Vuk Karadi

Vuk Stefanovi Karadi (Tri, 6. novembar 1787 Be, 7. februar 1864) je bio srpski filolog, reformator srpskog jezika, sakuplja narodnih pesama i pisac prvog renika srpskog jezika. Vuk je najznaajnija linost srpske knjievnosti prve polovine XIX veka. Uestvovao je u Prvom srpskom ustanku kao pisar i inovnik u Negotinskoj krajini, a nakon sloma ustanka preselio se u Be, 1813. godine. Tu je upoznao Jerneja Kopitara, cenzora slovenskih knjiga, na iji je podsticaj krenuo u prikupljanje srpskih narodnih pesama, reformu irilice i borbu za uvoenje narodnog jezika u srpsku knjievnost. Vukovim reformama u srpski jezik je uveden fonetski pravopis, a srpski jezik je potisnuo slavenosrpski jezik koji je u to vreme bio jezik obrazovanih ljudi. Tako se kao najvanije godine Vukove reforme istiu 1818, 1836, 1839, 1847 i 1850.

Biografija
Vuk Stefanovi Karadi je roen u Triu blizu Loznice 1787, u porodici u kojoj su deca umirala, pa je po narodnom obiaju, dobio ime Vuk kako mu vetice i duhovi ne bi naudili. Njegova porodica se doselila iz Crne Gore iz Drobnjaka. Majka Jegda, devojaki Zrni, rodom je iz Ozrinia kod Nikia. Pisanje i itanje je nauio od roaka Jevte Savia, koji je bio jedini pismen ovek u kraju. Obrazovanje je nastavio u koli u Loznici, ali je nije zavrio zbog bolesti. kolovanje je kasnije nastavio u manastiru Tronoi. Kako ga u manastiru nisu uili, nego terali da uva stoku, otac ga je vratio kui.

Na poetku Prvog srpskog ustanka, Vuk je bio pisar kod cerskog hajdukog harambae ora urije. Iste godine je otiao u Sremske Karlovce da se upie u gimnaziju, ali je sa 19 godina bio prestar. Jedno vreme je proveo u tamonjoj bogosloviji, gde je kao profesor radio Lukijan Muicki. Ne uspevi da se upie u karlovaku gimnaziju, on odlazi u Petrinje, gde je proveo nekoliko meseci uei nemaki jezik. Kasnije stie u Beograd da upozna Dositeja Obradovia, uenog oveka i prosvetitelja. Vuk ga je zamolo za pomo kako bi nastavio sa obrazovanjem, ali ga je Dositej odbio. Vuk je razoaran otiao u Jadar i poeo da radi kao pisar kod Jakova Nenadovia. Zajedno sa roakom Jevtom Saviem, koji je postao lan Praviteljstvujueg sovjeta, Vuk je preao u Beograd i u Sovjetu je obavljao pisarske poslove.

Vukova kua u Triu danas

Kad je Dositej otvorio Veliku kolu u Beogradu, Vuk je postao njen ak. Ubrzo je oboleo i otiao je na leenje u Novi Sad i Petu, ali nije uspeo da izlei bolesnu nogu, koja je ostala zgrena. Hrom, Vuk se 1810. vratio u Srbiju. Poto je krae vreme u Beogradu radio kao uitelj u osnovnoj koli, Vuk je sa Jevtom Saviem preao u Negotinsku krajinu i tamo obavljao inovnike poslove Nakon propasti ustanka 1813. Vuk je sa porodicom preao u Zemun, a odatle odlazi u Be. Tu se upoznao sa Belijkom Anom Marijom Kraus, sa kojim se oenio. Vuk i Ana imali su mnogo dece od kojih su svi osim kerke Mine i sina Dimitrija, umrli u detinjstvu i ranoj mladosti (Milutin, Milica, Boidar, Vasilija, dvoje nekrtenih, Sava, Rua, Amalija, Aleksandrina). U Beu je takoe upoznao cenzora Jerneja Kopitara, a povod je bio jedan Vukov spis o propasti ustanka. Uz Kopitarevu pomo i savete, Vuk je poeo sa sakupljanjem narodnih pesama i radu na gramatici narodnog govora. Godine 1814. je u Beu objavio zbirku narodnih pesama koju je nazvao Mala prostonarodna slaveno-serbska pesnarica. Iste godine je Vuk je objavio Pismenicu serbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisanu, prvu gramatiku srpskog jezika na narodnom govoru. Idue godine je izdao drugu zbirku narodnih pesma pod imenom Narodna serbska pesnarica.

Zbog problema sa knezom Miloem Obrenoviem bilo mu je zabranjeno da tampa knjige u Srbiji, a jedno vreme i u austrijskoj dravi. Svojim dugim i plodnim radom stie brojne prijatelje, pa i pomo u Rusiji, gde je dobio stalnu penziju 1826. godine. U porodici mu je ostala iva samo kerka Mina Karadi. Kao godina Vukove pobede uzima se 1847. jer su te godine objavljena na narodnom jeziku dela ure Daniia Rat za srpski jezik, Pesme Branka Radievia, Njegoev Gorski vijenac(pisan starim pravopisom) i Vukov prevod Novog zavjeta, ali Vukov jezik je priznat za zvanini knjievni jezik tek 1868. etiri godine, nakon njegove smrti. Vuk je umro u Beu. Posmrtni ostaci preneseni su u Beograd 1897. godine i sa velikim poastima sahranjeni u porti Saborne crkve, pored Dositeja Obradovia. Poasni je graanin hrvatske prestonice, grada Zagreba.

Reforma irilice i rad na gramatici i reniku

Podstaknut Kopitarevim savetom da napie i gramatiku narodnog jezika, Vuk se prihvatio ovog posla, za koji nije imao dovoljno strune spreme. Ugledajui se na gramatiku slavenosrpskog jezika, koju je u 18. veku napisao Avram Mrazovi, Vuk je uspeo da zavri svoje delo. Njegova gramatika koju je nazvao Pismenica serbskoga jezika, izala je u Beu 1814. Bez obzira na nesvrenost i nepotpunost, ovo delo je znaajno kao prva gramatika govora prostoga naroda. Svestan nesavrenosti svoje Pismenice, Vuk je prihvatio primedbe Kopitara i drugih naunih radnika, pa je uz prvo izdanje Srpskog rjenika iz 1818. objavio i drugo, proireno izdanje svoje gramatike. U reniku je bilo 26.270 rei koje su se koristile u govoru naroda u Srbiji, Sremu i Vojvodini. Ovo drugo izdanje gramatike je nekoliko godina kasnije (1824) na nemaki jezik preveo Jakob Grim. Srpski rijenik 1818. Osnovna vrednost Pismenice je bilo njeno radikalno uproavanje azbuke i pravopisa. Vuk je u njoj primenio Adelungov princip: pii kao to govori, a itaj kao to je napisano. Raniji pokuaji, poput onog Save Mrkalja, su bili nesistematski i neuspeli. Vuk je smatrao da svaki glas treba da ima samo jedno slovo, pa je iz dotadanje azbuke izbacio sve nepotrebne znakove, koja su se pisala

iako nisu imala svojih glasova. Stara slova je podravala Srpska pravoslavna crkva, koju je u njima videla neku vrstu veze kulture i pismenosti sa religijom. Vuk je stvorio nove znake tako to je pojedina slove stopio sa tankim poluglasom (l + -> lj, n + -> nj). Izgled slova je prihvatio od Lukijana Muickog, d je uzeo iz nekih starih rumunskih rukopisa, a iz starih srpskih rukopisa. Uzimanje slova j iz latinice su mu njegovi protivnici iz crkvenih krugova pripisivali kao najtei greh, uz optube da radi na pokatoliavanju srpskog naroda. Iz staroslovenske azbuke Vuk je zadrao sledea 24 slova:

njima je dodao jedno iz latinine abecede:

i pet novih:

a izbacio je:

U poetku Vuk nije upotrebljavao slova f i h. Slovo h je dodao u cetinjskom izdanju Narodnih srpskih poslovica iz 1836. Za drugo izdanje Srpskog rjenika Vuk je prikupljao grau iz govora stanovnitva Crne Gore, Dubrovnika, Dalmacije i Hrvatske. Ovo izdanje je objavljeno u Beu 1852. u njemu se nalo 47.427 rei. Ovo izdanje Rjenika na nemaki je preveo Jakob Grim. Do kraja svog ivota Vuk je radio na daljem

prikupljanju grae, ali ga je smrt spreila da spremi i tree izdanje. To su tek 1898. uinila dvojica njegovih potovalaca, Pera orevi i Ljubomir Stojanovi.

Borba za uvoenje narodnog jezika u knjievnost

Tokom rada na gramatici, reniku i izdavanju narodnih pesama, Vuk je poeo da se bavi pitanjem knjievnog jezika, koji je u njegovo vreme predstavljao haotinu meavinu. Stara srpska knjievnost razvijala se na srpskoj redakciji staroslovenskog jezika sve do poetka 19. veka. U 18. veku dolo je do snanog uticaja ruskih crkvenih knjiga na knjievni ivot Srba. Elementi ruskog jezika su sve vie prodirali u dotadanji dotadanji crkveno-knjievni jezik i tako je stvoren vetaki rusko-slovenski jezik, koji je u Vukovo vreme bio zvanini jezik crkve, kola i knjievnosti. kolovani ljudi uili su iz knjiga na starom jeziku, unosei u njega elemente ruskog i srpskog narodnog jezika. Na taj nain stvoren je slavenosrpski jezik, kojim se pisalo kako je ko znao. Takva nesreena situacija je bila osnova sa koje je Vuk krenuo u borbu protiv pisaca stare kole. Borba je poela Vukovom kritikom romana Usamljeni junoa 1815. i Ljubomir u Elisijumu 1817. Milovana Vidakovia. Kritika je bila usmerena na loe pievo poznavanje jezika, koji je predstavljao nesreenu meavinu imenskih i glagolskih oblika starog, slovenskog i narodnog jezika. Kako je Vidakovi u to vreme bio najpopularniji srpski pisac, pa je ovakav Vukov napad izazvao buru u knjievnoj javnosti. Pored Vidakovia, u polemici su uestvovali i Joakim Vuji, Lukijan Muicki, Pavle Beri i Glia Geri. Crkva i njeni najvii predstavnici su prednjaili meu Vukovim protivnicima. Karlovaki mitropolit Stefan Stratimirovi, je ve posle prvih Vukovih knjiga, dejstvovao preko budimskih vlasti da se onemogui tampanje knjiga. Stratimirovi se posebno nije mirio sa Srpske narodne pjesme, 1. izbacivanja starih irilinih slova i uvoenja slova J, Vukovom azbukom, zbog izdanje to naputanje iz smatrajui 5. knjige pjesamapravoslavlja i pokatoliavanjem.
1865.

Pored srpske crkve, najvei Vukov protivnik je bio Jovan Hadi, osniva i predsednik Matice srpske i jedan od najobrazovanijih Srba tog vremena. Hadi,

koji je u poetku bio Vukov saradnik, ali su se kasnije razili po pitanjima jezika, je 1837. poeo polemiku sa Vukom Karadiem. U spisu Sitnice jezikoslovne, Hadi je dao upustva za rad buduim gramatiarima. Vuk je potom napisao svoj Odgovor na sitnice jezikoslovne, u kom je zamerio Hadiu na slabom poznavanju narodnog jezika i neprincipijalnosti u pisanju. Vukov odgovor je bio otar, pa je Hadi nastavio polemiku napisavi nekoliko lanaka i broura (Utuk I, Utuk II, Utuk III). Polemika izmeu Karadia i Hadia je trajala skoro deceniju, a Karadi je odneo pobedu tek 1847. 1847. je godina Vukove pobede, i godina u kojoj je konano dokazao da je srpski narodni jezik jedini pravi jezik Srba, tj. da je staroslovenski jezik meavina ruskoslovenskog i srpskog narodnog jezika bez vrih pravila. Te godine izdate su etiri knjige Vuka i njegovih saradnika: * Prevod Novog zavjeta sa crkvenoslovenskog na srpski jezik, autor: Vuk * Rat za srpski jezik i pravopis, autor: ura Danii, * Pesme, autor: Branko Radievi * Gorski vijenac, autor: Petar Petrovi Njego. Izdavanjem Gorskog vijenca, dokazano je da se i najvea filozofska dela mogu pisati istim srpskim narodnim jezikom.

Sakupljanje narodnih umotvorina

Na beleenju narodnih umotvorina Vuk je poeo da radi odmah po poznanstvu sa Kopitarom. Kopitar je gajio veliku ljubav prema slovenskim narodima, interesujui se naroito za narodne pesme, a nemaki kulturni radnici, koji su u svojoj zemlji sakupljali starine i izuavali narodnu prolost, bili su mu bliski prijatelji. U Beu je Vuk 1814. tampao zbirku narodnih pesama nazvanu Mala prostonarodna slaveno-serbska pjesnarica, u kojoj se nalo oko 100 lirskih i 6 epskih pesama. Ovo je bio prvi put da se jezik prostog naroda pojavio u tampi. Idue godine je izdao drugu zbirku narodnih pesma pod imenom Narodna serbska pesnarica, sa oko stotinu lirskih i 17 epskih pesama, koje je zabeleio

po Sremu, kod Muickog u iatovcu, Zemunu, Panevu, Sremskoj Mitrovici i Novom Sadu. U ovoj zbirci su se nale pesme koje su ispevali Tean Podrugovi i Filip Vinji. Kopitar je u stranim listovima pisao o srpskoj narodnoj poeziji, pa ak i prevodio na nemaki jezik. Meu zainteresovanim za srpski jezik nali su se Johan Volfgang Gete i braa Grim. Nova izdanja narodnih pesmama izala su 1823. i 1824. u Lajpcigu i 1833. u Beu. Nova izdanja poela su izlaziti u est knjiga od 1841. Zbog velikih tamparskih trokova peta i esta knjiga su pojavile tek 1862. i 1864. Posle velikog uspeha sa narodnim pesmama, Vuk je poeo da radi na sakupljanju svih vrsta narodnih umotvorina. Prva zbirka pripovetki Narodne srpske pripovijetke su se tampale 1821. u Beu. U ovom izdanju se nalo 12 pripovedaka i 166 zagonetki. Godine 1853. u Beu je izalo novo izdanje pripovedaka, koje je Vuk posvetio Jakobu Grimu. Vukova kerka Mina je sledee godine prevela pripovetke na nemaki jezik. Beleenje narodnih poslovica je ilo paralelno sa sakupljanjem pesama i pripovedaka. Zbog intervencije mitropolita Stratimirovia, beke vlasti nisu dozvolile izdavanje zbirke bez dozvole budimskih vlasti. Kako je Vuk u to vreme boravio u Crnoj Gori, na Cetinju je 1836. tampao Narodne srpske poslovice koje je posvetio vladici Petru II Petroviu Njegou. Posle ovog izdanja Vuk je za ivota objavio jo jedno izdanje poslovica.

Novi zavjet 1847

Sakupljanje narodnih obiaja

Specifian ivot srpskog naroda za vreme vladavine Turaka, izolovan do savremenosti, uinio je da se arhaina patrijarhalna verovanja i obiaji u njemu dugo ouvali. Stoga je Vuk Karadi predano radio na opisivanju narodnog folklora. Srpski rjenik je pruio prve bogate opise obiaja i verovanja naroda. Tumaei pojedine rei, Vuk je unosio i opise.

Istoriografski rad
Pored rada na reformi srpskog jezika i prikupljanju narodnih umotvorina, Vuk Karadi se bavio i istoriografskim radom. Kao uesnik Prvog srpskog ustanka, Vuk je spremio ogroman materijal o dogaajima se do 1814, kao i o vladavini kneza Miloa Obrenovia. Godine 1828. je objavio rad Milo Obrenovi knjaz Serbiji. Od obilne grae o Prvom srpskom ustanku, Vuk je izdao samo jedan deo

Praviteljstvujui sovjet serbski, u kom je opisao najvanije bitke iz Prvog srpskog ustanka i neslogu izmeu srpskih stareina. Najistaknutije voe Prvog srpskog ustanka Vuk je opisao u nekoliko istorijskih monografija. Tu su obuhvaeni Hajduk Veljko Petrovi, Miloje Petrovi, Milenko Stojkovi, Petar Dobrnjac, Hadi Ruvim i drugi. Konano, Vuk je poznatom nemakom istoriaru Leopoldu Rankeu dao materijal o Prvom srskom ustanku, prema kojoj je Ranke kasnije napisao svoje delo Srpska revolucija (nem. Die serbische Revolution).

Filoloki rad
U prvoj polovini 19. veka, uz pomo tadanjih vrhunskih filologa, kao to su braa Grim i austrijskih vlasti koje je predstavljao Jernej Kopitar, Vuk Stefanovi Karadi je reformisao srpsku ortografiju i pravopis, pravei veliki rez izmeu dotadanje slavenosrpske kulture i novog standarda. Karadieva kapitalna dela, meu kojima se istiu prvo izdanje Srpskog rjenika (1818.), drugo, znatno proireno (1852.), te prevod Novoga zavjeta (1847.), postavili su temelje za savremeni standardni srpski jezik, a znatno su uticala i na oblik savremenog standardnog hrvatskog jezika, ponajvie u fazi tzv. hrvatskih vukovaca ili mladogramatiara. Osnovna naela Karadieve reforme se mogu saeti u tri take: 1. izjednaavanje narodnog i knjievnog jezika, tj. insistiranje na folklornim jezikim oblicima, za koje se smatralo da su pouzdan vodi zabeleen u narodnim pesmama i poslovicama; 2. prekid sa svim starijim oblicima srpske knjievnosti rijenik, 2. Srpski i pismenosti i novo utemeljenje standardnog jezika bez oslona na izdanje iz 1852. tradiciju; 3. i, novotokavski folklorni purizam, to se oitovalo u ienju jezika od crkvenoslavizama koji su identifikovani kao ruskocrkvena naplavina koja ne Srpski rijenik, gramatikoj strukturi srpskog jezika. odgovara glasovnoj i 2.
izdanje iz 1852.

Na tehnikom nivou, Karadieva reforma se manifestovala u novoj srpskoj irilici u kojoj su izbaeni nepotrebni poluglasnici (, ), apsorbirani grafemi za lj, nj, d koje je predlagao Sava Mrkalj (Vuk je gotovo u potpunosti preuzeo grafiju narodnog pisanog idiolekta Gavrila Stefanovia Venclovia, monaha u manastiru Rai s kraja 17. i poetka 18. veka), te uvedena grafema j iz (nemake) latinice. Novi fonoloki pravopis, primeren prozirnom idiomu kakav je srpski, zamenio je stariji tvorbeno-morfoloki. Jeziki supstrat je bila novotokavska ijekavtina (istonohercegovako-krajiko nareje), koju je Vuk Karadi stilizirao delom i prema hrvatskim pisanim djelima (tjerati umesto erati, djevojka umesto evojka, hou umesto ou). Ali, zbog uticaja srpske graanske klase u Vojvodini i Srbiji, ta je reforma prihvaena u neto izmenjenom obliku: ijekavski refleks jata ( je ) zamenjen ekavskim (npr. dete umesto dijete). Srpski knjievni jezik ijekavskog refleksa jata ostao je u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, meu Srbima i Hrvatskoj, kao i u narodnim govorima zapadne i jugozapadne Srbije.

Nefiloloki rad
Vuk je pored svog najveeg doprinosa na knjievnom planu, dao veoma znaajan doprinos i srpskoj antropologiji u kombinaciji sa onovremenom etnografijom. Uz etnografske zapise ostavio je zapise i o fizikim osobinama tela. U knjievni jezik je uneo bogatu narodnu terminologiju o delovima tela od temena do stopala. Treba napomenuti da se ovim terminima i danas koristimo, kako u nauci tako i u svakodnevnom govoru. Dao je, izmeu ostalog, i svoje tumaenje veze izmeu prirodne sredine i stanovnitva, a tu su i delovi o ishrani, o nainu stanovanja, higijeni, bolestima, kao i o pogrebnim obiajima.

Vukov grob ispred Saborne crkve u Beogradu