, bilgi naklinin kresel hareketliliini hzlandrmaktadr. Bilgi; deiimin, rekabetin, bymenin merkezini oluturmakta ve bilgiyi daha hzl reten organizasyonlar, rakiplerine rekabet stnl salayabilmektedirler. Snrlar aan bu rekabet ortamnda, irketler, kurumsal bilgiye ihtiya duymaktadr. Kurumsal bilginin oluturulmas ise; bireysel bilgi ile gereklemektedir. Bireysel bilgi, sosyal bir varlk olan kiiler arasndaki etkileimin sonucu olarak, kltrlerde yaratlmaktadr. Bireysel bilgi bir varlktr. Organizasyonel (Kollektif) bilginin yaratlmas ise, iletme iindeki etkileime baldr. Bu nedenle ynetim, alanlarn bilgi paylamndaki ibirliini cesaretlendirecek ortam oluturmaldr. Sonuta alanlar arasndaki bireysel etkileimler yoluyla kollektif bilgi oluturulmaktadr. Bilginin gelecekte rekabet avantaj salamas iin; toplanmas, stoklanmas, analiz edilmesi ve kullanma sunulmas gerekmektedir. Bilgiye hzl bir ekilde ulamay salayarak, mteri hizmetleri iyiletirilebilir ve iin uzmanlaryla balant kurularak, sorunlarn uygun bir ekilde zmne yardmc olunabilir. Bilgi ynetimi, bilginin sistematik olarak yaratlmas, paylalmas ve kullanlmasdr. Bu ise, bilginin mterilerin istedii rn ve hizmetlere dntrlmesi ile gereklemektedir. Bilgi ynetimi, iletmelerde gelecekteki baarnn temelini

166

oluturmaktadr. Bilgi zerinde odaklanmann nedeni, deer yaratabilmektir. letmeler, veri tabanlarndaki bilginin yan sra, rtl bilgiye de nem vermeli ve bireyle birlikte hareket eden bu bilginin deiimini kontrol etmelidir. nsan ve rgt ii kltrel iliki, bilgi ynetiminde bir sorun olarak karmza kmaktadr. Genellikle bilgi g olarak grlmekte ve bilginin sahiplerinin de, gl olduu dnlmektedir. Personele bilgiyi paylamann bilgiyi saklamaktan daha nemli olduu retilmelidir. Oluturulan bilgi paylam kltr sayesinde; yaratclk, yenilikilik ve verimlilik arttrlabilir. Bireylerin hareketli olmalar nedeniyle bilgi, istikrarsz ve her an kaybedilebilir bir zellie sahiptir. Bilgi ynetimindeki sorunlardan biri de, bireyin sahip olduu bilgi ve deneyimlerini paylamalar iin ynlendirebilmektedir. Bu sorunla karlamamak iinde organizasyonlar, alanlarn mutluluu ile yakndan ilgilenmelidirler. Bu ise, liderlik abas gerektirmektedir. Etkili bir bilgi paylam ve renme, organizasyon ierisinde kltrel deiimi, yeni ynetim uygulamalarn, st ynetimin katklarn ve teknolojik destei gerektirmektedir. Kurum kltr, bilgi ynetiminin tm aamalarnda olduka nemli bir etkiye sahiptir. Kurum kltr, bilgi paylamn ve birlikte almay desteklemezse veya dl sistemi sadece bireysel abay dllendirirse, bireyleri bir arada altrmann olduka zor olabilecei dnlmektedir. Organizasyonlarn, i haytnda rekabet edebilirliini salamak ve entelektel varlklarn arttrmak, byk lde yneticinin insiyatifindedir. Bu ise, yneticiye organizasyonun entelektel sermayesini oluturma, srdrme ve gelitirme grevini yklemektedir. Artk, her alanda rekabet ortamnn geerli olduu bilgi toplumlarnda, geleneksel ynetim anlay ile rgtlerin baarl olmas ve varlklarn srdrebilmesi mmkn grlmemektedir. Gnmzde iletmeler, i dnyasnda baarl olabilmek iin; kaliteye, deere, hizmete, yeniliklere ve pazarlamada hzl davranmaya gerek duymaktadrlar. Eer orgnizasyon renen bir organizasyon ise, hedeflerine daha kolay ulaabilecei, uygulamak istediklerini daha kolay hayata geirebilecei deerlendirilmektedir. renen organizasyon, her bireyin bildiklerini dierleriyle

167

paylamas esasna dayanmaktadr. Bylece, personel iten ayrlsa bile bilgi boluu ve bilgi kayb yaanmamaktadr. renen organizasyon ve bilgi ynetimi i ie gemi kavramlardr. renmeden bilginin yaratlmayaca ve bilgi olmadan renmenin olmayaca dnlmektedir. Ayrca, bilginin yaratlmas ve renmenin arttrlmas, bilgi ynetiminin en nemli zelliklerinden biri olarak karmza kmaktadr. Baarl olmak isteyen organizasyonlar renen organizasyon veya organizasyonel renme felsefesini ve etkin bilgi ynetimi sistemlerini oluturarak uygulamaya dntrmelidir. Bu gelimeler dikkate alndnda, yeni bir toplum yapsnn, tm dnyaya yaylma eiliminde olduu daha iyi anlalmaktadr. Biliim ve iletiim teknolojilerinin hzl bir ekilde ilerlemesi, zellikle iletiim alarnn kresel bir nitelik kazanarak tm birey ve gruplarn, corafi snrlar olmakszn birbirleriyle iletiim kurmasna imkan vermektedir. Burada dikkate alnmas gereken nokta, bilgi toplumunda gcn, bilgiye sahip olan ve kullanlabilen bireyler ve etkin gruplarda olaca gereidir. Bilgi anda, teknolojik deiim ile birlikte sosyal, ekonomik ve kltrel deiimlerin olaca, yaam biimlerinin birbirlerine benzeyecei, tketim a1kanlklarnn esnekleerek, baarnn uluslararas zelliklere sahip ynetici ve okuluslu irketlerin insiyatifine girecei tahmin edilmektedir. irketler arasnda; stratejik dostluk ve ortaklklar ile ibirlii olanaklarnn, lkeler arasnda kltrel ve uluslararas ilikilerin artarak kreselleme abalarnn hz kazanaca, deerlendirilmektedir. Gnmzde gelimi lke endstrilerinin, az gelimi lkelere okuluslu irketler aracl ile aktarld bilinmektedir. Bu durumda, daha ok bilgi reten, datan ve bilgiyi kontrol eden okuluslu irketlere sahip lkelerin, ekonomik stnlklerini devam ettirecekleri, lkeler arasndaki ekonomik farkn alaca deerlendirilmektedir. leri teknolojiye sahip lkelerin, bilgiyi kolaylkla elde etme yetenekleri sayesinde, i ve ynetim yaam ile insanlar, kltrel bir deiime urataca, dier lkelerinse okuluslu irketler aracl ile, kendilerine olan bamllklarnn artaca dnlmektedir. retim ve pazarlamay uluslararas boyutta ele alan okuluslu

168

irketlerin, bilginin eriim, datm ve saklanmasnda etkin olarak; siyasal, ekonomik ve kltrel alanda sz sahibi olacaklar deerlendirilmektedir. Trkiye; okuluslu irketler aracl ile yksek teknolojiyi yurda getirmek ve bilgi ana daha kolay uyum salamak amacndadr. zellikle, bilgi teknolojileri yardmyla, dnyadaki gelimeleri izlemeye alarak, kendine yabanc kltrleri tanmaktadr. Yeni teknolojilerin yksek bir yatrm, aratrma ve gelitirme harcamasn gerektirmesi, lkemiz iletmelerinin kk ve orta boy irketlerden oluan yapsn okuluslu irketlere adapte etmesini gerektirmektedir. letmelerimiz, bilgiye dayal etkin bir planlama ve irket birlemeleriyle bunu gerekletirmeye almaktadr. Bununla birlikte, iletmelerin yeni teknolojiyi kullanabilecek altyapya da kavumas gerekmektedir. Bu nedenle; lkemizde yeni teknolojiye ilikin literatr takip edebilecek dzeyde yabanc dil bilgisi renmenin gereklilii ortaya kmaktadr. Bu da, giriimciler iin yeni bir maliyet, birey iinse bilgi eksiklii olmaktadr. Yeterli yabanc dil bilgisi olan ve biliim teknolojilerini etkin olarak kullanan birey, adalarndan bir adm nde olmaktadr. Bilgi ann getirdii yeni ynelimler, rgtlenme ve ynetim ynnden iletmelerin geleneksel rgt yapsnda olduu kadar, emir komuta zincirinde ve rgt ii haberleme kanallarnda da nemli deiimleri getirmektedir. Bilgi anda irket ileyi ve ynetiminde meydana gelen deiime uyumun, bilgi ve eitim ile alabilecei, Trkiye gibi gelimekte olan lke iletmelerinin, bilgiye dayal bir organizasyon olarak tekilatlanmalarnn ve renen rgt kltrn benimsemelerinin bir zorunluluk olduu deerlendirilmektedir. Kuruma giren bireyin birlikte hareket etme ihtiyac ve gruptan soyutlanmama amac ile oluturacaklar kltrel dokunun, bugnn ve yarnn rgtlerinin baarsnn ardnda yer alan temel bir unsur olaca, rgtsel ilikilerin uluslararas dzeylerde srdrld gnmzde, rekabet gcnn ve baarsnn artmasnn yeni kiilie sahip rgtlerde mmkn olabilecei, irketlerin baarsnn, yneticilerin var olan rgt kltrn anlamalarna ve onu ynetmelerine bal olabilecei deerlendirilmektedir. Sermaye, her zaman daha yksek fiyat ve daha yksek getiri arayndadr. Bu; okuluslu irketlerin dnya ekonomisi ierisindeki nemlerinin, gelecekte daha da

169

artacann iaretidir. irketler, i dnyasnda rekabeti kalmak iin, etkin bir ekilde bilgiyi ynetmek zorundadr. Son yllarda yaanan teknolojik gelimeler, iletmelerin faaliyetleri ile ilgili bol miktarda veri toplamasn ve bu verilerin organizasyonun tamamna yaylmasn salayacak, bilgi ynetiminin nemini ortaya karmaktadr. Bilginin enjekte edilemeyeceini ancak, emilebileceini bilen bir toplumun, aa ve gelecee damgasn vurabilecei dnlmektedir.

170

KAYNAKA Abernathy William, Clear Kim B. ve Kantrow A., lndustrial Reneissance, New York: Basic Books, lnc., 1983. Abou-Zeid, E.S., A knowledge management reference model, Journal of Knowledge Management, Vol. 6, No. 5,2002. Acar Aclan, Kurumsal Ynetim nedir?, http://www.tkyd.org/hread.asp?ID=75, (10 Mays 2006). Adams Don, The Monkey and The Fish: Cultural Pitfulls of an Educational Advisor, International Development Review 2. no:2, 1969. Aharoni Yair, The Organization of Global Service MNEs, International Studies of Management&Organization, Vol.26, Issuel 2, Summer, 1996. Akat mer, Uluslararas Pazarlama Karmas ve Ynetim, 2.Basm, Bursa: Ekin Yaynlar, 1998. Akdi Muhammet, Dnyada ve Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlar www.makdis.pamukkale.edu.tr/Ysermaye.htm., (22 Eyll 2005). Akn Bahadr, 2000 Ylna Doru Bilgi Toplumu zerine Genel Bir Deerlendirme ve Bilgi Ekonomisinin zellikleri, Verimlilik Dergisi, Ankara: MPM Yaynlar 1999/1. Aktan Cokun Can, 2000li Yllarda Yeni Ynetim Teknikleri:1- Deiim Mhendislii, stanbul, TGAD Yaynlar, 1999. Aktan Cokun Can ve Vural stiklal Y., Bilgi a, Bilgi Ynetimi ve Bilgi Sistemleri, 1. Basm, Konya: izgi Kitapevi, 2005. Aktan Cokun Can ve Vural stiklal Y., okuluslu irketlerin Hegemonyas,http://www.canaktan.org/yeni-trendler/global-sorunlar/cokuluslusirket.htm, (30 Eyll 2005), s.2. Akta Ziya, Bilgi ve Bilgi Toplumu stne, http://www.cankaya.edu.tr/turkce/yayinlar/h1g1.php, (10 Mays 2006). Allen F. Robert, Four Phases for Bringing About Cultural Change, Gaining Control of Corporate Culture. Ed. Ralph, H.K. /Mary, S.J. / Roy, S., San Francisco: Jossey-Bass, 1985. Alm Richard ve Walsh Maureen, "America vs. Japan-Can U.S. Workers Compete?", U.S. News and World Report, 2 Eyll 1985. Alpar Cem, okuluslu irketler ve Ekonimik Kullanma, Ankara: Ankara TA Yayn, No:103, 1977. Anderson E. ve Weitz B., The Use of Pledges to Build and Sustain Commitment in Distribution Channels, Journal of Marketin Research, 1992, Vol.21, No: 1. Andriole Stephen J., The Future of info Processing Technology", (ed.), Princeton, N.J.: Petrocelli Books, Inc., 1985. Anholt Simon, Global Markalarn Yerel uvallamalar, 1. Basm, stanbul:MediaCat Kitaplar, 2003. Arbak Yasemin, rgtlerde Bigisayar Destekli Bilgi Sistemlerinin ncelenmesine Ynelik Kurumsal Bir Yaklam, Ankara: Verimlilik Dergisi, Milli Prodktivite Merkezi Yayn, Say:1995//1. Argden Ylmaz, Kurumsal Sosyal Sorumluluk,, http://www.arge.com/tr/csr_soft.pdf , (Dnya Gazetesi 02.03.2002), (10 Mays 2006). Arslan Mehmet Metin, Eraslan Levent, Yeni Eitim Paradigmas ve Trk Eitim Sisteminde Dnm Gereklilii, http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/arslan-eraslan.htm (19 Aralk 2005).

171

At Ycel, Kurumsal Sosyal Sorumlulukun nsan Kaynaklarna ve Dier Blmlere Yansmas,http://www.ailesirketleri.com/haber/haber_detay.asp?haber_id=161, (10 Mays 2006). Barutugil smet, Bilgi Ynetimi, 2. Basm, stanbul: Kariyer Yaynclk letiim Eitim Hizmetleri, 2002. Babu Orgeneral lker, Silahl Kuvvetler Dergisi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar, Say:383, Ocak 2005. Bayraktar Berat Bir, Bilgi sistemleri ve Ynetim Bilgi Sistemi Olarak Yksek Performans Ynetim Modeli, http://www.isguc.org/ik_bilgi.php, (30 Kasm 2005). Bayraktar Yaar, Toplam Kalite Ynetimi, Yeni retim Sreci Perspektifinde Kalite ve Trkiyede Durum TMMOB 93 Sanayi Kongresi, stanbul, 1993. Beardshaw John ve Palfreman David, The Organization in it s Environment, London: Pitman Publishing Inc., 1990. Beijerse Uit ve Roelof P., Questions in Knowledge Management: Defining and Conceptualising a Phenomenon, Journal of Knowledge Management, Volume 3, No. 2, 1999. Beijerse R.P.Uit; Knowledge Management in Small and Mediumsized Companies: Knowledge Management for Entrepreneur, Journal of Knowledge Management, 2000, Vo:4, No.:2. Bender S. ve Fish A., The transfer of knowledge and the retention of expertise : the continuing need for global assignments, Journal of Knowledge Management, Vol. 4, No. 2, 2000. Berger P. ve Luckmann T., The Social Construction of Reality, Penguin, New York: 1996. Bergqvist Hans, svete Hukuki Adan Know-How, (ev.Ergun zsunay), HFM, 38 (1-4), 1973. Beveren V.J., A model of knowledge acquisition that refocuses knowledge management, Journal of Knowledge Management, Vol. 6, No. 1, 2002. Bhatt, Ganesh D., Organizing knowledge in the knowledge development cycle, Journal of Knowledge Management, Vol. 4, No. 1, 2000. Bhatt Ganesh D., Knowledge Management In Organizations : Examining The Interactions Between Technologies, Techniques And People, Journal of Knowledge Management, Vol. 5, No. 1, 2001. Bhatt Ganesh D., Management Strategies for Individual Knowledge and Organizational Knowledge, Journal of Knowledge Management,2002. Volib. No..1. Bilgi Toplumu, http://www.kho.edu.tr/enstitu/liderlik2004/bildiriler.htm, (10 Mays 2006). Bolinger Audrey S. ve Smith Robert D., Maraging Organizational Knowledge As a Strategic Asret, Journal of Knowledge Management, Vol.5, No.1, 2001. Bradch J. ve Eccles R., Price, Authority, and Trust: From Ideal Types to Plural Forms, in Annual review of Sociology, Scott W. And Blake J.(eds.),1989. Burrows Brain, The Power Of Information: Developing The Knowledge Based Organization, Long Ranga Planing, 1994, Vol:27, No: 1. Burton Jones.A, Knowledge Capitalism: Business, work and learning in the new economy, New York, Oxford University Press, 1999. Buzzel Robert D., Introduction: Marketing 1995, A Scenario for the Future, Robert D. Buzzel (ed), Marketing in an Electironic Age, Boston: Harvard Business School Press I985. Celep Cevat ve etin Buket, Bilgi Ynetimi, rgtlerde Bilgi Paylam Kltr Yaratma, Ankara: An Yaynclk, 2003. Chua A., Taxonomy of organizational knowledge, Singapore Management Review, Vol. 24, Issue 2, 2002.

172

Clutterback David, International Management, New York: McGraw-Hill Book Company, 1982. etin Canan, Yeniden Yaplanma, Giriimcilik, Kk ve Ortaboy letmeler ve Bunlarn zendirilmesi, stanbul: Der Yaynlar, 1996. ivi Emin, Knowledge Management as a Competitive Asset:A Review, Marketing Intelligence Planning, Vol:18, No.:4, 2000. oban Hasan, Bilgi Toplumuna Planl Gei, nklap Kitabevi, stanbul, 1997. okuluslu irketler, http://www.bayibul.net/cokuluslusirketler.asp , , (04 Nisan 2005). Daniels John D., Pitts Robert A. ve Tretter Mariette J., Strategy and Structure of U.S. Multinationals: An Exploratory Study, AcademyManagement Journal, Vol.II,No.27, 1984. Daniels John D.ve Radebaugh Lee H., International Business: Environments and Operations, Addison Wesley (8th ed.), Massachusetts 1998. Davenport Thomas H.ve Laurence Prusak, Dnyasnda Bilgi Ynetimi, stanbul: Rota Yayn Yapm Tantm Tic.Ltd.ti.,2001. Davis, M. Stanley; Culture Is Not Just An Internal Affair, Gaining Control of Corporate Culture. Ed. Ralph, H.K. /Mary, S.J. / Roy, S., San Francisco: Jossey-Bass, 1985. Davis Stan ve Jim Botkin, The Coming of Knowledge Based Business, Harvard Business Review, 1994.Vol:72 No:5, September-October. Demircan Daim, Trkiyede Yabanc Sermaye, stanbul: Dilek Matbaas, 1971. Demirkan Mahmut, gcnn Etkinliini Belirleyen Unsurlarn yiletirilmesinde Toplam Kalite Yaklamnn Rol ve nemi, 1. Ulusal retim Aratrmalar Sempozyumu: Bildiriler:30-31 Ekim 1997, Editrler: Gne Genylmaz, Ayhan Toraman, stanbul, 1997. Diebold John, Managing Information: The Challange and the Opportunity, New York: American Management Association, 1985. Diner mer, Stratejik Ynetim ve letme Politikas, 5.Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 1998. Derviolu H.Gke, Stratejik Bilgi Ynetimi, 1 nci Basm, Dbank Kitaplar-8 Kelebek Matbaas, 2004. Douglas, Susan P. ve Craig.Samuel C., Global Marketing Strategy, New York: 1995. Doukas John ve Traulos Nickolas, The Effect of Corporate Multinationalism on Shareholders Wealth; Evidence from International Acquisitions, The Journal of Finance, Vol.XLIII,No.5, December, 1998. Drott C., Personal Knowledge, Corporate Information : the challenges for competitive intelligence, Business Horizons, March-April, 2001. Drucker F.Peter, The Information Based Organization, The Frontiers Of Management, Truman Talley Books, 1986. Drucker F.Peter, Yeni Gerekler, (ev:Birtane Karanak), 4. Basm, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1994. Dixon N., Common Knowledge, Boston : Harvard Business School Press, 2000. Dura Cihan, Bilgi Toplumu, Kltr Bakanl Yaynlar, Yayn No: 1244, Ankara, 1990. Dren Zeynep A., 2000li Yllarda Ynetim, Alfa Yaynlar, stanbul:2000. Dykastra David C., Computers for Profit, Virginia: Reston Publishing Company, Inc., 1983. Edvinsson L., M.Malone, Intellectual Capital, Harper Collins Pub.,USA,1997. Edwards Chris ve Savage Nigel, OECD Document DSTI/ICCP/83.23. Information Technology and Law. 2nd ed. United Kingdom: MacMillan Publishers, 1990. Eells R., Global Corporations: The Emerging System of World Economic Power, Interbook.Inc., New York, 1972.

173

Erkan Hsn, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelime, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul: 1997. Emiral Fatih, Bilgi Gvenlii Bilincinin Genele Yaylmas, http://www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=2977, 01 ubat 2006. Emiral Fatih, Bilgi Savunmasnn Cepheleri, http://www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=3219, 01 ubat 2006. Emrem A.Erdin, Entelektel Sermayeyi lme ve Deerlendirme Yntemleri, www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=245 , (06 Aralk 2005). Entelektel Sermayeyi Etkili Ynetebilmek, www.humanresourcesfocus.com/makale014.asp. (29 Eyll 2005). Erdem Ziya, Tele alma, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1997. Erdomu Nihat, Ynetim ve Organizasyonda Yeni Yaklamlar ve Kariyere Etkileri, Verimlilik Dergisi, Say: 1999/1,1999. Ertrk Mmin, letmelerde Ynetim ve Organizasyon, stanbul, 1998. Esener mer, Stratejik Ortaklklar: Trk irketleri iin Byme ve Global Pazara Alma Teknikleri, stanbul: stanbul Menkul Kymetler Borsas Yaynlar, 1997. Fawcett Louise ve Hurrell Andrew, Regionalism in World Politics, Oxford University Press, Oxford (UK), 1995. Frank Isaiah, Foreign Enterprise in Developing Countries, The John Hopkins University Pres, Daltimone, 1980. Garavan T., Morley M., Gunnigle P., Collins E., Human capital accumulation: the role of human resource development, Journal of European Industrial Training, Vol. 25, No. 2/3/4, 2001. Gazozlu Stk, Verimlilikte Robot Teknolojisi, ktisat Dergisi, Ekim 1987, Say: 275. Goh S., Managing Effective Knowledge Transfer : An Integrative Frmework And Some Practice Implications, Journal of Knowledge Management, vol. 6, No. 1, 2002. Gold A., Knowledge management : An organizational capabilities perspective, Journal of Management Information Systems, Vol. 18, No. 1, 2001. Gooijer J., Designing a knowledge management performance framework, Journal of Knowledge Management, Vol. 4, No. 4, 2000. Gruber Hans-Georg, Master Thesis, Does Organisational Culture Affect the Sharing of Knowledge? The Case of a Department in a High Technology Company, Carleton University, Ottawa, Ontario, 2000,February. Gl Nezahat, rgt Kltr, www.manas.kg./pdf/sbdpdf6/Guclu.pdf (29 Eyll 2005). Gl Hasan, Bilgi Toplumu Karizmatik Liderliin Sonu Olur mu?, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=223, (10 Mays 2006). Gnmzde Gnllln nemi ve Dnyasndaki Rol, http://www.insankaynaklari.com/cn/ContentBody.asp?BodyID=1482, (10 Mays 2006). Gray Cemile, letmelerde rgtsel Kltrn Oluumunda Etkili Olan Faktrler, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, zmir, 1994. Gray Cemile, letmelerde rgt Kltr Faktrlerinin Farkl Boyutlarda Olumasnda Sektrel Farklln Etkisi, http://www.isguc.org/cgurcay1.htm , (05 Aralk 2005). Grszl Sheyla, renen Organizasyonun Tanm Ve nemi, http://www.sitetky.com/frameset/ot/otdocs/ot17.doc ,(20 Aralk 2005).

174

Grn Fethi, Globalleme ve okuluslu irketlerin nsan Kaynaklar Ynetimine Etkileri, Ankara 2001. Grzumar Osman Berat, Franchise Szlemeleri ve Bu Szlemelerin Temelini Oluturan Sistemlerin Hukuken Korunmas, stanbul, Beta Yaynlar, 1995. Gvenilir Bilgi lemi Ortam, http://www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=2076, 01 ubat 2006. Hamel G., Prahalad C.K., Gelecei Kazanmak, ev.Zlf Dicleli, nkilap Yay.,st.,1996. Hamel G., Competition for Competence and Interpartner Learning Within International Alliances, Strategic Management Journal, 1991, Vol.12 (Special Issue). Herrgard T. H., Difficulties in diffusion of tacit knowledge in organizations, Journal of Intellectual Capital, Vol. 1, No. 4, 2000. Hirst Paul ve Thompsan Grahame, Kreselleme Sorgulanyor, ala Erakn ve Elif Ycel (ev.), Ankara:Dost Kitapevi,1998. Hodgetts Richard and Luthans Fred, International Management, Singapur: Mc Graw Hill, 1997. Hong J., Structuring for organizational learning, The Learning Organization, Vol. 6, No. 4, 1999. nan zalp, okuluslu letmelerin Ynetimi, Ankara : Kalite Matbaas, 1976. Jang S., Hong K., Bock G. W., Knowledge Management and Process Innovation : The Knowledge Transformation Path in Samsung SDI, Journal of Knowledge Management, vol. 6, No. 5, 2002. Jarrar Yasar F., Knowledge Management:Learning for Organizational Experience, Managerial Auditing Journal, 17/6, 2002. Jenny Amelingmeyer, Wissensmanagement, Wiesbaden, Gabler Wissenchaft, 2000. Johanson J. ve Mattson L.G., Internalisation in Industrial Systems-a network approach, In N.Hood ve J.E. Vahlne (eds), Strategies in Global Competition, Croom Helm London: 1988. Kandur Hamza, Snr-tesi Bilgi Ak ve Ulusal Bilgi Politikalar, http://www.archimac.org/JAS/JAS2001/JAS03_01.spml ,(30 Kasm 2005). Kantarc Hazm, Toplam Kalite Ynetimi ve Toplum Kalitesi Bir Uygulama rnei: Brissann Mkemmelliine Yolculuu, Marmara niversitesi Mhendislik Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1999. Karaka Erhan, Know-How Szlemesi, http://www.e-akademi.org/makaleler/ekarakas1.htm , (30 Ocak 2006). Karaka Melikah, Gemiten Gnmze Bilgi Ynetimi, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=135 ,(30 Kasm 2005). Karl Salih, Yeni Ynetim Tekniklerinin Endstri likilerine Etkileri, MESS Mercek Dergisi, Say:3, Temmuz 1996. Kaif Mustafa, Gayrimaddi Haklarn Deerlemesi, Vergi Dnyas, Say:208 (zel Say), Aralk 1998. Kaya Blent, Bir Verimlilik Artrma Teknii Yaklam: Kyaslama (Benchmarking), Verimlilik Dergisi, Say: 1997/1, 1997. Kayk Glen Dulkar, nsan Kaynann Etkili Ynetimi Toplam Kalite Ynetimi ve Verimliliin Artrlmas, 1. Ulusal retim Aratrmalar Sempozyumu: Bildiriler:3031 Ekim 1997, Editrler: Gne Genylmaz, Ayhan Toraman, stanbul, 1997. Kazgan Glten, Yeni Ekonomik Dzende Trkiye nin Yeri, 2.Basm, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1995. Kln Aziz Uygar, Bir Deiimin yks NSSANn Hikayesi, http://www.mcozden.com/forum21-bdo.htm., (11 Nisan 2005).

175

Krca idem, Know-How Szlemesinin Hukuki Nitelii, (Prof.Dr.Ali BOZERe Armaan), Ankara, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits. Krca, idem, Franchise Szlemesi, Ankara, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits, 1997. Kilman H.Ralph, Saxton J. Mary ve Serpa Roy , Gaining Control of Corporate Culture, San Francisco: Jossey-Bass, 1985. Ko Oktay, Bilgi Toplumunun Tad Risk Unsurlar, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=197, (10 Mays 2006). Koel Tamer; letme Ynetimi ile lgili Son Gelimeler ve alanlar Asndan Anlam, Mercek, Temmuz, 1996. Kozlu Cem, Kurumsal Kltr -Amerika, Japonya ve Trkiye Baarl Firma Ynetimlerinde Kurumsal Kltrn Rol- 2. Basm stanbul:Defne Yaynclk, 1988. Krogh V. G. ve Roos J., Managing Knowledge, Sage, London, 1996. Krogh V. G., Care in Knowledge Ceration, California Management Review, 1998. Krogh Georg V., Ichjo Kazuo ve Nonaka Ikujro, Bilginin retimi, Gnhan Gnay (ev.) , 1.Basm, stanbul: Dbank Kitaplar, 2002. Kutal, Glten, Endsrtri likileri Asndan okuluslu irketler, stanbul: .. ktisat Fakltesi Yayn, 1982. Kutal Glten ve Bykusl A.Rza, Endstri likileri Boyutunda okuluslu irketler ve nsan Kayna Ynetimi; Teori ve Uygulama, stanbul: Der Yaynlar, 1996. Kuter Murat, Kurumsal Vatandalk Kavram, http://www.muratkuter.com/makalelerb2.html, (10 Mays 2006). Lang J. C., Managerial Concerns in Knowledge Management, Journal of Knowledge Management, vol. 5, No. 1, 2001. Leadbeater C., New Measures For The New Economy, OECD-International Symposium,Measuring and Reporting Intellectual Capital:Experience,Issues and Prospects, Amsterdam,1999. Lee Ching Chy ve Jie Yang, Knowledge Value Chain, The Journal of Management Development, Vol:19, No. 9, 2000. Lengnick-Hall Mark.L. ve Lengnick-Hall Eynthia,A, Bilgi Ekonomisinde nsan Kaynaklar Ynetimi, Gnhan Gnay (ev.), 1.Basm, Dbank Kitaplar, Mays 2004. Lewis A., The Rate of Growth of World Trade., The World Economic Order: Past and Prospects, (ed.Grassman.S- Lundberg. E.), Macmillian, Basingstoke 1981. Lilienthal David E., Management of the Multinational Corporation, Management and Corporations. (ed.Anshen, Melven ve Bach, G.L.), mCgRAW-Hill Book Company, New York, 1985. Liyanage S. ve Barnard R., What is The Value of Firms Prior Knowledge ? Building Organizational Knowledge Capabilities", Singapore Management Review, vol. 24, issue 3, 2001. Luthans Fred, Organizational Behavior, Seventh Edition, McGraw Hill Inc., New York: 1995. Mahruki Ali Nasuh, Bilgi anda Bilgiyi Kullanamamak, http://www.elegans.com.tr/arsiv/66/haber019.html , (06 Aralk 2005). Malhotra Y., Knowledge Management for E-Business Performance : Advancing Information Strategy to Internet Time, Information Strategy : The Executives Journal, 2000. March J. ve Simon H. Organizations, Whiley, New York: 1958. Martenson Maria., A.Critical Review of Knowledge Management As A Management Tool, Jornal of Knowledge Management, Vol:4, Member 3., 2000. MESS, Yeni Ynetim Teknikleri : Deiimle Baedebilmenin Yollar, stanbul: MESS yaynlar No:268,1998. Miniba Trkel, Bazlarnda Kriz Yok, Mercek, Ocak 1999.

176

MPM, Kyaslama ve Verimlilii Artrc Yaklamlar ve Teknikler Dizisi No:4, stanbul,MPM Yaynlar, 1999. Mort J., Nature, Value and Pursuit of Reliable Knowledge, Journal of Knowledge Management, vol. 5, No. 3, 2001. Murray John P., Managing Information Systems:ACorporate Resource. New York:DowJonesIrvin, 1984. Mutlu Esin, Uluslararas letmecilik, stanbul: Beta Yaynlar, 1999. Nabitz Udo, Total Quality Management, Total Quality Management, Vol:12, January 2001. Nadler D. ve Nadler M., Champions of Change, Josey- Bass, San Francisco:1996. Naisbitt John, Aburdene Patrica, The New Directions for the 1990's: Megatrends 2000, Suffolk: Morrow and Company, 1990. Naisbitt John, Global Paradox, New York: Avon Books, 1994. Nemati H., Global Knowledge Management: Exploring a Framework for Research, Journal of Global Information Technology Management, vol. 5, issue 3, 2002. Nonaka Ikujiro Hiratoka Takeuchi ,The Knowledgecreating Company: How Japanese Companies create the dynamics of innovation, New York:Oxford University Press, 1995. Nonaka Ikujiro Hiratoka Takeuchi., Bilgi Yaratan irket, HBR,ev.,G.Bulut, Bilgi Ynetimi-MESS Yay.,st.,1999. Offsey S., Knowledge Management : Linking People to Knowledge for Bottom Results, Journal of Knowledge Management, vol. 1, No. 2, 1997. Oktay Ayla, 21. Yzylda Yeni Eilimler ve Eitim, 21. Yzylda Eitim ve Trk Eitim Sistemi. stanbul: Sedar Yaynclk, 2001. Olu Sarukan, ok Kutuplu Dnyada ABD-Avrupa-Japonya eytan geni, ktisat Dergisi, say:348, Nisan 1994. OReilly C., Variations in Decision Makers Use of Information Sources: The Impact of Quality and accessibility of Information, Academy of Management Journal, 1982, Vol.25, No:4. Oviatt Benjamin M, Mc Dougall ve Patricia Philli, Toward a Theory of International New VenturesJournal of International Business Studies, Vol. 25. Issue1, 1994. renen Organizasyonlar, http://www.insankaynaklari.com/cn/ContentBody008.asp?BodyID=271, (20Aralk 2005). zalayan Mehmet, Yeni letiim Teknolojileri ve Deiim, Alfa Basm Datm, stanbul: 1998. zden Yksel. Eitimde Dnm, Eitimde Yeni Deerler, 2.Basm, Ankara: Pegem Yaynclk, 1999. zgen Hseyin,Trk Murat, renen Organizasyon Sistemi ve Bir renen Organizasyon Modeli,Ankara: Amme daresi Dergisi, Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yayn, Cilt 29, say 2, 1996. zgen Hseyin ve Murat Trk, Bilgi Toplumunda Yeni Bir Ynetim Felsefesi: Bilgiye Dayal Organizasyonlar, Verimlilik Dergisi, Milli Prodktivite Merkezi Yayn, Ankara: 1998, Say: 1998/2. zgener evki, renen Organizasyon Anlaynn Gerek Ynetim Uygulamalarna Yanstlmas, Verimlilik Dergisi, Say 2000/2, 2000. zkan Ylmaz, letmelerde Toplam Kalite Ynetimi ve Kalite Sorunlar, Ynetim ve Organizasyon Semineri: 6 Ekim-25 Aralk 1997, Konya Ticaret Odas Yaynlar, 1998. Pan S. ve Scarbrough H., A socio-technical view of knowledge-sharing at Buckman Laboratories, Journal of Knowledge Management, Vol. 2, No. 1, 1998.

177

Pask Gordon ve Curron Susan, Mikroman-Computers and the Evolution Consciousness, New York: McMillan Publishing Co,lnc. 1982. Pfeffer J., The Human Equation, Harvard Business School Press, Boston: 1998. Phatak Arvind V., Uluslararas Ynetim, Prof.Dr.Atilla Baransel, Ar.Grv. Tomris SOMAY(ev:), l.Fak.Yayn No:213, letme ktisadi Enstits Yayn No:108. Probst Gilbert, Steffen Raub ve Kai Romhardt, Wissen Managen:Wie Unternehmen ihre Wervouste Ressource optimal nutzen, Frankfurt am Main Gabler, 1997. Proffet Edgar, D Sermaye (Yabanc Sermaye) konusundaki Gelimeler (Ak Oturum), Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Yl 21, Say11, Kasm 1984. Randall Ronald D., Microcomputers in Small Business Englewoods Cliffs: Prentice, Hall, Inc., 1982. Rhinesmith Stephen R., Yneticinin Kreselleme Rehberi. Deien Dnyada Baarya Gtren 6 zellik, Glden en (ev), stanbul: Sabah Kitaplar, 2000. Robertson S., A Tale of Two Knowledge Sharing Systems, Journal of Knowledge Management, vol. 6, No. 3, 2002. Sasan Mustafa . Bilgi Sava: Siperlerden Klavyelere Tanan Bir Harekatn Anatomisi. Avrasya Dosyas: stihbarat zel , 2002. Sasan Mustafa, Bilgi Ynetiminin Kavramsal erevesi Ve Bakent niversitesi letiim Fakltesi Bilgi Ve Belge Ynetimi Blm, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=442, (30 Ocak 2006). Sanger David E., Computers as Hotel Amenities, The New York Times, 22 Mays 1983. Sapienza, M. Alice, Believing is Seeing: How Culture Influences The Decisions Top Managers Make, Gaining Control of Corporate Culture. Ed. Ralph, H.K. /Mary, S.J. / Roy, S., San Francisco: Jossey-Bass, 1985. Sarhan Halime nceler, Rekabette Baarnn Yolu: Teknoloji Ynetimi, stanbul: Desnet Yaynlar, 1988. Sarhan Halime nceler, Teknoloji Ynetimi, Desnet Yaynlar, stanbul: 1998. Saruhan Sadi Can, Sulaolu Taylan, Entelektel Sermaye: Teori ve Uygulamadan Bir rnek- Arelik, 9.Ulusal Ynetim ve OrganizasyonKongresi Bildirileri, 24-26 Mays, 2001. Sava pek ve ak Serta, Entelektel Sermaye Bileenlerinin Deerlendirilmesi: Hipermarketler zerine Bir bak , http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=217, (30Eyll 2005). Schein H. Edgar, Coming to a New Awareness of Organizational Culture, Sloan Management Review, Cilt: 25, Say: 2, Winter 1984. Selamolu Ahmet, Kreselleme Srecinde nsan Kayna, stanbul .This Yaynlar, 1998. Senge Peter M., Beinci Disiplin, (ev:Ayegl ldeniz ve Ahmet Doukan), 2. Basm, Yap Kredi Yaynlar, stanbul: 1993. Seyidolu Halil, Uluslararas ktisat, Teori, Politika ve Uygulama, 7.Basm, stanbul: Gizem Yaynlar, 1990. Sharp Duane, Knowleadge Management Today: Challenges and Opportunities, Information Systems Management, Spring, 2003. Sherif M., In Common Predicament: Social Psychology of Intergroup Conflict and Cooperation, Houghten Miflin Company, Boston: 1996. Sitkin S. ve Roth N.L., Exploring the Limited Effectivenness of Legalistic remedies for Trust/Distrust, Organization Science, 1993, Vol.4, No: 3. Smith Brian R., Soft Words for a Hard Tecnology, Englewood Cliffs: Prentice-Hall, Inc. 1984. Spencer, Donald D., What Computers Can Do? (kinci basm), New York; Charles Scribner's Sons, Inc., 1984.

178

Stoddart L., Managing Intranets to Encourage Knowledge Sharing, Online Information Review, vol. 25, No. 1, 2001. Storey J. ve Barnett E., Knowledge management initiatives: learning from failure, Journal of Knoweldge Management, Vol. 4, No. 2, 2000. Sveiby K. E., A Knowledge Based Theory of the Firm to Guide in Strategy Formulation, Journal of Intellectual Capital, vol. 2, issue 4, 2001. Sveiby K.E. ve Simons R., Colaborative Climate and Effectiveness of Knowledge Work, Journal of Knowledge Management, vol. 6, No. 5, 2002. atrolu Kadir D., okuluslu irketler Strktrel ve Fonksiyonel Bir Evrim Yaklam, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar;536, 1986. endil Erkut, ada Bir Ynetim Yaklam;TPM, MESS Mercek Dergisi, Say:3, Temmuz 1996. imek Muhittin, Kalite Ynetimi, 2. Basm, stanbul, 1998. Tatan Seil, renen Organizasyonlar, http://kariyerakademi.net/articles/details.kariyer?id=310 , (20Aralk 2005). Tekeli Hasan, Bilgi a, stanbul: Simavi Yaynlar, 1994. Tekin Mahmut, Bilgi anda Bilgi Toplumu ve Bilgi Ekonomisi, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=149, (10 Mays 2006). Trevino L., Lengel R. ve Daft R., Media Symbolism, Media Richness, and Media Choice in Organizations, Communacation Resarch, 1987, Vol.14, No.:5. Tutar Hasan, Kreselleme Srecinde letme Ynetimi, Ynetim Dizisi:13, stanbul: Hayat Yaynlar, 2000. Tmer Mehmet, okuluslu letmelerde Kltrn Yneticiler zerine Olan Etkileri, Human Rerources, Ekim-Kasm-Aralk, 1998. Trk Murat, Kreselleme Srecinde letmelerde Bilgi Ynetimi, stanbul: Trkmen Kitapevi, 2003. Trkmen smail, Kreselleme, Yeni retim Organizasyonlar, Esneklik ve Yeni Ynetsel Yaklamlar, 1. Ulusal retim Aratrmalar Sempozyumu: Bildiriler:30-31 Ekim 1997, Editrler: Gne Genylmaz, Ayhan Toraman, stanbul:1997. U.N., Commission on Transnational Corporations, Report on the sixth (23 June-4 July 1980). Economic and Social Council, Official Records, 1980. Supplement No.10E/1980/40. Rev.1, E/C. 10/75. New York 1980. nc Kolordu Komutanl Tarihesi. Vernon Raymond,Economic Sovereignty at Bay, Foreign Affairs, Vol.7, No.1 October, 1968. Vries de Kets F. R. Manfred, Miller Denny, Unstable At the Top Inside The Troubled Organization, Nal Books, New American Library, 1988. Walters David, Halliday Michael ve Glaser Stan, Creating Value in the New Economy, Management Decision, 2002, Volume: 40, No: 8. Wiig Karl M., Knowledge Management:An Introduction and Perspective, The Journal of Management, Volume 1 No. 1 September, 1997. Wilhelmij P. ve Schmidt R., Where does knowledge management add value, Journal of Intellectual Capital, Vol. 1, No. 4, 2000. Salleh Yahya ve GOH WeeKeat, Managing Human Resources Towaral Achieving Knowledge Management, Journal Knowledge Management, Vol:6, No.:5, 2002. Yamak Oygur, Kalite Odakl Ynetim, stanbul :Panel Matbaaclk, Kalite Dizisi, No:1, 1998. Yenersoy Gnl, Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Uygulamalarn aEletirisel Bir Bak, Yeni retim Sreci Perspektifinde Kalite ve Trkiyede Durum:TMMOB 93 Sanayi Kongresi, stanbul, 1993. Yeni Ynetim Teknikleri, http://www.tky.gen.tr/2.htm , 20 Aralik 2005.

179

Yenieri zcan, rgtleri Etkinletirme Arac Olarak Bilgi ve Bilgi Ynetimi, 2023 Dergisi, Say: 20, Aralk 2002. Yldzolu Ergin, Globalleme ve Kriz, stanbul: Alan Yaynclk, 1996. Ylmaz Ejder, Hukuk Szl, 6.Basm, Ankara, Yetkin Yaynlar, 2001. Yksel znur, Beyin G:okuluslu irketlerin Gelimekte Olan lkelerde Yetimi Ynetici stihdam, Ankara:G.. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, No.4:12, 1988. Yksel znur, Uluslararas letme Ynetimi ve Trkiye Uygulamalar, (2.Basm), Ankara:Gazi Kitapevi, 1999. Zaim Halil, Bilgi ynetimi sreleri, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=250 , (05 Aralk 2005). Zaim S., Kyaslama (Benchmarking ) Yolu le Daha yiye Ulamann Yolu, Prof. Dr. Nusret Ekine Armaan, This, 2000. Zhao X., Xie J., The impact of information sharing and ordering co-ordination on supply chain performance, Supply Chain Management : An International Journal, Vol. 7, No. 1, 2002.

180

ZGEM Ahmet ERDODU

Kiisel Bilgiler: Doum Tarihi Doum Yeri Medeni Durumu Eitim: Lise Lisans Yksek Lisans :1980-1983 :1984-1988 :2003-2006 Ankara Mamak Lisesi Kara Harp Okulu Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Bilgi ve Belge Ynetimi Anabilim Dal alt Kurumlar : 1988 ylnda, Topu Temen olarak almaya baladm Trk Silahl Kuvvetlerinde, halen Topu Binba olarak grevime devam etmekteyim. :20 TEMMUZ 1966 :Kaman / KIREHR :Evli