TAGUH VE DENEYSEL TASARIM METODU

Mehmet ZBAL mozbal07@gmail.com

Almat 2010

NDEKLER 1-GiriII 2-Deneysel Tasarm Hakknda.1-2 3- Taguinin retim Kalite Sistemi ve Deney Tasarm...3-4 4- Kalite Denetiminde Taguch Yaklam.....4-5 5-Deney Tasarm in Temel Basamaklar5-6 6-Sonu.7 7-Kaynaka.8

II

GR

Deneyler, aratrmaclar tarafndan bir sistemi yada belirli bir sureci tanmlamak ve anlamak iin kullanlr .Deneysel almalar bilim ve aratrmann vazgeilmez bir unsurudur, ancak deneysel almalar uzun zaman ve bir o kadarda uras gerektiren bir almadr. Deneysel almalarda doru bir sonuca ulaabilmek iin doru bir deney tasarmnn yaplmas, parametrelerin doru olarak belirlenmesi ve deney sonucundan ne bekleneceinin doru olarak bilinmesi gerekmektedir. Btn bu koullar yerine getirildii zaman bile doru bir sonuca ulamak iin ayn numuneden veya ayn deneyden ok sayda yaplmas gerekebilir. Ben devimde Taguinin deneysel tasarmn inceledim.

DENEYSEL TASARIM HAKKINDA 1 Toplam kalite ynetiminin ana hedeflerinden biri de rndeki kaliteyi rnn tasarm aamasnda salamaktr .Kalite gelitirme ve rndeki kaliteyi tasarm aamasnda salamann vazgeilmez yollarndan biri deneysel tasarmdr. Bir dier ama ise gerekletirmek iin minimum maliyetli deney planlamasnn yaplmasdr. Toplam Kalite Ynetiminin doru uygulanabilmesi iin be temel enin bir araya getirilmesi 1-st ynetimin liderlii 2-Mteri Odakllk 3-Firma Elemanlarnn Eitimi 4-Takm almas 5-Srekli Gelitirme Yaklam Yukardaki elerden ilk drd beincisi iin gereklidir.Gerekte firmada tm ve hizmet kalitesini iyiletirmek iin gereken direkt almalar kayzen yaklam iinde yaplr.kayzen almalarnda Deming emberi olarak tannan(PDYK) PlanlaYapDorulaKarar Ver sreci genel alma erevesi olarak uygulanr.dolaysyla srekli gelitiren TKYnin en temel faaliyetidir.TKY srekli gelimekte olan bir ynetim biimi olduu iin bu tekniklere her geen gn yenileri eklenmektedir.(1) (PDYK) emberinin ilk iki basamana dikkatli olarak bakldnda bu basamaklar erevesinde ,bir deiikliin planlanp uygulanmasnn nerildii grlr.Motorola firmasn kalite grubundan K.Bhote kitabnda yntemin gelimesine olan katksn Amerika ve Japonyada karlatryor.Amalar kalite salamk olan bu yntem Geleneksel Yntem, statistiksel Yntem Proses Kontrol,ve Deney Tasarm yntemleridir.Japonyada kalite ilerlemesine en byk katky 1970lerden sonra deney tasarm salamtr.Japonyada ylda bir milyondan fazla istatiksel olarak tasarlanm deneyin uyguland sylenmektedir. 1980lerin banda profesr Taguinin Amerikada verdii seminerlerden sonra deney tasarm eitimi ve uygulamas Amerikada hzla yaygnlamtr.Bugn dnyann hemen hemen her lkesinde Deneysel tasarm eitimleri verilmekte ve yntem retiminde uygulanmaktadr.. (2) Deneysel Tasarmn Tarihesi Temel olarak deney tasarm yntemleri yzyl banda tarmsal aratrmalarda kullanlarak Fischer tarafndan gelitirilmitir). Ancak klasik deney tasarm yntemleri kullanmlar endstriyel artlar altnda verimli ve salkl olmayan yaklamlardr Sistemi etkileyen faktrlerin says arttka gerekli olan deney says da ok hzl ekilde artmaktadr. Genichi Taguchi, kendi adyla anlan yaklam ile deneylerin gerekletirilmesi ve deerlendirilmesindeki verimlilii artracak bir zm getirmitir. Bu sayede deney ncesinde yaplan ayrntl analiz ve deerlendirmelerle gereken deney saysn nemli ekilde drmek mmkn olmutur. Taguchi metodu bir deney tasarm teknii olmann tesinde yksek kalitede sistem tasarm iin son derece faydal bir tekniktir. Dier taraftan deney saysnda elde edilen azalma, faktrler arasndaki etkileimlerin belirli lde gzard edilmesinden kaynaklanmaktadr.(3) Metin SAVAKAN, Ylmaz TAPTIK, Mustafa RGEN Deney tasarm yntemi ile matkap ularnda performans optimizasyonu itdergisi/d mhendislik Aralk 2004 Cilt:3, Say:6, 117-128 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------1-RVANCI,Mete, Kalite in Deney Tasarm, stanbul 1997 s.10 2- RVANCI, Mete, a.g.e.,s.12-1, 3- SAVAKAN,Metin, TAPTIK ,Ylmaz, RGEN ,Mustafa Deney tasarm yntemi ile matkap ularnda performans optimizasyonu itdergisi/d mhendislik Aralk 2004 Cilt:3, Say:6, s.117-128

Tagui,deney tasarmna kuramsal olarak yenilikler getirmemitir.Ancak, retimdeki 2 uygulamalarda yenilikler yapm ve baarl uygulamalarla yntemin imalat sektrnde kabul grmesini salamtr.(4) Taguinin retim Kalite Sistemi ve Deney Tasarm Taguchi metodu, rnde ve proseste, deikenlii oluturan ve kontrol edilemeyen faktrlere kar, kontrol edilebilen faktrlerin dzeylerinin en uygun kombinasyonunu seerek, rn ve prosesteki deikenlii en aza indirmeye alan bir deneysel tasarm metodudur . Bu metot; rnlerin kalitesinin iyilemesinde etkili olmasnn yan sra, kalite gelitirmede ok daha az deneme ile daha iyi sonu alma imkann vermektedir . Bunun yannda felsefe olarak, kalitenin tasarm ve proseste salanmasn ngrmektedir.(5) Deney tasarm dier bilimsel disiplinlere benzer ve kendine has terminoloji ve metodolojiye sahiptir. Bilindii gibi deneysel almalarda ok sayda deneyler yaplr. Bu deneyler laboratuar ortamnda, pilot uygulama, tam uygulama yada klinik olarak yaplabilmektedir. Deney almalar bilimin merkezinde yer almaktadr. Deney tasarm sebep ve etki ilikisini belirlemek iin planlanm bir yaklamdr Deney. tasarm iin unlar gereklidir[. Sre Kontrol Edilebilen Parametreler Kontrol Edilemeyen Parametreler Girdiler Z1 Z2 Zn X1 X2 Xn (y) ktlar 1. Toplam deney saysn azaltmak, 2. Tasarmcnn formule ettii etkinlii es zamanl olarak deitirebilmek, 3. Doru bir deney stratejisi belirlemek. Eer bir deney doru bir ekilde tasarlanrsa, en iyi sonu iin veriler doru bir ekilde toplanm olacaktr. Bundan dolay deney tasarm yaplrken aadaki sorulara cevap verilecek ekilde tasarm yaplmaldr. 1. Sonular ve parametrelerin etkisi hesaplanabiliyor mu? 2. Sonucu ka tane parametre etkiliyor? 3. Es zamanl olarak ka tane parametre hesaba katlmal? 4. Ka tane deney tekrarnn yaplmas gerekiyor? 5. Ne tur bir veri analizi (regresyon, ANOVA) kullanlmal? 6. Etkiler zerindeki hangi seviye farkllklar ne kadar nemlidir? Veriler deneysel yada gzlemsel almalarn merkezindedir. Deneysel almalarn en temel problemlerinden biri de karmlarn formule edilmesidir. Veriler deneysel almalarn ve gzlemlerin kesiim noktasnda olmaldr. Deneysel almalarda deikenlerin kayna her bir test iin kontrol edilebilir yada sabitlenebilir. Ancak gzlemsel almalarda deikenler kontrol edilemezler sadece veri olarak kaydedilebilirler ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------4- RVANCI Mete, a.g.e.,s.14 5- CANIYILMAZ Erdal ve KUTAY Fevzi, Taguhi Metodunda Varyans Analizine Alternatif Bir Yaklam Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der.Ankara 2003, Cilt 18, No 3, 63

3 statistiksel deney tasarmnn amac minimum zaman, kaynak ve harcama ile maksimum anlaml verileri toplamaktr. Bundan dolay deney tasarm geleneksel yntemlerden uzak ve aratrmalara yeni bir yaklam getirir. Geleneksel deney tasarm yntemleri yksek malzeme maliyeti, uzun zaman ve kaynak gerektiren yntemlerdir. Her bir parametrenin deney zerindeki etkisini aratrmak iin dier btn parametreler sabit tutularak her seferinde bir parametre denenir. Bu durumda parametrelerin ayn anda 4 yada 5den fazla seviyeleri olamaz. rnek vermek gerekirse 5 parametreli bir almada her bir parametre 5 seviyeye sahip olursa toplam 55=3125 farkl kombinasyon denenmesi gerekmektedir. Eer deneysel hatalar azaltmak iin her bir deney en az 3 sefer tekrar edilmi olsa toplam 3125x3=9375 deney yaplmas gerekmektedir. Sonu olarak klasik yada geleneksel yntemlerle yaplan deney almalarnda es zamanl analiz mmkn olamamaktadr.(6) Kalite Denetiminde Taguch Yaklam Taguchi metodu, dk maliyetli ve yksek kaliteli rn retmede nemli bir metottur. 1960 'l yllardan beri Japonya'da ve 1980'li yllardan beri de ABD endstrisinde baar ile uygulanmaktadr. Taguchi metodu, btn rnlerin istenilen hedef deerde retilmesi gerektiine iaret etmekte, hedeften sapmayla birlikte kalite kayplarnn da baladn ve bu kaybn giderilmesinin ancak iyi bir tasarm ile salanabileceini belirtmektedir. Taguchi, bunu salamak iin de temeli istatistiksel deney tasarmna dayanan bir ok teknii kullanmtr. Salam tasarm diye adlandrd almalar ile birlikte ortogonal dizi, dorusal grafikler ve sinyal/grlt oran gibi baz kavramlarn kalite literatrne girmesini salamtr.Bu makalede, Taguchi metoduna genel bir bak verilmeye allm, metodun sistematii aklanmtr.(7) Japonyada Toplam kalite anlaynn gelimesinde nemli katklara sahip olan Ishiakawa Kaoru Japonyada gelien kalite hareketinde, kalite denetim abalarnn evriminde aama olduunu belirtmektedir. Bunlar, 1) geleneksel muayene, 2) istatistiksel kalite denetimi, 3) rn ve sre tasarmdr. rn ve sre tasarmnda kalitenin gelitirilmesi konusunda en nemli katky yapan Genichi Taguchi Japonyann endstriyel rn ve sre gelitirmesinde 1940 sonlarndan beri aktif olarak yer alan bir Japon makine mhendisidir. Arlkl olarak istatistiksel kavram ve aralara, zellikle istatistiksel deney tasarmna dayal kalite gelitirme iin hem felsefe hem de metodoloji gelitirmitir. Taguchinin kalite felsefesini yedi noktada zetleyebiliriz. 1. rn kalitesin nemli bir boyutu, o rnn kalitesizliinin toplumda yol aabilecei toplam kayp olarak ifade edilebilir. 2. rekabeti bir ekonomide iletmenin varln srdrebilmesi iin kaliteyi srekli olarak gelitirmesi ve maliyetleri drmesi gerekir 3- Srekli kalite gelitirme programlar, rnn performans karakteristiklerinin hedef deerlerden sapmalarnn kayda deer miktarda azaltlmasn iermelidir. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------6- GKE Bar, TAGETiRE,Sleyman,Trkiyede Kalite iin Deney Tasarm Afyon Kocatepe niversitesi Teknik Eitim Fakltesi, Makine Teknolojileri Elektronik Dergisi, AFYON 2009, Cilt: 6, No: 1, s,71-83 7-HAMZAEB, okun; KUTAY, FevziTeknoloji ,Z.K.. Karabk Teknik Eitim Fakltesi Dergisi, Zonguldak 2003,Say 6 ,s.3-4

4-rn performansndaki deiim sonucunda ortaya kan ve mterilerin katland 4 kayp yaklak olarak, performans karakteristiinin hedef deerden sapmasnn karesi ile doru orantldr. 5-rnn nihai kalite ve maliyeti, nemli oranda rnn ve imalat srecinin mhendislik tasarmlar tarafndan belirlenir. 6-rn veya srecin performans varyans, rn ve sre parametrelerinin performans karakteristikleri zerindeki erisel etkileri giderek azaltlabilir. 7-statistiksel olarak planlanm deneyler performans varyansn azaltan rn veya sre parametrelerinin belirlenmesinde kullanlabilir. Kalitenin retimden nce, tasarm aamasnda baland ne srerek kalite dncesinde devrim yapan Taguchinin kalite felsefesi incelendiinde , balca iki temel ilke grlmektedir. Bunlardan birincisi evrim-d (off-line) kalite denetimidir. Bu denetim, tasarm srecinde rndeki sapmalarn azaltlmasnn yaamsal nemini ortaya koymaktadr. Taguchi retim/kalite sisteminde kaliteyi salamak iin yer alan ve yaplan faaliyetleri iki blme ayrmaktadr. Deney tasarm taguinin kalite siteminde oof-line kalite kontrol iinde yer almaktadr. Tagui,oof-line kalite kontrol; 1-rn tasarm ve proses tasarm asndan ikiye ayrlmaktadr.Kalite saalma aamas olarak hem rn hem proses tasarm iin kalite aamas tanmlamaktadr.Bunlar 1-Sistem tasarm 2-Parametre tasarm 3-Tolerans tasarm Taguiye gre rnn kalitesini iyiletirmede en belirleyici almalarn yaplabilecei aama,hem rn hem de proses tasarm iin parametre tasarm aamasdr.rn,parametre,tasarm,rn parametrelerinin,malzeme elik formulasyon deerleri,eitli boyutlar,yzey zellikleri gibi optimal deerlerinin belirlenmesi anlamna gelmektedir.Parametre tasarmnda ama rnde ortaya kabilecek farkll asgariye indirerek rnn hem imalat hem de hayat boyunca maliyetini azaltmaktr. Proses Parametre Tasarm,Kontrol edilebilen imalat proses parametreleri iin optimal dzey ve ayarlarn belirlenmesi anlamnda kullanlmaktadr.her iki parametre tasarmnda da ama,rnde ve proseste,varyasyon(hedef deerlerden farkllk,yani kalitesizlik) yaratan ve kontrol edilemeyen faktrlere kar,kontrol edilebilen faktrlerin deerlerinin optimal seerek,rn ve prosesteki varyasyonu en aza indirmektir.Tagui bu amala yaplan rn ve proses tasarmna robst tasarm demektedir.burada robst,kontrol edilemeyen faktrlere,rnein nem,toz ,s gibi evre koullarna,mteri kullanmndaki farkl uygulamalara ve malzemedeki farkllklara kar duyarsz,yani onlardan etkilenmeyen,rn ve proses anlamnda kullanlmaktadr.Kontrol edilebilen ve kontrol edilemeyen faktrlerin,rn ve rnn performansna olan etkilerinin birlikte belirlenebilmesi iin en etkili yntem statistiksel deney tasarm yntemidir.Deney tasarm araclyla bir ok faktrn rn zerindeki etkisini ekonomik olarak belirlemek ve varyasyon yaratan faktrlere kar nlemleri,tasarm aamasnda almak mmkn olmaktadr.Dolaysyla,Taguinin oof-line kalite kontrol sitemi iinde en nemli kalite salam yntemi deney tasarmdr.(7) -------------------------------------------------------------------------7-RVANCI,Mete, a.g.e.,s.15

5 Taguchi Deney Tasarm ynteminde elde edilen deney sonular sinyal/grlt (S/N) oranna evrilerek deerlendirilmektedir. Sinyal/grlt oran deeri kk deer iyi, byk deer iyi, nominal deer iyi olarak kalite deerinin hedeflendii deere gre farkl ekillerde hesaplanr ve analiz edilir. Hangi S/N oran deerlendirilmede kullanlrsa kullanlsn, sonu olarak karmza kan deerlerde daha byk olan S/N oran daha iyi deney sonucunu ifade eder. Bylelikle deneylerde ele alnan faktrlerin seviyeleri ierisinde en yksek S/N oranna sahip olan deerler en iyi performans verecektir. Bunun yan sra varyans analizi ANOVA) ile hangi proses zerinde hangi faktrlerin ne derecede nemli olduklar istatistiksel olarak ortaya konulur Hem S/N oran, hem de varyans analizi yardm ile de faktrlerin, prosesi optimum performansa ulatracak kombinasyonu tespit edilir. Dier nemli bir nokta ise deney tasarmnn dengeli olmasdr, yani faktrlerin birbirinden bamsz olarak deerlendirebilmesini salamas ve bunun iin de tasarmda faktrlerin farkl seviyeleri iin her test edilen art altnda eit sayda rnekleme yaplmasdr. Taguchinin standart tasarmlar bu sistem zerine kurulmutur.(8) Deney Tasarm in Temel Basamaklar Deney Tasarm almalar,toplam kalite ynetimi erevesi iinde yaplmaldr.zellikle sonular birden fazla blm etkileyecek deney tasarm almalar iin bir takm oluturmak yerinde olur.Deney tasarm takm,genel alma yntemi olarak Demingin PlanlaYapDorulaKarar ver emberini benimser.Takm yelerinin yedi basit ara gibi srekli gelitirme yntemleri konusunda eitim grm olmalarnn almann etkinliine ve doruluuna katks byktr.Deneysel tasarmn uygulanmas iin temel basamaklar unlardr. 1-Kalite problemini tanmlaynz.Bunun iin ncelikle,deney srasnda d akt olarak llecek ve rnn kalite zelliklerini temsil eden kalite deikeni veya deikenlerini tanmlamak gerekir.Kalite deikenlerinin llebilir olmas gerekir(9) 2-Kalite deikenlerinin etkilemesi muhtemel tm faktrlerin bir listesini karnz.Bu listenin tam ve doru olarak oluturulabilmesi iin rn ve srece ilikin bir i ak izelgesi hazrlanmas ilgili kii ve blmlerin grlerin alnmas ok yararl olur. 3-Yukarda belirlediimiz faktrlerden hangilerinin deneyde inceleneceine karar veriniz.Deneyin ierecei faktrlerin kontrol edilebilir yani deerleri deitirilebilir olmas gerekir. 4-Basamak 3te belirlenen faktrlerden hangilerinin aras da etkileimlerin olas olduuna ve deneyde inceleneceine,takm olarak karar veriniz. 5-Deneye dahil edilen faktr ve incelenerek etkileim saysna bakarak bir deney dizayn seiniz. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------(8)SAVAKAN Metin, TAPTIK Ylmaz, RGEN Mustafa,a.g.m.,s.11 (9) RVANCI Mete, a.g.e.,s.51

6-Her faktr iin dzey deerlerini belirleyiniz 7-Faktrleri blm 3te kesirli deneyler iin verilecek ead tablolarn kullanarak dizayn matrisinin kolonlarn ataynz. 8-Faktrlerin atand dizayn matrisinin kullanarak,uygulanacak faktr dzey kombinezonlarn belirleyiniz.ve reete tablosunu oluturunuz. 9-Bir rassallatrma yntemi aracl ile deneyin uygulama srasn,mmkn olduunca rassalatrnz.(10)

10-Deneyin uygulama plann yapnz.Basamak 8 ve 9da belirlediiniz faktr dzey kombinezonlarn ve sray aklayarak uygulama grubuna veriniz. 11-Deneyi uygulayarak kalite deikeni Ynin deerini alnz. 12-Bu blmde aklanan yntemi uygulayarak hesap tablolarn doldurunuz ve etki deerlerini hesaplaynz. 13-Normal olaslk grafiini oluturarak,hangi etkilerinin istatiksel adan nemli olduuna karar veriniz. 14-Basamakta13te nemli etkileimler bulmusanz,etkileim grafikleri izerek bunlar yorumlaynz. 15-nemli etki ve etkileimlere bal olarak ,optimal rn ve proses dzeylerini belirleyiniz kalite deikeni Ynin beklenen deerini hesaplaynz. 16-Basamak 15tebeirlenen dzeyler deneyler uygulayarak sonular dorulaynz.(11) Deney tasarmnn imalat sektrnde uygulanmaya balamasyla birlikte,bu konuda,ok sayda,Tagui yaklamn da ieren bilgisayar programlar yazld.bu reticilere byk kolaylk salamtr. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------10. RVANCI Mete, a.g.e.,s.52 11-RVANCI Mete, a.g.e.,s.53

SONU Etkin ve gl tasarmn amac sonu yndan beklenen ortalamay iyiletirmek ve hatalardan kaynaklanan belirsizlikleri minimize etmektir. Deney tasarmnn en temel amalarndan biri de deney hatalarn minimuma indirmektir. Deney sonucunu analiz etmek ve etkin parametreleri belirlemek iin farkl analiz yntemleri kullanlmaktadr. Deneyin niteliine gre deiik analiz tipi kullanc tarafndan seilebilir. Literatrde yaplan almalara bakldnda Taguchi deney tasarm ile yaplan deneysel almalar ile geleneksel yntem ile yaplan almalar karlatrldnda deney sonucu performansnda nemli bir gelime olduu gzlemlenebilir. Taguchi yntemi sadece aratrmaclar iin deil ayn zamanda endstri iin de hem zamandan hem de maliyetten kazanmlar salayabilecek bir yntemdir. Deneysel tasarm ynteminin her alanda kullanlmasyla maddi kayp oran en aza indirgenmitir.

KAYNAKA 1-CANIYILMAZ Erdal ve KUTAY Fevzi, Taguhi Metodunda Varyans Analizine Alternatif Bir Yaklam Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der.Ankara 2003, Cilt 18, No 3

2-GKE,Bar, TAGETiRE Sleyman ,Trkiyede Kalite iin Deney Tasarm Afyon Kocatepe niversitesi Teknik Eitim Fakltesi, Makine Teknolojileri Elektronik Dergisi, AFYON 2009, Cilt: 6 ,No:1 3-HAMZAEB, okun; KUTAY, FevziTeknoloji ,Z.K.. Karabk Teknik Eitim Fakltesi Dergisi, Zonguldak 2003,Say 6 4-SAVAKAN,Metin, TAPTIK ,Ylmaz, RGEN ,Mustafa Deney tasarm yntemi ile matkap ularnda performans optimizasyonu itdergisi/d mhendislik Aralk 2004 Cilt:3, Say:6, 5-RVANCI Mete, Kalite in Deney Tasarm, stanbul 1997